4. Oktober
DIES QUARTA OCTOBRIS.
SANCTI, QUI IV NON. OCTOBRIS COLUNTUR.
Sanctus Crispus Corinthi.
S. Caius Corinthi.
S. Lucius Alexand. aut forte alibi in Ægypto.
S. Chæremon Alexand. aut forte alibi in Ægypto.
Alii anonymi Alexand. aut forte alibi in Ægypto.
S. Tyrsus M. forte Thebæi apud Treviros.
Socii, MM. forte Thebæi apud Treviros.
S. Bonifacius M. forte Thebæi apud Treviros.
Socii MM. forte Thebæi apud Treviros.
S. Marsus presb. conf. Autissiodori in Gallia.
S. Marcus frater, M. in Ægypto.
S. Marcianus frater, M. in Ægypto.
Socii MM. in Ægypto.
S. Domnina M. in Syria.
S. Berinna seu Berenice M. in Syria.
S. Prosdoce M. in Syria.
S. Adauctus martyr in Mesopotamia.
Ejusque filia Callisthene virgo Ephesi.
S. Dasius martyr Axiopoli in Mœsia Inferiori.
S. Marusius martyr Carthagine in Africa.
S. Restitutus martyr Carthagine in Africa.
S. Julius martyr Carthagine in Africa.
S. Ammon seu Amos Ægyptius in Nitria.
S. Petronius episc. conf. Bononiæ in Italia.
S. Quintinus martyr in Turonia, Galliæ provincia.
S. Aurea virgo abbatissa, Parisiis in Francia.
S. Petrus ep. M., in Arabia.
S. Petrus Capitolius, in Arabia.
S. Magdalveus episc. conf. prope Virodunum in Lotharingia.
S. Franciscus confes., fundator Ordinis Minorum, Assisii in Umbria.
PRÆTERMISSI ET IN ALIOS DIES RELATI.
| Sancti Marcelli Papæ meminerunt Martyrologium Bedæ cum auctariis editum, Rabanus & apographum Hieronymianum. In priori legitur: Romæ Marcelli Papæ; in secundo: Romæ Marcelli episcopi; in tertio: Romæ, Balbinæ. Marcelli episcopi. In Martyrologio Romano S. Marcellus Papa & martyr annuntiatur die 16 Januarii, ubi Henschenius noster, ista referens, fatetur, se nescire, quænam peculiaris ejusdem Sancti festivitas ad hunc diem Octobris allegatis verbis indicetur. Adi igitur prædictum diem | XVI Januarii. |
| S. Pauli Simplicis memoria hodie cum elogio inscribitur Menologio, quod Basilii Porphyrogeniti imperatoris jussu concinnatum est. Inscribitur & excerptis nostris ex Menæis Bibliothecæ Ambrosianæ. Verum de eo jam nos cum Martyrologio Romano, magnis Græcorum Menæis excusis & Menologio Sirletiano egimus | VII Martii. |
| Balbina virgo hoc die annuntiatur Romæ in apographo nostro Hieronymiano. Haud dubie indicatur S. Balbina virgo, S. Quirini martyris filia, cujus gesta in Opere nostro habes ad | XXXI Martii. |
| Sanctorum fratrum, filiorum sanctæ Waldetrudis, scilicet Landrici episcopi & Dentalini pueri translatio hoc die annuntiatur in Additionibus Mss. Cartusiæ Bruxellensis ad Greveni Usuardum. De utroque in Opere nostro actum jam est; nimirum de S. Landrico Metensi episcopo ad | XVII Aprilis. |
| De S. Dentelino puero ad | XIV Julii. |
| S. Aniani episcopi & confessoris hodie meminerunt Grevenus & alii. In nostro Ms. Florario Sanctorum ejusdem mentio fit ad Kalendas Octobris: verum hic Anianus est episcopus Alexandrinus, de quo actum apud nos est cum Martyrologio Romano ad diem | XXV Aprilis. |
| S. Machillæ episcopi memoria in Buta insula, Scotiæ scilicet, hoc die est apud Thomam Dempsterum in Menologio Scotico, & Philippum Ferrarium in Catalogo Generali; quem cum ambo referant sacrum velum S. Brigidæ imposuisse, fuit ille S. Macalleus, de quo in Opere nostro actum est die | XXV Aprilis. |
| SS. Neophyti, Gaii & Gaiani martyrum hodie meminerunt Menæa Mediolanensia bibliothecæ Ambrosianæ & Menæa PP. Dominicanorum conventus S. Marci Florentiæ, quibus etiam accedit incerti auctoris Synaxarium: tam in hoc autem, quam in prædictis Menæis non exprimitur martyrii vel genus vel palæstra. Verisimile nihilominus apparet, tres istos Martyres diversos non esse a tribus Martyribus homonymis, de quibus in Opere nostro actum est | IV Maii. |
| S. Ampelius eremita apud Genuam hodie inscriptus est Martyrologio Castellani, forte, quia in illius Vita Italica, quam habemus Ms., eodem die obiisse dicitur. Apud nos ex aliis Martyrologiis datus est, quo colitur, die | XIV Maii. |
| SS. Caius, Faustus & Eusebius diaconi cum SS. Chæremone & Lucio hodie signantur in Martyrologio Romano, Menæis & Menologiis Græcorum Basiliano & Sirletiano. SS. Caius & Faustus cum S. Dionysio patriarcha Alexandrino dati jam sunt die præcedenti; sanctus autem Eusebius, qui fuit Laodiceæ in Syria episcopus & tamen hic solo decoratur diaconi titulo; apud Castellanum vero in Supplemento Martyrologii Universalis hodie solus annuntiatur, ut dictæ sedis episcopus, in Opere nostro inter Sanctos locum jam obtinuit | III Julii. |
| S. Dometii Persæ monachi sub Juliano Apostata lapidati memoria ad hunc diem signatur in Menologio Basiliano, in Menæis Mediolanensibus bibliothecæ Ambrosianæ & Florentinis bibliothecæ PP. Dominicanorum conventus S. Marci. Duo priores e tribus hisce Fastis sacris sanctum istum Martyrem insigni exornant elogio: hoc autem cum elogio, quo S. Dometius, itidem Persa monachus, sub Juliano Apostata lapidatus, ad 7 Augusti in Menæis Græcorum excusis & Menologio Sirletiano celebratur, tam accurate in adjunctis præcipuis congruit, ut dubitari nequeat, quin unus idemque sit Dometius, qui hodie Monumentis sacris jam memoratis & ad 7 Augusti Menæis excusis & Menologio Sirletiano inscribitur. Perperam ergo in Synaxario Sirmondiano, quo suppleri solent Menæa excusa, quasi in his hodie elogium aliquod S. Dometio Persæ monacho adornatum suppleri deberet, isthæc ponuntur: Τελεῖται δὲ ἡ ἀυτοῦ σύναξις πέραν ἐν Ιουστινιαναῖς. Celebratur vero ejus (S. Dometii Persæ monachi) festivitas trans maris sinum in Justinianis seu Sycis. Etenim hodie in Menæis excusis S. Dometius ne memoratur quidem, nec vero memorari debet, utpote in iis ad 7 Augusti memoratus; qua etiam die ejus elogio, quo tunc in Menæis excusis decoratur, in laudato Sirmondi Synaxario sequens, quod a mox dato non multum dissonat, Supplementum adjicitur: Τελεῖται δὲ ἡ ἀυτοῦ σύναξις ἐν τῷ ἁγιωτάτῳ ἀυτοῦ μαρτυρίῳ τῷ ὄντι πέραν ἐν Ιουστινιαναῖς. Celebratur vero ipsius (S. Dometii Persæ monachi) festivitas in sanctissima ejusdem æde trans maris sinum in Justinianis seu Sycis, id est, in urbis Constantinopolitanæ (vide Cangii Constantinopolim Christianam lib. 1, pag. 66 & tribus seqq.) regione olim decima tertia, quæ sinu maris angusto a reliquis ejusdem urbis regionibus erat divisa; nunc autem dumtaxat est suburbium, quod Galata aut etiam ab aliis, quamquam minus recte, Pera nuncupatur. Porro in Opere nostro ad 5 Julii actum est de S. Domitio seu Dometio martyre in Syria; apparet autem, ut ibidem insinuatur, admodum verisimile, Sanctum illum non esse distinctum a S. Domitio seu Dometio Persa martyre supra memorato, qui Menæis excusis & Menologio Sirletiano ad 7 Augusti intexitur. Hinc Majores nostri Sanctorum, qui die illo coluntur, Acta illustraturi, cum post iteratum examen nihil haberent in promptu, quod cogeret S. Domitium martyrem in Syria distinguere a S. Domitio Persa monacho & martyre; pro hoc postremo Sancto a 7 Augusti, quo etiam die Martyrologio Romano a Baronio inscriptus est, ad 5 Julii lectorem sciendi avidum remiserunt. Quapropter, cum nec ego post denuo repetitum examen repererim fundamentum sufficiens distinctioni inter S. Domitium martyrem in Syria & S. Domitium Persam monachum & martyrem certo faciendæ, sitque hic Sanctus Persa, ut jam docui, procul dubio unus idemque cum S. Domitio, itidem Persa, hodie Fastis sacris supra laudatis inscripto, pro Sancti hujus notitia lectorem pariter remitto ad eumdem diem | V Julii. |
| In Africa apud Coloniam Thebestinam translatio sanctæ Cristinæ virginis & martyris, in civitate Tyro passæ, legitur in nostro Ms. Florario Sanctorum. De hac aliisque hujus sanctæ Virginis & Martyris translationibus consule Commentarium prævium ad ejusdem Acta parte 1, § III, die | XXIV Julii. |
| S. Bartholomæi Apostoli reliquiarum Translatio quædam hodie commemoratur in Martyrologio Gallicano Saussayi. Acta hujus sancti Apostoli illustrata habes ad diem | XXV Augusti. |
| S. Dionysius martyr, patriarcha Alexandrinus hodie cum elogio notatur in Menologio, quod Basilii Porphyrogeniti imperatoris jussu confectum est. Nos de hoc Sancto egimus ad diem, quo ejus memoria Martyrologio Romano, plurimisque aliis tum Græcorum, tum Latinorum Fastis sacris inscribitur, | III Octobris. |
| Theotecni & Diogenis martyrum hodie meminere Menæa Mediolanensia bibliothecæ Ambrosianæ & Synaxarium Ms. Græcum, cujus auctorem non novimus. Idem faciunt Menæa PP. Dominicanorum conventus S. Marci Florentiæ. Affinitas, quæ inter nomen Diogenis, & nomen Theogenis seu Theagenis intercedit, mihi persuadet, Diogenem diversum non esse a Theogene seu Theagene, de quo ad diem præcedentem actum est. Quod autem ad Theotecnum pertinet, hic indubie idem est cum Theotecno, quem die præcedenti inter Prætermissos retulimus. Menæis ergo & Menologio, quibus solis Theotecnum inscribi ibidem innuimus, jungendi insuper sunt tres Fasti sacri mox laudati. Verum hi non minus quam Menæa excusa & Menologium Sirletianum, deprehenduntur subinde Sanctis accensere etiam indignos aut schismaticos, ac proin nec illorum ad Menæa excusa & Menologium Sirletianum accessione moveri debemus, ut in Opere nostro inter Sanctos reponamus Theotecnum, qui, cum dumtaxat in hujusmodi Fastis, idque sine nota temporis adjunctisque tempus indicare natis, memoretur, nobis satis cognitus non est, dubitareque sinit, an ante, an post exortum Photianum schisma floruerit, atque adeo an probe orthodoxus fuerit, cultumque ecclesiasticum, ab orthodoxis sibi exhibitum, umquam habuerit. Vide diem | III Octobris. |
| Ewaldi duo in aliquot Kalendariis memorantur hodie. Dati sunt pridie seu | III Octobris. |
| Dedicatio seu consecratio sanctarum ecclesiarum sacræ insulæ Lerinensis notatur apud Vincentium Barralem in Chronologia Lerinensium pag. 376. | |
| S. Florentium martyrem hoc die consignat Burgedeus in Menologio Autissiodorensi Ms. Gallice, additque, illius mentionem haberi in libro Conversionis S. Mamerti seu Mamertini, abbatis Autissiodorensis. Inserta est hæc Conversio Vitæ S. Germani, Autissiodorensis episcopi, auctore Constantio, apud nos editæ tom. 7 Julii, die 31, ubi pag. 207 Florentinus ille, velut juvenis, vestibus albis ac lumine circumdatus Mamertino apparuisse, & cum S. Corcodemo loqui auditus narratur. Ibidem pag. 208 in Annotatis lit. o observatum est, fore ut de illo agi posset ad diem 4 Octobris ex eodem laudato Menologio Autissiodorensi, id est, ut de cultu illius ibi posset inquiri. Sed cum nemo dicat, quis fuerit Florentinus ille, nec ego Florentini memoriam in Breviariis Kalendariisque Autissiodorensibus, quæ habemus varia, nec in ullo alio Martyrologio ad hunc diem invenerim, nequeo illum inter hujus diei Sanctos ex solo illo Ms. Martyrologio minime antiquo recensere. | |
| S. Perpetuum Tulli in Gallia episcopum annuntiat Philippus Ferrarius in Catalogo Generali Sanctorum, in Annotatis laudans Martyrologium Francisci Maurolyci, dubitansque, an Perpetuus ille re vera fuerit istius sedis episcopus, quia in tabulis Democharis inter Tullenses antistites non legatur. Addo ego, nec in aliis, quos consului, ejusdem sedis Catalogis ullum Perpetuum occurrere. Præterea nescio, qua Maurolyci editione usus Ferrarius sit; nam in gemina Veneta anni 1568, quam in Museo nostro habemus, neque hoc neque alio die ullus Perpetuus episcopus Tulli in Gallia annuntiatur. | |
| Madelfridum, Gallice Maufroy, velut Sanctum ac chorepiscopum, Musciaci in Cadurcis solus e martyrologis, quos legi, hodie annuntiat Castellanus in Martyrologio Universali. Unde hunc Madelfridum acceperit, non habeo compertum. Ego illum frustra quæsivi non modo apud ceteros martyrologos, sed etiam in Notitiis Mss. Sanctorum diœcesis Cadurcensis, quas earumdem diligens auctor Armandus Gerard, canonicus Sarlatensis, anno 1664 ad Henschenium nostrum misit. Non admodum notum fuisse ipsi Castellano, id argumento est, quod ne seculum quidem, quo Madelfridus iste vixit, annotaverit, ut alias solet in margine. Quam ob rem vereor, ne æque incertus sit, quam Ansbertus seu Ambertus, quem idem martyrologus velut Sanctum & chorepiscopum Musciaci in Cadurcis similiter annuntiavit ad diem 30 Septembris, quemque deinde ibidem in Supplemento maluit primum Musciacensis monasterii abbatem dicere, addens, eumdem ibidem coli ut episcopum, forte quod illius regionis chorepiscopus fuerit. Vide dicta in Prætermissis citato die Septembris. Itaque certiorem notitiam de laudato Madelfrido ejusque cultu requirimus. | |
| Erveum Ursi-campi in Gallia Ordinis Cisterciensis secundum abbatem Menologio Cisterciensi hoc die inseruit Henriquezius cum sequenti elogio: In Gallia beatus Erveus abbas Ursi campi, nobilitate generis & virtutum splendore celeberrimus, cujus futuram sanctitatem & in Ordine admirandum progressum S. Bernardus prævidit & prædixit. Qui post multa pietatis opera & præclara miracula in sanctorum angelorum manus animam resignavit. In Catalogo alphabetico Sanctorum, Beatorum ac Servorum Dei per Sigismundum Alberti breviter legitur: S. Erveus de Baugentio, regii sanguinis, abbas II Ursicampi in diœc. Noviomen. IV Octobris MCXLII. Brevius consonat Kalendarium ejusdem Ordinis, anno 1620 Bruxellis editum, quod ad diem 4 Octobris sic habet: B. Herveus abbas Ursicampi. Beatus etiam appellatur ab Augustino Sartorio in Cistercio bis tertio tit. 16, pag. 429 & sequenti; at sine eo titulo memoratur a Manrique in Annalibus Cisterciensibus tom. 1, cap. 7, num. 8, ubi Herbeus scribitur. Horum omnium nullus illius cultum probat, etsi ipsum miraculis claruisse affirment. Quapropter rectius Menardus in Martyrologio Benedictino eumdem heri referens, solo venerabilis titulo honoravit, ut in Prætermissis ibidem observatum est. De eodem honorifice meminerunt Gaufridus in Vita S. Bernardi abbatis Claravallensis, lib. 4, cap. 1, apud nos tom. 4 Augusti, pag. 307, num. 195; & Vincentius Bellovacensis in Speculo Historiali lib. 27, cap. 5. Ex hisce elogium illius dederunt laudatus Henriquezius, Bucelinus, aliique, ac Galliæ Christianæ continuatores tom. 9, part. 1, col. 1130 in Catalogo abbatum Ursi-Campi, ubi hi illud sic claudunt. Obiit mense undecimo præfecturæ suæ, prid. Id. Maii, anno MCXLIII, sepultus in capitulo. Postrema hæc minime favent ad cultum Herveo asserendum, aliumque indicant diem emortualem, quam qui a supra dictis notatus est. Bernardus quoque de Brito in Chronicis Cisterciensibus Lusitanice scriptis parte 1, lib. 5, cap. 6 ait: Volunt aliqui, illius obitum contigisse die quarto Octobris; sed cum exigua certitudine. Porro Erveum seu Herveum fuisse magnæ virtutis virum, libenter agnoscimus; sed ejusdem cultus indicia requirimus, ut de eodem in Opere nostro inter Sanctos Beatosve agi possit. | |
| Maria e regio sanguine orta, monasterii de Carrizo in Hispania abbatissa, velut Beata annuntiatur apud Henriquezium in Menologio Cisterciensi, & Arturum in Gynæceo, at de cultu siletur. | |
| Paulus Gasta de Perusia Ordinis Prædicatorum cum Beati titulo inter Sanctos Umbriæ a Jacobillo refertur die 15 Junii, quo corpus ejus inventum ait, sed a Majoribus meis remissus est ad hunc diem 4 Octobris, quo obiit anno 1344, & quo ut Beatus insertus est Anno sancto Ordinis Prædicatorum. At neutro loco dantur indicia cultus, quæ nec alibi legi. | |
| Adamus Sasboldus Ordinis Minorum, Lovanii in Belgio nostro defunctus anno 1553, hoc item die occurrit apud Miræum in Fastis Belgicis & Burgundicis, sine titulo tamen Beati ac mentione cultus. Arturus tamen a Monasterio in Martyrologio Franciscano eumdem Beatum appellat, refertque ad diem 21, quo ipsum etiam Rayssius in Auctario ad Natales Sanctorum Belgii reponens, rectius vocavit venerabilem. Consule dicta ad diem 21 Martii in Prætermissis, inter quos Adamus ille relatus fuit. | |
| Jacobus ad Portam Ordinis Minorum S. Francisci ex Arturi Martyrologio Franciscano, in quo Beatus appellatur, apud nos inter Prætermissos memoratus fuit die 21 Junii, atque hinc dilatus ad 2 Augusti aut 4 Octobris propter miracula, quæ in Vita ejusdem a Deo impetrasse legitur in confirmationem celebrium indulgentiarum Portiunculæ. Vitam ejus Ms. habemus; sed de cultu cupimus edoceri. | |
| Joannes Mahusius Aldenardæ in Flandria ab hæreticis occisus; Augustinus Assisias primus minister provinciæ Terræ-Laboris; Franciscus a Belvisio, & Josephus a Cardineta, omnes Ordinis S. Francisci; ac Bernardina de Rota, virgo Tertiaria ejusdem Ordinis, vocantur Beati apud Arturum in Martyrologio Franciscano; at Hueberus in Menologio ab eo titulo abstinet, haud dubie ob defectum cultus. Eamdem Bernardinam, virginem Tertiariam Ordinis S. Francisci, velut Beatam, apud oppidum Veaz in Hispania hodie habet etiam Arturus in Gynæceo, ubi illam floruisse, ait, ad annum 1560, sed cultum pariter non probat. | |
| Francisci Titelmanni Capuccini depositionem Anticoli in agro Romano cum adscripto Beati titulo hodie refert Arnoldus Rayssius in Auctario ad Natales Sanctorum Belgii Joannis Molani, nimirum quia Franciscus ille Hasleti natus fuit in ditione Leodiensi. Laudat autem Vitam illius Gallice vulgatam Leodii, & Elogia Belgica illustrium Scriptorum Miræi, ex quibus ipsius elogium ibidem texuit. Laudatam Vitam non habemus; at certe Miræus nec in prædictis Elogiis, nec in Fastis Belgicis aut Burgundicis de illius cultu meminit; quem cum nec probet Rayssius, nec aliunde sciamus, non licet nobis eum inter Sanctos Beatosve recensere; licet ex nominatis scriptoribus de ejusdem insigni virtute constet. | |
| Passio sex sacerdotum (ita sequitur apud Rayssium) qui Aldenardæ (in Flandria) præclarum suæ confessionis testimonium reliquerunt. Horum nomina hæc sunt: Petrus vanden Ende, Paulus vanden Loye, Jacobus de Deckere, Joannes van Bracle, Jacobus vanden Hameyden, dictus Auvaing, & Joannes van Opstal. Hi omnes post captam a Calvinianis Aldenardam, anno 1572, die 4 Octobris, ligatis manibus pedibusque, in subjectum flumen Scaldim projecti submersique sunt præter Jacobum vanden Hameyden, quem divina providentia ad fluminis ripam mirabiliter incolumem appulit. Omnes insignes athletæ Christi fuere, sed ecclesiastico cultu hactenus carent. Ibidem sequuntur | |
| Jacobus Hesselius, quondam vice-præses urbis Gandensis, eques auratus & concilii Flandriæ consiliarius, anno 1578 pro fide Deo regique data prope Gandavum a Calvinistis suspensus; nec non & Vischius balivus, ut vocant, in Ingelmunster, pro eadem causa ab iisdem eodem supplicio coronatus. Neuter sacro cultu gaudet. | |
| Baula, cognomento Justus, velut a Coptis & Æthiopibus cultus, hodie legitur apud Castellanum ex Fastis Copticis & Æthiopicis, ubi Jobus Ludolfus annotavit, eumdem apud Calcasendium alias vocari Abu-Baula, cujus nominis quidam, ut martyr, in iisdem Fastis legitur die 27 Septembris, apud nos inter Prætermissos relatus. Sive tamen hic idem sit, sive alius ab hodierno, ut censuit Castellanus, nobis non satis notus est, ut eum in Sanctorum Beatorumve numero recensere audeamus. | |
| Inventio honoratarum reliquiarum SS. PP. nostrorum Gurii & Warsonuphii Kasanicorum hodie memoratur in Menologio Slavo-russico, quod anno 1688 cum Majoribus nostris communicavit prænobilis ac generosus dominus, baro de Sparwenfeld. Verum nec Gurius, nec Warsonuphius in Opere nostro, uti ex dicendis patescet, locum debet habere. Gurius & Warsonuphius in regno Casanensi, qua de causa verosimillime Kasanici hic vocantur, fuerunt episcopi, alter Casani, quæ regni Casanensis est metropolis, alter Tuerscensis seu Tferskagensis. Ita disco tum ex Russico, quod habemus, Synaxario, tum etiam ex Kalendarii Russici, quod cum Majoribus nostris laudatus baro Sparwenfeldius pariter communicavit, Fragmento. Utriusque verba describo. Prioris hæc sunt: Veneratio ossium S. P. N. Georgii, primi archiepiscopi Casanensis, & Vasonuphii Ep. Tuerscensis: posterioris vero ista: Inventio honoratarum reliquiarum sancti patris nostri Gurii seu Georgii, primi archiepiscopi primum illuminatæ urbis Casani. Item Barsonefii episcopi Tferskago anno 7102. Nec tantum hinc habetur, Gurium seu Georgium, & Warsonuphium seu Vasonophium aut etiam Barsonesium fuisse in regno Casanensi episcopos; verum etiam eos seculo sexto decimo floruisse. Etenim Joannes Basilides, Mosco-russorum dux, anno 1554 urbem Casanum, totumque Casanense Tartarorum regnum expugnavit, tuncque primum Casanenses, ejurata Mahometi secta, Christiana Mosco-russorum sacra simulque episcopos, horum præpositos, sunt amplexi. Quapropter, cum Gurius seu Georgius tam secundum Synaxarium quam secundum Kalendarii Fragmentum proxime citatum Casanensis urbis primum illuminatæ, id est, ad Mosco-russorum fidem conversæ fuerit archiepiscopus, consequens ex jam dictis est, ut seculo sexto decimo floruerit. Quod jam pertinet ad Warsonuphium seu Barsonefium, dicitur hic in laudato Kalendarii Fragmento anno 7102 fuisse Tuerscensis seu Tferskagensis episcopus. Quapropter, cum ibidem ex Moscorussorum annos computandi ratione annus orbis conditi designetur, annusque Russicæ hujus epochæ 7102 cum anno, ut computanti patetebit, Christi 1584 congruat, est pariter ex jam dictis consequens, ut etiam Warsonuphius seu Barsonefius seculo sexto decimo floruerit. Jam vero, cum toto illo seculo, ut vulgo notum est, Mosco-russi non minus quam hodie fuerint schismatici, nec Gurius seu Georgius, nec Warsonuphius seu Vasonophius aut etiam Barsonefius in Opere nostro locum debet habere. | |
| S. Donatum, monachum martyrem, Messanæ in Sicilia hoc die, quo occisus dicitur, ex Martyrologiis Benedictinis memorat Ferrarius in Catalogo generali Sanctorum. In Romano Martyrologio habetur simul cum S. Placido & Sociis die | V Octobris. |
| S. Gallæ abbatissæ monasterii prope S. Petrum in Urbe, filiæ Symmachi patricii Romani signata memoria est in Martyrologio Ms. Benedictino abbatiæ S. Salvatoris Antverpiæ. Romano inscripta est die, quo de eadem agimus, | V Octobris. |
| Marcelli episcopi memoria hoc etiam die occurrit in Martyrologio Hieronymiano apud Florentinium, his verbis: Et alibi Marcelli episcopi; dubitavitque laudatus editor, utrum Marcellus hic idem sit cum S. Marcello Romano Pontifice, de quo supra egi, an cum altero Marcello, alias Marcellino episcopo Ravennate, qui in Romano aliisque Martyrologiis postridie annuntiatur. De alterutro hic agi mihi quoque verisimillimum est; quapropter de S. Marcello Papa martyre consule dicta superius; de Marcello vero seu Marcellino episcopo Ravennate agemus ad | V Octobris. |
| Treviris Tyrsi, Palmacii & Sociorum, inquit hoc die apographum nostrum Martyrologii S. Maximini Trevirensis; verum illorum primus spectat quidem ad hodiernos martyres Trevirenses, de quibus agemus; at Palmatius cum suis item Sociis ex Romano Martyrologio dabitur sequenti die | V Octobris. |
| S. Malcallinus apud Davidem Camerarium recensetur inter eos, qui ex Scotia oriundi gentes exteras doctrina & sanctitate illustrarunt. De eo (ita subdit) Tabulæ Virdunenses. Rexerat ante suum e Scotia egressum monasterium Rathmelfigi. Virduni ergo eum coli indicat. Colitur ibidem hodie S. Magdalveus, ejusdem civitatis episcopus; at huic nihil fuit cum Scotis commune. Pervolvi quoque totum Calendarium, Breviario Virdunensis ecclesiæ, anno 1525 Parisiis excuso, præfixum, neque ullam Malcallini, ceteris martyrologis pariter ignoti, memoriam inveni. Sed in Missis propriis Sanctorum patronorum ac tutelarium Franciæ & Hiberniæ, anno 1734 editis Parisiis, ad diem VI Octobris ponitur Missa in festo sancti Macalini, episcopi & confessoris, ecclesiæ & diœcesis Clochorensis, (in Hibernia) patroni generalis; qui videtur is ipse esse, pro quo Camerarius, nescio qua ratione, lectorem ad Virdunenses tabulas remisit, quemque exigua nominis mutatione Malcallinum appellavit. Vide igitur dicenda ad | VI Octobris. |
| Osithæ reginæ, virginis & martyris in Anglia meminit Florarium nostrum Ms. Sanctorum, sed ejus gesta apud nos in Prætermissis ad 3 Junii, rursumque ad 4 ejusdem mensis ex aliis Martyrologiis dilata sunt in diem | VII Octobris. |
| Hierotheus plerisque sacris Græcorum Fastis, & ex his Romano etiam hodierno ad hunc diem inscribitur. Verum Hierotheus pro Sancto dumtaxat fictitio a multis eruditis hoc fundamento habetur, quod nec in Romano Parvo, nec in ullis aliis Martyrologiis classicis memoretur, omnisque, quæ de illo exstat, memoria ex solis, Dionysio Areopagitæ perperam, ut aïunt, adscriptis, Operibus primitus orta sit. Id adeo, quod de Hierotheo statuendum est, præsertim pendet ab eo, quod de hisce Operibus ferendum est, judicio, ac proin de Hierotheo, si forte hic Sanctis accensendus sit, commodius agetur ad diem, quo illud in Dionysio Areopagita laturi sumus, | IX Octobris. |
| S. Lisbium, velut a S. Dionysio, primo Parisiorum episcopo, baptizatum, ejusdemque ecclesiæ protomartyrem Andreas Saussayus in Martyrologio Gallicano hoc die cum insigni elogio celebrat. Verum cum Lisbius ille, saltem eo nomine, ceteris martyrologis, Gallis æque ac exteris, plane ignotus sit, verisimile est, ipsum in quibusdam exiguæ aut etiam nullius fidei Actis S. Dionysii a Saussayo lectum & in Martyrologium relatum fuisse. Forte tamen erit de eodem loquendi locus die, quo de utroque S. Dionysio agemus | IX Octobris. |
| SS. Amelii & Amici natalis hodie legitur apud Saussayum in Martyrologio Gallicano. Geminam eorum Vitam Ms. habemus, quæ examinari poterit ad diem, quo illi apud alios annuntiantur | XII Octobris. |
| Edwini, Northumbriæ regis, cum titulo Sancti ac Martyris, passionem ad hunc diem memorat Joannes Wilsonus in Martyrologio suo Anglicano. Contigit cædes ejus, & alibi annuntiatur die, quo, si de cultu constiterit, ejus gesta dari poterunt | XII Octobris. |
| Ethelburga, alias Edelburga & Tate dicta, regina Northumbriæ, ac post regis Edwini, mariti illius, cædem velata vidua in monasterio Lyming in Cantia, in Opere nostro inter Prætermissos memorata jam fuit ad dies 7 & 8 Septembris, atque hinc ad 4 Octobris remissa, ut, si de cultu ipsius constitisset, daretur hodie cum Edwino conjuge suo. Vide ergo mox dicta hic in Edwino, dicendaque ad | XII Octobris. |
| Theodoræ martyris, quæ ab Hunnis pro Christo trucidata sit, memoriam cum apposito Sanctæ titulo in Gynæceo reposuit Arturus, in Annotatis laudans Meyerum in Annalibus Flandriæ, & Malbrancum tom. 1 de Morinis, lib. 2, cap. 27 & 30, sub annum Christi 451, qui, uti & Arturus ex Meyero, ut inquiunt, de ea hæc recitant: Stephanus comes, vir ingenio excellenti, in Sanctologio suo, Flandebertum a barbaris cum Theodora uxore mactatum, relatumque memorat in Superos; quæ res eo videtur probabilior, quod sacra Ambianorum ecclesia divi cujusdam Flandeberti celebrare dicitur memoriam; famaque tradit, olim inferiores partes sub ditione fuisse Ambianorum. Hæc illi; at ego volvi & revolvi Kalendaria tribus editionibus Breviariorum ecclesiæ Ambianensis, annorum scilicet 1550, 1554, atque alterius capite & calce mutili, nec ullam Flandeberti ejusve conjugis Theodoræ mentionem reperi. Par est silentium in Breviariis Morinorum, quibus Flandebertum a Francis præfectum fuisse, quidam volunt. Apud Antonium Sanderum in Hagiologio Flandriæ, non ad hunc diem, sed ad 22 hujus mensis Octobris de eadem sic legitur: Theodora martyr. In Indice Sanctorum Flandriæ Ms. Dionysii Harduini conjux dicitur Flandberti, Flandrorum reguli, & in societate undecim millium Ursulana cæsa. Incerta igitur de Theodora hæc sunt omnia: si quis tamen ejusdem cultum legitimum nos edocere voluerit, de illa agi poterit ad | XXII Octobris. |
| Helena virgo Ordinis S. Dominici apud monasterium S. Catharinæ de Vesprino in Hungaria annuntiatur hodie ab Arturo in Gynæceo, velut Beata & dono orationis, prophetiæ & miraculorum insignis. De eadem etiam agit Seraphinus Razzius in Vitis Sanctorum & Beatorum ejusdem Ordinis; verum de cultu illius non constat nobis, quem si edocti fuerimus, locus ei erit in Opere nostro ad diem, quo eamdem memorant Dominicus de Heere in Anno sancto Dominicano Flandrice edito, & Fridericus Steil in Spirituali Horto ejusdem Ordinis, Germanice excuso | IX Novembris. |
| Acepsimæ, Leonis & Isidori, tamquam martyrum, absque loco tamen, tempore & genere martyrii, hodie fit mentio in Synaxario Græco Ms. incerti auctoris, in Menæis Mss. Mediolanensibus bibliothecæ Ambrosianæ & Florentinis bibliothecæ PP. Dominicanorum conventus S. Marci. Menæa Græcorum excusa ad 7 Decembris memorant Isidorum & Acepsimam, tamquam martyres igne pro Christi confessione combustos, quibus in hoc certamine adjunctum fuisse tertium, cujus nomen non exprimunt, liquet ex adjectis ibidem de more versiculis. Hinc verisimile apparet, tres hos martyres diversos non esse ab Acepsima, Leone & Isidore, quos hodie incerti auctoris Synaxarium & Menæa supra laudata annuntiant. Quapropter ut hi proprio suo loco, si Sanctis forte accensendi sint, in Opere nostro consignentur, dari poterunt ad dictum diem | VII Decembris. |
DE SS. CRISPO ET CAIO
CORINTHI.
Seculo I media sui parte elapso.
SYLLOGE.
Sanctorum memoria in Martyrologiis classicis; unde hæc hausta sit,
& an Caius noster a Caio Macedone, de quo in Apostolorum Actis
capite decimo nono, & Caio, ad quem Joannes Apostolus tertiam suam
scripsit epistolam, sit diversus.
Crispus Corinthi (Sanctus)
Caius Corinthi (S.)
AUCTORE C. B.
Romani parvi auctor Crispum & Caium hodie ita memorat: Apud Corinthum Crispi & Caii. Prima hæc est omniumque antiquior Sanctorum nostrorum in Martyrologiis memoria. [Sancti, quorum memoria, Martyrologiis Classicis hodie inscripta,] Hanc deinde nonnihil immutatam alii nonnulli, qui serius floruerunt, martyrologi Classici in Fastos sacros a se concinnatos transtulere. Omnium antiquior est Ado. Hic in suo quidem, quem Martyrologio a se concinnato præfixit, de SS. Apostolorum & reliquorum, qui discipuli aut vicini successoresque ipsorum Apostolorum fuerunt, festivitatibus libello Sanctos hodie his verbis annuntiat: Natalis SS. Crispi & Caii, quos apud Corinthios beatus Apostolus se dicit baptizasso. Cujus Caii meminit idem Apostolus ad Romanos, “Salutat vos Caius hospes meus, & universæ ecclesiæ.” Cujus & beatus Joannes, scribens ei epistolam, meminit, “Senior Caio charissimo, quem ego diligo in veritate:” in ipso vero, quod contexuit, Martyrologio istis: Apud Corinthum natalis sanctorum Crispi & Caii, quorum meminit B. Apostolus Paulus Corinthiis scribens. Hanc posteriorem Adonis annuntiationem Usuardus plene & ad verbum, Notkerus fere descripsit. Nec tantum jam memorati martyrologi classici, verum etiam plures recentiores SS. Crispi & Caii hodie meminere. Singulorum verba, quod nihil, non aliunde notum, doceant, huc transcribenda non sunt; Romani tamen hodierni annuntiationem, quæ cum Adoniana ultimo huc jam transcripta annuntiatione ad verbum fere consonat, nolim omittere.
[2] Sic habet: Corinthi natalis sanctorum Crispi & Caii, [a Scriptura sacra primitus est hausta,] quorum meminit sanctus Paulus Apostolus ad Corinthios scribens. Porro hæc Sanctorum, quæ tum in antiquioribus, tum in recentioribus martyrologorum Fastis sacris hodie celebratur, memoria e purissimo ipsiusmet sacræ Scripturæ fonte primitus est hausta. Ita Ado, aliique hunc secuti hagiologi unanimi consensu omnes censuere. Fas est hoc colligere ex additamento, quod omnes & singuli de facta a Paulo Apostolo, ad Corinthios scribente, Sanctorum mentione Romani parvi annuntiationi supra huc transcriptæ adjecerunt. Et vero S. Paulus Apostolus, quemadmodum ipsemet in prima sua ad Corinthios epistola, cap. 1 docet, Crispum & Caium, & quidem suis manibus, quod Apostolus, utpote baptizandi onus, quo Euangelii annuntiationi unice vacaret, aliis relinquens, rarius faciebat, Corinthi baptizavit. Quapropter, cum hodie Sancti nostri apud Corinthum seu Corinthi una annuntientur, a Crispo & Caio, quorum Paulus in prima sua ad Corinthios epistola meminit, indubie diversi non sunt, ac proin eorum, quam Fasti sacri jam laudati hodie celebrant, memoria e Scriptura sacra primitus est hausta. Nec hoc tantum circa Sanctorum in Martyrologiis memoriam seu annuntiationem existimo, verum etiam hac illos idcirco conjungi, seu unum eumdemque hodiernum diem natali suo in Ecclesia habere consecratum, quod præfata prima ad Corinthios epistola ambo ab Apostolo Corinthi baptizati dicantur. Ea sedet sententia, quod alia, quæ sit sat probabilis, conjunctionis ratio non occurrat. Neque enim mihi verosimile apparet, unum eumdemque hodiernum diem Sanctorum memoriæ in Martyrologiis idcirco assignari solemnem, quod ambo hodie felici suo e vivis excessu cælo primum nati fuerint.
[3] [non ante annum Æra Christianæ 50 excessere e vivis.] Nec est, cur id mirum cuipiam appareat. Sancti enim sæpe etiam aliis diebus, quam quibus vita functi sunt, Fastis sacris reperiuntur inscripti, estque præ veterum monumentorum scriptorumque hac de re silentio plane incompertum, quo die ambo Sancti nostri e vivis excesserint. Porro ob quam causam dies, ob eamdem etiam annus, quo Sancti obierint, in obscuro est, nec quidquam sat solidi occurrit, ut illum utcumque definiam. Attamen seculum primum media sui parte elapsum supra in margine idcirco adscripsi, quod saltem Sanctos citius non obiisse, certum sit atque indubitatum, uti nunc breviter ostendo. Paulus Apostolus, prout inter plerosque eruditos convenit, anno æræ Christianæ quinquagesimo secundo ad finem jam inclinante Euangelii prædicandi ergo Corinthum primo advenit, ibique, ut Lucas Actorum 18, ℣ XI testatur, sesquianno est moratus. Quapropter, cum intra illud octodecim mensium spatium, uti ex Epistolæ ad Corinthios cap. 1 liquet, lustralibus Baptismi undis Crispum & Caium tinxerit, consequens est, ut hi ante primum æræ Christianæ seculum media sui parte præterlapsum vitam hanc mortalem cum immortali non commutarint.
[4] Porro cum ex dictis Crispus & Caius intra sesquiannum, [Quid de Crispo commemoratum inveniatur præterea.] quo Paulus Corinthi, postquam eo primum sub anni 52 finem advenisset, commoratus est, baptismate initiati fuerint, dubium non est, quin hoc vel ipso anno 52 vel altero e binis sequentibus evenerit. Atque ita, quæ tam de Crispo quam de Caio generatim commemoranda reperi, in medium jam adduxi. Ad ea, quæ tum ad unum, tum ad alterum Sanctum nominatim pertinent, nunc progredior. Crispus noster, seu is, qui Epistola prima ad Corinthios, cap. 1 a Paulo Apostolo baptizatus fuisse declaratur, ex unanimi eruditorum, quod sciam, omnium opinione distinctus non est a Crispo archisynagogo, cujus in Actis Apostolorum cap. 18, quo de rebus a Paulo Corinthi gestis præcipue tractatur, honorifica habetur mentio his verbis: Crispus autem archisynagogus credidit Domino cum omni domo sua, & multi Corinthiorum audientes credebant, & baptizabantur. Porro Crispus aliquis, qui Æginensis in mari Ægeo & sinu Saronico insulæ creatus fuerit ab Apostolis episcopus, Constitutionum Apostolicarum lib. 7, cap. 46 memoratur, putantque nonnulli, Crispum illum a nostro non esse diversum. Atque id quidem vero apparet non absimile; attamen cum certum non sit, episcopi nomen Crispo nostro non adscripsi; quod facturus etiam non fuissem, utut Crispus noster fuisse Æginensis episcopus, in præfatis Constitutionibus diserte assereretur. Quamvis enim hæ summa polleant antiquitatis prærogativa, ab Apostolis tamen, uti nonnullis olim fuit creditum, Clementi I, summo Pontifici, dictatæ non fuere, nævoque non uno, quo earum non parum infirmatur fides, reperiuntur infectæ, ut adeo, etiamsi Æginensem Crispi episcopatum expresse traderent, hunc tamen propterea certum haud facerent.
[5] Ceterum alia non sunt, quæ de Crispo memoriæ prodat antiquitas. [Caius verosimillime cum Caio, Pauli hospite,] Quod jam ad Caium pertinet, hic a Caio, cujus Apostolus Paulus in sua ad Romanos Epistola, cap. 16, ℣ 23 meminit his verbis, Salutat vos Caius hospes meus & universa ecclesia, verosimillime diversus non est. Etenim Caius noster, utut forte alibi quam Corinthi natus, domo saltem seu habitatione exstitit Corinthius. Intelligitur id ex hisce, quæ Epistola prima ad Corinthios, cap. 1, ℣ 14 de Crispo & Caio habentur, verbis: Gratias ago Deo, quod neminem vestrum baptizavi, nisi Crispum & Caium. Jam vero Pauli ad Romanos Epistola, uti ex infra dicendis fas erit colligere, diu post baptismum, Caio a Paulo collatum, fuit conscripta, ac proin, cum Apostolus tunc, cum dictam ad Romanos Epistolam scriberet, ex unanimi omnium consensu Corinthi exstiterit, a Caio, quem in illa hospitem suum nominat, seu apud quem tunc Corinthi hospitatus est, Caius noster verosimillime non fuerit diversus. Adhæc eruditi seculi hujus & præteriti, qui rem illam tractarunt, unanimi consensu omnes Caium nostrum seu eum, quem ex dictis una cum Crispo Apostolus Corinthi baptizavit, cum Caio Pauli hospite faciunt eumdem. Quapropter, cum argumentum veritatis sit aliquid omnibus videri, verosimillimum sane est, Caium nostrum a Caio, qui Apostolum Corinthi hospitio excepit, non esse distinctum.
[6] [qui a Chrysostomo hic laudatur,] Quod cum ita sit, quæcumque de Caio, Pauli hospite, litteris consignata inveniuntur, Caio nostro verosimillime competunt, ac proin, quæ ex his notatu digna visa sunt, huc lubes transcribere. S. Chrysostomus Homilia in Epistolam ad Romanos trigesima secunda in hunc supra huc jam transcriptum Pauli textum, Salutat vos Caius, hospes meus &c, de Caio Pauli hospite, atque adeo verosimillime de Caio nostro ita scribit: Viden, quantam illi coronam nexuit, tantam hospitalitatem testificans, & universam ecclesiam in ejus domo congregans? Hospitem enim hic vocat eum, qui hospites excipit. Cum autem audis, illum Pauli hospitem fuisse, non illum hospitalitatis tantum causa lauda, sed etiam vitæ probitatis. Non enim apud illum diversatus esset, nisi ille virtute sua dignus fuisset. Qui enim multa Christi præcepta etiam transscendere curabat, non hanc prætergressus esset legem, qua jubebatur hospites explorari *, & apud dignos diversari. Ita Caium Pauli hospitem, atque adeo ex dictis verosimillime Caium nostrum laudat Chrysostomus, innuens scilicet, illum non tantum liberalitate, verum etiam charitate, ceterarumque virtutum studio fuisse eximium; adhæc domum suam Apostolo, ut in ea ad sacras Synaxes Christianos Corinthi degentes congregaret, in usum præbuisse. Porro Ambrosius, Syrus & Græca, modica facta in Pauli textu proxime huc transcripto mutatione, legunt: Salutat vos Caius hospes meus & universæ ecclesiæ. Hinc Beda qui lectionem huic similem habuit præ oculis, tertiam explanans Joannis Apostoli Epistolam, de Caio, Pauli hospite, quem ex dicendis cum Caio nostro eumdem facit, hisce verbis, quæ cum nonnullis aliis infra iterum huc transcribenda erunt, ita memorat: Quia enim hospes, & qui suscipit & suscipitur, appellari consuevit, erat hospes universæ Ecclesiæ, quia omnes, qui ad se veniebant, & prædicatores videlicet & auditores verbi, benigne suscipiebat.
[7] [quique verosimillime fuit Thessalonicensis episcopus,] Origenes in tertium decimum Epistolæ ad Romanos caput fere præiverat Bedæ. Ibidem enim hisce Pauli verbis, Salutat vos Caius hospes meus & universæ Ecclesiæ, mox subdit; Hic est Caius, de quo alibi (Paulus Apostolus 1 ad Corinth. 1) dicit: “Gratias ago Deo meo, quia neminem vestrum baptizavi, nisi Crispum & Caium.” Videtur ergo indicare de eo, (Caio scilicet, quem Paulus baptizavit) quod vir fuerit hospitalis, qui non solum Paulum ac singulos quosque diversantes Corinthi hospitio reciperet, sed Ecclesiæ universæ in domo sua conventiculum ipse præbuerit. Hæc Origenes, mox etiam de Caio nostro, seu de Caio per Paulum baptizato, quem cum Caio Pauli hospite (considera verba ejus huc jam transcripta) apertissime eumdem facit, hæc addens: Fertur sane traditione majorum, quod hic Caius episcopus fuerit Thessalonicensis ecclesiæ. Viguit ergo Origenis ætate traditio, qua Caius baptizatus ab Apostolo, seu hujus hospes, fuisse ferebatur Thessalonicensis episcopus. Origenes tertio æræ Christianæ seculo floruit, nec serius quam anno, uti inter eruditos nunc satis convenit, 253 excessit e vivis. Jam vero, si Caius reipsa umquam fuit Thessalonicensis episcopus, ad dignitatem illam ante seculum primum media sui parte jam præterlapsum, utpote ex dictis anno 52 aut altero e binis seqq. primum baptizatus, certissime promotus non fuit, ac proin traditio, qua Caius fuisse Thessalonicensis episcopus, Origenis ætate ferebatur, circa rem, vix sesquiseculo transactam, versabatur. Unde sane Thessalonicensis Caii episcopatus mihi verosimillimus evadit; certus tamen idcirco non apparet, quod traditio, memorata ab Origene, utut rei sat vicina, popularis dumtaxat fuerit; hæc autem a vero sæpe deprehendatur devia. Atque hinc est, cur etiam Caio episcopi titulum non adscripserim.
[8] Porro cum, ut jam dixi, Origenes verbis num. præcedenti huc transcriptis Caium nostrum cum Caio Pauli hospite faciat eumdem, [ænus idemque est: contra autem a Caio Macedone,] Origenique Beda, uti ex verbis ejus num. XI huc transcribendis facile colliges, hac in re etiam consentiat, confirmatur hinc quoque nostra opinio, qua Caium nostrum a Caio, Pauli hospite, statuimus non esse diversum. Itaque non tantum ex jam supra dictis, verum etiam partim hinc est sane, uti jam ante asserui, admodum verosimile, Caium nostrum a Caio Pauli hospite non esse distinctum. Verum an Caius noster a Caio Macedone, qui cum Paulo Ephesum profectus est, ibique cum Aristarcho, ut Actorum cap. 19 narratur, in seditione, a Demetrio argentario seu aurifabro contra Apostolum anno circiter, ut communiter statuitur, 57 mota, periclitatus est, distingui quoque non debet? Tillemontius tom. 1 Monumentorum, Annotatione in Paulum vigesima nona nullam esse distinctionis rationem affirmat. Bailletus, aliique nonnulli Caium nostrum cum Caio, qui Ephesi periclitatus est, indubitanter faciunt eumdem, ideoque Caium nostrum, qui ex dictis domo certe erat Corinthius, Corintho cum Paulo, relictis, quibus ibidem vacabat, negotiis, in Asiam anno 54 discessisse, asseverant. Verum Caius noster Paulum Apostolum, cum hic anno 54 Corintho in Asiam discessit, verosimillime secutus non est. Rem sic probo: Paulus circa annum 57, uti fert communis eruditorum opinio, primam suam scripsit ad Corinthios Epistolam; ad Romanos autem, priusquam hanc ad Corinthios dedisset, ex ipsiusmet Tillemontii aliorumque eruditorum omnium consensu non scripsit. Fuerit adeo Pauli ad Romanos Epistola vel anno 58, ut vult Tillemontius, vel certe non ante annum 57, conscripta.
[9] Porro in hac Apostolus, quam, cum Corinthi iterum versaretur, [uti hic probatur,] ex unanimi pariter eruditorum opinione exaravit, hunc supra plus semel adhuc recitatum textum suppeditat: Salutat vos Caius hospes meus & universa Ecclesia, vel, ut Græca legunt, & universæ Ecclesiæ; hisce autem verbis, uti jam supra dictum est, clare innuitur, Paulum Apostolum tunc, cum Corinthi ad Romanos scriberet, apud Caium fuisse hospitatum, ut adeo hic, cujus etiam domus oratorii seu ecclesiæ Christianis loco fuerit, Corinthi tunc adhuc habitarit, ac proin, ut Paulum Corintho in Asiam, ædibus negotiisque relictis, anno 54 secutus verosimillime non fuerit. Jam vero, cum equidem Caius Macedo, utpote anno circiter, ut communiter putatur, 57 Ephesi cum Paulo in seditione periclitatus, in Asiam Apostolum fuerit secutus, est sane, cur is, contra ac Tillemontius ex dictis autumat, a Caio Pauli hospite seu Caio per Paulum baptizato ac proin nostro distinctus esse, pronuntietur. Ut porro Caium nostrum a Caio Macedone verosimillime esse diversum, clarius adhuc pateat, rem etiam sic probo: Caius, qui Actorum cap. 19 memoratur, & Caius, cujus Actorum cap. 20 fit mentio, unus est atque idem. Utrobique enim cum Aristarcho inter Apostoli comites computatur; nec obstat, quod cap. 19 Macedo; cap. autem 20 Derbeus nuncupetur. Etenim ipso capite Actorum vigesimo, quo Caii Derbei Lucas meminit, simul etiam innuit, hunc fuisse Thessalonicensem, ac proin, cum Thessalonica in Macedonia sita sit, etiam Macedonem. Ait quidem Annotatione supra laudata Tillemontius, eo ipso loco, quo Actorum 19, Caium Derbeum fuisse Thessalonicensem, innui arbitramur, innui etiam videri, Timotheum fuisse Thessalonicensem, nec propterea tamen a Luca Thessalonicensem dici Timotheum, admitti a Chrysostomo.
[10] [est diversus;] Verum, salva, quam debemus, Chrysostomo reverentia, Lucas tam Timotheum quam Caium Derbeum seu Derbium, fuisse Thessalonicensem, clare indicat, uti verba ejus consideranti fiet perspicuum. En illa: Comitatus est autem eum (Paulum Apostolum) Sopater Pyrrhi Berœensis, Thessalonicensium vero Aristarchus & Secundus & Caius Derbeus & Timotheus; Asiani vero Tychicus & Trophimus. Atque ita quidem, cum hic Lucas Caium, quem Derbeum appellat, fuisse Thessalonicensem indicet, necesse est, ut is alia nomine Derbeus, alio Thessalonicensis fuerit. Hinc adeo origine quidem seu nativitate Derbeus seu e Derbensi Asiæ civitate oriundus; domo vero Thessalonicensis, aut contra exstiterit. Utrumlibet statuatur, cum equidem ex dictis Caius Derbeus secundum Lucam cap. Actorum 20 Thessalonicensis ac proin Macedo fuerit, confirmatur vel hinc nostra opinio, qua Caium, qui Actorum 19 a Luca Macedo vocatur, eumdem esse arbitramur cum Caio, qui ab eodem Luca Actorum 20 Derbeus appellatur. Jam vero, cum ex communi eruditorum omnium consensu Caius noster seu Caius Pauli hospes a Caio Derbeo sit distinctus, necesse est, ut & distinctus sit a Caio Macedone, seu a Caio, qui Actorum 19 Macedo vocatur.
[11] [quod etiam forte obtinet circa Caium, ad quem Joannes Apopostolus scripsit.] Restat, ut, an Caius noster a Caio, ad quem Joannes tertiam suam scripsit Epistolam, pariter sit distinctus, nunc inquiram. Beda in tertiam Joannis Epistolam, recitato hoc hujus versu, Senior Gaio charissimo, quem ego diligo in veritate, ita scribit: Qui vel qualis fuerit iste Gaius, in processu Epistolæ monstratur. Quia videlicet & fidem Christi, quam perceperat, bonis accumulabat actibus, & si ipse ad prædicandum verbum minime sufficiebat, eos tamen, qui prædicarent, de facultatibus suis, sustentare gaudebat. Hunc autem esse Caium arbitramur, cujus in Epistola ad Romanos Paulus meminit dicens: “Salutat vos Gaius hospes meus & ecclesiæ totius”. Quia enim hospes & qui suscipit & suscipitur, appellari consuevit, erat hospes universæ Ecclesiæ, quia omnes, qui ad se veniebant, & prædicatores videlicet & auditores verbi, benigne suscipiebat; sicut & hujus Epistolæ sequentia manifeste declarant. Unde & Joannes eum in veritate diligit, hoc est, non temporalium gratia commodorum, sed solo perennium bonorum, quæ eum diligere videt, intuitu. Fuisse autem Gaius Corinthi videtur: ex eo, quod Paulus in illa moratus civitate, Epistolam scripsit ad Romanos, quos & ex ejus nomine salutat. Sed & in Epistola ad Corinthios Gaii quasi civis Corinthi meminit, dicens, “Gratias ago Deo meo, quod neminem vestrum baptizavi, nisi Crispum & Caium: ne quis dicat, quod in nomine meo baptizati estis.” Ita hactenus Beda Caium nostrum, seu Caium, a Paulo Corinthi baptizatum, aperte, ut consideranti patebit, cum Caio, ad quem Joannes tertiam suam scripsit Epistolam, faciens eumdem. Tillemontius contra in sua Annotatione 29 supra laudata Caium nostrum a Caio, ad quem Joannes scripsit, putat esse diversum. Verum, cum pro opinione sua rationem convincentem non afferat, forte quidem, nescio tamen an verosimilius, a vero deviat Bedæ opinio, cui tamen Ado verbis num. 1 recitatis aliique plures adhærent.
[Annotata]
* explorare
DE SS. LUCIO ET CHÆREMONE ET ALIIS ANONYMIS
ALEXANDRIÆ AUT FORTE ALIBI IN ÆGYPTO.
MEDIO SECULO III ELAPSO.
SYLLOGE.
Lucius Alexand. aut forte alibi in Ægypto (S.)
Chæremon Alexand. aut forte alibi in Ægypto (S.)
Alii anonymi Alexand. aut forte alibi in Ægypto
AUCTORE C. B.
Menologium Sirletianum hodie Faustum, Gaium, Eusebium & Chæremonem ita celebrat: Natalis sanctorum martyrum Fausti, [Lucius & Chæremon, qui hodie cum aliis Fastis sacris inscribuntur,] Gaii, Eusebii & Chæremonis diaconorum. Hi fuerunt discipuli Magni Dionysii, & diaconi Domini nostri Jesu Christi, & Gaius quidem & Faustus cum magistro exules facti, & multa tormenta perpessi, martyrii finem acceperunt: Eusebius & Chæremon post magistri exilium Sanctos, qui erant in carceribus, visitantes, & martyrum reliquias sepelientes, usque ad Decii tempora pervenerunt, multas perferentes tentationes propter Christi confessionem, cujus causa detenti obtruncati sunt. Menologio Sirletiano ad verbum fere consonant Græcorum Menæa excusa; quamvis autem Menologium Basilianum & ab his & a Sirletiano in elogii, quo Sanctos exornat, adjunctis nonnihil discrepet, eosdem tamen etiam hodie annuntiat. Idem etiam faciunt nonnulli Latinorum Fasti sacri, hosque inter ipsummet Martyrologium Romanum hodiernum.
[2] Hoc porro, quod Sanctis, e Menologio Sirletiano acceptis, [ex Eusebio primitus deprompti sunt.] frequenter est auctum, hodie sequentem, ex Sirletiano verosimillime etiam depromptam, cui tamen Lucius, in Sirletiano non expressus, adjicitur, annuntiationem suppeditat: Alexandriæ sanctorum presbyterorum & diaconorum Caii, Fausti, Eusebii, Chæremonis, Lucii & sociorum: ex quibus alii in persecutione Valeriani martyres facti, alii martyribus servientes mercedem martyrum receperunt. Sancti, in Fastis sacris, quos jam recensui, producti ii sunt, qui ab Eusebio lib. 6, cap. 40, & lib. 7, cap. XI memorantur, quique cum Dionysio, Alexandrino episcopo, mota Alexandriæ & in Ægypto adversus Christianos persecutione, plurima fuere perpessi. Liquet id tum ex eo, quod in encomio, quod e Menologio Sirletiano num. 1 jam datum est, Magni Dionysii dicantur fuisse discipuli; tum ex eo, quod homonymi sint iis, quos in persecutionum ærumnis S. Dionysio, Alexandrino episcopo, socios comitesve exstitisse, locis proxime citatis refert Eusebius. At vero, quamvis Sancti illi, uti ex jam dictis recte collegeris, ex probato Eusebii fonte fuerint verosimillime primitus deprompti, de omnibus tamen & singulis hic agendum non est. Etenim de Eusebio quidem ad III Julii; de Caio vero seu Gaio & Fausto ad diem præcedentem jam actum est.
[3] [quædam de Chæremone ex Eusebio] Hinc porro jam restat, ut de solis hic tractem Lucio & Chæremone; quod enim pertinet ad Socios anonymos, qui Sanctis, nominatim expressis, in data Martyrologii Romani annuntiatione adjunguntur, cum in obscuro sit, quinam ex illis nuspiam alibi in Martyrologiis annuntientur, hodieque proinde dari possent, nihil de iisdem nominatim edicam, Dionysio Alexandrino, illos exstitisse in persecutionum ærumnis socios, ex Eusebio asserere contentus. Itaque missis illis Sanctis, qui in Romano linquuntur anonymi, quæ de Lucio & Chræremone dicenda sunt, expedio. Chæremon, anno 257 excitata in Christianos a Valeriano persecutione, Dionysium, Alexandrinum episcopum, ad Æmilianum Augustalem præfectum, ad quem hic arcessitus fuerat, comitatus est, fidemque coram præfecto intrepide confessus, cum Dionysio in exsilium est pulsus. Docet id apud Eusebium lib. 7, cap. XI ipsemet Dionysius in sua adversus Germanum epistola, quam propterea studiosus lector potest consulere. Porro Chæremon, antequam in Valeriani persecutione Christum coram Æmiliano confiteretur, jam antea in Deciana persecutione in præsentissimis periculis sese intrepidum, genuinaque charitate erga proximum incensum probarat. Docet id iterum apud Eusebium ipsemet Dionysius Alexandrinus in sua, quam, Deciana persecutione durante, ad Domitium & Didymum conscripsit, epistola.
[4] [uti etiam de Lucio. Neuter ante annum 250 obiit,] Verba, quod, quæ ad Lucium pertinent, simul doceant, huc describo. Sic habent: In urbe (Alexandria scilicet) occultarunt sese, ut fratres clanculo invisant, presbyteri quidem, Maximus, Dioscorus, Demetrius & Lucius… Diaconi vero post illos, qui morbo consumpti sunt, superstites, Faustus, Eusebius, Chæremon. Porro, cum hinc jam, Chæremonem quidem ad Valeriani usque persecutionem; Lucium vero usque ad Decii item persecutionem in vivis fuisse superstitem, palam fiat; Decii autem persecutio anno 250; Valeriani vero anno 257 initium ceperit, consequens est, ut Lucius & Chæremon ante annum 250 vita functi non sint, hincque est, cur supra in margine medium seculum tertium elapsum adscripserim. Verum, inquies, an tempus, quo Sancti mortalem hanc vitam cum immortali commutarint, propius determinari non potest? Innuit quidem elogium, ex Sirletiano Menologio supra recitatum, Chæremonem in Deciana persecutione consummasse martyrium. Verum cum ex dictis Chæremon usque ad Valeriani persecutionem in vivis fuerit superstes, certissime id a vero alienum est. Quod vero ad Lucium pertinet, illius mentionem non facit Sirletianum, nihilque uspiam occurit, ut annum ejus emortualem determinem.
[5] Nec melius definiri potest, quo loco, & quo mortis genere, violentone an naturali, Sancti diem extremum clauserint. [nec annus eorum emortualis aut genus mortis determinari potest.] Romanum quidem hodiernum illos Alexandriæ consignat; verum, cum nullum fundamentum sat solidum, ut Alexandriæ ponantur defuncti, uspiam invenerim, malo illos Alexandriæ vel alibi in Ægypto, quam in definita Alexandrina urbe credere defunctos. Quod jam pertinet ad genus mortis, quo diem extremum clauserint, de Lucio plane id in obscuro est; quod vero ad Chæremonem attinet, ait quidem Sirletianum, cui Menæa excusa consonant, illum capite minutum exspirasse; verum cum simul asserat, Eusebium, qui tamen, uti ex dictis de eo ad III Julii facile intelliges, in pace Laodiceæ creatus episcopus quieverit, eodem supplicii genere migrasse ad Dominum, nullam omnino hic fidem meretur. Itaque tam genus mortis, quo Sancti vita functi sint, quam annus determinatus, quo obierint, in obscuro est, nihilque de illis certo scitur, præter ea, quæ ex Eusebio supra produximus.
DE SS. TYRSO ET SOCIIS, ITEM DE SS. BONIFACIO ET SOCIIS, MM. FORTE THEBÆIS
APUD TREVIROS.
sub Diocletiano et Maximiano.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Tyrsus M. forte Thebæi apud Treviros (S.)
Socii, MM. forte Thebæi apud Treviros
Bonifacius M. forte Thebæi apud Treviros (S.)
Socii MM. forte Thebæi apud Treviros
BHL Number: 8283
AUCTORE J. B.
§ I Martyrum Trevirensium brevis historia, eorumque tum apud martyrologos, tum apud veteres mentio.
Operæ pretium facturum me ratus sum, si brevem saltem Martyrum Trevirensium historiam statim a principio Commentarii texerem, priusquam de ceteris ad illam spectantibus agerem, [Martyrum Trevirensium, quorum brevis historia texitur,] quo lector rudi saltem illius esset cognitione imbutus, & ad ea, quæ in decursu tractabuntur, percipienda dijudicandaque instructior. Sic itaque habet: Si pervulgata plurimorum scriptis de sanctis Martyribus Trevirensibus opinione standum est, Maximianus Herculius, infensissimus, si quis alius, Christianorum hostis, deleta prope Agaunum magnam partem legione Thebæa, sparsas alibi ejus reliquias non minori sævitie persecutus est. SS. Victor & Ursus Soloduri in Helvetia, SS. Solutor, Adventor & Octavius Taurini, alii aliis, Galliæ præsertim Cisalpinæ, locis pro fide occubuisse perhibentur. Sed neque Belgica 1 tantæ Christianæ fortitudinis spectaculo caruit: S. Gereonem Colonia Agrippina, SS. Cassium & Florentium Bonna, S. Victorem Xanthus martyrio coronatos vidit. Treviris quoque non modo in hospites Thebææ legionis Milites, sed & cujusvis conditionis & ordinis cives sævitum triduo est, atrocia Maximiani jussa exsequente Rictio Varo. Et primo quidem die SS. Tyrsus & Secundus, Thebæi duces, cum suis in Campo Martio, haud procul a S. Paulini in Trevirensi suburbio ecclesia; uti & S. Bonifacius, alter Thebæorum militum dux, cum suis haud procul monasterio, S. Mariæ ad Martyres nuncupato, vitam posuere: postero Palmatius civitatis consul, Maxentius, Constantius, Crescentius, Justinus, Leander, Alexander, Soter, senatorii ordinis viri, Hormisda, Papirius, Constans, Jovianus: tertio denique promiscua cujusvis ætatis & sexus multitudo. SS. Tyrsi, Palmatii & Sociorum exuvias collegisse & sub finem seculi quarti in ecclesiam, modo S. Paulino sacram, intulisse volunt S. Felicem Trevirensem episcopum; sed altam paulatim earum Trevirensibus oblivionem obrepsisse, ex quo Normanni anno 882 sacra profanaque omnia apud illos sus deque verterunt, dum tandem sub annum 1071 rursum in lucem fuere protractæ. Ita fere habet Trevirensium traditio.
[2] [Calendaria] Porro recentiores Trevirensis ecclesiæ Fasti Martyres hos, si S. Bonifacium & Socios demas, in tres classes diesque distinguunt ad hunc fere modum: IV Octobris, Treviris SS. Thyrsi ducis & Sociorum MM. Trevirensium; V, Treviris Palmatii consulis & Sociorum MM. Trevirensium; VI, Treviris, Commemoratio MM. innumerabilium Trevirensium. Dixi; Recentiores: varia quippe & antiqua illius ecclesiæ Calendaria part. 1 Prodromi Historiæ Trevirensis a pag. 373 illustrissimus Honthemius Myriophitanus episcopus & Trevirensis suffraganeus exhibet; quorum primum seculo X, alterum vero & tertium seculo XI in usu fuit: at nulla in his horum Martyrum mentio. Quartum, seculi XII, ad diem VI Octobris ita habet: Tyrsi: Palmatii, nulla facta mentione reliquorum. Quintum denique, seculi XIII, omisso Tyrso, Palmatium ad diem V Octobris his verbis annuntiat: Palmatii cum Sociis suis: reliquos ad diem VI: MM. innumerabilium. Breviarium quoddam Ms. Rheni penes nos est, quod solius Palmatii ad diem V Octobris meminit: seculo XIV id adscribo, quod illi ad diem XVII Decembris recentiori manu adjecta legam, quæ sequuntur: Anno Domini MCCCCXXVIII erant fulgura, choruscationes & tonitrua in magna quantitate illa die de sero. Cumulatius Trevirenses Martyres refert Breviarium Ms. aliud pagi, ut apparet, Fusbacensis in Treverensi diœcesi & Luxemburgensi ducatu; quod ad diem IV Octobris hæc habet: Tirsi ducis & Sociorum MM. Trevirensium; ad diem V: Palmatii & Sociorum MM.; ad diem VI: MM. innumerabilium. Porro Trevirenses Martyres hoc ordine primus disposuit Balduinus Trevirensis archiepiscopus, teste Honthemio in Historia cultus Sanctorum Trevirensium pag. 369 tomi supra laudati, quem anno 54 seculi XIV mortuum, in Annalibus Treviricis scribit. Hactenus de Calendariis aut Breviariis; martyrologos audiamus.
[3] Trevirenses Martyres antiquiora Martyrologia non norunt, [& Martyrologia] non Romanum parvum, non Bedæ, non Adonis, non Usuardi purum, aliaque, quæ classica vocamus. Inter ea vero, quæ recentiori ætate sunt nata, Florarium nostrum Ms., cui ultima manus adjecta fuit anno 1486, ita habet: Item Tyrsi ducis & martyris & Sociorum ejus ex numero Thebæorum Martyrum sub Maximiano imperatore passorum anno salutis CCXCI. Usuardina anni 1490 Lubeco-Coloniensis editio Treviris innumerabiles Martyres annuntiat ad diem VI apud Sollerium in Auctariis ad Usuardum, Tyrsi vero & Bonifacii expresse meminit ad diem IV, adjunctaque priore loco recenset partim falsa, partim ad Tyrsum ejusque Socios non pertinentia: falsa sunt, quæ de S. Athanasio sexennio in puteo latitante narrat: neque enim S. Athanasii Treviris exsilium fuisse adeo diuturnum, ex Theodoreto; nec adeo incommodum, ex Constantini Junioris ad Alexandrinos litteris ostendit Papebrochius tom. 1 Maii in Vita S. Athanasii cap. 10. Quæ autem de puteo apud S. Maximini monasterium Martyrum ossibus repleto narrat, ad S. Bonifacium potius ejusque Socios, quam ad S. Tyrsum, cujus in Pauliniana æde ossa quievere, pertinere videntur. Grevenus ad diem IV Octobris: Apud Trevirim sanctorum Tirsi ducis ex legione Thebæorum, Bonifacii & aliorum multorum a Rictiovaro urbis præfecto ob Christi fidem interemptorum. Dein ad diem V Palmatii ejusque Sociorum, ad diem vero VI promiscuæ multitudinis, Treviris pro Christo occisæ, mentionem facit. Grevenum Molanus imitatur: at apud Galesinium ad diem V Octobris hæc tantum ex antiquis Trevirensis ecclesiæ tabulis legere est: Treviris SS. Martyrum Palmatii & Sociorum: qui Rictiovari præsidis superata immanitate, fortissimi Dei milites coronantur; quibus tamen verbis e Martyrum Trevirensium numero Tyrsum excludere voluisse Galesinium, non opinor.
[4] Similiter Tyrsum præterit Martyrologium vulgare Romanum: [tantum recentiora meminerunt,] ad diem tamen V Octobris Palmatium cum Sociis ita recenset: Treviris SS. MM. Palmatii & Sociorum, qui in persecutione Diocletiani sub Rictiovaro præside martyrium subierunt; citatque Molanum & Sigebertum Baronius in Notis, qui non modo Palmatii, sed & Tyrsi aliorumque meminerunt. Quid quod nec Martyres Trevirenses anonymos die tertio passos ad diem VI Octobris Martyrologium laudatum prætereat? Ut adeo mirum videri possit, nusquam Tyrsi ejusque Sociorum expressam saltem mentionem in illo fieri; maxime cum ad diem XII Decembris Maxentius, Constantius, Crescentius & Justinus, quibus Leandrum, Alexandrum & Sotherem ex Sigeberto Baronius in Notis jungit, nominatim signati legantur, quorum tamen Martyrologium Romanum Gregorii XIII anno 1586 typis Plantinianis editum non meminit usquam, nisi generatim, cum ad diem V Octobris Palmatium cum Sociis verbis proxime citatis recenset. Quid autem causæ Baronius, supradictos S. Palmatii Socios ad diem XII Decembris distrahendi, habuisse videatur, infra dicetur. Saussayus hic Baronium sequitur, licet illos ad diem V Octobris nominatim singulos jam expressisset: ad diem vero IV hoc S. Tyrso & Sociis elogium scripsit: Ipso die Treviris Passio SS. MM. Thyrsi ducis & Sociorum militum: qui S. Mauricii Thebeæque legionis exempla præclara imitantes, tanta constantia idolorum sacrificia execrati, quanta fide & fortitudine sacratissimam Christi religionem professi, jubente Rictio Varo, piorum teterrimo in Galliis carnifice, gladiis militum ethnicorum impetiti, trucidatique ad internecionem deleti sunt. Horum corpora feris & avibus relicta sunt devoranda. Cæterum ex his innumeris heroibus tanta multitudo ad littus Mosellæ juxta Capitolium jugulata est, ut sanguinis rivuli defluentes aquas fluvii in suum colorem converterent, &, naturali claritate neglecta, peregrino magis, quam proprio colore ruberent. Porro, Deo Athletas suos glorificante, in honore sanctissimæ Virginis & ipsorum hoc idem Capitolium dedicatum est: & locus, in quo agonem peregerunt, ad eorum memoriam, Littoris ad Martyres, vocabulum accepit. Ita ille: at de martyrologis jam satis, ut plures in medium adducere, non sit necesse.
[5] [& monumenta quædam antiqua, licet confuse,] Ceterum ex hactenus dictis colligere pronum est, Martyres Trevirenses, si universim confiderentur, in tres classes posse distribui; ad quarum primam referantur Thebæi Milites una cum ducibus suis Tyrso, Bonifacio & Secundo; nam & hic subinde binis prioribus additus legitur: ad alteram senatores, optimatesque indigenæ una cum Palmatio consule: ad postremam reliqua populi Trevirensis multitudo. De prioribus tantum, rejecto in Appendicem Bonifacio & Sociis, hoc loco agemus; tum quod illi soli hoc die hodiernis Trevirensis ecclesiæ Fastis sint inserti; tum quod duas classes reliquas ad alios dies Fasti citati & Martyrologium Romanum referant; quamquam & de his subinde tractabitur, propterea quod singulorum Historiæ Actaque ita inter se sint connexa conjugataque, ut difficile sit unius res gestas expedire, quin eadem quoque opera, quæ ad ceteros attinent, pertractentur. De cetero antiquiribus Calendariis, quæ quidem noverimus, & martyrologis jam recensitis antiquiora pariter monumenta subnectimus, quibus Trevirensium Martyrum Historia, prout circumferri solet, videtur utcumque firmari: cum autem antiquiora monumenta dico, ea velim lector intelligat, quæ sanctorum Martyrum in crypta Pauliniana inventione sub annum 1071 facta vetustiora sunt. Itaque quæ illa sint, & quanti facienda, videamus.
[6] [ut Acta SS. Fusciani & Gentiani,] Vetustissima forte Martyrum Trevirensium mentio ea est, quæ in Actis SS. Fusciani & Victorici a Bouqueto editis occurrit, quæque S. Paulini canonicis Trevirensibus primum subjecit stimulum ad perquirendas sanctorum Martyrum exuvias alta tum oblivione sepultas. Ecce illam: Factum est ergo non multo post tempore, ut Rictiovarus carnifex præfecturam, quam a Maximiano susceperat, potius ad persequendos Dei Famulos cruentus laniator irrueret, quam pietatis jura servaret. Ingressus itaque urbem super Mosellam conditam, quæ Treveros nuncupatur, tam ingenti crudelitate Christianos cædi præcepit, ut sanguinis rivulus in flumen Mosellæ defluentis undas laticis, unda sanguinis rubricaret, & lympha gurgitis inhumatis sanctorum Martyrum corporibus præberet tumulum, & ut redintegratos compagi corporum futuro eos reservaret in judicio. Notitiam quidem hæc aliquam Martyrum Trevirensium ingerunt, nec quam singulis applices: quia tamen ad illorum Historiam utcumque faciunt, lubet Actorum ætatem indagare, ac de eorum hac in re pondere nonnihil dicere.
[7] Quod vero eorum ætatem attinet, qui sanctorum Martyrum Inventionem posteris consignavit scriptor æqualis, [in quorum] luculente is tradit, Acta illa Paulinianos canonicos prius cognita habuisse, manibusque trivisse, quam sanctorum Martyrum exuvias detexerant; ut movere neminem Tillemontiana suspicio debeat, hanc ipsam scilicet Inventionem iis Actis conscribendis causam materiemque suppeditasse. Erant nempe, inquit ille cap. 2, in illa S. Paulini canonicorum congregatione fratres aliqui sanctæ religionis studio venerabiliter accensi: hi ergo dum inter alia pietatis opera sacræ Scripturæ (sic Sanctorum Vitas appellat) paginæ operam non minimam præberent, solebant &c. Et paulo post: Inter multimoda itaque loci hujus præconia Passio SS. Martyrum Gentiani & Victorici frequentius eis occurrebat: & rursum post alia nonnulla, quæ describere non est operæ pretium, ita pergit: In hac ergo positi mentis anxietate indictis sibi, aliquando biduanis, aliquando triduanis, jejuniorum disciplinis, a divina postulabant pietate, ut aliquod tam sancti depositi indicium eis monstrare dignaretur. Præ manibus igitur SS. Fusciani & Victorici Acta habebant Pauliniani canonici, cum adhuc, quo loco Martyrum Trevirensium ossa delitescerent, ignorabant. Neque enim existimo, Inventionis scriptorem impudenter adeo mentiri ausum vel coram iis, nec forte aliis a quibusdam ipsorummet S. Paulini canonicorum, qui detectis hisce reliquiis parum fidei tribuebant, de quibus cap. 3 acerbe conqueritur.
[8] Æquior & verisimilior est altera Tillemontii de Actorum ætate conjectura. [ætatem] Est etiam, inquit, cur SS. Fusciani & Victorici Acta saltem haud serius, quam seculo VI exarata dicantur: nempe quod horum ossa S. Honoratus, Ambianensium episcopus, qui seculo VI floruit, transtulerit, nec tamen translationis hujus, rei sane satis memorabilis, usquam meminerit, qui litteris Sanctorum illorum Acta mandavit. Sane quisquis ille fuerit, locum, quo Martyres illi sepulti fuere, ignorasse se prodit, cum illos ad calcem Passionis eorum sub tegmine occulti tumuli conditos scribit; nec præterea quidquam. Miraculosam dictorum Martyrum reliquiarum inventionem S. Honorati tempore factam apud Henschenium tom. 3 Maii pag. 613 descriptam habes. Adjicio alterum Actorum vetustatis indicium. Tillemontius, posteaquam tomo 4 Monumentorum ecclesiasticorum nota 10 in S. Dionysium, suum de Actis SS. Fusciani & Victorici judicium exposuit, de Actis SS. Rufini & Valerii hæc inter cetera fere disserit Nota sequenti: scripta tamen sunt ante Flori tempora, qui eorum compendium ad IV Junii exhibuit satis accuratum: imo Sanctos hosce (Rufinum & Valerium) Roma venisse, ait; quo quidem id agere voluisse videtur, ut eorum Acta cum Actis SS. Fusciani & Victorici ad concordiam revocaret. Utraque igitur Florum vidisse, necesse est. Quod si hic ad diem XIV Junii Actorum SS. Rufini & Valerii compendium exhibuit satis accuratum; similiter non minus accurate Florum in SS. Fusciano, Gentiano & Victorico id præstitisse, facile deprehendet, quisquis ea, quæ ille de his ad diem XI Decembris scripsit, cum eorumdem Actis a Bouqueto editis contulerit; ut, si imitari hic Tilletium debeamus, SS. Fusciani & Victorici Acta Floro, qui circa annum 830 Martyrologium suum scripsit, antiquiora haberi merito possint. Ruinartius etiam in Præfatione ad Acta Martyrum pag. 68 illa quidem non retulit inter primigenia, retulit tamen inter antiqua. Hæc de Actorum ætate.
[9] [& in hac repondus inquiritur:] Quod autem ad meritum eorum & pondus attinet, nolim omnia, quæ narrant, utut antiqua sint, pro certis habere. Tillemontio judice, si stylum eorum spectes, parum apte conscripta sunt; si rerum adjuncta, alia proferunt minus credibilia, alia sibi invicem haud satis consona. Sit ita: excedant etiam, si lubet, veri limites, cum præ occisorum Treviris Martyrum multitudine sanguinis rivum fluxisse, aiunt, tanta vi & copia, ut hunc excipiens Mosella sanguineum colorem traxerit; id equidem ex illis probabiliter effici videtur, jam inde a seculo VI ingentis Christianorum multitudinis Diocletiani & Maximiani tempore pro fide Treviris occisæ memoriam viguisse in Galliis, quæ prioribus quidem seculis distinctior fuerit atque perfectior; sed, ut fit, temporum lapsu obscurior tenuiorque evaserit. Merito quidem Ruinartius numero superiore laudatus hæc Acta primigeniis annumeranda non esse censuit; cum alia quædam Acta præ manibus se habuisse, significet, qui Acta SS. Fusciani & Victorici conscripsit, cum ait: Nam, ut Historiæ gesta commemorant, quidam senex nomine Gentianus sed nova hinc rursus suspicio suboriri potest, eum, in ipsismet antiquioribus SS. Fusciani & Victorici Actis, quæ præ manibus habuit, aliisve invenisse, quæ de Martyribus Trevirensibus tradidit.
[10] [dein Hymnus quidam de S. Paulino, qui] Non minorem Paulinianis canonicis, ad perquirendas Sanctorum apud se delitescentium reliquias, stimulum addidit antiquus de S. Paulino Hymnus in monasterio nobilium virginum, S. Mariæ ad horrea nuncupato, Treviris inventus sub annum 1071, litteris Gothicis exaratus, & ab Inventionis auctore pro vetustissimo habitus. Periit is quidem, vel certe alicubi latet incognitus: summam vero eorum, quæ complexus est, idem Inventionis auctor paucis perstringit: sunt autem fere hæc; S. Paulini in Arianos pro Catholica fide molimina, Phrygum, apud quos exsul egit, conversio, & sacri ejus corporis Treviros translatio & sepultura. De S. Paulini sepultura, inquit Inventionis auctor anonymus, hæc ibi legebantur: posuerunt eum juxta prolem clarissimam Trevirensem, & inclitam, ubi dormiunt corpora Peregrinorum plurima, resurgentes ad præmia die novissima, occurrent in æthera Domino cum læticia. Proles clarissima Trevirensis, ut illius temporis canonici dein interpretati sunt, Palmatium, ceterosque senatores & optimates indigenas; Peregrini autem Tyrsum ejusque commilitones Thebæos declarabant. Hymnum hunc sub annum 1071 re ipsa inventum esse, & vetustatem saltem aliquam præ se tulisse vel tunc, anonymo, testi oculato vel certe æquali, assentior, maxime cum S. Paulini canonicis oblatus recitatusque fuerit, eoque permoti S. Paulini cryptam, petita obtentaque, licet ægre, ab Udone archiepiscopo licentia effregerint: non æque tamen mihi certus est modus, quo inventus dicitur; haud, inquam, mihi certum est, virginem Deo sacram, Frideburgam nomine, tertio monitam divinitus fuisse, ut vetustos monasterii sui codices inspiceret, itaque in illum Hymnum incidisse; tum quod hujusmodi visionibus parum fidei passim tribui soleat; tum quod privatim tantum res tota peracta dicatur.
[11] Ceterum, si ipse per se hymnus consideretur, est, [licet ejus quædam faveant,] unde ejus antiquitas commendari posse videatur; est etiam, unde videri possit ejus auctoritas infirmari. Antiquitas quidem ejus, inde commendari posse videtur, quod S. Paulini translationem e Phrygia Trevirim divino nutui & miraculorum adminiculo adscribat, atque adeo prius videatur fuisse compositus, quam apud Trevirenses opinio invaluerat, S. Paulini corpus totius regni viribus e Phrygia ad suos fuisse deductum; quod sane fabulam sapit, nisi forte verba illa sic interpreteris, ut iis dumtaxat significetur, Trevirenses S. Paulini exuvias non sine summa difficultate, multoque molimine consecutos. Porro jam inde a seculo IX ea opinio apud illos invaluerat; cum id habeat tabula plumbea eo seculo probabilius confecta, ut § proxime sequenti dicemus. Similiter quantum quidem apparet, non meminit Hymnus de prodigio, quo S. Paulini tumulus medio in aëre inde ab invasione Normannica anni 882 annis multis pendulus mansisse dicitur, quod a seculo X hominum linguis, scriptorumque calamis celebrari cœpit, ut ex Vita S. Paulini inter annum 882 & 1071 conscripta, editaque in Opere nostro ad diem XXI Augusti, colligere est.
[12] Et hæc quidem ad Hymni qualemcumque commendationem facere videntur; [quædam obsint antiquitati,] at quæ verbis num. 10 recitatis narrat, pondus illi suum fortassis detrahent, eo quod tabulæ anno 1071 in crypta Pauliniana una cum Martyrum corporibus inventæ haud satis consentire videantur: cum enim prolem clarissimam Trevirensem Hymni auctor commemorat, aut solum Palmatium, aut præter hunc reliquos pariter Trevirenses indigenas intellexit. Si primum; repugnat aperte tabula, qua teste, Trevirensium corpora fuere, uno excepto S. Tyrsi corpore, quotquot in memorata jam crypta reperta sunt. Sin autem non Palmatium modo, sed & reliquos seu senatores seu optimates indigenas intellexit; ad hunc quidem modum Hymno cum tabula ex parte conveniet: sed altera mox ex his Hymni verbis: Ubi dormiunt corpora Peregrinorum plurima, difficultas orietur. Quæretur enim, quorum fuerint, salva hac Hymni interpretatione, plurima ista Peregrinorum corpora? Thebæorum utique Militum, inquies. Atqui sic iterum in tabulam impinges, quæ unius tantum peregrini, Tyrsi nempe, mentionem facit, ut adeo vel hymni vel tabulæ error agnoscendus sit, aut, si mavis, utriusque fides inde non mediocriter infirmetur.
[13] Verumtamen ne hoc quidem pacto sive utriusque repugnantia, sive alterutrius error, evincitur: fac enim, ut adverbio ubi non S. Paulini cryptam, sed basilicam vel monasterium designare voluerit hymni auctor, [tamen cum tabula plumbea non pugnat,] eadem profecto erit Hymni tabulæque sententia. Neque porro video, quid huic interpretationi magnopere possit officere; non SS. Fusciani & Gentiani Acta; Martyrum illa multitudinem Treviris sub Maximiano cæsam agnoscunt: sed, inquies, quorum corpora fuerint undis abrepta obrutaque. Quid tum? num colligi postea non potuere? num id de omnibus & singulis dictum? Esto etiam, S. Bonifacium ejusque Socios ad pontem Mosellæ occisos, laudata Acta intelligant; num propterea Tyrsum ejusque Socios, aut Trevirenses indigenas exclusisse, censebimus? Non Hymni auctoris eruditio & accuratio; quippe qui stilo simplici rusticoque sit usus. Dein, si S. Felix præcipuorum Martyrum corpora collegerit, locoque in S. Paulini ecclesia discreto & honoratiore condiderit; quid est, quo minus conjici etiam possit, reliquorum pariter Martyrum curam illum saltem aliquam gessisse, &, quotquot reperire potuit, exuvias in S. Paulini ædes intulisse?
[14] [latiusque, quam par est, a Friderico accipitur,] Absit tamen, ut Friderico S. Paulini Præposito assentiamur, affirmanti, S. Felicem tot Martyrum corpora in pavimento supra dictæ ecclesiæ collocasse, ut posset quis vix pedem in hac ecclesia ponere, quin super illorum sanctissima sarcophaga deambularet: veri enim limites hic Fridericum transilisse, & plusculum ornandæ deprædicandæque ecclesiæ suæ studio indulsisse, nemo prudens non suspicabitur; maxime cum nec anno 1071, nec postmodum umquam inventus sit extra cryptam S. Paulini loculus, qui alicujus martyris fuisse, sciatur, teste illustrissimo Honthemio § 10 Historiæ Martyrum Trevirensium. Absit pariter, ut quæcumque ossa illic forte fortuna reperta pro veris Martyrum reliquiis aut haberi, aut honorari posse dicamus. Scimus enim, hujusmodi cultum non nisi certis, & legitime approbatis Sanctorum reliquiis posse impendi: talia autem minime esse ossa illic per ecclesiam sparsa, recte ait idem Honthemius, cum Sanctos non fuisse omnes, quotquot ibi sepulturam nacti sunt, vel Elii Constantii tumulus probet, nec de impendendo cultu quisquam cogitarit iis cineribus ossibusve, quæ in saxeis sarcophagis circa S. Paulini templum nuper fuisse detecta, Honthemius scribit.
[15] [His addi probabiliter potest auctor de Successoribus S. Hildulphi in Vosago,] Antiquioribus etiam de Trevirensium Martyrum Historia testimoniis accenseri probabiliter possunt, quæ de illa scripsit auctor Opusculi de successoribus S. Hildulsi in Vosago. Publici id juris fecit reverendus admodum dominus Humbertus Belhomme, Mediani abbas, scriptumque fuisse censuit inter annum 1016 & 1019, quo tempore Mediano præerat Enciboldus; in locum Nardulsi seu Hardulfi anno 1016 abbatiali dignitate exuto suffectus. Sic autem laudatus abbas fere disserit: Nardulfus, erepto e vivis Enciboldo, anno 1019 pristino muneri & dignitati restitutus fuit: libelli autem auctor nec ultra Nardulfum progreditur, nec usquam Nardulfi, cui tamen se contra Enciboldum favere non obscure prodit, velut suo muneri restituti meminit: fit igitur admodum verisimile, eo libellum fuisse conscriptum tempore, quod inter Nardulfum anno 1016 suo gradu dejectum, eumdemque anno 1019 eidem restitutum intercessit. Accedit, idipsum ipsiusmet auctoris verbis innui, quibus cap. 13 exorditur: sic habent: Successor autem ejus (Almanni) Nardulfus extiterat. Quid enim sibi vult τὸ extiterat, nisi Nardulfum jam tum suo cessisse officio, cum scriberet libelli auctor, maxime cum mox enarrandis prodigiis, quæ, Medianum moderante Nardulfo, contigerant, sese accingat, & toto narrationis reliquæ decursu de Nardulfo sive exauctorato, sive dignitati restituto ne verbo quidem meminerit. Nec refert, cap. 9 legi, quæ sequuntur: Sed incuria successorum faciente, præfata cella (Begonis dicta) sanctos artus Bonifacii M.) permissa est retinere usque ad domnum abbatem Lambertum, qui anno ab Incarnatione Domini millesimo quadragesimo tertio in sexta feria, quæ 2 Nonas Novembris habebatur, revexit. Hæc enim pro recentiori additamento habet citatus libelli editor, nec, ut opinor, omnino infundate. Fac tamen, genuina esse auctoris verba; vel sic verosimillimum fiet, libellum ante Martyrum Trevirensium inventionem anni 1071 vel sequentis fuisse conscriptum. Hæc de ætate scriptoris: quid vero is de Martyribus Trevirensibus?
[16] Nihil is quidem speciatim de his, qui in S. Paulini basilica conquiescunt: [qui, saltem S. Bonifacii & Sociorum,] sed de S. Bonifacio in S. Maximini crypta olim recondito, hæc scribit cap. 1: Penultimo interea jam memorati abbatis Leutbaldi anno, ab Incarnatione vero Domini septingentesimo tertio venerabile corpus S. Bonifacii martyris ablatum Trevirorum populo Divinitatis ope illatum est Mediano monasterio. Porro S. Bonifacium non ut martyrem Trevirensem modo, sed etiam ut e Thebæis unum, cum scriberet, habitum fuisse, quæ sequuntur, ostendunt: Sicut enim, inquit libelli auctor, Victor & Ursus cum aliquot castrum Solodorum, beatus Gereon cum suis etiam trecentis decem & octo, Mauri quoque quingenti Agripinensem Coloniam, sic & hic prætiosus Christi Martyr cum aliis suis trecentis pervenit Trevirim, corpore, non corde ab eadem qua & prædicti Martyres Thebæa legione subtrahens se interim, cum apud Agaunum darentur victimæ sub Herculio Maximiniano cæsare. Itaque seculo XI ante inventa in crypta Pauliniana Tyrsi & Sociorum corpora Mediani Martyrum Thebæorum Treviris occisorum memoria fuit. Narrat præterea idem auctor, S. Hildulfum horum Martyrum corpora, quæ vilibus hactenus in bustis delituerant, in S. Maximini cryptam transtulisse; unde jam inde a seculo VII eorum apud Trevirenses cultum floruisse, consequitur. Nec mirum videri cuipiam debet, nihil illum dixisse de illis, qui in S. Paulini crypta quiescunt, quippe, quos ibidem ante S. Hildulsi tempora S. Felix recondidisse fertur, quique adeo ad S. Hildulfi ejusve successorum in Vosago gesta non pertinebant.
[17] Denique idem libelli de S. Hildulfi Successoribus in Vosago anonymus scriptor, [veluti Thebæorum Martyrum meminit:] cap. 9 S. Bonifacii corporis inventionem describens, ea adjuncta commemorat; unde, si vera sint, Martyrum Trevirensium Historia utcumque saltem confirmari possit: sunt autem hæc: Contigit inventio corporis S. Bonifacii, posteaquam Adalbertus Mediani abbas templum beatissimæ Virginis, una cum B. Martini ædicula illi adhærente diruerat, priore augustius excitaturus; quod, cum anno 964 fecisse Adalbertum, Joannes a Bayono referat, teste Belhommeo in Annotatis ad caput 8 part. 2 Historiæ Mediani, non ante hunc annum dictam inventionem contigisse, necesse est. Interierat penitus ea tempestate Mediani S. Bonifacii memoria; jacebant sancti Martyris exuviæ S. Martini ædicula ruinis & ruderibus obrutæ; eum juniori monacho nomine Tietfrido habitu militari indutus apparuit. Queritur de reliquiarum suarum neglectu, quo lateant loco ostendit, Medianum Treviris advectas affirmat. Nescienti vero, quis esset, sese unum e Mauritii sociis, & Treviris cum aliis pro fide occisum ait: diffidentem visioni monachum iterum, & tertio increpat, jubetque, ut abbatem de procuranda sibi honoratiore sepultura commoneat; ipsum vero incredulitatis pœnam daturum prædicit; quod & eventus annis aliquot post, cum monachus ille subita paralysi perculsus, & fracta cervice exstinctus est, comprobavit. Adjecit Martyr præterea prodigium omnibus patulum, S. Hildulfi crucicula & cambuca, seu pastorali pedo, alibi diligenter asservatis in altare quoddam prodigiose translatis, ne de visionis veritate quisquam sinistra suspicione teneretur. Privatam hujusmodi junioris monachi visionem erit fortasse, qui rideat; riderem & ego, nisi prodigio comprobata fuisset, & res hæc a scriptore & loci, quantum apparet, incola, nec adeo fabuloso, & a re gesta haud multum remoto relata fuisset in litteras eo tempore, quo superstites esse Mediani poterant, quibus illum mendacii arguere & convincere facile fuisset, cum res, ut diximus, vergente ad finem seculo X, contigerit, ipse vero probabilius sub initium seculi XI scripserit, ut num. 15 diximus.
[18] [non tamen antiquam, a Calmeto visum,] Nihil adductum est hactenus, quod ad S. Tyrsum ejusque Socios in Pauliniana crypta repositos speciatim attineat: huc autem facit Martyrum Trevirensium Historia Trevirensium Gestis inserta, si quidem Calmetum audiamus; ita enim ille, ubi eam Historiæ Lotharingiæ partem, quam tomus ejus primus complectitur, adductis in medium monumentis probat, pag. 1 præfatur: Opus, quod Gesta seu Historia Trevirorum inscribitur, atque hic edimus (verba ejus Gallica Latine reddo) probabiliter scripsit, qui circa annum MXII florebat, Theodoricus S. Matthiæ Trevirensis alumnus, continuavitque alter ejusdem abbatiæ alumnus Golscherus, qui paulo post floruit, & ad annum MLII (Trevirorum Gesta) perduxit. Vidimus (inquit post pauca) hujus Historiæ autographum Treviris in abbatia S. Matthiæ, contulimusque cum altero manuscripto antiquiore & breviore, quo velut historiæ suæ fundamento & basi usus est Theodoricus. Idem quidem utrobique initium est, iisdemque verbis primorum Trevirensium episcoporum Eucharii, Valerii, & Materni Vitæ leguntur, at alibi varia, eaque in decursu notanda, additamenta emendationesque occurrunt. Ita Calmetus loco laudato: in decursu vero Historiæ Trevirorum a se editæ cap. 27 hæc adjecit in margine: Antiquum Ms. Trevirense (illud utique, cujus in Præfatione meminerat) illam Trevirensium episcoporum post S. Maternum successionem haud memorat, verum, narrata illius Sancti sepultura, continuo ad martyrium Militum Thebæorum (Mauritii, Secundi, Tyrsi, Bonifacii aliorumque) progreditur.
[19] [de rebus Trevirensibus Ms.] Itaque horum meminisse oportuit ex iis aliquem, qui antiquum illud Ms. vel confecerunt, vel auxerunt, & Theodorico facem prætulerunt. Hujus vero decessores, & S. Mathiæ scholæ magistri fuerunt, Trithemio teste in Chronico Hirsaugiensi, Eberhardus anno 909 defunctus, Richardus, Diethelmus, & Adelbertus; quorum postremi tres Historiam Trevirensem scriptis suis illustrasse, non leguntur. At de Eberhardo ad annum 909 ita Trithemius: Inter cetera ingenii sui monimenta complura ad Historiam Trevirorum addidit, Vitam quoque SS. Eucharii, Valerii & Materni, tam metro, quam prosa, elegantiore stylo conscripsit. Quibus positis, antiquum illud Trevirense Ms. Eberhardinum opus fuisse videtur, nec post illatam anno 882 Trevirensibus a Normannis cladem admodum diu compositum. At vereor, ne Ms. illud haud adeo antiquum sit, ac Calmeto visum est, aut certe hoc loco interpolatum. Qui enim fieri potuisset, ut seculo XI Trevirenses tanta Tyrsi ejusque Sociorum ignorantia laborassent, quantam inventionis eorum auctor loco non uno profitetur; si eorum gesta apud S. Mathiæ ascetas litteris mandata exstabant? Certe id de S. Mathiæ alumnis, qui conservandæ perficiendæque Trevirensi Historiæ identidem incubuere, vix credibile apparet. Ceterum & vetustissimas quasdam schedas Trevirenses allegant, quarum, sicut ætas ignoratur, ita, monente Pinio nostro in Commentario prævio ad Acta S. Paulini, non magna auctoritas est. Reliquum est, ut de tabula plumbea in S. Paulini crypta sub annum 1071 inventa & Paulinianorum Martyrum historiam complectente agamus, de qua, quod pluribus disserendum erit, paragraphis id separatis præstabimus.
§ II. Inquiritur ætas tabulæ plumbeæ sub annum 1071 in crypta S. Paulini inventæ.
[Tabulam plumbeam,] Alta Martyrum in S. Paulini ecclesia quiescentium seculo XI non modo Trevirenses, sed & ipsos S. Paulini canonicos oblivio ceperat, cum tandem, senescente jam dicto seculo, Actorum SS. Fusciani & Gentiani, maximeque Hymni de S. Paulino occasione, in eorum reliquias cœperunt inquirere Pauliniani canonici. Intellexerant nimirum ex illis innumeram fidelium turbam ex odio fidei a Rictio Varo. Treviris neci datam; ex illo vero, non paucos eorum, eodem, quo S. Paulinus, loco fuisse repositos. Itaque cum S. Paulini exuvias in crypta quadam sub ecclesiæ suæ altari principe reconditas non ignorarent, eam effringere decreverunt; quod etiam felici successu & Udonis archiepiscopi auctoritate muniti præstiterunt. Etenim varios illic invenere tumulos, qui singulorum Martyrum corpora continebant; imo & tabulam plumbeam humi defossam, quæ & Martyrum nomina, & eorum in crypta situm ordinemque indicabat. Tabulæ plumbeæ tenor is erat, qui num. 80 & seqq. exhibebitur; quare hic integram in medium adducere necessum esse, haud ratus sum; unum alterumve auctorem æqualem aut certe supparem cito, quorum huic inventioni testimonia suffragantur. Lambertus Schafnaburgensis de Rebus gestis Germanorum ad annum 1072 ita scribit: Treviris apud S. Paulinum XIII corpora Sanctorum, Thebeæ (ut putatur) legionis reperta sunt, quorum hæc nomina in tabulis plumbeis conscripta ibidem reperta sunt: Palmatius, Thyrsus, Maxentius, Constantius, Crescentius, Justinus, Alexander, Soter, Hormisda, Papyrius, Constans, Jovinus. Dumque ex crypta, ubi Sancti pausabant, terra portaretur, os quoddam incaute projectum, sanguinem fudit non modicum, & usque hodie permanet sanguinolentum. Deinde horum Martyrum historiam seu passionem, a Trevirensibus ad se missam, compendio refert. Floruit Lambertus eodem seculo XI, ad cujus annum 76 laborem suum perduxit.
[21] [anno 1071,] Eodem quoque seculo Sigebertus Gemblacensis fuit: hic in Chronographia, cui anno 1112 finem imposuit, ad annum 1071 ita loquitur: Treviris in ecclesia S. Paulini Confessoris, in crypta subterranea invenitur corpus S. Paulini, quod olim a Frisia (seu Phrygia) ubi exulaverat, reportatum, ibi a S. Felice episcopo, catenis ferreis fuerat suspensum, & juxta eum multa corpora Sanctorum: ad dextram scilicet ejus Palmatius consul & patritius Treverensis, ad sinistram Thyrsus unus de principibus Thebææ legionis, cum multis Thebæorum, in hac urbe a Rictiovaro martyrisatus; ad caput septem senatores urbis, Maxentius, Constantius, Crescentius, Justinus, & tres fratres Leander, Alexander, Soter, ad pedes Hormisda, Papyrius, Constans, Jovinianus. Et cum multi alii ibi jacerent, horum tantummodo nomina, & tempus & dies passionis, aureæ litteræ in pariete signabant, eosque omnes sub Rictiovaro passos fuisse docebant. Nihil hoc loci dico de inventionis quibusdam adjunctis, quæ fuse anonymus noster cap. 2 describit, de quibus, quid sentiam, Annotata inventionis historiæ subnectenda aperient: verum discrimen aliquod apparet in anno, quo facta fuisse inventio ab auctoribus supra laudatis traditur; unde contigisse, opinor, ut e recentioribus alii ad annum 1072, alii ad annum 1071 inventionem retulerint, illis Lambertum Schafnaburgensem, his Sigebertum sequentibus.
[22] [vel 1072 inventam,] Ego vero Lamberto Schafnaburgensi præ Sigeberto adhærere malim, tum quod Lambertus ea, quæ scripsit, ab ipsis Trevirensibus edoctus fuerit, tum quod illius hac in re opinionem noster anonymus confirmare videatur: cum enim os illud, de quo Sigebertus paulo ante, sanguine manavit, dies numerabatur mensis Martii tertius, idemque Sabbathum erat, ut scribit anonymus noster, oculatus fortassis rei gestæ testis, sub finem cap. 3. Contigit istud miraculum, inquit, quinta Nonas Martii & Sabbathum erat; quod anno 1072 apprime congruit: erat enim eo anno cyclus solis 17, diem vero Dominicum littera G Martio mense indicabat; atque adeo Calendæ Martii incidebant in feriam quintam, in Sabbathum vero Martii dies tertius. Præterea S. Paulini crypta tum temporis in ampliorem formam redigebatur, quod rursum ex eodem anonymo liquet. Denique id ipsum paulo post inventa Sanctorum corpora, eodemque anno contigisse videtur innuere anonymus, cum cap. citato ait: Nam cum, sicut prædiximus, facta per misericordiam Dei hac Sanctorum revelatione, Domno nostro archiepiscopo, hujusque principibus placuisset, ut cripta Sanctorum corporum collocationi competenter amplificaretur, necesse fuit, ut plurimum terræ exportaretur. Neque enim verisimile fit, Paulinianos canonicos moram traxisse longiorem, ut præsulis sui desiderio facerent satis. At, inquies, civitate aberat Udo archiepiscopus, teste anonymo, cum Sanctorum corpora inventa sunt; atque adeo verisimiliter tum temporis concilio Moguntino, quod anno 1071 celebratum est, intererat. Verum abfuit quidem urbe Udo, cum os illud detectum est, abfuisse vero, cum corpora primum inventa sunt, nec dicit anonymus, nec, si diceret, absentiæ ejus ratio a tempore celebrati concilii Moguntini, cui Udo interfuit, repeti apte posset: cum Treviris Udo abfuerit mense Martio secundum anonymum; concilium vero Moguntinum cœptum sit festo Dormitionis seu Assumptionis B. Mariæ Virginis, id est XV Augusti, finitum autem XVIII Septembris, ut in Actis concilii tomo 3 Conciliorum Germaniæ ab Hartzheimio nuper editorum legitur.
[23] At parum ad auctoritatem tabulæ, si quam habet, [anno 882 confectam Browerus autumat:] refert, repertane sit anno 1071, an sequenti: propius huc ætas spectat, qua condita fuit; qua in re ab eruditis in varias sententias itum est. Est, qui tabulam eodem, quo Sanctorum corpora in S. Paulini crypta inventa sunt, tempore, aut forte etiam serius, natam suspicetur; ut Tillemontius num. 7 laudatus, qui ex ipso anonymo refutatur. Sunt, qui illam eo temporis intervallo, quod inter invasionem Normannicam & corporum inventionem fluxit, confectam autument; ut illustrissimus Honthemius in sua de Martyribus Trevirensibus Dissertatione. Sunt denique, qui illam ad sæculum IX & Normannorum illuviem referant; ut Brouwerus ad annum 1071 num. 20, aliique. Duo sunt, fatente Honthemio proxime citato § 13, quibus Brouweri opinio confirmari videatur: alterum consistit in his tabulæ verbis: In medio vero ipsorum S. Paulini…corpus EST ferreis catenis suspensum: iis enim tabulæ auctor significatum voluisse videtur, se, cum tabulam scripsit, S. Paulini corpus e ferreis catenis vidisse suspensum, prius scilicet, quam Normanni in S. Paulini cryptam sacrilegas manus intulissent, & catenas illas ferreas confregissent. Alterum est tabulæ silentium de violata per Normannos S. Paulini ecclesia, & ferrearum catenarum effractione, qua tamen fama est, efficere non potuisse barbaros, ut S. Paulini corpus subsideret, sustinente illud divina virtute, quavis catena validius. Sed utrumque parum efficax illustrissimus auctor existimat. Ad argumenta opposita, inquit, dici posset, quod verba SUNT COLLOCATA: EST SUSPENSUM, illæsa Latinitate, in tempus præteritum referri possint: quin necessario importent STATUM suspensi tymbi PRÆSENTEM tabulæ confectæ die. Silentium vero de miraculosa libratione tymbi S. Paulini in aëre sine catenis, quasi Mercurii illius Trevirici, de quo Galba viator apud Browerum, & subsecuta incredulorum depressione, nihil probat, nisi prius verificetur aliunde ista arduæ fidei narratio, quæ modo circa finem seculi XI legitur in Passionalibus Trevirensibus, de quibus universim senserunt Antwerpienses in Vita Ms. S. Paulini: Acta hæc non magnæ authoritatis esse, quod limitamus utique ad eorum mentem QUOAD VETUSTA.
[24] Arduæ admodum fidei esse libratum medio in aëre S. Paulini corpus, [orationes binæ] illustrissimo lubens assentior tum propter rem ipsam sine idoneis testibus assertam, tum propter Reginonis Prumiensis, qui ea ætate florebat, nec Treviris procul aberat, summum ea de re silentium, cum tamen tum Normannorum in Trevirenses barbariem, tum S. Paulini exsilium, mortem, reportatasque Trevirim ejus exuvias litteris consignare haud prætermiserit. Neque inficias iverim, Actorum, de quibus supra, haud magnam esse auctoritatem in iis, quæ vetustioribus seculis accidisse, oportuit. Sed, si, misso isto prodigio haud satis utique pro sui magnitudine stabilito, id solum dicamus, barbaros S. Paulini tymbi catenas effregisse, ac inde illius corpus humi subsedisse; nihil equidem quod improbari magnopere debeat, aut parum credibile sit, admiserimus: nihil enim S. Paulini corporis e ferreis catenis suspensio habet a temporum priscorum more, usuque alienum, ut ad cap. 35 Historiæ Trevirensis Calmetus observat. Reliquiarum S. Syri martyris e pariete pendentium Burdegalæ meminit Gregorius Turonensis lib. 7, num. 31. In ipsa S. Paulini ecclesia S. Modoaldi reliquias media testudine in edito positas fuisse, & omnem ruentis fabricæ excepisse impetum, idque diu post Normannicam invasionem, auctor est Stephanus abbas in Vita S. Paulini apud nos tom. 3 Maii pag. 61. Dein catenarum, a quibus S. Paulini corpus pendebat, per Normannos effractio ecquid habet, quod fide careat? Quid genti efferæ adeo sanctum fuit, quod impiis ausis temerare horreret? Nonne Pauliniano templo flammas iterato iidem Normanni admoverunt? Nonne sarcophagum illic obvium effregerunt, vivumque hominem illuc intruserunt, ut S. Paulini Vita testatur? Mihi quidem hæc, etsi ab æquali auctore non asserta, & per se satis credibilia & ea saltem traditione suffulta videntur, ut solidam ea negandi rationem non inveniam; maxime cum dubium nemini sit, multa patrasse Normannos tum Treviris, tum alibi, quorum auctores æquales non nisi generatim meminerunt. Vel in ipsa igitur illata Trevirensibus a Normannis clade verosimile est, S. Paulini corpus subsedisse: loci vero canonicos tanto periculo defunctos, cautioresque effectos, aditum cryptæ obturasse, vel obturare non diu distulisse. Urgere etiam ad id illos potuit altera Normannorum irruptio, de qua Regino ad annum 892, quæ, licet Treviros usque non penetrarit, vicinis tamen locis, nominatim vero Prumiensi monasterio alteram denuo cladem intulit. Hinc porro factum etiam verosimiliter fuerit, ut, occluso cryptæ aditu, cœperit Martyrum ibi quiescentium cultus minui, obliterari memoria, ac tandem penitus evanescere.
[25] [quibus is nititur,] Concedamus itaque prodigiosam S. Paulini tymbi medio in aëre librationem, secutamque ejus post multorum annorum curricula per incredulos depressionem vix quidquam probabilitatis habere, & recentiorum figmentis annumerandam esse: concedamus etiam, quod inde consequitur, tabulæ de his rebus silentium Brouweri aliorumque idem, quod ille, de tabulæ antiquitate statuentium sententiæ patrocinari non posse, aut pondus ullum adjicere. Nihilne propterea e tabulæ silentio, etiam universim considerato, elici poterit, quod Brouweri sententiæ opituletur? minime vero: tabulæ verba sunt: In medio vero ipsorum sancti Paulini clarissimi Trevirorum episcopi corpus est ferreis catenis suspensum, quod ibi S. Felix hujus sedis episcopus a Frigia totius regni viribus translatum III Idus Maii honorifice suspendit, qui & istud monasterium in honore sanctæ Dei Genetricis, nec non eorumdem Martyrum, construxit. Silet ergo tabula non modo prædictas fabulas, si hoc eas nomine appellare lubet; sed silet etiam catenarum, a quibus S. Paulini tymbus pendebat, per Normannos effractionem, silet illatam ab iisdem S. Paulini ecclesiæ profanationem, non pari jure fabularum loco habendas; quas si cognitas perspectasque tabulæ auctor, cum illam adornavit, habuisset, S. Paulini corpus e ferreis catenis non suspensum esse, sed suspensum fuisse, scripsisset.
[26] At, inquies, hunc tabulæ textum ita interpretari, salva Latinitate, [contra Honthemium] licet, ut non præsentem, sed præteritum S. Paulini corporis statum denotent, quæ altera illustrissimi Honthemii responsio est. Do utique, has voces: Suspensum est idem valere posse, quod istæ: Suspensum fuit. At facile quivis etiam dabit, ubi hujusmodi verborum occurrit ambiguitas, ad rerum, & præcedentium consequentiumque sententiarum adjuncta recurrendum esse, ut, quo quid sensu dictum, scriptumve sit, intelligatur. Jam vero principio tabulæ mox hæc verba occurrunt: In hac crypta JACENT corpora Sanctorum, secundum seculi dignitatem nobilissimorum, secundum Dei autem voluntatem Martyrum preciosorum; quibus sane Martyrum in S. Paulini crypta tum temporis inclusorum status præsens universim designatur: igitur, cum paulo post de Trevirensium Optimatum corporibus speciatim his verbis agitur: Quorum hic corpora circumcirca SUNT COLLOCATA, status eorum verosimillime etiam præsens designatur; maxime cum de iisdem Optimatibus paulo infra hæc legantur: Quorum hic VIDERI POSSUNT sarcofaga. Rursum quid de anonymis Martyribus Trevirensibus tabulæ auctor scribit? quid de Palmatio? de illis quidem hæc: Nam propter (præter) horum Principum corpora, innumerabilia ejusdem multitudinis corpora in hoc monasterio SUNT COMPREHENSA, utique tunc, cum scribebat: hæc vero de Palmatio: Is ergo, qui in dextero S. Paulini latere EST REPOSITUS, Palmatius vocabatur: additur paulo infra: In sinistro autem latere ipsius (Palmatii) qui JACET, Tyrsus vocatur. Corporis igitur tam S. Tyrsi, quam S. Palmatii status præsens hic indicatur.
[27] Quod si verba hæc: Sunt collocata, sunt comprehensa, [propugnantur;] est repositus, quæ ab adjunctis & omni contextu separata tempus præteritum perinde atque præsens significare possunt, ex mente tamen auctoris tempus præsens significent; quid ni & illa: In medio vero ipsorum S. Paulini…corpus est ferreis catenis suspensum? Accedit, tabulæ conditorem, cum de vocabulis Martyrum aureis litteris olim cryptæ parieti affixis, sed, cum scribebat, inde avulsis sermonem habet, non dicere: In hujus cryptæ pariete CONSCRIPTA SUNT, sed conscripta fuerunt, ut liquido ostendat, se non de præsenti litterarum aurearum statu agere, sed de præterito: unde conjici merito potest, pari illum ratione, si de præterito tantum S. Paulini corporis statu egisset, aliquo id saltem indicio declaraturum fuisse. Denique si in textu num. 25 descripto in locum verbi est suffeceris fuit, textum nativa, quam præ se fert, simplicitate spoliaveris, verborum superfluitatem quamdam (in uno eodemque textu) adstruxeris, ac tabulæ conditorem hoc modo loquentem induxeris: In medio ipsorum S. Paulini… corpus…fuit suspensum, quod ibi S. Felix… suspendit. Quæ si ad mentem conditoris tabulæ recte posita esse, fingamus, simpliciori utique & usitatiori loquendi formula dicturum potius fuisse, crediderim: In medio ipsorum S. Paulini… corpus S. Felix… suspendit, vel a S. Felice… suspensum fuit. Contra si citata tabulæ verba de præsenti corporum statu intelligantur, aberit omnis superfluitas vocum, & sua dictioni nativa simplicitas relinquetur. Quæ quidem omnia attente perpensa sic me afficiunt, ut Broweri sententiæ, secundum jam dicta acceptæ, velut præ cæteris probabiliori adhærendum putem; quamquam multis illam impugnet argumentis Honthemius, quæ dissimulare, intactave præterire non licet: sic itaque habet § 13 Historiæ Martyrum Trevirensium.
[28] [argumenta vero contraria,] Quo minus vero, inquit, assentiamur prædictæ sententiæ tamquam indubitandæ (neque ego indubitatam, sed probabiliorem ceteris aio) nos movet primo ab intrinseco tabulæ passus iste: HUJUS (S. Tyrsi) ITAQUE, ET EORUM MARTYRUM VOCABULA, QUORUM HIC VIDERI POSSUNT SARCOFAGA, AUREIS LITTERIS IN HUJUS CRYPTÆ PARIETE CONSCRIPTA FUERUNT, QUÆ INDE DEVOTI, QUI (N. B.) TUNC ERANT, CHRISTIANI, HUC TRANSTULERUNT, QUANDO NORTMANNOS HANC URBEM, SICUT CÆTERAS UNDIQUE URBES, DEPOPULATUROS ESSE, PRÆSCIVERUNT. Verba hæc lectori pensitanda relinquit illustrissimus auctor, sintne scriptoris, rei, quam scribit, æqualis, an ævi posterioris, qui plumbo notavit memnosyno, non quid NUNC, sive dum ipse vivebat, sed quid TUNC, id est, tempore præterito, non A SE, sed A DEVOTIS CHRISTIANIS sit factum. Pensitavi ego, quidque in mentem mihi venerit, lectori propono, ejusque judicio, quidquid id est, lubens committo. Qui tabulam confici jusserunt, vel, qui illam confecit, artifex, cum imminentem a Normannis cladem præsagirent quidem, utrum tamen illi superstites futuri, aut quamdiu barbarorum jugo premendi essent, ignorarent, avulsis a cryptæ S. Paulini pariete Sanctorum illic reconditorum nominibus, iisque in tabulam relatis, perituræ fortassis hac occasione Sanctorum memoriæ occurrere voluerunt: id vero efficere potuerunt duplici modo. Ac primo quidem sic, ut per tabulam ii ipsi, qui illam conficiendam curarunt, vel illius artifex, seu proprio, seu illorum nomine loquerentur. Fateor, si hoc modo confecta sit tabula, auctoris æqualis opus non dici posse, nisi tabulæ verba torqueantur.
[29] [a tabulæ textu,] At reliquus est modus alter, quo condi tabula potuit; sic scilicet, ut neque tabulæ sculptor, neque qui illam sculpi jusserunt, suo nomine loqui animo intenderint, sed tantummodo monumentum aliquod superstes esse voluerint, quod, restituta temporum tranquillitate, aliquando quando forte repertum, Sanctorum nomina & gesta posteros, quibus tabulæ inventio olim obtingeret, per se edoceret. Quo quidem modo, si tabula, ut fieri potuit, confecta ponatur, nihil verba illa: qui tunc erant Christiani, continebunt, unde ab auctore, non quid sua memoria, sed quid olim contigerit, scribente profecta esse, concludas. Suspensum quidem non erat sub annum 1072 S. Paulini corpus, cum Martyrum nostrorum corpora inventa fuerunt: verum id in tabulam probabilius his de causis relatum fuit, tum quod tabulæ confectæ tempore suspensum adhuc esset S. Paulini corpus; tum quod illud ab eo, quem tunc habebat, situ deturbandum ignoraretur. Verbis num. superiore adductis hæc subdit Honthemius: Sane, alioquin styli ratio postulasset, exarari sic: Hoc anno, quo præsciveramus, Normannos hanc urbem depopulaturos, transtulimus de parietibus nomina. Quod annum, quo translata fuerunt Martyrum nomina, spectat, is perinde tabulæ verbis determinatur, ac verbis Honthemii, utrobique nempe per annum irruptionis Normannicæ, qui fuit 882. Quod dici debuisset, præsciveramus, transtulimus, id necessario fieri debuisse non videtur, sive priori, sive posteriori modo confecta sit tabula. Non, si posteriori, ut patet: sed neque, si priori; frequentia enim sunt antiquorum monumenta, in quibus non absimilis loquendi modus apparet; maxime apud eos, qui veterum sepulcrorum inscriptiones collegerunt. En unam, quæ in S. Paulini peristyliis stetit, & ab Honthemio exhibetur parte 1 Prodromi Hist. Trev. pag. 196. Infanti. dulcissimo. defuncto. qui. vixit. menses. v. dies. XX. pater. &. mater. piissi. fecer. Dicit hic sculptor, non quid a se, sed a parentibus defuncti infantis factum sit; aut verius parentes ipsi per artificis scalprum, quid fecerint, dicunt, laudando etiam suam in prolem pietatem, & ita loquendo de seipsis, quasi de tertia quadam persona loquerentur: nemo tamen inde, a posterioris ævi artifice inscriptionem confectam fuisse, deducet.
[30] Alterum, inquit Honthemius, tabulæ post Normannicam invasionem confectæ indicium est, [ab artificis] fabricatoris ignorantia, qua nescivisse videtur, qui Martyrum nomina terra occuluerint; hinc, non canonicos Paulinianos, ad quos tamen id maxime pertinebat, non personam aliam nominatim expressit, sed generatim dumtaxat dixit: Quæ inde devoti, qui tunc erant, Christiani huc transtulerunt. Inscriptionis num. superiore memoratæ sculptor, defuncti infantis parentes generali patris & matris nomine dumtaxat expressit; ideone, quinam fuerint, ignoravit? At canonicos Paulinianos saltem nominare debuisset. Respondeo: canonicos Paulinianos Martyrum nomina humo condidisse, & pretii majoris tum ecclesiæ, tum monasterii sui ornamenta, ne barbarorum oculis injuriisque exponerentur, occultasse, vix mihi dubium esse. At effici inde non reor, id tabulæ sculptorem ignorasse, licet devotos tantum, qui tunc erant, Christianos, non canonicos nominatim expresserit: factum enim id esse a canonicis potuit, etsi non solis, accedente nimirum tum communi civitatis jussione vel consilio, tum civium opera. Certe quid simile Gesta Trevirorum cap. 42 apud Calmetum his verbis innuunt: Treberici ergo (propinqui Normannorum adventus præscii) inito cum sapientioribus consilio, quidquid in civitate ecclesiastici census vel ornatus fuerat, in subterraneis occulunt specubus, sarcophaga etiam Sanctorum altius terræ immergunt. Atque hinc verisimiliter tabulæ auctor Christianos universim expressit, ne quemquam, qui ad id operis laborem consiliumve contulerat, excluderet. Addo, vix dubium esse cuiquam posse, etiam a Normannica invasione quantumvis remoto, quin loci canonici ea in re partem habuerint saltem aliquam, ut adeo tabulæ confector id ignorare potuisse non videatur.
[31] Denique ipsos illos, quos devotos Christianos tabulæ sculptor nominat, [ignorantia,] Paulinianos canonicos non fuisse, certum ego præstare non ausim: mitto enim, Christianorum nomine olim interdum venisse, qui clericatum, aut Ordines ecclesiasticos susceperant, ut ex codice Theodosiano ad vocem Christianus Cangius probat; mitto, & monachos Græcis Patribus Christianos fuisse dictos: hæc enim nimis antiqua, parumve apta dixeris, ut eadem significatione seculo IX voces illæ a tabulæ auctore usurpatæ fuisse credantur. En igitur ex eodem Cangio recentioris ævi exemplum. Veteres Annales Francorum sub initium ejusdem seculi IX post Caroli Magni obitum exaratos Martenius exhibet tom. 5. Collectionis veterum scriptorum, quorum auctor col. 910 de Willelmo comite Aniani monachum induto scribit hoc modo: Anno DCCCVI… Nec mora in deponendo comam passus est, quin potius die Natalis Apostolorum Petri & Pauli, auro textis depositis vestibus, Christicolarum habuit habitum, seseque Christicolarum adscisci numero quantocius congaudens efficitur In usu ergo seculo IX subinde fuit, ut monachi Christicolæ dicerentur; quid ni canonici etiam eodem seculo devoti Christiani a tabulæ auctore appellari potuerunt? Quod si eo nomine canonicos reipsa is intellexerit; hos non alios, quam Paulinianos fuisse, totus tabulæ contextus ostendit, quemadmodum Christicolas in textu mox recitato memoratos, non alios fuisse, quam Anianenses monachos, manifestum est.
[32] [a subita Normannorum irruptione & tabulæ prolixitase,] Tertio, inquit Honthemius, irruptio Normannica fuit REPENTINA QUÆDAM PROCELLA torrentis in modum Juliacum, Aquisgranum, Malmundarium, Prumiam, Numagam, Treviros inundans, & omnia consumens. Scimus autem IN REPENTINIS non vacare, ut tabula tam prolixa sculpatur: & quidem CUM PARERGIS PANEGYRICIS curate & meditato elaboratis… Item CUM QUADAM REPETITIONE SATIS JAM DICTORUM. Normannorum quidem impetum vix tantum otii relinquero potuisse, ut hujusmodi tabula tam prolixa sculperetur, lubens concessero, si is inopinatus omnino ac improvisus exstiterit: at talem non fuisse illum, vel ipsa indicant tabulæ verba; Quando Normannos, hanc urbem sicut cæteras undique urbes, depopulaturos esse, præsciverunt: indicant, quæ ab illis anno 882 jam prius patrata erant, quam Trevirensibus imminerent, nec ignorari ab his poterant: nam anno 882, Reginone teste, Prumiam ipso Epiphaniæ die ingressi, vicina omniæ igne ferroque vastarunt: obiu interea imperator Ludovicus; quod audiens exercitus, inquiunt Annales Fuldenses, seculo IX scripti, qui contra Normannos fuerat missus, ab expugnatione hostium desistens, infecto negotio, rediit. Quorum Normanni inde transeuntium vestigia secuti, cetera, quæ prius dimiserant, incendio cremarunt, usque ad Confluentem castellum, ubi Mosella Rhenum ingreditur. Quid in hoc temporis articulo, in hac urbium vicinarum strage venire Trevirensibus in mentem poterat, nisi brevi in se quoque barbarorum furorem conversum iri, & jam tum rebus suis sibi mature esse consulendum? Nonis autem Aprilis Treviros ingressi sunt Normanni, ut Regino rursum ait; atque adeo non ita subito Trevirensibus tempestas illa incubuit, quin commode hujuscemodi tabula sculpi, humoque condi potuerit.
[33] [& ab altari in crypta S. Paulini serius condito,] Quartum argumentum, quo probare Honthemius nititur, tabulam plumbeam a Normannica invasione confectam fuisse, ita fere procedit. Qui Martyrum inventionem descripsit anonymus, refert cap. 2, num. 18, fracta S. Paulini crypta, exiguæ molis altare fuisse repertum, quod S. Paulini sarcophago non suspenso, sed jam humi depresso compactum erat: unde consequi apparet, a Normannica invasione id ibi fuisse exstructum. Neque vero id inde dumtaxat apparet, verum etiam ex eo, quod repentina Trevirensium consternatio altaris constructionem non patiebatur, qua prodita potius Normannis, quam occultata fuisset corporum ibi latentium sanctitas. Cum igitur præterea dicat idem anonymus, sub illo altari tabulam plumbeam humi olim defossam, ibi pariter sua ætate fuisse repertam; videtur & ipsa a Normannica invasione confecta, & eo loci recondita, quamquam determinate dici nequeat, quot a Normannorum incursione tum temporis anni effluxerint. Fuerint igitur anno 882 humi quidem defossa Sanctorum nomina; at serius tabula plumbea, cum scilicet Trevirensibus condendis hujusmodi tabulæ & altari majus otium suppetebat. Ita, inquam, fere habet quartum contra assertam a Browero tabulæ ætatem Honthemii argumentum; quo quidem recte probari existimo, altare illud post Normannicam invasionem fuisse erectum, modo diu post id factum esse, non dicatur ob dicta num. 24: quod vero contendit præterea, nempe anno 882 translata quidem fuisse Sanctorum nomina; serius tamen tabulam plumbeam confectam & in crypta S. Paulini defossam, mihi non perinde probatur, & his quidem de causis; quod contrarium innuere videantur hæc tabulæ verba: In medio vero ipsorum S. Paulini corpus … EST ferreis catenis SUSPENSUM, ut num. 26 dixi; quod nulla memorati altaris in tabula mentio fiat; denique quod æque proclive Trevirensibus fuerit tabulæ haud ita pridem defossæ, quam recens conditæ altare superstruere.
[34] Seculo igitur IX verosimilius tabula confecta fuit; [petita solvuntur.] at cum vel sic a Trevirensium Martyrum ætate intervallo satis longo remota sit, reliquum est, ut, quam fidem tabulæ conditor secutus sit, indagemus; quod Honthemius Hist. Mart. Trevirensium § 14 facit: hanc porro invenire, haud operosum est, cum litteras aureas cryptæ parieti ante invasionem Normannicam inscriptas vel potius forsan appensas vel ipse tabulæ conditor citet. Quis litteras illas aureas cryptæ parieti seu inscribi, seu appendi jusserit, neque ille edicit, neque aliunde compertum habetur: ut adeo earum ætas ignoretur; quamquam ab immemorabili tempore ante invasionem Normannicam illic exstitisse potuerint. Earum conservationem Fridericus, S. Paulini Præpositus, S. Felicis, qui sub finem seculi IV Trevirenses infulas gessit, adscribit industriæ; nempe quod is SS. Martyrum nomina cryptæ parieti affigi jusserit, quæ dein in tabulam plumbeam relata, ac postmodum inventa subsequentium ætatum notitiæ conservata fuerunt. Scriptorem veterem, quem in dicti sui testem adduceret, Fridericus non habuit; nec tamen ejus conjectura omni verisimilitudine destituta est: si enim verum est, a S. Felice collectas fuisse, sparsas per campum Martium hac illac SS. Martyrum reliquias, & S. Paulini templo illatas; nec ab omni verisimilitudine alienum erit, id illi curæ etiam fuisse, ut eorum memoria quam diutissime conservaretur, ac propterea eorum nomina sive parieti inscribi, sive in tabula parieti appensa exarari jussisse. Sed de his plura § VI.
§ III. Variæ tabulæ assertiones, falsi suspectæ, examinantur.
[Tabula falsi ex eo,] Non sola tabulæ ætas, a Browero asserta, falsi suspecta est Honthemio, sed & variæ ipsius tabulæ assertiones; qualis in primis est, quæ his verbis exprimitur: Qui (S. Felix) & istud monasterium (hoc nomine templum S. Paulini etiam venit) in honore S. Dei Genetricis, nec non eorumdem Martyrum, construxit. Templi hujus multis meminit Honthemius quatuor prioribus suæ de Martyribus Trevirensibus Historiæ paragraphis. Scrupulum porro ei movet, quod hinc a S. Felice Trevirensium episcopo conditum illud, legat; illinc vero, S. Bonosium ejusdem sedis episcopum jam tum a morte sua in eodem templo sepultum, Browerus scribat lib. 4, num. 164; quæ quidem sibi mutuo cohærere non possunt: obiit enim S. Bonosius sub annum 373, Bonosium Britto seu Britonius excepit: post quem S. Felix Trevirensi cathedræ admotus est. Sic habet: Si conditum primo a S. Felice templum, quod modo fere S. Paulini audit, condi in illo non potuit a morte sua Bonosius: at vereor aliunde, ne Honthemio Browerus dixisse visus sit, quod reipsa non dicit. Broweri verba huc transcribo: Tametsi vero pontificatus Bonosii nulla sit litterarum memoria consignatus, eum tamen inter confessores asscriptum, septimo decimo Februarii non silent Martyrologia: & in beati Paulini æde, sub ara S. Clementis, ubi ejus in martyrologio seu confessione sunt reconditi cineres, talis admodum epigraphe legitur: Hic situs est bonæ memoriæ Bonosius, Trevirorum archiepiscopus, cujus ab hoc mundo transitus XIII Kal. Mar. celebratur.
[36] [quod a S. Felicæ] His verbis quidem Browerus ait, S. Bonosii cineres in S. Paulini æde esse reconditos; at quando illuc illati fuerint, num mox ab illius obitu, num postmodum, non edicit: nec refert, memoratam epigraphen a Browero recitari, quippe cujus pariter ætatem silet: sane vel sola vox archiëpiscopus illi inserta monere Brouwerum poterat, diu post Bonosii obitum fuisse compositam: cum vox illa longe post illius tempora cœperit in usu esse. Aliunde igitur, inquies, Bonosii reliquiæ in S. Paulini templum aliquando translatæ fuerunt. Ita se res verisimiliter habet, ac tum forte, cum illa epigraphe confecta est: cum vox archiepiscopus jam usu recepta esset: cum dies quidem obitus S. Bonosii adhuc esset exploratus, at non annus, quem reticet epigraphe, id est, diu post S. Bonosium e vivis ereptum. Atqui, inquies denuo, nulla translationis hujusmodi memoria superest. Esto: nihilo tamen minus contigisse illa potuit: ut multa gessisse Bonosium, verosimillimum est, quorum tamen hac nostra tempestate ob antiquorum monumentorum inopiam vel nulla, vel tenuis admodum memoria superest. Ad eumdem fere modum, quo Brouwerus, loquitur Fridericus Præpositus de Constantio Chloro in S. Paulini æde recondito, & ante hunc Gesta Trevirorum, quæ illum Eboraci defunctum & Treviros translatum, non in S. Paulini æde, sed in campo Martio sepultum scribunt. Sed hoc inter fabulas refero, nec aliunde manasse videtur, quam ex epitaphio, nescio quo, Trevirensi ad translationem illam persuadendam parum idoneo; ita habet: Elius Constantius, vir consularis, Comes & Magister utriusque militiæ, atque patritius, & secundo consul ordinarius. Non secundum, sed sexium consul processit Constantius, nec consul modo, sed augustus etiam; Eboraci e vita discessit; ut alius omnino fuerit, cujus laudatum epitaphium meminit. De Constantii sepultura vide Alfordum ad annum 306. Hactenus igitur de condita per S. Felicem S. Paulini ecclesia scrupulus contemni potest. Sed non hic sistit Honthemius.
[37] Accedit, inquit, quod S. Felix turbulentis illis temporibus Maximi tyranni, [S. Paulini templum constructum, dicat,] & Priscillianistarum hæreticorum … tunc tantum otii, & subsidii vix habuerit, ut augustam basilicam (erat quippe CCCCX pedes longa, CXX lata) cum tantæ capacitatis monasterio, tam brevi tempore construxisset. Debuerat autem hoc monasterium jam fuisse constructum, quando Felix illuc, abdicato episcopatu, solitarius secessit. Vix est, ut jam sub Maximo (S. Paulini ecclesiam) ædificaverit Felix. Trevirensis episcopus ordinatus est Felix in synodo Trevirensi, anno 386 celebrata: quo Priscillianus ejusque sequaces aut capitis damnati sunt, aut in exsilium pulsi. Anno 387 Maximus contra Valentinianum cum exercitu profectus est; anno vero sequenti haud procul Aquilesa a Theodosio vita simul & imperio exutus est. Nihil horum prope Trevirim contigit: potuit igitur Maximi tempore opus suum saltem inchoare, si non perficere. At, inquies cum Honthemio, quo tempore alibi Maximo cum Theodosio res erat, eodem quoque Franci Theodosii duces prope Trevirim oppugnavere, imo & insigni clade affecere, auctore Sigeberto ad annum 388, nec, durante hoc bello Francico, S. Paulini ecclesiam conditam fuisse, verosimile est. Do istud quidem; at cum id annum fortasse non excesserit (sequenti enim anno pax cum Francis inita est) potuit S. Felicis opus jam ante fortassis cœptum, sæviente bello Francico, suspendi, &, inita pace, deinde ad umbilicum adduci.
[38] Sed ne minutiis hisce immoremur, concedamus etiam, [non convincitur:] non ante initam cum Francis pacem S. Paulini ecclesiam condi cœptum: inita saltem pace, inchoari potuisse, non negat Honthemius. At quis non videt, inquit, spatii annorum exiguitatem pro construendo monasterio cum basilica, in quam operosam structuram Mss. nostra dicunt INFINITAS & PENE IMMENSAS expensas factas fuisse? Pauci sane sunt anni ab anno 389 usque ad Valentiniani obitum, quippe qui anno 392 occisus sit: sed ab anno 389 usque ad annum 397 satis multi, si numerum spectes, iique Trevirensibus satis pacati, ut construi interim potuerit S. Paulini tum ecclesia, tum monasterium. Pax anno 389 Romanos inter & Francos inviolata permansit usque ad annum 392 tempore hiemis, quo Francorum finibus arma intulit Arbogastus; sed mox redintegrata fuit, adeo ut Eugenio, qui, Valentiniano occiso, tyrannidem occupaverat, Franci adversus Theodosium militarint; Eugenio vero pariter e vivis sublato, Theodosii castra secuti sunt, dum tandem Marcomeres & Sunno pacis fœdera sub annum 397 rumpere voluerunt, sed alter eorum in Hetruriam exsul missus est; alter vero ultionem in Romanos parans suorum manibus periit. Atqui ante annum 397 concilium Taurinense celebratum non fuit, nec sedi suæ nuntium remisit S. Felix; nihil igitur impedit, quo minus anno 397 vel etiam serius in conditum a se S. Paulini monasterium sese abdiderit. Expensas quidem infinitas & immensas id ædificium absorbuisse, recentiores aiunt, sed qui earum computum non viderunt.
[39] [neque ex eo, quod Agauni legionem Thebaam] Non est igitur hactenus, unde falsi damnetur tabula, cum ait, S. Paulini ecclesiam a S. Felice fuisse constructam; ceteras ejus assertiones fusius impugnat Honthemius Historiæ Martyrum Trevirensium § 15. Rictiovarus, Maximiani imperatoris præfectus, legionem Thebæam jussu ipsius, circumquaque persecutus, hanc etiam urbem propter ipsos est ingressus: quorum innumeros cum hic occidisset &c, inquit tabula paulo post initium. Quid ita? Nonne integra Thebæorum legio a Maximiano apud Agaunum internecioni data? Minime, si tabulam audias. Num igitur Thebæi omnes, qui pro talibus habentur a Pedemontanis, Bonnensibus, Coloniensibus, Xantensibus? Id quidem tabula neque negat, neque affirmat; non omnes tamen Thebæos Agauni occubuisse, aperte ait; quo loco, quo numero, tacet. Id autem ego falsum præstare non ausim: etenim fieri facile potuit, ut Maximianus legionis quidem Thebææ partem maximam secum esse jusserit, reliquam vero hinc inde distraxerit, vel ideo forte, quod ad hunc modum facilius ac securius Thebæos perdendo esset, nisi suis imperiis obtemperantes haberet. Atqui, inquies, hisce reclamant Martyrum Agaunensium Acta a S. Eucherio seculo V conscripta, quo nondum rei gestæ memoriam oblivio interceperat; & proin quibusvis monumentis Trevirensium Martyrum Historiæ militantibus potiora. Sic enim habent: Cum hæc talia Maximianus audisset, obstinatosque in fide Christi cerneret animos Virorum, desperans gloriosam eorum constantiam posse revocari una sententia interfici OMNES decrevit, & rem confici circumfusis militum agminibus jubet. Præterea secundum Acta eadem in exercitu Maximiani Thebæa legio erat, nec dici potest, aliquot inde cohortes, sive ante, sive post S. Mauritii martyrium, sive cum legionem Maximianus aggrederetur, discessisse. Denique legio tum temporis, ut laudata Acta habent, sex millia ac sexcentos viros in armis numerabat. Hinc subtrahe Thebæos innumeros, Treviris passos, Pedemontanos, Colonienses, aliosque, vix aut ne vix quidem reliqui fient, qui Agaunensem campum suo sanguine decorarint.
[40] [occisam, dicat S. Eucherius:] At non inepte responderi potest, Eucherio, cum omnes Thebæos Martyres aut legionem Thebæam a Maximiano interfici jussos scribit, sermonem dumtaxat fuisse de maxima legionis illius parte, quæ tum in Maximiani castris versabatur, non de iis, qui aliis sparsim morabantur in locis; quosque dein ministrorum suorum manu jussit occidi, ubicumque gentium essent. Et vero Eucherium, quamquam omnes Thebæos capitis sententiæ a Maximiano addictos dicat, inficiari tamen noluisse, quosdam ex illis alibi, quam Agauni passos esse, argumento est, quod Victorem & Ursum Soloduri parem martyrii sortem subiisse, memoret. Quæ de Victore & Urso scribit, fama confirmante, didicerat; eorum vero, qui Agauni occubuerunt, nomina dumtaxat pauca tenebat e multis; reliquorum nomina libro Vitæ inscripta esse, aiebat; quibus quidem prodit Eucherius, sibi cognitum non omni ex parte fuisse, quidquid ad legionis Thebææ Historiam pertinebat: si tam pauca eorum, qui Agauni occubuerant, & reliquos nominis sui celebritate facile superabant, nomina norat Eucherius; quid impedit, quo minus alios, locis procul Agauno dissitis passos, vel ignorarit, vel minus saltem cognitos habuerit, illosque propterea memorare prætermiserit? Denique quis certo edicat, S. Eucherium, posteaquam de Agaunensibus dixerat: Hæc nobis tantum de numero illo Martyrum comperta sunt nomina, id est, beatissimorum Mauricii, Exuperii, Candidi atque Victoris: cetera vero nobis quidem incognita, sed in libro Vitæ scripta sunt; mox studiose non subdidisse: Ex hac eadem legione fuisse dicuntur etiam illi martyres Ursus & Victor, quos Salodoro passos, fama confirmat, ut SS. Ursi & Victoris exemplo lectorem, non omnes Thebæos Agauni occubuisse, submoneret?
[41] Neque vero tabulam magis premit, quod porro Honthemius addit, [potuerunt enim cohortes illius aliquo:] dici nempe non posse, aliquot cohortes sive ante, sive post, sive in ipsa Mauricii sociorumque cæde a legione Thebæa discessisse: dici enim, nec sine verisimilitudine, potest ante Mauricii cædem aliquot cohortes a legionis Thebææ corpore vel ipsius Maximiani jussu fuisse divulsas, ob dicta num. 39. Sane, Eucherio teste, eodem tempore, quo in Maximiani exercitu legio Thebæa erat, veri Numinis cultores, sparsis usquequaque militum turmis vel ad supplicia vel ad necem rapiebantur; cur igitur verisimile non fiat, & e legione Thebæa turmas aliquot versus Mosellam & Rhenum persequendis Christianis Maximianum direxisse? Sic Ado ad diem X Octobris ait, S. Gereonem & Socios Maximiani jussu in Gallias transiisse, & circa Rheni littora consedisse, ut sui temporis fama ferebat. Dici dein et am potest, Trevirenses Martyres e Maximiani exercitu se quidem prius subduxisse, quam Mauritius occisus est, posteaquam tamen, aut sibi moriendum, aut impiis Maximiani jussis parendum, audierant. Id sane de SS. Urso & Victore ad diem XXX Septembris scribere non timuit Ado: In Galliis castro Solodoro, inquit, quod est super Arolam fluvium, passio SS. martyrum Victoris & Ursi, ex gloriosa legione Thebæorum, qui, cum illuc furorem Maximiani declinantes secessissent &c. Atqui, inquies, piaculum erat, contra militare sacramentum a signis abire, nec credibile est, mortis metu id S. Tyrsum Sociosque fecisse. Respondeo: si dederis reipsa, S. Tyrsum ejusque Socios ab exercitu Maximiani aufugisse; id ipsos nec illicite, nec mortis metu fecisse: non illicite; in eo enim erant rerum articulo constituti, ut, nisi per summum crimen aut vivere, aut in castris permanere non possent. Sacramentum Maximiano dixerant; at illo Maximianus jus non acquisiverat, aut illos injuste tollendi e medio, aut quævis crimina injungendi. Nec, si fugerint, id mortis metu, sed criminis vitandi causa fecere; quod utique deinde, cum a Rictio Varo Treviris comprehensi sunt, luculentissime fecere testatum; ubi si impiis Maximiani jussis parere voluissent, vita illorum in vado erat: sed mori potius, quam vel idolorum adoratione, vel scelerata Christiani sanguinis effusione Deum offendere maluerunt.
[42] Quod si nihilominus a S. Tyrsi Sociorumque fortitudine alienum appareat, [ante Agaunensium cædem in Gallias mitti,] cuipiam, ut a legione sua contra militare sacramentum & absque Maximiani venia, ne idolis sacrificare cogerentur, abierint; is Acta SS. Martyrum discutiat, nec dubito, quin hujusmodi exempla sufficienti numero sit reperturus, ut id quoque a S. Tyrso fieri potuisse, existimet. In Actis Martyrum sinceris a Ruinartio editis pag. 511 S. Gordium martyrem reperiet, qui, cum videret, quanta Cæsareæ Christianorum strages ederetur, Basilio Magno teste, baltheum militare abjecit, & ad invia hominibus loca sese proripuit. Fateor quidem, illum postmodum in arenam ultro descendisse; sed tantum abest, ut prius illud factum fortitudine Martyris indignum esse, Basilius arbitratus sit, ut illam etiam inde laudarit. Audi Basilium num. 3: Hæc igitur exempla crudelia cum centurio generosus conspiceret, judiciorum necessitatem præveniens, abjecto militiæ baltheo, sponte sibi exsilium delegit. Quid quod ex ipsa legione Thebæa SS. Victor & Ursus ab Eucherio memorati e Maximiani castris clam Solodorum profugerint, ut eorum Acta ad diem XXX Septembris referunt? quæ, quamquam haud adeo probatæ sint fidei, tamen ex hoc capite ab eruditis improbari, non video. Majori quidem laude Tyrsus abundasset, si citra fugam martyrium subiisset, illa tamen ipsa (si vere illam iniit) sua laude non caret. Primus est victoriæ titulus, inquit S. Cyprianus de Lapsis, gentilium manibus apprehensum, Dominum confiteri; secundus ad gloriam gradus est, cauta secessione Domino reservari.
[43] [salvis S. Eucherii verbis:] Quod autem ad numerum Thebæorum Martyrum attinet, nihil de Coloniensibus, Xantensibus, aliisque tabulam meminisse, jam diximus: dum autem innumeros Thebæos Treviris passos, ait, nemo unus non videt, plus illa dici, quam rei veritas concedat; nisi vocentur innumeri eam solum ob causam, quod eorum numerus definite cognitus haud habeatur, quod verissimum est: sin aliter, Honthemio prorsus assentior. Cohortem unam Treviris cæsam, censet Browerus lib. 3, num. 74. Quare si 6600 milites legionem constituebant, ut Eucherius tradit, atque Broweri dictis insistamus, circiter 660 Thebæos Treviris passos, necesse est; quibus si circiter 681, alibi etiam quam Agauni passos, quos Josephus de Lisle Historiæ legionis Thebææ cap. 10 & duobus seqq. undequaque collegit, adjicias, summa martyrum Thebæorum alibi, quam Agauni passorum erit 1341: hæc porro si e 6600 subtrahatur, reliqui fient Martyres 5259, qui Agauni martyrium consummarint: ut adeo vereri minime debeamus, ne martyrum Agaunensium numerus, nimia alibi passorum multitudine exhauriatur; modo sano sensu innumera illa multitudo, quæ Treviris passa dicitur in tabula, accipiatur. Non inficior quidem, plures passim in Martyrologiis Agauno martyres assignari; sed hæc numerum militum potius, quo legio ex Romanorum instituto constare fere solebat, quam numerum martyrum Agaunensium determinarunt, & hunc ex illo æstimarunt; nec martyres variis locis cæsi tanto forsan numero fuere, quanto in hæc calculo fuisse, ponuntur. Progredimur alio.
[44] [neque e consulatu] Cæsis die IV Octobris Thebæis militibus, postero Rictius Varus in Optimates Trevirenses sæviit; hos inter emicuit, tabulæ testimonio, Palmatius, civitatis consul & patricius: movit Tillemontio scrupulum adscripta Palmatio dignitas consularis. Consulis & patricii notæ, inquit tom. 4 Monumentorum ecclesiasticorum de S. Dionysio Parisiensi art. 8, quæ Palmatio tribuuntur, dumtaxat indicant, fuisse illum magistratus principem, & illustri apud Trevirenses loco natum. Quod iis discutiendum relinquo, qui norunt, uterenturne hujusmodi titulis coloniarum liberarumque civitatum magistratus. Confidenter tamen, Palmatium consulem salutari posse, Browerus affirmat, nixus hoc Ausonii carmine:
Diligo Burdigalam, Romam colo, civis in hac sum,
Consul in ambabus.
Nihil ad Ausonium Tillemontius: Browerum Honthemius sequitur, additque: Nihil est contra Romanam historiam, fuisse in coloniis & liberis civitatibus, consules ac senatum, sicut Romæ. Videat. Dempsterus Antiqu. Rom. lib. 10. pag. m. 1605. lit. c. Quo eodem teste cap. 24. Tusculi & dictator & consul fuisse dicitur. Certe Treviris non erat simplex municipium, sed spectabilis colonia, fœderata & libera civitas: neque dubitandum, quin fuerint tunc in ea duumviri consulari potestate: hos autem, constat, usos esse prætexta, & fascibus & nomine consulum, ad imitationem Romanorum.
[45] Falsi itaque non convincitur tabula ex eo, [S. Palmatio in tabula adscripto,] quod Palmatium consulem Trevirensem dixerit: sed hinc alia difficultas enascitur, quam quidem Browerus attigit; at, Honthemii sententia, non dissolvit. Suis hunc verbis loquentem accipe: Quod altero mox die occisus sit S. Palmatius cum duodecim viris consularibus, mirandum, & merito a jurisconsultis obmotum Historiæ; an præses vel præfectus apud Romanos id mox præsumpsisse, censendus sit, cum per leges, inconsulto principe, non licuerit. L. 9. § 11. L. 15. ff. de Pœnis. L. 4. & 33 cod. de Decurionibus. Mandatum Maximiani ad Rictiovarum comprehendisse videtur solos Thebæos, dicente tabula: Propter ipsos ingressus est urbem. Emerserunt alii Christiani, & inter hos viri, quantum ad capitis sententiam privilegiati: Maximianus, non ita remotus, consuli poterat: nihilominus eos cædi protinus jussit Rictiovarus. Difficultati huic Brouwerus lib. 3, num. 79 sic obviam iverat: Quod vero jurisconsulti produnt, ex decurionum ordine, senatu aut curia coloniæ, neminem graviore pœna affici, nedum capite puniri potuisse, in causa majestatis & religionis non profecisse viris amplissimis, multa docent. Quin & leges hic, non privilegia valebant, pœnæque spectabiles, quas recentiorum edictorum accendebat atrocitas.
[46] Senatorii ordinis viros, inconsultis augustis, capitis damnare, [aut senatorum privilegio,] imo & quæstioni subjicere, nefas fuisse, variis ex legibus patet: crimina tamen quædam excepta fuisse, docet lex 1 de Quæstionibus: Excepta tamen (verba legis sunt) majestatis causa, in qua sola omnibus æqua conditio est. Docet & Ammianus lib. 19 cap. 12, Ubi majestas pulsata defenditur, a quæstionibus vel cruentis nullam Corneliæ leges exemere fortunam. Hinc porro factum, ut senatores imminutæ majestatis rei non raro agerentur, quos perdere, præfectis, præsidibusve decretum erat. Maximinum quemdam, annonæ sub Valentiniano præfectum, lib. 28 cap. 1 Ammianus perstringit; quod simili fraude in judiciis uteretur. His ille (Maximinus) cognitis efferatus, ut erat vitiorum inimicus acer magis, quam severus, uno proposito in hujusmodi causas, quas arroganter proposito majestatis imminutæ miscebat, omnes, quos juris prisci justitia, divorumque arbitria quæstionibus exemere cruentis, si postulasset negotium, statuit tormentis affligi. Num sanctius hæ leges Maximiani tempore, quam Valentiniani observatæ fuere? Quo loco senatores Maximianus habuerit, e Lactantio de Mortibus persecutorum cap. 8 audi: Et cum opus esset (Maximiano opibus) non deerant lucupletissimi senatores, qui subornatis indiciis, affectasse imperium dicerentur, ita ut effoderentur assidue lumina senatus. Quoa si Senatorum Christianorum ab Augustorum ministris occisorum exempla quærimus, ne a Maximiani tempore longius abeamus, Asterium senatorem Romanum & imperatoribus unice charum, ut Eusebius ait, sub annum 270 Cæsareæ in Palestina Acheus judex jussit occidi; vide tom. I Martii pag. 224. Synnadis in Phrygia Dorymedon senator, quod diis sacrificare nollet, sub annum 277 vitam perdidit, de quo in Actis nostris ad diem XIX Septembris. Mirum itaque videri non debet, si Treviris, absente Maximiano, in Christianos senatores sævierit Rictius Varus, quem utique non latebat, Maximianum, impietatem suam (ut S. Eucherii verbis utar) ad exstinguendum Christianitatis nomen armasse; & a quo id ipsum in mandatis habebat, licet solos Thebæos tabula exprimat, ut multorum martyrum sanguis, quem per Gallias effudit, luculenter ostendit.
[47] [quo hos, inconsulto Augusto, nefas erat occidere:] Porro senatus duplicis generis fuit: Major Romæ, inquit Bulengerus de Imperio Romano lib. 3 cap. 10, minor decurionum, in aliis urbibus. Senatores item duorum generum erant, senatores Urbis, qui & senatores populi Romani dicuntur. Alii senatores (quibus adeo Trevirenses annumerandi) in municipiis, curiales, quorum cœtus, minor senatus nuncupator. Sua utrisque privilegia fuere, sed neutris semper salva: id variis exemplis de decurionibus docet Gothofredus in Commentario ad legem 10 de Decurionibus, ubi, præter alia, hæc habet: Ex hac interim quoque lege apparet, immunitatem hanc decurionum (a quæstionibus) ab impotenti judicum animo sæpe labefactatam; quod etiam ostendit l. 47, 80, 85 inf. & l. 2 sup. de Quæstionibus, imo & tertius ille Libanii locus, διὰ κακίαν, inquit, αρχόντων: quare necesse subinde fuit, huic rei modum imponi, impotenti videlicet judicum animo in ordinem & curiarum ignominiam tendentium: quod etiam apud Ammianum loco non uno videre est. Si evagata sæpe fuit, protrita legum auctoritate, judicum impotentia, tum certe maxime, cum ipsis per imperatores Christiano nomini infensissimos Christi gregem persequi, tutum erat. Diocletianus, Maximianus uterque, id est tum Herculius, tum Galerius, ejusdem fere farinæ homines erant. Cum ad persequendos Christianos animum adjecit Diocletianus, decrevit, ut religionis illius (Christianæ) homines omni honore ac dignitate, tormentis subjecti essent, quocumque ordine aut gradu venirent. Torquebantur a Maximiano Galerio, non decuriones modo, sed primores etiam civitatum, egregii ac perfectissimi viri, & quidem in causis levibus atque civilibus, teste Lactantio de Mortibus persecutorum cap. 13 & 21. An similia Herculium, cum interfecti sunt martyrum populi, cum impietatem suam ad exstinguendum Christianitatis nomen armaverat, cum velut vacatione barbaris gentibus data, prorsus in religionem arma commoverat, fecisse mirabimur?
[48] En alterum illustrissimi Honthemii scrupulum: Maxentius, [sic denique ex iis, quæ de missis aliunde Treviros Christianis Baronius habes.] Constantius, Crescentius, Justinus, Leander, Alexander & Soter, ut tabula dicit, eodem die, quo Palmatius, Hormisda, Papirius, Constans & Jovianus martyrium subiere: Baronius tamen hos ad diem V Octobris, illos ad diem XII Decembris consignavit. Mirum sane est, Baronium priores Martyres ad diem XII Decembris retulisse: quæ enim citat seu monumenta seu auctores, nempe Mss. vetera, tabulas ecclesiæ Trevirensis, Sigebertum, Molanum, de illis nihil hujuscemodi habent. Fortasse Maxentium ceterosque cum illo mox memoratos ad diem XII Decembris distraxit, non quod illo die passos fuisse, invenerit; sed pro arbitrio, quod existimaret, Trevirenses Martyres temporibus interruptis e medio fuisse sublatos: tomo enim 2 Annalium ecclesiasticorum ad annum 303 num. 124 de Martyribus in Galliis sub Diocletiano & Maximiano passis agens, hæc scribit: Sed Treviris potissimum constitutus erat hujus certaminis campus: ibi enim cum Galliarum præfectus Rictiovarus plurimum temporis in præfectura ageret, ingens numerus ex diversis partibus ad eum a Magistratibus mittebatur: unde verisimile est, Baronium, sicut varios martyres variis temporibus Treviros ad Rictium Varum fuisse adductos putavit, ita & variis temporibus passos credidisse. Sic itaque facti rationem aliquam reperimus; sed quam auctoritatem hic Baronius sit secutus, non videmus, reclamantibus interim Trevirensibus Mss. & tabulis, nec id Sigeberto aut Molano tradente; & proinde non est, cur a Baroniana conjectura potius, quam a tabulæ auctoritate stare debeamus.
§ IV. Num tabula Christiano rum Treviris sub finem seculi tertii statui repugnet, examinatur.
[Multitudinem aliquam Christianorum,] Quid de Martyribus Thebæis, quid de senatoribus Trevirensibus tabula plumbea continuerit, jam vidimus: his addit Rictium Varum die tertio ab ingressu suo in plebem utriusque sexus sæviisse; quibus verbis, cum eo die multitudinem aliquam Christianorum Treviris cæsam, significare videatur, hinc recentioribus seculis credi, & in tabulas ecclesiasticas referri cœptum est, innumeram civium Trevirensium die VI Octobris martyrium Treviris consummasse, quam quidem opinionem Honthemius § XVII Historiæ Martyrum Trevirensium jam sæpius laudatæ convellere nititur. Ceterum, inquit, innumerabilitati Christianorum Trevericorum jam an. 286 passorum gravissima obstant argumenta, quæ late deduximus Dissert. nostra de statu rei christianæ in Trev. ante Constantinum M. cap IV. Quo loco iter cetera diximus, non parum mirandum, quod nullus episcopus, nullus sacerdos, nullus diaconus, sed nec ullus lector, aut minimus de clero memoretur his innumerabilis fuisse compassus, cum tamen innumerabilis ecclesia sine talibus nulla fuerit. Scilicet secundum Honthemium neque sub Maximiano, neque sub Constantio Chloro, cui ab anno 292 Galliæ administrandæ obtigerunt, is fuit Christianæ fidei Treviris status, ut tanta illic fidelium multitudo reperiretur.
[50] [vel sub Maximiano in Galliis agente,] Non sub Maximiano: ab anno enim 285 Maximianus, vir ingenio ferocissimo, & iniquissimo in Christianos animo Treviris multum diuque versatus est, & idola impense coluit, quod Mamertinus in Panegyri eidem Maximiano Treviris dicta his verbis tradit: Rurfus ex acie cum triumpho redisti, totamque hanc urbem repentina tua in hostes irruptione sollicitam, lætitia & exultatione, & aris flagrantibus & sacrificiis & accensis odoribus nomini tuo, implesti. Ita utroque illius tempore bis divina res pari religione celebrata est: Jovi dum pro futuris vovetur: tibi, dum pro victoria solvitur. Ex quibus, inquit illustrissimus Honthemius, recte concludunt hagiographi Antverpienses tom. IV Septembris pag. 377, hunc imperatorem numquam passurum fuisse, ut Christiani Treviris aperte ac publice fidem suam profiterentur. Cumque Maximianus in Galliis & pro majori parte Treviris hæsisse dicatur usque ad annum circiter 292, pronum est judicare, haud numerosum hactenus fuisse in Treviris fidelium gregem. Addi potest, non Maximianum modo, sed Trevirensem etiam civitatem ut idolis deditam Mamertini verbis depingi; atque adeo verosimile non esse, illic versante Maximiano, fuisse innumeros, qui Christiana sacra seu publice seu occulte sequerentur.
[51] [vel sub Constantio fuisse, tabula innuit;] Non sub Constantio Chloro: etsi enim is æquo benignoque fuerit in Christianos animo, &, Eusebio teste, plures eorum, interque illos etiam sacerdotes rebus divinis in palatio suo operantes habuerit; in plebe tamen & apud populum ne nomen quidem Christianorum proferre licuit. Postquam enim Eusebius lib. 1 de vita Constantini cap. 17 dixerat: Ad hunc igitur modum toto imperii sui tempore, quod æquabile perpetuo ac placidum fuit, universam familiam, conjugem scilicet ac liberos, cum omnibus ministris uni omnium regi Deo (Constantius) consecravit: adeo ut multitudo eorum, qui in ipsius palatio simul versabantur, nulla re ab ecclesia Dei differret: inter quos etiam erant ministri Dei, qui continuis precationibus pro salute principis Deum venerabantur; mox ista subjecit: Ὅτε παρὰ τοῖς πολλοῖς οὐδὲ μέχρι ψιλοῦ ῥήματος τὸ τῶν θεοσεβῶν χρηματίζειν συνεχωρεῖτο γένος. Quæ ad hunc modum vertenda Honthemius autumat: Cum tamen in plebe ne ipsum quidem Dei cultorum nomen proferre fas esset. Hinc Periero tom. IV Septembris pag. 378, num. 122 asserenti, latissimum sub Constantio Chloro fidei propagandæ campum patuisse, non prorsus assentitur.
[52] [quæ Trevirensium] Cui anno Martyrum Agaunensium, atque adeo & Trevirensium determinate Passio illiganda sit, versatur in dubio. Multorum opinio est, id anno 286 accidisse; quod si tamquam verum assumere placeat, duplicem Christianorum Trevirensium classem distinguere possumus, alteram eorum, qui ante annum 286, seu ante Maximiani persecutionem conversi sunt & anno 286 occisi; alteram eorum, qui, sive ante, sive post reliquorum cædem conversi, usque ad annum 292 fuere superstites. Hos quidem numero admodum paucos fuisse, verosimillimum facit Maximiani assidue illic versantis in Christianos atrocitas, ut merito Perierus dixerit numero 115 Commentarii, qui de S. Materno est, paucos admodum sub annum 288 Treviris exstitisse Christianos. At si de illis agitur, qui ante Maximiani imperium ibidem exstiterunt, & hos fuisse numero admodum paucos, non æque mihi fit verosimile. Tantam quidem fuisse tum Treviris Christiana instituta profitentium multitudinem, ut populum constituerint innumerum, nec ego existimem: quid tamen obsit, quo minus aliquam saltem multitudinem Christianorum, quorum aliqui Christi nomen publice, alii occulte professi sint, admittamus?
[53] S. Agritius, Trevirensis episcopus, concilio Arelatensi anno 314 subscriptus legitur: [sub Maximiano statui] ante hunc Trevirensibus præfuere SS. Eucharius, Valerius, Maternus, quorum singulis, si 12 vel 14 annos regiminis concedas, annis saltem aliquot, antequam Maximianus ad imperium eveheretur, prædicari cœperit Trevirensibus Catholica fides, quod forte contigit circa medium seculum III. Quid ni eo temporis spatio, Catholicæ veritati manus dederit multitudo qualiscumque gentilium, etsi non tanta, quantam adstruit vulgaris opinio? Christianorum persecutiones fidelium numerum non raro augebant, nedum minuebant; nec illæ fuere adeo continuæ, quin pacatiora subinde affulserint temporum intervalla, fidei propagandæ utcumque accommodata. Capto circa annum 260 a Persis Valeriano, filius ejus Gallienus, inquit Eusebius lib. 7, cap. 13, solus imperium obtinens, moderatius se gessit: missisque edictis, persecutionem adversus nostros commotam sedavit, utque religionis nostræ antistites secure deinceps munus suum obirent, hujusmodi rescripto præcepit. Successit circa 268 Gallieno Claudius, qui quidem Ecclesiam persecutus est, sed brevi vita imperioque exutus, successorem habuit Aurelianum circa annum 270: is, teste Eusebio citato cap. 30, Christianis principio bene affectus, deinceps tamen in illos commoveri cœpit; sed protinus inter initia sui furoris exstinctus est, inquit Lactantius cap. 6, nimirum circa annum 275. Hos secuti Tacitus, Florianus, Probus, Carus, Carinus, Numerianus Christianorum persecutoribus nec a Lactantio, nec ab Eusebio accensentur, etiamsi non desint aliquot martyres, qui horum principum temporibus passi fuisse dicantur. A Gallieno igitur usque ad Claudium annis circiter 8, sub Aureliano annis circiter 4, ab anno denique 275, seu si mavis, ab anno 277 usque ad annum 285, Maximiani primum, annis denuo circiter 8 persecutiones saltem haud adeo cruentæ, lateque diffusæ fuerunt, quin passim temporum intervallis incrementum aliquod capere religio Christiana potuerit, augerique sensim fidelium numerus, iis maxime locis, quæ apostolicorum virorum sudoribus irrigabantur.
[54] Merito itaque enormis illa Christianorum Trevirensium sub Maximiano multitudo rejicitur; [repugnare non videtur;] videndum tamen, ne ad terminos nimis angustos contrahatur, ac ita contrario errore peccetur. Neque porro mirum videri debet, martyrum Trevirensium numerum ultra, quam par est, ex vulgi opinione paulatim esse progressum. Ut enim crescit eundo fama, ita etiam fere accidit, ut a vero popularis traditio temporis diuturnitate magis magisque discedat. Verisimillimum mihi apparet, paucos Christianos Treviris Rictii Vari furorem reliquos fecisse: occisorum vero numerum jam inde a principio minus accurate fuisse perspectum; atque propterea S. Felicem seculo circiter post, satis habuisse tredecim dumtaxat martyrum, qui ceteros dignitate famaque facile superabant, corpora & nomina in S. Paulini cryptam intulisse; quibus deinde lapsu temporum innumeri alii ex vulgi opinione adjecti sint, seu exteri, seu indigenæ. Qua quidem in opinione confirmor, cum video, in antiquo Hymno de S. Paulino, cujus num. 10 verba dedimus, peregrinorum quidem multitudinem diserte affirmari, indigenarum vero non item. Tabula similiter Thebæos innumeros Treviris passos agnoscit; de indigenis autem tantum dicit: Tertia vero die cædem exercuit in plebem sexus utriusque. Quod ut verum sit, neutiquam necesse est, ut innumeri fuerint tum temporis in Trevirensi plebe Christiani; sufficit autem multitudo qualiscumque, quæ Christianæ fidei in Trevirensi urbe ante Maximiani imperium statui, ex jam dictis repugnare non videtur.
[55] [uti nec sub Constantio Chloro:] Quod si eorum sententiam sequi lubeat, quibus MM. Thebæi Agauni sub initium seculi quarti passi videntur, quo jam sub Constantio Chloro ab anno 292 constitutæ erant Galliæ, minor erit circa Trevirensium indigenarum ad fidem numerum difficultas. Vera enim mihi videntur, quæ de fidei nostræ sub Constantio Chloro in Galliis statu tom. IV Sept. pag. 377 P. M. Perierus scripsit his verbis: At merito conjectare licet liberiorem deinde ipsis (Euchario, Valerio, Materno) fidei propagandæ viam fuisse apertam; quando scilicet Constantius Chlorus, Constantini Magni pater, circa mox memoratum annum (292) per Diocletianum & Maximianum Augustos creatus est cæsar cum Galerio, & pauco post tempore nactus totius Galliæ regimen, Treviris sedem fixit. Quam conjecturam relatis num. 51 Eusebii verbis deinde confirmat: postremam autem Eusebii periodum, qua ex Honthemii sententia indicatur, in palatio quidem Constantii liberam fuisse fidei professionem, sed in plebe & apud populum Christianorum nomen ne proferri quidem licuisse, ita Perierus interpretatus est, ut his vocibus, παρὰ τοῖς πολλοῖς non Trevirensis plebs, sed Maximianus, Diocletianus & Galerius intelligendi veniant. Mentem suam liquido expressit, cum Eusebiano textui mox ita subjecit: Similia tradit alibi de Constantio laudatus Eusebius, sed hæc ad propositum nostrum abunde sufficiunt; etenim ex sola periodi postrema oppositione discimus, aliam plane faciem fuisse in Galliis, cum illic versatus est Maximianus, quippe apud quem, sicut & reliquos collegas, ne ipsum quidem Dei cultorum nomen proferre fas esset, aliam vero dum ibidem moratus est Constantius, cujus adunati domestici Ecclesiæ Dei comparantur.
[56] [contrarium nec Eusebius] Sic igitur Perierus statuit, & quidem recte, ut reor. Videbat enim, ipsum Eusebii interpretem Valesium illa Eusebii verba vertisse hoc modo: Vulgo apud alios, quæ quidem verba etiam a ceteris avulsa Constantii collegis perinde, ac Trevirensi plebi accommodari poterant; & quidem ut de illis interpretanda existimaret, narrationis Eusebinæ series, quanta erat, suadebat, ut & præfixus Eusebio scopus. Id scilicet Eusebius agit cap. 15 & duobus seqq. apud Valesium, ut ostendat imperatores, Ecclesiam Dei persequendo, divini Numinis ultionem in sese concitasse: contra Constantium, Christi Ecclesiam tuendo fovendoque, Dei benevolentiam sibi conciliasse. Quo maxime (Christianos persequendo) factum est, inquit cap. 15, ut hujus sceleris auctores, Dei præsentia atque auxilio orbati remanerent. Contrariam fuisse Constantio agendi rationem ait cap. 16. Soli, inquit, Constantio sapiens quoddam consilium venit in mentem, quod pluribus deinde persequitur. Nullus, opinor, dubitabit, quin Constantium imperatoribus ceteris hic opponat Eusebius. Porro eamdem oppositionem mox resumit cap. 17 ita scribens: Hujusmodi fuit Constantini pater, sicut a nobis breviter indicatum est. Qualis autem exitus vitæ ipsi contigerit, cum se talem erga Deum præstitisset, quantumque discrimen inter illum & reliquos imperii consortes, is, quem coluerat, Deus esse voluerit, quisquis rem ipsam attentius expenderit, facile cognoscet. Ac tandem, cum dixit, summa illum cum gloria vitæ tempus ac tranquille egisse, verbis num. 51 citatis capiti 17 finem imponit.
[57] Quis vero credat, Eusebium mox velut scopi sui oblitum, [asserit,] alioque sine causa vagantem postremis suæ periodi verbis plebem respexisse Trevirensem, cujus hactenus ne verbo quidem meminerat? Fateor, his verbis οἱ πολλοὶ vulgi multitudinem a Græcis designari; id tamen hic factum non credo, tum propter jam dicta, tum quod Eusebii textus fortasse corruptus, & pro παρὰ τοῖς πολλοῖς legendum sit: παρὰ τοῖς λοιποῖς, id est, apud reliquos, nempe imperii consortes, de quibus egerat initio capitis. Sic enim in hanc rem Valesius scribit: Ὅτε παρὰ τοῖς πολλοῖς. In schedis regiis ultima vox punctis subnotata est, & superscribitur λοιποῖς, quod magis probo. Cum igitur Eusebius solum dicat, Christianorum nomen apud imperatores reliquos non licuisse proferre, fundamentum haud satis validum præbet, id ad plebem etiam extendendi; ita ut in solo Constantii palatio sacro cultui asylum esset: contra cum Trevirenses viderent, Christianis Constantii palatium refertum esse, eosque ejusdem principis favore ac præsidio passim ab injuriis & suppliciis tutos, verosimillimum est, ex illis non paucos ad Christiana sacra transivisse, maxime cum non deessent veræ fidei præcones, & ne ipse quidem S. Maternus, qui disseminandæ fidei pro viribus incumberent. Dirui quidem Christianorum conventicula Constantius passus est, ne a collegis prorsus dissentire videretur; sed, si quid inde ad amplectendam fidem impedimenti fuit, plus aliunde ad illam amplectendam incitamenti attulit benevolentia, qua in Christianos usus est plane insigni, non modo in illos, qui in ejus palatio morabantur, sed in omnes, qui sub imperio suo degebant, ut Eusebius scribit lib. 8, cap. 13 Historiæ ecclesiasticæ. Dein latum fuit de diruendis Christianorum templis & sacris libris comburendis edictum anno imperii Diocletiani 19, sive circa 302; atque adeo circiter decennium jam effluxerat, ex quo Galliarum regimen penes Constantium fuerat; ita ut, si Perieri verba, cum sub toto Constantii regimine propagandæ fidei latissimum campum patuisse, dixit, temperamento quodam indigeant, Honthemii quoque verba, quibus sub Constantio adeo paucos fuisse Treviris Christianos extra illius palatium, asseruit, ut eorum nomen ne quidem apud populum efferre fas esset, temperamento non absimili mihi videantur indigere. Ceterum si vel mediocris Christianorum in plebe Trevirensi numerus sub Constantio exstiterit, potuit in sexum utrumque Rictius Varus sævire, stabitque tabulæ hac ex parte auctoritas.
[58] Denique si tanta Christianæ plebis cædes facta revera esset, quanta vulgo putatur, magnopere mirarer & ego, quid causæ sit, cur nullus cum ea clericus, [nec sequitur ex eo, quod tum nullus episcopus passus sit.] nullus episcopus occisus memoretur: verum si viæ, quam hactenus tenui, insistam; non tantam admirationis causam invenio. Etenim sub Maximiano quidem, Christianos Treviris fuisse non admodum multos, dixi supra num. 52 & sequenti: rariores sane, & forte rarissimi sacerdotes; quo autem rariores hi fuere, eo facilius, dum Rictius Varus illic substitit, vel ipsum latere, vel ejus furori sese tantisper subducere potuerunt; neque enim diu Treviris Rictius Varus moratus videtur, ut martyrum numerus, quos variis per Gallias locis sub hæc tempora occidit, satis videtur ostendere. Primi vero Trevirensium episcopi non ita Trevirensibus operam suam collocabant, quin modo in hos, modo in illos Treviris vicinos tractus fidei propagandæ ardore abrepti subinde excurrerent, ut tom. 1 Historiæ Trevirensis pag. 19 fatetur Honthemius: unde fieri potuit, ut urbe abfuerit, quisquis tum Trevirensium fuerit episcopus, cum in ejus gregem Rictius Varus irruit. Præterea verosimile visum est eidem doctissimo viro Dissert. de Statu religionis Christianæ in Treviris ante Constantinum Magnum § 3, Eucharium, Valerium & Maternum non continuo sibi successisse; quid si igitur eo temporis intervallo Trevirensium cædes acciderit, quo nullus illis erat episcopus? Sub Constantio vero plures Treviris ecclesiastici ordinis viri procul dubio exstiterunt: verum qui animum adverterit ad ea, quæ de Dei ministris in ipso Constantii palatio degentibus & rebus sacris vacantibus Eusebius supra laudatus habet, non multum fortasse mirabitur, sæviisse per urbem Rictium Varum, pepercisse vero sacerdotibus, vel eorum cædem prohibente Constantio, vel metuente Rictio Varo Constantii ædes eorum sanguine contaminare, quos maxime salvos velle Constantium, non ignorabat.
§ V. Reliqua Honthemii argumenta expenduntur.
[Licet MM. Trev nec scriptores æquales,] Præter argumenta jam allata, Honthemius alia adhuc nonnulla proponit Dissertationis numero superiori laudatæ § IV, quorum pariter facienda mentio: suis verbis illustrissimum loquentem audi: Imprimis autem, inquit, historiæ magni illius, seu, ut Acta loquuntur, innumerabilis nostri martyrii egregie officit depontanum illud silentium scriptorum æqualium, & tempori, quo immanis hæc carnificina in celeberrima Galliæ urbe exercita dicitur, vicinorum. Nescit illam Eusebius, qui alioquin diligenter martyrum memoriam celebrat: nescit eamdem Sulpitius Severus, qui Historiam sacram scripsit in Gallia sæculo quinto: nescit Lactantius, qui libro de Mortibus persecutorum crudelitatem & excessum Maximiani, cujus mandato Trevericæ urbis primores & cives occidisse scribuntur, memorat: nesciunt denique scriptores omnes, qui ad nos pervenerunt usque ad sæculum XI, quo Martyrum sepulchra retecta sunt, & magna ossium congeries reperta, interprete memorata tabula, cujus auctoritas, quod ad multitudinem ossium extra tumbas vagantium attinet, potissimum innititur Actis SS. Fusciani & Victorici, uti suo loco videbimus, sed horum apud modernos criticos sublesta fides est. Silentio historiographorum addimus illud martyrologiorum, domesticorum & exterorum; de non suspectis loquimur: a quibus Trevirensium hac in parte traditioni minime faveri demonstramus in Commentario prævio ad Historiam Trevirensium Martyrum, quam præsenti Dissertationi subnectimus. Tanto illud silentium gravius videri debet, quo major antiquis temporibus, nominatim sæculo IX, & ex præcedentibus sæculis continuatus apud nos, etiam in parochialibus ecclesiis fuit usus Martyrologiorum; adeo, ut juxta inquisitiones Reginonis (quas infra edituri sumus) part. 1, art. 93 quilibet parochus in visitatione interrogaretur: Si habeat Martyrologium, ex quo certis diebus natalitia Sanctorum populo annuntiet?
[60] Commentarii sui in Passionem Martyrum Trevirensium § XI idem illustrissimus scriptor nominatim objicit Adonis silentium, [nec Ado, nec vetustiores martyrologi meminerint;] qui tamen omnia undecumque conquisivit, & Prumiæ inter monachos haud procul Treviris aliquando versatus est; qui præterea Trevirenses patronos Agritium, Valerium, Maximinum, Hildulphum, Martinum, Beatum, Paulinum, Meletium, Nicetium, Eucharium scriptis suis celebravit. Adoni Wandelbertum adjungit, qui, licet in Martyrologio metrico, anno 842 conscripto, martyres Thebæos Agauni passos memoret; de Trevirensibus tamen ne verbum quidem facit. Eodem pari de causa Martyrologium Ms. S. Maximini, seculo ad minus X conscriptum, adducit. Quibus antequam respondeam, observare hic obiter lubet, haud satis certum esse, quod de tabulæ auctoritate verbis num. præcedente relatis Honthemius scribit; niti nempe illam, quod ad multitudinem ossium extra tumbas vagantium attinet, potissimum Actis SS. Fusciani & Victorici, quorum sublesta sit fides: quamquam enim tabulæ confector vidisse potuit Acta SS. Fusciani & Victorici seculo IX, quo probabilius confectam fuisse diximus § 2, potuit tamen eadem ignorasse; & multitudinem illam ossium per S. Paulini ecclesiam sparsorum aliunde didicisse; nempe ex eodem fonte, e quo in S. Paulini ecclesia ossa illa reposita fuisse, didicit; quod non ex SS. Fusciani & Victorici Actis (neque enim hoc in illis legitur) sed ex traditione ad sua tempora usque propagata, de qua alibi suus erit dicendi locus; vel aliis forte monumentis ecclesiæ Trevirensis ante Normannicam devastationem nondum deperditis. Redeo ad propositum.
[61] Eorumdem auctorum silentium martyrum Agaunensium oppugnator Dubordæus objecit, [horum tamen silentium] uti apud nos tom. VI Sept. a pag. 322 videre est, ubi vis hujus argumenti latius deducti refellitur: inde pauca delibare sufficiet. Quod ad Eusebium attinet, scripsit is librum de Martyribus Palæstinæ, quos inter Martyres Trevirenses quærendi non sunt: scripsit & alterum, qui Ἀρχαὶων Μαρτύρων συναγογὴ inscriptus fuit, sed is jam dudum habetur pro deperdito. Ignatios Antiochenos, Justinos, Symphorosas, Laurentios, Sebastianos, aliosque non paucos Eusebius tacet; quid ni & Trevirenses Martyres præterierit? Fac etiam, voluisse Eusebium, quotquot sub Diocletiano, Maximiano, Galerio, aliisque illius ætatis tantum persecutoribus passi sunt, martyrum gesta quam accuratissime posteris tradere: utut id exsequi Eusebius voluerit, ea fuit eorum ubique gentium multitudo & copia, ut unius hominis vires & conatum longissime superarit. Lactantium summa tantum rerum capita delibasse, innumeraque Christianis illata mala cursim tantum attigisse plerumque, & totum fere in eo versari, ut inflictas divinitus fidei persecutoribus pœnas explicet, breve illius Opusculum de Mortibus persecutorum evolventi manifestum evadit. Addo Lactantium, ea potissimum commemorare, quæ a decreta sub initium seculi IV in Christianos persecutione tyranni perperam egerunt; ea vero, quæ seculo III ad finem vergente in Christianos moliti sunt, vix attigisse.
[62] [tabulæ textui] Sed nec Sulpitio Severo propositum fuisse singulorum martyrum gesta enucleate exponere, sed perstringere tantum voluisse, quæ sub Diocletiano & Maximiano illata sunt Ecclesiæ mala, ipsemet prodit lib. 2, cap. 32 Historiæ sacræ, de Diocletiani persecutione sic scribens: Post eum (Valerianum) interjectis annis fere L, Diocletiano & Maximiano imperantibus, acerbissima persecutio exorta est, quæ per X continuos annos plebem Dei depopulata est, qua tempestate omnis fere sacro martyrum cruore orbis infectus est: quippe certatim gloriosa in certamina ruebatur, multoque avidius tum martyria gloriosis mortibus quærebantur, quam nunc episcopatus pravis ambitionibus adpetuntur. Nullis umquam magis bellis mundus exhaustus est, neque majore umquam triumpho vicimus, quam cum X annorum stragibus vinci non potuimus. Exstant etiam mandatæ litteris præclaræ ejus temporis martyrum Passiones, quas connectendas non putavi, ne modum operis excederem. Cum igitur his historicis, vel omnes omnino martyres noti non fuerint, vel certe de omnibus omnino agere propositum illis non fuerit, efficax haud est, quod ex mero eorum silentio petitur, argumentum. Videamus modo, num fortius urgeat martyrologorum supra dictorum silentium, quibus Trevirenses martyres exploratiores esse debuerunt.
[63] [non multum detrimenti] Ancipitem tenuit Browerum, & ænigmati simile visum illi est, Adonis de Martyribus Trevirensibus altum ubique silentium, quem & Trevirensis sedis præsulem, & quidem eum ipsum, cujus facultate S. Paulini crypta effracta est, fuisse putavit: sed Adoni Viennensi Martyrologium, quo de loquimur, adscribendum esse, hodie extra controversiam est; quamquam nec sic difficultas omnis sublata sit: Ado enim Viennensis anno 875 ex hac vita discessit, vixitque proinde eo tempore, quo vigere adhuc debuisset Martyrum Trevirensium memoria, paucis nempe annis ante devastatam a Normannis Trevirim. Accedit, Adonem aliquamdiu in Prumiensi monasterio prius commoratum esse, quam Martyrologium suum concinnarit; ubi verosimile non est, nihil ipsi de Martyribus Trevirensibus innotuisse. Verum difficultas hæc inde multum certe minuitur, quod plurium aliorum Trevirensium Sanctorum, licet ætate sua celebrium, cultuque ecclesiastico honoratorum, pariter non meminerit. Hujusmodi plures inveniet, qui Honthemii Historiam de Cultu Sanctorum Trevirensium tom. 1 Prodromi Hist. Trev. insertam consuluerit: illic pag. 360 Marum, pag. 361 Bonosium & Leguntium, pag. 362 Basinum, pag. 363 Felicem, etiam Severo Sulpitio cognitum, pag. 364 Modoaldum, imo & Maternum, antiquissimo & perenni cultu Treviris celebrem, pag. 369 inveniet, qui, quamquam ecclesiæ Trevirensis præsules fuerint, & jam inde a seculo VII Willebrordinæ aræ diptychis inscripti legantur, dempto fortasse Materno, ab Adone tamen silentio non minus alto involvuntur. Seculo nono & multo ante S. Castor cultus dicitur pag. 361; nec tamen horum omnium ulla fit ab Adone mentio. Quæcumque igitur fuit Adoni horum omittendorum ratio, eadem similisve movere illum potuit, ne Martyres Trevirenses Martyrologio suo insereret, quantumvis illos non ignoraret, sicut propterea ceteros Trevirenses Sanctos, a se similiter omissos, ignorasse credi non debet.
[64] Quod autem de Adone modo observatum est, [afferre, ostenditur,] locum habet & in Wandelberto & vetustioribus Calendariis Trevirensibus ab Honthemio editis. In Calendario S. Maximini, quod primo loco post Historiam de Cultu Sanctorum Trevirensium edidit, ne unum quidem ex illis, si Castorem & Marum excipias, invenies. In secundo vero & tertio ne unus quidem ex illis comparet. In quarto, seculi XII, præter Castorem, nullus iterum occurrit, quamvis Tyrsi Palmatiique meminerit. Præterea si dicta Calendaria inter se comparentur, constantem stabilemque Treviris in celebrandis Sanctorum festis ordinem olim non fuisse servatum, ut modo plura, modo pauciora; modo hæc, modo illa celebrata fuerint, facile deprehensu est. Speciminis loco sit Januarius Calendarii S. Maximini, seculi X, cum Januario Calendarii S. Simeonis, seculi XI, collatus. Ille annunciationes Sanctorum circiter 30 (præter eas, quæ utrique communes sunt) continet, quarum in altero, nec mense Januario, nec ullo totius anni mense fit mentio. In priori VIII Kal. Febr. notatur S. Projectus martyr; in posteriori Conversio S. Pauli. Magis sibi consonant Calendaria S. Simeonis, seculi XI, quæ secundo & tertio loco Honthemius edidit; datur tamen etiam inter hæc discrepantia: in priori E. C. ad XVII Kal. Februarii ita legitur: Passio S. Marcelli Ep. In posteriori vero: Remigii & Macharii: in illo ad XVI Kal. Febr.: S. Sulpitii Ep. In hoc: S. Marcelli PP.; Sulpitii vero nusquam mentio. Dein S. Prisca, tum SS. Maria & Martha sequuntur in primo ad XV & XIV Kal. Febr.; vacat uterque dies in secundo. Plura hujusmodi congerere supervacaneum esset. Cum igitur parum sibi conformia fuerint antiqua Calendaria Trevirensia, quæ hodieque exstant, quis edicat, Martyres Trevirenses in antiquioribus jam deperditis, aut saltem vetustis litaniis non fuisse insertos? Denique cum ipse illustrissimus auctor § 12 Historiæ cultus Sanctorum Trevirensium fateatur, majores suos parcos fuisse in Officiis propriis Sanctorum suorum, aut etiam memoriis in communibus liturgiis publica auctoritate decernendis; non video, antiquorum Calendariorum Trevirensium de Martyribus suis silentium horum Historiæ multum detrimenti afferre.
[65] Ut decantata passim Trevirensium Martyrum multitudo displicuit, [quod locum etiam habet] ita & ingens reliquiarum copia, quas penes se reconditas Pauliniani canonici arbitrati sunt, parum probatur Honthemio. Edidimus, inquit de Religione Christiana in Treviris ante Constantinum Magnum § 4, Hist. Trev. dipl. tomo 1 in Addendis pag. 43 epistolam ab Eginhardo abbate circa annum 824 (consequenter longe ante Normannorum incursus) ad Hettum archiepiscopum Trevirensem scriptam, quacum huic reliquias martyrum mittit, quas Hettus petierat ad dedicandam seu consecrandam novam basilicam. Non agebatur de reliquiis nominati cujusdam, sed cujuscumque martyris; sic enim ait Eginhardus: Et quidem libenter id fecimus, qui talem fiduciam in vobis habemus, ut quæcumque particula de beatorum martyrum cineribus ad vos pervenerit, talis honor ei exhibeatur, qualem totis eorum corporibus exhibere debueramus, nisi desidia & negligentia a debito illis honore retardaret. Ut quid autem opus fuisset archiepiscopo nostro pro ecclesiarum & altarium consecratione reliquias martyrum longinquis e partibus adsciscere, si Trevericus ager eis abundasset; & talibus quidem, quæ nec sarcophagis clausæ essent? Eginhardus is idem est, qui Vitam Caroli Magni conscripsit, & cujus Historiam Operi suo præfixam exhibet Chesnius tom. 2 Script. Franc., pag. 91. Quam porro condiderit Hettus basilicam novam, præter eam, quam Confluentiæ S. Castori dedicavit circa annum 836, teste Honthemio in Annalibus, non inveni.
[66] [in Hetti, Trev. episcopi, SS. reliquias] Argumentum hoc tom. 1 Hist. Trev. Dipl. pag. XLIII ipse illustrissimus objecit, eique respondit in hunc modum: Mirabitur quis, ecquid causæ, ob quam Hettus aliunde sacras reliquias expetierit, quarum ipsa metropolis tam dives, maxime exuviarum tot Sanctorum præsulum nostrorum? Scilicet, ab imperatore Theodosio cautum erat: Humanum corpus nemo ad alterum locum transferat, nemo martyrem distrahat, nemo mercetur. Leg. fin. cod. Theod. de Violat. sepulch. Perduravit, uti hinc colligitur, apud nos serius optimæ legis vigor, quem in aliis Galliæ partibus jam ante laxatum, & sub Ludovico Pio & Carolo Calvo penitus abolitum, probat Bailletus Discursu de Historia Vitæ Sanctorum § 101. Studueritne Hettus Sanctorum reliquias aliunde sibi comparare Theodosianæ legis intuitu, in medio relinquo. Illud certum, non defuisse Trevirensi præsuli reliquias consecrandæ ecclesiæ & altaribus necessarias.
[67] [sibi peregre comparantis facto.] Eadem igitur de causa, qua transferendis in conditam a se basilicam Trevirensibus quibuscumque reliquiis abstinuit, eadem quoque transferendis Martyrum nostrorum cymeliis abstinuisse, credibile est, ac maluisse reliquiis aliunde comparatis diœcesim suam ditare, quam vel metropolim, aliamve Trevirensem ecclesiam sacrorum cinerum possessione exuere. Ceterum hæc non idcirco dixi, quod credam, in S. Paulini basilica totidem esse reliquias, quot ibi a vulgo esse putantur, omnesque pro legitimis habeam; sed ut ostendam, ex Hetti facto non effici, nullas omnino fuisse tum temporis in S. Paulini ecclesia Martyrum reliquias, etiam ab iis diversas, quæ S. Paulini crypta occulebantur. Prudens enim Honthemii monitum de sparsis per S. Paulini ecclesiam basilicam reliquiis vehementer probo, cavendum esse, ne forte cum nonnullorum Martyrum reliquiis paganorum etiam ossa, eodem olim loco sepulta, pari cum illis cultu afficiantur.
[68] [Quod si 189 annorum spatio] Sed harum reliquiarum Historiæ amplius instantem illustrissimum audiamus: Dicuntur, inquit, in pluries memorata tabula fuisse reconditæ propter metum Normannorum, qui Treviris anno 882 infesti fuere. Ab eo tempore usque ad reliquiarum inventionem, factam anno 1071, interjiciuntur anni 189. Quid, quæso, causæ fuit aut esse potuit, ut tantus thesaurus post excessum Normannorum, pace & securitate penitus restitutis, incultus, quin & indecorus relinqueretur sub terra? Deinde an potuit intra hujus temporis lapsum ejus memoria ita obliterari, ut nec canonicis in Pauliniana basilica quotidie psallentibus, officia Sanctorum suorum celebrantibus, Martyrologia legentibus: sed nec civibus Treviricis, his reliquiis inde ab earum inventione maximam venerationem impendentibus, ulla plane illarum notitia ex cultus continuatione, ex avorum pia narratione, ne dicam scripta annotatione posteris remanserit? Atqui ex Historia hujus inventionis colligitur, tam peregrinum & vix credendum apparuisse piis Treviris sacrum hoc depositum, acsi mille ante annos fuisset absconditum.
[69] Circa annum Domini 882, aut non multo post probabiliter occlusam fuisse S. Paulini cryptam num. 24 dictum est, [MM. Trev. memoria evanuerit,] ubi & facti verisimilis ratio tradita est: nec vero absimile est, inde sensim sanctorum Martyrum cultum minui cœpisse, dum tandem circa annum 1071, ducentorum fere annorum spatio, eorum memoria penitus deleta fuit. Cur autem a Normannorum discessu non fuerit in integrum restitutus sanctorum Martyrum cultus, in causa verisimiliter fuit summa subsequentium annorum perturbatio; quæ ne gratis conficta videatur, juverit audire, quid de misera temporum illorum facie in concilio Moguntino, anno 888 celebrato, legatur. Sic habet: Quis enim siccis oculorum luminibus valeat enumerare mala gentis nostræ & Sanctorum? Videte & considerate, quam præclara & nobilia Servorum Dei ædificia destructa & incensa sint, & funditus ad nihilum redacta, altaria defossa, & penitus conculcata, ornamenta ecclesiarum Dei valde pretiosa & mirifica, direpta & igne exusta. Episcopi & sacerdotes & ceteri ordinis Ecclesiæ viri, gladio truncati, & diversis pœnarum generibus morti addicti, omnis ætas utriusque sexus gladio & igne diverso mortium genere consumpti. Mala nostra, inquit, & Sanctorum, ut adeo pristinus cultus honorque Sanctis anno 888 nondum redditus fuerit. S. Paulini quidem, ut aiunt Gesta Trevirorum, monasterium frustra igne consumere voluerunt, hostiliter tamen invaserunt; hominem ibi in templo forte obvium, ut habent Acta S. Paulini, vivum defoderunt, atque adeo procul dubio monasterio etiam non pepercerunt, & canonicos seu gladio, seu sui saltem metu dissiparunt. Neque enim feliciore sorte usi fuere canonici, quam reliqua Trevirensis civitas, de qua ad annum 882 Hermannus Contractus: Et inter alia multa mala Trevirensem quoque urbem, fugatis & occisis civibus, Nonis Aprilis (Normanni) incendunt. Sed potius ipsos concilii Patres audiamus. Cujus subversionis, inquiunt paulo infra, periculum incolæ monasteriorum utriusque sexus metuentes, huc illucque vagantur incerti, penitusque omni solatio destituti, quid agendum, quove declinandum, errabundi cum periculo suæ professionis, ignorant.
[70] Accessit & aliud malum. Sed his interea malis, [quibus e causis] pergunt iidem Patres, amaricati & pene usque ad mortem afflicti, aliud e vicino malum nos coangustat & opprimit. Quod quanto vicinius, tanto gravius, nobisque, qui pastores dicimur, periculosius. Ecce enim e latere turba raptorum & schismaticorum sævit, qui pauperes & humiles Christi opprimunt & interimunt, neque Dei respectum habentes, nec ullam hominis personam verentes. Ab his namque, si deesset paganorum sævitia, redigeretur in solitudinem terra: quia nec sexui, nec ætati, nec paupertati parcere sciunt, sed omnes, quos possunt, absque Dei respectu & misericordia despoliant, & crudeliter, sui immemores, aut igni, aut gladio, aut quocumque mortis genere interimunt, hocque nihil putant & parvi pendunt. Nec tum quidem his malis finis impositus: nam eorum intuitu concilium Triburiense, anno 895 celebratum prope Moguntiam, ut in capellis sacra fierent, dum destructæ ecclesiæ instaurarentur, permisit; & post Normannos non defuisse Slavos, Hungaros, & malos Christianos, qui illic passim in ecclesias sævirent, docet his verbis: Concedimus etiam, quod, nostris peccatis exigentibus, perplurimum est factum a Nortmannis, & a Slavis, & ab Ungariis, & a malis Christianis, seu alio quocumque modo ecclesiæ fuerint incensæ & combustæ, in capellis cum tabula consecrata Missas interim celebrare permittimus, donec ipsæ ecclesiæ restaurari queant.
[71] [id fieri potuerit,] Sub annum 898, id est, 16 annis circiter ab invasione Normannica e monachis S. Maximini ne unus quidem superstes fuit, cui notus esset locus tumuli, quo sacræ reliquiæ (S. Maximini) claudebantur, teste Sigehardo San-Maximiniano monacho, qui seculo X floruit. Quam gravia deinde damna acceperint Germanicæ ecclesiæ mox a Zuendeboldo, post ab Hungaris nihil opus est dicere: ex iis enim, quæ modo dicta sunt, intelligi commode potest, haud facile fuisse Trevirensibus, omnibus amissis, damna resarcire, & Sanctis suis, temporibus tam turbulentis, pristinum cultum restituere; quo semel interrupto, potuit etiam is plane desinere, & aliquorum Sanctorum memoria alta oblivione sepeliri: ceteriæ vero feliciores non fuisse San-paulinianos canonicos, imo & in summa rerum inopia seculo fero integro a clade Normannica fuisse, liquet ex Egberti Trevirensis archiepiscopi Charta, data anno 981, in qua primum de Trevirensis diœceseos ecclesiis universim ista leguntur: Ego Egbertus, divina favente Clementia, Trevericæ sedis archiepiscopus, videns monasteria & ecclesias nostræ diœceseos omnibus ecclesiasticis usibus a diebus antecessorum nostrorum, usque ad nostra tempora miserabiliter desolatas atque in id redactas, ut vix esset spes, eas reparandi; deliberavi &c: tum vero de San-pauliniana nominatim: Ne propter rei familiaris inopiam monasteriale dilaberetur ædificium, communi consilio fidelium nostrorum, mihi atque successoribus meis constitui, atque banno meo confirmavi agendum, ut eadem cura, eademque diligentia & solicitudine, qua domum B. Petri ædificant, & huic monasterio (S. Paulini) trabes, laquearia, fenestras ponant: casulis, dalmaticis, cappis vetustate consumptis meliores sufficiant, præposito ipsius monasterii cætera in ædificiis procurante; custode vero lineas vestes in ecclesia utendas reparante.
[72] [adductis exemplis,] Quam vero turbulenta hujusmodi tempora, monachorum expulsiones, monasteriorum expilationes & oppressiones, barbarorum irruptiones, ceteraque id genus mala Sanctorum oblivionem inducere sint nata, variis etiam docemur exemplis. En exemplum a materia, quam tractamus, non alienum. Penultimo interea jam memorati domni abbatis Leutbaldi anno, inquit auctor libelli de Successoribus S. Hildulphi in Vosago cap. 1, ab Incarnatione vero Domini nostri Jesu Christi DCCIII venerabile corpus S. Bonifacii martyris ablatum Trevirorum populo, Divinitatis ope, illatum Mediano monasterio. Martyris reliquias, inquit ibidem, multis temporum curriculis servavit quoddam vetus S. Martini oratoriolum a dextris templi locatum, donec funditus memoriæ subtractus mortalium; cujus inventio quia minime prætermittenda silentio, enucleatius subscribetur suo loco. Inventionem autem cap. 9 sub Adalberto figit, qui Mediano præfuit ab anno circiter 954 usque ad annum 985, ut habet Belhommeus, loci abbas, in serie abbatum Mediani monasterii. Contigit autem ea inventio, diruto ab Adalberto, ut auctor supra citatus ait, beatæ Virginis Mariæ templo, simulque ædicula S. Martini eidem cohærente, quod ex mente Belhommei pag. 189 ad annum circiter 964 referendum est. Jam vero ab anno 703 usque annum 964 anni numerantur 261; unde si demas multa annorum curricula, quibus Mediani S. Bonifacii memoria cultusque viguit, annos haud multo plures ducentis habebis, quibus non monasterii incolis modo, sed omni etiam vicino tractui, & quidem funditus S. Bonifacii memoria periit.
[73] En alterum ex eodem auctore exemplum: vixerant aliquamdiu Mediani Lazarus & Aza, [declaratur.] ibique mortui & sepulti in Sanctorum numero sunt habiti; hinc, ingruentibus in Gallias Hungaris, eorum corpora ita industrie parieti basilicæ sanctorum Apostolorum, qui tum Medianum incolebant clerici, monachisque successerant, adaptarunt, ut nihil minus, quam alicujus corpus inibi delitescere putaretur. Contigit hæc corporum occultatio secundum libelli calculos sub annum 919; inventio vero anno 1014; cum clericis denuo monachi successissent. Centum igitur circiter annorum spatio Sanctorum illorum memoria deleta est, non modo apud monachos, sed ceteros etiam loci incolas & vicina monasteria, & quidem adeo, ut non modo locus, ubi latebant corum corpora, sed & ipsa eorum nomina fuerint ignorata; ita scribente anonymo citato cap. 17. Cum enim per successionem temporum (95 annorum habet paulo infra) tam nomina, quam sepulchra eorum fuissent prorsus subducta memoriæ superstitum, divinitus reducuntur cognitioni concordatissimis visionibus monachorum, clericorum & utriusque sexus fidelium, non solum vicinorum, verum etiam remotissimorum. Simile igitur quid contingere Martyribus Trevirensibus potuit, ex quo ad S. Paulini cryptam, in qua eorum reliquiæ jacebant, fuit aditus interclusus, maxime si in publicas ecclesiasticas tabulas relati ea ætate non fuerint, quod olim Trevirenses parce ac jejune præstiterunt.
§ VI. Nostra de Trevirensibus Martyribus opinio exponitur.
[Aliqua Martyrum Trevirensium] Si monumenta, quibus Trevirensium Martyrum Historia nititur, si illustrissimi Honthemii adversus illam seu dubia seu argumenta, measque ad illa responsiones protulerim hactenus; nolim, quis inde existimet, me iis omnibus, quæ de Martyribus illis passim asserunt, assentiri ut veris, aut eruditissimi viri sententiæ, consulto contraire voluisse: utrumque enim eo consilio præstiti, ut, pensitatis omnibus, apud sese æquus lector facilius ipse statueret, quid in hac Martyrum Trevirensium Historia, ut falsum, aut a verisimilitudine alienum rejiciendum sit, quid contra ut verum, aut saltem ut verosimile retineri queat. Ego, quid sentiam, hoc § aperiam, neque multum repugnabo, si quis secus subinde senserit; gratulabor etiam, si certiora vel verosimiliora alicunde eruerit. Atque in primis quidem Trevirensi civitati Martyrum sub Maximiano simul passorum multitudo utcumque notabilis mihi videtur posse concedi; quippe, quæ nec Christianæ religionis, inclinante in exitum seculo tertio, apud Trevirenses statui repugnet, ut num. 52 & seqq. dixi; nec traditionis antiquæ præsidio destituta sit. Viguit ista traditio jam indæ seculo VI, quo serius SS. Fusciani & Victorici Acta probabilius conscripta non fuisse, dixi num. 8. Viguit etiam probabiliter citius: quorsum enim eorum auctor multitudinem illam primus confinxisset, cujus non nisi obiter meminit, quamque silere omnino sine argumenti dispendio poterat? Ast, inquies, a vero abit ista traditio, cum multitudinem majorem facit, quam par sit credere. Ita est, & longius etiam recentiores illi aberrant, qui vel ad sex milliaria Mosellam Martyrum cæde cruentatum manasse, scripserunt: sed vel ex hoc ipso errore Trevirensium Martyrum qualiscumque multitudo firmatur; proclivius enim est, ut e multis, quam e paucis a Rictio Varo Treviris olim occisis multitudo illa Martyrum, modica vel mediocris, sensim enormiter in vulgi opinione accreverit.
[75] [multitudo admitti potest.] Quoniam igitur antiqua illa traditio, eo, quo diximus, modo castigata & emendata, nec temporum illorum rei Christianæ apud Trevirenses statui repugnat, nec aliunde quidquam continet, quod sit a verisimilitudine alienum; non est, cur omnem illi fidem detrahamus: sicut enim non facile hujuscemodi traditiones in iis, in quibus a verisimilitudine discedunt sunt admittendæ, ita in aliis levibus quibusdam de causis seu conjecturis continuo repudiandæ non sunt. Ceterum traditionem ex Actis SS. Fusciani & Victorici modo allatam, spectare ad Martyres nostros Trevirenses, vel ex eo liquet, quod sub Maximiano, quod a Rictio Varo, quod Treviris denique occisi dicantur. Actorum verba dedimus num. 6, quibus Martyrum corpora in rivum quemdam projecta, & inde in Mosellam devoluta, undisque tumulata indicantur: hæc quidem SS. Bonifacio, Thyrso aliisque, quorum corpora sive in S. Paulini crypta, sive alibi terræ mandata fuerunt, forte applicari non possunt: possunt tamen aliis. Rivus quidam, quem Weverbach dictum reperi, civitatem Trevirensem permeat: unde egressus ac monasterium S. Mariæ ad littus Mosellæ prætervectus, in Mosellam sese exonerat. S. Tyrsi Sociorumque ejus palæstra fuisse dicitur campus Martius in Orientali Trevirensi suburbio situs: qui, si se ad prædictum rivum usque non extenderit, certe ab illo non admodum remotus est, ut aliquorum corpora potuerint in illum projici, & inde in Mosellam devehi. Ad eumdem quoque rivum varii occidi potuerunt, vel in illum projici ex iis, qui die tertio e vulgo martyrium subierunt.
[76] [non tamen quidquid de illis tabula dicit.] Quæ de sanctis Martyribus Trevirensibus ex SS. Fusciani & Victorici Actis modo deprompsi, tenuem sane illorum notitiam indicant, sed quam in scriptore extero & de rebus Trevirensibus minus fortassis instructo non multum mireris: uberior fuit seculo IX Trevirensium traditio; qualis ea tum fuerit, ex tabula plumbea discimus, eo seculo probabilius humi defossa, ut § 2 diximus. Docet illa non solum Martyrum aliquot nomina, verum etiam alios Thebæos, alios Trevirenses senatores vel Optimates, alios denique Trevirenses fuisse indigenas, docet diem, quo passi fuerunt, locum & fitum, ubi præcipuorum corpora sepulta fuerunt; docet denique S. Felicem in S. Dei Genitricis & Martyrum Thebæorum honorem ecclesiam condidisse, quæ dein S. Paulini nomen obtinuit. Talis, inquam, seculo IX Trevirensium de Martyribus suis videtur fuisse traditio. En meum de illa judicium. Primum non probo, Thebæos innumeros a Rictio Varo Treviris occisos; nisi dicantur innumeri, quod eorum numerus ignoretur: dein, S. Paulini corpus totius regni viribus e Phrygia Trevirim a S. Felice translatum dici, nisi hæc sano sensu intelligantur secundum ea, quæ num. XI diximus. Quod autem S. Tyrsum ejusque Socios Thebæos fuisse dicat, id sicut nec certum, ita nec omni probabilitate destitutum, existimo. Non certum, quia præter Thebæos & alii, qui Christo simul & imperio militarent, esse potuerunt, quorum pariter opera ad persequendos Christianos Maximianus uti voluerit; quique posterioribus seculis pro Thebæis haberi cœperint, quod eodem circiter tempore & pari de causa martyrio coronati crediti fuerint. Nec tamen etiam, omni probabilitate destitutum: cum enim, teste S. Eucherio, sparsis usquequaque militum turbis, Christianos vel ad supplicia vel ad necem rapuerit; potuit etiam e legione Thebæa unam alteramve turmam eadem vel alia quavis de causa ad Treviros destinare.
[77] Ut ut sese res habeat, viguisse videtur apud Trevirenses ea traditio non modo a seculo IX, quo tabulam confectam esse putamus, [Trevirensium traditio Seculo 9 antiquior videtur,] sed etiam ante; eamque tabulæ curatores antiquioribus monumentis aut traditione edocti in litteras retulisse videntur: quis enim illos, in summa rerum perturbatione constitutos & jam imminentibus cervicibus suis barbarorum gladiis, fingendis venditandisque posteritati somniis studuisse, existimet? Aliunde igitur, quam e tabula plumbea, altiusque, quam a Normannorum invasione traditionis hujus origo repetenda videtur. Consequi equidem videtur e priori posterius: prius autem, saltem quantum ad Thebæos aliquos Treviris sub Maximiano passos, etiam aliunde confirmo. Refert auctor libelli de successoribus S. Hildulfi in Vosago apud Belhommeum pag. 144, S. Hildulfum anno 703 S. Bonifacii Martyris Thebæi corpus, Trevirensibus ablatum, Mediano cœnobio intulisse: pag. vero 95 in Vita S. Hildulfi trecentorum Martyrum Thebææ legionis meminit, quorum corpora S. Hildulfus, cum Trevirensem adhuc cathedram occuparet, transtulerit in S. Maximini monasterium. Hæc autem scripsit sub seculi undecimi initium; quo tempore latentis adhuc tabulæ ne suspicionem quidem vel ipsi Trevirenses habebant. Refert præterea idem auctor apud eumdem Belhommeum pag. 190 & seqq. S. Bonifacium Tietfrido cœnobii Medianensis monacho sub finem seculi X apparuisse, & e Thebæa legione martyrem se esse dixisse. Hanc porro revelationem, prout illic describitur, aut veram aut fictam esse, oportet. Si primum; Thebæus martyr Bonifacius fuit: sin autem ficta, fictioni traditionem ipsam, qua Thebæus martyr Bonifacius credebatur, vel antiquiora monumenta, alia tamen a tabula plumbea, fundamentum præbuisse, necesse est: neque enim credibile apparet, idem de S. Bonifacio Tietfridum seculo X, & curatores tabulæ seculo IX de S. Tyrso somniasse plane fortuito. Nec refert, nullam in libello de successoribus S. Hildulfi S. Tyrsi ejusque sociorum mentionem fieri; nam quæ de S. Bonifacii Passione illic narrantur, adeo similia sunt iis, quæ de S. Tyrsi ejusque Sociorum Passione narrantur in tabula, ut ex eodem omnia fonte profecta esse, verosimillimum fiat.
[78] [utpote nixa litteris aureis,] Quoniam itaque tabulæ conditores seu curatores ex dictis primi fuisse non videantur, qui Thebæos milites Treviris passos affirmarint, videndum modo, qua fide, seu testimonio antiquiore nixi id ipsum asseruerint. Litteras quasdam aureas cryptæ San-paulinianæ parieti prius inscriptas fuisse, docet tabula plumbea, quam illuc Normanni adventarint; quæ præcipuorum Trevirensium Martyrum nomina referebant. At num præterea nihil? Ita quidem videtur Honthemio: mihi vero contrarium magis arridet hisce de causis: Exhibet tabula non modo præcipuorum Martyrum Trevirensium nomina, sed singulorum etiam situm accurate describit. Hic, inquit, qui a dextris S. Paulini jacet, Palmatius vocabatur; qui a sinistris Tyrsus. Ad caput S. Paulini septem senatores jacent, quorum medio Maxentio nomen erat, & sic de ceteris. Sicut ergo tabulæ conditores e litteris aureis Martyrum nomina, ita & singulorum situm ex iisdem hausisse videntur; licet id expresse non asserant: nam, ut vero admodum simile est, quisquis litteras illas aureas in cryptæ pariete efformavit, non modo martyrum memoriæ consulere voluit; sed etiam eorum confusioni, alias temporum lapsu facile secuturæ, obviare, maxime cum nihil in eorum tumulis, duobus exceptis, appareat, teste Honthemio, quo unus ab alio secernatur. Quod si singulorum Martyrum nomina situmque ex litteris aureis tabulæ conditores deprompsisse videantur; quid ni eorumdem titulos, tempus, & diem passionis? ulterius progredior, & modo dicta confirmo.
[79] De litteris aureis ita scribunt tabulæ conditores: Hujus (Tyrsi) itaque & eorum Martyrum (Palmatii &c.) vocabula, [verosimiliter non distinctis, a tabula marmoreæ] quorum hic videri possunt sarcofaga, aureis litteris in hujus cryptæ pariete conscripta fuerunt: quæ inde devoti, qui tunc erant Christiani, huc transtulerunt. Si nativum magisque obvium horum verborum sensum sequi cupias, eodem loco litteras aureas, & tabulam plumbeam, humi defossas fuisse, instante Normannorum adventu, existimabis. Audi modo, quid sub annum 1071, effossa humo, in S. Paulini crypta inventum sit; num. 18 ita habet Inventionis descriptor: Inventa est siquidem ibi tabula marmorea, qua sublata, apparuit ejusdem latitudinis tabula plumbea; neque quidquam occurrit aliud de litteris aureis. Nonne hinc porro plausibiliter conjicere potes, litteras aureas tabulæ illi marmoreæ fuisse inscriptas, & una cum tabula refixas, seu a pariete avulsas, humique reconditas? Cum tamen in tabula marmorea nihil litterarum exstitisse, qui corporum Inventionem descripsit, videatur innuere num. 18, utpote qui non tabulæ marmoreæ, sed plumbeæ Martyrum nomina, tempus & passionem accepta referat; dicendum videtur, vel litteras aureas e tabula marmorea disparuisse, vel propter characterum insolentiam legi non potuisse. Certe tabulam marmoream aliquid saltem, antequam solo occultaretur, continuisse, Inventionis auctor censuisse videtur, cum illam num. 2, forte ob residua litterarum aurearum qualiacumque vestigia, iis documentis annumeret, quibus majorum suorum diligentia inscripserat sanctorum Martyrum non modo nomina, sed etiam merita. Jam vero, quod numero superiore spopondi, confirmaturum nempe me, tabulæ plumbeæ conditores e litteris aureis, seu, ut ex mox dictis verosimile est, ex tabula marmorea non modo hausisse Martyrum nomina, sed titulos etiam, tempus & diem passionis, hunc in modum præstare aggredior.
[80] Aio igitur tabulæ plumbeæ conditores, tabulam [quæ tabulæ plumbeæ curatoribus,] novam de suo non condidisse, sed antiquam marmoream cryptæ parieti ante Normannorum irruptionem affixam, verisimilius tantummodo transcripsisse, adhibita tamen interpolatione quadam, qua, quo tempore, a quibus, & qua occasione litteræ seu tabula marmorea sub terram translata fuerit, posteros edocere voluerunt: id vero ex contextu ipsius tabulæ mihi videor deprehendere; quem, etsi longiusculum, oculis lectoris hic subjicere visum est, quo facilius dicenda intelligat: sic itaque habet: In hac crypta jacent corpora Sanctorum, secundum seculi dignitatem nobilissimorum, secundum Dei autem voluntatem Martyrum prætiosorum: nam Rictiovarus Maximiani imperatoris præfectus, legionem Thebæam jussu ipsius circumquaque persecutus, hanc etiam urbem propter ipsos est ingressus: quorum innumeros cum hic occidisset, hos quoque hujus civitatis principes, fidei Christianæ confessores, cum ipsis occidit, quorum corpora hic circum circa sunt collocata. Et hæc quidem tabulæ marmoreæ, sed quæ sequuntur vix non omnia, seculi IX interpolatoribus adscribenda existimo. Quid porro tabula plumbea?
[81] Ita pergit: In medio vero ipsorum sancti Paulini clarissimi Trevirorum episcopi corpus est ferreis catenis suspensum, [cujus hic] quod ibi S. Felix hujus sedis episcopus a Frisia (Phrygia) totius regni viribus translatum III Idus Maii honorifice suspendit, qui & istud monasterium in honore sanctæ Dei Genetricis, nec non eorumdem Martyrum, construxit. Nam propter (præter) horum Principum corpora innumerabilia in hoc monasterio sunt comprehensa: quorum nomina, sicut innumerabilis populi, & peregrini, non potuerunt reperiri, excepto uno ducis vocabulo, qui Tyrsus vocabatur. Hujus itaque & eorum Martyrum vocabula, quorum hic videri possunt sarcofaga, aureis litteris in hujus cryptæ pariete conscripta fuerunt: quæ inde devoti, qui tunc erant Christiani, huc transtulerunt, quando Normannos hanc urbem, sicut cæteras undique urbes, depopulaturos esse, præsciverunt. Hæc, inquam, a tabulæ plumbeæ conditoribus transcripto a se marmoreæ tabulæ textui seculo nono inserta fuisse, existimo; cur vero ita sentiam, paulo post explicabo: interim reliquum tabulæ plumbeæ textum, quem fideliter e tabula marmorea in plumbeam translatum, autumo, audiamus.
[82] Is ergo, inquit, qui in dextero sancti Paulini atere est repositus, [verba dantur,] Palmatius vocabatur, qui consul & patricius toti huic civitati principabatur: in sinistro autem ipsius latere qui jacet, Thyrsus vocatur, cujus nomen solius de tanta multitudine est notatum, quia ejusdem legionis gerebat ducatum: ad caput autem hujus sancti Paulini septem jacent hujus urbis senatores nobilissimi, martyrio cum ipsis Thebeis coronati; quorum medius vocatur Maxentius, juxta quem dextrorsum qui jacet proximus, nomen habet Constantius, post quem est Crescentius, postea Justinus: in latere autem sinistro Maxentii qui jacent, tres erant fratres germani, quorum major natu proxime Maxentium Leander, juxta Alexander, postea Sother: ad pedes vero S. Paulini altrinsecus positi sunt quatuor viri, genere & virtute clarissimi, qui licet tempore pacis occulte Christum colebant, tempore tamen persecutionis aperte & constanter fidem Christianorum defendebant; adeo ipsi Rictiovaro in faciem resistebant, quod eos quasi ad exemplum aliorum diversis tormentorum generibus multum afflictos, tandem in præsentia sua fecit decollari: alter ergo duorum versus Austrum positorum, interior scilicet Hormista, exterior autem Papirius vocatur: alter autem eorum, quorum latera Aquilonem respiciunt, interior item Constans, exterior Jovianus vocatur: Ingressus est autem Trevirim Rictiovarus quarto Nonas Octobris, & eadem die occidit Tyrsum cum Sociis, sequenti autem die Palmatium cum aliis principibus civitatis: tertia vero die cedem exercuit in plebem sexus utriusque.
[83] [præluxisse videtur:] Sed, cedo, amabo, quid post lecta hæc verba: quorum (Thebæorum) innumeros cum hic occidisset, HOS quoque hujus civitatis Principes, fidei Christianæ confessores, cum ipsis occidit, quorum corpora hic circum circa sunt collocata, quid, inquam, mox secuturum exspectabas? utique Optimatum Trevirensium, ni fallor, nomina, & situm, diem ordinemque Passionis. Quænam vero sequuntur? alia prorsus, quam quæ tibi exspectanda credideras: conditum fuisse a S. Felice S. Paulini monasterium; illuc delatum & quidem totius regni viribus, quod fabulam sapit, illius corpus; plurima illic insuper Thebæorum martyrum corpora esse recondita; martyrum vocabula, olim cryptæ parieti affixa, a Christianis, imminente Normannorum adventu, humo obruta fuisse. Verum transili tantisper ea omnia, quæ num. 81 continentur, & mox ad num. 82 accedens ita lege: Is, qui in dextero sancti Paulini latere est repositus, Palmatius vocabatur &c omnia nativo rerum verborumque ordine fluent, & exspectationi tuæ breviter simul, atque concinne respondebunt. Tota itaque horum omnium, quorum exspectationem postrema num. 80 periodus excitarat, dilatio non nisi ex interpolatione videtur esse profecta. Dein num. 81 cur e Thebæis Tyrsus nominetur, non ceteri, hæc ratio redditur: Quorum nomina, sicut innumerabilis populi & peregrini, non potuerunt reperiri, excepto uno ducis vocabulo, qui Tyrsus vocabatur: eadem fere ratio repetitur num. 82 & quidem inutiliter hoc loco, si totum tabulæ textum iidem auctores non interpolatum exarassent. Geminum hoc interpolationis indicium facit, ut, si ea, quæ num. 81 continentur, excipias, cetera seculo nono e tabula marmorea in plumbeam transcripta fuisse, existimem: qua in re si non fallar, merito in superioribus dixi, tabulæ plumbeæ conditores e litteris aureis, seu tabula marmorea hausisse non modo Martyrum nomina, sed etiam determinatum, quo recondita jacent præcipuorum corpora, tumulum, tempus & diem passionis.
[84] [tabula vero marmorea] Operæ igitur pretium erit, si tabulæ marmoreæ, quæ ante Normannorum irruptionem cryptæ Paulinianæ parieti affixa erat, ætatem probabili saltem indicio deprehendere possimus: tale autem sub finem num. 78 jam obiter attigi: situm vero in eo est, tabulam marmoream jam tum fuisse confectam, cum in S. Paulini Martyrum Trevirensium corpora, primum translata fuerunt: fuit enim id quodammodo necessarium; nam cum duo tantum Martyrum Trevirensium tumuli, Constantis nempe & Hormistæ, imo & nulli forte initio (cum medii ævi tantum character, teste Honthemio, in illorum tumulis appareat) Martyrum nomine fuerint insigniti, timendum sane erat maxime, ne temporis lapsu & Martyrum nomina interirent, & Martyrum inter sese confusio fieret; quibus incommodis eum, qui Martyrum corpora transtulit, ita exigente prudentia & usitata in his rebus diligentia, obviam ire voluisse, verosimillimum est; quod utique præstare non potuit, nisi monumentum aliquod relinqueret, quod Martyrum singulorum nomina, & tumulos singillatim explicaret. Verum age, fingamus tantisper, si lubet, nullum tum temporis hujusmodi monumentum fuisse confectum; fingamus etiam, tabulam marmoream dudum post Martyrum translationem primum fuisse compositam: censesne tum temporis, nulla exstante in tumulis distinctionis nota, tabulæ marmoreæ conditores dicere potuisse; hic tumulus Palmatii est, ille Tyrsi, iste Maxentii &c.? Id equidem mihi minus apparet probabile, nisi alia alibi monumenta repererint, de quibus rursus eodem modo argumentari licebit.
[85] Ceterum Martyrum Trevirensium corpora [jam inde a seculo IV forte confecta fuit,] S. Paulini ædem transtulisse dicitur S. Felix Trevirensis seculis subsecutis; nec solidi quidpiam reperio, quo hæc convellatur opinio. Num S. Felix ecclesiam, modo S. Paulini dictam, condiderit, Honthemius ambigit: sed potuit Martyrum ossa S. Felix in illa recondere, etiamsi alteri ejus structura deberetur. Nihil igitur est, quod nos cogat a seculi IX, de translatis in S. Paulini ecclesiam Martyrum exuviis, opinione discedere, neque minus tutum est illi, quam recentiorum conjecturis adhærere. Floruit S. Felix sub finem seculi IV: eodem igitur tabulæ marmoreæ, vel illorum monumentorum ætas, ex quibus postea fortasse confecta fuit, verosimiliter referenda est. Atque ita, probabili saltem ratione, eruisse mihi videor, qualis Treviris fuerit Martyrum Trevirensium Historia S. Felicis ætate, seculo dumtaxat uno, posteaquam Trevirense solum suo sanguine illustrarunt. Sic vero accepta, ex iis pauca complectitur, quæ Honthemius oppugnat, nec passim sua defensione, ut ex superioribus patet, destituuntur. Corporis S. Paulini e ferreis catenis suspensio, exstructum a S. Felice Paulinianum templum & monasterium, multitudo innumerabilis Martyrum illic extra cryptam reconditorum, seu vera sint, seu falsa, ad illam non pertinent, sed seculi IX interpolatoribus adscribenda videntur.
[86] Sic item accepta, nihil continet, quod a probabilitate alienum videatur. [& probabiliora, quam tabula plumbea complectitur:] Thebæos Martyres aliquot Treviris pati sub Rictio Varo potuisse, ostensum est num. 76. Septenarius senatorum numerus terrere neminem debet: nam centum & tredecim senatores Trevirenses una cum Tutore & Classico, ut Cerialis victoris arma declinarent, Rhenum transiisse, lib. 5 Hist. cap. 19 Tacitus prodidit. Cum tanta Treviris fuerit sub Romanis senatorum copia, facile ex illis septem Christo nomen prius dare potuerunt, quam Treviris Maximianus sedem figeret. Quosdam e Trevirensibus seu optimatibus, seu senatoribus occulte Christum coluisse, tabula marmorea memorat; unde quis forsan colligat, ceteros id publice præstitisse, passimque fuisse cognitos ut Christianos; quod, etsi tempori, quo Treviris Maximianus versatus est, minus appareat congruere, non est tamen, cur id fieri non potuerit, cum nondum Galliis Maximianus apparuerat. Addit denique tabula marmorea, tertia die in plebem sexus utriusque sævitum esse, simulque innuit, aliquam saltem Christianorum multitudinem Treviris sub Maximiano exstitisse; verum nec isti multitudini, si certus illi modus, quem tabula marmorea non excludit, abhibeatur, temporum illorum conditionem adversari § 4 ostendi. Thebæos quidem innumeros Treviris occisos esse, eadem tabula refert, verum id stricte accipiendum haud esse, ipsa rerum adjuncta clamant, cum quantalibet legionis pars innumeros milites complecti non possit; quod cum per se clarum atque manifestum sit, liberiore voce uti se posse absque deceptionis periculo, tabulæ auctor existimavit.
[87] [unde possessione sua deturbanda non videtur] Quæ mihi de Trevirensibus Martyribus opinio sedeat, jam aperui: absit, ut illam certam esse, contendam: imo nec in omnibus verum me attigisse in tantis rerum tenebris polliceri ausim: sit igitur penes eruditos, ut, consideratis omnibus, statuant, quod voluerint; memores tamen illius, quod Benedictus XIV de Sanctis quibusdam Bononiensibus cap. 26 de S. Floriano num. XI monet, non contemnendas esse, sed plurimi faciendas particulares ecclesiarum traditiones: atque adeo omnino rejici non debere statim ac dubium aliquod illis opponi potest; Trevirensium vero traditio, licet a Normannica invasione tantisper evanuerit, ab anno tamen circiter 1071 non modo in hodiernum usque diem substitit, sed etiam seculo IX viguisse videtur ab immemorabili tempore; cum, quo tempore cœperit, assignari non possit; & vel hinc æquum mihi videtur, ut antiqua sua possessione non frustretur; modo, ubi id ratio exigit, emendetur, quod jam partim præstiti in superioribus, ac in iis, quæ sequuntur, porro præstabo.
[88] [Trevirensium traditio ob conjecturas] Honthemius ad calcem Historiæ Martyrum Trevirensium sententiam suam in pauca contrahit verba, quæ sic habent: Nobis interea, consideratis omnibus, sedet hæc opinio, salva meliori, quam in re satis difficili dociles acceptabimus, instructione; 1.] San-Paulinianos Martyres de crypta, legitima traditione & authenticis miraculis firmatos, esse vere pro talibus habendos, unde unde venerint Treviros. 2.] Innumerabiles, sive peregrinos, sive indigenas, non satis esse fundatos. 3.] Esse nihilominus posse, quod etiam ante æram episcopalem quidam apud hanc urbem Christiani vixerint, & martyrium subierint. 4.] Non injuste dubitari, an non Palmatius idem sit, qui in Martyrologio Romano occurrit X Maii: Maxentius vero, Constantius, (adde Crescentium) Justinus, Leander, Alexander, & Soter iidem, qui XII Decembris; proinde hi octo non indigenæ, sed huc translati. E contra 5.] soli Tyrsus, Hormisda, Papirius, Constans & Jovianus, rejectis adjectitiis qualitatibus ducis, consulis &c Treviri fuerint, qui forte in una aut diversis persecutionibus occumbentes, disjunctis primum tumulis conditi, deinde vero in hunc locum, recipiendo S. Paulino principaliter aptatum, collecti sunt. In quæ pauca observo.
[89] [& argumenta quædam] San-Paulinianos Martyres, quorum in crypta servantur exuviæ, pro talibus vere habendos, illustrissimo viro lubens assentior: at aliunde Treviros fuisse allatos, non æque arridet, tum quod nullum id doceat antiquitatis testimonium, tum quod id Trevirensium traditioni adversetur, quæ si fidem non faciat, Martyres illos eodem loco & tempore passos fuisse, neque fidem fortassis faciet, singulos eorum martyres fuisse: si enim aliunde Treviros sive eodem, sive diverso tempore allatos fuisse, fingamus; fieri facile potuerit, ut unus pluresve eorum non martyres occubuerint, sed confessores obierint. Martyres Trevirenses sive Thebæos, sive indigenas arctioribus terminis, quam id a nonnullis factum sit, & ego circumscripsi: cum tamen multitudinem eorum saltem aliquam admiserim, ab Honthemio me hac ex parte discedere, diffiteri non possum; quippe, qui tom. 1 Prodromi Historiæ Trevirensis pag. 73 ita scribat: Porro si qui ex San-Pauliniana crypta Martyribus Treviri sint, ex præstratis jam fundamentis facilius deducimur ad qualem qualem notionem numeri eorumdem. Scilicet: qui ex his Martyribus quatuor vel quinque indigenas esse statuerit, non habebit nos sibi multum repugnantes: qui decem vel duodecim, difficile sibi onus probandi imponet: qui (nulla habita consideratione numeri sarcophagorum in crypta San-Pauliniana existentium) viginti vel triginta horum pugilum simul & semel sine duce, id est, EPISCOPO in Martio hoc Campo stetisse prætenderit, apud æquos & peritos harum rerum censores vix fidem inviniet.
[90] Fundamenta, quæ eo loci allegat, hæc sunt: [in contrarigum] silentium historicorum coævorum, silentium Martyrologiorum antiquorum, nec suspectorum, maxima Martyrum sine episcopo occisorum parum verisimilis multitudo: sed his omnibus jam occursum est. Præterea Trevirensem traditionem, veluti post seculum IX tantummodo natam, & omni antiquitatis suffragio destitutam, & tabulam plumbeam, veluti post idem seculum a rudi ineptoque scriptore confectam, parvi fecit Honthemius: sed primævam Trevirensium traditionem multo antiquiorem esse, eique dein interpolatorem multa, etiam inepta quædam, adjecisse, ex hoc § disputatis verosimile est: tabula vero plumbea seculo IX ex dictis § 2 confecta videtur. Quod porro Honthemius ait, fieri potuisse, ut etiam ante æram episcopalem Christiani quidam vixerint, & martyrium subierint, inficiari nolim; sed neque asserere, si qui tales fuerint, fuisse illos ex eorum numero, qui in S. Paulini crypta tumulum sunt consecuti. Nec est, cur Palmatium Trevirensem cum Romano confundendum existimem, quamquam, si quis secus senserit, injustitiæ reum non agam. Imo contrarium suadent, quæ de utriusque reliquiis litteris prodita sunt: Palmatii enim Romani (adi tom. 2 Maii pag. 498 num. 3) corpus in cœmeterio S. Calepodii prope Urbem sepultum creditur, ibique, saltem pro majori parte, servatum videtur, cum illius brachium Roma Pragam ano 1355 attulerit Carolus IV, ut in Diario reliquiarum ecclesiæ Metropolitanæ Pragensis apud Pessinam pag. 510 ad diem X Maii legitur. Contra anno 1356 S. Palmatii Trevirensis corpus partim in ossibus, partim in cineres resolutum, duobus tantum retentis ossibus paucisque cineribus, Boëmundus, Trevirensis archiepiscopus, eidem Carolo IV concessit, ut ex transcriptis authenticis litteris ea super re datis habemus.
[91] Denique, quin Maxentius, Constantius, Crescentius, [asserri solita.] Justinus, Leander, Alexander & Soter, ad diem XII Decembris Martyrologio inscripti, iidem sint, qui in crypta San-Pauliniana reconditi sunt, iisdemque nominibus in tabula plumbea designati fuerunt, vix mihi dubium est; cum præter hos ejusdem nominis alii numquam Treviris cog niti fuisse videantur, idque citata a Baronio in Notis ad Martyrologium Romanum monumenta abunde declarent: at inde leve fundamentum habetur, ut alio tempore vel loco passi & Trevirim translati dicantur: quod enim a Sociis ad diem V Octobris in Martyrologio Romano memoratis avulsi & ad diem XII Decembris relati sint, non nisi per errorem contigisse videtur, vel ex mero eorum arbitrio, qui Martyrologium Romanum sub Gregorio XIII redegerunt. Sic existimo, quod laudati Martyres nec in Martyrologiis monumentisve Trevirensibus, nec in Molani, aliorumque Martyrologiis, unde Romanum coaluit, ad diem XII Decembris memorentur: tutius proinde arbitror tabulæ plumbeæ fidem sequi, eosque pro Trevirensibus indigenis, pro Thebæis ducibus, pro consulibus & senatoribus habere, qui quidem in tabula hujusmodi appellationibus insigniuntur. Ceteris si ea demas, quæ in tabula non exprimuntur, me invito, non feceris.
§ VII. Sancti Martyres quando passi sint, inquiritur.
[Non diu post Agaunenses passi sunt MM. Trevirenses,] Rursus in incerto vagamur: ex hactenus quidem disputatis Martyres aliquot Thebæos sub Rictio Varo Treviris pro fide occubuisse, probabilius est; verum quo seculo, annove? Contigisse eorum cædem, posteaquam cum suis Mauritius Agauni Maximiani jussu occubuerat, rei gestæ series suadet: Rictiovarus, inquit tabula, Maximiani imperatoris præfectus, legionem Thebæam jussu ipsius circumquaque persecutus, hanc etiam urbem propter ipsos ingressus est. Persequendis igitur legionis Thebææ reliquiis hac, illac dispersis Rictium Varum Maximianus destinavit. Sic post Agaunensium cædem Victor & Ursus Soloduri, alter Victor Massiliæ, Octavius, Solutor & Adventor Taurini, e medio sublati fuerunt. Porro avidior Christiani sanguinis Maximianus fuit, major ministrorum ejus in religionem Christianam atrocitas, quam ut Thebæos, quos seu fuga, seu absentia reliquos fecerat, passi fuerint, dudum esse superstites, nisi nefariis Maximiani jussis vellent obtemperare. Haud multum igitur temporis inter Agaunensium & Trevirensium Militum cædem effluxisse, verosimillimum apparet: at quoniam, quo anno martyrium Agaunenses subierint, haud satis exploratum est; nec certo edici potest, cui anno adscribenda sit Militum Trevirensium cædes.
[93] [hi vero sub finem sec. III vel initium sequentis passi dicuntur:] Ait Ruinartius in Actis Martyrum sinceris pag. 274, Agaunensium Martyrum pugnam ad Diocletiani & Maximiani imperatorum initia revocari, & ad annum 286 consignari posse, propterea quod eo tempore Maximianus in Galliis cum exercitu versatus sit: nec diffitetur, etiam serius figi posse. Tempus passionis Sanctorum Agaunensium incertum, inquit Pagius ad annum 297 num. 4, aliis in hæ circiter tempora, aliis ad sequentes vel præcedentes annos illam referentibus. Tillemontius id anno 286 innectit, ea opinione ductus, legionem Thebæam Maximiano contra Amandum ac Ælianum, Bagaudarum duces, moventi, comitem fuisse; quod Acta Martyrum Agaunensium Suriana, non Eucheriana, illis antiquiora & præstantiora commemorant. Alii Thebæorum necem ad eam referunt Christianorum sub Diocletiano, Maximiano, alteroque item Maximiano, puta, Galerio persecutionem, quæ seculi IV principio orbem Romanum universum pervagata est, & biennio Gallias, Eusebio teste, afflixit. Horum opinioni, velut probabiliori P. Joannes Cleus in suo de Martyribus Thebæis Commentario ad diem XXII Septembris calculum adjecit, sic tamen, ut eorum martyrium inclinato jam seculo tertio illigari posse, Eucherianis, id est, genuinis illorum martyrum Actis insistendo, non eat inficias.
[94] Huic & ego opinioni lubens subscriberem, nisi Galliarum sub Constantio Chloro statum iis Lactantius & Eusebius coloribus depingerent, [sed priori sententiæ] ut sub eo martyria non admodum multa in Galliis contigisse videantur, quorum tamen seriem bene longam admittere necesse est, si ad seculi IV principium Agaunensium militum cædes prorogetur. De Constantio ita Lactantius de Mortibus persecutorum cap. 8. Constantium prætereo, quoniam dissimilis ceterorum fuit, dignusque, qui solus orbem teneret. Et iterum cap. 15: Constantius, ne dissentire a majorum præceptis videretur, conventicula, id est, parietes, qui restitui poterant, dirui passus est. Verum autem Dei templum, quod est in hominibus, incolume servavit. Caput vero 16 hisce verbis exorditur: Vexabatur ergo universa terra, & præter Gallias, ab Oriente usque ad Occasum tres acerbissimæ bestiæ sæviebant. Quæ de Constantio Eusebius scribit, supra § 4 recitantur. Ait is quidem ad calcem libri de Martyribus Palæstinæ, primo persecutionis biennio, belli hujus furorem expertas esse Gallias; at hunc facile cum Lactantio concilies, si bellum hoc templorum quidem ruina, hanc permittente Constantio, non Gallico sanguine, nisi raro forte, stetisse affirmes. Lactantio atque Eusebio Donatistæ accedunt apud Optatum Milevitanum lib. 1, ubi Constantinum Magnum, Constantii filium, sic alloquuntur in libello Precum: Rogamus te, o Constantine, optime imperator, quoniam de genere justo es, cujus pater inter ceteros imperatores persecutionem non exercuit, & ab hoc facinore immunis est Gallia, petimus, ut e Gallia nobis judices dari præcipiat pietas tua. Accedit Eutropius lib. 10, quo teste, Constantius non modo amabilis, sed etiam venerabilis Galliis fuit, præcipue quod Diocletiani suspectam prudentiam, & Maximiani sanguinariam temeritatem imperio ejus evaserant.
[95] Suspicantur nonnulli, Lactantium & Eusebium non commemorasse omnia, [præ secunda standum esse,] quæ in Christianos fieri Constantius sivit, eaque extenuasse, ut a Constantino gratiam inirent: verum si Constantino assentari voluissent, suspicari etiam possumus, nec Lactantium de templorum ruina, nec de vexatis biennio Galliis Eusebium, verba fuisse facturos. Siluerint illi fortassis minora quædam Galliæ Christianis illata incommoda; capitis tamen ab illis supplicium plerumque avertisse Constantium, luculente satis Lactantius prodit, dum ait: Verum autem Dei templum, quod est in hominibus, incolume servavit, quod quidem dicturum fuisse Lactantium, non autumo, si, ut templa dirui, ita & passus fuisset Constantius, Christianos occidi: Eutropius autem, qui Valenti imperatori lucubrationem suam de rebus Romanis inscripsit, hujusmodi suspicione plane immunis est. Respondent ad hæc alii, persecutionis initio, cum barbaris pugnante Constantio, non paucos Christianorum peculiari præsidum vulgique furore e medio fuisse sublatos. Fieri id fortasse in Galliis prius potuit, quam cœpta esset Diocletianæa persecutio, quo tempore cum barbaris res Constantio non semel fuit: at barbaros non novi, adversus quos, fluente primo persecutionis illius biennio, dimicandum Constantio fuerit.
[96] [Galliarum] Etenim e Tillemontii calculo anno 292 obsidione Bononiam cinxit, postero Francos e Batavia pepulit, 296 Angliam subjugavit, 301 aut potius sub annum 297 magno numero prope Lingones Alemannos fudit, 305 Augustus proclamatus est Kalendis Maii, elapso nimirum primo biennio persecutionis, anno 303 die XXIII Februarii cœptæ, & restituta jam Galliis pace. Augusti titulum nactus nullam suscepisse ostenditur expeditionem, præter eam, qua Pictones sub vitæ finem aggressus est. Eumenius quidem in Panegyri, quam Constantino dixit, Bononiensi, Batavæ, Britannicæ & Lingonicæ expeditioni alteram quoque his verbis videtur adjicere. Quid commemorem Lingonicam victoriam, etiam imperatoris ipsius vulnere gloriosam? Quid Vindonis campos hostium strage completos, & adhuc ossibus opertos? Quid immanem ex diversis Germanorum populis multitudinem, quam duratus gelu Rhenus illexerat, ut insulam, quam divortio suo idem amnis amplectitur, pedestri agmine ausa transmittere, repente laxato flumine clauderetur, & demissis statim obsessa navigiis, ita se dedere cogeretur, ut, quod difficilius est, forte communi eligeret ex se, quos captivitati daret, relatura cum reliquiis suis infamiam proditionis suorum. Verum hæc omnia ad id tempus, quo Lingonica victoria potitus est, passim referuntur.
[97] [sub Constantio Chloro] Sigonius lib. 1 de Occidentali imperio in hanc rem ita scribit ad annum 296: Quietæ inde post aliquot annos Galliæ novum ab Alemannis motum est bellum. Hi ea hieme, qua Diocletianus Augustus VI & Constantius Cæsar iterum consules, & Cassius Dio præfectus Urbis inierunt, cum Maximianum longe terrarum abesse viderent, Rhenum glacie concretum nacti repente trajecerunt, atque in Lingonas proximos illati, hostilia omnia facere institerunt. Quo nuncio Constantius excitatus, nulla mora interposita, cum exercitu promptissimo advolavit, atque in campis Vindonensium adversus hostes consedit, neque ita multo post, cum Alemanni pugnæ copiam facerent, in aciem prodiit. Quo prælio cum exercitu pulsus, ac saucius sese ad Vindonis oppidum (vel ad Lingonensem civitatem, quod aliis placet) hostibus in terga hærentibus retulit. Narrat deinde, qui, instaurato eodem die prælio, Constantius sexaginta hominum millia ceciderit. Tum in hunc prosequitur modum: Qui ex pugna evasere, cum se per glaciem fuga in Rheni insulam recepissent, repente flumine, cælo mitescente, laxato clausi, ac mox navigiis dimissis, obsessi in deditionem venere.
[98] [status] Nec multum a Sigonio Guillimannus Rerum Habsburgicrum lib. 2 cap. 2 discrepat. Multa, inquit, sub Romano imperio, & interea perpessam ab Germanis, & Allemannis præcipue Vindonissam, postremo sub Diocletiano & Maximiano imperatoribus funditus perverterunt, & præsidio exsciso, aut profligato, vastatis omnibus, Allemanni ad Lingones usque, & Æduos populabundi evaserunt. Illis ad ea loca obvius Constantius Cæsar missu imperatoris Maximiani primo improspere, mox feliciter prælio defunctus, ad Vindonissam rursus repulit, collectosque ibidem, campo supra memorato, magna strage adfecit, totaque Gallia Rhenum ultra profligavit. Browerus pariter ad annum 296, Alemannicis hisce motibus summam in Gallia tranquillitatem successisse, scribit, nec quidquam deinceps a barbaris motum memorat, donec in Gallias Franci denuo irruperunt, dum jam in Angliam copias Constantius transportarat.
[99] Fieri itaque ex his consequens videtur, Agaunensium & proinde Trevirensium etiam Martyrum certamen nec anno 303, [suadere videtur,] nec 304, nec proxime sequentis initio contigisse: sed nec serius id figi potest, ne in Eusebium, qui persecutionem Diocletianæam vix duobus primis annis viguisse in Galliis, tradit, impingatur. Adde Maximianum, cujus jussu occisi utrique dicuntur, anno 305 Kalendis Maii purpuræ & imperio nuncium remisisse; illorum autem martyrium Septembri & Octobri mensibus adscribi. Præterea, si qua fides Actis SS. Crispini & Crispiniani, eodem tempore, quo illi, vivere pariter Rictius Varus desiit, qui nostros quoque Martyres jussit interfici: Crispini vero & Crispiniani obitus ad annum circiter 287 a Castellano ad diem XXV Octobris, a Martyrologio Parisiensi anni 1727, a Longuevallio Historiæ Gallicanæ lib. 1, a Tillemontio lib. 4 Monumentorum ecclesiasticorum pag. 461, aliisque refertur. SS. Fusciani & Victorici Acta horum martyrio S. Quintini & Martyrum Trevirensium cædem a Rictio Varo peractam præmittunt: sed rursum Fusciani & Victorici martyrium seculo III Tillemontius illigat. In Actis S. Piatonis, de Dionysio, Quintino, Luciano, Crispino & Crispiniano mentio fit; de quibus in Annotatis ad Acta S. Piatonis ad diem 1 Octobris pag. 6 ita Stiltingus: Omnes Martyres hic nominati verisimiliter passi sunt ante S. Piatum, sed non diu ante, quandoquidem eodem tempore in variis Galliæ civitatibus prædicaverint: atqui censet, probabilius S. Piatonem circa annum 287 martyrio coronatum: sicut ergo horum, aliorumque multorum Martyrum in Galliis passorum cædes passim seculo III illigatur, idem quoque de Agaunensium & Trevirensium Martyrum cæde, saltem ex communiori eruditorum opinione, statuendum videtur. Nec desunt alia, quibus jam dicta confirmentur.
[100] Sunt autem hæc: si Eucherii de martyribus Agaunensibus verba spectentur, [uti & S. Eucherii] videtur Maximianus exercitum, ad barbaras gentes vel in officio continendas, vel Romano imperio subjugandas comparatum, ad Christianorum & Agaunensium militum perniciem convertisse. Si qui tunc Dei veri cultum profiteri audebant, sparsis usquequaque militum turmis, vel ad supplicia, vel ad necem rapiebantur: ac velut vacatione barbaris gentibus data, prorsus in religionem arma commoverat Maximianus, inquit Eucherius: quasi dicat, eo furore adversus Christianos fuisse abreptum, ut barbarorum pene videretur oblitus, quorum tamen causa arma commoverat. Id ipsum etiam videtur innuere, cum ita prosequitur: Erat eodem tempore in exercitu legio militum, qui Thebæi appellabantur… Hi in auxilium Maximiano ab Orientis partibus acciti venerant, viri in rebus bellicis strenui, & virtute nobiles &c: itaque ob fortitudinem & partam bello gloriam ab Orientis partibus acciti, Maximianum adjutum venerant, & hic proinde aut jam bellum aliquod adversus barbaros susceperat, aut in eo erat, ut illud aggrederetur, utpote jam in itinere constitutus, ut iterum paulo post idem Eucherius ait: Maximianus non longe aberat. Nam se circa Octodurum itinere fessus tenebat. Nec enim admodum verosimile est, Thebæorum auxilio aut vagaturo huc illuc exercitu opus habuisse Maximinaum, si solos Christianos persequi statuisset. Porro gesta a Maximiano bella ex antiquis scriptoribus tom. 4 Historiæ Imperatorum Tillemontius operose collegit, nec tamen ab anno 303 usque ad annum 305 bellum aliquod cum barbaris gessisse, invenit. Exstat oratio panegyrica apud Johannem Livineium Maximiano simul & Constantino dicta, auctore incerto: is pag. 129 bellica Maximiani facinora recenset, redactas in ordinem Gallias, Romana signa barbaris gentibus trans Rhenum illata, domitam non semel Germaniam, subactos denique Mauritaniæ populos. Inde vero ad Maximiani anno 303 ad Urbem accessum dilabitur; ac mox neglectam a Maximiano Rempublicam Romanam & abjectum imperii clavum adulando conqueritur, siletque deinceps de rebus ejus bellicis, ut hac in causa post devictam Mauritaniam videatur non habuisse, quod diceret.
[101] [verba quædam:] Eutropius tamen lib. 9 Breviarii, posteaquam victos a Cosntantio Alemannos, a Maximiano Afros, a Diocletiano Achilleum, a Galerio Persas fuisse, narravit, mox subdit: Varia deinceps & simul & viritim bella gesserunt, Carpis & Basternis subactis, Sarmatis victis: quorum nationum ingentes captivorum copias in Romanis finibus locaverunt. Verum hæc ad Galerium & Diocletianum spectare videntur: præmiserat enim Eutropius proxime: Quare (Galerius Narsei victor) a Diocletiano, in Mesopotamia [cum præsidiis] tum morante, ovans regressus, ingenti honore susceptus est. Quod si & Maximianus Herculius Carpis, Basternis, & Sarmatis expugnandis una cum ceteris operam collocavit, anno 299 id contigisse, ex Fastis Idatianis & Eutropio aiunt Tillemontius & Pagius. Duo igitur ex jam dictis consequi videntur; primum, exercitu fuisse stipatum Herculium & expeditione aliqua bellica contra barbaros occupatum, cum martyres Agaunenses jussit occidi: alterum, expeditionem illam ad primum persecutionis generalis biennium non posse referri. Quæ si ita sint, altera erit investiganda expeditio, quæ primum istud generalis persecutionis biennium (hoc enim elapso, desiit in Galliis persecutio) antecesserit.
[102] [neque contrarium] Verum, inquies, difficulter id credet, quisquis Eucherii verba, quæ persecutionem generalem aperte indicant, studiose pervolverit; ita enim habent: Sub Maximiano, qui Romanæ Reipublicæ cum Diocletiano collega imperium tenuit, per diversas fere provincias laniati aut interfecti sunt Martyrum populi. Idem namque Maximianus, sicut avaritia, libidine, crudelitate, cæterisque vitiis obsessus furebat: ita etiam exsecrandis gentilium ritibus deditus, & erga Deum cæli profanus, impietatem suam ad exstinguendum Christianitatis nomen armaverat. Si qui tunc Dei veri cultum profiteri audebant, sparsis usquequaque militum turmis, vel ad supplicia, vel ad necem rapiebantur: ac velut vacatione barbaris data, prorsus in religionem arma commoverat. Addes & Acta S. Victoris Massiliensis (excusa habes tom. V Jul. pag. 144) Cassiano aut illustri quolibet seculi V ineuntis scriptore digna, quæ persecutionem generalem non minus aperte his verbis indicant: Maximianus enim cum pro Sanctorum sanguine, quem per totum orbem crudelius ceteris, maxime per totas Gallias recentius fuderat, & præcipue pro famosissima illa beatorum Thebæorum apud Agaunum cæde, nostrorum plurimis nimis terribilis factus, Massiliam advenisset, ut secundum Scripturam impius adhuc impie ageret, cuncta illic crimina sua cum vita sua completurus, ne quid sibi deesset scelerum, pietati protinus insatiabilis tortor, velut parum hactenus fecisset, tota rabie bellum indicit, Christicolasque, nisi sacrificent idolis, exquisitis mortibus deperire jubet: tum vero tanta malorum nube oppressis perturbatisque nostrorum animis, invincibilis sese in medium Victor opposuit.
[103] Fateor equidem, hujusmodi esse Eucherii verba, [ex aliis S. Eucherit verbis,] ut generalem seculi IV persecutionem satis apte depingant, eique applicari non absurde valeant: id autem, cur necesse sit, non video: etenim cum tantum habeant, per diversas fere provincias laniatos martyrum populos; & de Maximiani quidem, sed non de Diocletiani, Galeriive in Christianos crudelitate loquantur, mihi quidem, quæ hic dicuntur, omnia de iis tantum provinciis, quæ Maximiano parebant, & de persecutione aliqua, quæ sub finem seculi III facta sit, videntur etiam posse non absurde intelligi. Dein S. Eucherius, qui circa medium seculum V floruit, ex aliorum relatione, qui S. Isaac, Gebennensem episcopum, audierant, martyrum Agaunensium Acta conscripsit. Isaac vero eorumdem martyrum gesta, Theodoro narrante, didicerat. Scopus scribendi Eucherio fuit, ne per incuriam tam gloriosi gesta martyrii ab hominum memoria, quod verebatur, tempus aboleret, quorum omnium Eucherius ipse testis est in sua ad Salvium epistola. Scripsit itaque martyrum Acta eo tempore, quo quidem rei gestæ memoriam nondum tempus interceperat, sed tamen, ne interciperetur, periculum erat, atque aliquod jam illi, quantum apparet, detrimentum attulerat. Sane multorum martyrum Agaunensium nomina jam tum excidisse videntur, cum de illis scripsit Eucherius; sic enim ait: Hæc nobis tantum de numero illo martyrum comperta sunt nomina, id est, beatissimorum Mauritii, Exuperii, Candidi atque Victoris: cetera vero nobis quidem incognita; sed in libro Vitæ scripta sunt. Porro eadem ratione ignorare Eucherius potuit, qua determinata Maximianæi imperii parte contigerit Agaunensium martyrum cædes; atque propterea satis habere, si temporum illorum, quibus Maximianus rempublicam Romanam administravit, generalem quamdam lectori suo exhibuisset notitiam, & sub Maximiano martyres illos passos fuisse, universim dixisset, relinquens interim in medio, determinatum, quo id contigerit, annum, sibi fortassis non satis exploratum.
[104] Generalem seculi IV persecutionem Acta S. Victoris Massiliensis apertius indicant, [aut Actis S. Victoris Massiliensis] cum aiunt, Maximianum, non Thebæorum modo, sed & multorum aliorum per totum orbem, & crudelius ceteris, puta Diocletiano & Galerio, quorum præcipua in Christianos persecutio seculo primum IV inchoata est, sanguinem fudisse. Horum ego Actorum dignitatem imminutam nolim: sint ipso Eucherio, sint Cassiano digna: est tamen in illis, quod apud eruditos fidem difficulter inveniet. Aiunt enim, ut e verbis supra citatis liquet, Victorem pro fide certamen in summo suorum discrimine iniisse Massiliæ, cum illuc vitæ simul & criminibus modum positurus Maximianus accessit. Igitur anno 310 Victor occubuisse dicendus esset, justo utique serius, cum eo anno Maximianus, redactus ad incitas, vitam finierit laqueo. Quis autem credat, inquit Cuperus in Commentario ad Acta S. Victoris prævio num. 24, tunc temporis Maximiano libuisse aut licuisse Christianos persequi, cum circa finem vitæ in maximis angustiis versaretur? Quis credat, S. Victorem, aliosve Christianos ejus jussu necatos fuisse anno Christi 310, postquam a Constantino ob rebellionem purpura & auctoritate privatus fuisset &c: sane eruditorum nemo, quod sciam, usque ad annum 310 S. Victoris martyrium differt; quod si loco suo illius necem moverit, quisquis illam descripsit, vereri merito etiam possumus, ne & martyrum Agaunensium necem, quam tum recens factam scribit, tempore non suo retulerit. Nihilo magis Mamertini me atque Eusebii auctoritas movet, cum Diocletiani & Maximiani initia, velut Christianis admodum prospera, exhibent, quippe quorum verbis apud nos ad diem XXII Septembris pag. 335, & apud Josephum de L'iste cap. 15 propugnati Thebæorum Martyrii, sufficiens solutio adhibita fuerit.
[105] [evincitur:] Quantumlibet igitur, collocandæ seculi IV principio martyrum Agaunensium cædi favere videri possint tum citata S. Eucherii verba, tum S. Victoris Massiliensis Acta, rem tamen ipsam non evincunt, quæque in contrarium attuli argumenta, salva consistunt. Quo vero seculi III ad finem vergentis anno illa contigerit, alia causa est, hactenus liquido nondum decisa. Quiscumque demum rei peractæ annus seligatur, talis is esse debet ex Eucherio, quantum quidem mihi apparet, ut, illo currente, Maximianus una cum exercitu iter in Galliis ageret, vel in ordinem redacturus rebelles, vel cum barbaris pugnaturus. Annus porro hujusmodi non unus occurrit. Primus est annus 286, quo ad reprimendos Bagaudarum motus arma arripuit, & Gallias Romanis legibus reddidit. Anno 287 Alemannos, Burgundiones, Herulos, Francos & Saxones habuit hostes: sequenti arma ultra Rhenum barbaris intulit. Biennio circiter post e Galliis Mediolanum abiit, sed tempore hiemis, & paucis comitatus: rediit inde in Gallias, contracto fortasse in Italia majori militum numero. Anno 293 vel 297 in Africam copias duxit. Anno denique 296, proficiscente in Angliam Constantio, Rheno copias admovit, ut ab invadendis Galliis, absente Constantio, barbaros deterreret; quæ omnia fusius explicata tum apud Tillemontium tomo 4 Historiæ Imperatorum, tum præcipue tomo VI Septembris pag. 332 & seqq. lector inveniet. Ex his dubium, quis annus ceteris sit præferendus: plerisque annus 286 arridet. Ego interim sic existimo, ut eo fere temporis spatio, quod ab anno 286 usque ad annum 297 effluxit, martyrum Agaunensium cædes, & proin Trevirensium etiam, quorom causa hæc dicta sunt, contigerit, & probabilius quidem anno 286, salvo tamen secus opinantium judicio.
§ VIII. Variorum auctorum in Martyrum Trevirensium historia errores corriguntur.
[Anonymus probabiliter quidem Thebæos a Diocletiano in Gallias missos ait:] Qualis quidem mihi probabilius visa sit Martyrum Trevirensium Historia, ex superius disputatis colligere quivis facile poterit: supersunt variorum placita hic vel discutienda vel refellenda; ordior autem ab eo, qui Martyrum nostrorum Inventionem seculo XI litteris consignavit: is cap. 1 num. 1 legionem Thebæam, cujus pars Martyres nostri fuerunt, ab imperatore Diocletiano ad vires hostium Romanorum conterendas transmissam, nempe ad Maximianum in Gallias, scribit; satis quidem probabiliter; sic tamen, ut pro certis ista haberi nequeant: nam Eucherius Diocletiani nominatim non meminit, solumque dicit, ab Orientis partibus accitos fuisse Thebæos; quod verum esse potest, etsi Maximianus ipse Thebæos ad se evocasset ex regione aliqua, quæ Galliis, ubi scripsit Eucherius, Orientalis esset: adversus autem Romani imperii hostes evocatos fuisse, ex Eucherio videtur colligi posse, tum ex eo, quod in auxilium Maximiano venerunt, tum ex eo, quod una cum exercitu Maximianus iter agebat, cum Thebæos occidit, uti testatur Eucherius. Genuinum Eucherii de Martyribus Agaunensibus Opus scriptor ille ignoravit: aliunde igitur ista deprompsit, nempe ex interpolatis Martyrum Agaunensium Actis apud nos editis tom. VI Septembris pag. 345, ubi, quæ hic Inventionis auctor scribit, reperiuntur.
[107] Eodem fonte profectum est, quod eodem capite dein his verbis scribit: [sed de tempore illorum martyrii loquitur inconsequenter;] Deinde non absque ratione possumus & illud ex hac re conjicere, quod beatus Marcellus, Romanæ Sedis eodem tempore episcopus, inter alia militiæ Christianæ, quæ illis consilium ejus in urbe Roma quærentibus, seseque ab episcopo Hierosolymitano ad fidem Christi per baptismum initiatos esse confitentibus, contulit armamenta, hæc quoque necessitati eorum salubria providerit munimenta; ut, quia contra Galliarum Christianos bellum suscipere cogebantur, ipsi Christianitatis nomen in hoc venerarentur, quo se Galliarum principibus conjungentes, & cum eis crucem Domini per patientiam mortis suscipientes, adaucto hoc modo sociorum numero, cumulata sibi passionum præmia adquirerent. Verum scriptor noster, dum interpolata Martyrum Agaunensium Acta sequitur, secum hic ipse pugnat: dubium enim non videtur, quin, cum Thebæos milites ad suscipiendum in Galliis contra Christianos bellum coactos fuisse scribit, bellum adversus Bagaudas in interpolatis Martyrum Agaunensium Actis diserte expressum intelligat; quod cum sub annum 286 a Maximiano confectum sit, sub eumdem Martyrum Thebæorum cædem contigisse, ex ejus verbis necessum est; & rursum multo serius: nam ante annum 296, neque Marcellinus, neque hujus successor Marcellus, quem jam Pontificem a Thebæis consultum ait, S. Petri cathedram occupavit.
[108] Acta Trevirorum apud Calmetum cap. 28 in eumdem scopulum impegerunt. Anno, inquiunt, Dominicæ Incarnationis CCXCI Maximianus imperator Romanus, cognomento Herculius, propter frequentes Gallorum tumultus Thebæos milites in auxilium accersivit. [quod faciunt etiam Gesta Trevirorum & Enenus:] Hi Thebæi ab antistite Jerosolymitano fuerant baptisati, deinde a beato Marcellino Papa Romano, qualiter sub armis Romanæ libertatis Christianam innocentiam custodire deberent, instructi: anno autem 291 non Marcellinus, sed Cajus agebat Christi vicarium. Dices fortasse, Marcellinum nondum Pontificem salutaria monita suggessisse Thebæis, & solum per anticipationem Pontificem appellari: at vide, num satis conformiter ad eorum mentem, qui Trevirorum gesta conscripserunt. Utut sit, hæc pro incertis habenda sunt, utpote quæ fonte non satis puro promanarunt, nec S. Eucherio explorata fuerunt. Quæres hic etiam fortasse, quis fuerit Hierosolymitanus ille episcopus, qui Thebæos Martyres sacro fonte lustrasse perhibetur? Si Joannem Enenum, a Schekmanno Latinitate donatum, audis, fuit is Labdas, seu potius Zabdas, apud nos ad diem V Maii Prætermissis insertus, & Hymenæi in sede Hierosolymitana successor. Sedit autem ab anno 298, teste Hieronymo in Chronico: Anno Diocletiani XIV, Christi CCXCVIII ecclesiæ Hierosolymorum trigesimus septimus episcopus ordinatus Zabdas. Fallitur igitur Enenus, etiam Martyres Thebæos a Zabda baptizatos scribens, & a Maximiano anno 291 occisos: malim itaque cum Papebrochio in Tractatu præliminari, tomo III Maii præfixo, baptizatorum Thebæorum laudem Hymenæo, qui secundum Hieronymum mox laudatum sedit ab anno 268 usque ad 298, quam Zabdæ adscribere, si tamen reipsa sit adscribenda alterutri.
[109] [neque videtur verum, quod de Trevirensibus anno 291 passis scribunt.] Quod denique ad annum Thebæorum martyrii ex Gestis Trevirensibus & Eneno jam memoratum attinet, is non plane ineptus est, cui dictum martyrium illigetur: etenim ex Tillemontii calculo Maximianus anno 290, tempore hyemis, e Gallia Italiam petiit, & cum Diocletiano Mediolani colloquium habuit Quamdiu vero in Italia versatus sit Maximianus, haud liquet: inde fortassis mense Septembri anni proxime sequentis, auctis interim copiis, in Gallias rediit: neque Romanis Mediolano Treviros euntibus, ut per Alpes Graias Valesiamque, in qua Agaunum erat, iter instituerent, inusitatum fuit. Maximianus quidem, Mamertino teste, in iisdem vestigiis diutius hærere non solebat: sed diuturniori in Italia moræ locum dare potuit summa tum temporis Romani imperii quies atque tranquillitas; Ne tantulum quidem, inquit Mamertinus, barbaræ nationes audent animos attollere, quod vos in interiora imperii vestri secesseritis, quinimmo ipsi magis in vobis fiduciam pertimescunt, & quod se contemni sentiunt, cum relinquuntur. At, inquies, tam diuturnæ Maximiani in Italia moræ obstat eadem illa Mamertini panegyris die XXI Julii anni 291 Maximiano in Galliis, imo forte Treviris, dicta: Treviris quippe sedem fixerat. Verum neque satis certum est, panegyrim suam secundam anno 291 Mamertinum habuisse: sunt enim nonnulla, propter quæ serius habita videri possit. Inter varia, inquit Cleus in Commentario prævio ad Acta Martyrum Agaunensium tom. VI Sept. pag. 333 num. 158, quæ Mamertinus enumerat, venit rebellio Ormies Persæ adversus fratrem Varanem, quam, si anno CCXCI, ut censet Tillemontius, exorta est, mense Julio referre non potuit Mamertinus, tanto inde terrarum spatio semotus. Plura in hanc rem vide loco citato. Hanc etiam a tumultibus bellicis & barbarorum incursionibus Romani imperii quietem fortassis indicavit Eucherius, cum eo tempore Martyres Agaunenses occisos dixit, quo Maximianus persequeretur undique Christianos, adjectis hisce particulis: Velut vacatione barbaris gentibus data. Hæc quidem anno 291 utcumque faveant; magis tamen obstant, quæ num. 52 dicta sunt.
[110] Ut Martyrum suorum numerum ultra modum Trevirenses auxerunt, [Hos Pancirolus legionem integram constituisse,] ita & Thebæorum militum Treviris occisorum numerum æquo majorem Pancirolus adstruxit: is pag. 34 versa Notitiæ imperii Orientalis duarum Thebæarum legionum meminit, quarum uni Secundæ Flaviæ Constantiæ Thebæorum, alteri vero Secundæ Felicis Valentis Thebæorum nomen erat: has Pancirolus existimat duabus aliis, quarum una Treviris, altera Agauni occisa sit, successisse, nimirum Primæ Maximianæ Thebæorum, & Tertiæ Diocletianæ Thebæorum, quas, præter prædictas, Notitiæ imperii Orientalis pariter insertas videbat. Factane fuerit eo pacto legionum Thebæarum successio, non inquiro. Certe in eo labitur Pancirolus, quod geminam Thebæorum legionem, alteram Agauni, Treviris alteram, trucidatam statuat. Tyrsum enim cum suis, item Bonifacium cum suis ex eadem legione, qua Mauritius ejusque commilitones, fuisse, unamque dumtaxat Thebæam legionem sanguinem suum pro fide effudisse, omnis retro antiquitas credidit. Hanc porro neutram e prioribus fuisse, utpote a Constantio & Valente posteriorum temporum imperatoribus conscriptas, ipsa temporum ratio abunde ostendit. Nihil vero obest, quo minus prima Maximiana, vel tertia Diocletiana fuisse credatur, nisi quis fortasse contendat, deletæ apud Agaunum & alibi Christianæ Thebæorum legioni, utramque posteriorem, vel saltem alterutram postmodum fuisse substitutam, & Diocletiani vel Maximiani nomine insignitam, quod utique etiam sua probabilitate non caret. Lapsus hic Pancirolo proprius est.
[111] Longius manavit alter de Thebæis Trevirensibus, ut mihi quidem videtur, [alii, fugisse e Maximiani castris;] forte error, quo fuga sese Maximiani furori & supremo supplicio e castris subduxisse feruntur, quemque Enenus, quem Fridericus, aliique suum fecerunt. Ut vero id in errore positum forte asse, existimem, facet potissimum S. Aviti, Viennensis seculo V episcopi, Homiliæ de Martyribus Agaunensibus fragmentum a Sirmondo nostro editum, cujus hoc principium: Præconium felicis exercitus, in cujus congregatione beatissima nemo periit, dum nullus evasit, cum injustam sanctorum Martyrum mortem, quasi sortis justitia judicaret, qua bis super aciem dispersa mansuetam centuplex decimatis fructus adcresceret, & odio in prosperum suffragante, eatenus eligerentur singuli, donec simul colligerentur electi, ex consuetudinis debito, series lectæ Passionis explicuit. Viden', eorum neminem, qui in castris Agaunensibus versabantur, ex S. Aviti sententia, seu ex legi tum solita martyrum Agaunensium Passione mortis supplicium evasisse? Alios alibi passos esse, Eucherius affirmat; qui ne cum S. Avito committatur, dicendus est S. Avitus, solum de iis agere, qui tum temporis in Maximiani castris apud Agaunum morabantur. Si itaque Trevirenses Milites e Thebæa legione fuisse, credimus, dici forte non possunt, desertis castris, profugisse, sed prius in Gallias missi, quam commilitones eorum reliqui apud Agaunum cæderentur.
[112] [alii, totam civitatem Christianam invenisse;] Turpius labitur anonymus noster, cum eo numero fuisse scribit tum milites Thebæos, tum Trevirenses indigenas Christiana sacra sectantes, ut Rictiovari assultibus non excipiendis modo, sed frangendis etiam pares fuissent, si arma viresque junxissent. Ita ille habet. Verumtamen non est dubitabile, quin, si juncti Treviricis Thebani materialibus armis contendere vellent, præfecti illius Romanorum Rictiovari potentiæ resistere, & etiam prævalere satis possent, præsertim, cum ipsum Romanorum imperatorem Cæsarem cum omnibus, quas habere potuit, militum copiis, a solis civibus Trevericis diu multumque fatigatum fuisse, in Romanis ac Gallicis legamus Historiis. In mentem id illi venire non potuit, nisi omnem pene Trevirensem civitatem Christianis sacris tum temporis imbutam fuisse, crediderit; quod, quantopere a rei Christianæ seculo III apud Trevirenses statu abhorreat, in superioribus dictum est; nec cum iis, quæ tabula asserit, componi facile potest: ea enim teste, erant & inter optimates nonnulli, qui Christum occulte colerent: at qua tandem de causa, si civitas universa Christianis ritibus palam erat addicta? Errori tamen huic subscripsit Enenus, folio XII totam civitatem ad martyrium properasse, testatus: subscripsit etiam Browerus ad annum Christi 286 num. 76 paulo liberalius; quamquam, ut apparet, non sine scrupulo: sic enim habet num. 79: Porro qui ultra fidem veri excedere multitudinem tantam, existimant, tam immanibus suppliciis se obtulisse, illi res veteres, si secum reputant; discent a Lugdunensi Colonia; & in Asia reperient exempla, ubi Christiani ex omni civitate manu facta, mortis oppetendæ circumdedere tribunalia, ut territi multitudine præsides, etiam a supplicio desisterent. Christianos Trevirenses, quibusvis etiam illorum temporum martyribus, fortitudine inferiores fuisse, non contendo; sed tanto numero fuisse, quanto quidem ille indicare videtur, non exterorum exemplo, sed domesticis probandum erat documentis; quæ florentem adeo seculo III rei Christianæ apud Trevirenses faciem evictam darent.
[113] [Browerus, contra Carausium anno 286 in Gallias misosos,] Nescio, an non per incuriam Martyribus Trevirensibus S. Secundum idem Browerus addiderit, num. 74 ita scribens: Maximianus igitur, dum adhuc resistit in Alpibus cum exercitu, haud modicam præmittit militum manum, quæ Rheno secundo maturet, ad tollendum e medio Carausium. In his erant e Thebæa legione cohortes; quarum primam ducebant Tyrsus, Secundus & Bonifacius &c: & paulo infra: Itaque Tyrsus & Bonifacius, Secundusque Trevirorum Augustam ingressi &c: quibus in verbis errorem duplicem mihi videor deprehendere; quorum alter in eo situs est, quod Maximianum anno 286 in Alpibus adhuc morantem, magnam militum manum misisse in Gallias scribit, qua rebellantis Carausii molimina retunderentur: prius enim Maximianus Bagaudas protriverat, quam in rebellionis suspicionem Carausius adductus est; ita enim lib. XI scribit Eutropius: Ita rerum Romanarum potitus (Diocletianus) cum tumultum rusticani in Gallia concitassent, & factioni suæ Bagaudarum nomen imponerent, duces autem haberent Amandum & Ælianum, ad subigendos eos Maximianum Herculium cæsarem misit; qui levibus præliis agrestes domuit, & partem Galliæ reformavit. En protritos a Maximiano Bagaudas. Sic pergit Eutropius: Post hæc tempora etiam Carausius… cum suspicio esse cœpisset, consulto ab eo admitti barbaros, ut transeuntes cum præda exciperet, atque hac se occasione ditaret, a Maximiano jussus occidi, purpuram sumpsit, & Britannias occupavit.
[114] Alter vero error in eo situs, ut jam monui, quod S. Secundum SS. Tyrso & Bonifacio comitem tribuat: [ex eorum numero fuisse S. Secundum,] Secundi enim non modo tabula plumbea non meminit, sed nec Inventionis auctor anonymus, velut Treviris pro fide occisi: quin imo Gesta Trevirorum S. Secundum Ventimiliæ occisum, diserte affirmant. Prælati sunt autem, inquiunt cap. 7, huic legioni duces duo, quorum unus Tyrsus, alter Secundus vocabatur, & Mauritius ejusdem legionis primipilarius: quorum ordine & nomine Secundus apud Albintimilium, Italiæ castrum, martyrio vitam finivit, die fortassis XXVI Augusti, quo illum Martyrologium Romanum, Ado item & Usuardus Albintimilii in Liguria annuntiant. Decepitne Browerum, quod in Inventionis sanctorum Martyrum Historia ut Tyrsi & Bonifacii, ita & Secundi nomen expressum invenerit, non tamen Secundi palæstram, atque propterea hunc illis socium haud satis prudenter addiderit? At ut ne id inde concluderet, monere ipsum debuerat Mauritii nomen ibidem memoratum. Itaque e Martyrum Trevirensium numero S. Secundus expungedus est, cui non nisi per errorem a Browero videtur insertus. Geminum vero fuisse in legione Thebæa Secundum, quorum alter Albintimilii, Treviris alter occubuerit, sicut geminus in eadem Victor fuit, comminisci quidem facile quisquam potest, credi item absque idonea ratione non debet.
[115] Porro verbis num. 113 citatis Martyrum Thebæorum Treviris occisorum numerum Browerus una cohorte definit; [quos tamen ad cohortem unam probabiliter restringit,] quod, licet minime certum sit, probabile tamen utcumque apparet; legio enim integra, ex S. Eucherii sententia, milites 6600 numerabat, in decem cohortes, teste Gellio, distributos: unde cohortem unam militibus 660 circiter constitisse, efficitur. Totidem vero Treviris pro fide occisos fuisse, inde probabile fit, quod Tyrsus & Bonifacius, cum Treviros adventarunt, divisis verosimiliter ex æquo copiis, hic quidem prope pontem Mosellæ, ille vero in campo Martio tentoria fixerit. Bonifacio autem trecentos comites fuisse, creditum prius fuit, quam Martyrum Paulinianorum corpora inventa fuerunt, ut ex citato non semel auctore libelli de Successoribus S. Hildulphi in Vosago colligitur. His igitur si totidem fere cum S. Tyrso passi adjiciantur, milites circiter 600 seu unam circiter cohortem universi efficient. Addit alteram Cassio & Florentio, tertiam Gereone, quartam Victore ducibus in Gallias pervenisse, quod quo probabilitatis gradu gaudeat, alibi discuti poterit.
[116] Thebæorum aliorumque Martyrum sub Rictio Varo Treviris passorum corpora, [Fridericus, omnes in S. Paulini ecclesiam] partim Mosellæ fluctibus abrepta, partim in puteum quemdam vetustum congesta, partim per campum Martium hinc inde a Christianis fuisse sepulta, narrant Gesta Trevirorum cap. 28 & 35. Thebæorum corpora in S. Paulini ecclesiam a S. Felice postmodum fuisse translata, Fridericus cap. 3 generatim his verbis ait: Quorum quippe patrum principes & populus Trevirorum adeo felicibus proficiebat doctrinis, ut ipsi etiam postea feliciores, cum innumerabili consorcio, duce videlicet S. Thyrso de legione Thebæa beati Mauricii ad urbem a facie Maximiani profugo sub Incarnationis anno Domini CCXCI per tres continuo dies, cruenta cæde per præfectum impiissimum Rictiovarum coronas martyrii pro fide Christi constantissimis assertionibus attigerint. Quorum corpora felicissima in S. Paulini ecclesia & in ipsius cripta undique per felicissimum Felicem præsulem sunt recondita. Contra de S. Bonifacio ejusque Sociis ita scribit auctor libelli de Successoribus S. Hildulphi in Vosago cap.1: Qui vilibus mandati bustis a Christianorum populis, rabiem pertimescentibus gentilitatis, post plurimorum curricula annorum honeste reconditi, jacent in quadam basilicæ sancti Maximini cryptella. Et hoc peractum beati patroni nostri Hildulphi vigilantia: cui quidem auctori præ Friderico saltem potior fides habenda est. Idem quoque Browerus refert, licet justo serius, ad annum 758 num. 160. Interea, inquit, pone D. Hilarii cellam, ædem S. Joannis Euangelistæ nomini sacram, pontifex (S. Hildulphus) a fundamentis novam maximis impensis exsuscitat; huc, simul maturum fuit, celebri pompa cum D. Maximini, tum trecentorum martyrum Thebææ legionis, queis Bonifacius olim dux militiæ fuerat, venerandas reliquias infert, atque eas sepultura cum Agricio, Nicetioque communi afficit. Ut adeo non omnium Thebæorum militum Treviris passorum corpora S. Felix in S. Paulini ædem intulerit; sed Tyrsi tantum ejusque Sociorum. Ad Thebæos milites in ecclesia S. Paulini sepultos revertor, & in tempus factæ eorum translationis a S. Felice inquiro.
[117] [a S. Felice fuisse translatos] Ab anno circiter 386 S. Felix Trevirensem rexit ecclesiam, cui cum etiamnum præesset, Martyrum Thebæorum in S. Paulini ecclesiam translatio contigit. Inde Trevirensis ecclesia partim Ithacianis, partim Francicis motibus ad annum circiter 388 agitata fuit. Anno proxime subsequenti in Gallias Valentinianus, exstincto jam Maximo, venit, pacemque iniit cum Marcomiro & Sunnone Francorum ducibus. Post Maximum Eugenius arripuit Occidentis imperium; is circa 393 Francos bello aggressus, brevi pacem cum iisdem pepigit; denique circa annum 399 Trevirensis civitas a Francis primum vastata fuit, ut nonnulli auctores tradunt. Horum itaque temporum conditione considerata, probabile admodum existimo, S. Felicem ecclesiam, in quam Martyrum prædictorum reliquias intulit, eo condidisse temporis spatio, quod annum 389 inter & 399 intercessit; eodemque Martyrum ossa primum fuisse translata. Neque enim multo serius ista translatio figi potest: concors enim est eruditorum opinio, S. Felicem paulo post concilium Taurinense, cui nimius S. Felicis in Ithacianos ardor displicuit, adeo, ut iis solum episcopis, qui se a S. Felicis communione separarent, communionem ecclesiæ impertiendam esse, statuerit, episcopalis muneris sarcinam abjecisse, & in S. Paulini a se conditum collegium sese abdidisse, ibique ætatis reliquum, quod breve fuisse aiunt, in pœnitentia ab hominum cœtu remotum peregisse. Taurinense autem concilium anno 398 vel seculo quinto vix ad unum alterumve annum provecto, celebratum volunt.
[118] [circa annum 410, perperam scribunt] Fallitur interim Fridericus, S. Paulini præpositus, tum cap. XI, tum cap. 20; quorum priori scribit, Martyrum Thebæorum ossa a S. Felice in S. Paulini ecclesiam translata circa annum 410; altero vero, ipsam ecclesiam biennio circiter ante fuisse constructam: cesserat enim jam tum saltem annis aliquot episcopatu Felix. Colligitur id ex 4 Epistola Zozimi Papæ ad Africanos apud Labbe tom. 2 conc. col. 1561, ubi sic loquitur Pontifex: Vetus Lazaro consuetudo est innocentiam criminandi: per multa concilia in sanctum Bricium coëpiscopum nostrum Turonicæ civitatis diabolicus accusator inventus est. A Proculo Massiliensi in synodo Taurini oppidi sententiam calumniatoris excepit. Ab eodem Proculo fit post multos annos sacerdos, tyrannici judicii defensor civitatis Aquensium: cum contrairet afflicto in ipsum penetrabile & sacerdotale solium sanguine innocentis pene respersum irrupit: stetitque in eo hactenus umbra sacerdotii, donec tyranno imago staret imperii: quo loco post internecionem patroni sponte se exuit, & propria cessione damnavit. Scripsit hanc epistolam Zozimus anno 417: tyrannus vero, cujus verbis mox citatis meminit, & cujus tempore Lazarus Aquensibus præfuit, Constantinus fuit, qui anno 407, Gallias occupavit, & anno 411 Arelate captus, ad Honoriumque transmissus capite cæsus est. Itaque secundum Zozimi verba a Taurinensi concilio usque ad Constantini tyrannidem, id est, usque ad annum 407 anni multi fluxerunt. Atqui paucis tantum, imo forte ne uno quidem integro, post Taurinense concilium Felix ex communi eruditorum sententia episcopatu cessit; atque adeo annis saltem aliquot ante annum 407 in S. Paulini ecclesia Martyrum Trevirensium collocavit exuvias.
§ IX. Sanctorum Martyrum apud Treviros cultus.
[Sanctorum Treviris cultum varia indicant monumenta,] Si ex una parte, inquit Honthemius tom. I Prod. Hist. Trev. pag. 73 de ingenti illo & veluti infinito numero Trevirensium Martyrum dubitare licet, ex alia vicissim sanæ traditionis regulis conforme videtur, quod inde a remotissimis temporibus aliquis Martyrum ossibus (quæ saxeis tumbis, hodieque in crypta San-Pauliniana conspicuis, atque ipsam majorem S. Paulini tumbam circumdantibus recluduntur) cultus exhibitus fuerit: qua in re illustrissimo viro propense assentior: horum enim Martyrum cultus saltem a seculo quarto ad finem vergente, quo eorum ossa in S. Paulini ecclesiam probabilius intulisse S. Felicem, § superiore dixi, initium sumpsisse, verosimile fit ex antiqua Trevirensium traditione, ex tabula plumbea, & litteris aureis Martyrum nominum usque ad seculum IX conservatricibus. Præter hæc, seculo IX antiquiora eorum cultus indicia, quæ quidem prudenter quis amplectatur, non inveni. Suggerit quidem aliqua in Annalibus Trevirensibus hinc inde Browerus, quæ seculo IX vetustiora incautis videri possint, sed dubiæ admodum vel improbæ, quantum ad antiquitatem, notæ. Porro ea sic recensebo, ut simul dicturus sim, qua de causa eorum ætas dubia videri debeat, vel penitus etiam rejici.
[120] Primum hujusmodi indicium occurrit apud Browerum ad annum 286 num. 77, [ut sacellum Numagense,] concipiturque his verbis: At postquam acervis oppleti corporum, & Martyribus tumulum unda præbere cœpit, inter congestas alte truncatorum moles, ægro nixu, ceu pigrior incedens Mosella, & summis undis puniceo colore paulatim nitescens, passuum decem millia sanguinolentus iisse proditur, usque ad vetus & augustum sacellum, quod Martyrum appellatione celebre ante Noviomagi Constantiniani ingressum, devehentibus ripa dextra, hujus memoria cladis, sese offert videndum. Antiquum & augustum hic habes sacellum vel Martyribus Trevirensibus sacrum, vel certe ab illis Sacellum Martyrum appellatum. A quibus? Num a Paulinianis? Num a S. Bonifacio & ejus Sociis? Num denique a promiscua Trevirensium indigenarum tertio die occisorum multitudine? Censebit fortasse quispiam, sacellum illud a Trevirensibus Martyribus universim istud nominis invenisse. Sit ita: verum quando conditum? Quando Martyrum sacellum dici cœpit? Certe posteaquam falso credi cœptum est, omnem fere Trevirensem civitatem, Maximiani tempore, fuisse Christianam, & tam prodigioso suorum sanguine redundasse, ut Mosella vel ad tria milliaria decolor ierit. Numagum usque Mosellam Trevirensium sanguine tinctum fuisse, Gesta Trevirensia, haud magnæ hac in re fidei, prima asseruerunt; & Trevirensium Martyrum multitudinem ultra modum auxerunt.
[121] [sed anno 1074 posterius;] Sacellum porro Numagense post annum 1071, quo citius Martyrum San-Paulinianorum ossa detecta non fuerunt, ab illis Martyribus nomen accepisse, ex eo liquet, quod ante id temporis Martyres suos omnino pene ignorarint. Obliteratam illorum memoriam ex Actis SS. Fusciani & Victorici, ex Hymno S. Paulini, & ex scedulis, nescio quibus, Normannicæ cladi ereptis, utcumque resuscitarunt. His moti documentis, & non aliis, Martyrum suorum corpora investigarunt; certe alia Inventionis auctor non enumerat: nihil itaque illi, licet rei gestæ æquali, de sacello Martyrum Numagensi innotuisse videtur, atque adeo tum temporis illud vel nondum exstiterit, vel Martyrum Sacellum dictum non fuerit. Numagum tertio tantum milliari Germanico Treviris abest: hic si ante Normannorum irruptionem sacellum istud exstitisset, cum hodieque conspicuum sit, Normannorum cladi superstes esse debuisset, & Martyrum Trevirensium memoriam luculentius conservasset, quam Acta SS. Fusciani & Victorici Trevirensibus peregrina, & paucorum manibus trita, vel Hymnus S. Paulini inter veteres Horreënsis monasterii libros delitescens. Hinc igitur probari Martyrum cultus potest, sed recentior, seu anno 1071 posterior.
[122] [ut S. Paulini epitaphium,] Alterum Martyrum San-Paulinianorum cultus argumentum continet S. Paulini epitaphium ad annum Christi 358 num. 98 ab eodem Browero memoratum: sic habet: Anno III imperii Constantii B. Paulinus ob Catholicam fidem extra Christianum nomen relegatus, & usque ad mortem exsilia mutando fatigatus Phrygibus & Miconibus (forte Lycaonibus) prædicavit, & fractis diis Gentilium, ecclesias fundavit, ad ultimum apud Phrygiam multis tormentorum generibus exquisitus, capite cæsus est II Kalen. Septembris an. CCXCV Incarnati Verbi, & miraculis magnifice clarificatus a S. Felice Trevirim ex Phrygia translatus, cujus gratiam & intercessionem, Martyrum quoque sub Rictiovaro (passorum) gloriam & coronam fidelium populus hic adorat, & voti compos veniam exorat. Hic Martyres, utique illos quorum corpora S. Felix una cum S. Paulini corpore in San-Pauliniana ecclesia condiderat, a Christi fidelibus invocatos habes: verum quæ epitaphii fides & antiquitas? quis illius auctor? Ferunt autem, inquit Browerus supra citatus, cum B. Paulini cineres in humiliore sub odeo crypta servari, minime dubium sit, marmoreum id, quod dixi, saxum (cui mox allatum epitaphium inscriptum fuit) ex tabulis, sepulchri in morem compositis Caroli Magni ævo ab Amalario Fortunato, Trevirorum antistite, cineribus sacris eo transferendis exstrui cœptum; sed opere necdum perfecto, Fortunatum jam exstinctum, quem B. Paulino pararat, ipsum adeptum fuisse tumulum.
[123] Verum epitaphium illud, utut characteres habeat scitos, [nec ipsum valde antiquum;] & ipsa vetustate, ut Browerus ait, blandientes, haud tantæ antiquitatis apparet: etenim S. Paulinum martyrum numero inserit; quæ quidem de S. Paulino quorumdam opinio haud ita pridem nata est; nec antiquorum de sancto præsule testimoniis satis congruit; quos inter S. Hilarius in Fragmentis, anno 1598 Parisiis editis, in Constantium imperatorem his verbis invehitur: Ipsum (S. Paulinum) usque ad mortem demutasti exsiliis & fatigasti: extra Christianum quoque nomen relegasti. Exsiliis vel ad mortem defatigatum, Hilarius scribit, non capite cæsum. Inter Calendaria Trevirensia antiqua, ab Honthemio edita, solum ultimum, quod seculi XIII exeuntis fuit, S. Paulinum Martyrem nominat; primum, quod seculi X fuit, diserte Confessorem, reliqua vero nec martyrem, nec confessorem. Et longe quidem a vero abit laudatæ inscriptionis auctor, cum Reginonem, ut Browerus autumat, secutus, anno 295 S. Paulini mortem illigat; quippe qui sub annum 360 e vivis abierit ex Hieronymi Chronico: Operi vero suo finem imposuit Regino anno 908, ut in sua ad Alberonem, episcopum Trevirensem, Epistola, ipse testatur. Neque majoris sunt antiquitatis versus, qui Broweri ætate per cavos San-Paulinianæ cryptæ fornices deducti legebantur:
Quam bene pontifici Dux, Patritiusque cohærent,
Gallica Palmatius, Thebæa dat agmina
Tyrsus,
Ducit uterque suos, & ducit utrumque sacerdos.
[124] Eumdem sequioris ævi characterem habet S. Felici inscriptum epitaphium, [& S. Felicis sequioris pariter ævi;] quod Browerus memorat ad annum 396 & seqq. num. 211 his verbis, Hic requiescit S. Felix, Trevirorum archiëpiscopus, qui hanc ecclesiam supra sepulchra Martyrum Thebææ legionis construxit, qui & B. Paulinum a Phrygia translatum inter eosdem Martyres martyrem medium collocavit. Nam & hic S. Paulino martyrium diserte adscribitur. Sequioris præterea ævi suspectum facit inserta illi vox archiëpiscopus: quamquam enim olim illa fuerit usurpata in Oriente, ab Occidentalibus tamen serius adhiberi cœpit, & paucissimis ante seculum IX in usu fuit, ut lib. 2, cap. 2, num. 13 de Re diplomatica Mabillonius scribit: hinc Numerianum, Trevirensem archiëpiscopum, in Privilegio, quod circa annum 664 San-Deodatensi monasterio dedit, archiëpiscopum scribarum vitio nuncupatum, suspicatur; & Honthemius in diploma Pipini regis, quo Weomado & ecclesiæ Trevirensi ecclesias S. Maximini, Paulini &c anno 761 confirmat,sic observat inter ælia: Archiëpiscopi nomen ante seculum nonum in Occidente rarissimum, suspicione non caret.
[125] [& pro seculo quidem VII, VIII & IX eorum translationes & litteræ aureæ;] Seculo septimo & octavo viguisse Treviris Martyrum Thebæorum cultum, probat eorum in S. Maximini monasterium, & S. Bonifacii ad Medianum monasterium per S. Hildulfum tum facta translatio, assertaque ab auctore, qui verosimiliter prius aliquanto scripserit, quam anno 1072 tabula plumbea reperiretur. Nec enim verosimile apparet, partem eorum, a S. Hildulfo translatam, cultum obtinuisse tum temporis; reliquam vero partem, jam olim in San-Paulinianam cryptam per S. Felicem translatam, sine cultu fuisse: hunc porro cultum seculo VIII & IX usque ad Normannorum irruptionem perseverasse, suadent litteræ aureæ in cryptæ pariete descriptæ, & Trevirensium sollicitudo, ut ex hominum conspectu, imminente barbarorum incursione, tollerentur, ne qua sacris corporibus irrogaretur injuria. Qui vero illatæ Trevirensibus a Normannica gente cladis tum magnitudinem & immanitatem, tum subsequentium annorum perturbationem, cujus ante memini, attente perpenderit, minime profecto mirabitur, Sanctorum deinceps memoriam cultumque ad nihilum recidisse, donec retectis seculo XI eorum corporibus, pristina, imo majori in luce sunt collocati.
[126] [pro seculo XX cryptæ Paulinianæ ampliatio.] Vix Martyrum suorum corpora, effracta non sine archiëpiscopi Udonis licentia S. Paulini crypta, repererant sub annum 1071 canonici, quin ad revocandum promovendumque illorum cultum appulerint animum: quapropter tum Udoni, ceterisque Trevirensibus Optimatibus, tum ipsis S. Paulini canonicis placuit in primis, ut collocandis commodiori ordine Martyrum corporibus vetus crypta ampliaretur, ut cap. 3 num. 27 Inventionis auctor ait: Nam cum, sicut prædiximus, facta per misericordiam Dei hac Sanctorum revelatione, domno nostro archiëpiscopo Udoni, hujusque principibus placuisset, ut cripta sanctorum corporum collocationi competenter amplificaretur, necesse fuit, ut plurimum terræ ex eodem loco purgando portaretur. Antiquum corporum situm Inventionis auctor cap. 2 num. 18 ita describit: Fracta igitur cripta, inventa sunt circa sarcofagum S. Paulini sex sarcofaga, quorum duo lateribus ejus apposita fuerunt (Tyrsi nempe atque Palmatii) quatuor vero pedibus ejus ita altrinsecus adhæserunt, quod utrimque duo ex eis steterint (hinc nimirum Constans & Jovianus; illinc Hormisda & Papirius) item ad caput ejusdem S. Patris nostri septem sarcofaga sanctorum Martyrum (septem nempe Senatorum) totidem corporibus aromatizantia, fuerunt locata. Hæc vero omnia sic colligaverat locantium industria, ut factis fornicibus singulis super sarcofagis binis, nullus, ut dictum est, locus daretur eis movendis, nisi moto prius altari præcipuo monasterii. Situm vero hodiernum Honthemius Historiæ Martyrum Trevirensium § IV schemate expressum exhibet, ex quo apparet, septem senatorum corpora olim conjuncta, ampliata jam crypta, sublatisque fornicibus, sic fuisse divisa, ut hinc tres, illinc quatuor eorum tumuli, ad cryptæ latera remoti fuerint; ex quatuor vero tumulis, qui bini utrimque S. Paulini pedibus olim adhærebant, utrimque unum ad cryptæ latera fuisse motum; reliqua vero duo ex adverso pedum S. Paulini conjunctim collocata.
[127] Udonem in cathedra Trevirensi Egelbertus excepit: is egregiam quoque Martyrum Trevirensium [& oratorium ab Egelberto, Trevirensi ep, constructum,] cultui promovendo symbolam contulit. Rem refero verbis Broweri ad annum 1088 num. 97: Substructum etiam hoc tempore, & consecratum ab Egelberto augustissimum oratorium, Martyrum Trevirensium, quod in D. Paulini cœmeterio insigni religione supplicantis istic assiduo populi, tum aggestis sacrorum ossium acervis venerandum conspicitur. Atque hoc ipsum religiosissimum illud Trevirorum sacrarium est, unde tot, tamque exoptati a bonis, hac nostra memoria, sanctorum Martyrum cineres deprompti, non in remotas tantum & extremas Europæ oras perlati sunt, sed & Africæ immensitatem, quam vasta est, Arabiæque ac Persidis extrema circumvecti, longissimo marium cursu, non sine ingentium testimonio miraculorum, patrum Societatis Jesu opera, studioque in Japones Chinasque, non solum in Indiarum deserta penetrarunt. Unde factum est, ut Trevirensium Sanctorum, qui in Galliarum angulo delitescebant, alio in orbe nunc etiam præcellens memoria vivat.
[128] Porro, notante Honthemio, oratorium illud in magna veneratione est, [quod hodieque in veneratione est,] quarto præsertim, quinto & sexto Octobris die, & vulgo Martyrum sacellum dicitur, verosimiliter ob copiosas illorum reliquias, de quibus Browerus verbis proxime adductis loquitur. Verum unde illæ erutæ, & quando in dictum sacellum illatæ fuerunt? Refert Inventionis auctor num. 22 & seqq. cum jam in eo essent operarii, ut egestam cryptæ ampliandæ causa terram in paludem quamdam efferrent, os quoddam inventum esse, quod sanguine manavit; quo quidem prodigio, qui aderant, monitos sese putarunt, de adhibenda scilicet majori propter hoc signum reverentia, & ipsis Sociorum ossibus, & eorum cineribus: itaque terram prope Martyrum tumulos effossam, & in acervum congestam digniori loco commiserunt; Cujus acervus, inquit ille, dum Galaath, hoc est, Acervus Testimonii, non immerito vocaretur, factum in osse, quod huic suppositum fuerat terræ, miraculum omni posteritati loqueretur. Evanuisse autem hunc acervum, rursum Honthemius notat. In eam igitur opinionem adducor, sanctorum Martyrum reliquias non paucas anno 1071 aut 1072 ex ipsa S. Paulini crypta (quod ad earum fidem non parum facit) fuisse effossas, easque dein anno 1088 ex acervo illo collectas in recens conditum sacellum fuisse illatas, quod propterea Sacellum Martyrum vulgo audierit.
[129] Ceterum sacelli hujus dedicationis inscriptionem sua ætate superstitem etiam Browerus exhibet, [& Sanctis verosimiliter dicatum.] qua, cum S. Mauritii socii nominantur, Thebæi Martyres, Treviris passi, etiam verosimiliter comprehenduntur. Lapis marmoreus, inquit Browerus, in ædiculæ frontispicio collocatus, litteris incisam hujus dedicationis memoriam; & Egelberti nomen in præsentem usque diem ostentat. Sequitur inscriptio his verbis concepta: Anno Incarnationis Domini MLXXXVIII, Indictione XI, X Kalendas Oct. ab Egelberto, Trevirorum archiëpiscopo, dedicatum hoc oratorium, rogatu Cuononis præpositi, in honore S. Crucis, & S. Mariæ Matris Domini, sanctique Michahelis Archangeli, & S. Mauritii sociorumque ejus, & omnium Sanctorum. In cujus altari condidit de sepulchro Domini. Reliquias Lazari, amici Domini, ac SS. Martyrum Pancratii, Sebastiani, Diogenis, nec non SS. Virginum Barbaræ, Cæciliæ, regnante Heinrico imp. III anno imperii sui quinto. Henricus III, alias, computato inter hujus nominis imperatores Henrico Aucupe, quartus anno 1084 Romæ coronatus est ab Antipapa Guiberto.
[130] [Alia quædam Sanctorum apud Trevires cultus] Sub eodem Egelberto, Trevirensi episcopo, S. Paulini basilica combusta fuit; sed dein Adelberti & Rudolphi, ejusdem ecclesiæ præpositorum, industria, minori tamen amplitudine instaurata, ac demum ab Eugenio III, Pontifice maximo, anno 1148 denuo consecrata. Neque vero nulla tum quoque temporis Martyrum, Treviris passorum, est habita ratio: nam & eorum honori consecrata est crypta S. Paulini a Balduino, Cæsareæ Palæstinæ archiëpiscopo, & eorum reliquiæ tum in altari S. Matthiæ, tum in altero, SS. Apostolis & Joanni Baptistæ dicato, collocatæ fuerunt, ut Fridericus docet, de S. Paulini ecclesia cap. 23 ita scribens: Ipsa vero die (pridie Kal. Februarii) consecrata est crypta & altare in ea a supra dicto Baldewino, Cæsareæ Palestinæ archiëpiscopo, in honore S. Mathiæ Apostoli, sanctissimi Paulini episcopi & martyris, cujus corpus, ut diximus, ibidem requiescit, & in honore SS. Martyrum Thebææ legionis. Tum vero positarum in illo altari reliquiarum seriem claudens ait: Et reliquiæ SS. MM. Thebææ legionis: ac post pauca ita prosequitur: Ipsa die consecratum est altare in dextro latere monasterii versus Occidentem, quod dicitur Novum, in honore omnium SS. Apostolorum, & S. Johannis Baptistæ, cujus enumeratis reliquiis, denique iterum subjicit: Et reliquiæ sanctorum Martyrum Thebææ legionis.
[131] [a seculo XII] Neque vero XI & & XII tantum floruit Treviris Thebæorum Martyrum ibi passorum cultus, sed subsecutis etiam seculis, cujus aliquot hinc inde vestigia legam, ut nihil hic de propagato ad exteros eorumdem late cultu & veneratione dicam, qui quam longe lateque per orbem diffusus fuerit, colligi facile ex iis poterit, quæ de sparsis eorum quaquaversum reliquiis infra dicentur. Fridericus, S. Paulini præpositus, anno 1402, ut quorumdam susurris, S. Paulini caput in Phrygia remansisse, dictitantium, obviam iret, S. Paulini tumbam, privatis coram testibus, reclusit, indeque exceptum S. Paulini caput omni populo non modo publice spectandum præbuit, verum etiam anniversariam celebritatem, profuso eam in rem patrimonio, instituit, qua ad cultum & venerationem Sanctorum, in S. Paulini ecclesia quiescentium, tres quotannis in pervigilio translationis S. Paulini congregationes, canonicorum una S. Simeonis, monachorum duæ S. Maximini & S. Mariæ ad Martyres, S. Paulini ædem frequentarent, & solenni ritu Vesperas decantarent. Qua occasione Martyrum etiam Thebæorum cultui consultum voluit: ita enim Fridericus ipse scribit cap. 16 de S. Paulini ecclesia: Instituit, ut semper vigilia translationis prælibatæ, solemnes ecclesiarum sanctorum Maximini cum Antiphona de S. Paulino, Simeonis cum Antiphona de pluribus Confessoribus, ac B. Mariæ ad Martyres cum Antiphona de pluribus Martyribus, processiones ad ecclesiam sanctissimi conveniant Paulini, pro Vesperis ibidem solempniter celebrandis, ac post Antiphonam super Magnificat memoria fiat omnium Pontificum & Confessorum. Demum ad criptam, omnium Martyrum in memorata ecclesia quiescentium.
[132] [ad nostram usque] Breviarium secundum usum monasteriorum SS. Maximini, Willebrordi & Naboris, anno 1600 a S. Maximini monachis editum, de S. Tyrso, Palmatio & Sociis Officium exhibet; quod ex communi de pluribus Martyribus passim desumptum est. Oratio principalis ita habet: Deus, qui SS. tuis Thyrso, Bonifacio, Palmatio Sociisque eorum ad hanc gloriam veniendi copiosum munus gratiæ contulisti, da famulis tuis suorum veniam delictorum, ut Sanctorum tuorum intercedentibus meritis, ab omnibus mereamur adversitatibus liberati. Per Dominum. Oratio post Euangelium: Attendite a fermento Pharisæorum: Præsta, quæsumus Domine Deus noster, ut sicut populus Christianus beatorum martyrum tuorum, Thyrsi & Palmatii, Sociorumque eorum temporali sollennitati congaudet, ita perfruatur æterna: & quod votis celebrat, pio apprehendat effectu. Per Dom. Oratio ad Sextam: Prærta quæsumus, omnipotens Deus, ut, qui gloriosos martyres Thyrsum, Bonifacium & Palmatium Sociosque eorum fortes in sua confessione cognovimus, pios apud te in nostra intercessione sentiamus. Per Dom. Oratio ad Nonam: Deus, qui nos concedis &c. Itaque & in cœnobio Epternacensi, S. Willebrordo & in Divodurensi seu Metensi, S. Nabori sacro, cultum Martyres nostri habuerunt.
[133] Lectionarium, de Sanctis quibusdam Trevirensis Officii inscriptum & Treviris anno 1645 typis Huberti Reulandt excusum, [ætatem] ad diem IV Octobris Lectionem propriam de S. Tyrso & Sociis Martyribus Trevirensibus habet hujusmodi: Thyrsus cum Sociis Thebææ legionis ad supplicium exquiritur. Unde Rictiovarus, accepto ab imperatore mandato, eum Trevirim usque persecutus est; & mox, occupato urbis loco, quem Campum Martium, idolomaniæ gentilium sedem, celebrant; istuc, advocata concione peregrinorum militum, accersiri jubet: Thyrsus haud cunctanter obsecutus cum prodiisset, ad sacrificandum diis & Christianum nomen insectandum solicitatur. Cum vero Thyrsus dux isthoc tam nefando sacrilegio, & tanta in Deum, optimum parentem, contumelia motus, respondisset, mortem sibi suisque jucundiorem fore, Rictiovarus, ut Christiano nomini jam dudum infensus, sternere confestim eum jubet, ac ferro sævire in Thebæorum viscera ferocem militem. Nec mora, discurritur ad imperium tyranni, gaudetque cædibus innoxiorum satelles, quarto Nonas Octobris, quo tyrannus urbem introiit. Imbutis autem jam sanguine plurimo dextris, ad extremum Interfectorum abjecta sunt cadavera. Thyrsus autem S. Paulini corporis sinistrum latus in ecclesia, a S. Felice archiëpiscopo extructa, claudit.
[134] Quam celeber fuerit Martyrum Trevirensium apud exteros & incolas cultus seculo proxime elapso, [propagati] etiam intelligitur ex iis, quæ in Gestis Trevirorum cap. 200 apud Honthemium pag. 896 a Joanne Kenn, ad S. Florinum cantore, & scriptore æquali, exarata leguntur. Deflet laudatus auctor illatas anno 1673 a Gallis tum monasteriis Trevirensibus ruinas, tum ipsis Sanctorum reliquiis injurias, sed ita ut Martyrum nostrorum ea tempestate celebritatem non obscure prodat. Verba ejus, quæ huc faciunt, hæc sunt: Jacet, dirutumque est vetustissimum quoque DD. Paulini canonicorum collegium, ædem sacram, multasque circum domos complexum. Uterque locus (SS. Maximini & Paulini) sanctorum hominum monumentis & hic imprimis ossibus reliquiisque sanctorum Martyrum sub Rictiovaro occisorum plenissimus, exteris & incolis venerandus, & quotidianis fere processionibus hominum, Deum in Sanctis suis venerantium, adiri solitus. Videri apud laudatum auctorem cetera possunt, cui si fides habenda est, Gallorum aliquibus non impune cessit, Sanctorum reliquias male habuisse, & monumenta diruisse.
[135] [documenta.] Funesta iterum anno hujus seculi decimo tertio Trevirensibus calamitas incubuit: nam præter belli, quibus premebantur, mala, ingentem omnibus metum pestis incusserat. Hæc in Septentrionalibus oris exorta, finitimas Germaniæ partes corripuerat, jamque in Austriam pervaserat. Itum est malo obviam, ac diligentissime cautum est, ne quis serpenti malo aditus panderetur: sed rati sunt Trevirenses, plus sibi præsidii fore in Sanctorum suorum patrocinio, quam adhibita quacumque cautione humana. Itaque Carolus, Trevirensis archiëpiscopus, ad universos diœcesis suæ fideles efficacissimas litteras dedit, quibus omnes ac singulos ad exoranda Sanctorum Trevirensium patrocinia vehementer hortatus est; quos dum enumerat, populoque proponit, inter Trevirenses tutelares Sanctos, Martyres quoque nostros recensuit. Flectamus genua, inquit, & corda nostra hoc acceptabili Dominici Adventus tempore, Regi pacifico, qui pacem annuntiat hominibus bonæ voluntatis, humiliter occurramus, Patremque misericordiarum ac Deum totius consolationis per intercessionem B. M. V. consolatricis afflictorum, SS. Tutelarium nostrorum, S. Matthiæ Apostoli, SS. Archiëpiscoporum & Martyrum Trevirensium, S. Caroli Borromæi, SS. Sebastiani & Rochi, specialium adversus pestem patronorum, corde contrito & humiliato deprecemur pro avertendis ulterioribus flagellis &c. Nec dubium ullo modo est, quin piis præsulis sui monitis Trevirenses libentissime paruerint. Qualis itaque Treviris fuerit, maxime a seculo XI, horum Martyrum cultus ex jam dictis liquet; at quam longe lateque ad exteras quoque provincias propagatus fuerit, ex iis, quæ infra de missis alio eorum reliquiis dicentur, apparebit.
§ X. Sancti Martyres prodigiis illustrantur.
[Detectis MM. tumulis varia succedunt prodigia:] Ad promovendum augendumque domi forisque Martyrum cultum non parum fecit prodigiorum, quæ illorum intercessione operari Deus dignatus est, frequentia. Describit illa anonymus noster cap. 3 & 4, rebus, quas narrat, æqualis; non sic tamen ut omnia persequatur, sed e multis pauca recenseat: Ex his igitur aliqua … breviter notamus, inquit num. 22: & rursum num. 27: E quibus (miraculis ad tumbas Martyrum in S. Paulini crypta quiescentium patratis) nostræ nunc memoriæ succurrentia, breviter sunt designanda. Fidem vero meretur eo majorem, quo debuit esse in scribendo cautior, propterea quod non deessent, qui scribentis errores aut fabulas redarguerent, de quibus nimirum sub initium cap. 3 ita ait: Nec tamen defuit in ipso fidelium Dei collegio (an S. Paulini?) ecclesiæ malignantis dissensio, quæ hæc divinæ miserationis beneficia non, quanta debebat, reverentia suscipiebat. Sed spiritu instigata maligno dentibus ea lividis laniare præsumebat. Hæc porro non de miraculis, sed de tabula plumbea, quæ nonnullis parum credulis falsi suspicione laborabat, intelligenda sunt. Primum vero, quod anonymus miraculum narrat, hujusmodi fuit.
[137] Detectis Martyrum tumulis, ut supra dixi, [es quoddam] amplificandæ atque ad augustiorem formam revocandæ Paulinianæ cryptæ canonici incubuere: at quoniam S. Paulini monasterium adeuntibus huic vicina palus erat incommodo, placuit canonicis, ut effossa sive e S. Paulini crypta sive e vicinis contiguisque locis terra oppleretur, quo facilior pateret ad monasterium via. Paludi vero unus e canonicis vicinas ædes habebat, qui, dum congestam ante ædes terram æquat, ossium quorumdam frusta forte fortuna offendit; quæ sanctorum Martyrum esse ratus, tollit ex iis unum, sordibusque purgatum ædibus suis infert, & famulæ curæ committit, dum, quo par esset loco, reconderetur. Rogat illa contemptim, cur id dignum veneratione sit? muliebris tamen supellectilis scrinio includit. Sed levitatis suæ, flectente in vesperum die, pœnas non leves dedit. Jam enim cœnandi tempus aderat, cum corripitur subito vehementi cordis dolore, &, voce interclusa, ad extrema deducitur. Affertur miseræ, in quod os illud conjecerat, scrinium, ut inde liquorem medicum leniendo malo idoneum promeret. Vix id recluserat, quin & copiosus ex osse sanguis eruperit, & omni dolore vacuam sese senserit mulier.
[138] Stupere omnes, qui aderant, spargi illico per urbem miraculi fama, [sanguinem fundet,] concurrere ad S. Paulini abbates, præpositi, chorepiscopi, decani. His coram manans ex osse cruor non semel transfunditur in scrinium, sed altero redundante continuo. Convocatur in templum æris campani sonitu populus ad tam inusitatæ rei spectaculum, quod ab hora nona Sabbathi usque ad sequentis feriæ 2 tertiam tenuit. Posteaquam vero prodigium istud manare longius per hominum ora cœpit, magnam variis e locis ad visitandos Martyrum tumulos excivit multitudinem hominum, quos inter ægri non pauci, rite compuncti, & haustu aquæ sacro cruore intinctæ refecti, sani & incolumes, unde profecti fuerant, redierunt. Hujus quoque prodigii scriptor alter, rei gestæ æqualis, Lambertus Schafnaburgensis ad annum 1072 mentionem facit his verbis: Dumque ex crypta, ubi Sancti (Martyres Trevirenses) pausabant, terra portaretur, os quoddam incaute projectum, sanguinem fudit non modicum, & usque hodie permanet sanguinolentum. Lucubrationem vero suam Lambertus ad annum 1077 usque perduxit. Ceterum, cum os illud inventum fuerit terræ, ex ipsa S. Paulini crypta vel locis vicinis erutæ, permixtum, verosimile fit, monente Honthemio, illud vel in ipsa crypta, vel terra huic proxima jacuisse, eoque post iteratas tum basilicæ San-Paulinianæ, tum cryptæ ipsius instaurationes facile e sarcophagorum aliquo potuisse dilabi; quod & alias contigisse, observat.
[139] Alterum mox prodigium, ad Martyrum tumulos haud multo post factum, [pœnitenti ferreum vinculum sponte solvitur;] anonymus recenset, quod coram Udone, Trevirensi archiëpiscopo, accidisse scribit, id utique non facturus, nisi de rei veritate constitisset. Situm vero in eo est: moris olim fuit, ut, qui insigne aliquod flagitium admisissent, in pœnam delicti vinculis constricti Sanctorum monumenta obirent, dum divinitus vincula solverentur in satisfactionis indicium. Hujusmodi aliquis, audita forte jam recitati miraculi fama, Treviros venit; atque ab ipso Udone ductus in Martyrum cryptam, cum ad eorum tumulos aliquamdiu orationi vacasset, ac jam abire inde meditaretur, vinculum ferreum, quod brachium ejus dexterum ita strinxerat, ut non solum caro, sed & nervi & ossa nuda apparerent, qua parte firmius erat, repente dissiliit, ceciditque in unum e Sanctorum tumulis, licet satis remotum, ne dubium foret, quorum id meritis accidisset. Istud porro miraculum contigit eo temporis spatio, quod a die tertio Martii usque ad Kalendas Apriles anni 1072 effluxit: nam illo quidem die primum illud, quod paulo ante retuli, miraculum contigit; tertium vero, mox narrandum, die Palmarum, seu Kalendis Aprilis (cum eo anno die ejusdem mensis octavo Pascha celebratum fuerit) si quidem anonymus Martyrum miracula describat, servato temporis ordine.
[140] [mutæ surdaque loquelæ & auaitus; puero usus brachii, & linguæ,] Die vero Palmarum mulier quædam muta simul & surda, linguæ, auriumque usum ad sanctorum Martyrum tumulos, clero populoque inspectante, recepit. Nondum mensis Aprilis abierat, quin die ejus XXV vel XXVII quartum prioribus prodigium accesserit, quo puero, Martyrum tumulos osculato, linguæ & brachii dextri usus restitutus fuit, rem examinante & approbante Udone archiëpiscopo, qui tum temporis illis una cum S. Paulini canonicis orationi vacabat. Dixi, die Aprilis XXV vel XXVII : hunc enim notat anonymus; sed verosimile fit, pro V Kalendas Maii, seu die XXVII Aprilis, legi debere: VII Kalendas Maii, qui dies mensis Aprilis quintus est supra vigesimum, inciditque in festum S. Marci, quo ad urbis monasteria a circumjacentibus villis supplicationes institui solent, ut in hunc anonymi locum Honthemius notat: verumtamen haud satis certum, in anonymi verbis mendum cubare: nam Egbertus supplicationis illius auctor, nullum iis habendis certum diem, sed hebdomadam a Paschate tertiam, ut quidem Gesta Trevirorum cap. 44 apud Calmetum habent, præfixit. Cum autem anno 1072 Pascha inciderit in VIII Aprilis, hebdomas a Paschate tertia æque XXVII ac XXV Aprilis complectitur. Dein Broweri ætate non omnium pagorum Treviris vicinorum incolas uno eodemque die supplicationem instituisse videntur; sic enim scribit ad annum 983: Quin & Egbertum auctorem earum supplicationum comperio, quas e circumjacentibus undique pagis confluens agrestium cœtus, suo quisque die, velut in agmen coactus, curione præeunte, cum cantu & crucibus religiose in urbem instituit, obitisque præcipuis Divorum templis, rite peragit. Unde conjici etiam potest, ex Egberti instituto alios aliis pagis dies fuisse præstitutos, quibus Trevirensem urbem adirent; fuerit vero puer ille ex eorum forsan numero, quibus dies XXVII Aprilis instituendæ supplicationi erat indictus.
[141] [paralyticæ motus, cæco visus, ægro sanitas restituitur.] Sequitur quintum prodigium, quod non multo post jam proxime recitatum contigit, quoque puella quædam paralytica, ad sanctorum Martyrum tumulos adducta, integram totius corporis sanitatem consecuta est. Hujus porro miraculi testem sese oculatum scribit anonymus: Hanc itaque, inquit, mirabili motu membrorum palpitantem juxta Sanctorum sarcofaga vidimus locari. Denique duo his successisse præterea miracula, scribit, quorum uno cæcus quidam, cum se ad denarium quotannis persolvendum obligasset, oculorum usum recepit; altero vero, villanus aliquis toto corpore ex diuturna ægritudine inflatus & Trevirim ductus, acta de peccatis suis pœnitentia, conceptoque recte vivendi voto, paucorum dierum spatio omnino convaluit. Atque hæc quidem anonymus apud Honthemium Martyrum nostrorum miracula, sed e pluribus pauca dumtaxat enumerans, nonnihil fusius describit. Fuerunt & alia vel in ipsa sanctorum Martyrum inventione, vel non multo post patrata prodigia, quæ alter anonymus, S. Paulini canonicus, ut videtur, litteris consignata reliquit, rebus, quas narrat & ipse æqualis, uti ex ipsius verbis, ubi de miraculis tum in matrona Wormatiensi, tum in muliere Burgundica patratis agit, infra recitandis manifeste colligitur. Descripsit illa Papebrochius noster, nescio, an ex veteri Ms. de Martyribus Trevirensibus a P. Alexandro Wilthemio eruto, unde certe Prologum eorum Passionis, cujus initium, Quamquam Scriptura sacra testante, deprompsit, an ex aliis Mss. Trevirensibus, quorum apographis folio separato, quæ sequuntur, miracula miscuit, nulla apposita nota, unde illa descripserit: at undelibet id fecerit, ita habent.
[142] Hac itaque miraculorum fama circumquaque vulgata, [Rustici in Sanctos injuria] cum crypta, fratre Remigio arcem operis hujus dictante, fratre vero Cuonone, ejusdem videlicet monasterii (Pauliniani) custode, sumptus ministrante, pulchra admodum operositate fuisset inchoata, aliquibus circumjacentium villarum rusticis complacuit, ut, ad promerendum sanctorum Martyrum patrocinium, aliquas facerent collationes eleëmosynarum. Communicato itaque inter se ex hac re consilio, ordinatis inter se hujus exactoribus eleëmosynæ, diem etiam, in qua eadem oblatio per domos singulas exigeretur, constituerunt. Quadam die contigit, aliquem eorum exactorum in taberna vinaria in villa Fratrum, Mesenich vocata, cum aliis, ut mos est, rusticorum catervis ad potandum sedere. Cui collationis commissum officium, cum subito in mentem veniret, surrexit concitus, &, quare diutius ibi morari sibi non liceret, ceteris intimavit, eos quoque, qui ibi aderant hujus communionis participes, ad solvendum oblationis promissum surgere, rogavit. Hoc ergo cum orans se libenter & hilariter facere dictis & factis comprobaretur, erat inter eos quidam miser, de villa, quæ vulgo Manbach vocatur, oriundus, qui haustu vini, non, ut par erat, ad laudem Dei exhilaratus; sed felle malitiæ toxicatus, requisivit, ad quod opus collectas illas farinæ & frumenti, stulti, non Dei judicio, sed pravæ æstimationis vitio, homines tantopere maturarent. Quod cum diligenter fuisset expositum, auxit his verbis nequitiæ suæ cumulum: Si mihi, inquit, hæc omnia daretis, majus ex me, quam ex illis, quibus hæc mittitis, Sanctis commodum sperare possetis.
[143] Vix dum igitur verba blasphemiæ miser protulerat, [paralysi punitur; sed vigor] cum ecce divinæ animadversionis vindicta non incompetenter ei est inflicta: nam lingua ejus blasphema in eadem hora morbo paralysi percussa conticuit, membra etiam illius omnia eodem morbo sunt repente dissoluta. Mansit itaque per aliquot dies nec cibum capiens, nec verbum aliquod loqui prævalens. Tandem vero aliquando aliquo sentiendi aliquid munusculo divinitus redonatus, cœpit nutu, quo poterat, confessionem sui facere reatus, pœnitentiam sibi pro admisso crimine a presbytero imponi, plus lacrymis, quam verbis deprecatus. Hi ergo, qui nutum ejus pœnitentiæ persenserunt, votum pro liberatione illius sanctis Dei Martyribus, quos ille stultus, vel magis in quibus principem martyrum Christum offenderat, faciebant. Ad quorum verba ille idem, accepta stipulatione, quæ consueto loquendi usu Repensum vocatur, eisdem Sanctis, si convalesceret, oblaturum, quia verbis necdum poterat, capitis nutu ac stipulæ jactu significabat. Quo facto, brevi admodum temporis spatio interjecto, ita efficaciter convaluit, ut ad jam dictam sanctorum Martyrum memoriam cum peccatorum suorum confessione, & votiva oblatione ipsemet veniret: factaque coram sanctis Martyribus blasphemi sermonis satisfactione, sanus & incolumis ad propria Deum in Sanctis venerabilem laudando rediret.
[144] [resipisienti redit:] Contigisse hoc miraculum, cum amplificanda ornandaque S. Paulini crypta adhuc occuparentur canonici, ipse contextus docet. De Remigio, qui operi præerat, plura legisse me, non memini. Forsitan unus e tribus illis canonicis fuit, quibus maxime sanctorum Martyrum inventio cordi erat, de quibus Inventionis auctor cap. 2, num. 13. Cuononis vero, monasterii S. Paulini custodis, ibidem idem auctor nominatim meminit. Signatur quoque ejus memoria in Necrologio S. Maximini ad XVI Kal. Junii seu XVII Maii, idemque est ac ille, cujus rogatu sanctorum Martyrum sacellum in cœmeterio S. Paulini Egelbertus anno 1088 consecravit. Porro vicos hic memoratos, Mesenich & Manbach, Treviris haud procul dissitos, ex ipso contextu pariter liquet. Honthemius in Chronographia Trevirensi tom. 3 Hist. Trev. præfixa geminum memorat vicum Mesenich, quorum alter in decanatu Bitburgensi, alter in satrapia Cochemiensi situs est. Hic autem in Charta Geographica archiëpiscopatus Trevirensis apud Calmetum tom. 1 Historiæ Lotharingicæ prope Mosellam inter Zurstuben & Beilstein collocatur; nec inde procul vicus quidam Manebach occurrit: verum uterque Treviris remotior, quam ut de illis hic sermo esse videatur. Propinquior Treviris est vicus alter Mesenich in decanatu Bitburgensi situs. Hunc Fredericus de Wit in Charta Geographica 78 archiëpiscopatus Trevirensis, imo & alterum vicum Monbach dictum, priorem quidem ad lævam, posteriorem ad dexteram fluvii, quem Sour nominat, inter Wasserbillich & Epternacum collocavit; quos, cum Treviris duobus tantum tribusve milliaribus absint, hic forte designavit anonymus; esto, Fredericus Monbach, non Manbach scripserit. Nisi tamen quis vicum Mannenbach haud procul Sarræ castro dissitum intelligere malit. Ad miracula revertor.
[145] [eamdem sortem] Sic pergit alter anonymus: Huic miraculo sicut in ordine, ita etiam in rei similitudine proximum erat illud miraculum, quod in quadam femina ex Sancti (Paulini, ut opinor) familia Benzela vocata, divina potentia hoc modo est operata. Dum, invento beatorum Martyrum thesauro, super aurum & argentum & super omnem lapidem pretiosum decoro, magnum per ecclesias Dei tripudium longe lateque ex hac re celebraretur, erat hæc nostræ viciniæ cohabitatrix femina: die quadam ad villam quamdam, nomine antiquo, & ob hoc pagano, Ad Sanctas Arbores videlicet vocatam, causa tondendarum ovium suarum ab urbe est digressa. Ubi inter tondendum quæstio est orta considentium rusticorum de inventione in urbe Treverica Martyrum gloriosorum. Aliis videlicet nomen Domini inde laudantibus, aliis vero hujus rei eventum, licet sæpius auditum, ab tamen femina, utpote civitate Treverica, iterum audire desiderantibus. Cum ergo simplicia rusticorum desideria ordinem rei hujus humiliter exquirerent, retulit in hac responsione revera miserrima: Quid vobis aliud ex hac rei dicam, nescio, sed sarcophaga ibi esse inventa, audio, quorum similia non pauca in horto meo, etiam caulibus cooperta, consistunt.
[146] Igitur divina Sapientia volens probare, quam sint aliquando damnanda humanæ pravitatis judicia, [simili de causa] si fuerint humanis depravata judicia, non distulit temerariæ mulieris judicium damnare. Vixdum enim completo hoc verbo blasphemiæ, cum linguæ officio, tum etiam totius corporis destituta est obsequio, morbo scilicet, qui dicitur paralysis, nervorum dissolutionem faciente in membris singulis: cœpit tamen peccatum blasphemiæ intimis gemitibus & lacrymis pœnitere atque damnare, cœpit ab amicis, ut eam ad sanctorum Martyrum memoriam cito deferrent, quo poterat, capitis nutu humiliter postulare. Cum ergo Sanctorum loco cum oblatione votiva fuisset præsentata, aliquo quidem loquendi usu est redonata, non minima tamen infirmitatis gravedine ad usque finem vitæ suæ divinitus est mulctata.
[147] Locum, quo mulier illa tendendarum ovium causa sese contulerat, [mulier subit.] &, pagano nomine Ad fanctas arbores dictum, nusquam inveni: putem tamen sic dictum, seu quod, nondum exstincta penitus in illis tractibus superstitione ethnica, sacrificia illic peragi consueverint, seu quod ipsis arboribus divinus quidam cultus impensus fuerit. Utrumque enim frequens admodum fuisse olim, multis docet Georgius ab Eckhart Rerum Francicarum lib. 23 num. 29, ubi præter alios dicti sui testes producti Baudemundum in Vita S. Amandi, qui (vide tom. I Februarii pag. 850) arbores ac sylvas a Gandensibus cultas fuisse prodit; Rheginonem de Disciplina Eccles. lib. 1 pag. 143, ubi hæc leguntur: Consuluisti magos aut aruspices, aut incantatores, aut sortilegos, vel vota, quæ ad arbores vel fontes fiunt, vovisti, annos tres pœniteas; Willibaldum in Vita S. Bonifacii cap. 8, de Hassis ita loquentem: Alii lignis & fontibus clanculo, alii autem aperte sacrificabant. Quo eodem teste, Bonifacius Robur Jovis Geismariæ succidit. Quantus vero honos olim hujusmodi arboribus fuerit habitus, concilium Namnetense anno 659 celebratum explicat: Summo, inquit cap. 20, decertare debent studio episcopi & eorum ministri, ut arbores dæmonibus consecratæ, quas vulgus colit & in tanta veneratione habet, ut nec ramum inde audeat amputare, radicitus exscindantur & comburantur. Neque vero vota tantum & sacrificia ibi fiebant, sed etiam lumina accendebantur, & superstitiosis observationibus vacabatur, ut docet Capitulare Aquisgranense Caroli Magni anni 789 cap. 63. Item de arboribus, vel petris, vel fontibus, ubi aliqui stulti luminaria vel aliquas observationes faciunt, omnino mandamus, ut ipse pessimus usus & Deo execrabilis, ubicumque invenitur, tollatur & destruatur. Hujusmodi itaque arboribus locus ille fuerit olim consitus, atque propterea Ad sanctas arbores appellatus, ipsumque nomen ad seculam XI usque permanserit. Quid porro narret anonymus, audiamus.
[148] [Alia item morbo punita, mox sanitatem recipit.] Istud autem, inquit, quod hic inseruimus, miraculum in ipso miraculorum, quæ notavimus, exordio contigisse, non tamen nisi iis jam conscriptis, comperimus. Cum enim lignorum sustentacula ad opus cryptæ necessaria ab operis hujus constructore, fratre videlicet Cuonone, apud quemdam rusticum, nomine Adelhardum, de villa, Elle vocata, fuissent atrata; voluit ille, postpositis interim aliis necessitatis suæ negotiis, de solvenda statuto termino lignorum conventione laborare; sed uxor ejus alia rustica necessitatis opera, quæ ipsa vellet properati, hac videns de caussa tardari, cœpit cum illo frequenter inde caussari. Cœpit factam ab eo de lignis, velut cautam minus, conventionem muliebribus ei convitiis improperare & quanto valuit furore eum ab hac attendenda vel solvenda conventione perstitit dehortari. Cum interim subitanea infirmitatis gravedine tam duriter est castigata, ut brevissimo temporis spatio pene fuisset exanimata. Ex qua victa anxietate convocari fecit ad se maritum suum sub omni celeritate, eumque pro Dei rogat voluntate, ut, posthabito omnium aliarum rerum negotio, Sanctorum instaret servitio, lignorum videlicet acceleranda conquisitione, maturandaque transmissione deproperando. Ut ergo aperte omnibus claresceret, unde hæc illi infirmitas oborta fuisset, vixdum hæc verba deprecationis vel confessionis finierat, cum ecce totius infirmitatis excussa gravedine, plenaria mox recepta corporis valetudine, stratum reliquit, & exemplo curatæ quondam socrus Petri a Domino, marito ad opus Sanctorum maturando in silvam ituro prandium paravit.
[149] [Matrona Wormatiensis, fracto crure, sanctur,] Illud etiam silentio non est contegendum, quod, ad istorum Sanctorum merita remotis etiam populis prædicanda, præsens ubique Divinitas est operata. Matrona siquidem aliqua in pago Wurmatiensi, utpote in terra genitali constituta, die quadam, quo nescitur, erat equitatura: cum ergo super equum, quem dicimus ambulatorem, fuisset levata, a quo sæpius absque aliqua etiam recalcitratione cum omni mansuetudine fuerat portata; cœpit idem equus contra morem subito subsistere & ad instigationem plurimorum velut immobilis aliquamdiu stare. Tamdiu vero nimia circumstantium concitatione, plurima quoque flagellatione, velut in iram commotus, saltu non modico de terra levatus, longe est expatiatus. Ipsam quoque insidentem matronam, tam nimio motu sui nimirum a se excussam, duriter adeo projecit, quod cruris ejus tibia in tribus locis est confracta. Cum ergo circumstantes levaturi accurrerent, rogabat eos obnixe, ut colligatis eodem in loco tibiæ fracturis, eam non prius inde moverent, quam ad aliquas Sanctorum memorias orationes facerent votivas. Animo denique illius per omnia versato, sanctorum Martyrum apud Treviros noviter inventorum occurrit recordatio. Ad horum igitur Sanctorum memoriam cum se promitteret, non equo alicui insidendo, sed propriis se pedibus, si convalesceret, movendo cum oblatione venturam, ita ad præsens sanitatem sibi rediisse sensit integram, ut ad manum unius hominis confurgeret, quæ se paulo ante plurimorum manibus portandam committere præ doloris nimietate non auderet. Hæc autem, quæ dicimus, ab eadem matrona, teste hujus rei veracissima, cum votum suum in monasterio Martyrum persolveret, accepimus.
[150] His & hujuscemodi miraculorum spiculis crebris divinæ potentiæ actibus circumquaque volantibus, [corantur rustici male affecta brachia,] rusticus quidam, Engelo vocatus, de villa Walpillig vocata, oriundus, qui usum brachiorum amborum per multos annos perdiderat, ad horum recordationem Sanctorum cum oblatione venire non distulit. Quo cum venisset, brachiaque debilia spe misericordiæ Dei per horum merita Sanctorum consequendæ, per omnia sarcophaga eorum traxisset; recepta mox utriusque brachii valetudine, lætus rediit inde, Deum in Sanctorum suorum benedicens beatitudine, cui & honor & gloria in secula seculorum. Amen. Relata hoc & duobus proxime præcedentibus numeris anonymi verbis miracula continua oratione proposui, quod pauca in illa observanda occurrerent, quæ hic breviter congero. Villa Elle num. 148 memorata ab Honthemio in Chronographia sub quarto archidiœcesis Trevirensis archidiaconatu Longuionensi (est autem Longuio seu Luguio Ducatus Barrensis in Luxemburgici territorii confiniis oppidulum) sub capitulo vero Merschensi collocatur. Mersch vero pagus est tribus circiter leucis horariis Luxemburgo dissitus ad fluvium Alzitz; unde & prope abest alter pagus Walpillich, cujus hoc numero mentio facta. Wormatia Vangionum urbs est episcopalis sub metropoli Moguntina. Denique ex verbis, quibus num. 149 claudit anonymus, vixisse illum, cum, quæ describit miracula, contigerunt, illaque vel vidisse, vel ex iis, qui viderant, audivisse intelligitur: ex iis vero, quibus num. 148 orditur, liquet, non retulisse illum miracula singula eo ordine, quo acciderunt, sed nonnulla tum primum in chartas contulisse, cum ad eorum cognitionem pervenit.
[151] Hinc, ut opinor, effectum est, ut, quamquam narrationi suæ jam finem imposuisset, [& mulieris Burgundicæ paralysis, quibus prodigiis] sequens miraculum, quod etiam reliquorum forte postremum fuit, deinde his verbis adjecerit. Illud etiam tam prope, quam longe positorum, ædificationi credimus profuturum, si hoc memoriæ tradendum notamus miraculum, quod in partibus Burgundiæ ex hac Sanctorum contigisse revelatione, eorumdem, in quibus contigit, didicimus relatione. Erat siquidem in villa Polevin quædam mulier plurimi temporis paralytica, quæ cum factam in urbe Treverica Sanctorum revelationem a viantibus audisset, maritum suum rogavit, ut, si per merita & intercessionem revelatorum in urbe prædicta Sanctorum convalesceret, eam se cum illo deducturum voveret. Quod cum ille absque dilatione fecisset, illa absque alicujus intervalli suspensione grabatum, per multa annorum curricula continua corporis sui gravedine gravatum, sana & incolumis surgendo relevavit, & promissum iter in Treviros, gratias ibi pro salute sua sanctis actura Martyribus, cum viro suo ordinavit.
[152] Denique ad annum 1615 in Annalibus Trevirensibus a Browero & Masenio editis legitur P. Nicolaus Trigaulius, [aliæ dein alibi quoque accesserunt.] Nicolaus Trigaultius, e Societate nostra sacerdos & fidei Christianæ apud Sinas egregius præco, cum illuc reditum pararet, a Lothario Trevirensi electore varias Sanctorum reliquias, fovendæ promovendæque religioni præsidia, impetrasse: porro has Martyrum Trevirensium fuisse, liquet ex indice Historico tomo 2 Trevirensis Historiæ subnexo, ubi titulo: Societas Jesu, ista leguntur: P. Trigautius a Lothario archiëp. Reliquias Martyrum Trev. impetratas refert in Chinam: harum denique ope, & Martyrum intercessione in remotissimis mundi plagis varia quoque atque ingentia contigisse miracula, Browerus tradit ad annum 1088 num. 97, verbis a me hic num. 127 descriptis: quamquam nec hic, nec alibi, quod sciam, suppeditet quidpiam, unde, fuerintne eæ reliquiæ Martyrum Thebæorum, an indigenarum die V aut VI Treviris cultorum, queat utcumque dignosci. Hæc itaque miracula, sicut & cetera, hactenus allata, vel iis Sanctis, qui in crypta S. Paulini quiescunt, vel Martyribus Trevirensibus universim tribuenda sunt.
§ XI. Sanctorum Martyrum Reliquiæ, præcipue per Germaniam, dispersæ.
[SS. Martyrum reliquiæ] Tanta miraculorum frequentia exteros populos latere non potuit, & ut multi tum Trevirenses indigenæ, tum exteri eorum sibi reliquias expeterent, effecit. Equidem e SS. Maximini & Paulini monasteriis transportatas fuisse earum portiones in Germaniam, Bohemiam, Belgium, Italiam, multorum compertum est testimonio. Ad Hassiæ fines intra Paderbornensis diœcesis limites, ut scribit Schatenus lib. 4 Annalium Paderbornensium ad annum 998, Helmershusanum Benedictinæ familiæ monasterium Ekkiardus comes condidit ditavitque, cujus abbas sextus Thietmarus, cum semiruta monasterii ædificia instaurasset, annuente Brunone, archiëpiscopo Trevirensi, S. Modoaldi corpus, & duo Thebæorum Martyrum pignora anno 1107 IV Idus Maii dono accepit, & honesto pompæ spectaculo translata, in oratorio S. Petri honorifice collocavit; ut ad hunc annum rursus Schatenus scribit. Consule etiam, si vis, Acta Translationis S. Modoaldi apud nos edita tom. III Maii pag. 63. Porro Thietmarus, Gumbertum, Abdingoviani prope Paderbornam monasterii, a S. Meinwerco conditi, abbatem, partarum Reliquiarum voluit esse participem, eique præter alias Sanctorum exuvias, largitus est brachium, caput & costam unius Sanctorum Thebæorum.
[154] [in diœcesim Paderbornensem,] Probat id Schatenus ex Abdingoviani tabularii hujusmodi scripto: Thietmarus, Helmwardeshusanus abbas, cum unanimi fratrum suorum consensu concessit abbati Gumberto, suisque fratribus & universæ Paderbornensi ecclesiæ ex sacrario B. Petri Apostoli pretiossimas Sanctorum reliquias, quæ sibi divina dispositione & ordinatione collatæ sunt ab ecclesia Trevirensi, atque licentia archiepiscoporum atque abbatum, ceterorumque Priorum utriusque metropolis, ad laudem & gloriam omnipotentis Dei; & augendum atque dilatandum honorem & venerationem ac servitium eorumdem Sanctorum omni cultu solemni. Integrum corpus unius sanctarum virginum. De corpore S. Probi episcopi & martyris, qui fuit ductor earum. De corpore S. Modualdi Trevirorum archiëpiscopi, Bonosii atque Abrunculi archiëpiscoporum. De stola & pallio S. Maximini archiëpiscopi, brachium cum capite & costa unius Sanctorum Thebæorum &c. Addit denique idem Schatenus: Demum omnis ille Sacrorum thesaurus, postquam fatali Lutheri ætate postremus Helmwardeshusanus abbas cum monachis, ducta uxore, transiit ad hæresim, Erici episcopi Paderbornensis industria subtractus servatusque, cessit Paderbornensi ecclesiæ, ut tempore commemorabitur. Ipsum vero celebre cœnobium jacet nunc inter rudera ab Hassis disjectum, ex quo primum Lutherana, post Calviniana hæresis omnia turbare cœpit. Rexit Paderbornensem ecclesiam Ericus ab anno 1508 usque ad 1532.
[155] Pauci abhinc anni effluxerunt, cum altera Reliquiarum Thebæorum Martyrum translatio facta est: [Brunsvicum,] nam anno 1113 duo Martyrum Thebæorum corpora Brunsvicum, translata fuerunt. Translationis illius Acta habes apud nos tom. IV Augusti pag. 48 & seqq. ubi Gertrudis, Saxoniæ marchionissa, Erkenberti marchionis filia, S. Auctoris & duo Martyrum Thebæorum corpora furtim abstulisse, Brunsvicum detulisse, ac in S. Ægidii monasterio honorifice recondidisse memoratur. Meminit etiam translationis hujus Arnoldus Lubecenfis, ejusdem seculi scriptor, lib. 6 cap. 4 his verbis: Auctoris archiëpiscopi corpus ibi (Brunsvici) requiescit, quod Gertrudis marchionissa, Ecberti marchionis conjux, cum tempore viduitatis suæ ipsum monasterium S. Ægidii fundasset, a Trevirensibus multis supplicationibus obtinuit, & in eodem monasterio cum aliis corporibus Thebæorum Martyrum, ut nunc cernitur, in sarcophago honorifice collocavit, anno nempe 1115 Kal. Septembris, ut habent Acta paulo ante citata. Porro, si hoc potius auctore, quam translationis Actis, miris satis ornatæ adjunctis, standum est, Gertrudis non furtim ablata, sed precibus multis impetrata Sanctorum illorum pignora Brunsvicum transportavit, quod mihi equidem verosimilius apparet. Denique utraque hæc Martyrum translatio e S. Maximini monasterio contigit, ut ex utriusque Actis manifestum est.
[156] Qua fuere in Thietmarum & Gertrudem munificentia San-Maximiniani ascetæ, [Pragam,] eadem quoque San-Pauliniani in Carolum IV postmodum fuere: hic enim imperator anno verisimiliter 1356, quo S. Palmatii corpore ab illis donatum constat, aliquot quoque Martyrum Trevirensium Reliquias ab iisdem monachis impetravit; & Pragensibus cimeliis addidit; quas inter ipsius S. Tyrsi reliquias fuisse, Pessina docet, qui in Diario reliquiarum in Metropolitana S. Viti ecclesia Pragæ servatarum, ad diem IV Octobris hæc scripsit: S. Tyrsi M. pars de occipite allata per Carolum ex Inferiore Germania. Et in Reliquiarum Carlsteinensium catalogo: Tyrsi M. pars insignis de occipite. Huc etiam spectant fortassis Thebæorum MM. particulæ in uno sacculo, quas in quinto ordine, ibidem recenset.
[157] Cum Tomo VI Septembris de S. Mauritio & Sociis actum est, [& in Helvetiam] dictum est pag. 361, missum esse ad nos, cura P. Chardoni nostri, ex Einsidlensi in Helvetia abbatia, de servatis illic Sanctorum reliquiis instrumentum, amplissimi D. P. Meinradi Brenzer protonotarii Apostolici sigillo & subscriptione munitum: prolixius id est, quam ut totum inseri hic commode possit; ea igitur inde tantum depromo, quæ ad Martyres nostros spectant: ita de his habet: Litteræ binæ authenticæ Reverendissimi quondam Trevirensis suffraganei D. Petri Bynsfeld, sub festo SS. Simeonis & Jacobi Majoris MDXCVII expeditæ, demonstrant, duo capita sacra ex numero Thæbæorum Martyrum, a D. Decano & Capitulo Paulini prope & extra muros civitatis Trevirensis obtenta, Einsidlensi archimonasterio per manus D. Heliæ Heymann donata fuisse. Vide Archivum Einsidlense sig. K. M. n. 71 & n. 71. Originales quoque paginæ de conquisitis Viennæ Austriæ, sive potius Neostadii Viennensis, super præviis illuc datis recommendatitiis, imo vero jussu Clementissimi Serenissimi quondam archiducis Austriæ Maximiliani sub VII Junii MDCXCVIII ad Anterioris Austriæ locumtenentem & cæsareæ majestatis consiliarium intimum, D. baronem de Stozingen, inter alias sacras exuvias sub IX Septembris (sic in instrumento scriptum mihi apparet) MDCXCVIII * in eremum transmissis per memoratum mox D. Heliam duobus insignibus tibialibus cruribus & osse brachii SS. Martyrum e Societate S. Mauritii, qui Treviris sub tyranno Ricciovaro passi sunt. Quas sacras Reliquias Eminentissimus Cardinalis Philippus, episcopus Ratisbonensis, canonicus cathedralis Trevirensis, dum ibidem residentiam perficeret, dono accepit. Vide archivum Einsidlense sub signo K. M. n. 4 (nisi fallor) & n. 99.
[158] [transferuntur.] Insecuto anno Christi MDC testimoniales literæ originales & fide omni dignissimæ sub sigillo & subscriptione conventualium omnium venerabilis abbatiæ Benedictinæ, dictæ Beatissimæ Virginis Mariæ ad Martyres prope Trevirim, extraditæ docent, quod e Thesauro suo spirituali, inclyto monasterio Beatissimæ Virginis Mariæ Einsidlensis per dominum Heliam Heymann duo ossa Reliquiarum de SS. Martyribus, qui cum S. Thyrso, duce Thebæorum, Treviris sunt passi, pio affectu donata fuerint. Subscripti sunt reverendissimus tunc abbas dominus Gulz cum reliquis professis & sacerdotibus ibidem nominatim recensitis, de dato XXV Martii MDC. Vide Archivum Einsidlense sig. K. M. n. 22. Eodem ipso anno originales literæ D. Dominici Vniensis pastoris ecclesiæ Divi Pauli, junctis synodalium parochialium Joannis Bredunus, Mangrici Dorz, Adami Olms &c perhibent, quod zelum optimum D. Heliæ Heymann, utpote constituti in conquirendis Sanctorum exuviis abs principali immediato monasterio Einsidlensi procuratoris, suspicientes & suscipientes, ipsi unum caput ex Sanctis Martyribus Trevirensibus in ecclesiam sanctam & imperialem Einsidlensem deferendum imanuarint (in manus tradiderint) Datæ die IX Aprilis MDC. Vide Archivum Einsidlense sub sign. K. M. n. 50. Hoc idem Reliquiarium cum aliis Sanctorum exuviis per sæpe mentionatum D. Heliam in sacram eremum reportatum in vigilia Pentecostes anno MDC solemni ritu exceptum, & una cum reliquis assectuosissime in sacrum Einsidlensem thesaurum reconditum, & huc usque (confectum instrumentum est anno 1746) pio hominum confluxui publicæ venerationi expositum fuit. Authenticum prostat in archivo Einsidlensi sub signatura K. M. n. 10.
[159] [Alias Ferdinandus,] Eorumdem Martyrum reliquias aliquot anno 1606 Ferdinandus episcopatuum Coloniensis & Leodiensis adjutor, comes Palatinatus Rheni, & utriusque Bavariæ dux a San-Pauliniano collegio dono accepit, ut authentico, ea de re confecto, instrumento canonici testatum esse voluerunt; hujus apographum Græcii in Styria vidit, nobisque descripsit R. P. Franciscus le Jeune, anno 1750: id autem sic habet: In nomine Domini nostri Jesu Christi. Amen. Nos Wilhelmus Bretz Berncastellanus, & collegiatæ ecclesiæ S. Paulini extra muros prope Trevirim decanus, ac Petrus Vasatoris cantor, & Salentinus (Valentinus legendum reor) Jesura (infra legitur Lesura) ejusdem ecclesiæ canonici, omnibus præsentes litteras visuris, vel legi audituris salutem in Domino. Notum facimus, quod anno Incarnationis Domini millesimo sexcentesimo sexto, Indictione quarta, mensis Junii die vigesima prima, Pontificatus vero Patris & D. domini nostri Pauli, divina providentia Papæ quinti, ad instantiam serenissimi ac reverendissimi principis Ferdinandi, utriusque Bavariæ ducis, & archiëpiscopatus Coloniensis ac ecclesiæ Leodiensis coadjutoris &c requisiti fuerimus, quatenus ex sacrosanctæ ecclesiæ nostræ thesauro, nonnullas sacras reliquias ad majorem Dei gloriam & Sanctorum venerationem ac fidelium spiritualem consolationem donare & concedere vellemus.
[160] Nos igitur rationabili ac justæ serenissimi ac reverendissimi principis prædicti petitioni faventes, [Bavariæ dux] habita imprimis reverendissimi & illustrissimi D. domini nostri Lotharii, archiëpiscopi Trevirensis, speciali facultate, ac capituli nostri consensu, ex sacro nostro S. Michaëlis sacello, in quo SS. MM. Trevirensium reliquiæ asservantur, aliquot capita & ossa prædictorum Martyrum, reverenter extraximus, prædictoque serenissimo ac reverendissimo principi instanti tradidimus, & consignavimus, contestantes, prædictas reliquias ab immemorabili tempore ab omnibus Christi fidelibus pro veris & indubitatis SS. reliquiis habitas & veneratas fuisse, ac modo pro talibus haberi & venerari, prout etiam ab omnibus, ad quos pervenerint, digne ac merito honorandas & venerandas censemus. Rogantes Deum Opt. & Max., ut omnes Christi fideles, qui prædictas sanctas reliquias venerati fuerint in terris, eorum consortio in æternum conjungantur in cælis. In quorum fidem & testimonium nos supra nominati propriæ manus subscriptione, ac sigilli decanalis consueti impressione præsentes hasce communivimus. Sub anno, Indictione, mense, die & Pontificatus, (lege, Pontificatu) quibus supra. Wilhelmus Berncastel, S. Paulini decanus. Petrus Thon, canonicus S. Paulini. Solentinus Lodovicius Lesura, can. S. Paulini.
[161] Ferdinandi vero liberalitate eædem reliquiæ, [Græciensi Societatis Jesu collegio] nempe præter caput unum & ossa longa duo ex reliquiis Trevirensium Martyrum, in ecclesia S. Paulini Treviris quiescentium, aliud item os magnum & longum ex reliquiis S. Legionis Martyrum Thebæorum, ab abbate S. Maximini Treviris acceptum, collegio nostro Græciensi in Styria concessæ fuerunt anno proximo; quod quidem etiam authentico testimonio Ferdinandus testatum voluit. En illud, prout ab eodem R. P. Francisco le Jeune ex illius apographo, Græcii in collegio nostro servato, depromptum, ad nosque transmissum est. Nos Ferdinandus Dei gratia coadjutor Coloniensis, Leodiensis &c, comes Palatinus Rheni, utriusque Bavariæ dux &c testamur, quod collegio Societatis Jesu Græcii dono dederimus has SS. reliquias, videlicet, caput unum & ossa longa duo ex illis sanctis reliquiis Martyrum Trevirensium, quas nostro nomine R. P. Petrus Cremerius, rector novitiatus Societatis Jesu Treviris, ex ecclesia S. Parelini (Paulini) ibidem acceptas, ad nos misit, prout ejus ecclesiæ decanus & canonici speciali documento (cujus authenticum exemplar hic adjunximus) fusius explicant & attestantur. Item os aliud magnum ac longum ex reliquiis S. Legionis Martyrum Thebæorum, nobis inter alia datum a reverendo domino abbate S. Maximini Treviris, juxta ejus attestationem hic etiam adjunctam: in cujus rei fidem has litteras, manu nostra subscriptas & sigillo nostro communitas, dedimus Monachii Kalend. Decembris anno Incarnationis Dominicæ millesimo sexcentesimo septimo. Denique meritum Sancti nobis incogniti.
Ferdinandus.���������Danië Schilling MP.
[162] [in Styria donat:] Ita apographum Græciense, ut dixi, ex quo hæc R. P. præfatus exscripsit: incidit porro etiam in ipsum authenticum Ferdinandi instrumentum; hocque cum illo contulit, & aliqua in illo corrigenda notavit. I. Parelini apographum, Paulini, & recte, authenticum habet. Apographum sic clauditur: Denique meritum &c, pro quo rursus recte in authentico legitur mentum: in utroque tamen loco non suo. At authentico duplex insertus est asteriscus; alter quidem post το adjunctam: alter vero post το denique ; unde liquet, postrema instrumenti verba ubi reponenda sint. Porro, teste eodem Patre, authentico Ferdinandi ducale sigillum affixum est, circumscribiturque, ut sequitur: Ferdinand. Com. Pal. Rheni. utr. Bavariæ. dux. Jun. Documentum primum, a San-Paulinianis canonicis acceptum, quod huic instrumento adjunxisse se, Ferdinandus ait, num. 159 & seq. retulimus: aliud vero, etiam ab abbate S. Maximini profectum, pariter exhibent templi nostri Græciensis, S. Ægidio sacri, monumenta, inter quæ exemplare, legitime collatum, idem R. P. le Jeune vidit hujusmodi tenoris: Nos Reinerus Dei gratia abbas imperialis monasterii, Sedi Apostolicæ immediate subjecti, S. Maximini prope Trevirim, Ordinis D. Benedicti &c: Notum facimus per præsentes litteras, nos anno Domini millesimo sexcentesimo sexto, die decima tertia mensis Martii ad petitionem reverendissimi ac serenissimi principis ac domini domini Ferdinandi, electi & confirmati coadjutoris & administratoris ecclesiarum Coloniensis, Leodiensis, Stabulensis & Berchtersgadensis, comitis Palatini Rheni, Superioris & Inferioris Bavariæ ducis &c: domini nostri gratiossimi, ob suæ reverendissimæ & serenissimæ celsitudinis circa reliquias Sanctorum singularem reverentiam & devotionem dono dedisse & contulisse ex insigni thesauro sanctarum reliquiarum monasterii nostri, vel ecclesiæ antiquissimæ, a S. Helena imperatrice & ejus filio Constantino imperatore, ante annos amplius mille trecentos fundatæ, de speciali licentia sanctissimi Domini nostri &c: duo capita & quinque ossa integra ex legione SS. Thebæorum Martyrum, quorum dux fuit S. Bonifacius, qui tempore Ricciovari martyrio affecti sunt. Contestamur insuper, easdem reliquias in ante dicto nostro monasterio pro veris, certis, ab antiquo & ab hominum memoria reverenter habitas & reputatas fuisse, & de præsenti haberi & reputari, prout nobis ex Majorum nostrorum traditione, & ex monasterii nostri archiviis ac pervetustis instrumentis indubitata veritate constat. In cujus rei fidem has præsentes, manu propria subscriptas, nostro abbatiali sigillo fecimus communiri. Datæ monasterio nostro præfato anno & die, ut supra. Reinerus abbas monasterii S. Maximini.
[163] Idem præterea S. Maximini abbas Reinerus Mariæ, [præter quas, & aliæ nonnullæ] Archiduci Austriæ, Martyrum Thebæorum, cum S. Bonifacio Treviris occisorum, reliquias aliquot concessisse, ex iisdem Græciensis collegii nostri monumentis eruitur; in quibus ea de re Reineri litteræ exaratæ sunt, quas, quia avitæ Austriacæ domus in Deum Sanctosque pietatis monumentum complectuntur, integras non pigebit adscribere. Sic autem habent: Nos Reinerus, Dei gratia abbas imperialis monasterii, Sedi Apostolicæ immediate subjecti, S. Maximini prope Trevirim &c: universis & singulis præsentes litteras visuris, legive audituris notum facimus: nos anno Domini millesimo sexcentesimo tertio, die duodecima mensis Septembris, serenissimæ dominæ dominæ archiducissæ Austriæ, Græcen: &c: dominæ nostræ gratiosissimæ, ob suæ serenissimæ celsitudinis circa reliquias Sanctorum singularem reverentiam & devotionem dono dedisse & contulisse ex insigni thesauro sanctarum reliquiarum monasterii nostri, vel ecclesiæ antiquissimæ, a S. Helena imperatrice & ejus filio Constantino imperatore, ante annos amplius mille trecentos fundatæ, tria magna integra ossa ex legione SS. Mauritii & Sociorum ejus, quorum dux fuit S. Bonifacius, qui tempore Ricciovari martyrio affecti sunt. Contestamur insuper, easdem reliquias in ante dicto nostro monasterio pro veris, certis, ab antiquo & ab hominum memoria reverenter habitas & reputatas fuisse, & de præsenti haberi & reputari, prout nobis ex Majorum nostrorum traditione, & ex monasterii nostri archiviis ac pervetustis instrumentis indubitata veritate constat, in cujus rei (supple fidem) sigillum abbatiæ nostræ appendi fecimus, actum anno & die, ut supra. Exstant præterea in eodem collegio authenticæ ejusdem Reineri abbatis litteræ, ad R. P. Gisbertum Schevicavium, Græciensis collegii nostri rectorem, datæ, quibus ille testatur, se dono dedisse duas partes capitum, & quatuor magna ossa ex legione SS. Mauritii & Sociorum ejus &c, quas, quia iisdem fere vocibus, quibus præcedentes, quantum quidem res ferebat, conceptæ sunt, integras describere, necesse non judicavi. In Catalogo Ms. Reliquiarum collegii Societatis nostræ Monasterii in Westphalia ad diem VI Octobris notatos reperio sanctos Martyres Trevirenses, quorum insigniores reliquiæ, ut ibidem legitur, continentur ad tempus in tribus vitris oblongis, partim in armario sinistro aræ summæ, partim in dextero aræ S. Crucis dispositis.
[164] Gelenius de Magnitudine ecclesiæ Coloniensis varias Martyrum Trevirensium reliquias, [variis Germaniæ locis] Coloniæ asservatas, recenset. Lib. 3, Syntagmate 43, § 5 de ecclesia Patrum Carmelitarum Coloniensium ita habet: Tertia classis (servatarum illic reliquiarum) sint reliquiæ recentiores SS. Martyrum Trevirensium: hoc est, ex societate S. Palmatii & Sociorum, quorum memoria est in Romano Martyrologio die V & VI Octobris sub titulo innumerabilium pene Martyrum. Tum vero singulas singulatim exponens, ita prosequitur: Ex his sanctis Martyribus obtinet hæc eadem ecclesia ab anno Christi MDCXXII infrascriptas reliquias: mandibulam unam cum sex dentibus eidem inhærentibus. Duo ossa oblonga æqualis magnitudinis. Duo ossa oblonga inæqualis magnitudinis. Cranium unum. Et tres costas. Hisce subdit testimonium Guilielmi Brexii Berncastellani, S. Paulini decani, quo is, se dicto anno, die vero XVI Martii reliquias memoratas dedisse profitetur R. P. Henrico Mulhemio SS. Theologiæ Baccalaureo formato. Porro testimonii tenor idem fere est, mutatis mutandis, qui supra num. 159 legitur in litteris de reliquiis Ferdinando, comiti Palatino, Coloniensis & Leodiensis ecclesiæ coadjutori concessis: quapropter hic illud describere omitto.
[164] [dispersæ recensentur.] Rursus de templo Societatis nostræ Coloniensi agens Gelenius lib. 3, Syntagmate 46, § 3 hæc habet: De Martyribus Trevirensibus plures & insignes extant in hac ecclesia reliquiæ, quarum festum agitur V Octobris, utpote Sociorum S. Palmachii, consulis Trevirensium, qui in persecutione Diocletiani passi sunt, & corpora anno MLXXI reperta fuerunt, ut docent Sigebertus in Chronico & P. Christophorus Brouwerus in Trevirensibus Annalibus. At, inquies, quid hæc ad Martyres Thebæos, die IV Octobris Treviris passos, de quibus hic? Respondeo, hæc hic recenseri, tum quod Romanum Martyrologium ad diem V & Vi Octobris, nomine innumerabilium etiam Thebæos fortasse comprehendat, quibus diebus tantum fuere aliquando una omnes culti; tum quod Gelenius ipse suspicandi ansam præbeat, Martyres Trevirenses, tum exteros seu Thebæos, tum indigenas a sese fuisse confusos; cum Syntagmate 48, § 3 agens de reliquiis ecclesiæ PP. Capucinorum Coloniensium ita scribit: Ecclesia PP. Capucinorum custodit multa sacra ossa, ac quædam sacra capita, tum ex SS. undecim millium Virginum Martyrum, tum ex legione Thebæorum sive innumerabilium SS. Martyrum Trevirensium. Sicut ergo hisce fortasse immixtæ sunt aliquot Thebæorum reliquiæ, ita fortasse & illis. Hæc de Martyrum nostrorum reliquiis per Germaniam dispersis dicta sufficiant: nec enim dubito, quin pluribus aliis præterea Germaniæ locis reperiantur; sed quoniam earum ad nos cognitio non pervenit, in Belgium properemus.
[Annotata]
* l. MDXCVIII
§ XII. Sanctorum Reliquiæ, præcipue per Belgium, dispersæ.
[SS, Martyrum reliquiæ Luxemburgi & Duaci,] Varias per Belgium sparsas Martyrum Trevirensium reliquias Rayssius recenset in Hierogazophylacio, at non ita enucleate semper, ut pateat, veniantne Martyrum Trevirensium nomine, Thebæi exteri tantum, an indigenæ, an utrique: dubium pariter subinde, num, cum Martyres Thebæos nominat, Agauni, an Treviris passos, intelligat. Utut res sese habeat, pag. 375 Munsteriensi Ordinis S. Benedicti cœnobio Luxemburgensi adscribit duo capita & plurima ossa Martyrum Trevirensium. Rutilensi Cartusiæ ad ripam Mosellæ pag. 452: caput unum & ossa tria magna Martyrum Trevirensium. Patribus Societatis nostræ Audomaropolitanis pag. 478: multa & magna ossa Martyrum Thebæorum & Trevirensium. Duacenis pag. 479 multas ossium partes Martyrum Trevirensium, sub Rictio Varo passorum, easque in templo nostro Majore conspicuas: præterea sodalitatis Partheniæ philosophis pag. 481, duas tibias integras sanctorum Martyrum Thebæorum vel Trevirensium; præterea tibiam unam & vertebram eorumdem, a R. P. Petro Adenhoven, collegii Trevirensis rectore, acceptas. Denique aliud os dono R. P. Jacobi le Roy; quibus insignis honor est habitus anno 1628 die XX Maii, cum e templo Majore ad oratorium laudati sodalitii fuere translatæ. Rem ita describit.
[166] Sequentium Sanctorum reliquiæ, duobus ad hoc apparatis feretris, [ubi insigni honore exceptæ,] e ligno inaurato, pellucidissimisque transparentes in vitris, miro artificio collucentes, die XX Maii hujus anni MDCXXVIII ex ipso templo, in quo fuerant isto die solenni pompa expositæ, processionaliter variis luminaribus, varioque instrumentorum musicorum consensu, atque alio & alio studiosorum applausu translatæ fuerunt, ubi tota sequenti Dominica die, media in aula, in altari illic ad hoc venustissime constructo, & pannis holosericis acu Phrygio auro & argento variegatis, rubei coloris, uti reliqua aulæ pars convestito, in vesperam expositæ fuerunt, atque ab omnibus, qua par fuit, veneratione honoratæ, ad quarum honorem & Sanctorum majorem gloriam factum est summum sacrum ab R. P. ac magistro nostro Philippo du Trieu, communicatis interea, sacroque Eucharistiæ Sacramento refectis, maximo numero, ejusdem congregationis sodalibus, post litanias vero, præparatis ad hoc in locis fuerunt collocatæ. Ne autem levi de causa tantum hisce reliquiis honorem habitum fuisse, quis forte existimet, diploma, quo eas R. D. Paulus Boudot, Atrebatensis episcopus, approbavit, adjecit, quod est hujusmodi.
[167] Paulus Boudot, Dei & Apostolicæ Sedis gratia, [& approbante] episcopus Atrebatensis, universis præsentes inspecturis salutem in Domino. Cum juxta SS. canones & concilii Tridentini decreta reliquiæ Sanctorum, quorum corpora viva habitaculum fuere Spiritus sancti, & quorum intercessione multa bona hominibus præstantur, debito honore sunt venerandæ, ac nullæ & novæ reliquiæ, nisi recognoscente & approbante episcopo, recipiendæ. Hinc est, quod, probatis testimoniis fide dignis, reliquias nobis exhibitas per R. P. Jacobum Lobbetium, sodalitatis Partheniæ philosophorum Duacensium directorem, videlicet duas tibias integras SS. Martyrum Thebæorum vel Trevirensium, acceptas a R. admodum domino D. Anthonio Wehro, canonico & scholastico ecclesiæ collegiatæ divi Paulini Treviris; item unam tibiam & unam vertebram SS. Martyrum Thebæorum sive Trevirensium, acceptam a R. P. Adenhoven, collegii Societatis Jesu rectore, Treviris. Aliud item os tibiæ eorumdem Martyrum Thebæorum, datum a R. P. Jacobo le Roy, collegii Societatis rectore Valencenis. Quæ sequuntur in diplomate ad aliorum Sanctorum reliquias pertinent; ac propterea hic ea omitto.
[168] Diploma autem Atrebatensis præsul hoe modo concludit: [Atrebatensi episcopo] Nos ad humilem supplicationem prædicti R. P. sodalitatis directoris, visis prius attestationibus prædictorum dominorum, & juramento præstito ab eodem R. P. Jacobo Lobbetio, quo testabatur, eas esse ipsas reliquias, quarum testimonia acceperat, nobisque exhibuerat: easdem reliquias pro veris prædictorum reliquiis recognoscentes & approbantes, ab omnibus & singulis Christi fidelibus venerandas & honorandas exponi publice posse, decrevimus, & decernimus harum testimonio litterarum, sigilli nostri subimpressione munitarum. Atque ut erga easdem reliquias cultus & veneratio incitetur, omnibus, qui eas devote coluerint, quadraginta dierum indulgentiam impertimur. Datum in palatio nostro episcopali Atreb. die IV Maii, anno MDCXXVIII.
De Mandato Reverendissimi D. sigillum appensum erat in rubea cera.
Joannes Monnier, secret.
[169] [publicæ venerationi expositæ fuerunt;] Aliud præterea in eadem urbe Patres nostri sodalitium, beatissimæ Virgini pariter sacrum, instituerant, quod Duaceni cives constituebant. Hi philosophorum Partheniorum pietatem æmulati, eorumdem Sanctorum præsidium, comparatis eorum reliquiis, sibi consciscere voluerunt; acceptisque Treviris duabus craniorum portionibus, voti sui compotes effecti, sacro eas pariter honore sunt prosecuti. Testis rursum Rayssius, pag. 484 ita scribens: Anno proxime elapso (prodiit Opus ejus anno 1628) missæ sunt a Trevirensibus parthenicis beatæ Virginis sodalibus ad civium Duacensium parthenicum beatæ Virginis sodalitium, sub cura eorumdem PP. Societatis Jesu institutum, duæ maximæ craniorum partes SS. Martyrum Trevirensium, una cum amplissimis, iisque pulcherrimis attestationibus; quæ sane reliquiæ, licet collocandæ in prædictorum sodalium oratorio credebantur, inclusæ tamen imaginibus prædictorum SS. Martyrum, pectore tenus effigiem naturalis unius hominis magnitudine referentibus, super gradus summi altaris, ipsis diebus Dominicis, atque aliis solemnioribus diebus collocantur.
[170] [item Insulis, variisque Belgii locis.] Duaco Insulas progreditur Rayssius: illic quoque in templo nostro Martyrum Thebæorum & Trevirensium reliquias reperiri, ait pag. 492, citatque Buzelinum in Annalibus Gallo-Flandricis lib. 2, cap. 8: sed nec hic, quænam eæ sint, uberius explicat; addit tamen, & PP. Franciscanis Insulensibus multa Thebæorum & Trevirensium Martyrum ossa obtigisse. Templo nostro Mechliniensi pag. 493 tribuit Rayssius, unum integrum fere caput: quattuor craneorum partes; mandibulam unam, os unum oblongum, aliaque duo media. Quæ omnia P. Jacobo Tirino acceptas refert collegium nostrum; hic autem munificentiæ illustrissimi domini archiëpiscopi Trevirensis: quibus dein addit duo ossa eorumdem dono Nicolai, abbatis S. Maximini, & ossa varia e collegio nostro Luxemburgensi accepta. Denique in templo nostro Luxemburgensi vidisse se, ait pag. 492 & seq., capsulas duas, hinc inde ad summum altare, cortinis ejusdem altaris juxta columnas superpositas, refertas reliquiis Martyrum Trevirensium. Willotius in Hagiologio Belgico, Gallico sermone conscripto, ad diem VI Octobris ita universum scribit: In pluribus urbibus, monasteriis, locisque Belgii servantur ac honorantur corpora, partesque insignes Martyrum Trevirensium; speciatim in Munsteriensi monasterio Luxemburgi, uti & apud Jesuitas ejusdem loci, Namurci, Valencenis, Insulis, Duaci, Audomaropoli &c. Addi his possunt templum nostrum Liranum & Iprense, quæ pariter eorumdem Martyrum cimeliis gaudent. Prætereo virgines S. Claræ Insulis, S. Petri ecclesiam & collegium Scotorum Duaci, Lætiensem in Hannonia abbatiam, cœnobium S. Winoci, Ordinis Benedictini Bergis in Flandria, ubi quoque variæ Martyrum Thebæorum, vel certe Trevirensium reliquiæ, teste Rayssio, reperiuntur.
[171] Plures quoque sanctorum Martyrum Trevirensium reliquias domus nostra Professa Antverpiensis servat, [nominatim in domo Professa Societatis Jesu Antverpiæ.] Trevirensium liberalitate acceptas. Ex his anno 1594, die XXVIII Maii Guilielmus Bretzius, S. Paulini decanus, Oliverio Manaræo, Societatis nostræ per provinciam Belgicam Provinciali, capita duo una cum tibiis aliquot & partibus aliis dono dedit; authenticæ vero donationis litteræ ita habent: Nos Guilielmus Bretzius Berncastellanus, collegiatæ ecclesiæ B. Paulini apud muros Trevirensis urbis decanus, fatemur tenore præsentium ad instantiam reverendi patris Oliverii Manaræi, Societatis Jesu per Belgium præpositi Provincialis, & reverendi patris Joannis Melandri, collegii Societatis Jesu procuratoris, impetratas & datas hinc a nobis quasdam Trevirensium Martyrum reliquias, nimirum capita duo una cum tibiis aliquot & partibus aliis. Quæ omnia ex autentico veroque sacrorum Martyrum, tum hujus urbis incolarum, tum cohortis Thebeæ legionis reliquiario depromsimus. In cujus rei testimonium præsentes sigillo nostro, ac manus propriæ subscriptione firmare placuit. Datum Treviris MDXCIV, XXVIII Maii.
Wilhelmus Berncastellanus, S. Paulini decanus.
[172] Eodem quoque anno pridie Kalendas Junii iisdem patribus Manaræo & Melandro Joannes de Valle, [authenticis, qua dantur,] S. Martini in suburbio Trevirensi abbas, reliquias aliquot, ex authentico veroque sanctorum Martyrum Trevirensium, tum incolarum, tum cohortis Thebææ legionis reliquiario depromptas, largitus est, ut litteræ docent authenticæ ea de re ab eodem abbate datæ, manuque ejus propria subscriptæ, & sigillo munitæ, quas hodieque servat domus nostra Professa Antverpiensis. Conceptæ sunt iisdem fere verbis, quibus proxime præcedentes Guilielmi Bretzii: sufficiet itaque Martyrum Trevirensium reliquias, in iis memoratas, verbatim describere. Sunt autem hæ: Septem tibiæ integræ, duæ partes mandibulæ cum dentibus aliquot, duo ossa latiora, una pars posterior cranei integra, iterum alterius parva pars, ossa item minora aliquot … de sanguine concreto Martyrum Trevirensium. His etiam adjunxit (ita pergunt authenticæ litteræ) V. dominus pastor S. Pauli duas anteriores partes craneorum & duas tibias medias.
[173] Parem quoque P. Tirino curam fuisse, domus nostræ Professæ templum sanctorum Martyrum Trevirensium reliquiis ditandi, [munitæ] ex authenticis litteris tum Lotharii, Trevirensis archiëpiscopi, tum Nicolai, abbatis S. Maximini, liquet, quas describo. Lotharii quidem litteræ ita habent: Lotharius, Dei gratia archiëpiscopus Trevirensis, sacri Romani imperii per Galliam & regnum Arelatense archicancellarius ac princeps elector, administrator Prumiensis perpetuus, notum facimus tenore præsentium, cum ab honorabili & religioso devoto syncere nobis dilecto Jacobo Tirino, præposito domus professorum Societatis Jesu Antwerpiæ, pro sacris quibusdam reliquiis requisiti fuerimus, nos pio ipsius desiderio & devotioni gratificari volentes, has subsequentes, ex sacrarum reliquiarum nostrarum thesauro desumptas, reliquias illi gratiose dedimus, videlicet, duo integra fere capita, quatuor craneorum partes, duas mandibulas, sex oblonga ossa, ex S. legione Thebeorum Martyrum Trevirensium; & quod illæ reliquiæ pro talibus huc usque pie habitæ & retentæ sint, his litteris nostris manus nostræ subscriptione, & sigilli nostri subimpressione munitis attestamur. Datæ in Augusta nostra Trevirorum vigesima prima die mensis Augusti, anno a partu Virgineo, millesimo sexcentesimo decimo septimo.
Lotharius archiëpiscopus Trevirensis S.
✠ locus sigilli.
[174] [testimoniis,] Litteræ vero authenticæ Nicolai, abbatis S. Maximini, ita sonant: Nicolaus, Dei gratia abbas imperialis monasterii sancti Maximini, Sedi Apostolicæ immediate subjecti &c. Notum facimus per præsentes, nos anno Domini millesimo sexcentesimo decimo septimo, ad majorem Dei gloriam & sanctorum Martyrum honorem, ad sollicitationem reverendi Patris Jacobi Tirini, domus Professæ Societatis Jesu Anuerpiæ Præpositi, sacrosanctæ Theologiæ licentiati, dono dedisse & contulisse ex insigni thesauro sanctarum reliquiarum monasterii nostri, vel ecclesiæ antiquissimæ, a S. Helena imperatrice, & ejus filio Constantino imperatore *, tria magna ossa ex legione Thebæorum, quorum dux fuit sanctus Bonifacius, qui tempore Ricciovari martyrio affecti sunt. Contestamur insuper, jam nominatas reliquias in antedicto nostro monasterio pro reliquiis veris, certis atque sacris ab antiquo, & ab hominum memoria, reverenter habitas, & reputatas fuisse, ac de præsenti haberi & reputari; prout nobis ex monasterii nostri archivis, ac pervetustis instrumentis, indubitata veritate constat. In quorum testimonium præsentes litteras manu propria subscriptas, sigilli nostri impressione jussimus & fecimus communiri. Datæ ex monasterio nostro præfato, vigesima secunda mensis Augusti, anno Domini millesimo sexcentesimo decimo septimo.
Nicolaus abbas S. Maximini.
���������Ex mandato
Daniël Mayer, imperiali auctoritate notarius, scabinus & secretarius benememorati monasterii.
[175] [& a Maldero, episcopo Antverpiensi approbata.] Alias denique anno 1619 Martyrum Trevirensium reliquias e S. Paulini monasterio opera P. Gisberti Curbeck domus nostra Professorum Antverpiensis accepit ab eodem Guilielmo Bretzio seu Brexio, de quo supra num. 171, nimirum tria oblonga ossa & unam partem cranii, ut iterum ex litteris authenticis in prædicta domo nostra servatis, mihique a R. P. Præposito Ignatio vanden Driesch benigne exhibitis, disco; quibus & aliæ jungi possunt, quæ ad manus Antverpiensium Professorum una cum donationum litteris pervenerunt, quasque omnes, uti & ante memoratas, Joannes Malderus, Antverpiensis episcopus, precibus R. P. Joannis de Tollenaer, Præpositi domus professæ Antverpiensis, recognitas, publicæ venerationi exponi concessit die trigesima mensis Octobris anno Domini 1625.
[176] [missæ insuper fuerunt in remotiores orbis partes.] At nec Italiam Martyrum nostrorum reliquiis destitutam, lib. 2 de Martyribus Thebæis pag. 233 Baldesanus est auctor: hoc enim teste, S. Paulini Trevirensis capituli favore & munere Martyrum Thebæorum Trevirensium capita aliquot & ossa Mediolanum allata sunt: quorum unum cum ossibus tibiæ & brachii collegio nostro, S. Mariæ di Brera appellato, donatum est, ibidemque sub altari principe reverenter repositum anno 1582. Eodem quoque teste, Joannes Franciscus Bonhomius, per Germaniam nuntius Apostolicus, Martyrum istorum capita aliquot & ossa insignia, Treviris accepta, Vercellas detulit, quæ, illo defuncto, partim in cathedrali ecclesia S. Eusebio, partim in ecclesia nostræ Societatis SS. Trinitati sacra consensu Sixti V summi Pontificis, sunt collocata anno 1588, ubi multo in honore sunt. Addit Baldesanus, Genuam quoque in collegium Societatis nostræ eorum reliquias migrasse, uti & in Hispaniam; at quænam eæ sint, aut ubi serventur, non edicit. Codici nostro Ms., S. 19 notato, insertum est Kalendarium Sanctorum, quorum Oiffica celebrantur ob insignes ipsorum reliquias in ecclesia S. Francisci Bononiæ asservatas, F. Innocentii Guardiani subscriptione munitum; hoc autem ad diem VI Octobris ita habet: Innumerabilium Martyrum Trevirensium caput.
[Annotata]
* supple fundatæ
ACTA.
Auctore anonymo.
Ex editione Honthemii tomo 1 Prodromi Historiæ Trevirensis.
Tyrsus M. forte Thebæi apud Treviros (S.)
Socii, MM. forte Thebæi apud Treviros
Bonifacius M. forte Thebæi apud Treviros (S.)
Socii MM. forte Thebæi apud Treviros
BHL Number: 8284
A. Anonymo.
PROLOGUS.
Auctor Deum scriptionis suæ principium facit.
[Seræ] Quamquam, Scriptura sacra testante, in principio apud Deum secundum substantiam rerum cuncta simul creata fuerint, sicut scriptum est: Qui vivit in æternum, creavit omnia simul a; non tamen secundum diversitatem formarum omnia simul in speciem venerunt. Nam, sicut beatissimus Regiensis ecclesiæ episcopus Prosper in suo, quod ex libris S. Augustini facit, deflorato testatur: Id quod in tempore novum est, non est novum apud eum, qui condidit, & sine tempore habet omnia, quæ suis quibusque temporibus pro eorum varietate distribuit b. Ad innumerabilem itaque divinæ hujus dispensationis rationem spectare videmus, quod, sicut sexta die, creatis diversi generis animantibus, homo quoque, qui eis præesset, creatus est; ita in sexta mundi ætate c Creator omnium rerum Deus, in patriarchis, & prophetis dudum præsignatus, in utero virginali conceptu spirituali incarnatus est, cujus est dominatus super omnes cœli ac terræ ornatus: & cœli quidem ornatus sunt angeli, terræ autem ornatus homines & bestiæ, variique fœtus terræ.
[2] Hic ergo plus quam Abraham multarum gentium, [Martyrum inventionis] plus quam Isaac Patri obediens, plus quam Noë calice Passionis inebriatus est; & in Judaïco populo, tamquam Noë in tabernaculo, a filio suo Cham denudatus d; dum ab ipsis generis sui domesticis, a quibus carnis velamentum, quasi aliquod susceperat tabernaculum, despective est tractatus: ibi namque mortalitatis ejus infirmitas nudata est atque manifestata: ibi, sicut Propheta de ipso prædixerat, fortitudo ejus est celata e, &, sicut Noë, de somno expergefactus, impietatem filii sui Cham prophetico spiritu edoctus maledictione persecutus est; ita propheta David, qui typum Domini gessit, Judæorum impietatem, dormientis in cruce Domini despicientium infirmitatem, non dissimili maledictione detestatus est, de illis dicens: Exurgat Deus & dissipentur inimici ejus f &c: sicut etiam & alii duo filii Noë, Sem videlicet & Japhet, nuditatem patris nec videre, nec audire volentes, eamque pallio cooperientes, paternam benedictionem susceperunt; ita omnes mysterium Passionis Dominicæ humiliter venerantes, divinæ Paternitatis benedictione beari ac multiplicari nihilominus meruerunt; quorum etiam futuræ per Deum nominationis, & dilationis * status in eorumdem filiorum Noë nominibus est præsignatus g.
[3] Hæc autem idcirco breviter prælibavimus, [excusatio.] ut & eum, qui est fons & origo omnium bonorum, hoc etiam principium faceremus, ejus scilicet breviloquii, quod de sanctis Trevericæ civitatis Martyribus faciemus, &, ut ejus incommutabilis dispositionis ordinem in eis quoque completum esse, ipso ajuvante, monstraremus, qui eos proinde, ut credimus, de ultimis terrarum finibus evocavit, ut & eorum holocausta medullata perpetua pace remuneraturus in hoc tandem loco susciperet, & ejusdem loci incolas, tam pretiosas Sanctorum suorum foventes reliquias, concessæ fidelibus suis pacis participes per eorum patrocinium efficeret.
ANNOTATA.
a Ecclesiastici cap. 18. ℣ 1.
b Ita S. Prosper lib. Sententiarum ex Augustino delibatarum sent. 4, quæ est de intemporali scientia Dei. Vide S. Aug. Epist. 138 ad Marcellinum.
c Hermannus Contractus, & Lambertus Schafnaburgensis, quibuscum loquitur hic anonymus, mundi ætates ita partiuntur: fluxit prima a creatione mundi usque ad Noë: inde secunda usque ad Abraham: tertia ab Abraham usque ad David: quarta a David usque ad transmigrationem Babylonis: quinta a transmigratione Babylonisusque ad adventum Domini: sexta, quæ nunc agitur, ætas: Aliorum vero alia partitio est.
d Cham patrem non denudavit, sed denudatum invenit.
e Num forte alludit ad hæc Isaïæ verba cap. 63 ℣ 15 Ubi est zelus tuus & fortitudo tua?
f Psalm. 67 ℣ 2.
g Sem idem valet ac Nomen seu Nominatus: Japhet idem ac Dilatatio: hinc Noë Gen. cap. 9 ℣ 27: Dilatet Deus Japhet, & habite: in tabernaculis Sem &c.
* dilatationis
CAPUT I.
SS. Martyrum passio & sepulturæ locus.
[Maximiane in Christianos effervescente,] Cum igitur inevitabilis divinæ dispositionis ordo deposceret, ut & ardor malitiæ, qui fuit in infidelibus, Maximiano & Diocletiano, a diabolo succensus effervesceret, & amor justitiæ, qui fuit in sanctis Secundo a, Tyrso Mauritio Sociorumque * ipsorum, flagrans ex lampade caritatis divinæ innotesceret juxta illud Psalmistæ: Consumetur nequitia peccatorum & diriges justum b, hoc est, ut peccator peccaret adhuc, & justus justificaretur adhuc c, evocatur a Maximiano, cognomento Herculio, cæsare primum, postea Augusto, Orientalis regionis legio. Quæ juxta legem militiæ Romanæ conscripta armisque militaribus instructa ab imperatore Romano Diocletiano ad vires hostium Romanorum conterendas est transmissa d. Prælati sunt autem huic legioni duces, quorum vocabula ad nostram noticiam duo devenerunt, unus Tyrsus, alter Secundus vocatus. Nomen vero primipilarii legionis ejusdem, sicut a nostris antecessoribus accepimus, erat Mauritius e, erant revera in legione illa alii quoque duces exercitus, ac principes f, pro quorum & nominum & meritorum oblivione antecessorum nostrorum negligentiam incusamus, quorum tamen diligentiam commendamus, pro eis litterularum documentis, quæ de eorumdem Sanctorum meritis aut plumbeis, aut marmoreis tabulis, aut vetustissimis schedulis inscripta reperimus g.
[2] Hoc nempe in plumbea tabula, prope corpora eorumdem Martyrum in crypta sancti patris nostri Paulini terræ altius infossa, [SS. Tyrsus & Socii MM.] conscriptum reperimus, quod unus ex præfatæ legionis ducibus, Tyrsus videlicet cum suis plurimis Sociis & militibus in urbem Trevericam deveniret, cum suos commilitones, signifero legionis Mauritio adhærentes, idolorum culturæ adquiescere nolentes, juxta Alpium infima ab imperatore Maximiano trucidatos esse, audiret h. Quare vero hunc potissimum locum cœtus ille Sociorum passioni suæ prospexerit, prima quidem ratio occurrit prædestinationis divinæ inevitabilis dispositio, quæ sicut absque tempore & loco continet omnia, ita temporibus & locis singulis congruentia distribuit negotia i.
[3] Sic nempe inter alia inæstimabilia Bethlehem Nativitati, [divina disponente providentia,] Jerusalem suæ prævidit Deus & Homo Passioni. Deinde non absque ratione possumus possumus & illud ex hac re conjicere, quod beatus Marcellus, Romanæ Sedis eodem tempore episcopus, inter alia militiæ Christianæ, qua, illis consilium ejus in urbe Roma quærentibus k, seseque ab episcopo Hyerosolimitano ad fidem Christi per baptismum initiatos l esse confitentibus contulit armamenta; hæc quoque necessitati eorum salubria providerit munimenta, ut, quia contra Galliarum Christianos bellum suscipere cogebantur, ipsi Christianitatis nomen in hoc venerarentur, quo se Galliarum principibus m conjungentes & cum eis crucem Domini per patientiam mortis suscipientes, adaucto hoc modo Sociorum numero, cumulata sibi passionum præmia acquirerent.
[4] Possent & aliæ convenientes & aptæ ex hac re fieri conjecturæ, [Treviros veniunt;] sed præstat interea loci nomen Domini benedicere ac laudare, cujus inæstimabile consilium sapientiæ in benedicta Sociorum istorum ad hunc perventione, & benedicenda semper passione, ibidem constat completum esse. Venerunt namque in urbem Trevericam, non nisi per ordinationem divinam: unde ab ejusdem civitatis Christianissimis principibus, Christianitatis & pacis signa in ipsis cognoscentibus, Christianiter & amice, hospitaliter & honeste, summa, quæ in Domino est, ordinante hoc charitate, recepti sunt n.
[5] [ubi benigno excepti.] His quippe principibus dum causam suæ ab Oriente profectionis, suæque ad hunc locum perventionis flebiliter retulissent, eorumque consilium simul & auxilium humiliter postulavissent, flagranti adeo Sancti Spiritus ardore corda omnium & civium & hospitum in Dei amore succensa sunt, ut ad mortis magis pro Christi amore susceptionem, quam ad idolorum venerationem, & Christianorum oppugnationem se præbere, invicem exhortarentur. Verumtamen non est dubitabile, quin, si juncti Trevericis Thebani materialibus armis contendere vellent, præfecti illius Romanorum Rictiovari potentiæ resistere & etiam prævalere satis possent o, præsertim cum ipsum Romanorum imperatorem cæsarem cum omnibus, quas habere potuit, militum copiis a solis civibus Trevericis diu multumque fatigatum fuisse, in Romanis ac Gallicis legamus historiis p. Hæc hactenus.
[6] [die IV Octobr. a Rictiovaro occiduntur:] Vixdum igitur sanctæ exhortationis armis se invicem munierant, cum ecce Rictiovarus, Romanæ, ut ita dicam, iniquitatis præfectus a præfato Maximiano transmissus, Trevirorum urbem cum suis iniquissimis satellitibus intravit, qui vocatos ad se imprimis, quorum causa præcipue venerat, Thebææ legionis Christianos, interrogavit, utrum & ipsi Romanorum Deos adorare, eorumque detractores armis vellent subjugare q? Cui dum dux Legionis præfatæ Tyrsus responderet, se suosque omnes & Socios & Milites pro Christi amore, ejusque & religionis observatione malle mori, quam hujusmodi sacrilegio pollui: quid ipse diceret, nescimus, sed quid faceret, scimus. Nam sicut felicissimæ memoriæ homines, quorum in æternum benedictæ sunt animæ, notaverunt r, in plumbea videlicet tabula, quam in crypta sanctissimi Trevirorum episcopi inventam esse s, præd ximus, prima die funesti ingressus ipsius in hanc urbem, quæ erat quarto Nonas Octobris, occidit Tyrsum cum suis Sociis.
[7] [die vero postero S. Palmatius & Socii MM.] Sequenti autem die Rictiovarus Palmatium consulem & patricium cum aliis principibus ejusdem civitatis t occidit, quorum nomina pro rerum multitudine satis paucissima ibidem sunt inventa: plurima quippe in hac urbe, sicut in Romana civitate, dignitatum quoque vocabula fuerunt: non enim propter solam ædificiorum æqualitatem, sed etiam propter dignitatum æmulationem u hæc urbs secunda Roma est vocata. Ex his vero omnibus & hominum & dignitatum nominibus (quod absque mœrore non dicimus) non nisi tredecim nomina in plumbo x reperimus: de quibus unum ducis legionis Thebeæ fuit vocabulum, qui Tyrsus vocatus, & in sinistro sancti Paulini latere versus Orientem collocatus in ipsa sui positione se ab Orientali plaga venisse quodammodo est testatus; in dextero autem sancti hujus Paulini corpus jacet sancti martyris Palmatii, consulis Trevericæ urbis & patritii: hic, dum parte sui dextera te respicit, o urbs Treverica, dextera ejus juvamina videntur tibi etiam hoc locationis modo esse porrecta y.
[8] [in S. Paulini crypta sepulti, e quibus hic memorat septem;] Ad caput vero memorati sæpius, memorandi frequentius, Paulini septem Senatorum corpora, quasi totidem posita sunt candelabra, plus in domo Domini lucentia, quam septem cæli sidera, quorum situs ordinatio veneranda z non minimo misterio est celebranda: probat namque positio ista, cælestia illos fuisse animalia, dum quasi castrorum acies ordinata fuerunt; & sicut animalia cœli Ezechieli apparuerunt, alas alterius ad alterum contulerunt. Et tunc quidem a felicissimæ memoriæ Trevirorum archipræsule Felice, Sancti Spiritus gratia illi cooperante, ita conjuncta fuerunt; nunc autem aa manifesto * per misericordiam Dei prætiosissimo corporum ipsorum thesauro, dum crypta in honore ipsorum construeretur, ornatus ejusdem criptæ poscere videbatur, ut intermisso quindecim pedum spacio, ita ab invicem separarentur, ut dextera pars criptæ illius, quatuor ex ipsis, sinistra autem tria iterum conjuncta, sicut ante, corpora susciperet.
[9] Sed isti septenarii numeri partes sacri misterii videntur non esse expertes: [& ad hunc numerum inepte alludit anonymus:] id ipsum namque beatitudinis æternæ misterium, quod numeri hujus summa, divinæ & humanæ sapientiæ testantibus auctoribus, nobis pollicetur, partes quoque summæ hujus constitutivæ, ternarius scilicet & quaternarius, teste Virgilio bb, paganorum poëtarum revera doctissimo, continere videntur; qui cum perfectam & corporis & animæ beatitudinem, per hunc numerum significari vellet ostendere, ait in quodam loco: o terque quaterque beati. Sunt sane & alia numeri hujus, quæ longe est revolvere, misteria; quæ si divina misericordia in nostra miseria per istorum merita Sanctorum compleri perfecerit, iste Sanctorum septenarius numerus ab omni nos corporis & animæ inquinamento purgare sufficiet solus.
[10] Habentur tamen in eadem cripta alia quoque quatuor sanctorum martyrum corpora, [mox alios 4 addit] ad quorum & nomina & merita demonstranda, non alia melius, quam eadem, quæ in plumbo sunt, verba ponemus, hæc sunt autem festivæ memoriæ verba, quæ ibi sunt insculpta: Ad pedes Sancti Paulini altrinsecus positi sunt quatuor Viri genere & virtute clarissimi; qui licet tempore pacis occulte Christum colebant, tempore tamen persecutionis aperte adeo fidem Christianorum defendebant, adeo ipsi Rictiovaro in faciem resistebant, quod eos quasi exemplum aliorum diversis tormentorum generibus multum afflictos, tandem in præsentia sua fecit decollari. Alter ergo duorum, versus Austrum positorum, interior scilicet, Hormista, exterior vero Papirius vocatur, alter vero eorum, quorum latera Aquilonem respiciunt, interior item Constans, exterior Jovianus vocatur.
[11] Pauca itaque, ut diximus, pro rerum multitudine, [paucisque narratis, ad MM. inventionem transit.] parva pro rerum magnitudine, sunt hæc verba, quæ divina prospiciens ex alto misericordia nostris temporibus conservavit, nobisque peccatoribus nostris absconsa melioribus occulto aliquo pietatis consilio revelavit cc. Ceterum significantia mysteriorum, in his, quamvis paucis, verbis sonantium, adeo est fortis & valida, ut, si quis scribendi ingenio æquali cum sancto Gregorio hoc tempore polleret, vix digne passionum merita & virtutum ipsorum insignia describere valeret, nedum nostri tenuitas ingenii ad eorum, & idoneam descriptionem & dignam gratiarum Deo actionem, pro eorum divinitus nobiscum celebrata revelatione sufficere deberet. Quapropter melius de his silendum esse putamus, quam, cum pro magnitudine rerum parum inde dicamus, res magnas parvis scribendi modis extenuare pergamus: illud vero qualicumque scribendi modulo posteritati transmittere debemus necessario, quali divinæ prædestinationis ordinatione hac Sanctorum lætificati simus manifestatione.
ANNOTATA.
a Secundus e numero Martyrum Trevirensium non fuit. Vide num. 114. S. Bonifacius per interpolationem in Ms. nostrum S. Maximini intrusus videtur: nec enim legitur in Actis ab Honthemio editis, neque, cum scripta sunt Acta, Treviris cognitus fuisse videtur.
b Psalm. 7 ℣ 10.
c Respicit illud Apoc. 22 ℣ 11. Qui nocet, noceat adhuc, & qui in sordibus est, sordescat adhuc: & qui justus est, justificetur adhuc: & sanctus sanctificetur adhuc.
d Hos Romanorum hostes, quidam Bagaudas, quidam Carausium, alii tumultuantes Gallos fuisse, opinantur: res pendet a tempore, quo Martyres Thebæi cæsi fuerunt, quod incertum est: equidemexpeditionem aliquam Maximianum molitum esse, cum illos neci dedit, ex Eucherio videtur consequi. Vide num. 100.
e Illius Acta illustrata sunt ad diem 22 Septembris.
f Cum Duces exercitus nominat, centuriones, ordinumve ductores intellige. De S. Bonifacio consule Appendicem.
g Habes monumenta, unde Martyrum suorum notitiam seculo XI Trevirenses hauserunt. De tabula plumbea & marmorea actum est § § 2, 3, 6. Schedulas vetustissimas vocat anonymus, quæ invasioni Normannicæ superstites fuere; at quales fuerint, cujusve ætatis, nusquam clare edicit. Fuerint forte Hymnus S. Paulini, Acta SS.-Fusciani & Victorici, quorum meminit cap. 2.
h Itaque secundum anonymum, in Gallias jam pervenerat Tyrsus, cum Mauritius Agauni occubuit; probabile autem est, eo a Maximiano fuisse præmissum, ut num. 3 dixi; atque adeo non est, cur Tyrsus a signis profugisse, dicendus sit.
i Si causa quæritur, cur in Gallias venerint Tyrsus & ejus Socii, certum est, id factum non esse absque dispositione divina: sed alia, eaque magis determinata quæritur. Haud vero improbabilis ea est, quod illuc a Maximiano, partim ad tutandos Romani imperii fines, partim ad persequendos Christianos, missi essent. Nam, ut ait S. Eucherius, Maximianus impietatem suam ad extinguendum Christianitatis nomen armaverat. Si qui tunc Dei veri cultum profiteri audebant, sparsis usquequaque militum turmis, vel ad supplicia, vel ad necem rapiebantur: ac, velut vacatione barbaris gentibus data, prorsus in religionem arma commoverat. Hanc causam num. seq. ex parte tangit anonymus.
k Martyres Thebæos Romanum Pontificem adiisse, recentiorum tantum assertio est, nullo antiquitatis testimonio fulta; neque in Eucherio quidquam hujusmodi occurrit: perinde igitur est sive Cajus, sive Marcellus, sive alius quiscumque Romanam Sedem occuparit. Alibi legitur Marcellinus.
l Nihilo solidior est ista assertio, quam præcedens. Anonymo hic & Scheckmanno non convenit: hic enim Thebæos a Zabda, Hierosolymitano episcopo, Christi militiam didicisse, seu fidei Christianæ rudimenta hausisse, sed a Ma cellino, Romano Pontifice, baptismum consecutos scribit. Sedit Hierosolymis Hymenæus ab anno 266 ad 298. Dein Zabdas usque ad annum 302. Non potest igitur huic Thebæorum conversio tribui, si Tyrsus, ut Scheckmannus seu Enenus ait, anno 291 occisus fuerit.
m Viros consulares & senatores intelligit.
n Generalis nimium hæc expressio est: innuit enim, non solum Trevirenses optimates plerosque, sed & omnem pene civitatem Christianis sacris ea tempestate fuisse addictam; quod quidem quantopere a temporum illorum Treviris conditione abhorreat, dictum est num. 122.
o Quis non videat, Christianorum Treviris degentium numerum, ac Trevirensium vires hic denuo supra fidem extolli?
p Indutiomarus, Trevirensium princeps, sub Julio Cesare bellum cum Romanis gessit, quo per Labienum victo occisoque, adversus Romanos Treviri bellum renovarunt, ut in illos Cæsar ipse proficisci decreverit; sed Labienus copiis a Cæsare auctus, victisque iterum stratagemate Treviris,paucis post diebus illorum civitatem recepit; quæ fusius explicat Cæsar ipse Commentariorum suorum de bello Gallico lib. 5 & 6.
q Duo igitur in mandatis habuerunt, alterum, ut idolis sacrificarent, alterum, ut Christianos persequerentur; sed exsequi utrumque detrectarunt. Idem prorsus S. Eucherius de Martyribus Agaunensibus tradit. Ad sacrificandum idolis coactos fuisse, ex his Eucherii verbis colligitur: Ubi vero ad Thebæos denuntiatio iterata pervenit, cognitumque ab eis est, injungi sibi rursum executiones profanas, vociferatio passim ac tumultus in castris exoritur, affirmantium, numquam se ulli in hæc tam sacrilega ministeria cessuros. Idolorum profana semper se detestatos, Christianis se imbutos sacris, & divinæ religionis cultu institutos, unum sanctæ Trinitatis Deum colere, extrema experiri satius esse, quam adversum Christianam fidem venire. Ad Christianorum quoque perniciem fuisse compulsos, Eucherius loco non uno affirmat. Primum ita scibit: Itaque cum hi, sicut & ceteri militum, ad pertrahendam Christianorum multitudinem destinarentur, soli crudelitatis ministerium detrectare ausi sunt, atque hujus præceptis se obtemperaturos negant. Tum sic: Redintegratisque mandatis edicit (Maximianus) ut reliqui in persecutionem Christianorum cogantur. Nihil igitur in his anonymi verbis occurrit, quod merito reprehendas.
r Probabilius anno 882. Vide § 2.
s Anno 1071 vel potius seq.
t De illis agetur ad diem V Octobris, quo occisi sunt & notantur in Martyrologio Romano.
u
Non senatus modo Treviris ad imitationem Romanæ curiæ, sed variorum imperatorum & Maximiani sedes fuit. Trevirim Romæ comparat Ausonius in Mosella ℣. 381 & seqq.
Salve, magne parens frugumque virumque, Mosella,
Te clari proceres, te bello exercita pubes,
Æmula te Latiæ decorat facundia linguæ.
Quin etiam mores & lætum fronte serena
Ingenium natura tuis concessit alumnis
Nec sola antiquos ostentat Roma Catones.
Exstant etiam apud Browerum ipsius senatus Romani ad Trevirensem litteræ, quas apud illum videre est ad annum Christi 276 num. 61.
x Singulorum nomina dantur infræ ad calcem cap. 2.
y Merus ingenii lusus est, quæ hic de situ Thyrsi affert: revera enim latere suo respicit Aquilonem, sicut Palmatius Austrum: quod & infra (num. 10) ponit author de quatuor Martyribus altrinsecus ad pedes S. Paulini quiescentibus. Honthemius in Annotatis hic.
z De Martyrum situ in S. Paulini crypta, vide num. 117.
aa Scripsit igitur anonymus circa annum 1072, quo crypta dilatata fuit.
bb Æneïd. lib. 1 ℣. 98.
cc Patet ex contextu hoc, & mox subjunctis, ante annum 1071 & citra revelationem divinam nihil humana traditione de hoc thesauro Treviris notum fuisse. Ita Honthemius cit.: notus tamen fuit ante Normannorum irruptionem anni 882.
* Sociisque
* manifestato
CAPUT II.
Sanctorum Martyrum inventio.
[Canonici S. Paulini, SS. Gentiani & Fusciani Actis,] Erant nempe in illa sancti Paulini canonicorum congregatione a fratres aliqui sanctæ religionis studio venerabiliter accensi b: hi ergo dum inter alia pietatis opera sacræ scripturæ legendi paginam c operam non minimam præberent, solebant frequentius corporis & mentis aspectibus illa repræsentare, quæ videbantur ad honorem ecclesiæ Trevericæ, matris scilicet suæ, spectare; illius forsitan, quin immo revera non immemores præcepti, quod ait: Honora patrem tuum & matrem d, & aliorum, ad hunc modum justam conversationem suadentium. Inter multimoda itaque loci hujus præconia, Passio sanctorum martyrum Gentiani & Victorici e frequentius eis occurrebat, quæ quotiens auribus eorum corporeis innumerabilem Christianorum stragem in urbe Treverica a Rictiovaro factam insonuit, totiens cor eorum mœrore simul & gaudio contremuit; mœrore quidem propter ignoratum tantum tamque preciosum sanctorum corporum thesaurum: gaudio autem propter rerum veritatem, quam per tantam scripturæ sacræ didicerant auctoritatem. Referebat enim istorum Passio Sanctorum, quod, ingresso Trevirim Rictiovaro, tanta ab eo sit facta ibi Sanctorum sanguinis effusio, ut rivi cruoris aquæ, juxta quam occisi sunt, permixti, & in Musellam deducti, eam in suum colorem converterent, ut, naturali claritate remota, peregrino magis, quam proprio, colore ruberet. Ubi & sequitur. Inhumatis etiam tum Sanctorum corporibus unda præbebat tumulum, quo, redintegrata compage membrorum, futuro ea repræsentaret judicio. In hac ergo positi mentis anxietate, indictis sibi aliquando biduanis, aliquando triduanis, jejuniorum disciplinis, a divina postulabant pietate, ut aliquod tam sancti depositi indicium eis monstrare dignaretur, per quod benedictum nomen ejus a sæculo in sæculum benediceretur, ac laudaretur.
[13] [& Folberti cujusdam] Ut ergo promissio Dei immota permaneret, quæ dicit: Ubi duo aut tres congregati fuerint in nomine meo, in medio eorum sum f (tres quippe intentionis hujus fratres fuerunt) auxilium Dei sibi ad hanc intentionem præberi, cito senserunt: prius enim, quam triduanum jejunium tertia vice complevissent, misit eis Deus in adjutorium quendam sanctæ conversationis laïcum, nomine Folbertum, privatum eundem visu oculorum, quem unus ex tribus præfatis fratribus, Cuono videlicet, custos monasterii sancti Paulini, studio sanctæ hospitalitatis, in domum suam recipiens, sufficienti ac placita illi officiositate sustentabat: hujus autem cibus vespertinus erat panis perparvus, medietatem palmæ non vincens in latitudine, duas partes farinæ, tertiam partem habens ex cinere, cum aliquo genere herbarum, aut crudarum, aut non bene coctarum, & insalsarum, cum haustu etiam aquæ minimæ mensuræ, certe neque modulum suum excessuræ.
[14] Tali vero adjutorii divini consolatione non modicum lætificati, & ad speranda potiora Dei munera nimirum animati, [visione,] huic fratri consilium, quod de hac re conceperant, manifestabant, ejusque devotionis impensius studium sibi ad hanc rem suppeditari postulabant. At ille, ut erat paratus ad omnia virium suarum supplementa omnibus præbenda, juxta illud videlicet Doctoris gentium exemplum, quando dixit, se omnibus omnia factum fuisse g, solitum jejunandi modum hac de causa adeo intendebat, quod per continuum tunc triduum nullum penitus corporis alimentum suscipiebat; sed interdiu omnibus urbis hujus monasteriis, nudis, ut solitus erat incedere, pedibus perlustrans, noctes eorumdem dierum in monasterio sæpe dicti patris Paulini pervigil in oratione ducebat. Unde factum est, ut in tertia nocte post primum, sicut ipse nobis referebat h, galli cantum, dum, facie lacrymis ubertim perfusa, intente, & quasi cum aliqua, ut ait, precum importunitate Dominum interpellaret, in mentis extasi subito correptus, se in aliquo quasi subterraneo monasterio, spatioso multum i, & pulchro, stare putaret.
[15] Ubi, dum multitudinem, quam dinumerare non poterat k, [ad Martyrum perquisitionem animantur,] occisorum, diversas membrorum truncationes ostendentium, deambulantem oculis mentis videret, collectis per aliquod tempus animi, quas amiserat, viribus, quibusdam eorum, velut ad hoc tantum, ut ab eo interrogarentur, se illi offerentibus, dixit: Qui estis vos, domini, aut a quo fuistis trucidati? Cui unus, qui senior inter eos apparuit, respondit: Nos fugimus huc paganorum persecutiones, & ab ipsis ad pœnas requisiti, istas, quas vides, suscepimus passiones l: nec pluribus ab eo verbis auditis, in priorem statum rediit sobriæ mentis: totis denique animi viribus ad agendas Deo gratiarum actiones succinctus, ab ipso postulabat attentius, ut, si ab ipso esset hæc visio, monstrare eam sibi dignaretur tertio, quod etiam obtinuit: nam, duabus ante diem vicibus obdormiens in oratione, eadem lætificatus est visione m. Mane itaque facto, vocatis ad se tribus fratribus, visionem suam per ordinem eis narravit, eisque cum magna exhortatione hoc persuadere laboravit, ne ab cepto orationis studio prius desisterent, quam divinæ solatium misericordiæ sibi adesse, cognoscerent, promittens eis ex ejus parte, qui amat longanimes in spe, infra unius anni spacium divinum eis adfuturum esse in hac inquisitione solatium.
[16] Hac facta exhortatione, gratias Deo pro fraterno, quem apud eos invenerat, hospitalitatis receptu referens, [& quodam veteri S. Paulini Hymno] eos humiliter rogavit, ne quas diutius in hoc loco manendi occasiones tunc ei innecterent, quia destinatum diu iter ad sanctum Jacobum perficere lubenter vellet. Et ita quidem ipse ab eis discessit; illi vero pro sanctæ inquisitionis studio majori indies æstuant desiderio, quapropter & a monachis, & a canonicis, & a sanctis monialibus, feminis religiosis, auxilio petito, jejuniis & orationibus, & eleëmosynarum quoque largitionibus insistebant plus, quam in principio: unde contigit, ut alicui religiosæ hujus communionis sorori, nomine Frideburgæ, in monasterio sanctæ Mariæ Matris Domini n, tempore meridiano in subsellio suo quiescenti, vox clara supervenerit, quæ diceret: Vade, quære invetustissimis scedulis aureis litteris in testimonium illis: cujus vocis altisonæ strepitu expergefacta, dum, capite de subsellio levato, circumspiciens neminem videret, caput iterum in eundem quiescendi modum vix reposuit, cum denuo vox eadem apertius, quam prius, auribus ejus insonuit; iterum ergo erecta, & signo sanctæ Crucis munita, dum nullum vocis hujus auctorem in prospectu haberet, non dormitura, sed tertium vocis hujus adventum præstolatura, caput iterum reclinavit: tunc vero, sicut ipsa retulit nobis o, vox eadem, quasi cum quadam imperiositatis austeritate ad illam venit, eamque, non jam dormientem, sed vigilantem, non modicum perterrefecit, surgensque igitur, terrore magis, quam angustia repleta, sororem, quæ custos erat librarii, cum magna festinantia quærens, & inveniens, facto ei anxietatis suæ signo, eam ad armarium, cumulum discussura scedularum, perduxit, nec multa prius librorum volumina revolverant, quam liber unus Ymnorum vetustissimus p, Scotice * scriptus, eis in manus veniebat, quo tandem exposito, occurrebat eis frequentius quidam Ymnus de sancto Paulino satis magnus, in quo gesta sanctitatis ipsius præclara, etsi compositionis quandam rusticitatem habebant, rerum tamen non minima urbanitate florebant: referebat enim, quale pro fide Catholica bellum contra Arrianos Sanctus ille pertulerit, qualiter in exilium ab ipsis fidei Catholicæ inimicis missus fuerit, qualiter etiam ipsos, apud quos exulabat, Frigies * ad fidem Christi, factis coram regibus terræ illius signis & miraculis, converterit, idem Ymnus continuit; item post decursum viriliter vitæ hujus stadium, cum retributionis æternæ ibidem a Domino susceperit bravium, preciosum corporis ipsius thesaurum, nutu divino & miraculorum adminiculo, a Treviris esse receptum, ibidem fuit intextum.
[17] [sepultorum Martyrum locum discunt,] De cujus veneranda sepulturæ positione, quæ in ejus gloriosa celebrata est receptione, hæc inibi verba sunt posita: Posuerunt eum juxta prolem clarissimam Trevirensem, & inclitam, ubi dormiunt corpora Peregrinorum plurima, resurgentes ad prœmia die mundi novissima, occurrent in æthera Domino cum lætitia q. Hæc itaque inaudita prius scripturæ sacræ testimonia, cum gratiarum Deo actione, ac sancta mentis exultatione, lectitabant, utrum vero monita visionis in eis resonarent, aut utrum aliquod per se quærendum esse, hæc verba significarent, necdum intelligebant. Quapropter, vocato ad se uno de tribus, quos prædiximus, fratribus, ei & admonitionem vocis, procul dubio angelicæ, quam præfata soror acceperat, narraverunt, & librum Ymnorum, quem instinctu vocis ejusdem inter vetustissima, ut ita dixerimus, veterum volumina repererant, monstraverunt, qui simul ac communem eorum orationis intentionem, auditamque & visam divinæ visionis consolationem in mente retractavit, voluntatem miserationis Dei in hoc esse æstimavit; ut hunc ideo libellum, memoriam facientem Peregrinorum eis accommodaret, quo nobis amplius eorundem quærendi desiderium hoc modo inspiraret, quod & factum est: nam mox ut liber iste Ymnorum in conventum fratrum delatus & Ymnus ille ibidem est recitatus, ita corda omnium præsentium fratrum ad inquirenda plura sunt accensa, ut una omnium prudentiorum apud ipsos esset sententia de frangenda propter hanc inquisitionem sancti Paulini cripta, qua de re, communicato cum principibus civitatis consilio, licentiam hujus rei a domno archiëpiscopo Udone postulabant, & vix nimirum impetrabant.
[18] Ita namque ex industria eadem cripta fuit munita r, [& corpora inveniunt,] ut, nisi moto principali ejusdem monasterii altari, nullus locus daretur eam confringendi; unde non indebito gravitati suæ consilio non facilis erat domnus archiëpiscopus s, tanti sanctuarii frangendi licentiam differendo. Fracta igitur cripta, inventa sunt circa sarcofagum sancti Paulini sex sarcofaga, quorum duo lateribus ejus apposita fuerunt, quatuor vero pedibus ejus ita altrinsecus adhæserunt, quod utrimque duo ex eis steterint: item ad caput ejusdem sancti patris nostri septem sarcofaga sanctorum Martyrum, totidem corporibus aromatizantia, fuerunt locata; hæc vero omnia sic colligaverat locantium industria, ut factis fornicibus singulis super sarcofagis binis, nullus, ut dictum est, locus daretur eis movendis, nisi moto prius altari præcipuo monasterii: fecerat præterea, non hujus criptæ conditor operosus, sed hujus loci, & eorum, quæ ibi sunt, sanctorum corporum aliquis studiosus, altare quoddam non magnum ad pedes sancti patris nostri, sarcofago ejus compactum t; hujus denuo remotio, & aliqua terræ sub ipso effossio, plena fuit nostræ expectationis consolatio. Inventa est siquidem ibi tabula marmorea u, qua sublata, apparuit ejusdem latitudinis tabula plumbea x, hæc item levata, multaque aquæ infusione, multaque setæ porcinæ confricatione tandem purgata, retulit nobis & istorum Martyrum vocabula, & Martyrum tempora, persecutorum quoque nomina, aliaque perplura summa festivitatis præconia hujus plumbi cecinit nobis sculptura: hujus ergo textum sculpturæ hic voluimus pleniter inserere.
[19] In hac cripta jacent corpora Sanctorum, secundum seculi dignitatem nobilissimorum, [una cum tabula plumbea,] secundum Dei autem voluntatem Martyrum preciosorum: nam Rictiovarus, Maximiani imperatoris præfectus, legionem Thebæam jussu ipsius circumquaque persecutus, hanc etiam urbem propter ipsos ingressus est: quorum innumeros cum hic occidisset, hos quoque hujus civitatis principes, fidei Christianæ Confessores, cum ipsis occidit, quorum hic corpora circum circa sunt collocata. In medio vero ipsorum sancti Paulini y, clarissimi Trevirorum episcopi, corpus est ferreis catenis suspensum z, quod ibi sanctus Felix aa, hujus sedis episcopus, a Frigia totius regni viribus translatum, III Idus Maii honorifice suspendit, qui & istud monasterium in honore sanctæ Dei Genetricis, necnon eorumdem Martyrum, construxit bb. Nam propter horum Principum corpora innumerabilia ejusdem multitudinis corpora in hoc monasterio sunt comprehensa cc: quorum nomina, sicut innumerabilis populi & peregrini, non potuerunt reperiri, excepto uno Ducis vocabulo, qui Tyrsus vocabatur.
[20] [Historiam Martyrum complexa.] Hujus itaque & eorum Martyrum vocabula, quorum hic videri possunt sarcofaga, aureis litteris in hujus criptæ pariete conscripta fuerunt: quæ inde devoti, qui tunc erant dd, Christiani huc transtulerunt, quando Nortmannos hanc urbem, sicut cæteras undique urbes ee, depopulaturos esse, præsciverunt. Is ergo, qui in dextero sancti Paulini latere est repositus, Palmacius ff vocabatur, qui consul & patricius toti huic civitati principabatur: in sinistro autem latere ipsius qui jacet, Tyrsus vocatur, cujus nomen solius de tanta multitudine est notatum, quia ejusdem Legionis gerebat ducatum gg. Ad caput autem hujus sancti Paulini septem jacent hujus urbis senatores nobilissimi, martyrio cum ipsis Thebæis coronati; quorum medius vocatur Maxentius, juxta quem dextrorsum qui jacet proximus, nomen habet Constantius, post quem est Crescentius, postea Justinus: in latere autem sinistro Maxentii qui jacent, tres erant fratres germani, quorum major natu proxime Maxentium hh Leander, juxta quem Alexander, postea Sother: ad pedes vero sancti Paulini altrinsecus positi sunt quatuor viri genere & virtute clarissimi, qui, licet tempore pacis occulte Christum colebant, tempore tamen persecutionis aperte, & constanter fidem Christianorum defendebant; adeo ipsi Rictiovaro in faciem resistebant, quod eos quasi ad exemplum aliorum diversis tormentorum generibus multum afflictos, tandem in præsentia sua fecit decollari: alter ergo duorum versus Austrum positorum, interior scilicet, Hormista, exterior autem Papirius vocatur: alter autem eorum, quorum latera Aquilonem respiciunt, interior item Constans, exterior Jovianus vocatur. Ingressus est autem Trevirim Rictiovarus quarto Nonas Octobris, & eadem die occidit Tyrsum cum Sociis, sequenti autem die Palmatium cum aliis principibus civitatis: tertia vero die cedem exercuit in plebem sexus utriusque ii.
ANNOTATA.
a S. Paulini monasterium ad lævam civitatis Trevirensis extra portam S. Simeonis situm, S. Felix, Trevirensis episcopus, teste tabula plumbea, in honorem S. Mariæ & Martyrum Thebæorum, Treviris passorum, consecravit. Primo monasterium S. Mariæ Virginis dictum fuisse, verosimile est, cui nempe a S. Felice potissimum dedicatum fuit. Postmodum S. Paulini, ut Egberti, Trevirensis episcopi, Charta anni 981 docet, appellatum fuit, hodieque appellatur. Subinde etiam S. Mariæ ad Martyres, sed non nisi post inventa anno 1071 vel seq. sanctorum Martyrum corpora. Vide Honthemium Historiæ Martyrum Trev. § 3.
b Tres præcipue numero fuisse, num. 13 ait, & Cuononem, monasterii S. Paulini custodem, nominatim anonymus exprimit.
c Id est, Sanctorum Vitas & Passiones.
d Exodi 20, ℣. 21.
e De his Actis egi num. 6 & seq.
f Matt. 18 ℣. 20: Ubi enim sunt duo, vel tres congregati in nomine meo, ibi sum in medio eorum.
g Ad Cor. cap. 9 ℣. 22.
h Hic iterum anonymus innuit, se Martyrum inventioni æqualem, imo & ex ipsis S. Paulini canonicis verosimiliter aliquem.
i Talis certe non erat crypta, in qua Martyrum corpora jacebant.
k Quidquid sit de hac visione Folberti, auxesi hic utitur anonymus, dum innumerabilem Martyrum numerum Folberto apparuisse, ait: haud enim tanto numero fuere, qui Treviris tum temporis Christianis legibus viverent, nedum Thebæi, qui cum S. Tyrso ibidem pro fide occisi sint. Hausit verosimiliter anonymus innumeram illam Martyrum Thebæorum multitudinem ex tabulæ plumbeæ textu, & Folberti visioni adjunxit seu amplificationis, seu ornatus gratia.
l Itaque Martyres, quos Folberto apparuisse,narrat, Thebæi seu peregrini fuere, non Trevirenses indigenæ. Ceterum vereor, ne & hæc Folberti interrogatio, & senioris Martyris responsio, Folbertinæ visioni ab anonymo adjecta sit eadem de causa, qua innumerabilis Martyrum Thebæorum multitudo, de qua lit. proxime præcedenti.
m Recte hoc loco notat Honthemius: Visionibus parum fidit Ecclesia: nam can. 26, Dist. 1 de Consecrat. ex Concil. Afric. sic statuitur: Ut omnino nulla memoria martyrum probabiliter acceptetur, nisi, ubi corpus, & reliquiæ certæ sunt, aut origo alicujus habitationis, vel possessionis, vel passionis fidelissima origine traditur: nam quæ per somnia & inanes quasi revelationes quorumlibet hominum ubicumque constituuntur altaria, omnino reprobantur. Verum non propter apparitionem, Folberto factam, sed propter antiqui cultus indicia, quæ sibi non dubia visa sunt, eos, quorum corpora in S. Paulini crypta invenerant, Trevirenses atque ipse etiam archiëpiscopus Udo pro Sanctis habuerunt.
n Ad Horrea, vulgo Oeren dictum, seu ad S. Irminam, quod etiamnum nobilibus monialibus floret, inquit hic Honthemius: Browerus ad annum 643 num. 49 de illius origine ita scribit: Etenim Modoaldus (Trev. Ep.) amplissimis ab eo (Dagoberto) muneribus affectus, ut erat magno suæ ecclesiæ propagandæ atque ornandæ studio, Christo Divisque templa sistere, monasteria inchoare, cœtus cogere virginum. Primam igitur Dei Genitricis nomini basilicam ponit; apud quam domicilio constituto, filia Dagoberti Irmina, aggregatis a S. Modoaldo in vitæ communionem virginibus, velum ornatumque monasticum sumpsit, appellarusque locus est ab horreis regalibus, quæ in eam rem Dagobertus contulerat, Horrea. Moniales olim S. Benedicti instituto usas, sed his deficientibus, suffectas esse, quæ S. Augustini institutum sequerentur, Masenius scribit Nota 13 ad tom. 1 Annalium Trev. Browerianum.
o Treviris igitur morabatur anonymus, cum Martyrum corpora inventa sunt.
p De Hymno illo egi num. 10 & seqq.
q Qui hæc verba cum textu tabulæ conciliari queant, vide num. 13.
r Cryptam probabilius non diu ab invasione Normannica occlusam fuisse, dixi num. 24.
s Udo nempe, qui, ut Browerus scribit, ab anno 1066 electus Trevirensis episcopus, & anno 1068 ordinatus, Treviris sedit usque ad annum 1077. Huic nonnulli Martyrologium, ab Adone Viennensi compositum, perperam adscripsere.
t Incertum, quo tempore: verosimiliter tamen paulo post acceptam a Normannis cladem. Vide num. 33.
u Ad hunc locum ita notat Honthemius: Nihil videtur in hac characteris fuisse. Cur autem superius laudantur tabulæ marmoreæ pro documentis? Stulte sane tabulam marmoream, velut antiquum documentum laudasset anonymus, si nihil in ea characteris umquam fuisset exaratum. Atqui vel hinc conjici probabiliter potest, Martyrum nomina huic ante Normannorum irruptionem litteris aureis fuisse inscripta; præsertim cum tabula plumbea affirmet, Martyrum nomina litteris aureis expressa, in eumdem locum fuisse translata, quo tabula recondita fuit. Vix enim est, inquit Honthemius ipse Hist. Martyrum Trev. § 14, ut memoriales illæ litteræ, utpote ex destinatione ponentium quam diutissime permansuræ, immediate commissæ fuerint parieti subterraneo, cum ipsa humiditas, sal petræ & mucor, eas paucos intra annos absumpturus fuisset. Quod si pluribus, aliisque a memorata tabulis Martyrum nomina inscripta fuisse, contendas, debuissent utique illæ una cum tabula postmodum inveniri; earumque anonymus, tamquam totidem monumentorum, quod non facit, meminisse. Porro si Martyrum nomina tabula illa marmorea litteris aureis expressa continuerit, his etiam plura continuisse potest, & tabulæ plumbeæ curatori pro fundamento fuisse. Vide dicta num. 78 & seqq.
x Probabilius anno 1072 inventio hæc contigit, ut num. 22 dictum est; maxime, cum Sigebertus annum inchoet a Paschate, atque adeo a Lamberto Schafnaburgensi dissentire non videatur.
y Illius Acta illustrata habes tom. VI Augusti ad diem ultimum ejusdem mensis.
z Non inusitatum fuisse olim, ut Sanctorum corpora suspenderentur, ostensum num. 24. Ceterum ex his tabulæ verbis cum antecedentibus & consequentibus collatis, verosimilius apparet, tabulam, instante invasione Normannica, suspensoadhuc S. Paulini corpore, fuisse confectam. Vide num. 26 & seq.
aa Totius regni viribus S. Paulini corpus e Phrygia Trevirim fuisse deductum, fabulosum videtur, sed forte significatum anonymus tantum voluit, id non sine summa difficultate S. Felicem præstitisse. Acta S. Felicis habes tom. III Martii ad diem XXVI ejusdem mensis.
bb Ita habebat seculo IX Trevirensium traditio: quam non evertit conditio temporis, quo Trevirensibus præfuit Felix. Vide num. 37 & seq.
cc Innumerabiles numero Socii S. Tyrso non fuerunt: veri itaque limites hic excedit anonymus.
dd Ex his verbis consequens non est, tabulam post invasionem Normannicam conditam fuisse. Vide num. 28 & seq.
ee Inter vastata a Normannis, priusquam hi Trevirim venerunt, loca, Regino hæc recenset: Leodium, Trajectum, Tungros, Coloniam Agrippinam, Bonnam, Tulpiacum, Vilpiacum, Nuis, Aquisgranum, Malmundarias, Stabulaus.
ff Agetur de eo ad diem V Octobris, quo Martyrologio ejus nomen inscriptum est.
gg Seu, quod esset unus e legionis ducibus.
hh Hæc verba per oscitantiam amanuensis omisit Browerus: inveniuntur autem in omnibus Mss. exemplaribus, quorum plura vidimus. Honthemius hic.
ii Probabile apparet, quædam ex hic narratis e tabula marmorea, cryptæ S. Paulini parieti ante Normannicam invasionem affixa, deprompta fuisse; quædam vero addidisse de suo, qui tabulam confecerunt, conficiendamve curarunt. Utraque distinxi num. 80 & seqq.
* an Gothice?
* Phrygas
CAPUT III.
Miraculum ossis sanguinem fundentis.
[Ad incredulorum confusionem,] Lecta est igitur hæc epistola, & in plurimas mox cartas magno omnium Dei fidelium, hanc audientium, tripudio, transcripta a: nec tamen defuit in ipso fidelium Dei collegio b ecclesiæ malignantis dissensio, quæ hæc divinæ miserationis beneficia, non, quanta debebat, reverentia suscipiebat. Sed, spiritu instigata maligno, dentibus ea lividis laniare præsumebat c. Cæterum dentes eorum, utpote peccatorum, Dominus conterere curavit d, dum signa, quæ juxta Pauli verba non fidelibus, sed infidelibus, data sunt e, in conspectu eorum per merita Martyrum pretiosorum, quorum inventioni non congaudebant, multiplicavit.
[22] Ex his igitur aliqua, ut dictis Apostolicis in hoc consentiamus (non tantum propter fideles Christi instruendos, [dum ampliatur S. Paulini crypta,] quantum propter eosdem infidelitatis ministros ad fidem rectam, & reverentiam Sanctis debitam commonendos) breviter notamus. Quorum primum adeo notabile, adeo memorabile, adeo etiam fuit mirabile, ut non solum, si quæ fuerunt mentes infidelium, inde nimirum contabuissent, sed & ipsa fidelium Christi corda non minimum inde contremuissent. Nam cum, sicut prædiximus, facta per misericordiam Dei hac Sanctorum revelatione, domno nostro archiëpiscopo Udoni, hujusque principibus, placuisset, ut cripta sanctorum corporum collocationi competenter amplificaretur, necesse fuit, ut plurimum terræ ex eodem loco purgando portaretur f. Erat autem ante id ipsum sæpe dicti patris Paulini monasterium ex parte Occidentali palus quædam, ita viantibus nocua, ut monasterium illud petentibus, aut inde per hanc viam repedare volentibus, vix angustissima relicta fuisset per illam semita. Qua de re plerisque loci illius fratribus complacuit, ut eadem terra, quæ ob prædictam parandæ criptæ necessitatem de monasterio portaretur, ad exsiccationem paludis ejusdem locaretur.
[23] Quod cum fieret, & terra per sex jam dies ibi deposita fuisset, [as quoddam, ibi repertum,] accidit, ut in die septimo unus aliquis ex loci illius canonicis, ante cujus portam palus eadem maximam inundationem faciebat, studio complanandæ terræ, ibidem positæ, de domo sua egrederetur, cumque terram discutiendo frusta quædam ossium inibi jacere videret, unum ex illis suscipiens, in manu sua in domum illud portavit: accepta etiam aqua, diligenter illud purgavit, & purgatum cuidam mulieri ad conservandum, donec in monasterium referendi locum haberet, commendavit: quod illa despective suscipiens, & cur illud reverentia dignum esse judicaret, inquirens, posuit tamen illud in scrinio suo inter panniculosos, aliosque muliebris supellectilis usus diversos: pigmentorum quoque species aliquæ g in eodem fuerunt scrinio repositæ.
[24] [sanguinem] Cum autem vespertinali officio (sicut Quadragesimalis temporis ratio poscebat) frater ille cum suis in eadem domo reficere vellet h, cœpit illa, cui os commissum fuerat, puella nimio cordis dolore cruciari, cœpit Corporis & Sanguinis Dominici communionem, aut ut exitus vicini præparationem, quibus poterat verborum signis, quia ipsis nequivit verbis, humiliter, ac devote precari. Cui frater ille: Fac tibi, ait, scrinium tuum deferri, & si qua sit tibi species pigmentaria, dolori cordis profutura, require. Hoc dixit, & scrinium hac de causa recludendum illi accommodare non distulit. Hoc itaque vixdum recluso, & cooperculo tenuiter levato, mira res! tota sanguinis exundantia ab osse illo, valde parvo, est effusa, ut facies mulieris ejusdem tota, atque pellicea ejus manica dextra mirabiliter sit inde perfusa. Ipsa quoque in eadem hora cordis dolore est absoluta: qua de re nimio percussi terrore, lacrymosis precibus a divina misericordia postulabant continuo, quatenus tam immenso divinitatis suæ præconio, nullo eos corporis aut animæ damnaret judicio. Quo facto, frater idem currens curriculo ad aliquem fratrem, quem sibi expertus erat esse fideliorem, ad hujus rei eum perduxit demonstrationem; qui veniens, dum scrinii ejusdem operculum introspecturus levaret, nullus (sicut ipse ait) qui hoc non videret, credere non valeret, qualiter adhuc sanguis ex eodem osse ipsum scrinii operculum, totumque, quod * ipso scrinio erat, muliebris disciplinæ instrumentum, respergendo bulliret.
[25] [copiose fundit,] Unde & ipse non minimo repletus stupore, cum omnibus, quæ in ipso erant, non jam deinceps muliebribus ornamentis, sed potius aliquibus tam pretiosi sanguinis aspersione factis sacramentis, in monasterium festinanter portavit, illudque convocatis illico Prioribus loci illius omnibus demonstravit: ipsi vero, missis mox per omnia totius civitatis monasteria hujus rei nuntiis, omnes abbates, & præpositos cor-episcopos, & decanos, ceterosque boni testimonii fratres non paucos i, ad se in eadem hora faciunt venire, dominus autem archiëpiscopus non erat tunc in illa civitate; alii autem omnes loci hujus Priores, in claustrum S. Paulini celeriter congregati, magnifico miraculi hujus ostento non modicum sunt lætificati. Delato namque in præsentia eorum scrinio, cum osse sanguinem sine cessatione fundente, accepit aliquis ex ipsis fratribus os sanguinolentum k in manus, cumque illud, sanguine in scrinium transfuso, sæpius evacuasset, dicto semper citius majori sanguinis inundatione replebatur. Facta igitur inter prudentiores quæstione, ex qua videlicet occasione tanti miraculi, qui ibi convenerant, hujus miraculi spiculo a divino fuissent percussi consilio, hæc una omnibus ex hac re surrexit sententia, de adhibenda scilicet majori propter hoc signum reverentia, & ipsis Sociorum ossibus, & eorum cineribus, ad cujus augmentum reverentiæ dicebant pertinere, ut terra, quæ, circa sarcofaga eorum posita, in locum, ut dictum est, cœnosum antea projiciebatur, deinceps in aliquem mundum locum venerabiliter collocaretur; cujus acervus l, dum Galaath, hoc est, Acervus testimonii, non immerito vocaretur, factum in osse, quod huic suppositum fuerat terræ, miraculum omni posteritati loqueretur.
[26] Hoc itaque consilio dato, & collaudato, illud etiam eidem fratrum collegio complacuit, [inspectante multitudine.] ut, scrinio in monasterium relato, & super altare locato, communi cordis & oris, nec non campanarum consonantia, divina ab eis laudaretur prudentia, quæ nihil facit, nisi in magna, ut par est, sapientia. Ad hanc ergo laudem Dei ex tota civitate cujuslibet ordinis & ætatis viri, ac feminæ, juvenes, & virgines, senes cum junioribus hilariter convenientes, finita laude, in sua redierunt, Dominum de tam inauditi miraculi stupore benedicentes m. Contigit autem istud miraculum quinta Nonas Martii, & Sabbathum erat n. Hora vero nona cruor ille ex osse cœpit manare, qui non ante tertiam secundæ feriæ horam visus est cessare. Fama ergo hujus miraculi, longe lateque volando, plurimorum salutis facta est occasio, dum innumeri diversis languorum fatigationibus oppressi, ad hujus famam miraculi undecumque exciti, venirent ad hunc locum humiles & devoti. Cumque coram hoc positi sacramento propter peccata, quibus aliquatenus multati erant, planxissent, aquamque, ossis hujus intinctione sacratam, sibi datam aliquatenus gustassent, non est nisi Christi fidelibus credibile, quam citissime a quacumque peste gravabantur, liberati fuissent. Si quis autem numerum & ordinem istorum a nobis curiose quæsierit, per hæc verba Porphyrii sibi credat satisfieri: In numero sunt, sed non infinito.
ANNOTATA.
a Quæ solæ extant, plumbo originali deperdito. Honthemius.
b An in ipso S. Paulini monasterio?
c Fuerunt fortasse nonnulli, qui non modo Martyrum Trevirensium historiæ, prout ea legebatur in tabula, sed ipsi etiam Martyrum sanctitati obstreperent; quorum propterea dentes,editis nempe frequentibus prodigiis, a Deo contritos fuisse, affirmat anonymus. Ut ut sit, id certe efficere non potuerunt, quin San-Pauliniani Martyres sanctis exhiberi solitam venerationem brevi sint consecuti; & quidem merito: cum non esset, cur de eorum saltem sanctitate ambigeretur, eorumque cultum Udo archiëpiscopus sui ipsius exemplo, ut num. 22 & cap. 4 num. 1 videre est, approbaret. Quod autem mox Calendariis aut Litaniis inserti non fuerint, mirum videri non debet; cum id etiam aliis evenerit, quorum tamen sanctitatem & cultum Trevirenses præsules exploratum habebant. Vide dicta num. 63 & 64.
d Alludit ad illud Psalm. 3 ℣ 8 Dentes peccatorum contrivisti.
e 1 ad Cor. 14 ℣ 22 Itaque linguæ in signum sunt non fidelibus sed infidelibus.
f Sic admodum verosimile fit, os illud sanguinem stillans, de quo mox, fuisse ex ipsa crypta, aut terra ei proxima; facile enim potuit post iteratas basilicæ, quin & ipsius cryptæ restaurationes, ex uno sarcophagorum dilabi. Idem alias ibidem contigisse vidimus in Commentario prævio §§ 4 & 5, utrobique sub finem. Honthemius hic: ad calcem autem § V citati narrat, anno 1738, dum crypta instaurabatur, confractum fuisse sacrophagum; ipsoque reparato, extractas inde reliquias. Simile quid, sed ad annum 1732, contigisse, etiam memorans Gesta Trevirorum apud Honthemium tom. 2 Prod. Hist. Trev. pag. 948; nimirum, cum ruinis suis purgaretur S. Paulini ecclesia, Martyrum illic Trevirensium ossa aliquot inventa fuisse, ac inter cetera caput aliquod, quibusdam crinibus conspicuum & sanguine respersum.
g Pigmenta hic non significant fucos muliebres pro coloranda facie: sed sunt illa, a quibus dicitur pigmentarius in L. 3 § 3 ff ad Legem Cornel. de sicariis, id est, qui vendit liquores medicinales: nam iste canonicus S. Paulini subito correptæ famulæ suæ suasit, ut de scriniolo promeret speciem pigmentariam dolori cordis profuturam. Honthemius.
h Incidenter nota tempus refectionis in Quadragesima post vesperas apud nos (Trevirenses) perdurasse. Idem.
i Huic miraculo satis multi adhibebantur testes: & coævo scriptori publice laudanti testes tam illustres, omnino credetur: ne impudentissime scripsisse arguatur rem falsam in facie totius cleri & populi, provocando ad tanta testimonia, & se exponendo publicæ convictioni. Idem.
k Quorsum pervenerit hoc, ignoratur, neque scrinium, neque theca specierum, quæ sanguinem ossis exceperat, amplius habetur. Idem.
l Vide num. 128.
m Paulo aliter Ms. nostrum S. Maximini: Placuit etiam unanimitati ipsorum, ut scrinio in monasterio relato, communi cordis & oris, nec non campanarum consonantia divina ab eis laudaretur clementia. Ad hanc ergo laudem Dei ex civitate convenientes, laudesque Domino acclamantes, domum læti pro tanti miraculi novitate Christum benedicentes redierunt.
n Hinc colligitur, miraculum istud contigisse anno 1072. Vide dicta num. 22 & litteram X in Annotatis ad cap. 2.
* supple in
CAPUT IV.
Alia miracula ad Martyrum tumbas facta.
[Ad Martyrum tumbas pœnitenti vinculum sponte solvitur,] Facta sunt præterea miracula non pauca in illa scilicet cripta, ubi sanctorum Martyrum reposita corpora. E quibus aliqua, nostræ nunc memoriæ succurrentia, breviter sunt designanda a. Ex his erat hoc primum, quod licet ad plurimas Sanctorum contingat memorias, nolumus tamen in his quoque miraculis locum ei negare, quem divinæ pietatis ordinatio ei dignata est accomodare. Nam cum Domnus archiëpiscopus, post auditam de ossis miraculi * famam, primum in illud sancti Paulini monasterium orationis causa venisset, venit cum eo quidam de partibus Aquitaniæ b pœnitens, cujus brachium dextrum ferro fuit ligatum c: hic itaque cum domno antistite fossam illam, ne dicam criptam, quæ nondum ibi fuerat d, intravit, ac, facta oratione, ibi surgens de loco, ubi humo tenus jacens oravit, sarcofaga singula, in quibus corpora Sanctorum quiescebant, singillatim ea salutando e, lustravit. Quo facto, cum, discessurus a monasterio, fossam egressus fuisset, & quasi licentiam Sanctorum petiturus, in summo ejusdem fossæ margine, versus ad Sanctorum corpora, constitisset, idipsum ferramentum, quod brachium ejus dextrum diuturna sui positione jam debilitaverat, & non solum carnem, sed etiam nervos & ossa ejusdem brachii denudaverat, in illo, quo firmius erat, loco discinditur, saltuque mirabili in altum facto, velut omnibus, qui in monasterio erant, divinæ pietatis magnificentiam, & Sanctorum, quorum hoc meritis accidit, apud divinam potentiam hoc monstrando, super unum sarcofagum satis longe remotum cum clangore cecidit non minimo: ille vero miser non minore impetu ad terram supinus cecidit, quam ferrum saliens aëris altitudinem petiit: ubi tamdiu exanimis jacuit, donec tandem, gustu aquæ ori ejus ab accurrentibus episcopi hominibus infusus * recreatus surrexit, & ab hoc peccati vinculo liberatus, Deum in Sanctis suis magnificum benedicendo recessit f.
[28] Post hæc in die Palmarum g, quæ tunc erat proxima, [surda & muta,] quædam femina, quæ cum linguæ officio, auditu aurium fuerat destituta, marito ejus ducente eam, votumque pro liberatione illius in sanctorum Martyrum corporali præsentia, nec non in cleri atque populi non modica consistentia, faciente, officio restituta est utroque h. Est autem consuetudo loci illius congregationum, ut in die Palmarum in id ipsum sancti Paulini monasterium ad laudem Dei omnes cum magna populorum multitudine omni anno conveniant i. Cum ergo juxta hunc ritum eadem die maximus & clerus & populus illuc convenissent, & consuetudinarias ibi laudes Domino dixissent, adducta est in medium mulier ista, testis beneficiorum ibi divinitus sibi collatorum, pro quibus beneficiis Dei turba multa, quæ ad diem festum, ut dictum est, convenerat, speciales Deo laudes & gratiarum actiones communiter reddebat.
[29] Postea quinto Kalendas Maii k, qua die juxta indictum Ekberti Archiëpiscopi plurimæ circa manentium villarum turbæ cum crucibus Treviros solent venire, [item puer mutus & brachio male affectus,] & monasteria illius civitatis omnia circuire, delatus est a parentibus puer quidam parvus in monasterium sæpe prædicti patris Paulini, quod amodo Sanctorum quoque Martyrum non immerito potest vocari: perdiderat autem puer idem & usum loquendi, & brachii dextri aliquatenus movendi. Cum ergo, in criptam sanctorum Martyrum deductus, sarcofaga ipsorum deosculatus fuisset, cœpit parentes desuetis diu propter linguæ vinculum verbis compellare; & quia usum brachii quoque movendi receperit, levata ex aliquo sarcofago candela, non distulit monstrare. Erat vero eadem hora Domnus Archiëpiscopus cum omnibus loci illius Canonicorum congregationibus in eodem monasterio orationis deditus officio. In cujus præsentiam puer ille delatus, sanitatem recepisse ad ipsius episcopi interrogationem est probatus l.
[30] [paralytica,] Deinde, non multo temporis interjecto spatio apportatur illuc quædam puella, quæ, dum in aliquo tempore operi vacaret textrino, ita subito percussa est morbo paralitico, ut nec brachia, nec crura, in statu continere posset proprio: hanc itaque mirabili motu membrorum palpitantem juxta Sanctorum sarcofagum vidimus locari m: ubi dum, matre caput illius in gremio suo retinente, patre vero brachia & crura illius vix comprimente, parumper obdormisset; factum est per Dei miserationem, & Sanctorum, ad quorum memoriam jacuit, intercessionem, ut post paululum evigilans de somno, toto corpore surgeret sano, & basibus pedum, nervisque brachiorum statu reparatis nativo, recederet inde, pro restitutione salutis suæ Deum laudando.
[31] [cæcus,] Huic miraculo illud successit in ordine proximo, quod quidam rusticus de villa, quæ dicitur sanctæ Aldegundis n, oriundus, cui visus oculorum omnino defecerat, cum suo presbytero o, civiumque suorum numero non modico, eodem deductus est. Presbyter vero idem, assumptis secum duobus in loco illo fratribus, deduxit cœcum illum in locum, Sanctorum corporibus consecratum, ibique eum fecit unum denarium, censu annuali Sanctis illis persolvendum, super unum vadiare p sarcofagum: deposito itaque ad præsens ibi uno denario, dum aliis recedentibus, ipse in lacrymis & orationibus aliquamdiu inibi moraretur, seque, si illuminatus foret, deinceps correctiorem vitam ducturum, alicui ex illo loco Priori, sibi de salute animæ colloquenti, profiteretur; cœpit inter colloquendum dicere: videor quasi per pannum videre, deinde paulatim in visu melioratus, recessit inde sequenti die pleniter illuminatus.
[32] [& æger sanantur.] Deinde alius quidam villanus de villa, quæ vulgo Inda q vocatur, cum ex diuturna infirmitate totum corpus ita inflatum haberet, ut nec ipse, nec aliquis eum ita moribundum conspiciens aliquamdiu eum supervicturum putaret, audita miraculorum fama, quæ de istorum memoria Sanctorum longe lateque processerat, se eodem deduci exoptabat: quo perveniens; cum, facta ibi peccatorum pœnitudine, & de vitæ rectitudine voto, ad propria se recepisset, utcumque factumest, ut in paucissimorum spacio dierum subsidente totius cutis tumore, ab omni etiam liberatus sit corporis languore r.
ANNOTATA.
a Miracula nonnulla, quæ silentio hic præterit anonymus, dedi § 10 a num. 142.
b Galliæ provincia, olim Aquitaine, nunc, corrupto nomine, Guienne Gallis dicta.
c Similia Acta Sanctorum legentibus passim occurrunt.
d Quid sibi volunt verba hæc: Fossam illam, ne dicam criptam, quæ nondum ibi fuerat? non inveniuntur in Ms. nostro: itaque pro inepte intrusis habeo.
e Addit Ms. nostrum; seu osculando.
f Non est præsumendum, quod scriptor rursum effronti calamo scripsisset falsum miraculum, tamquam factum in conspectu ipsiusmet archiëpiscopi Udonis. Honthemius.
g Incidit anno 1072 Pascha in diem octavum Aprilis; atque adeo dies Palmarum in Calendas Aprilis.
h Hoc tertium quoque miraculum, in conspectu multitudinis contingens fidem meretur suam. Honthemius.
i Desiit ista pridem: solebant olim ecclesiæ Gallicanæ in die Palmarum occurrere cum clero & populo in aliqua basilica suburbicaria, & inde procedere ad cathedralem, ad significandum Betphage, de quo Jesus solemni conductu intravit Solymam, de quo Grancolas Comment. Hist. in Brev. Romanum lib. 2, cap. 53. Hodie totus clerus, etiam canonici S. Paulini, congregatur in metropolitana, absque ista processione suburbicaria. Idem.
k Legendum putat Honthemius VII Kal. Maii. Vide tamen dicta num. 140.
l Iterata patratio miraculi, præsente archiëpiscopo, confirmat veritatem, inquit Honthemius, addens, omnia hæc miracula in ipsa S. Paulini crypta contigisse.
m Hinc iterum scriptoris ætatem colligere est.
n Si hodieque existat, nec nomen mutavit, mihi equidem ignota est.
o Id est, parocho.
p Ad censum annuum obligare.
q Nihilo mihi notior villa istæc, quam S. Aldegundis, nisi sit Inda, cujus Annales Fuldenses ad annum 881 (lege 882) meminerunt, & una cum Prumiensi, Stabulensi & Malmundariensi monasteriis a Normannis vastatam scribunt.
r Sequitur in Ms. nostro hæc clausula: Benedictus sit igitur Deus, qui in Sanctis suis semper est gloriosus & mirabilis, cui est honor & gloria in secula seculorum. Amen.
* miraculo
* insulæ
Sub Diocletiano et Maximiano.
APPENDIX DE S. BONIFACIO ET SOCIIS MM. FORTE THEBÆIS
APUD TREVIROS.
Tyrsus M. forte Thebæi apud Treviros (S.)
Socii, MM. forte Thebæi apud Treviros
Bonifacius M. forte Thebæi apud Treviros (S.)
Socii MM. forte Thebæi apud Treviros
AUCTORE J. B.
SYLLOGE.
Sanctorum Martyrum memoria sacra, cultus, & reliquiarum translationes.
Sanctum Bonifacium, alterum forte Thebææ legionis ducem, cum Sociis, quamquam Treviris eodem, quo S. Tyrsus, die martyrium subierit, huc ea de causa rejeci, tum quod Martyrum Trevirensium Passio de illo non agat, [S. Martyris in sacris Fastis memoria] tum quod ipsi fere propria sint, quæ de illo porro dicentur. Vix quidem notus ille fuisset, nisi Mediani ejus reliquiæ, ut infra dicetur, fuissent aliquando repertæ, ejusque memoriam auctor libelli de Successoribus S. Hildulphi, qui sub initium seculi XI floruit, posteritati conservasset. Paucis adeo martyrologis cognitum fuisse, mirum videri nemini debet: meminit tamen illius ad diem IV Octobris Lubeco-Coloniensis Usuardi editio his verbis: Apud Trevirim natale sanctorum martyrum Tyrsi, ducis sacratissimæ legionis trecentorum Thebæorum, & sancti Bonifacii. Meminit & Martyrologium Medianense antiquum, a Ruyrio visum: IX Calend. Octobris; Medii monasterii, Repositio corporis beati martyris Bonifacii in Thebæa legione apud Trevirim cum Sociis suis martyrisati, sub Maximiano cæsare. Et Luxoviense: In Mediano monasterio: sancti Bonifacii martyris. Hinc Sancti in Mediano monasterio cultum deduces, de quo Belhommeus, Medianensis abbas, in Annotatis ad cap. 1 citati libelli scribit: Illiusque memoria magna cum veneratione semper retenta & conservata est in Mediano monasterio, in quo festum illius solemniter celebratur singulo quoque anno, die XXII Septembris. Eumdem cultum arguunt peractæ ibidem sacri corporis translationes, de quibus infra. Adde Grevenum num. 3 Commentarii ad Acta SS. Tyrsi & Sociorum adductum.
[2] [& Passio] Quod vero ad Passionem ejus attinet, omnia fere habet cum S. Tyrso communia, locum, annum & diem Passionis, IV nempe Octobris; eumdem denique persecutorem, Rictium Varum: hoc tamen a S. Tyrso discrepat, quod hic juxta locum, ubi modo San-Pauliniana basilica visitur, Bonifacius vero prope pontem Mosellæ occisus sepultusque perhibeatur. Audi Browerum ad anannum 286 num. 75: Quid multa? hic (Rictius Varus, Maximiani præfectus) simul ac Trevirim venit, mox occupato urbis loco tum frequentissimo, quem hodie rejectum in suburbana, veteres libri Campum Martium celebrant, idolomaniæ gentilium sedem, istuc advocata concione, peregrinum Militem accersiri jubet: is haud cunctanter obsecutus, cum prodiisset: solemnis quæstio; ecquid ad sacrificandum Diis Romanis animi habeat, & num ad Christianum nomen insectandum, & ipsi sint parati? Cui cum Tyrsus dux, istoc tam nefando sacrilegio & tanta in Deum, optimum parentem, contumelia respondisset, mortem sibi suisque jucundiorem fore, Varus, ut Christiano nomini jam dudum infensus, sternere confestim jubet non repugnantes, ac ferro sævire in Thebæorum viscera præferocem satellitem.
[3] [desumpta ex libro de Successoribus S. Hildulphi;] Nec mora: discurritur ad imperium tyranni, gaudetque cædibus innoxiorum satelles. Imbutis autem jam sanguine plurimo dextris, ad extremum interfectorum abjecta cadavera. Et Tyrsi quidem sacrati cespites, longe posterius a Felice, Trevirorum episcopo, eum in locum exaggerati, quo loco ante mœnia hodie visitur, religione, quam opere magis verenda, Pauliniana basilica. At Bonifacius cum Martyribus cohortis suæ trecentis, propter pontem, qui coloniam olim, interfluente Mosella jungebat, obscura, præ metu, sede locatus. Præluxit autem Browero auctor libelli de S. Hildulphi Successoribus in Vosago cap. 1, ubi hic eadem de S. Bonifacio narrat. Porro quo hic fonte hauserit, quæ ex illo de S. Bonifacio Browerus mox citatus deprompsit, difficile dictu est. Num ex monasterii Medianensis traditione? Verum id ipse libelli auctor convellere videtur; scribit enim paulo post, Bonifacium, cum ejus corpus, adulto jam seculo X, Mediani inventum est, mortalium memoriæ funditus fuisse substractum; nisi id de loco dumtaxat, quo illius corpus jacebat, intelligendum sit. Num ex antiquissima & fusiore S. Hildulphi Vita, primum deperdita, & dein sub annum 964 reperta & in compendium redacta, ut in Commentario ad Acta S. Hildulphi § 1 Belhommeus scribit? Vidisse quidem illam potuit, spectata ætate; sed num reipsa viderit, scrupulum injiciunt, quæ de ea apud Belhommeum Historiæ Mediani monasterii parte 3, pag. 231 Bajonus scribit: Post temporum autem multos cursus decursos, rursus reperitur (prolixus S. Hildulphi Vitæ codex) sed quia pro suæ quantitatis magnitudine legentibus tædium afferebat, adhibitis scholasticis, breviatur. Sed ob fratrum negligentiam rursus a Medio cœnobio factione quorumdam elabitur. Num denique Trevirenses consuluit? at illi, Martyres suos Thebæos,ineunte seculo XI, omnino forte ignorabant.
[4] Porro libelli auctor, posteaquam S. Bonifacii Sociorumque martyrium recensuit, [qui S. Martyris reliquias in ecclesiam S. Maximini Treviris] ita progreditur: Qui vilibus mandati bustis a Christianorum populis (rectius dixisset a Christianis) rabiem pertimescentibus gentilitatis, post plurimorum curricula annorum honeste reconditi, jacent in quadam basilicæ sancti Maximini cryptella. Et hoc peractum beati patroni nostri Hildulphi vigilantia. Contigit id verosimiliter eodem tempore, quo S. Maximini reliquias S. Hildulphus transtulit: unde utrorumque translationem Browerus conjunxit ad annum 758 num. 160 ita scribens: Convocatis igitur e propinquo episcopis, Clemente atque Cudtberto, re mature cum iis deliberata, statuit tandem, ex oratorio veteri in alium transferre locum sacra D. Maximini ossa, marmori ac cupressinæ tumbæ inclusa. Interea pone D. Hilarii cellam, ædem, S. Joannis Euangelistæ nomini sacram, pontifex a fundamentis novam maximis impensis exsuscitat; huc, simul maturum fuit, celebri pompa cum D. Maximini, tum trecentorum Martyrum Thebææ legionis, queis Bonifacius olim dux militiæ fuerat, venerandas reliquias infert; atque eas sepultura cum Agritio, Nicetioque communi afficit.
[5] Sub annum igitur 758 hæc contigisse, Browerus existimavit: [provecto seculo VII transtulit,] at alii, jam provecto seculo VII S. Maximini, atque adeo Bonifacii etiam ejusque Sociorum translationem a S. Hildulpho institutam fuisse, merito contendunt. Orta est hæc opinionum discrepantia ex eo, quod aliis S. Hildulphus Miloni, aliis autem Numeriano, Trevirensibus episcopis, successisse sit visus. Cum his facit tum auctor seu interpolator Vitæ S. Hildulphi, tom. III Jul. pag. 228 editæ, tum auctor libelli de Sancti successoribus in Vosago, sive unus idemque, sive diversus. Ille enim S. Hildulphum anno 707 ad Superos abiisse; hic vero, ab anno 703 narrationem suam exorsus, mox cap. 2 Regimbertum in Medianensis cœnobii regimine proxime S. Hildulpho successisse, affirmat: licet citatus Vitæ S. Hildulphi interpolator, in Trevirensium antistitum Chronologia parum versatus, S. Hildulphum Milonis, Trevirensis episcopi, successorem etiam faciat. At vero Hildulphum, non Miloni, sed Numeriano successisse, jam pridem advertit Henschenius lib. 4 de tribus Dagobertis cap. 5, quem plures deinde recentiores secuti sunt. Ceterum, posito, S. Hildulphum ex hac vita migrasse anno 707, facile est ex ejusdem interpolatoris mente annum translatarum a S. Hildulpho in S. Joannis Euangelistæ ecclesiam S. Bonifacii & Sociorum ejus reliquiarum definire: cum enim simul affirmet, obiisse S. Hildulphum anno quadragesimo a gloriosa domini pontificis Maximini translatione, anno 667 id ex ejus mente contigisse, manifestum evadit: Calmetus vero tom. 1 Historiæ Lotharingicæ pag. 443 ad annum 670 referri ait. Denique in Vita S. Agritii hæc translatio facta dicitur IV Kal. Junii, ut legitur tom. 1 Januarii pag. 775, quo die notatur etiam in tribus postremis Trevirensibus Calendariis ab Honthemio editis.
[6] [forte ex sacello quodam, quo jam ante translatæ fuerant:] Quæret hic fortassis nonnemo, fueritne hæc S. Bonifacii Sociorumque prima omnium translatio? Ita quidem e verbis auctoris libelli de Successoribus S. Hildulphi in Vosago, num. 4 adductis, consequi videtur. His enim innui videtur, S. Bonifacium & Socios e vilibus, quibus mox a martyrio suo mandati a Christianis fuerant, bustis erutos, in S. Maximini fuisse a S. Hildulpho translatos: at cum idem fortassis auctor in Vita S. Hildulphi cap. 5 his tantummodo verbis: In quo (constructo ab Hildulpho oratorio) pariter imposita sunt trecentorum Martyrum Thebeæ legionis corpora, eamdem translationem describat, nec loci, unde proxime Sanctorum corpora levata fuerant, mentionem faciat, ita fortassis verba, num. 4 adducta, intelligenda sunt, ut locum quidem, in quo primum fuere recondita, at non illum, unde tunc recens eruta fuere, designare voluerit. Accedit, teste Honthemio tom. 1 Hist. Trev. pag. 222, in Trevirensi S. Maximini monasterio S. Hildulphi Vitam Ms. servari, in qua S. Hildulphus ex sacello ignobili ad pontem Trevirensem S. Bonifacii & Sociorum corpora ad S. Maximini cœnobium transtulisse, perhibetur; quod, si verum est, præter memoratam, translationem insuper aliam aliquando institutam fuisse, necesse est: quamquam dubitari merito queat, sitne id recentius additamentum, quod S. Hildulphi Vitæ aliquis dicti cœnobii alumnus adjecerit; tum quod sacelli illius in Medianensi codice, cum Epternacensi & Paderbornensi collato, nulla mentio fiat; tum quod ad calcem capitis 5 in ipso Epternacensi & Paderbornensi quædam adjecta legantur, quæ desiderantur in Medianensi, & ad Trevirense S. Maximini monasterium potissimum spectant: ut adeo, primusne S. Hildulphus S. Bonifacii & Sociorum corpora transtulerit, necne, versetur in dubio.
[7] [sub initium vero seculi VIII Mediano monasterio intulit,] Utut sese res habeat, non diu S. Bonifacii sacræ exuviæ Treviris in crypta Maximiniana quievere; anno enim 703 Treviris Medianum monasterium (in Vosago situm, ab Oriente habens Senoniense monasterium, a Meridie Juncturas, ab Occidente Styvagium, a Septentrione Bodonis monasterium, & inde Medianum a conditore suo S. Hildulpho nuncupatum) fuere translatæ. Penultimo, inquit libelli de S. Hildulphi Successoribus auctor, domni abbatis Leutbaldi anno, ab Incarnatione vero Domini nostri Jesu Christi septingentesimo tertio venerabile corpus S. Bonifacii martyris, ablatum Trevirorum populo, Divinitatis ope illatum est Mediano monasterio: die nimirum XXII Septembris, ut ex dictis num. 1, habetur. Quo auctore translatio ista contigerit, hoc quidem loco citatus paulo ante scriptor non edicit: at cap. 9 a quibusdam devotis Deo viris id factum scribit. Illam Browerus ad annum 768 num. 192 S. Hildulpho adscribi ait. In hac item, inquit ille, operum molitione, congruit, Thebææ cohortis ducem Bonifacium existimare, translatum esse Treviris in montana Vosegi, quandoquidem ejus translationis celebratur auctor Hildulfus, qui Medianis eum sedibus intulit. Quod sane verosimillimum est; cum, relicta Trevirensi cathedra, Medianum condiderit S. Hildulphus, eoque in vivis adhuc superstite, S. Bonifacii reliquiæ ad Medianum monasterium allatæ fuerint.
[8] At quam verosimile est, id S. Hildulphi potissimum opera actum esse, [non tamen furto ablatas:] tam parum mihi probabile est, S. Bonifacii reliquias Trevirensibus furtim fuisse ablatas, quod cap. 1 & 9 memorati sæpius libelli auctor scribit. Fuere equidem olim simplicioris ingenii homines, qui hujusmodi reliquiarum sacrarum furta & pia & licita crederent: quod quidem de S. Hildulpho suspicari non ausim. Adeone exigua apud monachos S. Maximini S. Hildulphus, Trevirensis præsul, auctoritate & gratia valuit, ut vel partem corporis S. Bonifacii (neque enim totum illius corpus Mediani umquam fuit) ab illis impetrare nequiverit? Atqui S. Hildulphum novis monasterium suum substructionibus excoluisse, & insigniter sibi benevolum fuisse, ipsi S. Maximini cœnobitæ fatentur apud Zyllesium in Defensione ejusdem abbatiæ pag. 75. Quidni igitur is, seu Treviris abiens, seu Mediani jam commorans, ornandis, quæ condiderat, locis sacris, S. Bonifacii reliquias a S. Maximini ascetis impetrarit, ut furto auferri debuerint? Rectius igitur, si forte rei gestæ tempus excipias, legitur in Chronico S. Maximini apud Honthemium Hist. Trev. pag. 1002: Sub hoc abbate (S. Weomado, Trevirensi dein archiëpiscopo) videtur, seu potius sub prædecessore, S. Hildulphus transtulisse corpus S. Maximini in ecclesiam nuper reparatam una cum trecentis Martyribus Thebææ legionis, sed corpus S. Bonifacii in Medianum cœnobium in Vosago sub Tullensi parochia transtulit, relictis hic capite & aliquibus reliquiis; ubi & ipse S. Hildulphus sub regulari disciplina vixit, relicto episcopatu, uti in Passione Thebæorum & Trevirorum Martyrum patet.
[9] Eadem deinceps sorte in Mediano monasterio S. Bonifacius, [cum vero oblivioni ibidem datæ essent,] qua Treviris Tyrsus usus est: illatis enim in S. Martini ædiculam, templo beatissimæ Virginis cohærentem, ejus reliquiis, temporum perturbationibus, variisque ipsius monasterii vicissitudinibus, hominum memoriæ ita subtractus fuit, ut Adelberti abbatis tempore post medium seculum decimum ignotæ prorsus fuerint Medianensibus ejus reliquiæ; ut libelli de Successoribus S. Hildulphi in Vosago auctor scribit: cum tandem, divina opitulante gratia, sub eodem abbate detectæ fuerunt. Qui vero id contigerit, ipsemet auctor ita explicat cap. 9: Hic ordo gestorum exposcit, ut, memor promissi, retexam inventionem sancti Bonifacii martyris. Diruto equidem templo beatæ Dei Genitricis ac perpetuæ Virginis Mariæ, simulque ædicula beati Martini, eidem cohærente, in qua jam dictum est (cap. 1) Martyrem tumulatum fuisse: necessario loca dudum orationis occupaverant parietinæ (parietum ruinæ) hominibus ac bestiis perviæ. Quam suarum reliquiarum negligentiam non ferens spiritus Martyris, qui mirabiliter honorabatur in cælis: quadam nocte per visum in habitu militari, sicut est vultus dignitate venerabilis, cuidam juvenculo monacho, Tietfrido nuncupato, adstitit, ex indigenarum quidem mediocri sanguine procreato, sed, ut putabatur, bonæ actionis futuro, eumque suo taliter dignatus est alloquio.
[10] Admodum ægre fero, quod parietinis premor, [apparente cuidam monacho] pedibus & sordibus hominum pecorumque atteror, conculcor ac inficior; quam ob rem quantocius surgens maturato dicere abbati, ut, si propriæ vult consulere saluti, provideat quietem corpori meo. Quem frater ille hoc modo percunctatus est: Domine mi, quem te dicam & ubi habere vis sepulturam? Martyr ad hæc sic intulit: Scias, me Bonifacium nominari, gloriosæ legioni Thebeorum Martyrum numero & merito sociari; siquidem, divina concedente gratia, non impar gloriæ collegæ mei Mauritii, in cælis servatur & mihi gloria, quos per omnia fecit pares labor & militia, exhortatio Sociis titubantibus impensa, & in fide usque ad mortem perseverantia. Post nonnullos vero annos corporibus commilitonum meorum furtim disgregatus, a quibusdam devotis Deo viris ad hunc locum sum delatus, atque in oratorin * beati Martini terræ commendatus; ubi usque in præsens latuerunt omnes artus mei, excepto capite, quod inter Collegarum meorum corpora prior retinuit locus. En tibi cunctarum reliquiarum mearum causam exposui. Tu nunc absque recrastinatione pergens explica hoc ipsum abbati.
[11] [sancto Martyre,] Nec mora; cum verbis subducitur monacho species Martyris, qui ubi expergefactus est, quia maluit revelationem istam fantasmati adscribere, quam ei aliquatenus fidem accommodare & super hoc Divinitatis misericordiam implorare, distulit sibi imperata perficere: sive pertimescens hypocrisi atque mendacio notari, seu invidiam contrahere suæ parvitati. Quapropter iterato adventantis acerrima increpatione percellitur Martyris. Cur, inquit, commonitionis meæ acrimoniam minime perhorrescis? quid denuo ad te venire compellis? scias, te igitur luiturum pœnas contemptus & inobedientiæ, priusquam corruptibili careas luce. Hujusmodi vero minis postquam fratrem illum perterruit, omnem superioris visionis ordinem retexuit & abbati intimare jussit: sed eo, ceu primitus, dissimulante, tertio gloriosus Martyr eum dignatus est adire, ejusque vecordiam nimia verborum acerbitate increpare, ac, recapitulato primæ ac secundæ revelationis oraculo, adjecit continuo: Animadverto duritiam tuæ infidelitatis non posse ad obedientiam flecti, nisi molliatur fomentis alicujus signi. Quocirca, surrecturus ad nocturnales hymnos, adi tum altare, situm ad caput S. Hildulphi, supra quod mox inventurus cruciculam cum cambuca ipsius pontificis beati, totius ambiguitatis callum remove a latebris animi. Attamen quoniam tolerabilius tibi erit temporali supplicio subjacere, quam irrevocabiliter perpetuæ mancipari gehennæ, hujus neglectus ultionem noveris te subiturum in hac luce; satis enim superque penarum restat tuæ nimium carnali vitæ, quanto plus, si adjiciatur facinus tantum inobedientiæ?
[12] [rursus inventas, narrat] Hac perterrefactus juvenis comminatione, expergiscitur & fidem jussionis exploraturus, facto signo nocturnarum vigiliarum, ecclesiam ingreditur, ubi cum prædicti signi evidentiam corporeo hausisset oculo, omni dubietate postposita, abbatem & fratres illuc advocavit adhuc in crepusculo matutino: quibus postquam ostendit præsens signum, cæteræ quoque revelationis patefecit textum. Inde una cum illis ad locum tumbæ Martyris properavit, & sicut per revelationem acceperat, eis designavit. Ubi fodientes, Mausoleum invenerunt decens, quod dum aperuere, fragrantiam suavissimi odoris nares præsentium persensere. In quo tandem juxta visionis fidem reperientes Martyris exuvias, in syndone munda involverunt eas, sicque recondentes in scrinio, Begonis cellæ invexere festinato; quia recondendi aptus locus non suppetebat eis in diruto monasterio. [Sed incuria successorum faciente, præfata cella sanctos artus permissa est retinere usque ad domnum abbatem Lambertum, qui anno ab Incarnatione Domini millesimo quadragesimo tertio, in sexta feria, quæ II Nonas Novembris habebatur, revexit.] Frater vero, qui toties commonitus, tam claræ visioni assensum dare distulit, post aliquot annos præ domo infirmorum stans, repentino accessu paralisis adeo extabuit, ut, se invito, iter retrogradum ageret, donec per ipsius domus ostium intro corrueret, atque fractis cervicibus, expiraret.
[13] Quamquam hæc apparitionis seu visionis, Tietfrido factæ, [auctor libelli de Successoribus S. Hildulphi,] narratio sit ab auctore profecta a rei gestæ tempore, ut num. 15 Commentarii prævii ad Passionem S. Tyrsi & Sociorum dixi, haud multum remoto, & res domesticas, quantum apparet, describente; ipsaque, si substantiam spectes, probabilis videatur; sunt tamen quædam ejus adjuncta, quæ cuilibet non æque probabilia videbuntur. Ac primo quidem S. Bonifacii corpus non videtur Trevirensibus clam fuisse subreptum ob dicta num. 8. Dein Beatorum modestiam minus sapere videntur verba illa, quibus dixisse Bonifacius fertur: Siquidem, divina concedente gratia, non impar gloriæ collegæ mei Mauritii, in cælis servatur & mihi gloria, quos per omnia fecit pares labor & militia, exhortatio Sociis titubantibus impensa & in fide usque ad mortem perseverantia. Quo uterque sit in gloriæ gradu disputare, temeritatis esset; at malim credere, aliquid hic potius in S. Bonifacium scriptoris affectui tribuendum, quam talia Sanctum de se ipso prædicasse.
[14] Adelbertum Mediano monasterio præfuisse, cum S. Bonifacii reliquiæ inventæ fuerunt, [nimirum sub Adelberto abbate,] ex eodem auctore aperte colligitur: at quo id anno contigerit, non ita liquet. Mediani abbas constitutus est Adelbertus a Friderico, Lothariensi duce, ut idem auctor scribit cap. 7. Fridericus vero Lothariensem ducatum obtinuit anno 959, ante illum vero Bruno, Coloniensis antistes, anno 953, teste Flodoardo in Chronico: hujus vero nepos Fridericus fuit. Itaque neque ducem, neque ducis vices gerere Fridericus potuit ante annum 953 vel seq., neque de Mediano monasterio disponere, neque ejus bona a canonicis transferre ad monachos, ut Belhommeus ait in Notis ad citatum cap. 7 libelli de Successoribus S. Hildulphi in Vosago. Mabillonius tamen tom. 3 Annalium Benedictinorum lib. 44 num. 48, Adelbertum ad Medianum monasterium a Friderico anno 942 evocatum, ait, & anno regiminis sui 14 SS. Hildulphi, Joannis & Benigni corpora transtulisse, quod lib. sequenti illigat anno 954. Ex Richerio colligitur facta (prædictorum Sanctorum translatio) anno 956, sed maturius, inquit Belhommeus, quam par sit credere, nimirum ob jam dicta de Friderico. Joannes Herculanus, inquit idem auctor, in libro de Antiquitatibus vallis Galileæ diserte asserit, eandem translationem peractam fuisse anno Domini 973: sed longius & tardius illam hic author videtur distrahere. Denique e Joanne Bajono consequi ait, illam anno 964 contigisse.
[15] Mabillonius antiqui Lectionarii ecclesiæ Medianensis, [seu seculo X jam provecto:] seculo XIV verosimiliter conscripti, fidem secutus est. Richerius annum 14 Adelberti ab anno 942 numerasse videtur. Joannes vero Herculanus ab anno 959, quo Lothariensem ducatum Fridericus accepit; atque adeo hi in annum 14 Adelberti conspirare videntur. Quænam vero ex his sententiis verum attingat, non facile dixero: illud tamen mihi probabilius videri fateor, Adelbertum non ante annum 959, quo Fridericus primum Lothariensis dux constitutus est, Medianum monasterium instaurare ac moderari cœpisse, eo quod ea, quæ præstitisse tunc Fridericus dicitur, Lothariensem potius ducem, quam privatum comitem arguere videantur. Ita sub annum 896 Zuendeboldus, Lothariensi provinciæ ab Arnulfo imperatore præfectus, expulsis monachis canonicos substituerat, & comiti Hillino Medianum monasterium tradiderat, ut cap. 6 narratur. Nec igitur ante dictum annum SS. Hildulphi, Joannis & Benigni translatio, ab Adelberto facta, probabilius contigit. Ceterum, cum S. Bonifacii corporis inventionem proxime SS. Hildulphi, Joannis & Benigni translationi subjungat libelli sæpius citati auctor, sic exigente, ut ait, rerum gestarum ordine, consequens est, ut nec ante dictum annum 959 probabilius illa contigerit.
[16] [anno vero 1043 e Begonis cella in Medianum monasterium revectæ sunt,] Augustius Virgini Matri templum Adelbertus meditabatur, quando S. Bonifacii corpus, eo, quo narravimus, modo inventum est: itaque S. Bonifacii exuvias in cella Begonis, dum templum perficeretur, reponi voluit: quæ vero hic memoratur Begonis cella, a Begone viro nobili, nomen invenit, quam is in Vosago sitam, uti & Folcholdi rupem S. Hildulpho, fratribusque sub eo Deo famulantibus dedit: nunc vero S. Blasii appellatur. De Folcholdi vero rupe hæc Belhommeus annotavit: Pars autem illa Vosagi, quæ hic Folcholdi rupes appellatur, præter montem S. Blasio proximum & montem Belrouart seu Beauregard dictum, (in cujus summitate positum deinde fuit castrum, cujus sola nunc supersunt rudera) complectitur etiam interjectum his montibus spatium, in quo loca, Visivallum & Rua dicta, jam tum extabant, & postmodum oppidum Ravonense conditum fuit, in dicto videlicet loco, Rua. Quamquam autem Adelbertus S. Bonifacii exuvias in Begonis cella non deposuerit, nisi, ut, condito augustiori templo, in Medianum monasterium reportarentur, id tamen neque ab Adelberto, nec ab ejus successoribus aliquot exsecutioni datum est ante annum 1043, ut docent verba num. 12, uncinis inclusa, verosimiliter interpolata, & Joannes a Bajona cap. 50. Hujus revectionis memoria in antiquo Mediani cœnobii Martyrologio sic notatur: II Nonas Novemb. Revectio corporis gloriosi martyris Bonifacii de Begonis cella ad Medianum monasterium.
[17] [Socierum S. Bonifacii reliquiæ variis locis dispersæ sunt.] Reliquum est, ut pauca de S. Bonifacii Sociorumque reliquiis adjiciam. Ac ut primo quidem de S. Bonifacio agam, ex num. 10, caput ejus Treviris in S. Maximini monasterio remansisse, habemus. Exstetne etiamnum hic S. Bonifacii caput, incompertum mihi est: forte ex eorum cimeliorum numero fuit, quorum cognitionem barbarorum irruptiones, locique clades ex hominum memoria sustulit; quæque deinceps numquam comparuere. Quod vero ad ejus Socios spectat, Scheckmannus fol. 54 verso, Sanctos enumerans, quorum in S. Maximini basilica reliquiæ requiescunt, de S. Bonifacio aliisque Thebæis Martyribus, una cum illo prope pontem Mosellæ occisis, ita universim scribit: In cripta inferiori requiescunt trecenti Martyres ex Thebæa legione, quorum princeps & dux dicitur Bonifacius, quos huc transtulit S. Hildulphus, archiëpiscopus prædictus, & gloriosis tradidit Mausoleis. Anno 1107 e monasterio S. Maximini Martyrum Thebæorum, illic quiescentium, reliquias, ad cœnobium Helmershusanum, inde ad Abdinghovianum, ac denique Paderbornam migrasse, diximus in Commentario prævio ad Passionem S. Tyrsi num. 153 & binis seqq. Item alias anno 1113 Brunsvicum num. 155. Consule etiam num. 162, 163, & 174 ejusdem Commentarii.
[Annotatum]
* oratorio
DE S. MARSO PRESBYTERO CONF.
AUTISSIODORI IN GALLIA.
CIRCA FIN. SEC. III, AUT INIT. IV.
SYLLOGE.
De gestis, cultu & translatione corporis.
Marsus presb. conf. Autissiodori in Gallia (S.)
AUCTORE C. S.
In hoc ipso Opere nostro ad diem XVI Maii illustrata sunt gesta S. Peregrini, episcopi Autissiodorensis in Gallia, qui a summo Pontifice ex urbe Roma eo missus apostolicos labores suos præclaro martyrio coronavit. [Hic Sanctus, variato nonnihil nomine,] Ex sociis quoque, qui cum eo illuc advenisse leguntur, unum dedimus, S. Corcodemum diaconum, die IV ejusdem mensis Maii, alterumque S. Jovinianum lectorem die V ejusdem; alterum denique S. Marsum presbyterum hoc die IV Octobris multa Martyrologia, vetusta ac recentiora, annuntiant, quamvis eorum aliqua eumdem Marcum & Massum appellent. Ut ab Hieronymianis vulgo dictis ordiamur, in Lucensi Martyrologio, quod Franciscus Florentinius edidit, ad hunc diem, sed pro Auctario, sic legitur: Autisiodoro, depositio Massi presbyteri: in Gellonensi apud Acherium tom. 13 Spicilegii: Autisiodero, Marci. Marcum etiam vocari in veteri Franco-Galliæ Hagiologio Labbei, & in Martyrologio Ms. S. Sabini de Levitania, observat laudatus Florentinius, eoque nomine ab aliis quoque vocari, infra videbimus. In Augustano apud nos tom. VI part. 2 Junii edito vitiosius appellatur Marusius. Verum tamen ejus nomen est Marsus.
[2] Hinc rectius Corbeiense tom. 4 Spicilegii Acheriani habet: [annuntiatur hodie in variis, non tamen in genuinis Adonis & Usuardi,] Autisiodero, depositio sancti Marsi, presbyteri & confessoris. Consonat Richenoviense in præcitato tomo VI Junii vulgatum, Autisiodoro, inquiens, depositio Marsi presbyteri. Nulla illius memoria exstat in genuinis Martyrologiis Adonis & Usuardi. Invenit quidem illum in suo Adoniano apographo Mosander, sed pro auctario rejecit in Appendicem, quod & Rosweydus noster secutus est. An id recte factum esset, in dubium vocare placuit Dominico Georgio in Adnotationibus ad suæ editionis Martyrologium ejusdem sancti episcopi Viennensis, quod de Marso meminerint Hieronymiana apographa, quodque (ut ait) Adoniana apographa antiquiora Autisiodorensis ecclesiæ sanctos viros recensere soleant. Verum, si Ado illum memoraverit, cur præteritus est ab Usuardo, cui Ado sine ullo dubio præluxit? Attamen, ipso consentiente Georgio, de Marso silet genuinus Usuardus; sed agunt ejus Auctaria. Tantumdem de genuino Adone hic reponendum statue.
[3] [Martyrologiis vetustis] Inter vetusta Martyrologia, quæ laudatus Georgius Adoniano suo subjecit, Fuldense ad eumdem hunc diem habet: Autisiodero, depositio sancti Marsi presbyteri, qui cum beato Peregrino, episcopo & martyre, ad prædicandum verbum Dei, imperio Sixti Papæ, Galliam venit; Ottobonianum: Autisiodoro, nat. (id est, natalis) sancti Marsi, presbyteri; Vaticanum: Sancti Marsi conf. Accedunt auctaria Martyrologii Usuardini apud Sollerium nostrum relata, in quorum codice Rosweydiano eodem die legitur: Sancti Marsi presbyteri; in Centulensi: Autisiodoro, sancti Marsi, presbyteri confessoris; in Remensi SS. Timothei & Apollinaris: Autissiodori S. Marci, presbyteri & confessoris. Marcus etiam vocatur in editione Usuardi Lubeco-Coloniensi, quæ sic habet: Autisiodoro, depositio Marci, presbyteri & confessoris. Rectius in Greveniana dicitur: Autisiodoro, sancti Marsi, presbyteri & confessoris, natione Romani. Ut mittam plura, Marsum ipsum etiam appellat Rabanus; at Marcum collector nostri Florarii Ms. Sanctorum.
[4] [& recentioribus,] E recentioribus martyrologis Castellanus ad diem pariter IV Octobris illius memoriam celebrat in Supplemento Martyrologii Universalis, Gallice inquiens: In territorio Autissiodorensi, S. Marsus, presbyter, cujus reliquiarum aliquid servant moniales sancti Juliani; nimirum Autissiodorenses, uti infra videbimus. Meminit quoque Martyrologium Parisiense inter Addenda & emendanda ad hunc diem Octobris, hoc modo: Autissiodori, sancti Marsi, presbyteri, qui cum beato Peregrino missus in Gallias, sedata post ejus martyrium persecutione, in pace quievit. Hactenus de martyrologis, qui S. Marsi ad hunc diem meminerunt; quos miror omnes usque adeo ignotos fuisse Gallicano martyrologo Andreæ Saussayo, ut eumdem inter Sanctos Beatosque, quorum cum dies ignorentur, in aliorum tamen, quos in eodem Martyrologio suis locis memoraverat, Actis memoria exstat, reponendum censuerit, remisso lectore ad elogium S. Peregrini, die XVI Maii datum.
[5] [& in horum aliquot nec recte, nec suo die] Perperam quoque Petrus Galesinius in Martyrologio, & post hunc Philippus Ferrarius in Catalogo Generali Sanctorum, qui in Martyrologio Romano non sunt, Marsum, tamquam simul cum S. Peregrino passum, eodem, quo hic colitur, die XVI Maii annuntiarunt; sed perperam, inquam, quia nec Marsus martyrium passus est, nec eodem die, quo S. Peregrinus illud subiit, obiisse scitur. Theodorus Rhay in Animabus illustribus Juliæ, Cliviæ &c, confessorem illum agnoscens, ad eumdem tamen Maii diem ex Tabulis, ut inquit, Essendiensibus, annuntiat Essendiæ, ubi corpus ejus honoratur. Verba accipe: Triumphat hodie Essendia S. Marsi reliquiis, ab Ottone, istius nominis tertio imperatore, isti loco donatis. Cui religiosissimo imperatori solemne fuit Divorum multorum ossa e tenebris in lucem magnifica pompa transferre, prout & S. Marsi hujus lipsana urnæ ex auro, tum subtilitate operis varietateque, tum gemmarum splendore visendæ, pie inseruit.
[6] Hinc in Opere nostro ad præcitatum diem Maii relatus est inter Prætermissos, [uti etiam inter Prætermissos apud nos videre est.] diciturque ibidem (nescio, quo auctore) obiisse VIII Junii; sed additur: Colitur ipse Essendiæ in Westphalia, quo corpus translatum, VI Octobris. Citato die VIII Junii translationem, non obitum, Essendiæ coli, asserit laudatus Rhayus, sic rursum inquiens: In perillustri Essendiensi ecclesia translatio S. Marsi confessoris, cujus corpus, aurea in hierotheca quiescens, publicæ subinde venerationi per annum exponitur. Laudantur autem hic Annal Per., forte Perarii, ut ex præmissis suspicor, sed mihi eo nomine ignoti. Utut sit, ad diem VIII dicti mensis Junii similiter memoratur in Opere nostro inter Prætermissos, ut ante factum fuerat, ad VI Octobris dilatus. Ast utroque loco apud nos error in numero est ex facili lapsu; corrigendumque est ad IV Octobris pro ad VI Octobris, ut constat mihi ex nostris Ephemeridibus Mss. Sanctorum, de quibus hodie agendum est.
[7] Hunc verum esse antiqui cultus ipsius diem, discimus tum ex allegatis Martyrologiis, [Autissiodori nunc colitur V Octobris] tum ex Breviariis propriis ecclesiæ Autissiodorensis. E quinque enim, quæ præ manibus habeo, quatuor vetustiora hoc die IV Octobris Officium S. Francisci Assisiatis consignant cum commemoratione S. Marci seu Marsi; ut hinc constet, eum tum temporis eodem, quo antiquis Martyrologiis inscriptus est, die in Autissiodorensi ecclesia cultum fuisse. At in quinto ejusdem ecclesia Breviario, anno 1736 Parisiis edito, quodque anno 1725 præcesserat, Calendario, legitur ejusdem Sancti memoria translata in diem posterum, seu V Octobris, Officio semiduplici deinceps celebranda sub titulo: S. Marci, primi Autissiodorensis ecclesiæ presbyteri. Desumptum hoc Officium est ex Communi Presbyterorum, præter lectionem tertiam. Oratio, quæ ex Communi pariter legitur, hæc est: Domine Deus omnipotens, qui famulum tuum Marsum, ut sacerdotio tibi fungeretur, a populo segregasti, præsta, quæsumus, ut ejus exempla sectantes, genus electum, regale sacerdotium, gens sancta, populus acquisitionis effici mereamur. Per Dominum &c.
[8] Nunc lectionem accipe. Marsus presbyter, cum beato Peregrino missus in Gallias, [Officio semiduplici, cujus lectio III recitatur.] Autissiodori Euangelio collaboravit. Sancto præsuli indivulsus comes adhæsit. Sedata post martyrium sancti Peregrini persecutione, multis perfunctus laboribus, in pace quievit die quarta Octobris. Corpus ejus in monte Autrico humatum fuit juxta sanctum Corcodomum, quem ipse, juvantibus sociis, sepelierat. Sequentibus seculis corporis ejus officulum in proximo sancti Juliani monasterio depositum fuit, & hactenus servatur. Pars vero major tempore Hugonis de Cabilone, Autissiodorensis episcopi, ab Othone tertio imperatore in Westphaliam translata fuit, auro & gemmis inclusa, & celeberrimo nobilium virginum monasterio Essendiensi concessa circa annum Domini millesimum. Unde in vetustissimis ecclesiarum Germaniæ Calendariis beati Marsi memoria annotatur. Quæ post hæc sequuntur, spectant ad SS. Firmatum, Flaviam & Feliculam, de quibus eo die V Octobris ibidem fit commemoratio.
[9] [Cum S. Peregrino & sociis ad prædicandum Autissiodorensibus] Ista, quæ fere sola de S. Marso novimus, partim accepta sunt ex Vita S. Peregrini, episcopi, ut dictum est, Autissiodorensis & martyris, Vitaque S. Germani, ejusdem sedis antistitis, scripta a Constantio presbytero. Quæ illarum prior in Opere nostro tom. III Maii, pag. 563 de S. Marso narrat, paucis accipe. Marsus a Sixto Papa ordinatus presbyter, una cum S. Peregrino episcopo, Corcodemo diacono, Joviano subdiacono, & Joviniano (fortasse alio) lectore, ad prædicandum Euangelium confirmandosque Christi fideles, in Gallias missus, Autricum, seu Autissiodorum advenit, verboque & opere magnam incolarum multitudinem ad Christum convertit. Post hæc Peregrinus, ejusdem novi gregis cura iisdem laboris sui sociis commendata, ad alium regionis locum, qui Interamnus dicebatur, & in quo Jovis templum, aliorumque idolorum altaria frequentabantur, intrepide accessit, & martyrio meruit coronari. Consona habet Constantius in Vita S. Germani, in Opere nostro data ad XXXI Julii, cap. 3 & 4; sed hic inter socios suos S. Corcodemus præter Marsum presbyterum etiam aliquem Alexandrum nominavit, quod hic leviter annotasse suffecerit.
[10] [missus a S. Sixto II est avorum hinc] Sixtus summus Pontifex, a quo laudati apostolici viri ex Italia in Gallias missi fuere, ex adjunctis dicendus est, ac passim creditur fuisse S. Sixtus II, qui S. Stephano, anno 257 per martyrium sublato, suffectus Pontificatum tenuit usque ad VI Augusti anni sequentis, quo & ipse martyrii palmam consecutus est. Ad alterutrum igitur annum illorum missio referenda est; ideoque Henschenius noster ad diem XVI Maii S. Peregrini necem, cujus annus ignoratur, solum seculo III illigavit. Verum dominus Le Beuf, canonicus & succentor Autissiodorensis, in Monumentis historicis ecclesiasticis & civilibus Autissiodorensibus, de missione per S. Sixtum II factæ consentiens, nihilominus scribit, opinionem receptissimam esse, S. Peregrinum in magna persecutione Diocletianæa anno 303 aut 304 martyrium subiisse; ex qua sententia consequenter observat, ejusdem inter Autissiodorenses apostolatum annos triginta excessisse, nisi ille in suo ab urbe Roma itinere multos annos exegerit.
[11] [& ex loco Confessionis S. Mamertini dubium fit.] Hujus opinionis eas rationes allegat, quod nullus e Peregrini sociis, præter Jovinianum lectorem, martyr obiisse legatur; quodque causa, ob quam alii socii eamdem lauream non sint adepti, fuerit subsecuta pax Ecclesiæ, ac difficile sit, aliam hic pacem intelligere ab ea, quam Constantinus Magnus concessit. Pro hisce lectorem remittit ad Conversionem S. Mamertini, ex eaque observat, saltem hanc opinionem Autissiodorensium fuisse tempore S. Germani, id est, seculo quinto. Inserta est laudata Confessio Vitæ S. Germani, scriptæ per Constantium, in qua apud nos tom. VII Julii, pag. 209, num. 29 S. Corcodemus in quadam visione Mamertino interroganti sic respondisse narratur: Post martyrium beatissimi Peregrini, die tertio passionis ejus (non quidem eo tempore, id est, non tamen eodem anno) de seculo ad Dominum migravi.
[12] Optaveramus quidem participes fieri passionis ego cum fratribus meis, [utrum S. Peregrinus seculo 3 an 4 passus sit,] sicut fueramus unius quoque bajulatores mandati; sed post non multum temporis imperator est ordinatus, doctrina Christiana refulgens, qui, persecutione remota, cunctas clausas ecclesias patefecit, & eis Catholicos præpositos ordinavit. Propterea non potuimus, quæ voluimus (nempe martyrium) consequi. Fratres autem mei erant hi, Marsus presbyter, Alexander & Jovianus. Et sepultus sum in hoc loco ab iisdem fratribus meis. Ipsi autem, ut mihi divinitus revelatum est, confessores obierunt. Jovinianus vero lector, Deo procurante, martyrium consummavit. Hactenus ibi. Porro imperator, qualis supra memoratur, certe alius fuisse non potuit, quam Constantinus Magnus, uti Boschius quoque noster ad eum textum annotavit; ac proinde, si isto Constantii, vel Confessionis S. Mamertini loco omnino standum sit, dicendus est Corcodemus, qui S. Peregrino supervixit, ad seculum quartum pertigisse, atque adeo etiam S. Marsus, qui Corcodemum sepelivit.
[13] Dixi: Si isto Constantii vel Confessionis S. Mamertini loco omnino standum sit; [ac proinde utro S. Marsus, qui Peregrino supervixit,] nam tam serum S. Peregrini martyrium nec Actis ejus, quæ exstant, congruit, nec componi potest cum numero annorum, qui in Historia episcoporum Autissiodorensium, a Labbeo tom. 1 Bibliothecæ Mss. edita, assignantur episcopis, qui S. Peregrinum inter sanctumque Germanum sedisse leguntur. Numerantur enim ibidem intermedii anni centum & quadraginta, quos si ab anno 303 inchoaveris, etiam sine ulla sedis vacatione, pervenies ad annum Christi 443, quo S. Germanus, non primum, sed tertium supra vigesimum in episcopatu suo agebat, ordinatus scilicet, ut constat, episcopus anno 418. Difficultatem hanc agnovit laudatus Le Beuf in S. Marcelliano, proximo Peregrini successore, quam ut amoliretur, suspicari voluit, Marcellianum electum fuisse ecclesiæ Autissiodorensis episcopum ab eo tempore, quo Peregrinus detentus ab ethnicis fuit, hujusque captivitatem diu durasse; sic nempe, ut bona annorum pars, qui Marcelliani sedi adscribuntur, ad seculum III, vivente adhuc, sed in carcere detento Peregrino, referenda sit; reliqua ad seculum IV.
[14] Credat eruditus lector, quod volet; at mihi tam insolens conjectura non satis plausibili ratione nixa videtur; [in pace quiescerit.] mallemque ipsos annorum calculos in prædicta Historia episcoporum Autissiodorensium pro vitiosis habere. Ad hæc in ea sententia, quæ S. Peregrini martyrium anno 303 vel sequenti illigat, ac nihilominus ejusdem missionem S. Sixto II tribuit, anni quadraginta quinque S. Peregrini Apostolatui Autissiodorensi, atque plures ejusdem sociorum, Corcodemi, Marsi, Alexandri & Joviani apostolicis laboribus assignandi erunt; raro sane exemplo, potuisse eos omnes simul tot annorum spatio, tot inter labores perdurare, atque interim a persecutorum ac Christiani nominis hostium manibus salvos vivere. Quam ob rem cum hinc non levis ratio appareat pro illorum obitu ad seculum III referendo, inde vero pro opposito stet Constantii aut ipsius S. Mamertini auctoritas, tutius censui, S. Marsi mortem versus finem seculi III, aut sequentis exordium statuendam esse; nisi quis maluerit pro Sixto II posteriorem summum Pontificem, a quo ille cum Peregrino ac sociis in Gallias missus fuerit, substituere.
[15] [creditur sepultus fuisse in monte Autrico,] Modo cetera Breviarii Autissiodorensis dicta expendamus. Hujus concinnator potuit ex mox allegatis e Vita S. Germani verbis didicisse, S. Corcodemum a Marso & sociis in monte Autrico, vulgo Mont-Artre, apud Autissiodorum fuisse sepultum; sed in eadem Vita non dicitur Sanctus quoque Marsus in eodem loco juxta Corcodemum humatus fuisse. Imo vero ex ejusdem Vitæ numero 24 suspicari potius quis posset, S. Marsi sepulturam alibi fuisse. Etenim S. Corcodemus ibidem e sepulcro suo sic loquens inducitur: Me suis Deus excubiis non fraudat; quoniam sunt mecum fratres subdiaconi duo, id est, Alexander & Jovianus, nec non Jovinianus lector; quibus quidem verbis non aliud indicasse videtur, quam trium illorum corpora in eodem loco tunc quievisse. Si autem ibidem tunc etiam quieverit Marsus; cur hujus quoque non meminit, qui presbyteratus Ordine reliquis præcellebat? Verum hæc solum conjectura est ex adductis verbis formata; ac forte aliunde constitit Breviarii collectori de communi S. Marsi cum sociis in monte Autrico sepultura.
[16] [quod verisimile est: aliquæ reliquiæ ejus sunt apud Autissiodorum.] Attamen in Martyrologio Ms. Autissiodorensi, quod domini Bargede nomen præfert, exstatque in Museo nostro, in annuntiatione S. Marsi ad diem IV Octobris expresse legere est, sed verbis Gallicis: Locus sepulturæ illius non indicatur. Verisimile est, eam fuisse in monte Autrico, secundum istius temporis usum; non tamen id certum est. Aliquas ejusdem Sancti reliquias, ut docet idem Breviarium, servari in abbatia S. Juliani, quæ virginum est apud Autissiodorum, pariter legitur in Ms. nostro de episcopis, abbatiis &c Autissiodorensibus, quod sub nomine Georgii Violæ laudare solemus, ibique pag. 447 merito observatum est, S. Marsum perperam vocari canonicum S. Juliani in inscriptione dictarum reliquiarum ejus, in membrana calamo exarata, iisdemque reliquiis affixa, his verbis: De reliquiis sancti Marsi confessoris, quondam canonici ecclesiæ sancti Juliani.
[17] [sed potior sacri corporis pars Essendiam translata est] Paulo plura habemus de majori parte corporis illius, quam Breviarii auctor in Westphaliam ad illustrissimum Essendiense Virginum collegium translatam fuisse, agnoscit. Est porro Essendia, vulgo Essen, quæ & Essena, Asindia, aliisque similibus vocabulis nota est, Germaniæ Oppidum in Westphalia ad Asniam fluvium, inter ducatus Clivensem & Montensem, & Marchiæ comitatum, quod cum adjacenti tractu suo paret celsissimæ principi suæ Essendiensi, nobilium virginum canonicarum abbatissæ: abbatia vero, seu prædictum illustrium canonicarum collegium, fundatorem suum veneratur S. Altfridum, Hildesiensem seculo nono episcopum, de quo in Opere nostro actum est ad diem XV Augusti. Præest illi hoc tempore celsissima princeps Christina Francisca Palatina-Sultzbachiensis, eique adjuncta, ut vocant, Coadjutrix est serenissima Carolina princeps regia Lotharingiæ & Barri, Augustissimi imperatoris Francisci I gloriosæ memoriæ & Caroli Lotharingiæ Barrique ducis, ac Belgii nostri pro Augustissima Imperatrice, Maria Teresia, Regina Apostolica, gubernatoris, soror dignissima.
[18] [versus finem seculi X] Servari ibi hactenus sacrum Marsi corpus ac religiose honorari, mox ostendam, postquam de tempore & auctoribus translationis quædam præmisero. In hunc finem rogatus a me Pater Augustinus Aldenbrück, Societatis nostræ presbyter Coloniæ Agrippinæ, scripsit Essendiam, unde a Reverendo admodum ac amplissimo domino Graffweg, ecclesiæ Essendiensis canonico & thesaurario, perhumanum responsum tulit, sacrum illud pignus eo allatum esse a Mechtilde, hujus nominis II ejusdem loci abbatissa, filia Ottonis II imperatoris ex Theophania, imperatoris Constantinopolitani filia, cujus prælaturæ tempus statuit circa annum 998 sub Gregorio V, & Sylvestro II Pontificibus Romanis, ac imperatoribus Ottone III, & Henrico II. Eadem habet Dionysius Sammarthanus tom. 3 Galliæ Christianæ col. 775 in catalogo abbatissarum parthenonis Essendiensis in Mechtilde, quam duodecimo loco reponit. Verba ejus subjicio.
[19] Mechtildis II, Ottone II, & Theophania, Constantinopolitani imperatoris filia, [aut initio sequentis a Mechtilde abbatissa] paren. gloriosissimis Augustis nata, præfuit Essendiensi ecclesiæ circa annum CMXCVIII sub Gregorio V & Silvestro II Pontificibus, item Ottone III & Henrico II imperatoribus. Hæc præter alia munera ecclesiam Asnidensem ornavit reliquiis S. Marsi sacerdotis. Obiit Otto III anno Christi 1002, post quem proinde annum translatio ista differenda non est, si ex illius dono facta sit, ut in sæpe dicto Breviario legitur. Hugonis de Cabilonis, in eodem memorati, episcopatum Autissiodorensem ab anno 999 usque ad 1039 perducit supra laudatus canonicus Le Beuf tom. 1, ubi pag. 236 occasionem donationis S. Marsi corporis ab illo factæ Ottoni III insinuat, Gallice scribens, quæ reddo Latine: Unum e duobus illis ornamentis episcopalibus (de quibus præmiserat quædam) donatum ei (Hugoni episcopo) fuerat ab Ottone imperatore, apud quem in magna erat æstimatione, & cui creditur misisse e sua diœcesi reliquias, atque inter alias caput S. Justi. Translatio corporis S. Marsi facta in Germaniam ad id etiam tempus potest pertinere.
[20] Itaque Otto III sacra ista lipsana acceperit ab amico suo Hugone episcopo Autissiodorensi, [& Ottone III imperatore,] dederitque sorori suæ Mechtildi deponenda in ecclesia Essendiensi, cui hæc præerat abbatissa. Quod si ita sit, ut omnino verisimile est, oportet, translationem illam contigisse, anno 999, qui fuis primus Hugonis, aut uno e tribus sequentibus, quorum postremus Ottoni III fuit emortualis. Hæc de anno; diem sive translationis, sive adventus Essendiam, seu denique illius annuæ in ecclesia Essendiensi memoriæ, signat Theodorus Rhayus in Animabus illustribus Juliæ, Cliviæ &c, VIII Junii, verbis supra num. 6 jam recitatis, ideoque non repetendis. At vero, nec hunc, nec ullum alium in totius anni circulo diem S. Marsi seu translationi seu alteri memoriæ in ecclesia essendiensi peculiariter dicatum esse vel Officio ecclesiastico celebrari, admirans compellor credere, quia in Notitiis, quas de ejusdem Sancti apud Essendienses cultu petii & a laudato Reverendo admodum ac amplissimo domino Graffweg, ecclesiæ Essendiensis canonico & thesaurario, obtinui, nulla prorsus de hujusmodi cultu fit mentio. Quapropter iisdem verbis subjungo, quæ de cultu ipsius apud Essendiensis eæ Notitiæ continent.
[21] [ubi hodieque in duabus pretiosis thecis servatur.] Sic habent: In primariis festivitatibus ecclesiæ cultui publico exponitur sacrum (Marsi) caput, thecæ argenteæ affabre elaboratæ inclusum. Reliqua Sancti ossa, thecæ ligneæ aureis laminis tectæ concredita, circumferuntur ad cultum in festo Corporis Christi. Utriusque lipsanothecæ formam assequitur proxime substrata, quamvis solummodo idealiter efformata. Tum subditur gemina illa forma, quarum ego solum unam chalcographo nostro ære imitandam dedi, & lectori hic exhibeo. Nam negabat idem chalcographus, alteram sat distincte expressam esse, ut eam sine errore imitari posset.
Nullum præterea verbum de cultu vel Officio faciunt istæ Notitiæ; ex quibus solum observo, cum in illis nihil prorsus dicatur de gemmis, quas thecæ aureæ addunt Autissiodorensis Breviarii auctor & Rhayus, aut de alia, quæ non supersit, illos lipsanotheca loqui, aut eas huic esse exemptas. Dolemus, quod plura de apostolico isto Viro nesciamus.
DE SS. MARCO ET MARCIANO FRATRIBUS, ET SOCIIS MM.
IN ÆGYPTO.
Anno CCCIV et aliquot seqq.
SYLLOGE.
Marcus frater, M. in Ægypto (S.)
Marcianus frater, M. in Ægypto (S.)
Socii MM. in Ægypto
AUCTORE C. B.
[1] Binos illustres pugiles, qui Ægyptum fuso pro Christo sanguine illustrarunt, Hieronymiana apud Florentinium Apographa breviter juxta ac diserte hodie ita annuntiant: [Sancti, qui hodie plerisque Martyrologiis] In Ægypto Marci & Marciani. Sanctos hosce Martyres Romani parvi seu veteris auctor Fratres appellat, iisque innumeram Sociorum martyrum multitudinem adjungit. Apud Ægyptum, inquit, Marci & Marciani fratrum, cumque eis innumeræ multitudinis. Ado, Usuardus, ceterique omnes, uno dumtaxat excepto Beda, martyrologi antiquiores, seu quos Classicos vocamus, hodie quoque Marcum & Marcianum celebrant. Verum bini ex illis, Rabanus scilicet & Wandelbertus. Hieronymianorum exemplo Socios martyres Sanctis non adjungunt. Amborum verba describo. Rabani, apud quem insuper Marcus & Marcianus fratrum nomine non veniunt, perperamque ex amanuensium, opinor, vitio seu oscitantia Marti & Mauriciani scribitur, hæc sunt: In Ægypto Marti & Mauriciani: Wandelberti vero, qui stylo ligato de more utitur, ista:
Marcus, Marcianusque suo implent munere quartum,
Germine, martyrio, natura & funere fratres.
[2] Quod jam ad Adonem, reliquosque martyrologos classicos, [classicis, aliisque recentioribus Fastis sacris inscribuntur,] Usuardum videlicet & Notkerum, pertinet, Ado quidem Romani parvi inhæret vestigiis, innumerosque una cum Marco & Marciano fratribus in Ægypto martyres, addito etiam vario, quo coronati sunt, martyrii genere, hodie ita commemorat: In Ægypto Sanctorum martyrum Marci & Marciani fratrum, & aliorum pœne innumerabilium utriusque sexus atque omnis ætatis; quorum alii post verbera, alii post diversi generis horribiles cruciatus flammis traditi, alii in mare præcipitati, nonnulli capite cæsi, plurimi inedia consumpti, alii patibulis affixi, quidam etiam capite deorsum verso & pedibus in sublime sublatis, beatissimam martyrii coronam meruerunt; Usuardus autem & Notkerus, quod etiam de Romano hodierno aliisque non paucis Fastis sacris dicendum est, Adoni in substantia apprime consonant. Innumeros nimirum una cum Marco & Marciano martyres pariter celebrant, omniaque, quæ de horum martyrio verbis jam recitatis Ado suppeditat, compendio exhibent. At vero id minori elegantia Notkerus quam Usuardus præstat. Adhæc Notkerus Marcellianum pro Marciano scribit. Hinc mendi insimulatur a Baronio. At an merito? Id ego omnino indubitanter asseverare, idcirco non ausim, quod antiquissimum nostrum Epternacense Martyrologii Hieronymiani Apographum Marcellianum etiam pro Marciano substituat, ut forte alter e binis, quos hic damus, sanctis fratribus fuerit reipsa Marcellianus appellatus. Verum enim vero, utut res se habeat, Marcus & Marcellianus seu Marcianus fratres, de quibus hic tractamus, omni dubio procul diversi sunt a Marco & Marcelliano fratribus, de quibus in Opere nostro ad octavam decimam Junii jam actum est. Etenim, ut ceteras omittam distinctionis notas, hi Romæ, & quidem absque innumeris sociis martyribus; illi vero in Ægypto, una cum innumera sociorum martyrum multitudine martyrio coronati sunt.
[3] [iidem sunt cum Eusebianis athletis, in Ægypto coronatis,] Atque ita quidem a binis istis sanctis fratribus binos Sanctos, quos hic damus fratres, utut illis forte homonymus, certissime esse diversos, habemus compertum. Inquiramus modo, quinam hi sint, & unde una cum sociis martyribus fuerint primitus a martyrologis deprompti. Martyrii, quo Sancti nostri coronati sunt, descriptionem, seu potius elogium, quo hos supra exornat Ado, ex Historiæ Ecclesiasticæ Eusebii per Rufinum interpolatæ lib. 8, cap. 8, quo innumeros omnis ætatis & sexus Christianos, mota a Diocletiano persecutione, martyrium in Ægypto passos, Eusebius tradit, sanctus Viennensis martyrologus indubie deprompsit. Ut id palam fiat, dicti capitis verba huc transcribo. Sunt autem hæc: In sua vero provincia apud Ægyptum (mota scilicet a Diocletiano in Christianos persecutione) innumerabiles alii non inferiori gloria tam viri quam feminæ, sed & pueri & fenes pro fide Domini nostri Jesu Christi præsentem vitam parvi pendentes futuræ gloriæ beatitudinem quæsivere. Quidam ex ipsis post verbera, post ungulas, post flagella aliosque diversi generis horribiles cruciatus flammis traditi sunt. Alii in mare præcipitati, nonnulli etiam capite cæsi, ita ut sponte cervices suas securibus darent, nonnulli inedia consumpti, alii patibulis affixi, in quibus quidam more perverso, capite deorsum presso, pedibus in sublimibus sublatis. Ita hactenus, quod dixi, Rufinianum Eusebii caput. Confer nunc id cum Adoniano Sanctorum elogio supra huc transcripto, videbisque, hoc ex illo esse certissime acceptum. Censuit nimirum Ado, Sanctos nostros fratres martyres, eorumque Socios esse eosdem cum SS. Martyribus anonymis, quos Eusebius præmemorato Historiæ Ecclesiasticæ capite in Ægypto passos commemorat, hincque illud Marco & Marciano innumerisque Sociis martyribus, quos hodie a Romani parvi auctore celebrari viderat, primus omnium applicuit.
[4] [qui omnes serius quidem,] Adonem deinde secuti sunt Usuardus, Notkerus recentioresque una cum Romani hodierni reformatoribus martyrologi non pauci, nec, quod sciam, ullus hactenus, qui applicationem illam improbarit, aut etiam dumtaxat vocarit in dubium, fuit inventus. Eamdem idcirco & ego pariter admitto, nuncque in tempus, quo Sancti nostri consummarint martyrium, inquiro. Id ut præstem, quoniam eos, uti ex jam dictis consequitur, cum præfatis sanctis Eusebianis athletis facio eosdem, necesse dumtaxat est, ut, quo hi athletæ tempore pro fide, fuso sanguine, decertarint, discutiam. Diocletiani adversus Christianos persecutio anno 303, uti nunc, Lactantii de Mortibus persecutorum libro in lucem prolato, inter eruditos convenit, initium accepit. Jam vero, illa sæviente, martyrii palmam, prout e capitibus, laudatum octavum Historiæ Ecclesiasticæ Eusebianæ caput proxime antecedentibus, manifestum fit, memorati Eusebiani Athletæ, seu ex dictis Sancti nostri sunt adepti, ac proin indubie non citius, quam anno 303. At vero, inquies, an etiam non serius? Diocletianus tria ut minimum in Christianos emisit edicta. Ac primo quidem horum vi in solos episcopos, presbyteros, diaconos; deinde vero in secularis etiam seu laïci status homines fuit sævitum. Jam vero secularis ordinis seu status, prout ex Rufinianis Eusebii verbis num. præced. huc transcriptis facile colliges, Sancti nostri seu præfati Eusebiani Athletæ exstitere, ac proin hi serius etiam quam anno 303 martyrii palmam fuerint adepti, si Diocletianus serius quam hoc anno in secularis etiam seu laïci status Christianos sæviri, primum imperarit. An adeo hoc ille fecerit, indagandum nunc est.
[5] Eusebius de Martyribus Palæstinæ cap. 2, narrato S. Romani martyrio, [quam anno 3031] sic scribit: Hæc primo persecutionis (Diocletianææ scilicet) anno in hunc modum gesta sunt, cum adversus solos ecclesiarum præsides persecutorum immanitas sæviret; ac deinde, qui adversus secularis etiam ordinis personas in Palæstina fuerit sævitum, expositurus, capite sequenti ex interpretatione, quæ a Valesii simul & Christophorsoni interpretatione nonnihil differt, quæque nihilominus Græco Eusebii textui aptanda videtur, de Timotheo martyre ita præfatur: Facto deinde secundo (persecutionis nimirum Diocletianææ) anno, persecutionisque furore vehementius adversus nos incenso, cum Urbano, qui tunc provinciam moderabatur, imperatoriæ litteræ, quibus omnes ubique in universis civitatibus sacrisicia ac libamina idolis offerre jubebantur, allatæ fuissent, Timotheus apud Gazam Palæstinæ urbem innumera perpessus tormenta, cum tenui tandem ac lento igni fuisset impositus, luculentissimo sinceræ erga Deum pietatis specimine per patientiam edito, martyrii coronam est consecutus. Fuit ergo, uti ex binis Eusebii locis huc jam transcriptis facile colliges, secundo persecutionis Diocletianææ anno in Palæstina (de sola enim hac regione ibidem agit Eusebius) adversus secularis etam status seu ordinis personas Diocletiani jussu sævitum, ac proin id anno 304 aut initio sequentis evenit. Diocletianæa enim persecutio, quæ ex jam dictis anno 303 initium accepit, non citius quam anni hujus mense Aprili, uti ex Eusebii de Martyribus Palæstinæ Prologo colligitur, in Palæstina fuit incepta; utut interim id aliis nonnullis locis, quod ad hæc citius fuissent allata persecutionis edicta, citius etiam factum fuerit. Porro cum Nicomedia, unde quaquaversum persecutionis edicta missa fuere, longius Ægyptus, quam Palæstina distet, puto in Ægypto nonnihil quidem serius quam in Palæstina, eodem tamen utrobique anno 304 in secularis etiam status seu ordinis Christianos primum cœpisse sæviri. Sancti adeo seu memorati Eusebiani Athletæ, utpote qui ex dictis seculares seu laïci fuerint, serius etiam quam anno 303 martyrii coronam sunt consecuti.
[6] [partim vero anno 304, partim etiam aliquot seqq. passi sunt.] Verum, inquies, an id etiam non serius, quam anno 304 evenit? Eusebius Historiæ Ecclesiasticæ lib. 8, cap. 9 tractat de Martyribus in Thebaïde, sæviente Diocletiani persecutione, passis; ubi autem, ingentem ibidem Christianorum multitudinem variis tormentis pro fide tunc occubuisse significavit, ita subdit: Atque hæc omnia non paucis diebus nec exiguo temporis spatio, sed prolixo aliquot annorum curriculo continue perpetrata sunt: cum tunc deni; interdum viceni & amplius; nonnumquam ad triginta usque & sexaginta; quandoque & centeni viri simul ac mulieres cum parvulis uno die interficerentur, variis ac per vices alternatis suppliciis addicti. Christiani itaque, qui magno numero in Thebaïde, sæviente Diocletiano, pro fide certarunt, non uno omnes eodemque anno martyrium fuere perpessi; quod etiam de Sanctis nostris puto dicendum. Fuerint adeo, uti apparet, aliquot quidem ex his, ac forte Marcus & Marcianus uno eodemque anno 304; alii vero anno 305 vel sequenti aut etiam serius martyrii palmam adepti. Nec refert, illos in Fastis sacris supra laudatis sub una omnes eademque annuntiatione hodie comprehendi; subinde enim in his martyres, qui eodem loco eodemque sæviente tyranno, utut temporibus diversis, passi sunt, una eademque accidit annuntiatione celebrari; atque id quidem diebus pro arbitrio assumptis, quod postremum verosimillime etiam locum obtinet in innumera sociorum anonymorum multitudine, quæ hodie adjungitur Marco & Marciano, utut interim de binis hisce posterioribus Sanctis aliud idcirco ferendum sit judicium, quod Hieronymianis, verum etiam diem, quo Sancti passi sunt, notare solitis, hodie sint inscripti, uti jam supra docui.
DE SS. DOMNINA, BERINNA SEU BERENICE ET PROSDOCE MM.
IN SYRIA.
ANNO CCCV VEL CCCVI.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Domnina M. in Syria (S.)
Berinna seu Berenice M. in Syria (S.)
Prosdoce M. in Syria (S.)
AUCTORE C. B.
§ I. Memoria in Fastis sacris, cultus ecclesiasticus; an sanctis Martyribus accensendæ, & quæ sint earum Acta.
Inter illustres Christianas femiminas, quæ, ut memoriæ proditum accepimus, sævientibus persecutionum procellis, [Etsi Sanctæ, quæ paucis dumtaxat] pudicitiæ perdendæ peccatoque consentiendi metu violentam sibimet ipsis conscivere necem, non infimum locum obtinent Domnina ejusque binæ filiæ Berinna seu Berenice aut Bernice, & Prosdoce vel etiam, ut aliter scribitur, Prodoce. Has hodie Menologium Sirletianum & Magna Græcorum Menæa excusa celebrant. Ac in his quidem primo hæc legitur annuntiatio: Τῇ ἀυτῇ ἡμέρᾳ τῆς ἁγίας μάρτυρος Δομνίνης, καὶ τῶν θυγατέρων ἀυτῆς Βερίννης καὶ Προδόκης. Eodem die, id est, quarto Octobris, sanctæ Domninæ martyris, ejusque filiarum Berinnæ & Prodoces. Ac deinde, binis versiculis, qui nihil notatu dignum continent, interjectis, sequens subditur elogium: Αὗται ἁι γυναῖκες Θείῳ ζήλῳ τρωθεῖσαι, καταλιποῦσαι οἰκίας καὶ συγγενεῖς, πρὸς τὴν ἀλλοτρίαν μετετάξαντο, καὶ τὸ λοιπὸν φεύγουσαι κατέλαβον τὴν Ἔδεκαν *. Ἐκεῖσε τοίνυν διατριβουσῶν, ἐξαίφνης ἐπίσταται * ὁ ἀνήρ καὶ πατὴρ, στρατιώτας ἔχων πρὸς τὴν σύλληψιν τῆς θήρας. Ὡς δὲ συνελήφθησαν, κατέλαβον τὴν Ἱεράπολιν· ποταμὸς δὲ παραῤῥεῖ * τὴν ὁδὸν ἐκείνην, καθ᾽ ἣν ἐπανίεσαν *. Αὖται λαθοῦσαι τοὺς στρατιώτας ἀριστοποιουμένους καὶ μεθύοντας, εὐχῇ συντόμως χρησάμεναι εἰσῆλτον εἰς τὸν ποταμὸν καὶ ἀφῆκαν ἑαυτὰς διὰ τῶν ῥευμάτων, καὶ ὅυτω ἐτελειώθησαν διὰ τῆς τοῦ ὕδατος πνηγμονῆς *.
[2] Hæ Mulieres amore divino sauciæ, domo consanguineisque relictis, [Græcorum, nullisque Latinorum Fastis sacris inscribuntur,] peregre profectæ sunt, fugaque tandem tenuerunt Edessam. Cum autem ibi commorantur, adest derepente maritus & pater, milites, ut prædam capiat, secum habens. Ut porro comprehensæ fuerunt, ductæ sunt Hierapolim; fluvius autem præterfluebat viam illam, qua redibant. Illæ clam militibus prandentibus potantibusque, brevi facta oratione, flumen sunt ingressæ, fluentisque se commiserunt, atque ita aquis suffocatæ vitam consummarunt. Sirletianum vero cum Menæis ad amussim congruit, ut necesse non sit, Sanctarum annuntiationem simulque elogium, quæ illud suppeditat, huc transcribere. Porro si, quod Maximus Margunius, Cytherorum episcopus, Menæis presse inhærere solitus, hodierno Græcorum idiomate concinnavit, Menologium exceperis, alii præterea sacri apud Græcos Fasti non sunt, qui Sanctas commemorent. Quod autem ad Latinorum Menologia Martyrologiaque attinet, nullum ex his, ut apparet, S. Domninam ejusque filias Berinnam seu Berenicen ac Prosdocen celebrat, ac ne ipsum quidem Martyrologium Romanum hodiernum, utut tamen Sanctis ex Sirletiano, quod ex dictis Domninam ejusque SS. Filias recolit, Menologio acceptis fere ubique auctum. Sunt quidem nonnulli, qui Sanctas nostras ad XIV Aprilis, aut etiam ad XIX Octobris dient Romano hodierno inscribi contendant; verum Domnina, ejusque sanctæ sociæ, quas ad ambos dies illos Romanum hodiernum celebrat, a Domnina nostra binisque ejus sanctis Filiabus Bernice & Prosdoce videntur, uti infra docebo, esse diversæ, ac proin, cum hæ Sanctæ nostræ ad alium etiam diem in Romano hodierno non occurrant, ne quidem in hoc illarum uspiam, ut apparet, exstat memoria.
[3] [seipsas necarint, Sanctis tamen, cum non secus] At vero, inquies, an Baronius aliique eruditissimi viri, qui Romanum hodiernum reformarunt, merito ex hoc S. Domninam binasque ejus sanctas Filias, Berenicen & Prosdocen, exclusere? Anne forsan hæ Sanctis annumerandæ non sunt, morsque violenta, quam sibimet ipsis intulere, martyrii nomen non meretur? Certum quidem est atque indubitatum, nulla de causa fas esse, semetipsum occidere, actionemque, qua id fiat, si in seipsa consideretur, non modo non dignam martyrii nomine, verum etiam impiam ac nefariam dici debere. Ast, utut id ita sit, fuisse tamen Sanctas mulieres, quæ seipsas, ne libidinem incurrerent peccatoque consentirent, laudabiliter necarint, vocari etiam nequit in dubium. Etenim (Vide in Opere nostro tom. 2 Februarii pag. 278 & seqq.) semetipsam interemit S. Apollonia, sponte sua in ignem insiliens, & tamen omnium scriptis ac linguis Sancta & Martyr prædicatur; interemit sese & S. Pelagia, voluntarie corpus e sublimi præcipitans, & tamen (Adi tom. 2 Junii pag. 158) Fastis sacris quam plurimis, Martyris & Sanctæ decorata nomine, inscribitur. Interemerunt sese, quas brevitatis causa omitto, nonnullæ etiam aliæ, & nihilominus vel hinc gloriosam, quæ Sanctis Martyribusque competit, nomini suo famam promeruere.
[4] [atque aliæ sanctæ mulieres,] Sese scilicet vel ex ignorantia inculpata, qua suicidium legi naturæ semper adversari, nesciverint, vel a Spiritu sancto, quo jubente, id, quod alioquin verteretur crimini, cum laude fit, singulari quodam modo intus motæ interfecerunt. Verum, inquies modo, illisne etiam sanctis mulieribus, quæ, utut seipsas necarint, pro Martyribus tamen habentur, accenseri etiam debent Domnina, Berenice & Prosdoce? Janningus noster tom. 2 Junii mox cit. in Commentario Historico, quem de S. Pelagia adornavit, sic scribit, Occidit … se Apollonia; occiderunt & Pelagia, materque ac sorores ejus: occidit se illa, ne impia verba proferens peccaret; occiderunt se istæ, ne libidini corpus exponentes, pudicitiam perderent ac peccato consentirent: mors Apolloniæ proponebatur, sed intra minas adhuc stabat persecutorum; proponebatur & Pelagiæ ac sociabus, post violata earum corpora haud dubie inferenda. Quam ob rem cum paria inter ipsas fuerint pleraque omnia, dicendum, pari quoque spiritu intus motas, mortem per seipsas anticipasse, ut periculo peccandi se subducerent, & castæ ad castissimum Sponsum citius advolarent. Utque illud fecit Apollonia, majori Spiritus sancti flamma (ita ad IX Februarii asseverat Romanum hodiernum) intus accensa, quam erat externa rogi; ita debet etiam in Pelagia idem Spiritus sanctus singulari modo operatus esse; cum æque hanc atque illam Martyribus sanctis annumeret Ecclesia.
[5] Hactenus Janningus, ut Sanctæ Martyrisque nomen vindicet Pelagiæ; [vel ex singulari Spiritus sancti] pari autem modo Domninæ ejusque filiabus Berinnæ seu Bernicæ & Prosdocæ Sanctitatis Martyriique laudem non inepte vindicaris. Etenim quo fine, & quo Spiritu movente, sese peremit Pelagia, eodem etiam fine, uti ex jam dictis intelligitur, eodemque etiam Spiritu impellente, sese interfecerint Domnina, Berenice & Prosdoce. At vero, oppones, etiamsi Spiritus sancti instinctu sese interfecisse existimanda sit Pelagia, par tamen, ut etiam idem de Domnina, Bernice & Prosdoce credadatur, ratio esse non videtur. Illa enim Fastis sacris quam plurimis cum Latinis, tum Græcis atque Arabo-Ægyptiis inscribitur; hæ vero solis fere insertæ sunt Menæis Græcorum excusis Menologioque Sirletiano, quæ subinde etiam indignos Sanctis accensent. Fateor, sic habet: sed quid tum? De Sanctis non tam ex Fastis sacris, quibus inseruntur, quam ex indubitato cultu, quo gaudent, gavisique sunt in Ecclesia, ferri debet judicium. Jam vero, cum Sanctæ nostræ jam a seculo quarto, uti liquet ex Homilia, infra pluribus hic memoranda, quam de his S. Chrysostomus, qui anno 398 ordinatus est episcopus, Antiochiæ dumtaxat adhuc presbyter habuit, in Ecclesia velut Martyres, cultæ fuerint, quid ni pariter credantur & illæ ab eodem, a quo S. Pelagia, Spiritu sancto intus motæ sese necasse?
[6] Ast, oppones etiam, postquam nemini fas esse, [instinctu,] etiam peccati vitandi, pudicitiæque servandæ causa, seipsum occidere, lib. 1 de Civitate Dei, cap. 25 docuit Augustinus, cap. 26 ita primo sibimet ipsi objicit: Sed quædam, inquiunt, sanctæ feminæ tempore persecutionis, ut insectatores suæ pudicitiæ devitarent, in rapturum atque necaturum se flumen projecerunt, eoque modo defunctæ sunt, earumque martyria in Catholica Ecclesia veneratione celeberrima frequentantur. Ac deinde ita respondet: De his (Feminis nimirum, quæ seipsas submerserunt) nihil temere audeo judicare. Utrum enim Ecclesiæ aliquibus fide dignis testificationibus, ut earum memoriam sic honoret, divina persuaserit auctoritas, nescio, & fieri potest, ut ita sit. Quid si enim hoc fecerunt non humanitus deceptæ, sed divinitus jussæ; nec errantes, sed obedientes, sicut de Sampsone aliud nobis fas non est credere? Cum autem Deus jubet, seque jubere sine ullis ambagibus intimat, quis obedientiam in crimen vocet? quis obsequium pietatis accuset? Ita hactenus Augustinus: indubie autem hic, uti Tillemontio tom. 5 Monumentorum, pag. 404, aliisque passim eruditis videtur, Domninam, Bernicen ac Prosdocen per sanctas feminas, quas sibi objicit, designat. Jam vero, cum sanctus doctor, an hæ ac proin an Domnina ejusque binæ Filiæ a Spiritu Sancto, ut sibi necem inferrent, fuerint intus motæ, revocare videatur in dubium, est sane, cur & nobis ea de re dubitandum videri queat. Ita ab iis, qui Domninam ejusque Filias voluerint e numero Sanctarum expunctas, argui potest ulterius. Verum, quid tum? Magnus doctor sanctas Mulieres, quas memorat, Spiritus sancti instinctu sese interemisse, equidem non negat. Verum, sit ita: neget id etiam S. Augustinus. Imo re ipsa Sanctæ nostræ non fuerint, ut sese necarent, a Spiritu sancto impulsæ, nec sic tamen has mortem sibi ipsis adsciscendo peccasse, eviceris.
[7] [vel ex ignorantia inculpata id fecerint,] Possunt enim etiam ex ignorantia inculpata, qua suicidium pudicitiæ servandæ causa licitum putarint, id fecisse. Et vero Domninam ejusque Filias, si non ex Spiritus sancti instinctu, certe ex ignorantia inculpata sese interfecisse, omnino est dicendum. Ob cultum enim, quo ex jam dictis & porro dicendis gaudent in Ecclesia, omni dubio procul pro Sanctis sunt habendæ, sanctasque esse & Martyres non negat Augustinus. Neque est, quod dicas, illarum etiam sanctitatem verbis mox recitatis ab Augustino, ut apparet, revocari saltem in dubium: cum enim sanctus doctor feminas, quas sibi objicit, ac proin Domninam, Berenicen & Prosdocen cultu, Sanctis deferri solito, percelebri gaudere in Ecclesia, aperte etiam admittat, qui merito queat harum in dubium revocari sanctitas, haud satis perspicio. Adhæc, utut tandem res se habeat, Augustino oppono Chrysostomum, qui in Homilia, cujus jam memini, Domninam, Bernicen & Prosdocen plus vice simplici Sanctas & Martyres appellat, atque in fine ad easdem assidue colendas implorandasque populum Antiochenum enixissime hortatur. Oppono & Ambrosium, qui lib. 3 de Virginibus Sanctas & Martyres pariter appellat matrem & sorores S. Pelagiæ, quæ seipsas, ut pudicitiæ suæ consulerent, peccandique periculum vitarent, in flumine submerserunt, quæque ex dicendis a Domnina ejusque Filiabus diversæ fortassis non sunt.
[8] [accenseri dobent. Binas de Sanctis] Itaque, omnibus discussis, mors violenta, quam sibi attulere Domnina, Bernice & Prosdoce, martyrii nomen promeretur, suntque hæ indubie sanctis accensendæ martyribus, ut adeo e Romano hodierno non debuerint excludi. Nec vero, quantum opinor, fuissent exclusæ, si forte, qui hoc reformarunt, ex S. Augustino & S. Joanne Chrysostomo perspectum habuissent antiquum illarum in Ecclesia cultum. De hoc ego, utpote quem reddidisse notiorem, vel idcirco juverit, paulo plura disserere nunc aggredior. Ante tamen, quam id faciam, nonnulla de fonte, ex quo illius potissimum hauritur notitia, lubet præfari. Montfauconus tom. 2 novissimæ, quam hoc seculo adornavit, editionis Operum S. Chrysostomi duas insignes Homilias, quas hic Sanctus, Antiochiæ adhuc presbyter, in laudem Domninæ ejusque Filiarum pronunciarit, Græce simul & Latine inseruit, alteram, quæ prolixior est, quæque jam plus semel fuerat edita, ex antiquiori Frontonis Ducæi, cujus etiam interpretationem Latinam adhibuit, editione depromptam; alteram, quæ brevior est, quæque nondum a quoquam typis fuerat vulgata, ex vetusto Ottoboniano codice descriptam. Ac prior quidem non in contextu, sed tamen in Græco ac proin primigenio, quem præfert, titulo Domninam, ejusque Filias nominatim expressas exhibet; posterior vero non tantum non in contextu, sed nec in primigenio, quem sibi Græse præfixum habet, titulo id facit.
[9] Hanc tamen etiam agere de Domnina, Bernice & Prosdoce, [Homilius dixit Chrysostomus,] perinde apparet certum, atque si hæ ipso nomine appellarentur. Fuit nimirum Antiochiæ recitata, agitque de Matre & duabus Filiabus, in ecclesia Antiochena cultis, quæ servandæ fidei pudicitiæque causa post relictam patriam sese in flumine submerserunt; quod Domninam binasque ejus Filias fecisse, patet ex dictis, & porro ex dicendis amplius patescet. Ambæ itaque jam memoratæ Homiliæ, tam brevior scilicet, quæ solius quatriduani Lazari, quam prolixior, quæ Domninæ, Berenices & Prosdoces nomine in titulo signatur, indubie ad has Sanctas nostras spectant. Verum an ambæ etiam indubie Chrysostomum habent auctorem? Tillemontius tom. 5 Monumentorum pag. 745 in prolixiorem, quam solam vidit, ita fere scribit: Omni pollere non videtur S. Chrysostomi vigore, sublimitate ac majestate, nec documento morali, uti huic Sancto solemne est, terminatur. Adhæc complectitur, quæ ipsamet S. Chrysostomi auctoritas ægre suadeat. Alia interim ex parte cum Homilia tomi quinti trigesima quarta, (hæc de Cœmeterio & de Cruce inscribitur, estque editionis Montfauconianæ tomo secundo inserta) a peritissimis, veluti quæ Sancti sit, admissa, intime est connexa, ambasque dominus du Pin inter eas, quæ vere illius sunt, recenset. Savilius velut legitimam etiam admittit Homiliam in S. Domninam, opinionemque Catalogo, in quo illa locum sexagesimum primum occupat, Augustano superstruit. S. Chrysostomus orationes de Sanctis panegyricas documento quodam morali non semper absolvit. Hanc igitur Homiliam, donec amplior afferatur dilucidatio, sub illius nomine citandam arbitramur; referendumque, quod in ea occurrit, ut lectorum judicio permittatur.
[10] Ita Tillemontius, prolixiorem, qua de agit, in Sanctas nostras Homiliam dubitanter dumtaxat Chrysostomo adscribens. [quarum prolixiorem hic edemus.] At vero, an merito? Tres primo, cur id faciat, rationes in medium adducit; verum quid tum? Secundam ex his, quæ a methodo terminandi Homilias, a Chrysostomo servari solita, repetitur, ipsemet mox convellit. Quod autem pertinet ad duas reliquas, priori dumtaxat arguit styli, quo dicta Homilia prolixior scripta est, ab aliarum Sancti Homiliarum stylo diversitatem, quæ cum a Frontone Ducæo aliisque Chrysostomi interpretibus, utut linguæ Græcæ scientissimis, notata non fuerit, Tillemontii dubitationem sat fundatam haud efficit; posteriori autem causatur, quædam eidem Homiliæ inesse, quibus ægre fidem faciat ipsa S. Chrysostomi auctoritas. Fortassis hic designat adjuncta, violentam Sanctarum mortem comitata, quæ in Homilia illa, hic, ut mox dicam, edenda, num. 19, 20, & 24 circa operam ad fallendos milites sanctis Filiabus a patre collatam, relictosque ab his, quo militibus, sui custodibus, consulerent, in fluminis ripa calceos traduntur, quæque Tillemontius quarta in S. Pelagiam Nota creditu admodum difficilia sibi videri, declarat. Verum hæc, uti infra docebo, ejusmodi non sunt, ut S. Chrysostomo non potuerint non incredibilia videri, ac proin non est, cur Homilia prolixior, in qua memorantur, sancto illi Patri abjudicetur, aut etiam, an hunc vere habeat auctorem, merito revocetur in dubium. Utut sit, illam equidem Ruinartius inter Acta Martyrum sincera & selecta refert, simulque S. Chrysostomo indubitanter adscribit. Nec minus indubitanter pro genuino Sancti fœtu eamdem habent ad unum omnes, qui ea de re tractant, quique a me fuere consulti, viri eruditi, si unum, qui ex dictis dubitat, Tillemontium exceperis. Illis itaque propense assentior, dictamque prolixiorem in Sanctas nostras Homiliam, cui etiam nonnullas, ubi opportunum videbitur, Annotationes adjungam, ex novissima Montfauconi editione sub S. Chrysostomi nomine recudo, idque, quo Opus nulla ex parte mutilum lectori proponam, ne quidem (quod tamen a Ruinartio factum est) resectis iis, quæ ad Sanctarum nec historiam, nec laudem conducunt.
[11] [Ex his do Sanctarum culiu, deque anni tempore, quo circiter] Porro quod jam ad breviorem, quæ supra memorata est, Chrysostomi in Sanctas Homiliam pertinet, hanc pariter hic recudere, operæ pretium idcirco non est, quod vix quidquam, quod in prolixiori non sit, circa Domninam ejusque Filias suppeditet, idque totum in hoc Commentario prævio facile locum queat habere. Atque hæc de Homiliis, in Sanctarum laudem a Chrysostomo pronuntiatis. Addo adhuc, ut ad Sanctarum cultum sic simul progrediar, tunc ambas pronuntiatas fuisse, cum Domninæ ejusque filiarum Berenices & Prosdoces festiva lux Antiochiæ ageretur, eaque occasione ad ecclesiam fideles convenissent. Ac de Breviori quidem liquet id ex hisce illius verbis: Hæ vero (Domnina scilict ejusque Filiæ) ex temporanea vita ad vitam perpetuam transilierunt: Mater & Filiæ, quæ nos hodie congregaverunt; de prolixiori vero ex istis, quæ ipso initio habet: Nondum elapsi sunt dies viginti, ex quo memoriam Crucis celebravimus, & ecce Martyrum (Domninæ nimirum, Berenices & Prosdoces) memoriam celebramus. Nec tantum ex postremo hoc textu habemus, prolixiorem, quam edituri sumus, Homiliam Sanctarum nostrarum festo fuisse pronuntiatam; verum etiam, quo circiter anni tempore hoc fuerit Antiochiæ celebratum. Etenim per memoriam Crucis, quam in dicto textu viginti circiter diebus ante Sanctarum festum celebratam fuisse innuit, Feriam sextam Parasceves seu diem Veneris sanctum, quæ & festivitas passi Domini vocatur, designat Chrysostomus. Liquet id ex eo, quod, paucis interpositis, affirmet, sese tum, cum a viginti circiter diebus Crucis memoria celebraretur, ad populum habuisse concionem, in qua dixerit, Contrivit portas æreas, & vectes ferreos confregit; concio autem, in qua hoc Sanctus dixerit, alia non sit, quam quæ de Cœmeterio & de Cruce inscribitur, quamque in die Parasceves habitam fuisse, manifestum fit vel ex hisce, quæ in ea Chrysostomus adhibet, paucis verbis: Hodie … omnia inferorum loca circuit Dominus noster. Hodie portas æreas confregit.
[12] [quotannis cultæ fuerint, constare ostenditur] Dubitandum itaque non est, quin Chrysostomus per Crucis memoriam, quam viginti circiter diebus ante Sanctarum festum Antiochiæ celebratam fuisse, initialibus Homiliæ edendæ verbis indicat, Feriam sextam Parasceves seu diem Veneris sanctum designet. Jam vero, cum id ita sit, necesse est, ut Domninæ ejusque Filiarum lux festiva non multum fuerit a die Veneris sancto, ac proin nec a Paschate, remota. Hanc nihilominus Græci, qui Sanctas, harumque in Menæis elogium, num. 1 datum, a S. Chrysostomo mutuati sunt, viginti post quartam decimam Septembris diebus, quarta scilicet Octobris die, celebrant. Idcirco autem id faciunt, quod memoriam Crucis, quam Chrysostomus in Homilia prolixiori edenda memorat, nihil aliud esse putent, quam festum Exaltationis S. Crucis, decima quarta Septembris celebrari solitum. Verum hac in re Græcos errare, liquet ex jam dictis. Montfauconus, ubi idem, quod jam ego, de Græcis in sua ad Homiliam edendam admonitione observavit, ita prosequitur: Longe consultius Martyrologium Romanum festum SS. Martyrum Domninæ & Sociarum ad decimum quartum Aprilis diem consignat, licet in hoc peccare videatur, quod Domninam virginem vocet, quæ mater erat Bernices & Prosdoces virginum. Ex hoc autem Romani Martyrologii calculo annum, quo tum hæc sanctarum Martyrum, tum illa de Cruce Homilia habita est, expiscari posse videmur, nempe CCCXCII, quo Pascha celebrabatur die vigesima octava Martii, & consequenter Parasceves dies vigesima sexta ejusdem mensis, a qua si numerum ducas, vigesima dies incidet in decimam quartam Aprilis. Tillemontius tom. XI Monumentorum, nota in S. Chrysostomum 34, Montfaucono hic præluxit. Verum, quamquam ex jam dictis Sanctæ nostræ haud procul a Paschate Antiochiæ cultæ fuerint, id tamen XIV Aprilis die, ut bini hi scriptores ex Romano Martyrologio contendunt, indubie factum, non reor. Etenim Domnina nostra ejusque Filiæ distingui videntur a Domnina, sociisque virginibus, ad quartam decimam Aprilis diem Martyrologio Romano inscriptis, uti ex § sequenti, ad quem jam nunc progredior, intelliges.
[Annotata]
* Ἔδεσσαν
* ἐφίσταται
* παρέῤῥει
* ἐπανῄεσαν
* πνιγμονῆς
§ II. A quibus sanctis mulieribus distinguantur, & a quibus non distinguantur Domnina ejusque Filiæ.
[Mater & duæ filiæ, quarum ex Eusebio] Quod in Opere nostro non raro accidit, ut de Sanctorum aliorum ab aliis Sanctis distinctione vel neganda vel adstruenda sit laborandum, id etiam hodie in Domnina binisque ejus sanctis filiabus Berenice & Prosdoce contingit. Eusebius matrem duasque filias, quæ fidei pudicitiæque servandæ causa, Diocletianæa persecutione sæviente, sese in flumine sponte sua submerserint, lib. 8, cap. 12, nomine suppresso, commemorat. Item matrem etiam duasque filias, quæ idipsum eodem tempore eodemque fine pariter fëcerint, Ambrosius lib. 3 de Virginibus, nomine etiam suppresso, laudibus extollit. Adhæc Domnina quæpiam sociæque virgines ad XIV Aprilis, itemque, ut nonnulli putant, ad XIX Octobris Hieronymianis, Usuardo, Romano hodierno aliisque Fastis sacris inscribuntur. Quæritur hinc jam, an & ab his, & a tribus mulieribus anonymis, tum Ambrosianis, tum Eusebianis, Domnina nostra, ejusque binæ filiæ Bernice & Prosdoce sint distinctæ. Discussionem a mulieribus Eusebianis seu ab Eusebio memoratis exordior. Hic scriptor, loco citato de Antiochenis sub Diocletiano Martyribus tractans, ita prodit memoriæ: Jam vero ea, quæ apud Antiochiam (mota scilicet a Diocletiano persecutione) gesta sunt, quid opus est in memoriam revocare? Ubi alii craticulis impositi, non ad mortem usque, sed ad diuturnitatem supplicii torrebantur. Alii dextras suas in ignem immittere maluerunt, quam impia libamenta contingere. Ex quibus nonnulli periculum vitantes, priusquam caperentur, & in insidiatorum manus inciderent, ex sublimibus tabulatis præcipites se dederunt, propter impiorum malitiam mortem lucro deputantes.
[14] [historia huc transcribitur,] Quædam etiam sanctissima femina & ob animi fortitudinem admirabilis, opibus ac splendore generis bonaque imprimis fama Antiochiæ percelebris, quæ duas Filias virgines corporis forma & ætatis flore præstantes Christianæ religionis præceptis instituerat; cum plurimi, stimulante ipsos invidia, earum latebras curiosius investigarent; deinde comperto, eas apud exteros degere, omni studio atque opera Antiochiam eas evocassent; postquam Mulier sese ac Filias in militum laqueos incidisse sensit, ad inopiam consilii redacta, Filias allocuta est. Et quanta ipsis mala a militibus imminerent, exposuit; omnium vero malorum gravissimum ac maxime intolerabile esse stuprum, cujus minas ne auditu quidem sustinere sibi ipsi ac Filiabus fas esset. Adhæc animam servituti & obsequio dæmonum mancipare, omni morte exitioque pejus esse, cum dixisset, unicum adversus hæc omnia remedium esse admonuit, si ad opem Christi confugerent. His dictis, idem omnes consilium amplexæ, cum ad medium itineris pervenissent, veniam a militibus petunt, ut tantisper de via deflectere sibi liceret. Quo impetrato, compositis honeste ac decenter vestibus, in præterfluentem se fluvium conjecerunt. Et hæ quidem semetipsas ita submerserunt. Ita hactenus Eusebius. Confer nunc hanc ejus narrationem cum iis, quæ de Domnina ejusque sanctis filiabus Bernice & Prosdoce in Homilia edenda commemorat Chrysostomus, videbisque, has Sanctas nostras cum tribus sanctis Eusebianis mulieribus, Matre scilicet binisque Filiabus, easdem esse. Tres sanctæ mulieres, quas memorat Eusebius, in terram exteram, mota a Diocletiano persecutione, fuga sese receperunt, quæsitæque & captæ a militibus sponte sua, his delusis, sese submersere in fluvio, qui viam, qua Antiochiam reducebantur, præterfluebat.
[15] [a Sanctis nostris diversæ non sunt.] Eadem de Domnina ejusque Filiabus in Homilia edenda refert Chrysostomus, &, quamquam porro non pauca, quæ Eusebius subticet, adjuncta adducat in medium, nullum tamen affert, quod cum adjunctis ab Eusebio memoratis aperte pugnet, seu quod cum his adduci in concordiam haud queat. Verum, inquies, ait Chrysostomus, Domninam ejusque Filias, quo sese submergerent in flumine, a via clam militibus declinasse; contra vero Eusebius, quas memorat, mulieres, consciis militibus, petitaque ab his venia, id fecisse, affirmat. Respondeo: Domninam ejusque Filias clam militibus se submersisse, prodit Chrysostomus; non autem clam iisdem a via pariter, quo se submergerent, deflexisse. Ait quidem is sanctus scriptor, prandio sumendo vinoque potando occupatos tunc fuisse milites, cum sese Domnina ejusque Filiæ in præterfluentem fluvium præcipitarunt. Verum quid tum? possunt nihilominus Domnina ejusque Filiæ, antequam id facerent, a militibus, licet prandentibus potantibusque, ut a via tantisper deflectere fas esset, impetrasse. Et vero id, etiam ex mente S. Chrysostomi ita factum esse, colligendum videtur vel ex eo, quod milites etiam tunc, cum Domnina ejusque Filiæ, longiori facta mora, non reverterentur, harum tamen adhuc reditum exspectarint, uti idem Sanctus Homiliæ edendæ num. 22 sat aperte indicat his verbis: Ac milites quidem penitus inscii (necis violentæ, quam sibi Domnina ejusque Filiæ consciverant) tamquam rursus eas recepturi exspectabant, illæ vero cum Christi militibus cælestibus angelis jam tum erant; redituras nimirum, militibus Sanctæ se simularint, sicque, ut sibi a via tantisper declinare fas esset, impetrarint. Chrysostomus itaque & Eusebius quantum ad impetratam a militibus veniam, qua tantisper a via, quas memorant, sanctæ Mulieres declinarint, inter se minime pugnant, ac proin cum nec in aliis narrationis, quam suppeditant, adjunctis id fiat, tres sanctæ Eusebianæ mulieres a tribus Sanctis nostris, quas laudat Chrysostomus, diversæ non videntur.
[16] Dispiciamus modo, an idem quoque de tribus sanctis mulieribus, [Idemque de Ambrosianis mulieribus, quarum ex Ambrosio] ab Ambrosio laudatis, sit dicendum. Hic Sanctus loco supra citato has facit matrem ac sorores S. Pelagiæ, cumque narravit, qui hæc, ut pudicitiæ suæ consuleret, sese e sublimi, secuta morte, dederit præcipitem, ita prosequitur: Ast ubi detestandi persecutores ereptam sibi viderunt (Pelagiam) prædam pudoris, matrem & sorores (Pelagiæ) cœperunt quærere. Verum illæ spirituali volatu jam campum castitatis tenebant, cum subito hinc persecutoribus imminentibus, inde torrente fluvio exclusæ a fuga, inclusæ ad coronam; Quid veremur? inquiunt. Ecce aqua, quis nos baptizari prohibet? Et hoc baptisma est, quo peccata donantur, regna quæruntur: & hoc baptisma est, post quod nemo delinquit. Excipiat nos aqua, quæ regenerare consuevit: excipiat nos aqua, quæ virgines facit; excipiat nos aqua, quæ cælos aperit, infirmos tegit, mortem abscondit, martyres reddit. Te rerum Conditor, precamur, Deus; ne exanimata spiritu corpora vel unda dispergat; ne mors separet funera, quarum vitam non separavit affectus: sed sit una constantia, una mors, una etiam sepultura. Hæc effatæ & suspensæ paululum, incincto sinu, quo pudorem tegerent, nec gressum impedirent, consertis manibus, tamquam choros ducerent, in medium progrediuntur alveum; ubi unda torrentior, ubi profundum abruptius, eo vestigia dirigentes. Nulla pedem retulit, nulla suspendit incessum, nulla tentavit, ubi gressum figeret; anxiæ cum terra occurreret, offensæ vado, lætæ profundo. Videres piam matrem stringentem nodo manus, gaudere de pignore, timere de casu, ne sibi filias vel fluctus auferret. Has tibi, inquit, hostias, Christe, immolo, præsules castitatis, duces itineris, comites passionis.
[17] Sed quis jure miretur, tantam viventibus fuisse constantiam, [pariter hic datur historia,] cum etiam defunctæ immobilem stationem corporum vindicaverint? Non cadavera unda nudavit, non rapidi cursus flumine volutarunt: quin etiam sancta mater, licet sensu carens pietatis, tamen adhuc servabat amplexum, & religiosum, quem strinxerat, nodum nec morte laxabat; ut quæ religioni debitum solverat, pietate herede moreretur; nam quas ad martyrium junxerat, usque ad tumulum vindicabat. Hæc de Pelagiæ virginis & martyris Antiochenæ matre & sororibus sanctus Ambrosius. In substantia ita fere habent: Persecutores Pelagiæ, ubi hanc pudoris prædam morte interveniente, quam sibi ipsi voluntario præcipitio consciverat, potestati suæ viderunt ereptam, matrem ejus & sorores, quæ aufugerant, cœperunt quærere; verum hæ, ut, salva castitate, ad castissimum Sponsum migrarent, imminentibus jam persecutoribus, in fluvium, quo longius fugere prohibebantur, sese præcipitarunt. At vero apud Chrysostomum, inquit in Actis sinceris & selectis martyrum, Admonitione, quam martyrio S. Pelagiæ præmittit, Theodoricus Ruinartius, Domnina & Filiæ, audito persecutionis edicto, in aliam regionem jam commigrarant; ubi cum a Domninæ marito, Virginum patre, deprehensæ fuissent, & Antiochiam reducerentur, delusis in via militibus, qui eas custodiebant, sese in fluvium præcipitarunt; quæ sane omnia Pelagiæ matri & sororibus ab Ambrosio memoratis minime conveniunt; sicut nec quæ de istis Martyribus ab Eusebio lib. 8 Historiæ Ecclesiasticæ cap. 12 narrantur. Unde vel Domnina ac ejus Filiæ a Pelagiæ matre & sororibus diversæ sunt, aut certe paullo aliter rem accepisse dicendus est Ambrosius, quam revera contigerit. Ita laudatus Ruinartius, distinctæne sint a matre & sororibus S. Pelagiæ Domnina ejusque Filiæ, in medio relinquens.
[18] [forsitan est dicendum.] Baronius ad annum 309, num. 15 amplius aliquid pronuntiat, in eamque opinionem propendet, quæ mulieres Eusebianas supra memoratas, ac proin ex dictis Domninam ejusque Filias, cum matre & sororibus S. Pelagiæ, de quibus Ambrosius, facit easdem. Ratio viri eraditissimi est, quod, quamquam adjuncta longe diversa referantur, utrobique tamen & genus & finis mortis eadem narrentur; quod nempe fluvio mulieres sese sua sponte merserint, idque ne pudicitiæ facerent jacturam. A Baronio non multum abludit Tillemontius. Etenim tom. 5 Monumentorum, Nota 1 in S. Pelagiam, mulieres Eusebianas cum Domnina binisque ejus Filiabus, quemadmodum & nos supra fecimus, facit easdem; cum autem Eusebius matri, de qua in narratione supra huc transcripta agit, ac proin ex dictis Domninæ, duas dumtaxat Filias; Ambrosius autem matri, quam laudat, tres ut minimum, Pelagiam nempe duasque adhuc alias attribuat, simulque nihilominus quæ quantum ad genus & finem mortis de suis mulieribus refert Eusebius, eadem etiam de suis referat Ambrosius, necesse esse existimat, ut vel Ambrosius de matre, quæ a S. Domnina distincta sit, loquatur, aut ut is Sanctus, dum hanc etiam S. Pelagiæ matrem facit, rem non habuerit satis perspectam. Quod quidem ultimum, ait, nobis credibilius apparuit, quam eumdem eventum, iisdem fere adjunctis vestitum, eodem tempore eademque in regione bis contigisse. Tillemontius ergo una cum Baronio in eam inclinat sententiam, ut mulieres Eusebianas supra memoratas, ac proin Domninam ejusque Filias cum matre & sororibus, de quibus Ambrosius, existimet esse easdem. Et vero, cum fieri possit, ut Ambrosius rem procul ab Italia, in qua versabatur, gestam minus recte cognoverit, eamque paulo aliter, quam accidisset, acceperit, Baronio hic & Tillemontio indubitanter refragari non ausim, utut interim his in S. Pelagia non faveat Janningus noster, multaque occurrant, quæ distinctionem inter Domninam ejusque filias, & mulieres Ambrosianas suadere sint nata.
[19] Proximum nunc est, ut, an a Domnina ejusque Filiabus Domnina Sociæque virgines, quæ ad XIV Aprilis Hieronymianis apographis, Romano hodierno multisque aliis Fastis sacris inscribuntur, distinguendæ sint, [At vero Domnina ejusque sociæ, 14 Aprilis cultæ,] nunc inquiram. Tillemontius tom. 5 Monumentorum, Nota 2 in S. Pelagiam, uti etiam eorumdem Monumentorum tom. XI, Nota 34 in S. Chrysostomum, credidit, S. Domninam binasque ejus sanctas filias die XIV Aprilis Antiochiæ cultas fuisse. Ad hæc Tillemontio in prævio ad Homiliam in Sanctas nostras monito propense etiam assensus est Montfauconus. Verum, inquit tom. IV Septembris in S. Chrysostomo num. 502 Stiltingus noster, Antiochena non videtur, quæ illo die (XIV Aprilis) in Martyrologiis reperitur Domnina. Et sane Domnina, quæ ad quartam decimam Aprilis diem Fastis sacris inscribitur, videtur & mihi a Domnina nostra Antiochena, ejusque Filiabus Berenice & Prosdoce esse diversa. Etenim Domnina, quam ad XIV Aprilis Martyrologia memorant, in omnibus fere Hieronymianis Virgo, & in nullis omnino Mater appellatur. Perperam quidem id fieri, idemque deinde ad XIX Octobris mendum occurrere, Nota 2 in S. Pelagiam asseverat Tillemontius; verum hanc assertionem suam nullo prorsus argumento probat, estque Domnina, cujus nomen in aliquot Hieronymianis ad XIX Octobris reperitur, a Domnina nostra etiam distincta, uti infra ostendam. Adhæc, unde Domninæ nostræ a Domnina, ad XIV Aprilis culta, distinctio evidentior adhuc evadit, hæc una cum aliis martyribus Interamnæ, civitati Italiæ, in plurimis Hieronymianis apographis; in nullis autem Syriæ adscribitur, in qua tamen amplissima Asiæ regione Domnina nostra ejusque Filiæ pro fide castitateque servanda mortem oppetierunt, cultum etiam ecclesiasticum ibidem deinde consecutæ.
[20] Ait quidem loco proxime citato Tillemontius, solemne esse antiquis martyrologis, [a Domnina nostra ejusque Filiabus] ut Martyres, qui diversis locis passi sunt, sub uno eodemque loco collocent. Ad hæc in primis Martyrologiorum exemplaribus Domninam, XIV Aprilis cultam, loco forte a Proculo aliisque Interamnensibus martyribus fuisse discretam, cum Ado, Usuardus, & Notkerus, S. Proculo Interamnæ assignato, addant, Item S. Domninæ &c, quod hanc ponere Interamnæ non cogit, sicuti si scripsissent Ibidem. Hæc fere Tillemontius, ut argumentum contra opinionem, qua Domnina nostra a Domnina, cui sacra est XIV Aprilis dies, distincta esse statuitur, a loco seu civitate, cui hæc adscribitur, petitum elidat. Verum, utut subinde Martyres, locis diversis passi, uno eodemque loco in antiquis Martyrologiis consignentur, id tamen nominatim circa hos vel illos Martyres reipsa etiam fieri, absque gravi solidaque ratione admitti non debet; talis autem non est, quam Tillemontius repetit a modo, quo Ado, Usuardus & Notkerus primo Proculum, ac deinde Domninam in Martyrologiis suis ad XIV Aprilis diem consignant. Quamquam enim modus ille non exigat, permittit tamen, ut Domnina Interamnæ attribuatur. Et vero illam Interamnæ reipsa attribuendam esse, vix non certum putem ob jam dicta. Adhæc, quod me etiam in hac opinione utcumque firmat, Domnina, ad XIV Aprilis Martyrologiis plurimis inscripta, Interamnæ una cum Sociis Virginibus ad XV Aprilis coli videtur. Ferrarius enim in Catalogo generali Sanctorum ad XV Aprilis in habet. Interamnæ in Umbria S. Domninæ virginis & Sociarum Martyrum.
[21] Itaque, habita potissimum ratione antiquorum Martyrologiorum, [videntur esse diversa,] in quibus Domnina, ad XIV Aprilis illis inscripta, virgo simul appellatur, & Interamnæ in Umbria, Italiæ regione, collocatur, omnino mihi videntur hæc Domnina ejusque sociæ martyres a Domnina nostra ejusque filiabus Bernice & Prosdoce verosimillime esse distinctæ. Neque obstat, in nonnullis antiquis Martyrologiis, quod etiam Tillemontius loco proxime cit. in sententiæ suæ præsidium adducit, Domninam XIV Aprilis cultam, hoc modo annuntiari: Domnæ, Dominæ aut Domninæ cum suis virginibus coronatæ. Hæc enim phrasis seu loquendi methodus, contra ac censet Tillemontius, talis non est, ut in sola Domninæ Antiochenæ historia clarissima, in omni vero alia admodum sit obscura atque inepta. Fac enim, Domninam, cujus XIV Aprilis celebratur memoria, virginum aliquot, cum quibur passa sit, præpositam seu coryphæam fuisse, ineptumne fuerit, cum hisce illam ita annuntiare, Domnina cum suis virginibus? Nonne S. Ursulam, virginum martyrum Coloniensium coryphæam, cum suis virginibus passam recte dixeris? At vero, oppones ulterius, Domnina ejusque Filiæ, de quibus hic, Antiochiæ circa XIV Aprilis diem, quo Domnina Interamnensis sociæque martyres Martyrologiis inscribuntur, solemni cultu, uti ex edenda Chrysostomi Homilia certum est, fuere honoratæ, ac proin ab his diversæ non sunt Domnina Interamnensis ejusque sociæ, utpote Martyrologiis, ut jam sæpe dictum est, eodem XIV Aprilis die inscriptæ. Respondeo: Fieri potest, ut Sanctæ vel Sancti homonymi diversis locis uno eodemque die colantur, sintque nihilominus distincti. Res constat experientia, nec ullam puto in contrarium rationem solidam posse afferri.
[22] [uti etiam Domnina sociæque 19 Octobris annuntiatæ.] Porro in Hieronymianis aliquot ad XIX Octobris annuntiatur Domna seu Domnina virgo; annuntiatur Prosducus seu Prosdocia; annuntiatur & natalis SS. Pelagii, Beronici, Pelagiæ & aliorum quadraginta octo martyrum. Hinc nonnulli putant, iterum hic Domninam nostram ejusque sanctas filias Berenicen & Prosdocen vel ratione cujuspiam translationis, vel alia simili de causa celebrari. Verum Domnina, quæ ad dictum XIX Octobris diem Martyrologiis antiquis inscribitur, virgo iterum appellatur, nec Antiochiæ in Syria, sed Puteolis locatur. Locatur & Prosducus seu Prosdocia, as proin tam Prosdocia hæc, quam Domnina seu Domna diversa est a Prosdoce nostra ejusque matre Domnina. Quod autem jam pertinet ad natalem SS. Beronici & Pelagiæ, qui ad præfatum quoque XIX Octobris diem in antiquis Martyrologiis apud Florentinium occurrit, ponitur ille quidem Antiochiæ in Syria, verum numerus major assignatur martyrum, quam ut Bernicæ nostræ conveniat, ac proin ab hac verosimillime distinguitur Beronicus, qui præterea non feminina, sed masculina terminatione omnibus prorsus antiquis apud Florentinium Martyrologiis inseritur. Atque hæc sunt, quæ circa Sanctarum nostrarum ab aliis sanctis mulieribus distinctionem examinanda habui, pergo nunc ad tempus, quo mortem occubuerint, aliaque, quæ eventum hunc comitata sunt, adjuncta.
§ III. Tempus, locus, aliaque martyrii seu obitus adjuncta.
[Sanctæ, sæviviente Diocletiani persecutione,] Quamquam Chrysostomus, qua in ethnicorum imperatorum adversus Christianos persecutione mortem oppetierint Sanctæ, nuspiam edoceat, id tamen in Diocletianæa evenisse, liquet ex eo, quod ex dictis eædem sint cum Matre binisque Filiabus, quas, mota a Diocletiano persecutione, sese, ne castitatis jacturam paterentur, sponte sua in flumine mersisse, lib. 8 Historiæ Ecclesiasticæ, cap. 8 refert Eusebius. Verum quo id Christi anno factum? Certo hunc difinire, est sane perquam difficile. Attamen pro anno 305 aut 306 potior stare ratio videtur. Etenim Domnina ejusque Filiæ, publicais jam Antiochiæ severissimis in Christianos edictis, gravissimoque hinc in hos concitato bello, fuga sese ex urbe illa proripuerunt, Edessamque, Mesopotamiæ urbem, quæ nunc, teste Baudrando, Orfa dicitur, sunt delapsæ. Porro cum in civitate illa jam versarentur, crudelia in Christianos edicta quoquoversum fuere transmissa, tuncque demum Sanctæ comprehensæ, militibus, a quibus Antiochiam reducebantur, delusis, sese sponte sua in flumine merserunt. Docet hæc omnia Chrysostomus, ex cujus etiam narratione (vide Homiliæ edendæ num. 12 & binos seqq.) videntur persecutionis edicta jam aliquamdiu, antequam Sanctæ Edessam fugerint, Antiochiæ fuisse promulgata, ac proin ab his, utpote etiam laïcos spectantibus, atque adeo (vide, quæ in proxime prægressa de Marco & Marciano Sylloge num. 5 docui) ultimo loco emissis, diversa esse edicta, quæ, cum Sanctæ jam Edessæ versarentur, quoquoversum fuere transmissa.
[24] At vero quæ qualiaque hæc fuerunt? Eusebius de Martyribus Palæstinæ cap. 4 de Apphiano martyre sic scribit: [anno, uti ex Chrysostomo eruitur,] Cum Maximinus secundum adversus nostros bellum excitasset anno tertio persecutionis Diocletiani, & per omnes provincias missa essent tyranni edicta, quibus rectores jubebantur operam dare, ut omnes omnium urbium incolæ diis publice sacrificarent, cumque præcones per universam Cæsaream cunctos patresfamilias ad dæmonum templa jussu præsidis evocarent, ac præterea tribuni militum singulos ex tabella nominatim citarent, omnibus ubique locorum Christianis inexplicabili malorum turbine concussis, hic, quem supra nominavimus, nemini communicato consilio, clam nobis, qui in eadem domo degebamus, clam universa militum cohorte, qui circa præsidem stabant, ad Urbanum tunc forte libantem intrepidus accessit &c. Maximinus ergo, qui a Diocletiano, imperium abdicante, anno 305 cæsar fuerat creatus, excitatam contra Christianos persecutionem, uti his verbis docet Eusebius, instauravit, huncque in finem per omnes provincias nova edicta emisit. Ea, ut apparet, designat Chrysostomus per edicta, quæ, Sanctis nostris Edessam fuga jam dilapsis, quoquoversum transmissa fuisse, affirmat. Sic existimo, quod hæc, uti ex jam dictis facile colliges, posteriora appareant edictis, in laïcas etiam seu seculares personas a Diocletiano emissis, hisque Maximini edicta, quæ verbis jam mox recitatis memorat Eusebius, proxime successerint. Jam vero hæc Maximini edicta, (vide verba Eusebii) tertio persecutionis Diocletianææ anno, qui partim cum anno Christi 305, partim cum anno 306 congruit, per omnes provincias missa fuere, ac proin etiam edicta, quæ ait Chrysostomus, quoquoversum tunc fuisse transmissa, cum jam Sanctæ nostræ Edessæ in Mesopotamia versarentur.
[25] [305 vel seq. pudori sue] Porro cum Domnina ejusque Filiæ, uti ex iis, quæ Chrysostomus Homiliæ edendæ num. 17, 18, 19 & 20 tradit, manifestum fit, fuerint tunc, cum postrema hæ edicta, quoquoversum missa fuere, a militibus comprehensæ, seque etiam, dum ab his Antiochiam reducerentur, in fluvio sponte sua merserint, consequens est, ut id vel anno 305 vel sequenti 306 evenerit. Atque ita jam habemus, quo, ut apparet, tempore Domnina, Berinna & Prosdoce sibimet ipsis mortem consciverint. Lubet nunc de aliis hujus eventus adjunctis dilucidationis causa nonnulla disserere, ac primo quidem ex altera, quam supra laudavi, S. Chrysostomi de quatriduano Lazaro Homilia quæpiam proferre, ex quibus pateat, quam merito Sanctæ pudori suo timuerint, pro quo simul, pretiosoque fidei thesauro servando mortem sibiipsis illas conscivisse, satis superque jam dictum est. Chrysostomus itaque ibidem de præcipuo Sanctarum persecutor ita fatur: Tyrannus erat is, qui (Sanctas scilicet) persequebatur, & cælebs: inaccessæ vero (Bernice & Prosdoce) Virgines, quæ concertabant. Hinc Montfauconus Admonitione in præfatam de quatriduano Lazaro Homiliam seu concionem ita observat: Singulare quidpiam hic (verbis nimirum Chrysostomi proxime recitatis) carptim innuitur, quod in priore de SS. Bernices & Prosdoces Homilia non comparet, nempe tyrannum quempiam cælibem, virginitatem earum, nempe Domninæ Filiarum, tentare voluisse, sed inaccessas fuisse virgines; quod utique, licet sileatur in priore, congruit tamen cum eis, quæ num. 7 (nobis num. 23) dicuntur; ubi quærens Chrysostomus, cur Domnina judicium præverterit, & antequam ante judicem sisteretur, cum Filiabus sese in flumen præcipitaverit; respondet, id fecisse, ne quis Filiarum corrumperet virginitatem, quo innuitur, judicem seu tyrannum Domninæ Filiabus cupiditatis oculos adjecisse. Ita Montfauconus, cui sane hic haud illubenter assentior.
[26] [merito amentes. in fluvio Singa.] Cum ergo tyrannus, qui Sanctas persequebatur, turpi in Berenicen & Prosdocen, Domninæ filias, ferretur libidine, habuit sane hæc, cur Filiarum suarum pudicitiæ timeret. Verum, ecquis fuit tyrannus ille, Sanctarum persecutor? Nihil suppetit, ut id certo determinem: forte tamen fuerit civitatis Antiochenæ præfectus. At vero, utut se res habeat, tyranni illius timore factum reor, ut Sanctæ, ne vel ab ipsomet tyranno vel jussu a militibus pudicitiæ suæ jacturam paterentur, sese præcipitarint in flumen, quod viam, qua transibant, præterfluebat, quodque ubi positum seu quodnam fuerit, nunc inquiro. Ptolemæus lib. 5, cap. 15 in Commagene Syriæ provincia fluvium ponit, qui Singas vocatur. Hic, ut ille geographus ibidem docet, ex Pieria decurrit Septemtrionem versus, & inde in Orientem flexus miscetur Euphrati. Marsyas etiam vocatur a Plinio, quem proinde ne confundas cum Marsya, qui Oronti inter Larissam & Apameam adfunditur. Adi Cellarium tom. 2 Geographiæ Antiquæ pag. 245. Porro Plinii Marsyam, qui Ptolemæo, antiquiori verosimillime appellatione, Singas est, esse puto fluvium, in quo Sanctæ nostræ sese submerserint. Etenim inter Edessam seu Orfam, & Antiochiam duo tantum, in quibus id facere potuerint, fluvii occurrunt, Singas scilieet jam memoratus, & Euphrates; in Euphrate autem sese Sanctæ non submersere. Rem sic probo: Cum Sanctæ se submerserunt in flumine, medio jam faciendo itinere, (vide Eusebii narrationem num. 14 datam) erant progressæ; medio autem itinere Edessa Antiochiam versus nondum erant progressæ, cum Edessa ad Euphratem dumtaxat pervenerant.
[27] Adhæc ex verbis S. Chrysostomi mox dicendis liquet, [in quem haud procul a civitate Hierapolitana se præcipitarunt, mortem] Sanctas in flumen se non præcipitasse, nisi cum jam Hierapolim, Syriæ ad Singam civitatem, hinc Antiochiam reducendæ, pervenissent; est autem Hierapolis Antiochiam inter & Euphratem posita, distatque ab hoc fluvio unius circiter diei itinere, ut Baudrandus in Geographia docet. Sanctæ ergo non in Euphrate, sed in Singa, qui ex dictis Marsyas a Plinio vocatur, quique urbem Hierapolitanam undis suis rigat, sese submersere. Verum quo circiter fluvii hujus loco id evenit? Chrysostomus in Homilia edenda num. 20 sic scribit: Genus autem agonis (Domninæ ejusque Filiarum) fuit ejusmodi: Venerunt in urbem, Hierapolim nomine, indeque vere ad sacram urbem tali machina subvectæ ascenderunt. Viam illam, qua redibant, fluvius præterfluebat; clam militibus, qui prandium sumebant, & inebriabantur: sunt etiam, qui dicant, conscio & adjutore patre usas esse, ut milites fallerent, quod & credo: fortassis enim hoc ideo fecit, ut exigua saltem excusatione proditionis hujus gratia in die judicii saluti suæ provideret, quod operam commodarit, & adjuverit, atque ad martyrium faciliorem cursum reddiderit. Illo igitur in auxilium ascito, & cum ejus opera milites amovere potuissent, in medium flumen ingressæ sunt, seque ipsas in illa fluenta demiserunt. Sanctæ ergo, stante hac Chrysostomi narratione, videntur sese in Singam prope Hierapolim conjecisse, idque etiam confirmatur ex eo, quod, cum id fecerunt, medium jam iter, ut Eusebii narratio num. 14 huc transcripta declarat, Edessa Antiochiam versus absolvissent, sitque Hierapolis æquali circiter utrimque spatio Edessam inter & Antiochiam sita, uti patet ex Geographica Syriæ Tabula, quam Cellarius tom. cit. suppeditat.
[28] Collige ex jam dictis, Hierapolim, de qua hic agimus, [oppetiere. Duo adjuncta hunc eventum comitata.] non esse, ut quibusdam visum est, hodiernum Aleppium, sed civitatem Bambycen Plinio dictam, hodieque sub nomine Membigii Latinis notam. Aleppium enim ad fluvium Singam positum non est, uti facile deprehendet, qui Geographiam Cellarii antiquam similisve argumenti libros voluerit consulere. Porro, ut cetera expediam, quæ ad Sanctarum mortem spectant adjuncta, ferebatur, ut verbis proxime recitatis ait Chrysostomus, SS. Bernices & Prosdoces pater opera sua effecisse, ut hæ & milites decipere, seque in fluvium præcipitare potuerint, hancque etiam opinionem S. Chrysostomus amplectitur, dicens, operam suam patrem ea in re Sanctis accommodare voluisse, ut coram Deo utcumque imminueret delictum, quod ethnicis prodendo Filias commiserat. Id autem Tillemontio tom. 5 Monumentorum, Nota 4 in S. Pelagiam creditu admodum videtur difficile, uti etiam Sanctas, sese jam submersuras, quo militibus, quos deceperant, consulerent, calceos suos in ripa fluminis reliquisse. Verum quid tum? Sit utrumque, ut revera etiam est, creditu difficile, an propterea est consequens, ut id nulla ratione credere potuerit S. Chrysostomus, utque Homilia, ex qua hoc Sanctum credidisse, liquet, abjudicari ei debeat? Memoriæ ea prodita acceperat S. Chrysostomus, nolebatque in SS. Berenices & Prosdoces patrem vehementius invehere, quia scilicet & maritus Martyris, & pater Martyrum erat, uti num. 20 declarat. Hinc, ut illum utcumque excusaret, rem eo conducentem, utut creditu difficilem, potuit sibi habere persuasam. Quod vero pertinet ad calceos a Sanctis, quo militibus, sui custodibus, consulerent, in ripa fluminis relictos, potuit ad id credendum facilem se præbere Sanctus, ut hinc raram Sanctarum etiam in inimicos charitatem laudibus efferret.
HOMILIA
S. Joannis Chrysostomi, presbyteri Antiocheni, dein episcopi Constantinopolitani,
DE SS. DOMNINA, BERINNA SEU BERENICE ET PROSDOCE MM.
Domnina M. in Syria (S.)
Berinna seu Berenice M. in Syria (S.)
Prosdoce M. in Syria (S.)
ex S. Joan. Chrysos.
[SS. Martyres ex morte Christi ad mortem intrepidæ;] Nondum elapsi sunt dies viginti, ex quo memoriam Crucis celebravimus, & ecce Martyrum memoriam celebramus a. Vides, ut celer mortis Christi sit fructus? Propter illam ovem jugulatæ sunt hæ juvencæ, propter illum agnum hæ victimæ, propter illud sacrificium hæ oblationes. Nondum viginti elapsi sunt dies, & subito lignum Crucis præclara germina martyrum germinavit; hæc enim sunt illius mortis opera. Vide igitur eorum, quæ tum dicta sunt, operibus ipsis exhibitam hodie demonstrationem. Tum dicebam: Contrivit portas æreas, & vectes ferreos confregit b; hæc operibus hodie demonstrantur. Nisi enim portas æreas contrivisset, illis clausis, mulieres tam facile ingredi ausæ non essent; nisi ferreum vectem confregisset, non potuissent Virgines ipsum auferre; nisi inutilem carcerem reddidisset, non tanta cum confidentia Martyres essent ingressæ. Benedictus Deus, mulier ad mortem est intrepida; mulier, quæ mortem in naturam nostram invexit, antiquum diaboli telum hoc, diaboli vim prostravit; infirmum vasculum & injuriis obnoxium telum factum est insuperabile; mulieres adversus mortem audaces sunt, quis non obstupescat? Erubescant gentiles, pudefiant Judæi, qui resurrectioni Christi non credunt. Quod enim, quæso, majus argumentum resurrectionis quæris, cum tantam videas rerum factam mutationem?
[2] [quam tamen in Veteri Testamento etiam sancti Viri.] Mulieres ad mortem sunt intrepidæ, rem, quæ vel sanctis viris antea formidabilis erat & horrenda. Disce igitur, quanto esset olim timori; ut, cum, jam quantum sit despicabilis, videris, Deum laudes mutationis auctorem; disce, quanta vis ejus prius esset, ut, cum, quanta sit nunc infirmitas ejus, didiceris, Christo gratias agas, qui eam prorsus enervarit. Nihil illa robustius olim erat, carissime, nihilque nobis imbecillius; jam vero nihil est illa imbecillius, nihilque nobis robustius. Vides, ut optima sit facta mutatio? Ut robusta infirma reddiderit, & infirma robusta Deus effecerit, quo suam nobis utrimque potentiam declararet? Verumtamen ne hæc affirmare tantum videar, demonstrationem etiam adjungam. Ac si videtur, primum illud ostendamus, quo pacto illam antea reformidarent non peccatores modo, sed & homines sancti, qui multam apud Deum fiduciam habebant, qui recte factis abundabant, omnemque virtutem attigerant. Hæc autem ostendo, non ut Sanctos condemnemus, sed ut Dei potentiam efferamus. Unde igitur constat, formidabilem antea mortis larvam fuisse, cunctosque illam horruisse atque tremuisse?
[3] Ex patriarcha primo. Patriarcha enim Abraham, justus, [ipsemet Abraham, qui, ne occideretur, uxorem suam] Dei amicus, qui patriam reliquerat, qui domum, cognatos, amicos & præsentes res omnes ob Dei mandatum contempserat, ita metuebat, ac reformidabat mortem, ut in Ægyptum ingressurus, hæc uxori suæ diceret: “Novi, quod pulchra sis mulier. Erit igitur, cum viderint te Ægyptii, te quidem servabunt, me vero interficient. Quid igitur? Dic, Soror illius sum; ut bene sit mihi propter te, & vivet anima mea propter te c”. Quid hoc rei est, O Sancte, atque patriarcha? Pro nihilo habes, ut uxori stuprum afferatur, ut torus lædatur, ut conjugium violetur? Itane tandem mortem reformidas? Neque vero tantum pro nihilo habes, sed & cum uxore dolum nectis, ac stupri fabulam cum ea simulas, omnemque das operam, ut rex, dum adulterium aggreditur, latere possit, &, ablato conjugis nomine, personam illi sororis adaptasti? Verum timeo, ne, dum mortis imminuere virtutem studemus, justum accusare videamur: quam ob rem utrumque conabor perficere, ut & infirmitatem mortis ostendam, & ab hoc criminationem illam depellam. Sed operæ precium est, prius ut eum timuisse mortem demonstremus, ac deinde a crimine vindicemus. Videamus ergo, quam intolerabilem ac molestam rem passus sit; nam uxorem cernere constupratam & adulterio pollutam intueri, sexcentis mortibus est intolerabilius. Quid dico adulterio pollutam? Si vel tenuis de ipsa suspicionis cogitatio mentem occupet, acerba illi vita omnis & minime vitalis redditur.
[4] Etenim ignis illi quidam & indomita flamma zelotypiæ morbus; [facto in speciem malo,] cujus tyrannicam & inevitabilem vim declarans quispiam dicebat: “Plenus enim zelo animus viri ejus non commutabit ulla redemtione odium, neque parcet in die judicii, neque dissolvetur multis donis d:” & alibi rursus; “Durus ut infernus est zelus e.” Sicut enim non potest infernus, inquit, pecuniis flecti, sic neque is, qui zelotypia laborat, leniri atque placari. Multi utique sæpe vita sua libenter redemissent, ut adulterum invenirent, sanguinem ipsum viri ejus, qui uxorem constuprarat, perlubenter degustassent, & quævis aut agere aut pati ejus rei causa contenti fuissent; sed hunc nihilominus intolerandum morbum, hunc violentum & implacabilem justus patientissime toleravit, & stuprum uxoris præ nimio mortis & interitus timore contempsit. Mortem illum ergo liquet ex hoc timuisse. Jam vero tempus est, ut eum a crimine & accusatione, quæ hinc exoritur, liberemus; si prius ipsam accusationem expresserimus. Quænam igitur illa tandem est accusatio? Oportebat, dicet aliquis, ut mortem oppeteret potius, quam ut constuprari uxorem pro nihilo haberet; & hoc est, quod illi crimini vertunt quidam, quod vitam suam servare maluerit, quam conjugis castitatem.
[5] [in se tamen a noxa] Quid ais? Oportebat ipsum mori potuis, quam ut constuprari uxorem pro nihilo haberet? Quid vero illud profecisset? Nam si quidem morte sua conjugem a stupro fuisset exemturus, recte ista diceretis: sin autem moriens nihil uxori proderat, ut eam a stupro liberaret, qua de causa temere, & inconsulto salutem suam proderet? Nam ut intelligas, ne morte quidem sua potuisse illum eam ab adulterio liberare, audi, quid dicat: Et erit, cum viderint te Ægyptii, te quidem servabunt, me vero interficient. Futurum igitur erat, ut duo scelera patrarentur, adulterium & cædes: erat autem prudentiæ non vulgaris ex duobus istis unum lucrifacere. Nam si quidem, exposita vita sua, rursus enim idem dicam, liberaturus eam a stupro fuisset, &, occiso justo, Saram illi non attigissent, recte accusares; sin autem, eo morte sublato, pari ratione futurum erat, ut stupraretur uxor, qua de causa justum accusas, quod, cum duo eventura mala essent, adulterium ac cædes, alterum sapientia sua impediverit, cædem nimirum? Hujus quippe rei causa laudari etiam eum oportebat, quod adulteri manum puram a sanguine conservarit. Non enim dicere illud potes, eam, quod dixerit, se sororem illius esse, hoc ipso Ægyptium ad stuprum invitasse; licet enim dixisset, uxorem ejus se esse, ne sic quidem erat abscessurus. Et hoc ipse declaravit, cum dixit: Si viderint te, dicent, Uxor ejus est hæc, & interficient me, te autem servabunt.
[6] [excusando, sororem Ægyptiis dixit,] Itaque si dixisset, uxorem ipsius se esse, & adulterium & cædes patrata fuissent; si vero dixisset sororem, cædes impedita esset. Vides, ut, imminentibus duobus malis, alterum sapientia sua sustulerit? Visne discere, quo pacto etiam adulterii crimen, quantum in ejus potestate situm est, rursus imminuat, ut ne perfectum quidem adulterum eum esse permittat. Audi verba ipsa rursus attente: Dic, inquit, Soror illius sum. Quid ait? Qui sororem accipit, non jam adulter est; adulter enim ab animi proposito judicatur: Judas quippe, cum ad nurum suam Thamar ingrederetur, non adulter judicabatur; non enim tamquam ad nurum, sed tamquam ad mulierem meretricem ingrediebatur. Sic etiam hoc loco Ægyptius, qui eam erat accepturus, non ut uxorem Abraham, sed ut sororem, judicandus adulter non erat. Sed quid hoc ad Abraham, dicet aliquis, qui probe noverat, se conjugem suam & non sororem exponere? Atqui ne hoc quidem istius est crimen. Si enim, cum uxorem ejus esse audisset, sibi temperaturus a stupro fuisset, recte justum criminareris; sin autem Saræ nihil commodi uxoris nomen erat allaturum, ut stuprum a se depelleret, prout ipse quoque dixit, Dicent, Uxor ejus est hæc, & servabunt; multo æquius est, ut justum laudemus, qui in tanta rerum difficultate potuerit & Ægyptium purum a sanguine conservare, & quantum in se situm erat, adulterii crimen minuere f.
[7] [Jacob] Restat, ut ad ejus nepotem Jacob orationem traducamus, ut illum quoque necem metuentem ac trementem videas hominem, qui a prima jam ætate philosophiam Apostolicam præ se tulerat. Paulus enim discipulis in hæc verba præcipiebat: “Habentes alimenta, & quibus tegamur, his contenti erimus g,” hoc & iste postulabat a Deo dicens: “Si dederit mihi Dominus panem ad vescendum, & vestimentum ad induendum, sufficit nobis h”. Sed & ipse tamen, qui nihil præter necessaria quærebat, qui domum neglexerat, qui benedictiones acceperat, qui matri paruerat, qui Deo amicus erat, qui per sapientiam naturæ vim attulerat; posterior quippe natura cum esset, benedictionibus prior evasit; qui tam multa potuerat, qui tantam philosophiam, tantamque pietatem præ se tulerat, post sexcenta certamina, post sexcentos agones, post sexcentas luctas & plurimas illas coronas, cum in patriam reverteretur, & occursurus fratri esset, quasi belluam conspecturus, ejusque indignationem pertimescens, supplex Deo fit & orat, “Erue me de manu fratris mei Esau, quoniam eum timeo ego, ne forte veniens percutiat me, & matrem super filios i”. Vides, ut hic quoque mortem pertimescat? ut tremat, Deumque illius causa precetur?
[8] Visne, ostendam, & alterum virum magnum hoc eodem modo rursus affectum? [& Elias reformidarunt.] Pone tibi ante oculos Heliam, animam ad cælum pertingentem ac divinam; ille enim, qui cælum clausit, rursusque reseravit, qui desuper ignem dejecit, qui mirabile sacrificium illud obtulit; qui pro Deo zelo exarsit; ille, qui in corpore humano angelicam vitam exhibuit, qui præter ovinam pellem nihil habuit, qui rebus omnibus humanis superior evasit, adeo mortem metuit ac reformidat, ut post illa cuncta, post cælum & sacrificium, post melotem, desertum, & philosophiam tantamque fiduciam, vilem mulierculam pertimescat, & idcirco fugiat. Nam quia dixerat Jezabel: “Hæc faciant mihi dii, & hæc addant, nisi cras animam tuam posuero sicut animam unius ex illis, qui mortui sunt; timuit Helias,” inquit, “& fugit itinere dierum quadraginta k”. Vides, ut mors sit terribilis? Dominum ergo laudemus, quod, cum terribilis esset prophetis, contemptu facilem mulieribus reddiderit. Helias mortem fugiebat, mulieres ad mortem confugiebant: ille a morte resiliit, istæ mortem sunt consectatæ.
[9] Vides, quanta repente facta sit mutatio? Abraham & Helias necem reformidant, [At vero in Novo Testamento mortem Sanctæ contempserunt,] mulieres autem quasi lutum pedibus suis mortem conculcarunt. Verumtamen ne illos quidem Sanctos accusemus; non ipsorum est culpa; naturæ imbecillitas erat, non crimen arbitrii. Formidabilem esse tum temporis Deus mortem volebat, ut gratiæ postea magnitudo innotesceret: formidabilem illam voluit esse, supplicium enim erat, idcirco dissolvi supplicii minas noluit, ne segniores homines postea redderentur. Maneat, inquit, ad eos terrendos coërcendosque sententia. Erit enim erit tempus, quo & metu isto liberabuntur; quod utique accidit; nos quippe liberatos ab eo fuisse hoc metu, declarant cum martyres, tum ante Martyres Paulus. Audisti in Veteri Testamento dicentem Abraham, te quidem servabunt, me vero interficient? Audisti Jacob dicentem, Erue me de manu Esau fratris mei, quoniam eum timeo ego? Vidisti Heliam mulieris minas mortis causa fugientem? Audi, quomodo Paulus erga rem istam sit asfectus, an formidabilem illam censeat ut illi: num ea imminente, tristetur, ac metuat.
[10] [ac Paulus illam, velut rem optabilem,] Imo vero e contrario, rem esse optabilem, arbitratur: propterea dicit, “Dissolvi me, & esse cum Christo multo melius l”. Illis formidabile, huic melius; illis injucundum, huic jucundum: ac merito sane: olim enim ad infernum mors deducebat, nunc autem ad Christum mors transmittit: quapropter Jacob quidem ait, “Deducetis senectutem meam cum tristitia ad inferos m;” Paulus vero dicebat, Dissolvi, & cum Christo esse memulto melius. Hæc porro dicebat, non ut hanc vitam damnaret; absit, caveamus enim, ne hæreticis ansam præbeamus: neque quod eam tamquam malum fugeret, sed quod futuram, ut meliorem, exoptaret. Non enim dixit, Dissolvi & esse cum Christo bonum esse simpliciter, sed melius: melius comparatione boni alicujus dicitur. Quemadmodum enim cum ait, “Qui matrimonio jungit, bene facit; qui vero non jungit, melius facit n,” bonum quidem esse matrimonium ostendit, at meliorem virginitatem; ita nimirum & hoc loco, Bona quidem vita præsens, inquit, multo vero melior est futura. Rursus alibi pari ratione philosophatur, & ait: “Sed & si immolor supra sacrificium, & obsequium fidei vestræ, gaudeo & congratulor omnibus vobis: id ipsum autem & vos gaudete & congratulamini o.”
[11] [utpote quam melior vita excipiat, est complexus,] Quid ais? Moreris, o Paule, & ad societatem voluptatis homines advocas? Quid tibi, quæso, accidit? Non equidem morior, inquit, sed ad meliorem vitam transeo. Ut igitur homines magistratum ineuntes plurimos lætitiæ sibi socios ac participes futuros accersunt, sic & Paulus ad mortem pergens gaudii sui consortes futuros vocabat. Est enim mors requies quædam, laborum finis, sudorumque retributio, ac certaminum præmium & corona. Ideo principio quidem super mortuos planctus quidam & lamentationes fiebant, nunc autem psalmi & cantus hymnorum. Fleverunt igitur Jacob quadraginta diebus, fleverunt & Moysem totidem aliis Judæi & planxerunt, quoniam mors tum temporis mors erat. Jam vero non ita, sed hymni sunt, preces & psalmi, quæ omnia voluptatem in ea re esse, declarant p: psalmi enim hilaris animi signum sunt: “Æquo enim est animo quis in vobis? Psallat q.” Quoniam igitur lætitia affluimus, idcirco psalmos super mortuos psallimus, qui nos cohortantur, ut mortem non timeamus. “Convertere enim,” inquit, “anima mea, in requiem tuam, quia Dominus benefecit tibi r.” Vides, beneficium esse mortem ac requiem? Qui enim ingressus est in requiem illam, ab operibus suis requievit, ut a propriis Deus. Ac de morte quidem hactenus, age nunc, deinceps nos ad Martyrum laudes convertamus, nisi forte sitis audiendo defessi: nam & hæc occasione laudis Martyrum dicta sunt; paulo vero altius operæ precium est, narrationem ordiamur.
[12] [Gravi in Christianos mota] Bellum adversus Ecclesiam grave quondam excitatum est, bellorum omnium gravissimum s: duplex enim erat hoc bellum, unum quidem intus, alterum vero foris exortum; hoc a domesticis, illud ab hostibus; unum ab alienis, a familiaribus illatum alterum. Et vero, licet bellum simplex fuisset, intolerabile malum exstitisset; ac licet exterius tantum ingruisset, ingens calamitatum magnitudo fuisset: nunc autem duplex erat hoc; & quod a domesticis, multo gravius est, quam quod ab externis: facile namque nobis ab eo cavere possumus, qui se inimicum profiteatur: at eum, qui sibi amici larvam induit, non aliter autem atque inimicus affectus est, haud facile capere insidiis potes. Duplex ergo tum bellum erat, hoc civile, illud ab externis irruens, vel potius, si verum dicendum est, civile fuit utrumque bellum. Nam, qui forinsecus invadebant, judices, magistratus & milites, non alienigenæ quidam erant aut barbari, aut ex alio quodam imperio regnove, sed qui iisdem legibus regebantur, eamdem patriam colebant, ejusdem participes erant reipublicæ.
[13] Erat igitur civile, quod a judicibus inferebatur, sed gravius, [persecutione, sanctæ Filiæ & Mater, cognatis] quod a cognatis, novum ac inopinatum multaque redundans crudelitate. Nam & a fratribus tradebantur fratres, & a patribus liberi, & a maritis uxores; omnia cognationis jura conculcabantur, ac totus orbis terrarum subvertebatur, nec ullus tum ullum agnoscebat; diabolus enim majorem in modum dominabatur. In illo itaque tumultu ac bello Mulieres istæ, si quidem mulieres appellandæ sunt; quippe quæ in muliebri corpore viriles animos exhibuerint; imo vero non viriles tantum animos, sed naturam ipsam supergressæ sint, & cum virtutibus incorporeis contenderint: istæ ergo Mulieres, relicta urbe, domo ac propinquis, peregre commigrarunt t. Cum enim Christus, aiebant, contemnitur, nihil nobis esto pretiosum, neque necessitudine conjunctum: propterea, relictis omnibus, sunt egressæ. Et sicut, cum media nocte domus incenditur, qui intus dormiebant, ubi tumultum audierint, cito e stratis exsilientes e vestibulo domus evolant, neque secum eorum, quæ intus sunt, quidquam auferunt, id enim unum student, ut e flamma suum corpus eripiant, & ignis cursum magna celeritate grassantem præveniant; sic & istæ nimirum egerunt.
[14] Cum enim totum orbem terrarum inflammatum vidissent, [patriaque relictis, peregre commigrant, multaque] confestim ex urbis vestibulo exsilierunt, & evolarunt, id unum quærentes, ut animæ suæ salutem sartam tectam conservarent. Tum enim erat incendium infestum, & profundæ tenebræ dominabantur, tenebræ nocturnis istis multo tetriores: quapropter tamquam in tenebris amicos non noverant amici, & uxores viri prodebant; propterea cum inimicos præteribant, tum amicos & domesticos impetebant; nocturnum quoddam erat infestum prælium, & ingenti tumultu cuncta replebantur. Tum igitur istæ, relicta patria, excesserunt, & patriarcham Abraham imitatæ sunt, ad quem dictum est: “Egredere de terra tua, & de cognatione tua u”: nam & has persequutionis tempus ad hoc incitabat, ut de terra deque cognatione exirent, ut ita cælum hæreditate possiderent. Egrediebatur igitur ex ædibus mulier duas secum Filias habens: at tu ne temere prætereas, cum excessisse Mulieres liberaliter educatas audis, nec ferendis hujusmodi malis assuefactas; sed animo versa, quantum illud malum esset, quantis res illa difficultatibus circumsepta. Si enim homines, qui mediocrem peregrinationem suscipiunt, cum jumenta suppetant, ministri non desint, periculo vacent itinera, cum penes eos potestas sit redeundi, multas experiuntur molestias, multas miserias perpetiuntur; ubi Mulier & Virgines, penuria ministrorum, & amicorum proditio, tumultus & perturbatio, metusque intolerabilis, diversa in illis pericula, de anima discrimen, & undecumque hostes; quæ tandem oratio mulierum certamina, fortitudinem, magnanimitatem, fidem exprimere poterit.
[15] [inter incommoda, graviaque pericula] Nam si egressa sola Mater esset, non ita intolerandum certamen fuisset: jam vero cum & Filias deduceret, & duas virgines, ita duplex timendi occasio, multaque sollicitudinis erat accessio: quanto enim major possessio, tanto difficilior est custodia. Egrediebatur ergo Virgines habens, nec habens, quibus in thalamis eas occultaret: tametsi intelligitis thalamos, gynæcea, januas, vectes, custodes, procubitores, ancillas, nutrices, ac matris assiduitatem, & patris providentiam, multamque parentum curam adhiberi, ut virginitatis flos custodiatur, & vix ita incolumem conservari: at illa omni erat custodia destituta, quo igitur pacto poterat illas tueri? Divinarum scilicet legum custodia. Non habebat domum, qua obvallaretur, at potentem manum habebat, qua de cælo protegeretur: non habebat januam, neque vectem, sed veram habebat januam, quæ insidias longe arceret; & quemadmodum in mediis Sodomis obsidebatur quidem Lot domus, at nihil mali patiebatur, quippe quæ angelos intus haberet: sic nimirum & Martyres istæ inter Sodomitas cunctosque hostes constitutæ, atque undique circumsessæ, nihil mali patiebantur, quippe quæ Dominum angelorum in animis suis habitantem haberent, & in desertum iter delatæ nihil patiebantur, quia iter habebant, quod ad cælum ipsas deduceret.
[16] [fugiunt Edessam:] Quapropter in tanto bello, tumultu ac fluctibus deprehensæ, cum securitate incedebant; &, quod sane mirum, per medios lupos oves ducebantur, per medios leones agnæ progrediebantur, nec illas quisquam lascivis oculis intuebatur: sed sicut Sodomitas juxta januam stantes aditum cernere non sinebat Deus, sic & omnium tunc oculos excæcavit, ne virginea corpora proderentur. Pergunt igitur ad urbem, Edessam x nomine, urbem permultis agrestiorem quidem, sed pietate insigniorem. Quid enim ex illa urbe æque commodum censuissent, atque ut in tanta procella perfugium nanciscerentur, & in tali tempestate portum haberent? Et excepit civitas peregrinas; peregrinas quidem terræ, cives autem cælorum, exceptumque depositum custodivit. Nemo autem Mulieres imbecillitatis accuset, quod fugerint; præceptum enim Dominicum implebant, quod ita se habet, “Cum persequentur vos, ex civitate ista fugite in aliam y:” quod & istæ cum audiissent, fugerunt, & una illis interim corona nectebatur: quænam illa tandem? omnium scilicet præsentium rerum contemtus. “Quicumque enim reliquerit fratres, & sorores, aut patriam, aut domum, aut amicos, aut cognatos, centuplum accipiet, inquit, & vitam æternam possidebit z.” Et erant ibi Christum habentes contubernalem: si enim, ubi sunt duo vel tres congregati, in eorum est medio; ubi non congregatæ tantum erant, sed & propter nomen ejus exsules, nonne multo potiori jure ipsius auxilium promerebantur?
[17] [ubi dum commorantur, missis quoquoversum] Cum igitur illic mulieres versarentur, nefaria confestim edicta quoquoversum transmittebantur, multa tyrannide ac barbarica crudelitate referta aa: Propinqui enim propinquos, inquit, prodant, mariti uxores, patres liberos, liberi patres, fratres fratres, amici amicos. Tu vero mihi hoc loco verborum Christi recordare, ejusque prædictionem admirare: siquidem cuncta ista quondam prædixerat. “Tradet enim,” inquit, “ frater fratrem, & pater filium, & insurgent filii in parentes bb:” tum vero illa propter hæc tria prædicebat: primum quidem, ut ejus virtutem noscamus, eumque verum esse Deum, qui ea, quæ nondum contigerint, multo ante prævideat. Ut enim intelligas, eum propterea res futuras prædixisse, ipsum dicentem audi, “ Propterea hæc dixi vobis, priusquam fiant, ut, cum facta fuerint, credatis, quia ego sum cc:” deinde vero ne quis adversariorum hæc, eo nesciente vel ob imbecillitatem sinente, fieri dicat: qui enim multo ante prævidit, potuit etiam impedire: non impedivit autem, ut fierent insigniores coronæ. Hac de causa prædixit hæc: sed ob aliam quoque tertiam pronunciavit: quænam tandem illa? ut facilius certamen iis redderet, qui in stadio versantur.
[18] Nam quæ inexspectata sunt mala, quæ cumque illa tandem sint, [sævissimis in Christianos edictis, invalescenteque] gravia & intoleranda videntur; quæ vero præstolamur, & ad quæ nos excipienda comparamus, levia faciliaque redduntur. Qui tum itaque talia mandabant adversarii, cum suam crudelitatem declarabant, tum prophetiæ Christi nescientes testimonium dicebant, & fratres tradebantur a fratribus, & a patribus filii, sibique ipsi natura bellum inferebat: in seipsam cognatio scindebatur, omnes leges funditus evertebantur, omnia tumultu quodam & perturbatione replebantur, & a dæmonibus domus tum cognato sanguine complebantur: nam qui filium tradidit pater, omnino etiam jugulavit; licet enim ensem non impulerit, neque dextera cædem patrarit, tamen animi sententia rem omnem peregit: nam qui percussori hominem necandum tradidit, homicidium ipse commisit. Efficiamus igitur, ut liberos suos occidant, aiebant dæmones; reddamus filios per proditionem parricidas: tales enim olim illis victimæ immolabantur, & patres filios mactabant. Atque hæc Propheta clamabat dicens, “Immolaverunt filios suos & filias suas dæmoniis dd:” & ejusmodi sanguinem sitiobant.
[19] Quando ergo exsecrabilia ista & abominanda sacrificia Christus inhibuerat, [persecutione, a patre cum militibus superveniente comprehenduntur,] renovare rursus illa contendebant: verum impudenter quidem & aperte dicere, Filios vestros mactate, non audebant, nullus enim illis morem gessisset: sed alia ratione edictum concinnant, ac legem comminiscuntur: per judices imperant, ut parentes filios prodant: nihil enim nostra interest, sive mactet quis, sive mactandum filium tradat: nam & hic & ille liberorum est intersector. Videre igitur erat parricidas, liberorum interfectores, fratricidas: tumultus ac perturbationis omnia plena erant; at Mulieres alta tranquillitate fruebantur; siquidem undique illas spes futurorum muniebat, quoniam & peregre cum degerent, peregre non degebant: veram enim patriam fidem habebant; civitatem propriam habebant confessionem, & cum optima spe alerentur, nullis rebus præsentibus afficiebantur: futura namque solum spectabant. Hoc igitur in statu cum res essent, in illam urbem advenit pater militibus ad capiendam prædam stipatus ee: advenit pater & maritus; Filiarum quidem pater, Uxoris autem maritus; siquidem patrem aut maritum eum appellari oportet, qui ejusmodi in rebus ministerium suum impenderet.
[20] [Hierapolimque perducta in flumen is præcipitant,] At enim parcamus illi, perducta in flumen se quantum fieri potest, quandoquidem pater Martyrum, & maritus Martyris fuit; neque dolotem vulneris ejus criminibus nostris augeamus. Tu vero mihi Mulierum prudentiam considera; cum enim fugiendum erat, fugerunt: cum ineunda erant certamina, constiterunt, & amore Christi vinctæ sequebantur: ut enim tentationes accersendæ non sunt, ita cum advenerint, decertandum est, ut inde nostræ lenitatis, hinc nostræ fortitudinis specimen edamus; id, quod & illæ tum fecerunt; & reversæ sunt ac decertarunt. Etenim apertum fuerat stadium, & ad certamina tempus invitabat. Genus autem agonis fuit ejusmodi: venerunt in urbem, Hierapolim ff nomine, indeque vere ad sacram urbem gg tali machina subvectæ ascenderunt. Viam illam, qua redibant, fluvius præterfluebat: clam militibus, qui prandium sumebant & inebriabantur: sunt etiam, qui dicant, conscio & adjutore patre illas usas esse hh, ut milites fallerent, quod & credo: fortassis enim hoc ideo fecit, ut exigua saltem excusatione proditionis hujus gratia in die judicii saluti suæ provideret, quod operam commodarit, & adjuverit, atque ad martyrium faciliorem cursum rediderit. Illo igitur in auxilium ascito, & cum ejus opera milites amovere potuissent, in medium flumen ii ingressæ sunt, seque ipsas in illa fluenta demiserunt kk.
[21] Ingressa est cum geminis Filiabus Mater, utrimque Filias secum habens; [itaque mortem oppetunt. Hanc baptisma hicvocat Chrysostomus.] quæ virum habebat in medio innuptarum, eratque in medio virginitatis matrimonium, & ipsarum in medio Christus. Sicut igitur radix arboris binis stolonibus utrinque stantibus vallata, sic utrinque Beata illa Virginibus stipata intrabat, & in aquas illas mittebat, itaque sunt suffocatæ, vel novo potius & inusitato baptismate baptizatæ. Ac si nosse velis, clarum illud fuisse baptisma, quod gestum est, audi, quomodo mortem suam baptisma Christus appellet: filios enim alloquens Zebedæi, “Calicem quidem meum bibetis,” inquit, “& baptismo, quo ego baptizor, baptizabimini ll.” Quo vero baptismate baptizatus est Christus post Joannis baptismum, nisi morte a Cruce. Ut igitur Jacobus non cruci affixus, sed capite truncatus ense, baptismo baptizatus est Christi, sic & istæ, licet crucifixæ non fuerint, sed ab aquis necatæ, Christi sunt baptismate baptizatæ. Porro illas Mater baptizavit. Quid ais? Mulier baptizat? Sane quidem baptismatibus ejusmodi mulieres etiam baptizant, quemadmodum & illa utique & baptizavit & sacerdos est facta: siquidem victimas ratione præditas obtulit, & animi propositum illi ordinationis locum supplevit, quodque mirum est, non indiguit altari, cum sacrificaret, nec lignis, nec igne, nec gladio; fluvius enim illi omnium loco fuit, & altaris, & lignorum, & gladii & ignis, eademque res sacrificium exstitit, & baptismus evidentior hoc baptismo.
[22] Nam de hoc quidem ait Paulus: [Matremque, quæ plurimum passæ sit,] “Complantati sacti sumus similitudini mortis ejus mm:” de baptismo vero martyrum non jam similitudini ejus ait, sed configurari nos morti ejus. Inducebat itaque Filias Mater non quasi in fluvium inductura, sed quasi in thalamos illas deduceret: inducebat utraque ex parte tenens dicensque, Ecce ego & Puellæ meæ, quas dedit mihi Deus: tu eas mihi dedisti, tibi ego illas commendo, res meas & me ipsam. Itaque duplex fuit Mulieris martyrium, imo vero triplex: nam per seipsam semel, per Filias suas bis martyrium passa est; & quemadmodum cum seipsam immittere debuit, multa illi fuit opus tolerantia, sic & ubi secum Puellas traxit, altera tanta indiguit tolerantia, imo vero multo majori. Non enim adeo mulieres solent dolere, cum ipsæ morituræ fuerint, ut cum illarum filiæ passæ hoc fuerint. Itaque graviori per Filias hæc martyrio cruciata est, cum ad reprimendam naturæ vim se accinxit, cum materni amoris flammæ restitit, & intolerabili viscerum conturbationi atque uteri commotioni. Si enim filiam unam quæpiam cernens morientem, acerbam existimat vitam suam, hæc duas Filias confertim non intuens morientes, sed ad mortem propria manu trahens, cogita, quæ martyria exhiberet ea, quæ id, quod etiam auditu cæteris est intolerabile, reipsa perferret. Ac milites quidem penitus inscii tamquam rursus eas recepturi exspectabant, illæ vero cum Christi militibus, cælestibus angelis, jam tum erant; quod custodes non videbant, quippe qui fidei oculos non haberent.
[23] Enim vero de matre inquit Paulus, [quæque landabili e timore facinus imperarit,] “Salvabitur per filiorum generationem nn;” Hic autem Filiæ per Matrem salvæ sunt factæ. Sic nimirum parere matres oportet; hic enim partus illo priori melior est, in quo dolores quidem acerbiores sunt, at majus lucrum percipitur. De illis partus doloribus, quotquot matres fuerunt, noverunt, quos dolores illud inurat, cum filias videris mortem obeuntes; ut autem ipsa manu tua cædem perpetres, quam grave sit, verbis exprimi non potest. At enim qua de causa in judicium non venit mulier? Voluit ante pugnam tropæum erigere, ante certamina coronam abripere, ante luctas præmia reportare, non quod tormenta reformidaret, sed ne illæ oculis lascivorum paterent; non metuebat, ne quis latera ipsi effoderet, sed ne quis filiarum corrumperet virginitatem, timebat. Atque hoc eam, non illo fuisse timore correptam, & idcirco in judicium non venisse, inde manifestum est. Multo graviores in flumine cruciatus toleravit: multo enim gravius est & acerbius, ut ante dixi, propria viscera, filias, inquam, manu sua demergere, ac suffocari cernere, quam lacerari carnem videre, multoque illi minori * opus erat Philosophia, quam ad tormenta toleranda, ut puellarum tenere dexteras, & ad fluminis fluenta pertrahere secum posset. Neque enim par ad dolorem inurendum momentum affert ab aliis cernere divexatas, & ipsam morti inservire, ipsam fieri necis administram, ipsam Filiabus carnificis vices obire; sed hoc multo illo gravius est & intolerabilius.
[24] Huic orationi meæ testimonium dicetis omnes, [una cum Filiabus laudat,] quotquot matres fuistis, quæ partus dolores expertæ estis, ac filias suscepistis. Quomodo puellarum dexteram arripuit? qui fieri potuit, ut manus non obtorpesceret? quomodo non resoluti sunt nervi? quomodo mens de statu dejecta non est? qui potuit ratio iis, quæ gerebantur, inservire? Sexcentis enim tormentis facinus illud acerbius fuit, cum corporis loco ejus anima discruciaretur. Verum quo usque tandem ea persequi contendemus, quæ nemo assequi potest? Nulla quippe passionis magnitudinem oratio posset exprimere, sed ea sola, quæ experta est, ac decertavit, Mulier novit, cujusmodi sint ista certamina. Audiant ista matres, audiant virgines, matres quidem, ut filias suas sic instituant; virgines autem, ut ita matribus obsequantur. Non enim tantum laudare convenit Matrem, quæ talia jusserit, sed & Filias commendare, quæ in ejusmodi rebus paruerint; nam neque mater vinculis eguit ad hostias victimasque, neque juvencæ resilierunt, sed æquali mentis alacritate, & animo eodem martyrii jugum trahentes, sic fluvium sunt ingressæ, calceamentis extra fluminis ripam derelictis; quod ideo fecerunt, ut custodibus ipsis consulerent: Tanta erat Sanctarum illarum providentia oo. Studebant scilicet illis defensionis in judicio ansam relinquere; ne crudelis ille ac sævus judex eos proditionis accusaret, aut quod pecunia corrupti mulieres dimisissent: idcirco calceamenta reliquerunt, quæ militum conscientiæ testificarentur, quod non, illis consciis, sed ignorantibus, in flumen sponte prosiliissent.
[25] [atque ad illus colendue implorandasque popalum hortætur.] Fortasse non mediocri erga Sanctas illas amore exarsistis: cum hoc igitur ardore coram ipsarum reliquiis procidamus, ipsarum capsulas complectamur; multam enim possunt virtutem capsulæ Martyrum obtinere, quemadmodum & ossa martyrum vim magnam habent. Neque die tantum hujus festivitatis, sed aliis etiam diebus iis assideamus, eas obsecremus, obtestemur, ut patronæ sint nostræ pp. Multam enim fiduciam obtinent non viventes modo, sed & mortuæ; multoque magis cum sunt mortuæ. Jam enim stigmata ferunt Christi; cum autem stigmata hæc ostenderint, omna Regi possunt persuadere. Quando igitur tanta illæ virtute pollent, tantaque apud eum amicitia, cum continua velut obsessione ac perpetua illarum visitatione in familiaritatem nos illarum insinuaverimus, ipsarum opera Dei misericordiam impetremus; quam nobis omnibus assequi contingat gratia Domini nostri Jesu Christi, per quem & cum quo Patri gloria, una cum sancto Spiritu, nunc & semper & in sæcula sæculorum. Amen.
ANNOTATA.
a Theodoricus Ruinartius in Actis Sinceris & Selectis Martyrum dies viginti, quos ab acta S. Crucis memoria nondum elapsos, hic ait Chrysostomus, computandos esse, observat, A die . . . XIV Septembris, quo jam eo tempore celebrabatur festivitas S. Crucis, usque ad diem IV Octobris, quo die istæ Martyres (Domnina scilicet Bernice & Prosdoce) passæ sunt. Ita his ipsis verbis Ruinartius. Verum ego huic scriptori hic assentiri haud queo. Quamquam enim ex iis, quæ Benedictus XIV ex Baronio, Sollerio nostro aliisque scriptoribus de D. N. Jesu Christi Matrisque ejus Festis num. 600 & binis seqq. docet, Exaltationis S. Crucis solemnitas in Orientali Ecclesia, contra ac Tillemontius & Montfauconus censent, jam S. Chrysostomi tempore fuisse videatur celebrata; eam tamen, ut Græci in Menæis & Menologio Sirletiano, Ruinartius supra, & Benedictus XIV loco citato arbitrantur, S. Chrysostomus hic non intelligit per Crucis memoriam, a qua celebrata nondum viginti dies, cum Sanctarum celebraretur memoria, elapsos ait. Res liquet ex iis, quæ Commentarii Prævii num. XI adduxi in medium. Hinc porro jam consequitur, ut ex Sanctarum memoria, viginti circiter diebus post S. Crucis memoriam Chrysostomi tempore Antiochiæ celebrata, concludi minime possit, illas vel quarto Octobris die, quo memoratis Græcorum Fastis inscribuntur, mortem oppetiisse, vel tunc Antiochiæ cultas fuisse. Imo vero, cum ex dictis in Commentario Chrysostomus per Crucis Memoriam, quam hic memorat, Feriam sextam Parasceves seu diem Veneris sanctum intelligat, consequens est, Sanctas Antiochiæ haud procul a Pascbate cultas fuisse. Nec propterea tamen existimes, illas a Domnina sociisque virginibus, quæ ad XIV Aprilis Hieronymianis, Romano hodierno, aliisque Martyrologiis inscribuntur, certo non esse diversas. Adi Commentarium prævium num. 19 & binis seqq.
b Chrysostomus hic indubie designat Homiliam, quam Feria sexta Parasceves seu die Veneris sancto de Cœmeterio & de Cruce pronuntiarat; in hac enim istis, quæ Psalmo 106,℣ 16 habentur, verbis, Contrivit portas æreas &c, exponendismultum immoratur.
c Gen. 12, ℣ II & binis seqq.
d Proverb. 6, ℣ 34.
e Cant. 8, ℣ 6.
f Ita hic a crimine Abrahamum Chrysostomus vindicat; id autem paulo aliter præstat Augustinas. Ad similem enim criminationem a Fausto adversus Abrahamum intortam lib. 22 contra Faustum, cap. 33 ita respondet: Abraham… uxoris non vendidit adulterium; sed … sanctus Patriarcha conjugem castam & casto corde sibi cohærentem, de cujus animo, ubi pudicitiæ virtus habitabat, nullo modo dubitabat, tacuit uxorem, dixit sororem, ne, se occiso, ab alienigenis atque impiis captiva possideretur, certus de Deo suo, quod nihil eam turpe ac flagitiosum perpeti sineret. Nec eum fides ac spes fefellit: namque Pharao territus monstris, multisque propter eam malis afflictus, ubi ejus esse uxorem, divinitus didicit, illæsam cum honore restituit. Ex mente itaque Augustini Abraham, cum & vitam suam & uxoris pudicitiam in discrimen venire cerneret, Ægyptiis sororem dicendo Saram conjugem, idcirco adulterio hanc non exposuit, quod sic & vitæ suæ, quod fas erat, consuluerit, illiusque pudicitiam Deo, in quem firmitersperabat, crediderit. Ut porro occurrat objectioni, qua quis petat, quid in Abraham, Saram fatendo uxorem, Deo simul & hujus pudicitiam, vitamque suam crediderit, cap. 36 ita respondet: Si interrogatus Abraham, Saram suam esse indicaret uxorem, duas res tuendas committeret Deo, & suam vitam & conjugis pudicitiam: pertinet autem ad sanam doctrinam, quando habet, quid faciat homo, non tentare Dominum Deum suum. Neque enim & ipse Salvator non poterat tueri discipulos suos, quibus tamen ait, Si vos persecuti fuerint in una civitate, fugite in aliam… Proinde cum inter ignotos propter excellentissimam pulchritudinem Saræ, & ejus pudicitia & mariti vita esset in dubio, nec utrumque tueri posset Abraham; verumtamen unum horum posset, id est, vitam; ne Deum suum tentaret, fecit, quod potuit: quod autem non potuit, illi commisit. Qui ergo se hominem occultare non valuit, maritum se occultavit, ne occideretur; uxorem Deo credidit, ne pollueretur.
g Epist. 1 ad Timoth., cap. 6 ℣ 8.
h Gen. 28, ℣ 20.
i Gen. 32, ℣ II.
k Lib. 3 Reg cap. 19, ℣ 2.
l Epist. ad Philipp. cap. 1, ℣ 23.
m Gen. 42, ℣ 38.
n Epist. 1 ad Corinth. cap. 7 ℣ 38.
o Ad Philip. cap. 2, ℣ 17.
p Hinc liquet, jam a S. Chrysostomi tempore Psalmos hymnosque in funeribus Christianorum cani solitos fuisse.
q Epist. S. Jacobi cap. 5 ℣ 13.
r Psalmo 114, ℣ 7.
s Cum a Matre binisque hujus Filiabus, quæ se, ne pudicitiæ jacturam paterentur, sæviente Diocletiani persecutione, in fluvio mersisse, ab Eusebio lib. 8 Historiæ Ecclesiasticæ, cap. 12 narrantur, diversæ non sint Sanctæ nostræ, Chrysostomus haud dubie hic per bellum grave, adversus Ecclesiam quondam excitatum, persecutionem Diocletianæam intelligit. Adi Commentarium num. 23.
t Ultimæ huic Latinæ Periodo respondet hæc Chrysostomi Græca: Αὗται τοίνυν αἱ γυναῖκες ἀφεῖσαι πόλιν καὶ οἰκίαν καὶ συγγενεῖς, πρὸς τὴν ἀλλοτρίαν μετετάξαντο· est autem in Sanctarum elogium, Commentarii prævii num. 1 huc transcriptum, ad verbum fere illata. Hinc porro & ex aliis nonnullis Græcis Chrysostomi periodis, in præfatum Menæorum elogium, uti infra etiam hic notabo, pariter ad verbum fere illatis, manifestum fit, illud ex hac S. Chrysostomi Homilia, uti in Commentario asserui, esse depromptum; neque enim Menæa satis antiqua sunt, ut ex his Sanctarum historiam discere, partimque describere potuerit Chrysostomus.
u Gen. 12, ℣ 1.
x Urbs est in Mesopotamia seu hodierna Diarbechia sub Turcorum dominio; ea nunc a plerisque Orfa seu Orpha vocatur, uti jam ex Baudrando in Commentario monui.
y Matth. 10, ℣ 23.
z Matth. 19, ℣ 29.
aa Quid ex hoc Homiliæ loco concludendum appareat, Commentarii num. 23 & binis seqq. exposui.
bb Matth. 10, ℣ 21.
cc Joannis 14, ℣ 29.
dd Psalmo 105, ℣ 37.
ee Periodus Græca postremæ huic Latinæ respondenssic habet: τῶν δὴ πραγμάτων ἐν τούτοις ὄντων, έφίσταται ὁ πατὴρ ἐν ἐκείνῃ τῇ πόλει στρατιώτας ἔχων πρὸς τὴν σύλληψιν τῆς θήρας· Est autem etiam ad verbum fere illata in Sanctarum elogium, e Menæis supra huc transcriptum, uti inspicienti patescet.
ff Pro civitatis hujus notitia adi Commentarium num. 27.
gg Ita hic cælum vocatur per allusionem ad civitatis, e qua aut prope quam (vide Comment. num 27) Sanctæ ad cælestem patriam migrarunt, Hierapolis Græcum vocabulum, quod e vocibus ἱερὸς, sacer, πόλις, urbs, componitur.
hh Id creditu difficile, nec immerito, visum est Tillemontio: Qui tamen a Chrysostomo credi potuerit, Commentarii num. 28 edixi.
ii Quis verosimiliter sit fluvins, in quo Sanctæ se submerserint, & quo circiter loco id fecerint, Commentarii prævii num. 26 & 27 docui.
kk Verbis Latinis, quæ ab hisce vocibus, Subvectæ ascenderunt, huc usque sequuntur, multa iterum respondent Græca Chrysostomi verba, quæ in Græcum, quod Menæa suppeditant, Sanctarum elogium sunt illata. Res ex hujus cum illis collatione patescet. Verba Chrysostomi Græca describo. Sic habent: Ποταμὸς παρέῤῥει τὴν ὁδὸν ἐκείνην, καθ᾽ ἢν ἐπανῄεσαν, καὶ λαθοῦσαι τοὺς στρατιώτὰς ἀριστοποιουμένους καὶ μεθύοντας … εἰσῆλθον εἰς τὸν ποταμὸν μέσον, καὶ ἀφῆκαν ἑαυτὰς κατὰ τῶν ῥευματῶν ἐκείνων.
ll Matth. 19, ℣ 39.
mm Epist. ad Rom. cap. 5, ℣ 6.
nn Epist. I ad Timoth. cap. 2, ℣ 25.
oo Quod hic de calceamentis a Domnina ejusque Filiabus, quo militibus consulerent, in ripa fluminis relictis profertur, Tillemontio iterum Nota 4 in S. Pelagiam, incredibile apparet, & sane non immerito; verum vide Commentarii prævii num. 28. Quod si porro quædam alia in hac Homilia, ad dogma etiam spectantia, forte occurrant, quæ, spectatis exactæ veritatis legibus, ipsa etiam S. Chrysostomi auctoritate vix admittenda appareant, quæque forsan etiam Nota 2 inin S. Pelagiam Tillemontius designat, hæc ex stylo oratorio, quo Sanctus scripsit, excusationem apud æquos rerum judices invenient. Adde hæc iis, quæ Commentarii num 10 dicta sunt.
pp Liquet hinc, Christianos S. Chrysostomi tempore venerationem cultumque Sanctis impendisse, atque etiam eorum patrocinia implorasse, quod nonnullorum hæreticorum, Sanctos colendos implorandosque negantium, opinioni penitus adversatur. Porro cum hæc Homilia tota sit in laudem Sanctarum concinnata, argumento ejus æque accommodatum videtur, ut adhortatione ad Sanctarum cultum, quam ut documento morali terminetur. Ex eo ergo, quod documento morali non terminetur, dubitare non debuit Tillemontius, an Chrysostomum vere habeat auctorem. Hoc addo iis, quæ Commentarii num. 10, huc etiam facientia, in medium adduxi.
* Græce majori
DE S. ADAUCTO MARTYRE IN MESOPOTAMIA,
EJUSQUE FILIA CALLISTHENE V. EPHESI.
Ante et post annum CCCXIII.
SYLLOGE.
Adauctus martyr in Mesopotamia (S.)
Ejusque filia Callisthene virgo Ephesi
AUCTORE C. B.
Qui hori absque adjuncta sancta filia solis Menæis Græcorum excusis, & Menologio Sirletiano, hodie cum filia Callisthene iisdem Menæis, [Sancti in variis sacris Græcorum Fastis annuntiantur.] pluribusque aliis sacris Græcorum Fastis inscribitur S. Adauctus. Fuit hinc a nobis is sanctus Athleta, non tam profana, quam secutus est, militia, quam fuso pro Christo sanguine illustris, ab hesterna ad hodiernam diem remissus, qua proinde de illo deque ejusdem sancta filia Callisthene, spectato, quo ad cælestem patriam migrarunt, tempore, agendum nunc est. A reliquis, quibus etiam ad hunc diem Adauctus una cum filia Callisthene inscribitur, sacris Græcorum Fastis incipio, infra etiam, an & qui sacri Latinorum Fasti Sanctos celebrent, dicturus. Itaque Magnis Menæis excusis, in quibus hodie ex dictis Adauctus ejusque filia Callisthene celebrantur, accedunt Mss. Bibliothecæ Ambrosianæ Menæa, Ms. Sirmondianum & Mazarinianum Synaxarium, itemque Basilianum Menologium, studio & opera Eminentissimi Cardinalis Annibalis Albani typis excusum. At vero, quod mirum forte videatur, Menologium Sirletianum, quod heri ex dictis S. Adauctum celebrat, hodie non tantum non hunc sanctum Martyrem, sed nec ejus filiam Callisthenen commemorat. Adhæc, quamvis in omnibus jam memoratis Fastis sacris Sancti ornentur elogiis, sola tamen, quibus hoc in Menæis excusis & Menologio Basiliano fit, habeo in promptu.
[2] Quidquid adeo ad Sanctos pertinet, e solis fere duobus his posterioribus Fastis sacris, deficientibus [Versiculi, quibus ornantur in Menæis,] cujuscumque etiam alterius generis monumentis, explanabo. Quod ut præstem, a Menæis, & quidem a verficulis, quibus illa insuper Sanctos exornant, duco initium. Quatuor sunt numero, quorum duo solum Adauctum, duo solam spectant Callisthenen. Priores ad diem præcedentem, quo Menæis excusis, ut jam monui, solus Adauctus absque Filia insertus est, ita habent:
Ξίφει
θανὼν,
Ἄδαυκτε,
μάρτυς
Κυριοῦ,
Σὺν
μάρτυσι
ζῆς,
καὶ
Θεὸν
ζῶντα
βλέπεις.
Gladio moriens, Adaucte, martyr Domini,
Cum Martyribus vivis, & Deum vivum cernis.
Posteriores autem ad hunc diem, quo ex dictis Adauctus una cum filia Callisthene Menæis aliisque Fastis Græcorum sacris inscriptus est, his concipiuntur verbis:
Θεοῦ
θεωρεῖ
κάλλος
ἡ
Καλλισθένη,
Οὗπερ
τὸ
θεῖον
εἶχεν
ἐις
σκέπην
σθένος.
Dei contemplatur pulchritudinem Callisthene,
Cujus divinam in tegumentum habuit potentiam.
Tales sunt, quos de Sanctis nostris Menæa excusa exhibent, versiculi. Ac illi quidem, qui de S. Adaucto sunt, in verbis, θνήσκω, morior, & ζάω, vivo, pugnantis significationis ludunt, nullumque sibi habent subjectum elogium; hi vero, qui ad solam S. Callisthenen portinent, ad Sanctæ nomen, Callisthenen portinent, ad Sanctæ nomen, Callisthene, ex vocabulis Græcis κάλλος, pulchritudo, & σθένος, potentia, compositum, alludunt, babentque sat prolixum de ambobus Sanctis elogium sibi subjectum.
[3] Hoc integrum, additæ etiam, uti ad versiculos jam feci, interpretatione Latina, huc transcribo. Sic se habet: Οὗτος ὑπῆρχεν ἐξ Εφεσίων τῆς Ἀσίας. Ὃς καὶ δούξ δουκῶν γεγονὼς καὶ ἔπαρχος Μαξιμίνου ἐν πλούτῳ καὶ συνέσει πολῶν * διαφέρων. Διὰ δὲ τὸ μὴ θελῆσαι ἀυτὸν ἐκδοῦναι πρὸς γάμον τὴν ἑαυτοῦ θυγατέρα τῷ βασιλεῖ, ὡς ἀλλοτρίῳ τῆς πίστεως, τὴν οὐσίαν δημέυεται, καὶ εἰς Μελιτινὴν ἐξορισθεὶς, τὴν κεφαλὴν ἀφαιρεῖται. Ἡ δὲ Καλλισθένη τὴν κεφαλὴν κειραμένη καὶ ἀνδρικὸν σχῆμα περιβαλλομένη, ἐν Νικομεδεία ἐκρύπτετο. Μετὰ δὲ χρόνους ὀκτὼ πρὸς τινα γυναῖκα ἤλθεν ἐπὶ τὴν Θράκην, ἧς ἡ θυγάτηρ τοὺς ὀφθαλμοὺς ἐλελώβητο· ἣν καὶ ἱασαμένη, χάριν της ἰάσεως πρὸς κοινωνίαν γάμου οἱ τεκόντες ἁρμόσαι ταύτην, ἄνδρα πάντος * εἶναι οἰόμενοι, τῇ ἰδίᾳ ἐβουλήθησαν θυγατρὶ. Ἡ δὲ ἀναγκασθεῖσα, λέγει τὰ κατ᾽ αὐτὴν, καὶ ἐκπλαγέντες, ὣσπερ εἰκὸς, ἐδόξασαν τόν Θεὸν. Τοῦ οὖν Μαξιμίνου ἀναιρεθέντος, κρατεῖ τῆς βασιλείας Λικίνιος· τούτου τῇ γυναικὶ πιστῇ οὐσῃ, ἀδελφῇ τοῦ μεγάλου Κωνσταντίνου, ἐμφανίζεται ἡ Καλλισθένη καὶ ἐκτίθεται πάντα τὰ συμβάντα αὐτῇ. Ἡ δὲ προσλαμβάνει ταύτην, καὶ ὠς μητέρα καθιστᾶ τοῦ ἑαυτῆς ὑιοῦ· καὶ οὓτως ἡ μακαρία Καλλισθένη πᾶσαν τὴν πατρικὴν οὐσίαν, ἣν ἀφέιλετο ὁ Μαξιμιανὸς *, ἀπολαμβάνει. Καὶ τὸ ἅγιον λείψανον τοῦ πατρὸς ἀυτῆς ἀπὸ Μεσοποταμίας εἰς Ἀσίαν κομίζει, καὶ μαρτύριον ἐν ὀνόματι ἀυτοῦ δειμαμένῃ καθιεροῖ, καὶ τὸ λειπόμενον τοῦ ἑαυτῆς βίου ἀποστολικῶς διανύσασα πρὸς Κυριὸν ἐξεδήμησεν.
[4] Hactenus Græcum Sanctorum elogium; accipe nunc & interpretationem ejus Latinam: [& Latine] Hic (Adauctus scilicet) fuit ex Ephesiorum Asiæ civitate. Qui, cum opibus & prudentia multis præcelleret, & dux ducum factus est, & Maximini præfectus. Quod autem Filiam suam imperatori, utpote a fide alieno, in uxorem nollet tradere, bonorum publicatione multatur, Melitinenque relegatus, capite truncatur. At vero Callisthene, detonsa coma sumptoque virili habitu, Nicomediæ latuit. Post annos autem octo venit in Thraciam ad quamdam mulierem, cujus filia laborabat ex oculis; quam cum persanasset, sanationis causa voluerunt illam filiæ suæ per nuptias jungere parentes, rati omnino virum, non feminam esse. Hæc autem compulsa, quæ ad se pertinerent, exposuit, illique admiratione, ut par erat, defixi, Deum laudarunt. Maximino porro e vivis sublato, Licinius imperii habenas nactus est. Hujus uxorem, quæ Christiana erat, Magnique Constantini soror, accedit Callisthene, eique, quæ sibi evenerant, exponit. Illa vero hanc ad se recipit, filiique sui velut matrem constituit; atque ita beata Callisthene omnia bona paterna, quæ Maximianus * eripuerat, recuperat. Adhæc sacras Patris sui reliquias e Mesopotamia in Asiam reportat, exstructumque nomini ejus locum sacrum consecrat, & cum reliquam vitam ad normam, ab Apostolis traditam, exegisset, emigravit ad Dominum.
[5] Venio nunc ad id, quod Basilianum suppeditat, Sanctorum elogium. [una cum elogio, quod Basilianum suppeditat,] Hoc ab elogio e Menæis excusis jam huc transcripto, non parum dissonat. Res vel ex sola utriusque collatione patescet, quam ut quisque nullo queat facere negorio, illud etiam integrum, antequam, quæ ad Sanctos spectant, enuclatius discutiam, huc transcribo, una cum nova, quam ei ipsemet aptavi, interpretatione Latina, quod, quæ jam in excuso Basiliano exstat, ad amussim ubique textui Græco haud congruat. Ἄδαυκτος ὁ μάρτυς ὑπῆρχε μὲν ἀπὸ τῆς πὀλεως Ἐφέσου. Επεῖχε δὲ τὴν τοῦ δουκὸς ἀξίαν έπὶ Μαξιμινοῦ τοῦ βασιλέως, ἔχων καὶ θυγατέρα παρθένον καὶ ἐυμορφοτάτην, Καλλισθένην ὀνόματι. Ἀκούσας δὲ ὁ Μαξιμῖνος περὶ αὐτῆς, ἀπέστειλεν ἐλθεῖν ἀυτὴν πρὸς ἀυτόν. Ὁ δὲ πατὴρ ἀυτῆς ἔκρυψεν ἀυτὴν, φυγαδεύσας είς τὰ μέρη τῆς Ανατολῆς. Ματὼν δὲ τοῦτο ὀ Μαξιμῖνος, καὶ ὁργισθείς, έκράτησε τὸν Ἄδαυκτον προφάσει τοῦ χριστιανισμοῦ· καὶ δημεύσας ἐξώρισεν είς Μεσοποταμίαν, γράψας τῷ τῆς Μεσοποταμίας ἄρχοντι, ἀναγκάσαι μὲν ἀυτὸν θῦσαι τοῖς εἰδώλοις· μὴ πειθόμενον δὲ φονεῦσαι. Ὁ δὲ ἄρχων μὴ πείσας ἀυτὸν, ἀπεκεφάλισεν. Ἑ͂ιτα ἐτάφη παρὰ τῆς γυναικὸς ἀυτοῦ, καὶ τῆς θυγατρός. Τῆς δὲ βασιλείας κρατήσαντος Λικιννίου, προσῆλθεν ἡ Καλλισθένῃ τῇ βασιλίσσῃ, καὶ διηγήσατο πάντα. Καὶ τῇ τῆς βασιλίδος προστάξει μετεκόμισε τοῦ πατρὸς ἀυτῆς τὸ λείψανον εἰς Ἔφεσον. Εἶτα καὶ ἀυτὴ καλῶς βιώσας * ἐτελειώθη.
[6] Adauctus martyr e civitate quidem Epheso oriundus fuit; sub Maximino autem imperatore ducis dignitatem obtinuit, habens & filiam, virginem venustissimam, nomine Callisthenen. At vero, cum de ea inaudivisset Maximinus, mandavit, ut ad se veniret. Ejus autem Pater in Orientis partes amandatam occuluit. Hoc porro edoctus Maximinus atque iratus, Christianæ fidei obtentu Adauctum apprehendit, bonorumque publicatione multatum in Mesopotamiam relegavit, scribens Mesopotamiæ præfecto, ut illum quidem ad sacrificandum idolis compelleret; non obtemperantem autem occideret. Illum ergo præfectus, cum sibi obsequentem non reddidisset, capite truncavit. Sepultus deinde est ab uxore sua, & Filia. Verum cum imperium adeptus esset Licinius, augustam adivit Callisthene, omniaque exposuit. Adhæc Augustæ jussu Patris sui reliquias Ephesum transtulit, posteaque, vita probe traducta, extremum diem clausit. Ita se habet, quod Basilianum suppeditat, Sanctorum nostrorum elogium. Sunt porro tam ad hoc, quam ad aliud, quod e Menæis supra huc etiam transcriptum est, illustrandum nonnulla jam adducendæ in medium; ante tamen quam id præstem, lubet etiam, an & quibus sacris Latinorum Fastis Sancti nostri pariter inscribantur, nunc inquirere.
[7] [Galefinius solum celebrat Adanctum.] Vix duos ex his reperire quivi, qui ambos Sanctos nostros, aut saltem alterutrum extra omnem controversiam commemorent. Priori loco occurrit Martyrologium a Galefinio concinnatum. In hoc hodie Adauctus annuntiatur, simulque sequenti, quod ex Basiliano huc jam transcripto contextum est, ornatur elogio: In Mesopotamia sancti Adaucti martyris. Is civis Ephesinus, cum Calisthenem filiam virginem, cujus forma & venustate captus turpiter Maximianus * imperator erat, occultasset, fugaque pudori consulens, in Orientis partes deducendam curasset, furenter ille iratus, hunc Christianæ religionis causa comprehensum in Mesopotamiam relegavit ad præfectum ea lege, ut, nisi ad idolorum cultum abduci possit, contrucidaretur, Beatus igitur Adauctus, pro fide fortiter pugnam sustinens, capitis propterea damnatus, admirabili virtute martyrii cursum confecit. Galesinio accedit, quod alterum est ex Hagiologiis ambos Sanctos nostros aut saltem alterutrum hodie celebrantibus, Martyrologium Universale a Castellano confectum. In hoc Callisthene memoratur his verbis: Apud Græcos sancta Callisthene virgo. Verum cur solus absque filia Callisthene Adauctus a Galesinio, cur sola absque patre Adaucto Callisthene a Castellano annuntiatur? Cum ex Menologio Basiliano, in quo tam Callisthene quam Adauctus hodie celebratur, Adauctum secundum dicta Galesinius deprompserit, divinare difficile est, cur hic martyrologus cum sancto patre Adaucto sanctam Filiam Callisthenen haud junxerit.
[8] Quod vero ad Castellanum pertinet, idcirco forsan hic hagiologus solam hodie absque patre Adaucto filiam Callisthenen memorat, [Latio, cur forsan id faciat posterior hic hagiologus.] quod ad diem præcedentem sanctum, cui Adaucto nomen est, consignet, huncque forte eumdem esse putet cum Adaucto, S. Callisthenes, quam annuntiat, parente. Verum Adauctus noster ab Adaucto, quem ad diem præcedentem Martyrologio suo Castellanus inscribit, certissime est diversus, si, quod hic auctor de posteriori hoc Adaucto censet, veritati congruat. Ait enim, Adauctum, Martyrologio suo (Adi hujus Tabulam Hagiologicam) die præcedenti insertam, esse eumdem cum Adaucto, seu Adauco, Generali officiorum magistro & quæstore, quem ad septimam Februarii diem Romanum hodiernum, multique alii Fasti sacri concelebrant. Verum hic Adauctus seu Adaucus ab Adaucto, S. Callisthenes patre; haud dubie distinguitur. Etenim hic Ephesi in Asia, ille in Italia natus erat; hic in Mesopotamia ense percussus, ille in Phrygia igne consumptus martyrii palmam obtinuit. Castellanus ergo vel idcirco, quod die præcedenti aliquem Adauctum celebret; solam hodie Callisthenen absque patre Adaucto annuntiare non debuit, vel Adauctum illum, quem die præcedenti celebrat, cum Adaucto, septima Februarii die Romano hodierno multisque aliis Fastis sacris inscripto, perperam facit eumdem.
[9] Utut se res habeat, duo equidem secundum jam dicta e Latinorum Hagiologiis habemus, [Adauctus forte etiam a Rabano,] quorum alterum S. Adauctum, alterum S. Callisthenen hodie certo annuntiat. Verum, an quæ id ipsum faciant, alii præterea sacri Latinorum Fasti non sunt? His sane nec Romanum vetus ac hodiernum, nec Adonianum & pleraque alia minus antiqua Martyrologia Classica accenseri queunt. Verum in Rabano, qui Audactum (quod etiam in nonnullis Hieronymianis Apographis fit) pro Adaucto scribit, sequens legitur annuntiatio: Romæ Marcelli episcopi, & in Africa Audacti. Hunc porro Sanctum, quem in Africa ponit, indubie ex Hieronymianis hausit Rabanus. Etenim in nonnullis horum Apographis hodie Adauctus, vel, ut paulo aliter scribitur, Adaugnus vel etiam Audactus cum aliquot aliis Sanctis vel in Africa vel in Africa civitate vel Carthagine annuntiatur. Ac majus quidem Lucense apud Florentinium Apographum, cui apud nos Mrl. reginæ Sueciæ, olim Fuldense, etiam consonat, Adauctum in Africa civitate annuntiat. Verum Florentinius in sua observatione ad hanc, quam e Lucensi Apographo affert, S. Adaucti in Africa civitate annuntiationem veretur, ne pro Africa civitate reponendum sit Epheso civitate, sicque Adauctum, hodie a Rabano & in Hieronymianis memoratum, ab Adaucto nostro non distingui suspicatur.
[10] En ipsa scriptoris hujus verba: Mendum, inquit, [& in Hieronymianis apographis] hic suspicor, ex aliis, quos viderim, codicibus male habitis difficile hic emendandum. Cum tamen in Menologio Basilii Adauctus martyr Ephesinus hac die laudetur, ejusque illustre certamen in Mesopotamia consummatum referatur, cumque is non modo civis Ephesinus dicatur, sed corpus ejus a Callisthene filia Ephesum reportatum narretur, veritus sum, ne pro Africa civitate reponendum sit Epheso civitate; ibi enim Adauctum Martyrem veneratum esse patet, ac deinde legendum: In Africa Maurisi, Restituti ac etiam Julii, ut habet M. Corbelense, in quo Adauctus inter Africanos Martyres non legitur; sicuti neque in aliis codicibus Julius. Rabanus tamen Adauctum, ut vidimus, Africæ tribuit. Ita hactenus Florentinius, cujus mihi ita placet suspicio, ut hic in majori Lucensi ejus Apographo cubare mendum, non tantum suspicer, verum etiam omnino credam: Quamquam enim (Adi ad vocabulum Africa Baudrandum) in Tunetano Africæ regno aliqua etiam, quæ modo Africa vocetur, civitas occurrat, illa tamen hujus, utpote quæ a medii etiam ævi scriptoribus Aphrodisium nuncupetur, appellatio minus antiqua est, quam sit majus Lucense Florentinii Apographum, nec alia uspiam, quæ similem appellationem vel nunc sortiatur, vel olim fuerit sortita, apud geographos nota est civitas, ac proin mendosa sane est hodierna Lucensis Apographi annuntiatio, qua in Africa civitate ponitur Adaugtus seu Adauctus. Verum sitne etiam in illa, ut Florentinius veretur, pro Africa civitate reponendum Epheso civitate?
[11] [hodie memoratur.] In antiquissimo Epternacensi, uti etiam in veteri Divitis Augiæ Apographo hodie absque addito civitatis vocabulo Adauctus ita annuntiatur: In Africa Adaucti. Idem fit ex dictis a Rabano, & in contractiori apud nos Richenoviensi Apographo. Hinc contendi potest, in hodierna Adaucti annuntiatione, quam majus Lucense Florentinii Apographum suppeditat, dumtaxat redundare civitatis vocabulum, Africæ additum. Verum enimvero in veteri Aquisgranensi Apographo Audactus seu Adauctus nec in Africa, nec in Africa civitate, sed Romæ ponitur hoc modo: Romæ nat. Marcelli episcopi, Audacti. Hinc porro omnia prorsus jam memorata Hieronymiana Apographa, quæ alibi sæpissime deprehenduntur mendosa, mendi etiam hic, quantum ad locum, cui Adauctum adscribunt, vehementer habeo suspecta, ac proin, quamvis quidem in Lucensi Apographo pro Africa civitate reponendum esse Epheso civitate, evinci haud queat, sat tamen verosimile apparet, Adauctum, qui in Hieronymianis hodie annuntiatur, perperam in aliquot ex his, & a Rabano Africæ attribui, atque ab Adaucto nostro, in Mesopotamia passo, ac deinde Ephesum, qua etiam e civitate oriundus erat, a filia sua Callisthene translato, non esse distinctum. Is adeo non tantum in supra memoratis Galesinii & Castellani Martyrologiis, ac proin in recentioribus Latinorum Fastis sacris, verum etiam in antiquioribus, nimirum in Hieronymianis Apographis, hodie etiam forsan celebratur.
[12] [Cum filiam suam Maxino, qui eam] Atque hi quidem Fasti sacri sunt, quibus forte Adauctus noster hodie etiam inscribitur. Quod porro ad Callisthenen pertinet, certum apparet, eam non aliis, quam jam supra memoratis, Fastis sacris inscribi. Redeo nunc ad Sanctorum, quæ supra Græce simul & Latine huc transcripta sunt, bina elogia. Ex hisce, si modo Menæa, Menologium Basilianum aliaque similia monumenta Græca fidem sat certam mereantur, martyrii, quod S. Adauctus subiit, occasionem, tempus, locumque discimus, uti etiam quandonam circiter S. Callisthene sacrum Patris sui corpus e Mesopotamia, qua in regione is pro fide mortem oppetierat, Ephesum detulerit, felicique ac beato obitu vitam hanc mortalem cum immortali commutarit. Rem dicenda aperient. Maximinus, uti Menæa ferunt, S. Adauctum, quod hic illi, utpote ethnico, Filiam suam in uxorem tradere noluerit, bonorum publicatione exsilioque primo multavit, ac deinde capite jussit truncari. At vero Maximinus, ut Menologium Basilianum prodit, S. Adauctum, quod hic, quam ille ad se accersierat, filiam suam Callisthenem procul amandatam occuluerit, fidei obtentu in Mesopotamiam relegatum, bonorumque publicatione multatum jussit interfici. Menæorum itaque narratio a narratione, quam Basilianum suppeditat, nonnihil hic est diversa. Secundum illam enim, at non item secundum hanc, Maximinus in uxorem voluit Callisthenen. Verum, utut id ita sit, non propterea tamen cum Menæis pugnat Basilianum. Quamvis enim hoc nihil plane suppeditet, quod Callisthenen in uxorem a Maximino fuisse expetitam, exigat, nihil tamen etiam suggerit, quod aperte requirat oppositum.
[13] Verum volueritne reipsa Maximinus sibi in uxorem dari Callisthenen? [non quidem, ut apparet, in matrimonium, sed, ut ex effræni, ub Eusebio] Quod eruditi de sanctis Martyribus, quas sibi in matrimonium postularint ipsimet tyranni, in monumentis non undequaque sinceris ac fide dignis memoriæ proditum subinde inveniunt, commentis passim accensent. Hinc vereor, ne, quod de S. Callisthene, quam sibi in uxorem expetierit Maximinus, in Menæis, fide utique non undequaque dignis, narratur, commentis etiam sit accensendum. Fuisse nihilominus a Maximino in uxorem revera expetitam Callisthenen, non nemini forsan utcumque credibile appareat, quod S. Adauctus, ejus pater, præfecti seu ducis, aut etiam, si Menæa recte notent, ducis ducum, id est, ut apparet, supremi ducis dignitatem, apud Maximinum obtinuerit, hicque proinde ducendo Callisthenen, Adaucti filiam, contra dignitatem suam facturus fortassis haud fuisset. Verum, utut res hæc se habeat, a Maximino ad legitimum connubium expetitam fuisse Callisthenen, mihi equidem non sat verosimile apparet. Ea sedet sententia, quod Maximinus, qui ab anno 305 ad annum usque 313 in Orientis partibus imperii habenas tenuit, toto illo temporis spatio, quo ex dicendis, & quidem ante annum 312, S. Adauctum ob negatam filiam Callisthenen necavit, matrimonio, ut apparet, junctus fuerit. At vero, inquies, nihilne ergo sub Menæorum narratione veri latet? Maximinus, utut matrimonio junctus, effrœni, qua honestissimas quasque matronas nefarie corrupit, libidine exarsit. Intelligitur id ex hisce, quæ lib. 8 Historiæ Ecclesiasticæ, cap. 14 Eusebius suppeditat, paucis verbis: Quid dicam de fœdissima hominis (Maximini) libidine? Quid de innumerabilibus adulteriis? Neque enim per ullam urbem iter umquam fecit, quin mulierum stupra, & virginum raptus in ea perpetraret.
[14] Huc etiam faciunt, quæ de Maximino pariter lib. de Mortibus persecutorum cap. 38 Lactantius commemorat. [& Lallamio] Illud vero, inquit, capitale & supra omnes, qui fuerunt, corrumpendi cupiditas, quid dicam, nescio, nisi cæca & effrenata, & tamen his verbis exprimere * pro indignatione sua non potest. Vincit officium linguæ sceleris magnitudo. Eunuchi, lenones scrutabantur omnia. Ubicumque liberalior facies erat, secedendum patribus ac maritis fuit. Detrahebantur nobilibus feminis vestes, itemque virginibus, & per singulos artus inspiciebantur, ne qua pars corporis regio cubili esse indigna. Si qua detrectaverat, in aqua necabatur, tamquam majestatis crimen esset. Sub illo adultero aliqui, constupratis uxoribus, quas ob castitatem ac fidem carissimas habebant, cum dolorem ferre non possent, se ipsos etiam necaverunt. Sub hoc ministro pudicitiæ integritas nulla, nifi ubi barbaram libidinem deformitas insignis arcebat. Postremo hunc jam induxerat morem, ut nemo uxorem sine permissu ejus duceret, ut ipse in omnibus nuptiis prægustator esset. Ingenuas virgines imminutas servis suis donabat uxores. Hæc Lactantius, qui, nonnullis deinde interpositis, cap. 39 ita insuper prosequitur: Denique cum libidinibus suis (Maximinus) hanc legem dedisset, ut fas putaret, quicquid concupisset, ne ab Augusta quidem, (Valeria scilicet, Galerii Maximiani, a quo in filium adoptatus fuerat, relicta vidua) quam nuper appellaverat matrem, potuit temperare.
[15] [notata, Maximini libidine verosimile fit.] Venerat post obitum Maximiani ad eum Valeria, cum se putaret in partibus ejus tutius moraturam, eo maxime, quod haberet uxorem. Sed animal nefarium protinus inardescit. Adhuc in atris vestibus erat mulier, nondum luctus tempore impleto. Legatis præmissis in matrimonio postulat, ejecturus uxorem, si impetrasset. Respondit illa libere, quæ sola poterat, primo non posse de nuptiis in illo ferali habitu agere, tepidis adhuc cineribus mariti sui, patris ejus; deinde illum impie facere, quod sibi fidam conjugem repudiet, idem utique facturus & sibi; postremo, nefas esse illius nominis ac loci feminam sine more, sine exemplo maritum alterum experiri. Nuntiatur homini, quid esset ausa. Libido in iram furoremque convertitur. Statim mulierem proscribit, bona ejus rapit, aufert comites, ipadones in tormentis necat, ipsam cum matre in exilium relegat, nec in locum certum, sed huc atque illuc præcipitem cum ludibrio exturbat, & amicas ejus afficto adulterio damnat. Cum itaque, uti ex Eusebii & Lactantii verbis huc jam transcriptis liquet, Maximinus etiam tum, cum matrimonio junctus esset, effræni admodum in mulieres alias fuerit libidine, fuisse abs illo ad illicitum nefariumque complexum seu concubitum expetitam Callisthenen, mihi admodum apparet credibile.
[16] [ad illicitum complexum expetebat, credere noluisset, in Mesopotamia] Et vero, cum saltem ex Menologii Basiliani narratione Callisthenen vel in matrimonium, vel in illegitimum concubitum expetiisse videatur Maximinus; hic autem ex dictis Callisthenen in legitimam conjugem, ut apparet, non desiderarit, verosimile etiam apparet, fuisse re ipsa Callisthenem ad nefarium complexum a Maximino expetitam. Utut sit, Adauctus equidem, spectata tam Menæorum quam Menologii Basiliani narratione, filiam suam Callisthenen credere noluit Maximino. Hinc porro factum est, ut hic, qui in Valeriam, libidini suæ (vide Lactantii verba proxime recitata) non obtemperantem, inhumanissime sæviit, Sancto nostro minime pepercerit. Ac primo quidem hunc bonorum publicatione multavit; deinde vero relegatum in Mesopotamiam, diisque sacrificare renuentem martyrio affecit. Aiunt quidem Menæa, Melitenen relegatum fuisse Adauctum; verum id ita accipiendum est, ut primo quidem Sanctus Melitenen, Armeniæ urbem; deinde vero longius in Mesopotamiam missus fuerit. Ita statuo; quod Adauctus in hac regione martyrium ense percussus consummarit; idque in ipsis Menæis, utpote Sancti corpus a Callisthenæ filia e Mesopotamia Ephesum fuisse translatum, diserte asserentibus, sat aperte indicetur.
[17] Atque ita quidem martyrii, quod Sanctus subiit, [ante annum quidem 313 capite truncatus est; post vero eumdem annum Callisthene obiit.] non tantum occasionem; verum etiam palæstram jam habemus. Enitamur modo, ut & epocham determinemus. Maximinus, qui Adauctum affecit martyrio, imperii partim cæsarei, partim Augustei habenas ab anno 305, ut jam monui, ad annum usque 313 in Oriente tenuit, tuncque devictus a Licinio miserrime interiit. Jam vero sancta Callisthene, si modo vera narrent Menæa, octo ut minimum a Patris sui obitu annorum spatio sub virili habitu, ne Maximino proderetur, latuisse videtur, ac proin, cum ab anno 305 ad annum usque 313 anni dumtaxat octo excurrant, fuerit verosimiliter S. Adauctus anno circiter 305 Maximini jussu in Mesopotamia gladio percussus. Porro, cum Licinius anno 313 rerum summa, devicto Maximino, anno 313 in Oriente solus sit potitus, tuncque, ut in Basiliano & Menæis refertur, sacrum Patris sui corpus S. Callisthene e Mesopotamia in Asiam transtulerit, citius id quam anno 313 factum non fuerit. At vero, inquies, an etiam serius hæc translatio non evenit? Serius sane evenisse potest; attamen haud serius verosimiliter quam anno 318, quod anno subsequenti persecutionem in Christianos moverit Licinius. Hæc sunt, quæ pro determinando tempore, tum quo martyrium passus sit Adauctus, tum quo sacras ejus exuvias e Mesopotamia in Afiam transtulerit Callisthene, invenire quivi. Restat nunc, ut quo circiter tempore e vivis hæc excesserit, pariter edicam. Cum ex dictis non citius quam anno 313, ac forte etiam serius Patris sui corpus e Mesopotamia in Afiam, Minorem scilicet, in qua sita est Ephesus, transtulerit, consequens est, ut certe non citius, ac verosimiliter etiam serius quam anno 313 mortalem hanc vitam cum immortali commutarit. Quapropter, cum simul ex supra dictis S. Adauctus indubie ante annum 313 martyrio coronatus sit, supra in margine ante & post annum CCCXIII adscripsi, volens scilicet indicare, Adauctum quidem ante annum 313, Callisthenen vero post hunc annum felici e vivis excessu migrasse ad Dominum.
[Annotata]
* πολλῶν
* πάντως
* Μαξιμινὸς
* Maximinus
* βιώσασα huc transcriptum.
* Maximinus
* exprimi
DE S. DASIO
AXIOPOLI IN MOESIA INFERIORI.
Ex Hieronymianis, aliisque.
[Commentarius]
Dasius martyr Axiopoli in Mœsia Inferiori (S.)
AUCTORE J. B.
[Varia annuntiatio S. Dasii,] Axiopoli, quæ Mœsiæ Inferioris oppidum fuit ad Istrum haud procul Dorostoro situm, S. Dasium hoc die codices Hieronymiani plerique annuntiant, nullo facto indicio certo, unde dignoscas, sitne ad confessorum, an ad martyrum classem redigendus. Lucensis, quem Florentinius edidit, notisque illustravit, sic habet: In Acxiopoli natalis sancti Dasii: ex iis vero, quos parte 2 tom. VI Junii subjunxit Sollerius, ita habet Richenoviensis: Et in Anxiopoli, Dasii: Augustanus monasterii S. Udalrici: Martii, Audacti, Dasi, Marci. Labbeanus: Marci, Audacti, Dasii. Gellonensis ex editione Acherii tomo XII Spicilegii: Marci, Adaucta, Dasii: Corbeiense apud Acherium laudatum tom. IV: Et alibi sancti Dasii. Barberinianus: In Axiopoli natalis Sancti Clasii. Hieronymianis accedunt Martyrologium Aquisgranensis Ecclesiæ sub nomine Bedæ: Romæ, inquit, natalis Marcelli episcopi, Adaucti, Dasii. Martyrologium S. Germani Autissiodorensis, tomo III Anecdotorum a Martenio editum; Marci, Adaucti, Dasii. Florarium nostrum Ms. in Axiopoli sancti Dasii. Usuardus Greveni auctus diem IV Octobris his verbis claudit: Dasii confessoris.
[2] Martyrologia Hieronymiana Dasii meminisse, sed ita, [verosimilius] ut nullo indicio certo, fueritne Martyr, an confessor, manifestent, paulo ante dicebam: quia tamen antiquioribus Ecclesiæ seculis martyrum fere celebritates titulo Natalis consignabantur, eumque adhibent codex Lucensis & Barberinianus; argumento id esse potest, eoque magis propendeo, S. Dasium ad martyrum classem pertinere: quo minus tamen id certo existimem, facit, quod id non ita sancte atque constanter fuerit in more positum, quin & dies obitus Sanctorum, neque martyrio, neque exsilio, carceribus, tormentisve pro fide toleratis insignium, subinde etiam Natales fuerint nuncupati. Quam in rem præclare Florentinius Admonitione VIII Hieronymiano Martyrologio prævia: Neque, inquit, ita stricte observari etiam putet, consignatum celebritatis diem sub Natalis voce, quasi martyribus tantum antiquitus tribueretur. Quamvis enim Tertulliani tempore dies passionum martyrum Natalitia appellari consueverint, & id ex prisca Majorum traditione usitatum confirmet Albinus Flaccus, idem tamen Albinus lib. de Divinis Officiis in cap. Parascevis, antiquum fuisse morem, testatur, Sanctorum quorumcumque in Domino morientium natalitia celebrandi, atque dies obitus Natales nuncupandi: quod ex Origene hausit lib. 3 in Job.
[3] [martyris,] Assignato deinde, exemplisque probato multiplici vocis Natalis usu, ita prosequitur: Sed antiquum fuisse Ecclesiæ morem diem obitus, tam martyrum, quam confessorum Natalitium appellare, apertissime testatur Nicolaus Papa in Epistola ad consulta Bulgarorum cap. 5 his verbis: Consuetudinem tenet Ecclesia, ut solemnes beatorum martyrum vel confessorum Christi dies, quibus ex hoc mundo ad regionem migraverunt vivorum, nuncupentur natales: sed & eorum solemnia, non funebria tamquam morientium, sed utpote in vera vita nascentium Natalitia vocitentur. Ex Albino Flacco hæc citat Benedictus XIV de Festis B. Mariæ virginis cap. 128: Jure nasci dicuntur, qui de pressuris hujus mundi, tamquam de angustiis cujusdam ventris, ad illam spatiosissimam & lucidissimam cœlestis habitationis emittuntur latitundinem. Ex Eusebio Emisseno seu Eucherio Lugdunensi: Etenim si dies Natales vocamus, quibus in hanc lucem in delictis & doloribus nascimur ad dolores, justius illi celebrabuntur natales, quibus Sancti ex corruptibili corpore in novam illam futuri seculi claritatem, & filii hominum in adoptionem divinæ Paternitatis ascendunt. Ex Rabano: Et inde mos obtinuit Ecclesiasticus, ut dies beatorum martyrum, sive confessorum Christi, quibus de seculo transierunt, Natales vocitemus, eorumque solemnia non funebria, sed Natalitia dicamus. Hisce addo S. Augustinum, qui, licet sermone 310, alias de diversis 113 dicat: Quod nomen, id est, Natales, sic frequentat ecclesia, ut Natales vocet, pretiosas martyrum mortes; tamen in Psalmum 79 sic loquitur generatim: Natalitia Sanctorum cum sobrietate celebrate, ut imitemur eos, qui præcesserunt, & gaudeant de vobis, qui orant pro vobis. De his plura si voles, Cangium consule.
[4] Plures hujus nominis Sancti variis diebus sacris Fastis inserti leguntur: [& a synonymis distinctio.] nempe ad diem V Augusti, XVIII, XX, XXI Octobris, apud Florentinium: verum hi omnes aut certa minis socios, aut aliam martyrii palæstram habuere. Dasii quoque Menologium Basilianum, & Menæa ad diem XX Novembris meminerunt, qui, cum victima proximis Saturnalibus immolanda sorte designatus esset, optionemque haberet, quidquid luberet, interim agendi; nobilior Christo, quam Saturno, victima, Diocletiano & Maximiano imperatoribus, cecidit Dorostori, quod alterum est Mœsiæ Inferioris oppidum, nec multum, ut apud Ortelium in Theatro orbis videre est, Axiopoli dissitum. Fecit tum loci utriusque vicinia, tum nomen Sancti idem, ut Florentinius dubitarit, idemne sit, quem ad diem IV Octobris Fasti Latini laudant, & ad diem XX Novembris Græci; quod quidem uti non negat, ita nec ait. Pari jure quis dubitet, num S. Dasius Axiopoli annuntiatus ad diem V Augusti, idem sit, qui hodiernus: ut enim variis diebus Fasti varii eosdem subinde Sanctos consignant; ita & fieri facile potest, ut iidem Fasti, male luxati, eosdem Sanctos, modo hoc die notent, modo illo; modo conjunctim cum aliis, modo separatim. Horum autem alterutrum reipsa hic contigisse, nec ego asserere velim.
DE SS. MARUSIO, RESTITUTO, ET FORTE JULIO
CARTHAGINE IN AFRICA.
Ex Martyrologiis.
[Commentarius]
Marusius martyr Carthagine in Africa (S.)
Restitutus martyr Carthagine in Africa (S.)
Julius martyr Carthagine in Africa (S.)
[Confusa horum Martyrum & S. Adaucti annuntiatio.] Tres hodie sanctos Martyrologium Hieronymianum penes Florentinium una annuntiatione complectitur, Africæque adscribit, Adauctum, Marusium, Restitutum. En verba: In Africa civitate Adaugti, Marusi, Restituti: geminos tantum, omisso Marusio, Richenoviense apud Sollerium tomo VI Junii parte 2. Et in Affrica Adaucti & Restituti. Augustanum apud eumdem Sollerium Adaucti meminit, & Marusii, sed hujus male Autissiodori. Hieronymiano Florentinii Martyrologium reginæ Sueciæ, olim, ut apparet, ecclesiæ Fuldensis, omnino consonat, præterquam quod hoc Maurusi scribat: Martyrologium Ms. tomo 3 collectionis nostræ insertum, & Rabani a Bollando creditum gemina, sed perperam, annuntiatione utitur: In Africa Marusii, Restituti: quibus mox ista adduntur: In Carthagine Audacti, Carusi, Restituti; ubi Audactus & Carusus iidem videntur, qui Adauctus & Marusius. Luxatum similiter est Florarium nostrum Ms., in in quo sic legitur: In Africa Marusii, Restituti: dein vero: In Carthagine Audacti, Carusi, Restituti. Martyrologium denique Corbeiense Florentinii præter Maurisum & Restitutum etiam Julium Africæ tribuit, Adauctum vero nequaquam. In hac codicum discrepantia ita statuendum cum Florentinio reor, ut Epheso Adauctus, Africæ vero seu Carthagini Marusius & Restitutus adscribantur, dissimilesque lectiones hoc modo emendentur: Epheso civitate Adauctus. In Africa, seu Carthagine civitate Marusi, Restituti. Marusiumenim & Restitutum Africæ vel Carthagini citati codices finguli tribuunt: cur vero Adauctus Epheso tribuendus videatur Florentinio verba auctoris, hoc tomo pag. 409, num. 10 relata, produnt: cum enim hinc, Adauctum inter martyres Africanos a Martyrologio Corbeiensi non recenseri; inde vero, ejusdem nominis Sanctum, qui & civis Ephesinus, &, post consummatum in Mesopotamia martyrium, in eadem civitate tumulum cultumque sit nactus, Martyrologio Basiliano ad hunc ipsum diem inscribi, Florentinius advertisset; eumdem tum Hieronymianis Apographis, tum Martyrologio Basiliano memoratum, suspicatus est, quod quidem probabiliter fecit: quamquam enim fieri potuerit, ut Adauctum, alium Afri, alium Græci hoc die coluerint, quia tamen Hieronymiana Apographa, quibus Adauctus Africæ adscribitur, passim hoc loci vitiata sunt, nec alia aliunde distinctionis causa apparet, non est, cur Adauctum, alterum Africæ, alterum Epheso adscribere, necesse sit. At ut ob solius Martyrologii Corbeiensis auctoritatem Marusio & Restituto addatur & Julius, tacentibus de illo codicibus ceteris, non video, quid magnopere urgeat. Ceterum pro Marusio vel Mariso scribendum forte Maurusio: ita enim scribit Augustinus Tom. 2 editionis Benedictinæ Epist. 57 ad Celerem. Sintne martyres, an confessores, ex mox dictis de S. Dasio statues.
DE S. AMMONE SEU AMMUNE ÆGYPTIO
IN NITRIA.
ANNO CIRCITER CCCL.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Ammon seu Amos Ægyptius in Nitria (S.)
AUCTORE C. B.
§ I. Eremi Nitriensis notitia, Ammonis in Fastis sacris memoria, Vita edenda.
Inter omnes Ægypti solitudines, quas plures viri sancti vita laudatissime transacta nobilitarunt, omnique virtutum exercitio sanctificarunt, [Mons Nitriæ quis, & ubi positus.] non ultimo sane loco commemoranda venit, quæ recepto apud plerosque nomine Mons Nitriæ vocatur. Hic mons, quem ob incolarum sanctitatem Oppidum Domini S. Hieronymus in Epitaphio Paulæ ad Eustochium appellat, ad Meridionalem Alexandriæ plagam situs est, habetque sese inter & hanc civitatem lacum interpositum, qui Mareotis nuncupatur, quique sua latitudine septuaginta passuum millia complectitur. Lacu hoc transmisso, in Montem Nitriæ brevi pervenitur. Illinc, Alexandria scilicet, recedens, inquit apud Rosweydum Historiæ Lausiacæ cap. 7 Palladius, veni in Montem Nitriæ. Inter hunc montem autem & Alexandriam positus est lacus, qui dicitur Maria: is autem continet ad millia septuaginta. Quem cum transmisissem per diem unum & dimidium, veni in montem (Nitriæ scilicet) ad partem Meridionalem. Porro monti, qui a vico vicino, nitri copia olim memorabili, nomen trahit, quique ab Ortelio in Geographica Ægypti tabula inter Nilum fluvium, & Mareotidem Mæridemque paludes statuitur, ingens adjacet solitudo, quæ Æthiopiam versus protenditur.
[2] Hac in solitudine visebatur Celliorum locus, ita ob cellulas hac illacque magno numero dispersas appellatus. [Ammon, qui primu in hoc monte monasteria exstruxit, plurimis Fastis sacris hodie inscribitur.] Rufinus in Vitis Patrum lib. 2, cap. 22 locum hunc decem, Cassianus Collatione 6, cap. 1 quinque dumtaxat passuum millibus a Nitria collocat. Sub seculi quarti finem quinquaginta in monte Nitriæ monasteria exstabant, a quinque eremitarum millibus inhabitata. Horum primus fundator fuit, quo de hic agendum est, S. Ammon seu, ut ab aliis scribitur, Ammun aut Amun vel etiam Amos, Ægyptius communiter appellatus. Hic Menæis Græcorum excusis, Menologiis Basiliano & Sirletiano, aliisque sacris Græcorum Fastis tum Mss., tum excusis hodie inscribitur. Idcirco a die XXI Martii, quo in Martyrol. German. Canisii, Ms. nostro Florario & Additionibus Greveni, a die XVII Aprilis, quo in binis Usuardi Auctariis & a die denique secundo Octobris, quo in Universali Castellani Martyrologio celebratur, huc fuit remissus. Nec tantum Ammon hodie in Græcorum Hagiologiis, verum etiam in generali Sanctorum Ferrarii Catalogo aliisque sacris Latinorum Fastis recentioribus memoratur. Verum, utut id ita sit, Sanctus tamen in Martyrol. Classicis nuspiam locum habet. Imo nec hodie, nec alio etiam die in Romano hodierno signatur, quod forte mirum non nemini videatur; & sane non immerito: Ammon enim, utpote cujus animam, teste ex dicendis Athanasio, ad cælum etiam deferri viderit S. Antonius, eximia sanctitate vir fuit, cultuque Sanctis proprio in ecclesia Græca afficitur, uti satis liquet ex consensu fere unanimi, quo in omnibus sacris Græcorum Fastis hodie celebratur.
[3] [Illius, quod Sirletianum suppeditat, elogium, aliudque,] Ut quid ergo viri eruditissimi, qui Romanum hodiernum reformarunt, Ammonem ex hoc exclusere? An forte, quod ad ἀπαθείαν seu impassibilitatem pervenisse, damnato errore a Palladio tradatur? Sed hæc hujus biographi, non Sancti culpa est. Utut sit, Ammonis, quem etiam apud nos tom. 3 Maii pag. 357 Sanctum appellat S. Athanasius, eximiam prorsus raramque sanctitatem dicenda, quantum opinor, sufficienter aperient. Ut autem lector qualemcumque saltem Sancti notitiam in ipso statim hujus Commentariilimine habeat in promptu, Elogium, quo in Menologio Sirletiano Ammon ornatur, prævie una cum illius annuntiatione huc transcribo. Sic habet: Eodem die (quarto nimirum Octobris) commemoratio sancti patris Ammonis Ægyptii. Hic cum esset Ægyptius genere, parentibus orbatus, a patruo coactus uxorem duxit sub Maximiano imperatore; vixit autem cum illa annos decem & octo, quam non ut uxorem, sed ut sororem habebat, quin etiam illi persuasit, ut virginitatem servaret. Itaque & ipsa & omnibus rebus derelictis, in montem Nitriæ prope Ægypti desertum secessit, una tantum veste nocte & die corpus tegens. Produxit autem vitam usque ad Magni Antonii tempora sub Magno Constantino, celebri & primo Christianorum imperatore. Hujus Viri sanctitatem admiratus est beatus Antonius præsertim propter miracula, quæ per ipsum plurima Dei benignitas effecit. Græcum etiam, quod e Bibliotheca Ambrosiana Ms. habemus, Sancti elogium eamdem ob causam, eumdemque in finem Græce simul & Latine huc transfero.
[4] [quod huc Græce una cum adjectæ] En illud: Ὁ ὅσιος πατὴρ Ἀμοῦν ὁ θεοφόρος ἐν ἀσκηταῖς μέγας ἐγένετο, ὑπῆρχε δὲ ἀπὸ τῆς Αἰγύπτου φιλομόναχος ὢν ἀπὸ νεότητος· κατὰ δὲ τοὺς καιροὺς Μαξιμιανοῦ τοῦ βασιλέως λαβὼν γυναῖκα βίᾳ τοῦ πατρὸς ἔπεισε κἀκείνην παρθενεύειν καὶ καταλιπὼν ἃπαντα καὶ ἀυτην, ἀπελθὡν ἐν τῷ τῆς Νιτρίας ὄρει εἰς την συνέγγυς τῆς Ἀιγύπτου ἔρημον ἡσύχασεν ἐν μόνον ἱμάτιον φέρων νυκτὸς καὶ ἡμέρας· παρέτεινε δὲ ἡ ζωὴ ἄυτου μεχρὶ τῶν ἀγώνων τοῦ μεγάλου Ἀντονίου ἐπί τῆς βασιλείας Κωνσταντίνου τοῦ μεγάλου καὶ ἀοιδίμου καὶ πρώτου Χριστιανῶν βασιλέυσαντος· ἐξ οὗ καὶ τῆς μακαρίας ψυχῆς τοῦ Ἀμοῦν τοῦ σωμάτος ἐξελθούσης καὶ πρὸς οὐρανὸν ἀναφερομένης, καθεζόμενος ὁ ἅγιος Ἀντώνιος καὶ διδάσκων τινὰς ἀδελφοὺς ψυχοφελῆ ρῆματα καὶ ἰδὼν τῆν ἁγίαν ψυχὴν τοῦ θεοφόρου Ἀμοῦν, ἐξαίφνης ἀναστὰς καὶ βλέπων πρὸς οὐρανὸν ἐδοξάσε τὸν Θεὸν· ἔβλεπε γὰρ ἀυτην ὑψιφερομένην ὑπὸ ἀγγέλων· τῶν δὲ παρόντων θαυμαζόντων ἐξαιφνῆ τὴν τοῦ πατρὸς ἐγέρσιν, διηγήσατο ἀυτοῖς τὸ θέαμα ἐιπὼν, ὅτὶ ἡ ἅγία ψυχὴ τού Αμμοῦν είς οὐρανὸν ἀπέρχεται· παρῆσαν δὲ τινες τῶν ἔξ Ἀιγύπτου ἀδελφῶν καὶ ἀκριβώσαντες τὴν ὥραν καὶ τὴν ἡμέραν, ἀπήλθον είς Αἰγυπτον ὁδὸν ἡμερῶν δέκα διανύσαντες καὶ ὥρον οὕτως ὅτι κατ᾽ ἀυτὴν τήν ὥραν ὅτε ὂ πατὴρ διηγήσατο ἀυτοῖς τὸ ὄραμα, ἐκοίμηθη ὁ ἀνὴρ.
[5] Habe nunc versionem Latinam: Sanctus pater Amon Theoforus inter ascetas eminuit; [versione Latina transcribitur, e bibliotheca Ambrosiana depromptum.] fuit autem ex Ægypto, monasticæ vitæ ab adolescentia sua studiosus. Cum autem, rerum potiunte Maximiano imperatore, a patre coactus duxisset uxorem, castitatem servare & ipsi persuasit, relictisque omnibus atque etiam ipsa, in montem, qui prope Ægypti solitudinem situs est, solitariam vitam amplexus est, unicum die ac nocte vestimentum ferens. Ipsius porro vita usque ad Magni Antonii sub imperio magni celebrisque Constantini, qui primus e Christianis imperavit, certamina tenuit. Deinde vero cum beata Ammonis anima e corpore migrasset, atque ferretur ad cælum, simulque sanctus Antonius, qui sedens fratres aliquos utilia animæ verba docebat, sanctam Theofori Ammonis animam vidisset, statim surgens intuensque in cælum Deum glorificavit; vidit enim illam ab angelis in cælum efferri. Cum autem subito surrexisse patrem, præsentes mirarentur, visionem exposuit, dicens, sanctam Ammonis animam in cælum migrasse. Aderant porro quidam e patribus Ægypti, notataque hora ac die, in Ægyptum decem dierum itinere (montem S. Antonii 13 dierum itinere a Nitria infra collocat S. Athanasius) sunt profecti, reque examinata, intellexerunt, eadem hora, qua ipsis visionem pater narrarat, Virum obdormivisse. Tale est, quod e Bibliotheca Ambrosiana Ms. habemus, S. Ammonis elogium, non undequaque, uti ex dicendis patescet, correctum; quod etiam forte de elogio Sirletiano supra recitato est dicendum.
[6] Quod jam porro ad Sancti, quæ Basilianum & Menæa excusa etiam suppeditant, [Vita Sancti ex Palladio edenda.] elogia pertinet, hæc pariter huc transcribere, visum non est. Cum autem opportunum fuerit, Menæa etiam excusa & Basilianum adducam in medium, sive ut ex iis rei tractandæ lucem afferam, sive ut correctionem, ubi opus est, adhibeam. Pergo nunc ad monumenta antiquiora, ex quibus pro majori saltem parte deprompta videntur, quæ jam recitavi, bina S. Ammonis elogia. Apud Rosweydum in Vitis Patrum duæ occurrunt S. Ammonis Vitæ, non admodum prolixæ, seculo quarto fere elapso, sequentive inchoato scriptæ, quarum altera Rufinum habet auctorem; altera vero vel Heraclidem vel Palladium. Hæc enim exstat non tantum in Historia Lausiaca, quæ ex duobus libris, Palladii uno, altero Heraclidis conflata videtur, verum etiam in ipsomet Heraclidis apud Rosweydum Paradiso. Porro S. Athanasius, Ammoni æqualis, in Vita S. Antonii, nonnulla etiam ad S. Ammonem spectantia memoriæ prodit. Vita a Palladio vel ab Heraclide conscripta, utut brevis, altera nihilominus, a Rufino contexta, est prolixior. Illam solam & quidem, ut plerosque eruditos sequar, sub Palladii nomine, utut ex dictis Palladii forsan non sit, Commentario huic subjungo, additurus etiam vel hic, vel in Annotationibus quæcumque sive ad infirmandam, sive ad roborandam aut illustrandam Palladii narrationem vel ex breviori Rufini narratione, vel ex S. Athanasii in Vita Antoniana de Ammone loco, vel ex Sozomeno & Socrate, qui seculo quinto floruerunt, vel ex aliis denique monumentis fide dignis judicaro conducere.
§ II. Sancti natales, nuptiæ, castitas in matrimonio & an ab ipso hujus initio in solitudinem Nitriæ secesserit.
[Ammon, ad nuptias compulsus,] Ammon, inquit apud Rosweydum Rufinus, locupletibus & generosis parentibus natus est, in Ægypto scilicet, cui regioni, nomine omnino contradicente, ab omnibus adscribitur. Sanctus, utut matrimonio jam maturus, nuptias aversabatur, fuitque nihilominus ad nuptias compulsus. Testatur id Rufinus, testatur & Palladius, cui etiam Socrates & Sozomenus subscribunt, ut hic inter omnes, qui hac de re tractant, apprime conveniat. Verum non æque inter omnes convenit, a quibus Sanctus ad nuptias fuerit compulsus. Rufinus, cui etiam jam recitatum Ms. Bibliothecæ Ambrosianæ elogium suffragatur, id a parentibus factum scribit; Palladius vero, vel, si mavis, Heraclides, affirmat, S. Ammonem jam tum, cum id accidit, parentibus orbum fuisse, ut nullam proinde ab his vim pati potuerit. Adhæc diserte tradit, fuisse Sanctum a patruo ad nuptias coactum. En ipsa ejus, quæ initio habet, de Ammone verba: Cum esset … parentibus orbatus Adolescens, circiter viginti duos annos natus, vi a suo patruo mulieri junctus est matrimonio. Aperte itaque hic inter se pugnant Rufinus & Palladius. Verum utri assentiendum est? Nihil suppetit, ut vel pro Rufino, vel pro Palladio indubitanter pronuntiem. Palladio nihilominus, cui Menæa excusa & Sirletianum consentiunt, favere etiam videntur Sozomenus & Socrates. Prior enim lib. 1 Historiæ Ecclesiasticæ cap. 14 hæc scribit: Per idem tempus Ammon quoque Ægyptius monasticam philosophiam excoluit. Quem fama est, compellentibus proximis, uxorem … duxisse: posterior vero Hist. Ecclef. lib. 4, cap. 23 ita commemorat: Cum nonnulli ex propinquis eum (sanctum Ammonem) hortarentur, ut uxorem duceret, nec conjugium contumeliis afficeret, paruit ille & nuptias celebravit.
[8] [ab uxore, ut continentiam in matrimonio servent, impetrat;] Ita Socrates & Sozomenus, qui cum dicant, Ammonem vel a propinquis vel proximis ad nuptias fuisse coactum, favere utique videntur Palladio, qui id non a Sancti parentibus, sed a patruo factum, memoriæ prodit. Utut sit, Sanctus equidem ad nuptias fuit compulsus. Ammon adeo puellam in uxorem accepit, corona, ut tunc nubentibus solenne erat, sese redimivit, reliqua omnia, quæ tunc moris erant, implevit, sponsam ad cubile ipsumque lectum nuptialem comitatus est. Verum cum jam omnes recesserant, solusque cum uxore sua erat relictus, e lecto se proripit, ostium claudit, sumptoque sedili, sponsam vocat, eique, quo ad castitatem servandam excitetur, de virtutis hujus dignitate atque excellentia verba facit. Adhæc librum Novi Testamenti accipit, ex eoque, quæ de cœlibatu & matrimonio tum Christus ipse, tum etiam Paulus Epistola ad Corinthios tradit, sponsæ prælegit, addens etiam suopte ingenio non pauca, prout ei inspirabat Dei Spiritus. Hæc omnia locis citatis Palladius, Socrates, Sozomenus & Rufinus vel diserte tradunt, vel certe non obscure insinuant. Nec optato successu caruit Ammonis conatus. Etenim uxor ejus, audita sacræ Scripturæ lectione, adeo divina gratia fuit incensa, ut & Mariti sui voto libens obtemperarit, pronamque admodum & ad virginitatem servandam & ad separati thori usum voluntatem attulerit.
[9] Socrates loco supra citato etiam tradit, Ammonem ejusque conjugem ipso statim matrimonii sui initio, [cum hac tamen, contra ac tradit Socrates.] antequam congrederentur, sæculari vitæ nuntium remisisse, seque una ad montem, qui Nitriæ dicitur, contulisse. Hæc, inquit, & alia ejusmodi plurima (sanctus Ammon) apud uxorem suam virginem locutus, persuasit illi, ut simul ambo, antequam congrederentur, sæcularem vitam abjicerent. Cum hæc inter se pacti essent, ad Montem, qui Nitriæ dicitur, se conferunt. Ita ille, etiam addens: Ibi in tugurio degentes, ad modicum tempus communi usi sunt monasterio sine ullo virilis ac muliebris sexus discrimine, cum unum essent in Christo, sicut ait Apostolus. Non longo post tempore novitia & incorrupta virgo Ammonem sic allocuta est: Te, qui castitatem sectaris, non decet in tam arcto domicilio mulierem intueri. Quam ob rem, si placet, uterque nostrum separatim exercitationes nostras peragamus. Id quoque pactum ex æquo placuit ambobus. Sejuncti igitur a se invicem reliquum vitæ tempus ita transegere. Hæc etiam Socrates, volens scilicet præterea, brevi post contractas nuptias Ammonem ejusque conjugem communi etiam domo seu habitatione amplius usos non esse. Verum tam hoc quam Ammonis una cum uxore sua ad montem Nitriæ brevi post contractas nuptias accessus apertissime pugnat cum Palladio, Rufino & Sozomeno.
[10] Etenim Rufinus sic scribit: Cumque (Ammon scilicet ejusque uxor) plurimo tempore solius Dei contenti testimonio, [diu adhuc domo & habitatione mansit conjunctus,] spiritu magis essent, quam carne sanguineque conjuncti, post obitum amborum parentum, ille quidem ad vicinum deserti secedit locum, virgo vero intra domum residens, in brevi & ipsa multitudines virginum, & ille multitudines congregat monachorum. Plurimo itaque post nuptias contractas tempore unam eamdemque domum occupatam fuisse ab Ammone ejusque conjuge, indicat Rufinus. Idem porro multo adhuc dilucidius facit Sozomenus, loco citato sic scribens: Cum mulier (Ammonis uxor) sermonem quidem de virginitate approbaret, verum sejungi ab illo (Ammone scilicet) moleste ferret, ipse seorsum cubans octodecim annis cum ea mansit, ne sic quidem monasticæ abstinentiæ leges negligens. Quod vero jam ad Palladium pertinet, idem fere hic tradit, quod verbis proxime jam recitatis Sozomenus, ut hic sua ex Palladio verosimiliter deprompserit. Ejus proinde verba, quæ præterea ad calcem Commentarii Vita edenda num. 3 exhibet, huc non transcribo. Nullus interim dubito, quin tribus hisce posterioribus scriptoribus, qui Ammonem una cum uxore sua diu post contractas nuptias in una eademque domo esse versatum tradunt, quisque potius assensurus sit, quam uni Socrati, qui, a re gesta Palladio etiam & Rufino remotior, contrarium memoriæ prodit.
[11] At vero quamvis Ammon tanto temporis spatio cum uxore sua manserit & domo & habitatione conjunctus, non minus propterea religiosæ asceticæque vitæ exercitia obibat. Colenda Balsamone, quæ vitis in modum colitur plurimumque laboris exigit, occupabatur assidue. Ac per diem quidem difficili illo labore vacabat; [religiosam nihilominus interea, asceticamque vitam agens.] vesperi vero domum reversus, orationi se dabat, sumptaque cum uxore cœna, nocturnarum precum, quod sibi præstituerat, pensum persolvebat, iterumque die sequenti ad horti sui culturam, idque multo mane redibat. Porro uxore ejus tum propria animi propensione, tum Viri exemplo vitam quoque ad pietatis virtutisque leges exigente, ambo ad felicem illam beatamque animæ pacem pertigerunt, quam experiri solent, qui eo modo, quo fieri id in hac vita potest, universos pravos animi affectus subegere. Docent iterum hæc omnia Palladius, Rufinus, Socrates & Sozomenus locis citatis. Porro quamvis Sanctus, utut a conjuge sua nondum habitatione sejunctus, austerum admodum, Deoque simul & angelis gratissimum vitæ genus duceret, id tamen Virum, ad perfectiora semper omni studio contendentem, non ita afficiebat, quin de amplectendo sanctiori adhuc vitæ genere subinde cogitaret. Vitæ monasticæ desiderium, quo in juventute flagrarat, in eo, provectioris ætatis jam facto, non modo non remiserat, sed contra majores vires acceperat. Hinc Deum precabatur assidue, ut in uxore sua virtus ac pietas incresceret, quo tandem, hac consentiente, in omnimodo secessu vitam agere sibi fas esset. Nec preces Sancti irritæ fuerunt, sed optatum produxerunt effectum. Qui id factum sit, § sequens aperiet.
§ III. Sanctus in montem Nitriæ secedit, monasteria in hoc primus exstruit, discipulos acquirit, edit miracula, S. Antonio utitur familiariter.
[Ammon, consentiente uxore, montis Nitriæ eremum petit.] Virtutis, quam sectabatur Ammon, admiratione defixa ejus uxor noluit deinde, ut Vir tantæ perfectionis in domo sua lateret incognitus, necessariumque proinde duxit, invicem etiam, quo in solitudine viverent, salutique & spirituali aliorum profectui inservirent, habitatione sejungi. Ipsamet prior hac de re Maritum alloquitur, & quidem eum, ut, si Deum ex toto corde a se diligi probatum velit, sejunctioni huic assentiatur, obnixe rogat. Ammon cum gaudio, gratiarumque actione uxoris accipit propositum, votique sic tandem factus compos, Deum, cui rem refert acceptam, glorificat. Porro cum neuter consanguineos, a quibus impediretur, haberet, domum, quam incoluerat, uxori suæ Ammon reliquit; ipse vero in solitudinem proximam, monti Nitriæ impositam, atque a Schetica solitudine 30 amplius leucis remotam sese recepit. Liberum hic nactus virtuti campum, quos non in ea fecit progressus? Panem in cibum, & aquam in potum adhibebat, a vino semper & oleo rigidissime abstinens; diem subinde unum, subinde duos & subinde etiam plures transigebat omnino jejunus. Tanta erat Vir sanctus in castigando subigendoque corpore severitate. Atque hæc quidem, quo suam ipsiusmet salutem tutius operaretur, præstabat: quid vero, ut aliorum etiam saluti consuleret, insuper egerit, nunc expono.
[13] In monte Nitriæ, cum eo accessit S. Ammon, nondum multa exstabant monasteria. Ita in Vita edenda num. 5 affirmat Palladius. Verum initium sane, [Nulla tunc ibi ex opinione Rusini, cui] inquit apud Rosweydum in Vitis Patrum cap. 30 Rufinus, habitationis monasteriorum, quæ in Nitria sunt, sumptum tradebant ab Ammone (Sanctum nostrum intellige) quodam, cujus animam, cum exisset de corpore, vidit ferri ad cælum sanctus Antonius, sicut refert scriptura illa, quæ Vitam describit beati Antonii. Montem ergo Nitriæ secundum Rufinum primus omnium incoluit, monasteriisque instruxit Sanctus noster. Posterior adeo hic scriptor, utpote secundum quem in monte Nitriæ, cum eo accessit S. Ammon, nulla adhuc fuerint monasteria, pugnat cum Palladio, qui ibidem jam tum aliquot exstitisse monasteria, non obscure indicat. Verum utri assentiendum est, Palladione an Rufino? Ambo hi scriptores, utpote ætati Ammonis proximi, atque in Nitria versati, omnia prorsus, quæ ad Sancti vitam mortemque pertinent, adjuncta ad amussim potuerunt habere perspecta. Non est ergo, cur saltem hac ex parte potiorem fidem aleruter hic mereatur. Verum Rufino suffragatur loco supra citato Sozomenus, uti etiam apud nos tom. III Maii pag. 295 supparis ævi monachus, qui S. Pachomii, Sancto nostro æqualis, Acta in litteras misit. Utriusque bujus auctoris verba describo.
[14] Prioris hæc sunt: Hujus (de Ammone loquitur) divini Viri, [Sexomenus & auctor Vita S. Pachomii suffragatur, nec Henschenius noster,] qui monasteriorum in illis partibus (Monte Nitriæ) princeps atque institutor fuit, multi ac memorabiles discipuli exstiterunt: posterioris vero ista: Quod de Antonio, postquam is e vita migraverat, orbi testatum voluit sanctissimus archiepiscopus Athanasius, cum præclare ab eo Acta describeret; quibus etiam scriptis sancti patris nostri Ammon conversationem complexus est (ejus videlicet, qui primus fuit fratrum in Monte Nitriæ solitarie degentium) uti & Theodori, quem vitæ suæ socium Ammon habuit. Ita Sozomenus & Actorum S. Pachomii scriptor suppar, quorum ego auctoritate, cum Rufini testimonio conjuncta, ita afficior, ut in Monte Nitriæ, cum eo accessit S. Ammon, nulla adhuc exstructa fuisse monasteria autumen, utut interim ex dictis Palladius oppositum sat aperte doceat. Ast, inquies, S. Frontonius anno circiter Christi 150 fuit in Monte Nitriæ septuagita fratrum abbas. Ita nimirum ad XVII Januarii in Commentario, Vitæ S. Antonii prævio, num. 12, & ad XIV Aprilis in S. Frontone seu Frontonio, abbate Nitriensi, opinatur Henschenius, motus hac, quæ Vitæ S. Frontonii, ab auctore coævo scriptæ, subditur, Appendicula: Hæc sub Antonino (alias Antonio) imperatore gesta sunt, tertio decimo anno imperii ejus.
[15] Fateor, sic habet, in ea opinione aliquando fuit Henschenius; [uti Papebrochius docet,] verum eam numquam firmiter tenuit, tandemque omnino deseruit. Audi Papebrochium tom. III Maii in Annotatis ad Vitam S. Pachomii pag. 296. Sic ibi habet: Fatetur … (Henschenius nimirum) numquam sine scrupulo ipsam (Appendiculam proxime huc transcriptam) a se lectam, multumque dubitatum in Aprili, an, ea neglecta, non esset referendus Fronto ad ætatem Ammonii: nunc vero hoc loco (Vitæ videlicet S. Pachomii supra citato) considerato, quem nolit violenta interpretatione torqueri, in eamdem sententiam omnino transire, ac velle S. Frontonii Vitam ab iis, qui recognituri Aprilem sunt, collocari post martyrum die XIV occurrentium Passiones, ante Vitam S. Abundii: in disquisitione autem prævia de ætate Sancti (Frontonis scilicet) mutari num. 2, & expunctis duabus lineis, quibus in principio dubium relinquit, sive tunc mortuus fuerit S. Fronto, sive ab eo anno (decimo tertio Antonini imperatoris) cibi ad eum (S. Frontonem) cœpti sunt deferri, quod usque ad mortem factum est, vult pro duabus lineis ultimis ante num. 3 hæc substitui: “His ita consideratis, videretur S. Fronto floruisse seculo Christi secundo; sed quis jam tunc in Ægypto fuisse credat monachos tam numerosos, sanctorum Pauli, Antonii, Pachomii Vitas legens, in cujus postremi Vita honoratur S. Ammon titulo Ἀρχιμονάζοντος τῶν ἐν τῷ ὄρει τὴς Νιτρίας ἀδελφῶν?”
[16] [semper adversatus est, monasteria fuerunt.] Dixerim ego, aut Appendiculam istam merum esse imperitumque glossema, aut potius non integre transcriptam a librariis, misereque truncatam fuisse, & sic restituendam: Hæc sub Ammonio Nitriensium monachorum præfecto ac primo institutore, & Constantio imperatore gesta sunt, tertio decimo anno imperii ejus, qui esset Christianæ æræ annus CCCL, sive tunc mortuus fuerit S. Fronto, sive ab eo anno cibi ad eum cœpti sint deferri, quod usque ad mortem factum est; quam sic liceret etiam ad plures annos differre. Huic autem dilationi faverent eæ omnes collationes, ex quibus librum primum de Vitis Patrum Rosweydus noster edidit, ubi inter postremos censetur S. Frontonius & saltem post Paulum, Antonium, Hilarionem, Malchum. Ita hactenus Papebrochius noster, cujus omnia verba huc volui transcribere, non tantum quod Henschenium suam, qua jam a seculo æræ Christianæ secundo exstitisse in monte Nitriæ monachos aliquando existimarat, opinionem mutasse, doceant, verum etiam quod & usui infra adhuc futura sint, & argumentum, quod pro admittendis jam a seculo secundo in monte Nitriæ monachis ex Vitæ S. Frontonis Appendicula supra huc transcripta peti posset, penitus elidant. Itaque, cum sic nihil etiam hinc habeatur, quod Palladio, monasteria in monte Nitriæ jam tum, cum eo Ammon accederet, statuenti, faveat, Rufino ob jam ante dicta adhæreo, in eamque proinde opinionem abeo, quæ nulla in monte Nitriæ, cum eo primum advenit Sanctus noster, monasteria exstitisse statuit.
[17] [Multa porro exstruxit Ammon, uti etiam cellulas.] At vero, sciscitabitur modo non nemo, quot quidem monasteria S. Ammon in monte Nitriæ exstruxit? Fuisse jam sub seculi quarti finem quinquaginta in monte Nitriæ monasteria, Rufinus in Vitis Patrum apud Rosweydum lib. 2, cap. 21 docet; verum quot ex his exstruxerit S. Ammon, nulla produnt monumenta antiqua. Fuisse tamen non pauca abs illo exstructa, colligere utcumque fas est ex ingenti discipulorum multitudine, quam Sanctus, Nitriensem eremum jam ingressus, sibi habuit adjunctam. In brevi …, inquit de Ammone, in montem Nitriæ jam delato, Rufinus, multitudines congregat monachorum. A Rufino non multum abludit Socrates loco jam supra citato sic scribens: Multi porro hujus Ammonis vitam imitati sunt, & montes Nitriæ atque Scetis paulatim monachorum multitudine sunt repleti. Nec tantum Sanctus monasteria in monte Nitriæ exstruxit, verum etiam multas cellulas, in quas, qui jam ad summum virtutis culmen pervenissent, vitæque magis solitariæ apti forent, sese reciperent, in vasta solitudine, monti adjecta, vel ipsemet condidit, vel condi saltem permisit aut etiam curavit; atque id quidem in loco (adi supra num. 2 & infra num. 22) tribus circiter aut quatuor leucis a Nitria dissito. Cellulæ illæ, in quibus singulis singuli tantum includebantur monachi, tanto invicem spatio erant sejunctæ, ut alter alterum nec videre nec audire posset. Porro in exstruendis illis cellulis, saltem quantum ad locum, quo fuere exstructæ, partem etiam habuit S. Antonius. Qui id factum sit, uti etiam quanta hunc inter Sanctum & Ammonem familiaritas intercesserit, jam nunc dicenda aperient.
[18] Sanctus noster, utut in remoto ab hominum societate loco constitutus, [Ammon ex miraculis nomen suum reddidit illustrius,] virtutum suarum fama longe lateque per universam Ægyptum adjacentesque regiones dispersa, magnum brevi atque illustre nomen obtinuit. Id porro ex ingenti miraculorum, quæ operabatur, multitudine non parum deinde est auctum. Hæc, inquit Sozomenus, ab Ægypti monachis studiose notata sunt: quippe qui magni æstimant, veterum monachorum virtutes continua successione sibi a majoribus traditas accurate commemorare. Verum cum monachi illi præfata miracula nosse, atque ad posteros sola traditione transmittere fuerint contenti, pauca dumtaxat ex illis ad cognitionem nostram pervenerunt. Sanctus Athanasius dignum censuit unum, quod Vitæ S. Antonii, quam scripsit, insereret, illudque tanti Viri auctoritas celeberrimum effecit. Adhæc fuit in causa, cur ab omnibus, quos quidem viderim, auctoribus, de S. Ammone tractantibus, fuerit summa cura relatum. Illud proinde, ne aliis hac in re palmam cedam, ipsis S. Athanasii verbis etiam huc transcribo.
[19] Sic habet: Cum trajiciendus sibi (sancto Ammoni) esset Lycus fluvius, [iisdemque, quorum unum ex S. Athanasio huc transcribitur,] quo tempore exundabant aquæ, rogavit Theodorum socium, ut procul secederet, ne sese nudos aspicerent in tranando aquam. Abscedente Theodoro, etiam tum puduit sese nudatum videre. Dum pudore & sollicitudine agitaretur, illico in ripam transfertur alteram. Theodorus itaque, pius & ipse vir, ut reversus vidit illum antevertisse, neque prorsus aqua madidum esse, rogabat, quo ille modo transmeasset. Quem abnuentem dicere ut vidit, apprehensis ejus pedibus, affirmabat, se non ante dimissurum, quam edisceret ab illo. Animadversa Amun Theodori contentione in eo maxime quod dicebat; vicissim postulavit, nemini ut rem aperiret ipse usque ad mortem ejus, & tunc narravit, gestatum se atque trans fluvium positum fuisse, nec vel minimum in aquis deambulasse, neque prorsus id ab hominibus, nec nisi a Domino fieri posse, & quibus ipse concederet, ut olim magno Apostolo Petro. Theodorus itaque rem ejusmodi narravit post mortem Amunis. Duo adhuc alia miracula, quæ Ammonis meritis fuerint patrata, narrantur a Rufino. Verum narrantur & in Vita edenda, hucque proinde a me transcribi non debent: neque enim, ut id faciam, eadem, quæ ad miraculi ex Athanasio jam recitati narrationem, ratio impellit.
[20] Porro miraculorum, quæ magno numero patrabat Ammon, [majorem obtinuit apud S. Antonium æstimationem;] adeo increbrescebat fama, ut etiam ad ipsum, in quo habitabat Antonius, deferretur montem, utut a monte Nitriæ, teste in Vita S. Antonii Athanasio, tredecim dierum itinere remotum. Hinc cœpit magnus ille Sanctus pluris adhuc facere Ammonem, quem jam antea, teste Rufino, plurimi fecerat suspexeratque ob raras eximiasque virtutes, quas non tantum ex aliorum relatu didicerat, verum etiam ipsemet coram observarat, uti fas est colligere ex iis, quæ in Vita S. Antonii de Ammone memorat Athanasius. En verba: Erat quippe (Ammon scilicet monachis S. Antonii ac proin ipsimet Antonio) notus, quod frequens istuc (ad montem Troïcum, Antonii vulgo dictum) se conferret, multaque per eum ederentur signa. Nec tantum magnam de S. Ammone æstimationem conceperat Antonius, verum etiam intimam cum eo, ut apparet, amicitiam familiaritatemque contraxerat. Duo, quibus id probem, argumenta adduco in medium. Primum, cui tamen multum insistendum, non reor, petitur ex Apophthegmatis Patrum apud Cotelerium Monument. Græcor. tom. 1, pag. 392, ubi hæc leguntur: Abbas Ammun Nitriota venit ad abbatem Antonium, & ait illi: Ego plus te laboravi; cur ergo nomen tuum magnificatum est inter homines super me? Respondit abbas Antonius: Quoniam Deum plus, quam tu, diligo. Eadem ad verbum fere etiam apud Rosweydum in Vitis Patrum lib. 5, cap. 17 occurrunt, familiaritatemque, si modo veritati congruant, Antonium inter & Ammonem arguunt. Verum tum quæstio, tum responsio, quam comprehendunt, habet sane, cur cuilibet mira credituque appareat difficilis. Quis enim vel quæstionem hujusmodi vel responsionem cum vanæ gloriæ fuga, altaque sanctorum Virorum animi demissione facile componat?
[21] [quo etiam Sancto usus est familiariter.] Priori itaque, quod ex verbis huc jam transcriptis formatur, argumento utcumque quidem probatur, non tamen sat solide stabilitur Sancti nostri cum S. Antonio familiaritas. Alterum adeo, quo hanc firmius stabiliam, in medium nunc adduco. Petitur id itidem ex Patrum Apophthegmatis; in his quippe apud Cotelerium Monument. Græcor. tom. 1, pag. 351 & seq. ita memoratur: Venit aliquando abbas Antonius ad abbatem Amun in Monte Nitriæ, & ubi congressi sunt, dicit abbas Amun: Quandoquidem per preces tuas fratres multiplicati sunt, cupiuntque eorum nonnulli cellas dissitas ædificare, ut quiete inibi vivant; quanto spatio jubes, ut construendæ cellæ distent ab hoc loco? Dixit ille: Manducemus hora nona (nostro horas computandi modo hora tertia post meridiem) & egrediamur, ac solitudinem perambulemus conspiciamusque locum. Ut autem peragrarunt, quo usque sol ad occasum venisset, ita locutus est abbas Antonius: Oremus, atque hic statuamus crucem, ut ibi ædificent, qui ædificare volunt; quo ii, qui illic manebunt, quando ad eos, qui hic versaturi sunt, accedere voluerint, gustata ad horam nonam parva sua buccea, sic accedant; & qui hinc idem facientes perrexerint, in mutua visitatione absque mentis distractione perseverent. Est autem intervallum lapidum duodecim. Invisit igitur Ammonem aliquando etiam S. Antonius; quod utique amicitiæ, ab hoc cum illo cultæ, argumentum est minime dubium. Adhæc Ammon (vide verba ex Patrum Apophthegmatis proxime huc transcripta) distantiam etiam a Nitriensi monte, qua in deserto novas, quas monachis suis, numero jam auctis, meditabatur, cellulas exstrueret, assignari sibi voluit a S. Antonio, hicque etiam reipsa illam assignavit, ut sane alter altero usus fuisse videatur perquam familiariter.
[22] Nec hoc tantum ex mox recitatis Apophthegmatum verbis discimus, verum etiam historiam, his comprehensam, ortum nomenclationemque, quod supra indagandum assumpsi, dedisse loco, [Loci, qui Cellia dicebatur, origo.] qui, ut num. 2 dictum, ob ingentem cellularum hac illacque in illo dispersarum multitudinem Celliorum locus seu Cellia audiebat. Verum illam historiam ob magnam quatuor leucarum seu duodecim lapidum distantiam, quam cellulas, in solitudine monti Nitriæ contigua exstruendas, habere ab hoc monte voluerit Antonius, tom. 7 Monumentorum Ecclesiasticorum, pag. 157 in dubium vocat Tillemontius. Ast an merito? Ratio, cur id faciat, rem minime, ut mihi equidem apparet, potest evincere. Sunt enim, qui distantiam, quam a monte Nitriæ habuerit Celliorum seu Cellularum locus, vel prorsus faciant eamdem vel paulo dumtaxat minorem. Rufinus apud Rosweydum de Vitis Patrum lib. 2, cap. 22 sic scribit: Post hunc vero (montem Nitriæ nimirum) alius est locus in deserto interiori, decem fere ab hoc millibus distans, quem locum pro multitudine dispersarum in eremo cellularum Cellia nominaverunt. Sozomenus Nitriam inter & Cellularum locum stadia statuit septuaginta; quod intervallum distantiam, quæ decem passuum millibus paulo sit minor, complectitur. Cum ergo decem passuum millia quatuor circiter leucas horarias conficiant, Rufinus & Sozomenus Cellularum locum collocant eadem fere a Monte Nitriæ distantia, qua ab hoc illas exstrui Ammoni suasit Antonius. Quamvis autem (vide num. 2) quinque dumtaxat passuum millibus a monte Nitriæ Cellularum locum collocet Cassianus, istæc distantiæ, quam assignat, diversitas verosimiliter trahit originem ex termino diverso, a quo intervallum, quod utrumque inter locum intercedit, numerare incepit. Itaque ob rationem, quam affert Tillemontius, a vero aliena mihi non videtur supra relata ex Patrum Apophthegmatis historia, ac proin Celliorum, quæ ex hac eruitur, origo sat verosimilis apparet.
§ IV. Sanctus e vivis excedit; tempus, quo hoc evenerit, aliaque nonnulla, ad Ammonem pertinentia, exponuntur.
[Ammon diem extremum claudit.] Annos duos supra viginti, intra quos bis quotannis sanctissimam dilectissimamque uxorem suam invisit, in solitudine exegit S. Ammon, corpus suum sævissime castigans, durissimoque vitæ genere assidue macerans. Docet id in Vita edenda Palladius, aliique, qui res a S. Ammone gestas litteris sunt complexi, unanimi fere consensu omnes. At vero, tempore illo expleto, felici e vivis excessu Sanctus migravit ad Dominum, uti iterum Palladius, aliique fere omnes testantur. Ast, sciscitabere, quo tempore id evenit? Annum determinatum nemo sane facile assignet. Verum, utut id ita sit, definire annum, ante quem Sanctus mortalem hanc vitam cum immortali commutarit, nullum plane facessit negotium. Etenim anno 356, uti apud nos tom. 2 Januarii probatum invenies, vivere desiit S. Antonius; ante hunc autem Ammon omni dubio procul mortem obiit. Liquet id ex iis, quæ in Vita S. Antonii memoriæ prodita reliquit S. Athanasius. Iterum, inquit, in monte (sanctus Antonius) cum sederet, sublatis oculis, vidit in aëre quemdam efferri, & magnum eorum gaudium, qui ipsi irent obviam, admiratus ille, atque ejusmodi cœtum beatum prædicans, rogabat, ut, quid illud esset, edisceret; voxque statim ad illum facta est, esse Amunis in Nitria monachi animam. Is ad obitum usque in ascetæ statu perseverarat. Atque a Nitria distat mons, in quo erat Antonius, tredecim dierum itineris intervallo. Qui cum Antonio erant, cernentes admirantem senem, rogabant, quid id esset, audiereque: Jam obiit Amun. Erat quippe notus, quod frequens istuc se conferret, multaque per eum ederentur signa. Ita hactenus Athanasius, cujus omnia verba huc volui transcribere, non tantum quod doceant, animam Ammonis ad cælum deferri vidisse Antonium; verum etiam quod usui postea adhuc futura sint. Hoc præmonito, in annum, quo circiter obierit Sanctus noster, pergo inquirere.
[24] [Id ante annum 356.] Habemus utique ex Athanasii verbis, jam recitatis, obiisse illum ante S. Antonium, ac proin ante annum, quo hic Sanctus obiit, trecentesimum quinquagesimum sextum. At vero, an etiam annus anterior, ante quem Ammon obierit, assignari non potest? Apud nos tom. III Maii in SS. Pachomio & Theodoro abbatibus exstat epistola, ab Ammonio episcopo, Tabennensi quondam monacho, ad Theophilum, patriarcham Alexandrinum, de conversatione & particulari Vita SS. Pachomii & Theodori abbatum conscripta. Porro in hac primo narrat Ammon episcopus, qui in monasterio Tabennensi monachum induerit, idque sub finem anni 352 factum, num. 4 indicat. Deinde vero num. 21 sic scribit: Inde cum tertius mihi inter monachos degenti ageretur annus, nonnemo e patris me amicis ad monasterii fores cum me una cum Bessarione, egregio Dei servo & id temporis janitore, conspexisset, multis obsecravit, nuntians, qua ratione mater mea, ex quo die propinquos & familiares deserueram, magno fuisset dolore oppressa; pater vero universa Ægypti ac Augustamnicæ monasteria adiens, ubi me nullibi reperire potuit, haud aliter quam vita functum deflevisset. Quibus ego auditis, virum Dei Theodorum oravi, monachos mihi ut binos adjungeret, in quorum comitatu matrem videre & consolari, ac deinde cum ipsis redire ad monasterium daretur.
[25] [imo etiam ante annum 355;] Tum ille ad me: Matrem quidem tuam Christianis esse adscriptam scias; tu vero hisce in partibus deinceps non versabere. Quapropter auctor tibi sum, in Monte Nitriæ ut domicilium deligas: illo siquidem loco Viri degunt sanctitate conspicui, Deoque gratissimi. Theodorum indicare volebat eum, qui cum Ammone versabatur, seu hujus fuerat discipulus, (adhuc quippe is in vivis erat) & Ælurionem, & Ammonium, qui non diu post defuncti sunt. Fuit ergo Ammon episcopus, cum tertium jam ageret in monasterio Tabennensi annum, secedere ex hoc compulsus, ac proin anno verosimiliter 355, cum ex dictis idem monasterium sub finem anni 352 primum fuisset ingressus. Tunc autem (vide verba proxime recitata) Theodorus, Tabennensium abbas, ei suasit, ut ad montem Nitriæ atque adeo ad Theodorum, Ammonis, quo de nimirum hic agimus, quondam discipulum, sese conferret. Porro cum Ammon episcopus, in vivis adhuc tunc, cum id ipse consilii a Theodoro, Tabennensi abbate, accepit, exstitisse superstitem Theodorum Nitriensem, verbis mox recitatis diserte affirmet, nihilque simile de Ammone, hujus magistro, quem tamen etiam nominat, memoriæ prodat, sat aperte indicat, vita hunc jam tum functum fuisse. Adhæc Ammonem jam tum, cum Theodori Tabennensis suasu montem Nitriæ petiit Ammon episcopus, e vivis fuisse sublatum, etiam apparet ex eo, quod Ammon episcopus inter viros, in monte Nitriæ sanctitate conspicuos, nominet Theodorum Nitriensem, non autem hujus magistrum Ammonem, qui tamen alioquin, utpote vir sanctissimus, supremusque montis Nitriæ abbas, primo loco nominandus fuisset. Itaque, cum ex dictis Ammon episcopus anno 355 fuerit a Theodoro Tabennensi missus ad montem Nitriæ, anno illo Sanctus noster non amplius fuerit in vivis superstes, ac proin verosimiliter non serius quam anno 354 vitam hanc mortalem cum immortali commutarit. Verum an id etiam citius non evenit?
[27] Sanctus, ut Menologium Basilianum simulque, quemadmodum apparet, [non tamen ante annum 345 aut 346,] supra huc ex Menæis Ambrosianis transcriptum elogium perhibet, in eremum seu montem Nitriæ, Maximiano imperatore rerum potiunte, sese recepit; quapropter, cum Maximianus anno 305 ex calculo, apud eruditos omnes nunc recepto, sese imperio abdicarit, S. Ammon, utpote qui ex testimonio Palladii & Sozomeni, a cunctis hic admisso, duobus dumtaxat annis supra viginti in vita ascetica, seu in monte Nitriæ expletis, obierit, ultra annum 327 aut 328, si duobus illis Fastis sacris standum sit, vitam non protraxerit. Verum tam Menologium Basilianum quam Menæa Bibliothecæ Ambrosianæ Mss. sublestæ admodum fidei, ut sæpius in Opere nostro indicatur, monumenta sunt, ac proin ex his tempus, quo circiter vivere desierit Ammon, sat tuto definiri non potest; quod, potiori etiam in duobus illis monumentis Græcis admissa fide, fieri tamen vel idcirco non posset, quod Socratis historici sequantur errorem num. 9 & seq. refutatum, quo Sanctus, statim atque matrimonium contraxerat, in eremum statuitur ingressus. Alio itaque, ut annum circiter, quo non citius, ad Dominum migrarit Ammon, hic determinemus, recurrendum est. Sozomenus loco supra plus semel citato sub Constantino Magno, paulo antequam de synodo Nicæna, in causa Arii congregata, agat, monasticam seu asceticam S. Ammonis vitam ponit. Videtur adeo secundum hunc scriptorem Sanctus noster non diu ante synodum Nicænam, anno 325 contra Arium celebratam, in Nitriensem eremum sese recepisse, vitam deinceps monasticam seu asceticam ducturus. Fuerit proinde ex mente Sozomeni id anno circiter vel 323 vel 324 factum. Quapropter, cum secundum Palladium atque ipsummet etiam Sozomenum S. Ammon in Nitriensi eremo, postquam hanc ingressus est, annos duos supra viginti exegerit, ex posterioris hujus scriptoris monte non ante annum 345 aut etiam non ante annum 346 mortalem hanc vitam Sanctus noster terminarit.
[28] Verum an ex eo, quod Sozomenus synodo Nicænæ præponat Sancti nostri in eremum Nitriensem secessum, [imo vero nec forte ante annum 349] necesse omnino est, ut hic ante illam ac proin anno vel 323 vel 324 evenerit? Sozomenus temporis ordinem, quo res gestæ sunt, non ubique, ut a pluribus notatum, rigide observat, ac proin nihil obstat, quo minus Ammonis in Montem Nitriæ secessus aliquot etiam annis post synodum Nicænam differatur, si modo, cur id fiat, ratio aliunde queat afferri. Dispiciendum adeo est, an id locum hic obtineat. Papebrochius noster (vide verba ejus num. 15 & seq. huc transcripta) Appendiculam, Vitæ S. Frontonis seu Frontonii apud nos ad quartum decimum Aprilis diem subjunctam, mendosam prorsus putat, sicque illam pronuntiat esse restituendam: Hæc sub Ammonio Nitriensium monasteriorum præfecto ac primo institutore, & Constantio imperatore gesta sunt tertio decimo anno imperii ejus. Placet hæc mihi Papebrochii opinio. Jam vero, cum res, de quibus in Appendicula, ita ad mentem Papebrochii restituta, sermo est, anno tertio decimo Constantii imperatoris simulque sub Ammonio, primo Nitriensium institutore, gestæ dicantur, hic utique Ammonius, qui alius non est a Sancto nostro, anno Constantii imperatoris tertio decimo, qui partim cum anno Christi 349, partim cum anno 350 congruit, in vivis adhuc fuit superstes. Hinc porro jam consequitur, ut Sancti nostri, utpote qui viginti duos ante obitum annos in monte Nitriæ vitam asceticam duxerit, in montem hunc secessus aliquot etiam post synodum Nicænam annis ob rationem aliunde petitam possit differri.
[29] [vel etiam 350, evenit;] Ne vero quis memoratam Appendiculam, prout a Papebrochio restituta est, vel ex eo forsan, quod Ammonem anno 349 aut etiam anno 350 contra Sozomenum vivis adhuc annumeret, rejiciendam putet, Sanctum anno 349 aut etiam anno 350 in vivis adhuc fuisse superstitem, alio insuper argumento probo. Tom. 1 Operum S. Athanasii recentioris Benedictinorum editionis pag. 959 & binis seqq. exstat epistola, ab hoc sancto Patre ad Amunem monachum, quem plerique eruditi cum Sancto nostro faciunt eumdem, conscripta. Quæstio quædam apud monachos exorta epistolæ occasionem dedit. Nonnulli quippe hos inter erant, qui nocturnis illusionibus temerari animi corporisque puritatem contenderent. Hac adeo de re ab Amune, Sancto nostro, per epistolam interrogatus S. Athanasius, non inesse ei rei, dum absit propositum, plus peccati, quam egerendis quibuslibet corporis excrementis, ea respondet auctoritate, quæ episcopum, inquit tom. 7 Monumentorum Ecclesiasticorum pag. 673 Tillemontius, jam seniorem dumtaxat decet; eratque, ut apparet, S. Athanasius, cum id fecit, vel Alexandriæ vel in loco ab hac urbe non multum remoto constitutus. Quam ob rem, cum ante annum 341 sanctus ille pater, utpote anno 326 ad cathedram Alexandrinam dumtaxat promotus, nondum fuerit senior episcopus; ab anno autem 341, quo sede sua a Gregorio pseudo-episcopo fuit ejectus, ad annum usque 349 Alexandria procul exsularit, videtur præfatam epistolam non ante annum 349 aut etiam 350 ad Amunem, Sanctum nostrum, dedisse, ac proin hic ad annum usque 349 aut etiam 350 in vivis adhuc fuit superstes. Non citius adeo, quam altero e binis hisce annis mortem obierit. Jam vero, cum secundum jam dicta id etiam non serius quam anno 354 evenerit, fuerit verosimiliter Sanctus inter annum 349 & 354 ac proin anno circiter 350 e vivis sublatus.
[30] [atque id quidem, contra ad Latinus Palladii textus fert,] Atque ita quidem jam definivimus annum, quo circiter Sancti obitus contigerit, enitamur modo, ut & locum determinemus. Sanctus Antonius, uti apud Rosweydum in Vitis Patrum Latinus Palladii textus, a nobis hic edendus prodit, Ammoni instare obitum ex divina revelatione edoctus, Virum sanctum, quo & ejus alloquio frui, alterque pro altero Dominum precari queat, ad sese accersit, venientem imminentis obitus, quem divina revelatione didicerit, certiorem facit, locoque separato positum, ne ex hoc ante suam ad Superos translationem egrediatur, hortatur. Ita quantum ad substantiam Latinus Palladii apud Rosweydum textus, secundum quem proinde S. Ammon non in monte Nitriæ, sed in monte Troïco, qui communiter Mons S. Antonii dicitur, diem extremum clauserit. Verum illa Latini textus Palladii narratio, quæ hoc exigit, quæque jam compendio hic data est, nec in Græco Palladii textu occurrit, nec in Heraclidis apud Rosweydum in Vitis Patrum Paradiso, qui tamen etiam S. Ammonis historiam complectitur.
[31] Cotelerius tom. 3 Monumentorum Græcorum pag. 159 exhibet quidem textum Græcum, [in Nitriensi monte seu cremo.] in quo id ipsum, quod in textu Latino Palladii referri jam docui, etiam narratur; verum, inquit Tillemontius tom. 7 Monumentorum Ecclesiasticorum pag. 672, textus ille Græcus adeo est barbarus, ut Palladii esse minime videatur. Nescio, an eamdem, quam in Græco textu per Cotelerium allato hic deprehendit Tillemontius, styli barbariem quisque deprehensurus sit; verum, utut id sit, Ammonem in Monte Nitriæ vita functum esse, certum fit atque indubitatum ex verbis Athanasii num. 23 huc transcriptis; quibus etiam, quæ hic sanctus pater miraculo de Lyco fluvio, per S. Ammonem prodigiose transmisso, proxime subjungit, hæc adde: Monachi porro, quibus mortem Amunis renuntiaverat Antonius, observato die, advenientes post dies triginta ex Nitria fratres interrogarunt, atque compererunt, ea ipsa die & hora obiisse Amunem, qua ejus animam sursum ferri senex viderat. Ac utrique puritatem animæ Antonii summopere mirati sunt, qui a triginta (imo tredecim, ut Græce habetur) dierum itineris intervallo statim rem didicerat, animamque sursum ferri conspexerat. Ita Athanasius, non obscure sane tum his, tum verbis num. 23 recitatis indicans, Ammonem, non in monte S. Antonii, sed in Nitriensi solitudine obiisse.
[32] Verum hæc de loco, quo Sanctus obierit, dicta sufficiant. [Synesius in Dione de Ammone nostro,] Ad aliud, quod de Sancto adhuc restat, progredior. Synesius in Dione seu de ipsius Vitæ instituto, agens de ingenita quorumdam animis vi, ut sine subsidio litterarum seu scientiarum quæque tractare possint, ait: Ὁποιος Ἀμοῦς ὁ Αἰγύπτιος οὐκ ἐξεῦρεν, ἀλλ᾽ ἔκρινε χρείαν γραμμάτων· τοσοῦτον ἀυτῷ τοῦ νοῦ περιῆν. Qualis Amus Ægyptius, litterarum usum non reperit, (malim ego hic cum Rosweydo vertere acquisivit) sed judicavit. Tanta in eo erat mentis vis. Ita Petavius & Cotelerius Græca illa Synesii verba interpretantur. Verum, cum sensum forment admodum obscurum, opportune, ut Rosweydus in Vitis Patrum pag. 69 docet, in Ms. Medicæi Codicis margine ita a Scholiaste apponitur: Ἐρομένου τινὸς άυτὸν, εί ἀναγκαῖα τὰ γράμματα, ἔφη. Εἲ ὁ νοῦς ἔῤῥωται, τίς χρεία γραμμάτων; Τὸ δὲ οὐκ ἐξεῦρεν, ἀλλ᾽ ἕκρινε χρείαν γραμμάτων, ἀντὶ τοῦ, οὐκ ἐχρήσατο ἀυτὸς γράμμασιν, ἀλλ᾽ ἀπεφήνατο τούτους δεῖσθαι γραμμάτων, οἵτινες οὑ μέγεθος ἐυτύχησαν νοῦ, ἵνα τὴν ἔνδειαν ἐντεῦθεν ἐπανορθῶνται. Cum quidam eum (Ammonem nimirum) interrogaret, si litteræ necessariæ essent, inquit: Si mens sana est, quis litterarum usus? Hoc vero, quod hic dicitur, litterarum usum non acquisivit, sed judicavit, ideo dicitur, quod ipse non usus sit litteris, sed edixerit, eos litteris seu scientiis indigere, quibus parum mentis obtigit, ut inde mentis defectum supplere & corrigere possint. Porro Petavius putat, illa Synesii hujusque Scholiastæ verba de Ammone Ægyptio seu Sancto nostro esse intelligenda. Verum idem fere responsum, quod his concipitur, S. Antonio attribuit S. Athanasius.
[33] [non autem de Ammone, cujus Plutarchus meminit, verosimilius debet] Hinc nonnullis creditur memoria lapsus esse Synesius, perperamque, quod Antonio Ægyptio attribuendum erat, Ammoni Ægyptio attribuisse. At vero hæc mihi illorum opinio non probatur. Quid ni enim bis idem simileve ad eamdem quæstionem responsum datum esse potuerit, altera quidem vice ab Antonio, altera vero ab Ammone Ægyptio? Cotelerius tom. 3 Monumentorum Græcorum col. 564 in Notis ita scribit: Mihi vero … suspicio oritur, Synesio in mente fuisse Amun Ægyptium veterem illum, cujus mentio habetur apud Plutarchum lib. de Iside & Osiride, & Jamblichum de Mysteriis sect. 8, cap. 3 tamquam mentis & occulti, occultorumque declaratoris, nec non præsidis veritatis. Nam non multo post iterum scribit Synesius: Ἐυμοιρήσαντος ἐκείνην τής ψυχῆς τὴν ἀξίαν, ἣν Ἀμοῦς, ἢ Ζωροάστρης, ἤ Ἑρμῆς, ἢ Ἀντόνιος. Eximiam illam animæ conditionem feliciter adeptos, quam Amus, aut Zoroastres, aut Hermes, aut Antonius habuerunt. Vides, Amun præponi Zoroastri & Hermi, atque disjungi ab Antonio? Quamquam nolim circa rem obscuram contendere. Ita hactenus loco citato Cotelerius. Verum, inquit Tillemontius tom. 7 Monumentorum Ecclesiasticorum pag. 673, cum Synesius postea repetens, quod de Amune pronuntiarat, Antonium ei adjungat, nec Cotelerius ethnicum, de quo intelligatur, Antonium inveniat, imo vero Synesii dicta ad Antonium, anachoretarum patrem, videatur referre, non video, qua de causa Ammon seu Amun, quem tantopere laudat Synesius, credi nequeat Ammon Nitriensis, ut credidit Petavius. Nitria non multum erat remota a Libya, ubi degebat Synesius. Quod autem ponat Synesius Amonem ante Zoroastrem & Hermetem; Antonium vero post illos, nimis infirma est ratio, ut Amonem credatur his omnibus facere antiquiorem. Hæc fere quantum ad substantiam Tillemontius, Petavii aliorumque, qui Ammonem Synesii statuunt a nostro non diversum, opinionem amplectens.
[34] [intelligi: id tamen vel ex Sancti cum aliis homonymia potest revocari in dubium.] In hanc & ego veluti verosimiliorem non illubenter concedo, ac proin de Sancto nostro etiam intelligo Synesium, quando alibi Amonem & Antonium cum iis, quæ maxima antiquitatis existimabat lumina, comparans, ita etiam fere de illis profatur: Homines hujusmodi scientiarum præsidio haud indigent, utpote pollentes ingenio, cui & velle & exsequi æque sit facile, seque, si quempiam hujusmodi offenderet, venerationem ei omnem, & tantum non adorationem, impensurum. Porro quamvis quidem Synesius verosimiliter debeat in Opere laudato de Ammone nostro intelligi, potest tamen id vel ex Sancti cum aliis homonymia merito etiam, uti ex jam dictis facile colliges, revocari in dubium. Pari jure dubitari etiam potest, an omnia prorsus, quæ sparsim in libris de Ammone Nitriota commemorantur, re etiam vera ad Sanctum nostrum spectent, ac nominatim quidem, an ei recte attribuatur consilium, quo monachus, ut in Monumentis Græcis apud Cotelerium tom. 1, pag. 392 & seq. refertur, periculosa tentatione prodigiose fuerit liberatus. Etenim præter Ammonem episcopum, supra jam memoratum, Tabennensem quondam monachum, multi adhuc alii monachi, Sancto nostro homonymi, quibus illa convenire queant, in Ægypti eremis vixere. Ac plures quidem apud nos tom. 2 Januarii pag. 722 & seq. ex Vitis Patrum recensentur, omnes vel sanctitatis & miraculorum fama vel certe vita in eremis piissime rigidissimeque acta illustres. His porro ibidem additur & alter, qui Dioscorum, Eusebium & Euthymium fratres habuit, quique quamvis ab episcopis, velut hæreticus, fuisse damnatus, ab Hieronymo epistola ad Ctesiphontem affirmetur, vitam tamen & ipse inter severissima pœnitentiæ opera in eremo exegit.
VITA
Auctore Palladio,
Ex Historia Lausiaca apud Rosweydum cap. 8.
Ammon seu Amos Ægyptius in Nitria (S.)
A. Palladio.
[Ammon, ad nuptias a patruo compulsus,] Dicebat autem Amon hoc modo vixisse a. Cum esset, inquit, parentibus orbatus Adolescens circiter viginti duos annos natus, vi a suo patruo b mulieri junctus est matrimonio, & cum non posset resistere necessitati, quam ei afferebat patruus, visum est ei & corona redimiri c, & sedere in thalamo, & omnia sustinere, quæ fiunt in matrimonio. Postquam autem omnes essent egressi, qui in thalamo & lecto dormituros collocaverant, surgit beatus Amon, & claudit fores: & sedens vocat beatam & germanam suam conjugem, & ei dicit: Adesdum, domina soror. Deinde, rem tibi narrabo, hoc, quo conjuncti sumus, matrimonium, nihil habet eximium.
[2] Recte ergo faciemus, si abhinc unusquisque nostrum seorsum dormierit, [uxori castitatem persuados;] ut Deo placeamus, intactam nostram reddentes virginitatem. Et cum e sinu suo parvum libellum d protulisset, tamquam ex persona Apostoli & Servatoris legebat puellæ, quæ erat ignara litterarum, plurimam lectionis partem adjiciens ex sua divinitus inspirata doctrina & in vita, in virginitate & castitate degenda eam instituens. Quo factum est, ut illa, Christi gratia repleta diceret: Ego quoque, Domine mi, persuasum habeo, fore ut castam vitam libenter agam; & si quid jubes, hoc deinceps faciam. Ille vero, Ego, inquit, jubeo & rogo, ut unusquisque nostrum seorsum maneat.
[3] Ea vero hoc non tulit, dicens: Maneamus in eadem domo, [huic tamen, cori tantum, non domus, separationem volenti, 18 annos cohabitat;] sed in diversis lectis. Vivens ergo cum ea decem & octo annos in iisdem ædibus, toto die vacabat horto & balsameto e. Operabatur enim balsamum, quæ balsamus instar vitis plantatur, ut in qua colenda & putanda multum laboris ponitur. Vespere ergo domum ingrediens, & faciens orationes, cum ea comedebat. Et rursus nocturnas preces fundens & synaxim peragens, summo mane ibat in hortum. Cum hæc sic fierent, & pervenisset uterque ad impatibilitatem f, vim & efficaciam habuere preces Ammonis.
[4] Postremo autem ei dicit illa beata: Est aliquid, quod tibi dicam, Domine mi, ut, [post quos, illa tandem domo etiam sejungi consentiente,] si me audieris, mihi plane constabit, quod vere ex Deo me diligas. Is vero ei dicit: Dic, quod velis. Ea vero dicit illi: Æquum est, ut tu, qui es vir pius & religiosus, & exerces justitiam, & similiter ego, qui * eandem viam instituti sum secuta, seorsum maneamus, & multi ex eo capiant utilitatem. Non par est enim, ut propter me tanta & talis occultetur tua virtus philosophiæ, qui mecum propter Christum cohabitas in castitate. Is vero, cum ei gratias egisset, & gloriam Deo dedisset, ei dicit: Recte tibi visum est, domina soror, & si hoc tibi placet, tu habeto hanc domum; ego vero abibo, & aliam mihi domum faciam.
[5] [in montem Nitriæ secedit, ibique vita sanctissime acta, patratisque variis,] Qui cum ab ea esset egressus, ingressus est interiora montis Nitriæ. Nondum enim tunc illic erant frequentia monasteria g, & sibi fecit duos cellarum tholos. Et cum vixisset alios viginti duos annos, & recte summam exercitationis virtutem exercuisset, in vita obiit monastica, vel potius translatus est sanctus Amon, natus sexaginta duos annos, bis in anno videns beatam vitæ suæ consortem. Cum is ergo solus esset in Netriis, ferunt ad eum puerum rabie exagitatum, vinctum catenis. Canis enim rabiosus mordendo illi rabiem dederat. Seipsum ergo totum laniabat, ut qui intolerabilem morbum ferre non posset.
[6] [quorum unum] Postquam ergo vidit ejus parentes ad supplicandum procedentes, Quid mihi, inquit, labores exhibetis, o homines, ea petentes, quæ mea merita superant, cum in vestris manibus præsto sit auxilium. Reddite enim viduæ bovem, quem clanculum occidistis, & sanus reddetur vobis puer. Illi ergo, cum convicti essent, læti fecerunt, quæ jussa fuerant, &, eo orante, puer sanus evasit. Accesserunt autem alii ejus visendi gratia, ad quos dixit Vir sanctus tentandi eorum animi gratia.
[7] [& alterum,] Afferte ad me dolium unum, ut habeam satis aquæ ad eos, qui veniunt, excipiendos. Ii autem promiserunt, seipsos allaturos. Cum autem alterum pœnituisset, ubi in vicum venissent, dicit alteri: Nolo occidere camelum, neque ei dolium imponere, ne moriatur. His auditis, alius, suis junctis asinis, magno labore dolium sursum portavit. Præveniens autem Amon ei dixit: Quid quod socii tui camelus est mortuus, interim dum huc venisti? Is autem reversus invenit eum a lupis devoratum h. Multa quoque alia hic Vir fecit.
[8] [ac tertium etiam hic refertur, miraculis,] Hoc autem miraculum narravit beatus Athanasius, Alexandriæ episcopus, scribens in Vita Antonii i, quod, cum aliquando monachi ad ipsum missi essent ab Antonio, erat enim in interiori solitudine Antonius, cum ad ipsum venissent, surrexit senex, & ambulabat cum eis, & cum esset transiturus Lycum fluvium k cum ejus discipulo Theodoro, verebatur exui, ne seipsum videret aliquando nudum, & interea dum de ea re dissereret, inventus est trans fluvium, ut qui absque cymba in ecstasi trajecisset, translatus ab angelo. Fratres autem natatu transmiserunt.
[9] [apud S. Antonium, qui animam ejus ad cælum ferri videt, vita defungitur.] Postquam autem accessit ad Antonium, primus ei dixit Antonius: Cum Deus mihi multa de te revelasset, & tuam translationem mihi significasset, te ad me accersivi necessario, ut, cum nobis invicem frui licuisset, pro nobis invicem intercederemus. Cum autem eum collocasset in quodam loco longe separato, hortatus est, ne recederet ante translationem. Cum autem ipse seorsum fuisset consummatus, vidit Antonius ejus animam in cælum assumptam ab angelis l. Hic est ergo Amon, qui sic vixit, & sic obiit. Hunc Lycum fluvium ego cum metu pontone aliquando transmisi. Est enim fossa Magni Nili.
ANNOTATA.
a Quæcumque hujus Vitæ auctor de Ammone hic refert, didicit ex Arsisio, Montis Nitriæ monacho, qui Ammonem erat intuitus, eumque verosimiliter etiam habuerat magistrum. Liquet id ex verbis, quæ dicendis de S. Ammone cap. 7 proxime præmittit, uti hoc inspicienti patescet.
b Dissonat hic a Palladio Rufinus, scribens, Ammonem non a patruo, sed a parentibus ad nuptias fuisse compulsum. Utri potius assentiendum sit, ex Commentario num. 7 & seq. collige.
c
In more scilicet olim positum erat, ut nuptiarum die tam sponsus, quam sponsa corona redimiretur. Claudianus de nuptiis Honorii ita canit:
Tu festas, Hymenæe, faces, tu, Gratia, flores
Elige, tu geminas Concordia necte coronas.
Plura de hoc argumento videsis apud Rosweydum in Onomastico ad titulum Corona redimiri.
d Verosimillime Novi Testamenti librum; in hoc enim tum Christus ipse, tum Paulus Apostolus multa in cælibatus commendationem commemorat.
e Secundum Socratem, cui Menologium Basilianum suffragatur, se Sanctus non diu post contractas nuptias a conjuge sua separavit non tantum lecto, verum etiam habitatione & domo. Adi Commentarium num. 9 & seq. ubi etiam invenies, Palladio hic fidem potius esse attribuendam.
f Ita hic explicatur, quæ in Græco textu adibetur a Palladio, vox Ἀπαθεία;; quam uti adCtesiphontem scribit Hieronymus, Nos impassibilitatem, vel imperturbationem possumus dicere, quando numquam animus ullo perturbationis vitio commovetur; &, ut simplicius dicam, vel saxum, vel Deus est. Itaque vox Ἀπαθεία, a Palladio Græce adhibita, quæ hic impassibilitas Latine redditur, idem Latine sonat atque affectuum perturbationumque vacuitas. Uti autem hæc Deo inest naturaliter, ita & virtutum exercitio, impigro Dei cultu, perpetuaque cum Creatore interna animi conversatione comparari ab homine in hac vita non perfecte, sed eo dumtaxat modo potest, quo fieri id humana permittit fragilitas. Nec enim homo in hac mortali vita ad illud summæ perfectionis fastigium umquam conscendit, quo deinceps ab omnibus omnino animi perturbationibus sit liber. Hic ergo caute, ut recte monet Rosweydus, legi debet Palladius, qui erroneæ damnatæque Apatheïtarum opinioni videtur adhæsisse.
g Indicat hic Palladius aliquot etiam in monte Nitriæ, antequam eo se conferret Ammon, exstitisse monasteria. Verum vide, quæ in Commentario num. 13 & seqq. disputata sunt.
h Duo hæc miracula absunt & ab Heraclidis Paradiso apud Rosweydum, & a textu Græco Palladii apud Meursium.
i Apud nos tom. 2 Januarii num. 80 & in recentiori Operum S. Athanasii per Benedictinos editione, quam & in Comment. sum secutus, tom. 1, parte 2, pag. 841 & seq.
k Ortelius in Ægypti Tabula Mæridem inter & Mareotidem paludes ponit Lycum fluvium; verum, cum fluvius, trans quem Ammon divina virtute fuerit transvectus, infra vocetur Fossa Magni Nili, dubito, an de Lyco Ortelii hic sermo sit, licet interim alium in Ægypto fluvium nomine Lycum non norim.
l Pugnat hic Latinus Palladii textus cum S. Athanasio, & cum omnibus aliis scriptoribus, qui res, ad Ammonem spectantes, litteris mandarunt. Adi disputata Comment. num. 30 & seq.
* l. quæ
DE S. PETRONIO, EPISCOPO CONF.
BONONIÆ IN ITALIA.
CIRCA ANNUM CCCCL.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Petronius episc. conf. Bononiæ in Italia (S.)
AUCTORE J. B.
§ I. S. Petronii apud martyrologos & veteres scriptores mentio, & natales.
Illustrem Bononiensium præsulem juxta ac patronum S. Petronium, de civitate sua, si quisquam alius, [Sancti,] optime meritum, a generis claritudine, doctrina, virtute, miraculis, rebusque præclare gestis, cum martyrologi, tum scriptores alii impense laudarunt: ab illis exordium facio. Martyrologium Usuardi Florentinum ad diem IV Octobris ita habet: Item S. Petronii, episcopi & confessoris. Usuardinum Greveni: Item, Petronii, episcopi Bononiensis & confessoris, qui Vitas Patrum conscripsisse fertur. Idem Molani, anno 1583 typis editum: Bononiæ sancti Petronii, episcopi & confessoris. Germanicum, Canisio vulgo adscriptum: Item S. Petronii, Bononiensis episcopi & confessoris, qui natione Græcus, imperatorio stemmate oriundus, Græcis Latinisque litteris apprime imbutus, in aula Theodosii II, cujus gener erat, spectatissimus, orationi & eleëmosynis se dedit: post Arianæ hæreseos causa Romam venit, a Pontifice episcopus consecratus, Bononiam missus est; ubi populum verbo & exemplo fideliter pavit, & post laudabilem vitam obdormivit in pace. Constantius Felicius: Petronius, episcopus Bononiensis, cujus festum solemne & tutelare est. Floruit tempore Theodosii II. Galesinius: Bononiæ sancti Petronii, episcopi & confessoris, ab adolescentia, in monachalis vitæ institutis, doctrina, sanctitate & miraculis clarissimi. Martyrologium Romanum: Bononiæ S. Petronii, episcopi & confessoris, qui doctrina, miraculis & sanctitate claruit.
[2] Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ: Petronius, Petronio patre, [tum apud nonnullos] prætorii præfecto, Constantinopoli natus, moribus & litteris egregie excultus, a Theodosio juniore imperatore ad Cælestinum Papam adversus Nestorium, patriarcham Constantinopolitanum hæreticum, legatus mittitur. Quo tempore, cum Bononienses Romam ad episcopum deposcendum venissent, Pontifex a B. Petro Apostolo in somnis admonetur, ut, mortuo Felice, eum Bononiæ episcopum consecraret, qui ab imperatore propediem ad se legatus mitteretur. Quare Petronius, etsi invitus, a Pontifice episcopus ordinatus, Bononiam venit; ubi, reliquiis Arianorum dissipatis, multas per urbem parochias instituit: templa plura, in quibus S. Stephani protomartyris, ædificavit cum cœnobio. Vitam, SS. Martinum Turonensem, & Eusebium Vercellensem imitatus, cum monachis ut plurimum duxit. Constantinopolim ad imperatorem profectus, multas inde Sanctorum reliquias, in iis, S. Floriani & sociorum martyrum, S. Hadriani & Nataliæ uxoris, Bononiam detulit. Demum multis pro ecclesia sua laboribus perfunctus, multisque clarus miraculis (in quibus mortuum, qui, dum S. Stephani templum construeretur, casu columnæ marmoreæ oppressus, interierat, ad vitam revocavit) cessit e vita IV Nonas Octobris anno salutis CCCCL, Theodosio & Valentiniano imperantibus. Cujus corpus in æde S. Stephani conditum est.
[3] His etiam plura Constantinus Ghinius in Sanctorum canonicorum Natalibus scribit: [martyrologos,] Bononiæ, inquit, S. Petronii, episcopi & confessoris, qui doctrina, miraculis & sanctitate claruit. Hic Constantinopoli, illustri Petronio (qui præfecturam prætorii gessit) patre natus, humanis ac divinis, Græce & Latine, doctrinis eruditus, pietate & devotione insignis; Ægypti monachos & Hierosolymæ sacra redemptionis loca invisit. A Theodosio Romam ad Cælestinum Papam contra Nestorium missus, ab eodem summo Pontifice, nutu divino, post S. Felicem Bononiæ datus fuit episcopus: fæces Arianæ hæresis in ea civitate extinxit; ecclesias, a barbaris devastatas, restituit, ac de novo construxit, & sacris reliquiis, a Constantinopoli, aliisque locis allatis, ditavit, ac civitatem munivit. In ecclesia S. Stephani memorias & locorum Terræ sanctæ nomina expressit; clerum ampliavit & regulariter vivere docuit. Fabrum (columna super se decidente) extinctum oratione a mortuis suscitavit, ac multa alia mirabiliter gessit. Tandem morbo correptus, obitum sibi instare cognoscens, clericos suos ad se vocans, eisque Ecclesiam & fidem Orthodoxam commendans; Deum sancte precatus, migravit ad cælum, forte anno CCCCXLI. Corpus, in eadem ecclesia S. Stephani sepultum, post mortem etiam miraculis coruscavit: ejusque nomini augustissimum templum, ac canonicorum collegium dicatum est & advocatus & patronus civitatis & populi Bononiensis devotissime honoratur. Sed hos ex martyrologis produxisse sufficiat.
[4] Ex antiquis vero scriptoribus, qui S. Petronii non sine laude meminerunt, agmen ducat S. Eucherius Lugdunensis episcopus: [tum scriptores] is in egregia illa, quam ad Valerianum de mundi contemptu dedit, Epistola, exempla summorum virorum, qui, spretis dignitatibus opibusque seculi, ad cælestis regni militiam se contulerunt, nepoti suo imitanda proponit; atque inter hos SS. Hilarium & Petronium hunc laudat in modum: Hilarius nuper, & in Italia nunc antistes Petronius, ambo ex illa plenissima, ut aiunt, mundanæ potestatis sede, unus in religionis, alter in sacerdotii nomen ascendit. S. Prosper Aquitanus in Chronico ad consulatum Merobaudis & Saturnini: Petronius, Bononiensis episcopus, vir studiis & sanctitate clarus moritur. Si tamen locus hic vere est Prosperi; nec enim hæc in Prospero apud Pithœum, aliosque leguntur; nec his consulibus, ut suo loco dicetur, S. Petronius e vita discessit; nec denique in hunc errorem S. Prosperum, Sancto nostro supparem, impegisse, credibile est.
[5] [antiquiores mentio,] Gennadius in Catalogo illustrium virorum: Petronius, Bononiensis ecclesiæ Italiæ episcopus: vir sanctitate vitæ & monachorum studiis ab adolescentia exercitatus: scripsisse putatur Vitas patrum Ægypti monachorum, quas velut speculum ac normam professionis suæ, monachi amplectuntur. Legi sub ejus nomine de Ordinatione episcopi, ratione & humilitate plenum, tractatum: quem lingua elegantior ostendit non ipsius esse: sed, ut quidam dicunt, patris ejus, eloquentissimi & eruditissimi in litteris sæcularibus viri: & credendum: Nam præfectum prætorio se fuisse, in ipso tractatu designat. Moritur Theodosio, Arcadii filio, & Valentiniano regnantibus. Floruit Gennadius sub finem seculi quinti, Ecclesiam moderante Gelasio I. Gennadium seculo IX secutus est Ado, archiëpiscopus Viennensis in Chronico, Ætate sexta, ad annum 425 ita scribens: Petronius, Bononiensis episcopus Italiæ, vir sanctitate vitæ & monachorum studiis ab adolescentia exercitatus, cujus pater Petronius, præfectus prætorii, vir secularibus litteris eruditus, moritur: nimirum inter annum 425 & 452, ut Ado definit. Similiter & seculo duodecimo Honorius, Augustodunensis ecclesiæ presbyter lib. de Luminaribus Ecclesiæ, sive de scriptoribus ecclesiasticis: Petronius, Bononiensis ecclesiæ episcopus, vir sanctæ vitæ & monachorum studiis ab adolescentia exercitatus, scripsit Vitas Patrum Ægypti monachorum: floruit sub Theodorico. Vincentius Bellovacensis, seculi XIII scriptor, lib. 20 cap. 25 alterius libri, partim soluto, partim stylo ligato, velut a S. Petronio compositi, meminit; verum de hoc alibi.
[6] [& Actæ] Atque hæc quidem sunt antiquiorum scriptorum de S. Petronio testimonia: exstat vero ejus Vita apud Sigonium lib. 1 de Episcopis Bononiensibus, quam, teste Argelato in Monito ad vitam S. Petronii, ex probatis auctoribus, & vetustis monumentis se excerpsisse, professus est (Sigonius) & edita primo fuit in Officio a Gabriële Palæoto, S. Romanæ Ecclesiæ Cardinali (qui anno 1566 Bononiensem cathedram adiit) restituto: deinde eam Laurentius Surius in Vitis Sanctorum recudit ad diem IV Octobris. At illam, Sigonii quidem nomine editam, sed a Galesinio conscriptam, non solum Surius asserit, sed & ipse Galesinius in Annotatis ad diem IV Octobris: Nos, inquit, Vitam illius (S. Petronii) scripsimus, quæ apud Surium extat, Sigonii nomine. Alter præterea in vitam S. Petronii commentarius Bononiæ apud monachos S. Stephani fuit asservatus, quem Sigonius lib. 1 de Episcopis Bononiensibus ad annum 429 antiquissimum appellat. Chronici illum nomine indigitat Antonius Casalius in Opere suo Italico, quod Nova Jerusalem inscribitur; incipitque his verbis: In exordio, ut ibidem cap. 2 ait. Sub finem vero cap. 4 binos ex illo descriptos textus exhibet; quorum alter ita sonat: Illo vero egrediente de navi; ecce adsunt legati, quos Papa miserat sibi, quatenus eum reverenter & cum honestate deducerent ad Lateranense palatium. Securus namque præstolabatur adventum ejus. Alter vero sic: Cumque servus Dei Petronius palatium ingrederetur, illico Cælestinus Papa gaudio repletus est valde, & gratanter eum suscipiens, præcepit illum hospitare prope se in palatio, omniaque necessaria abunde sibi largiri jussit.
[7] Tertium textum, ex eodem fonte derivatum, ad calcem cap. 5 exhibet: [duplicia.] Qui cum appropinquaret suæ diœcesi, omnis civitas gaudio coronatur. Turba vero utriusque sexus in laudibus & hymnis spiritualibus se prorumpunt, & non cessant laudare Dominum, qui talem & tantum sibi contulit Pastorem & Patrem. Alii insuper passim apud Casalium textus occurrunt, quos ex eodem, ut vocat, Chronico descriptos, Operi suo idem auctor inseruit. Servatur & in Museo nostro S. Petronii Vita, cui non modo initium idem est, verum etiam in qua iidem textus verbis iisdem expressi leguntur, ut nullus dubitem, quin hæc illius apographum sit, quamquam satis vitiose descriptum. Ætatem porro suam, qui eam conscripsit, in Epilogo prodit his verbis: Nos igitur, fratres, præsentis diei solemnitatem, in qua egregius pater noster Petronius animam cælo feliciter reddidit, devotissime celebrare studeamus, ejusque venerabili ac preciosissimo corpori annualiter occurramus. Unde liquet, non ante inventum S. Petronii corpus, Vitam illam fuisse exaratam; id est, non ante annum 1141. Pullienus de Vita S. Petronii pag. 9 Bononiense Chronicon, cui Sancti nostri Vita inserta est, a patre quodam Benedictino anno 1180 die XV Novembris absolutum scribit, quod in ipso codice exaratum verosimillime invenit. Itaque non magnæ auctoritatis esse hæc Acta, me etiam tacente, consequitur, maxime cum antiquiora monumenta, quæ certam fidem faciant eorum, quæ narrat, non habeantur. Hæc de Actis; ad Sancti natales me converto.
[8] S. Petronium, Petronio patre natum esse, tum Galesinius, [Nætus est verosimillime Petronio patre,] tum auctores ceteri passim aiunt. Ita de illius natalibus in Notis ad Martyrologium Romanum Baronius scribit: Petronii genus indicat Gennadius, dum ait, ejus parentem, Petronium quoque dictum, prætorii præfecturam administrasse. Contenditne Baronius, e verbis Gennadii consequi, tum patri, tum Filio idem inditum fuisse Petronii nomen? At non video, qui id e Gennadii verbis certo deduci queat. Legi, inquit ille, sub ejus (Petronii, episcopi Bononiensis) nomine de Ordinatione episcopi, ratione & humilitate plenum tractatum: quem lingua elegantior ostendit non ipsius esse: sed, ut quidam dicunt, patris ejus eloquentissimi & eruditissimi in sæcularibus litteris viri: & credendum: nam præfectum prætorio se fuisse, in ipso tractatu designat. Opus igitur illud Petronii nomen præferebat; essetne hoc nomen patri & Filio commune, an secus, Gennadius non edixit. At, inquies, si non fuerit idem utrique nomen, cur lucubrationem alii Filio, alii vero patri adscripserunt? Respondeo, illis sufficere potuisse præfixum Operi Petronii nomen; his vero stylus elegantior, quo Filium pater superabat: sic Vitas Patrum Petronii episcopi nomine scripsisse Rufinum, Tillemontius censet, qua de re infra sermo recurret. Idem tamen utrique nomen fuisse, inficiari nolim, quod usque adeo inusitatum non erat, ac fortasse propterea nonnullos Filio adscripsisse Opus, quod patris esse, Gennadius aliique sunt arbitrati. Certe S. Petronii patrem Filio fuisse cognominem, jam inde a seculo IX Ado credidit, ut ex illius verbis, num. 5 adductis, liquet: verum id absque dubitatione & veluti omnino certum adstrui debere, non autumo, præsertim cum id nec e verbis Gennadii, nec ex aliis antiquitatis testimoniis, certa fide dignis, certo evinci posse videatur, nec ea sit Adonis, qui, quæ de S. Petronio ejusque patre scripsit, e Gennadio verosimiliter hausit, antiquitas vel auctoritas, ut citra injuriam certa & indubitata illi fides denegari hic non possit.
[9] [sed inter varios] Minus perspicuum est, quis is fuerit Petronius, qui Sancti nostri pater passim, ut dixi, audit. Unum fuisse ex iis, qui vel sub finem seculi IV, vel initium V prætorii præfecturam gessere, temporis ratio postulat, & ex Gennadio verosimillimum est. Itaque varios hujus nominis prætorio præfectos prius distinguemus, quam auctorum ea de re opiniones referamus. Primus sit is, cujus lib. 27, cap. XI ad annum 368 Ammianus meminit his verbis: Per hæc tempora, Vulcatio Rufino, absoluto vita, dum administrarat, ad regendam præfecturam prætorianam ab urbe Probus accitus, claritudine generis & potentia & opum amplitudine cognitus orbi Romano, per quem universum pene patrimonia sparsa possedit. Quem Ammiani locum ita commentatur Valesius. Fuit (hic Probus) primo proconsul Africæ, Datiano & Cereale Coss., ut discimus ex lege 3 (imo 13) Cod. Theod. Quorum appellat., ac deinde præfectus prætorio quater, ac postremo consul cum Gratiano anno 371, ut docent veteres inscriptiones apud Gruterum pag. 401. Primam quidem præfecturam prætorii, quam hic commemorat Marcellinus, gessit Valentiniano Nob. P. & Victore Coss., ut elicitur ex Cod. Theod., id est, anno 369. Fuit autem Cælii Probini filius, Petronii Probiani nepos, quorum uterque consul fuerat: ut ex vetusta inscriptione docuit me Jac. Sirmundus. Itaque ex avi nomine dictus est Sextus Petronius Probus.
[10] [hujus nominis] Geminam huic Petronio, prætorii præfecto dicatam, inscriptionem pag. 450 Gruterus exhibet, quarum altera sic habet: Sexto. Petronio. Probo. Anicianæ domus culmini Proconsuli Africæ præfecto prætorio quater Italiæ. Illyrici, Africæ. Galliarum. consuli ordinario. consulum patri. Anicius Hermogenianus Olybrius V. C. consul ordinarius. & Anicia. Juliana C. F. ejus devotissimi filii dedicarunt: Altera vero: Sexto Petronio Probo V. C. Proconsuli Africæ præfecto prætorio quater Italiæ Illyrici Africæ Galliarum consul ordinario patri consulum Anicius Probinus V. C. consul. ordinarius & Anicius Probus V. C. Quæstor candidatus filii munus singulari religioni debitum dedicarunt. Unde filios tres Sexto Petronio Probo, anno 371 consuli, fuisse colliges, Olybrium, Probinum & Probum; quod & S. Augustinus habet infra citandus. Ex his Olybrius & Probinus anno 395 Consulum Fastis Relandinis inscripti sunt. Probus autem anno 406 una cum Arcadio consulatum gessit, & in Fastis consularibus apud Panvinium, Sextus Anicius, Sexti (Anicii Petronii Probi) filius, Petronius Probus appellatur. En alterum, si non præfectum prætorio, saltem Petronium.
[11] Tertium tomo X Monumentorum ecclesiasticorum pag. 682 Tillemontius adducit in medium, [viros illustres,] nimirum Petronium, Hispaniarum anno 395 & duobus proxime sequentibus vicarium, cui inscriptæ leguntur l. unic. Quorum bonorum; l. 151 de Decurionibus; l. 5. Unde vi. Hunc vero, sub initium seculi V præfectum prætorio Galliarum fuisse; ex Papirio Massono de Calamitatibus Galliæ apud Chesnium tom. 1 Scriptorum Galliæ pag. 83, Tillemontius asserit. Narrat eo loci Papirius Massonus, statuisse Honorium & Theodosium, ut Arelate septem Galliæ provinciarum quotannis conventus haberetur. Profert eam in rem Massonus eorumdem Augustorum ad virum illustrem Agricolam, præfectum prætorio Galliarum, legem, in qua Petronii, unius, ut apparet, ex Agricolæ decessoribus, isthæc mentio fit: Siquidem hoc (ut quotannis septem Galliæ provinciarum Arelate conventus celebraretur) rationabili plane probatoque concilio jam vir illustris Petronius observari debere, præceperat. Data est Honorio XII & Theodosio VIII Consulibus. Codici Justinianeo lib. XI, tit. 73 de Collatione fundorum fiscalium inserta lex est, Petronio præfecto prætorii inscripta, data vero ab Arcadio, Honorio & Theodosio, inter annum 402 & 408; quorum altero Theodosius augustus creatus est, altero Arcadius obiit. Hunc nonnulli cum Petronio Hispaniarum confundunt. Mitto alios hujus nominis viros, quos apud Gothofredum in Posographia Codicis Theodosiani videre est, vel quod a S. Petronii ætate nimium sint remoti, vel quod de eorum præfectura non constet, vel denique quod a modo recensitis non fuerint fortasse diversi.
[12] De duobus potissimum inter auctores controversia est; [qeis illi] de Sexto Petronio Probo anni 406 una cum Arcadio consule, ad calcem num. 10 memorato, & de Petronio Hispaniarum vicario. Primum S. Petronii patrem Baronius facit in Annotatis ad diem IV Octobris: Petronii, inquit, genus indicat Gennadius, dum ait, ejus parentem, Petronium quoque dictum, prætorii præfecturam administrasse, quem illum esse opinor, qui Sextus Petronius dictus, gessit consulatum cum Arcadio; nam & præfecturæ munere functum esse, data ad eum imperatoris rescripta testantur. Baronio Benedictus XIV tom. 10, cap. 22 de S. Petronio nuper adhæsit: Ut a prima (quæstione, an S. Petronius patrem habuerit Sextum Petronium Probum, præfectum prætorii) ordiamur, etsi Tillemontius Adnotatione I in S. Petronii Vitam dubitare videatur, an Sextus Petronius, prætorii præfectus, S. Petronii pater exstiterit, dubitari tamen merito ea de re videtur non posse, nam ex Gennadii superius allato testimonio constat, Petronium, S. Petronii patrem, præfecturam gessisse. Cuinam id honoris tribuat, dubius hæret Reinesius classe I Syntagmatum Inscriptionum antiquarum num. 38. An Petronius, inquit, episcopus Bononiensis post, anno Christi CCCCXXX, factus, hujus potius (Petronii Hispaniarum vicarii) quam Probi consulis (anno) CCCCVI filius fuit? Tillemontius vero tom. 15 Monumentorum ecclesiasticorum pag. 30 in eam magis propendet sententiam, qua Petronius, Hispaniarum vicarius ac dein præfectus prætorio Galliarum, S. Petronii pater statuitur. Verba ejus Latine reddo: S. Petronius, quem ecclesia Bononiensis modo ut patronum & protectorem habet, alterius Petronii, præfecti prætorii, eloquentissimi viri, scientiarumque humanarum peritissimi, filius erat… Hunc Baronius Anicium Probum anni CCCCVI consulem, cui etiam Petronio nomen esse potuit, arbitratus est, quod fundamento carere videtur. At verosimilius credi potest, hunc fuisse Petronium, qui Hispaniarum vicarius fuisse reperitur annis CCCXCV, CCCXCVI, CCCXCVII, & Galliarum præfectus ante tyrannos, id est, ante annum CCCCVIII.
[13] [pater fuerit,] Neque Baronii, neque Tillemontii sententia quidquam certi pro S. Petronii natalibus suppeditat. Non Baronii: nam 1, etsi verosimile sit, Probum, anni 406 una cum Arcadio consulem, Petronium quoque dictum fuisse, non secus ac pater ejus in antiquis inscriptionibus, supra adductis, id tamen certo probari non potest: dein, quotquot nominatim illius meminerunt veteres, non Petronium, sed Probum tantummodo nominarunt. Adhæc Tillemontius negat, testari imperatorum rescripta, Probum anni 406 cum Arcadio consulem, præfectum prætorio fuisse; eaque Probo, anni 371 una cum Gratiano consuli, adscribi posse, contendit; nec, ut videtur, immerito: Probus enim anni 371 consul, quoad vixit, potestates, ut loquitur Ammianus loco, num. 9 citato, intervallavit, quod etiam ex inscriptionibus num. 10 allatis liquet. Rursum Ammianus lib. 30, cap. 5 eumdem Probum, Gratiano III & Æquitio consulibus, sive anno 374 præfecturam prætorii, scilicet Illyrici, primitus nactum scribit. Imo & præfectum prætorio fuisse anno 383, quo Gratianus imperator, Maximi tyranni dolo, interemptus est, e Socrate colligitur Historiæ ecclesiasticæ lib. 5, cap. XI, ubi de illo sic scribit: In Italia vero cum Valentinianus adhuc admodum puer esset, rerum cura penes Probum erat virum consularem, qui tum præfecturam prætorii administrabat. Et paulo infra: Probus tamen, Maximi potentiam reformidans, ad partes Orienti propiores secedere studuit.
[14] [incertum est;] Jam vero, quæ in Codice Theodosiano apud Gothofredum Probo, prætorii præfecto, inscripta sunt imperatorum rescripta, eo temporis intervallo sunt data, quod ab anno 366, aut paucis serius, usque ad annum 384 effluxit, ut adeo, quo minus ad Probum anni 371 cum Gratiano consulem referantur, nihil vetare videatur. Neque in Rescripto Honorii & Theodosii ad Agricolam dato, de quo num. XI, Probi anno 406 cum Arcadio consulis mentio fieri videtur: alias enim Probus potius, quam Petronius dictus fuisset. Idem quoque de altero imperatorum rescripto, eodem num. memorato, dicendum videtur. Adde, quosdam non Petronio, sed Centronio legere, quamvis forsan vitiose. Denique non video, quo certo indicio, aut testimonio, Probus, anni 406 una cum Arcadio consul, idem esse dicatur, qui Petronius in binis hisce rescriptis memoratus. Sed neque Tillemontius sententiam suam certius probat. Pari enim jure dubitare nobis licet, num Petronius, Hispaniarum vicarius, is Galliarum prætorio præfectus umquam fuerit, cujus apud Massonum mentio est; cum nec id ipse ullis documentis probet: favet tamen illi utcumque, quod sine addito Petronius nominetur, tam Petronius Hispaniarum vicarius, quam Petronius Galliarum prætorio præfectus. Ex quibus demum efficitur, plane incertas esse, quæ de S. Petronii patre fiunt, conjecturas, sive Tillemontium sequare, sive Baronium.
[15] Ceterum si forte Baronii hic opinione standum est, [forte Probus anni 406 consul,] natus est S. Petronius loco sane splendidissimo: in hac enim avus ejus paternus fuit Sextus Anicius Petronius Probus, anno 371 una cum Gratiano consul, trium liberorum, pariter consulum, pater, Probini, Olybrii & Probi: avia Anicia Faltonia Proba, mulier illa insignis, quam effusis laudibus S. Hieronymus Epist. 97, alias 8, ad Demetriadem prosecutus est. Proba, inquit, illa omnium dignitatum, & cunctæ nobilitatis in orbe Romano nomen illustrius: cujus sanctitas & in universos effusa bonitas, etiam apud barbaros venerabilis fuit; quam trium liberorum, Probini, Olybrii & Probi non fatigarunt ordinarii consulatus, & cum, incensis direptisque omnibus, in Urbe captivitas sit, nunc habitas venumdare dicitur possessiones, & facere sibi amicos de iniquo mammona, qui se recipiant in æterna tabernacula. Ut erubescat omnis ecclesiastici ministerii gradus, & cassa nomina monachorum emere prædia, tanta nobilitate vendente. Vix barbarorum effugerat manus, & avulsas de complexu suo virgines fleverat; quum subito intolerabili, quod numquam timuerat, amantissimi filii (Olybrii) orbitate percutitur, & quasi futura virginis (Demetriadis) avia, spe futurorum mortiferum vulnus excipit: probans, in se verum esse, quod in Lyrico carmine super justi præconio dicitur:
Si fractus illabatur orbis,
Impavidum ferient ruinæ.
[16] De Olybrio vero, S. Petronii in hac sententia patruo, [amplissima ortus familia:] Demetriadis patre, ita habet: Pius filius, vir amabilis, clemens dominus, civis affabilis, consul quidem in pueritia, sed morum probitate illustrior: felix morte sua, qui non vidit patriam corruentem: imo felicior sobole, qui Demetriadis proaviæ nobilitatem insigniorem reddidit, Demetriadis perpetua castitate. Olybrio Juliana nupsit, Probæ, quam S. Augustinus Julianæ socrum vocat libro de Bono Viduitatis cap. 24, proinde nurus, non filia, contra ac tom. 4 Annalium num. 15 Baronio visum est. Is porro fuit hujus familiæ splendor & æstimatio, ut nullus in ea vel rarus fuerit, teste Hieronymo citato, qui non meruerit consulatum. Immensas illius opes ex Ammiano, num. 13 laudato, intelliges. Narrat quoque Paulinus in Vita S. Ambrosii, duos sapientissimos & potentissimos Persarum viros, cum ad Theodosium Mediolanum venissent, inde Romam profectos, illic volentes cognoscere potentiam illustris viri Probi, qua cognita, ad propria remearunt. Petroniorum gentem origine fuisse plebeiam, & e Sabinis oriundam indicat Valerius Maximus lib. 4, cap. 7, num. 5; & lib. 1, cap. 1, num. 13. Aniciorum autem prosapiam (quam cum Petroniana coaluisse, aiunt) non solum imperatoribus atque consulibus, sed martyribus etiam & confessoribus nobilitatam fuisse, Baronius scribit in Annotatis ad diem XXXI Maii, quem de his consule.
[17] [id certum, licet præfectus prætorio fuisse non videatur,] At quacumque tandem S. Petronius familia ortus fuerit, nobili illustrique loco natum esse, tum Gennadius, tum S. Eucherius, num. 4 & 5 citati, abunde testatum faciunt: quia vero S. Eucherius Petronium ex illa plenissima mundanæ potestatis sede in sacerdotii nomen ascendisse, scribit; hinc S. Petronium, præfectura prætorii pariter functum esse, Baronius suspicatur: etenim præfectura prætorii Amplissima sedes in Theodoris Coss. v. 22 vocatur a Claudiano, & lib. 26 de Cohortalibus. Amplissima potestas lib. 16 de Pœnis, aliisque hujusmodi titulis insignitur alibi sæpe. Verum levis momenti ea conjectura est: primum enim, cur non inde pariter Baronius conficit, sanctum quoque Hilarium præfecturam prætorii administrasse: quoniam Eucherius eadem orationis forma utrumque complexus est? Deinde cur id intelligi nequeat de alia quacumque insigni dignitate, quam Petronius gesserat; vel ad quam aspirare quidem non frustra potuit, noluerit tamen sanctioris vitæ desiderio? Sane Gennadius, S. Petronium parum sese rebus immiscuisse politicis innuere videtur, cum ab adolescentia vitæ sanctitate & monachorum studiis exercitatum scribit. Præterea Baroniana suspicio Gennadii verbis parum congruere videtur, si paulo attentius considerentur. Negat is, librum de Ordinatione episcopi a S. Petronio fuisse elaboratum: qua de causa? Opus nimirum erat S. Petronio eruditioris in litteris secularibus viri; atque adeo patris ejus, ut Gennadius credidit: hanc vero opinionis suæ rationem assignat: Nam præfectum præfectum prætorio se fuisse (S. Petronii pater) in ipso tractatu designat. Scilicet ad hujusmodi munera viros eruditos, eloquentia præstantes & juris peritos eligi mos erat: unde Theodoricus apud Cassiodorum lib. 1 variarum, Epist. 12 Eugeniti scribit: Hinc est, quod te litterati dogmatis studia laudabiliter exequentem, pridem ad quæsturæ culmen elegimus, ut honesti laboris tui fieret præmium dignitas litterarum. At quæ tandem foret ea Gennadii ratio, si S. Petronium id muneris, æque ac patrem, gessisse existimasset? Quem autem hoc in puncto sequamur, Gennadio antiquiorem non habemus.
[18] [nobilissimo loco Sanctum fuisse natum.] Certum nihilominus est, S. Petronium generis nobilitate fulsisse: incertum vero, quo patre, quibus proavis ortum duxerit. Genus eum a Constantio & Constantino imperatoribus duxisse, anonymus num. 1 & Rerum Bononiensium scriptores aliquot asserunt; adduntque, propterea Theodosium II Eudociam, S. Petronii sororem, sibi delegisse uxorem. Primum Sigonius, seu potius Galesinius, omnino reticuit; procul dubio quia vel a veritate alienum, vel certe solidis rationibus destitutum norat: alterum vero Sigonius lib. 1 Hist. Bononiensis ad annum 429 his verbis refutat: Qui vero ipsum (S. Petronium) Eudociæ, uxoris Theodosii, fratrem fuisse, produnt, hi, quod in ecclesiasticis Historiis omnibus constantissime scriptum est, parum attendunt: nempe Theodosium Athenaïdem, Leontii philosophi Atheniensis filiam, hortatu Pulcheriæ, sororis suæ, sibi despondisse, cum a patre hæreditate spoliata, atque a fratribus, Valerio & Aëtio, domo ejecta, ad Pulcheriam injuriam conquestura accessisset, &, Pulcheriæ rogatu Christianis sacris imbuta, sumpsisset Eudociæ nomen. Sic sane rem fere narrant Theophanes, Nicephorus, Socrates, Sozomenus aliique; quorum in re clara atque perspicua in medium adducere testimonia, non est necesse. Dicere autem, unum eumdemque fuisse Petronium & Leontium, qui Petronius Leontius dictus sit; aut Theodosio uxores duas fuisse cognomines, quarum altera S. Petronii soror, altera Leontii philosophi filia fuerit; quid est aliud, nisi ad arbitrium fingere, quorum apud veteres ne vestigium quidem invenias? Verum hæc de S. Petronii natalibus dixisse, sufficiat.
§ II. Sancti in juventute mores & gesta.
[Anno incerto natus,] Antonius Casalius lib. de Basilica S. Stephani, quem Hierosolymam novam nuncupavit, cap. 2, S. Petronium Constantinopoli anno 386 natum scribit; neque absque prodigio: nato enim Puero, splendidissima cælitus, ut ait, luminis flamma affulsit, puritatis, sanctitatis & caritatis, qua orbem illustraturus esset, prænuncia. Ut vidit cæleste prodigium Constantinopolitanus episcopus, mox eo se contulit, sublatumque manibus Puerum non sine admiratione contemplatus, nutricique reddens in hæc verba prorupit: Accipite Puerum, de quo benignitas Dei grandia pollicetur. Si vera Casalius narrat, is episcopus Constantinopolitanus Nectarius fuit, qui eo tempore Constantinopolitanam rexit ecclesiam, ac annis aliquot post defunctus, S. Chrysostomum habuit successorem, ut apud Theophanem est, & in Catalogis Patriarcharum tom. 1 Antiquitatum Constantinopolitanarum lib. 8. Dixi, Si vera Casalius narrat; nihil enim de anno, quo lucem primo aspexit S. Petronius, aut de illo miraculo anonymus noster in ejus Actis, nihil Galesinius. Pullienus quoque pag. 21 anno 386 natum vult, & in Prospero pro moritur, legendum autumat oritur. Sed neutrum Prosperi esse videtur, ut num. 4 dixi; vereorque multum, ut ita se res habeat, aut ostendi confirmarive possit, documentis satis antiquis, fideique probatæ.
[20] Annum itaque, quo natus est S. Petronius tutius in incerto relinquimus, [non modicam a liberalibus disciplinis,] quo circiter episcopatum adeptus sit, quo ex hac vita migrarit, infra videbitur. Interim de ejus juventute, iisque, quæ ejus episcopatu priora sunt, agamus. Patrem habuisse generis claritudine, munerum amplitudine, & eloquentiæ eruditionisque laude insignem, e Gennadio jam vidimus: atque adeo vel hinc fit admodum probabile, ut hic non indiligenter curarit, ne ea, quibus ipse splendebat, Filio litterarum & eruditionis ornamenta deessent. Ita censuit anonymus Vitæ auctor, num. 1 ita scribens: Postea vero, cum adolevisset, a parentibus traditus est gymnasio philosophorum, & liberalium disciplinarum & ecclesiasticorum sacramentorum magistris. Luculente autem parentum spem expectationemque implevisse Petronium, verbis, quæ mox subdit, exponit. Et ita, Deo largiente, imbutus est, ut in omnibus philosophiæ & præsertim spiritualibus floreret studiis: & insuper tam Græco, quam Latino eruditus est magisterio. Consonant anonymo Galesinius, & plerique recentiores.
[21] Constantinopoli eum liberalibus artibus operam dedisse, verisimile est, ubi Lycæum Constantinus Magnus erexerat, [quas verosimiliter Constantinopoli hausit,] ne quid alteri Romæ sive ad utilitatem, sive ad ornamentum deesset: Græcas illic, Latinasque litteras tradi solitas, colligitur ex l. un. de Professoribus publicis Constantinopolitanis, in qua sic loquitur Theodosius, XI consul, anno 425: Habeat igitur auditorium, specialiter nostrum, in his primum, quos Romanæ eloquentiæ doctrina commendat, oratores tres numero, decem vero grammaticos: in his etiam, qui facundiæ Græcitatis pollere noscuntur &c. Sed neque philosophiam illic neglectui fuisse, produnt, quæ sequuntur: Et quoniam non his artibus tantum adolescentiam optamus institui, profundioris quoque scientiæ atque doctrinæ memoratis magistris sociamus auctores. Unum igitur adjungi ceteris volumus, qui philosophiæ arcana rimetur. Neque vero hinc concludas, philosophiæ studia tum primum, sive anno 425 Constantinopoli instituta esse, ac vigere cœpisse: & proin sero nimis, ut S. Petronius, quinquennio fere post Bononiensium præsul factus, philosophorum gymnasium frequentare potuerit: non enim hujusmodi ministeria tum primum instituit Theodosius, sed ante instituta, certis, delectu habito, hominibus demandari præcepit. Vide Gothofredi Chronologiam ad annum 425.
[22] [& a sacris litteris laudem] Quoniam vero, S. Petronium ecclesiasticorum sacramentorum magistris etiam traditum a parentibus, anonymus scribit, satis innuit, nihilo segniorem in sacris divinisque Litteris discendis operam studiumque posuisse, probavitque abunde reipsa S. Petronius; si modo illius sunt, quæ illi a nonnullis solent adscribi. Illud interim dicere mihi videor posse, S. Petronium non vulgari doctrinæ laude claruisse. Secus Tillemontio visum est: quamquam enim illum, ut fatetur, ad litterarum studia natalium splendor, & paterna eruditio ultro impellere debuerit, ea tamen neglexisse, credidit, quamvis non alia de causa, quam quod solidiorem sanctioremque eruditionem consectaretur: has vero opinionis suæ causas affert; tum quod Gennadius dicat, librum de Ordinatione episcopi partum non fuisse S. Petronii, eo quod elegantior esset; tum quod, eodem Gennadio teste, a teneris monasticis exercitationibus assueverit. At neutra efficax est: non prima: licet enim Gennadius innuat, S. Petronium eruditione profana inferiorem patri exstitisse, non ideo tamen eruditorum numero illum excludit. Non altera: quasi vero monasticæ vitæ exercitationes & eruditio non possint in una eademque persona componi. Confecta omnino res esset adversus Tillemontium, si vera anonymus de S. Hieronymo scriberet, S. Petronium inter viros illustres ab illo his verbis fuisse relatum: Petronius, Bononiæ civitatis episcopus, vir sanctitatis & liberalium artium scientia plenus, descripsit Vitas SS. Patrum &c. Verum in Catalogo Virorum illustrium de S. Petronio nihil Hieronymus.
[23] [nec non a pietate sibi comparat.] Præclaros dein S. Petronii in juventute mores, quos nullus in dubium vocet, anonymus & Galesinius exponunt: hic tantum ait brevi fecisse in virtute & sanctitate progressum; ut populo Constantinopolitano in ore esset. Laudat vero maxime ab orationis studio, & puritate intentionis, qua, quidquid ageret, ad Deum unice referebat. Ille vero, nusquam lubentius versari solitum ait, quam in templis, seque Dei obsequio omnino devovisse. Plusculum, quam Galesinius, his verbis dicit anonymus, num. 2. Cum igitur fama sanctitatis ejus crebrescente, ac per totam scilicet Constantinopolim polleret, idem ipse Augustus, levir ejus, non moderate fervens in amore illius, diligebat ultra, quam fas sit dicere; adeo quod primatum totius monarchiæ & S. Palatii tribueret super cunctos degentes in palatio suo &c: quæ prudenter Galesinius reticuit, quod non solido fundamento niterentur. Exercitationibus quoque monasticis ab adolescentia sua animum adjecisse, præ mox citatis, testis luculentior Gennadius est. Florebant ea ætate magna sanctitatis opinione monachi, Ægypti solitudinum incolæ, multaque de eorum virtutibus, pieque vivendi instituto inaudierat ex aliorum relatu Petronius: itaque ut ejusmodi instituto a puero delectatus fuerat, ita adultior factus, quæ absens de illis perceperat, coram ipse per se inspicere voluit, ut Galesinius ait num. 3, eaque de causa in Ægyptum abiit, celebriorum sanctitate monachorum exemplis & documentis ad perfectiorem virtutis gradum magis magisque incitandus. Quin & Palæstinam quoque, quo S. Hilarion monachalis vitæ rationem invexerat, sive illorum monachorum invisendorum gratia, sive pro pietatis in Deum, pro salute humana passum, affectu, peragravit, locaque non pauca, in quibus redemptionis nostræ mysteria fuere peracta, non modo venerabundus adiit, verum etiam eorum formam, situm, distantiam, omnemque rationem sedulo scrutatus, ac dein, Bononiæ imitatus est.
[24] Describitur istud in Ægyptum iter eo libro Vitarum SS. Patrum, [Operæ illi varia tribuuntur, maxime] qui apud Rosweydum secundus est; si tamen hujus auctor Petronius fuit: nam & aliæ lucubrationes illi tribuuntur, quæ utrum ab illo profectæ sint, non constat. Solent vero Petronio tribui liber de Ordinatione episcopi, liber de Vitis Patrum Ægypti, Homiliæ Euangeliorum plures, quibus Vincentius Bellovacensis Petronii Satyricon, partim ligato, partim soluta oratione conscriptum, adjunxit. Quod ad librum de Ordinatione episcopi spectat, hunc S. Petronio Gennadius, verbis num. 5 citatis, plane abjudicat, & ejus patri adscribit: quo in hoc puncto standum est, cum nullus sit veterum, qui hic ei adversetur. Apud Prosperum quidem studiis claruisse Petronius legitur; sed neque Prosperum hæc scripsisse, ut supra dixi, certum est, neque determinati alicujus Petroniani Operis meminit. Ado vero & Honorius Augustodunensis, num. 5 citati, libri de Ordinatione episcopi, quasi a Petronio compositi, verbum nullum faciunt; atque adeo tacite Gennadio forsitan subscripserunt. Scripseritne S. Petronius librum de Vitis Patrum eadem Gennadii auctoritas dubium facit, cum ait: Scripsisse putatur Vitas Patrum Ægypti monachorum; quæ verba non affirmantis, sed dubitantis sunt. Id quidem Honorius, proxime citatus, plane affirmat, sed viri, sancti quidem, sed tot seculis S. Petronio posterioris, auctoritas rem certam efficere nequit; nedum recentiorum, etsi non fuerint numero pauci. Idem quoque de Homiliis Euangeliorum, quarum non est apud antiquos mentio, judicium esto. Denique Vincentius Bellovacensis, si Petronii Satyricon, huic nostro Petronio, quem ab adolescentia pii honestique cultorem fuisse scribit, affingat (ut facere videtur) rectius sane Petronio Arbitro, Neronianæ nequitiæ magistro, aut alteri ejusdem furfuris homini id Operis tribuisset, quod a calamo, nisi impurissimo & salacissimo, proficisci non potuit.
[25] Ad librum de Vitis Patrum Ægypti revertor; qui huc maxime spectat. Mira est scriptorum in designando hujus libri auctore dissensio, [liber de Vitis Patrum, apud Rosweydum secundus,] ut apud Rosweydum in Prolegomenis videre est. Libri cujusdam, quasi de monachis conscripti, meminit S. Hieronymus in Epistola ad Ctesiphontem; quem ita describit, ut lib. 2 de Vitis Patrum Rosweydiano apprime conveniat: nam, ut ait Hieronymus, in illo enumerat auctor, Ammonium, Eusebium, Euthymium, Euagrium, Or, Isidorum, aliosque non paucos; de quibus omnibus agit liber 2 de Vitis Patrum apud Rosweydum; ut adeo liber hic, & liber quasi de monachis, ab Hieronymo memoratus, unus idemque videatur. Jam vero libri illius auctorem vel Euagrium Hyperboritam, vel Rufinum auctorem facit Hieronymus: posteaquam enim Euagrii scriptorum aliquot mentionem fecit, ita prosequitur: Hujus (Euagrii) libros per Orientem Græcos, & interpretante discipulo ejus Rufino, Latinos plerique in Occidente lectitant. Qui librum quoque scripsit quasi de monachis, multosque in eo enumerat, qui numquam fuerunt, & quos fuisse scribit, Origenistas ab episcopis damnatos esse, non dubium est; Ammonium videlicet, & Eusebium & Euthymium & ipsum Euagrium, Or quoque & Isidorum & multos alios, quos dinumerare tædium est.
[26] [quem a Rufino Sancti nomine conscriptum,] Dubium videri potest, ad quem verba, Qui librum quoque scripsit quasi de monachis, referenda sint, an ad Euagrium, an ad Rufinum: verum ad hunc, cujus proxime meminerat Hieronymus, referenda videntur; tum quod de ipso Euagrio scripsisse illum dicat, tum quod de Rufino sint intelligenda, quæ subdit Hieronymus: Illam autem temeritatem, immo insaniam ejus, quis digno possit explicare sermone, quod librum Xysti Pythagoræi, hominis absque Christo atque ethnici, immutato nomine, Sixti martyris, & Romanæ Ecclesiæ episcopi, prænotavit? Fecerat hoc & S. Pamphili martyris nomine, ut librum primum sex librorum defensionis Origenis, Eusebii Cæsariensis; quem fuisse Arianum, nemo est, qui nesciat, nomine Pamphyli martyris prænotaret. Itaque secundum Hieronymum libri de Vitis Patrum auctor videtur esse Rufinus, non Petronius. Unum hoc D. Hieronymi testimonium, inquit Rosweydus in prolegomenis § 10, sufficere judico, ut liber hic Ruffino asseratur. Omitto suffragari Mss. complures, ut Audomarensem notæ optimæ, & a vetusta manu, quo præcipue in recensendis his libris usus sum; ut alios, quos vidisse se asserit Henricus Gravius, Notis ad Epist. D. Hieronymi ad Ctesiphontem, de qua jam actum.
[27] [Tillemontius ait,] Quod si libri de Vitis Patrum auctor Rufinus est, non S. Petronius, nec S. Petronii iter esse videtur, quod illic describitur. Et sane, si vera Galesinius, Bombacius, Pullienus, Faleonius scribunt, Constantinopoli primum in Ægyptum S. Petronius peregre abiit, eaque perlustrata, tum demum sacra Palæstinæ loca invisit: contra is, cujus iter libro laudato describitur, Hierosolymis, atque adeo e Palæstina in Ægyptum una cum sociis profectus est, quod ex cap. 1 manifestum fit: illic enim, Joanni Lycopolitano, ad quem diverterant, unde & qua de causa ad se accessissent, sciscitanti respondisse leguntur, se Hierosolymis profectos, animæque suæ progressus causa, id itineris suscepisse. Rufini igitur potius, quam S. Petronii id iter fuerit, si quidem librum illum Rufinus exararit. Verum difficultatem hic movet Tillemontius lib. 15 Monumentorum ecclesiasticorum, ubi de S. Petronio. Eatetur is quidem, librum 2 de Vitis Patrum Rufino adscribendum, sed ita, ut non loquatur nomine suo, sed alterius, nempe Petronii, cujus describendo itineri calamum suum commodarit. Ita concludit ex eo, quod illius libri auctor se nonnulla oculis usurpasse scribat in Ægypto, quæ Rufinus vidisse non potuit. Hinc porro factum esse, contendit, ut S. Petronius libri illius auctor habitus fuerit, ut Gennadius scribit.
[28] Sed quam hæc fidem mereantur, videamus, concesso etiam, [fundamento,] libro de Vitis Patrum non Rufini, sed alterius per Palæstinam & Ægyptum iter describi. Num igitur S. Petronii illic iter describitur? imo vero, inquiet Tillemontius; unde enim nata dicetur opinio, qua librum illum S. Petronius scripsisse putabatur? Atqui nasci hæc aliunde potuit. Fieri enim potuit, ut liber ille primum in Oriente, neque a S. Petronio, neque a Rufino, sed a scriptore quodam anonymo, ab utroque diverso, Græco fuerit sermone conscriptus. Fieri præterea etiam potuit, ut librum hunc Græcum S. Petronius, utpote studiis monasticis valde addictus, Latine vertendum Rufino dederit; is vero id Petronii nomine dein, sed suo more, præstiterit, suppresso pariter primi auctoris nomine. Hinc vero putari in Occidente potuit Gennadii tempore, S. Petronium vel librum illum Græce composuisse, atque adeo sui ipsius iter in illo descripsisse; vel saltem Latino sermone donasse; atque ita etiam potuit libri de Vitis Patrum, seu Græce, seu Latine conscripti, auctor putari. Quæ si revera contigisse, fingamus, habebimus, unde ea orta sit in Occidente opinio, qua S. Petronius librum de Vitis Patrum scripsisse seu Græce, seu Latine, existimatus sit; nec tamen ipsius Petronii iter in illo descriptum esse consequetur.
[29] Neque vero absurde hæc quisquam re ipsa contigisse conjecerit. [ut apparet,] In primis enim Rufinum multa a Græcis ad Latinos transtulisse, ex S. Hieronymo liquet num. 26 citato; scribitque de illo Gennadius cap. 17. Ruffinus Aquileiensis ecclesiæ presbyter non minima pars fuit doctorum Ecclesiæ, & transferendo de Græco in Latinum elegans ingenium habuit: denique maxima parte Græcorum bibliothecam Latinis exhibuit. Dein librum de Vitis Patrum secundum a Timotheo, episcopo Alexandrino, compositum fuisse, docere videtur e Græcis Sozomenus lib. 6 cap. 29: Ubi, inquit Rosweydus in Prolegomenis in Vitas Patrum § 1, cum de Apollone, qui in Thebaïde vixerat, egisset, addit: Sed quænam fuerit ejus disciplinæ ratio, & quanta, quamque divina fecerit miracula, Timotheus, ecclesiæ Alexandrinæ antistes, accurate narrat: qui non illius modo, sed aliorum etiam complurium, de quibus facta est a me mentio, Vitas litteris persecutus est. Atqui capite præcedenti, pergit idem Rosweydus, mentio facta monachorum Joannis, Or, Amon, Beni, Theonæ, Copri, Helle, Eliæ, Apellis, Isidori, Serapionis, Dioscori & Eulogii, quorum omnium Vitæ (quamquam non omnes omnino a Timotheo conscriptæ) in hoc secundo Vitarum Patrum libro habentur. Tum vero subdit post pauca: Mihi certe omnino verosimile fit, plerasque libri hujus Vitas ex Timotheo (excessit e vivis circa annum 385) adumbratas. Denique aliquam saltem in illo libro partem habuisse S. Petronium, ex Gennadii verbis fit probabile, etsi fortasse non tantam, quantam Tillemontius adstruit, ut adeo hac ex parte etiam, sitne S. Petronii in Ægyptum iter, lib. 2 de Vitis Patrum descriptum, maneat plane incertum.
[30] [haud satis solido] Addo, anonymum etiam, quantum quidem ex Actis conjicere fas est, istud Petronii iter ignorasse: nam num. 10 quidem ait, illum Hierosolymis aliquando versatum: verum de itinere Ægyptiaco ne verbum quidem facit uspiam. Denique Tillemontius ipse, de S. Petronio agens tom. 15 pag. 31 fatetur, hominem illum, cujus memorato jam sæpe libro iter describitur, ita se ubique depingere, ut se vita & professione monachum fuisse, prodat. S. Petronius monasticis exercitationibus ab adolescentia quidem addictus fuit: at professione monachum fuisse, non reperi; neque id Galesinius in Actis dicit. Anonymus vero, clericum quidem fuisse, ait num. 2; at paulo post sacri palatii præfectum fuisse, addit; quod munus tum temporis clericis demandatum fuisse, non autumo. Et rursum num. 4, ubi Theodosium veluti deliberantem inducit, quem in causa Nestorii Romam mitteret; de Petronio ait: Qui per aliquantum temporis spatium divino cultui se mancipavit: quibus verbis innuere videtur anonymus, S. Petronium non admodum diu a statu laïco ad ecclesiasticum transivisse, antequam Romam mitteretur a Theodosio, & mox a Cælestino Papa Bononiensis episcopus crearetur; quod mihi sane verosimilius apparet; maxime cum S. Petronium dicat S. Eucherius, non e monachi statu, sed ex illa plenissima mundanæ potestatis sede ad sacerdotii nomen seu episcopale munus ascendisse. Stricti igitur nominis monachus S: Petronius verosimilius non fuit; atque adeo nec is, cujus in lib. 2 de Vitis Patrum iter describitur, ut illud hic, Tillemontii exemplo, fuse describere, minime necessarium videatur.
§ III. Sancti ad Cælestinum Papam legatio & in episcopum Bononiensem consecratio.
[Emergenti Nestorianæ hæresi] Anonymus noster, cum pauca haberet, quæ de gestis S. Petronii, ante susceptum ab illo Bononiensem episcopatum, diceret, mox num. 3 ad iter ejus Romanum, cujus occasione factus est Bononiensium præsul, gradum facit. Obierat anno 427 Sisinnius, Constantinopolitanus antistes: de successore dissidebat clerus, his Proclum, Cycizenæ ecclesiæ episcopum, illis Philippum presbyterum Sisinnio subrogare conantibus. Cum autem vix ulla concordiæ spes affulgeret, Theodosius imperator, hujus nominis II, Antiochia ad Constantinopolitanas infulas evocavit Nestorium, virum eruditionis & facundiæ laude ea tempestate celebrem, & simulatæ sanctitatis specie hominum oculos mentesque fallentem. Mox anno proxime sequenti IV Idus Aprilis episcopus magna omnium gratulatione est effectus, brevique suis artibus id effecit, ut aulæ & multitudinis animos sibi teneret obstrictos. Hisce præsidiis fretus, impium virus, quod dudum animo foverat, ore blasphemo in Christum Deum, Deique Matrem cœpit evomere, quo Divinitatem Christo, Virgini vero divinum partum impius hæresiarcha denegabat: unde magni sunt excitati animorum motus. Restiterunt in Christum ejusque Matrem furenti hæretico laïci, monachi, presbyteri, episcopi, præ ceteris vero S. Cyrillus, Alexandrinus antistes. Verum his nihil territus Nestorius, quas cœperat ciere turbas, quibus potuit fraudibus, auxit quotidie, in summumque discrimen suorum fidem & salutem adduxit. Cælestinus itaque Papa, habita Romæ synodo, Cyrillo litteris, anno 430 die XI Augusti scriptis, mandavit, ut Nestorium, nisi intra decimum a denuntiatione diem errorem revocaret, depositionis pœna multaret; quod demum anno 431 in Synodo œcumenica Ephesina contigit.
[32] Jam vero, qui se in hisce motibus Theodosius habuerit, [mox se opponit Theodosius, ut anonymus,] ex anonymo audiamus. Cum pullulare cœpisset Nestoriana hæresis, ejusque virus per Orientem diffundi, ubi id audivit Theodosius, mox, teste anonymo, exhorruit, statuitque serpenti malo obviam ire. Convocat igitur Theodosius principes; causam exponit; quid in hoc rerum articulo agendum sit, rogat. Censent universi, Cælestino Pontifici Romano mittendum legatum, qui Pontificem ea, quæ in Oriente geruntur, edoceat; nemo denique ad id aptior visus est, S. Petronio: is itaque legatus mittitur ad Cælestinum, ut patriam ab errore, divina gratia largiente, funditus absolvat. Ita fere anonymus num. 3 & 4. Itaque secundum anonymum Theodosius Nestorianam hæresim ab ortu suo exhorruit, atque adeo jam tum auctoris ejus conatus infringere studuit: verum id Actis Concilii Ephesini, tom. 3 Collectionis Labbeanæ insertis, haud satis conforme apparet; ex quibus colligitur, Theodosium emergentis hæresis principio minus æquo in S. Cyrillum, fidei Catholicæ defensorem præcipuum, animo fuisse; contra favisse Nestorio, cum nondum illius hypocrisin fraudesque perspectas haberet.
[33] Testes appello ipsas Theodosii litteras, quas ad Cyrillum dedit anno 430 die XIX Novembris & Labbeus tomo citato exhibet pag. 433. [sed invitis concilii Ephesini Actis scribit,] In his Cyrillus, non modo quasi Theodosium inter & sororem ejus Pulcheriam dissidia committere voluisset, verum etiam velut perturbatæ ecclesiasticæ pacis auctor arguitur: ita ibi Augustus: Nunc igitur tua pietas exponat, quid ita nobis, quibus religionem tantopere curæ esse, non ignorabas; sacerdotibusque, quotquot circumquaque degunt (quos utique in unum locum congregatos, natam de religione controversiam discutere dirimereque par erat) despectis, hasce turbas discordiasque inter ecclesias, quantum in te est, concitaris. Mitto alia non minus dura ad Cyrillum a Theodosio perscripta; cum tamen ille id tantum adversus Nestorium egerit, quod a Pontifice Romano in mandatis habebat: vetuit idem Theodosius, post damnatam Romæ Nestorii hæresim, decretamque ejus exauctorationem, nisi præfixo tempore resipisceret, ne qua ante Synodum Ephesinam anno 431 celebrandam immutatio fieret; id postulante Nestorio. Itaque quæ de Theodosii in recens natam hæresim odio anonymus narrat, a vero abesse videntur. Propterea tamen falsum esse non existimo, missum esse ad Pontificem Romanum Nestorianæ hæresis initio S. Petronium, qui Pontificem de his, quæ in Oriente gererentur, certiorem faceret, illiusque opem ad sedandas turbas imploraret. Verum quo anno secundum anonymum, S. Petronius Constantinopoli profectus, Romam appulsus est?
[34] Sub initium Nestorianæ hæresis Romam missus fuit S. Petronius secundum anonymum: verum nota hæc chronica nimis vaga est, [& Romam S. Petronium legatum mittit] ut annus Petroniani in urbem adventus determinetur. Alteram anonymus suggerit num. 5 his verbis: Tunc ingressus navem (Petronius) Deo volente, prospero cursu post dies aliquot venit ad Tiberina littora eo die, in quo Papa, Cælestinus nomine, cum Catholicis episcopis statuerat concilium. At quoniam, quale fuerit istud concilium, aut qua de causa coactum, non edicit anonymus, neque hinc in præsenti negotio concludi quidquam potest. Porro duplex in causa Nestorii Romæ synodus coacta fuit; altera anno 429, post festa, ut videtur, Paschalia; altera anno 430, mense Augusto. Prioris Cyrillus meminit in prima ad Nestorium Epistola his verbis: Quid postremo faciam? Tempus enim loquendi est, vel conferendi cum veneratione tua, interrogante de chartulis quibusdam, quæ nescio, quo modo Romam perlatæ sunt, reverendo ac religiosissimo Romanorum episcopo Cælestino, cum omnibus, qui cum eo sunt, episcopis venerandis, quia utrum sint religionis tuæ, an non, habetur incertum: scribunt enim nobis inde vehementer offensi. In altera damnationis sententia Romæ in Nestorium lata est, hujusque exsecutor S. Cyrillus constitutus. De neutra synodo anonymus videtur posse intelligi.
[35] [sub finem anni 429 vel sequentis initium:] Etenim eodem numero tertiam notam chronicam subjicit, secundum quam S. Petronius, tempore inter utramque synodum medio Romam venisse videtur. Ita habet: Illo vero (S. Petronio) egrediente de navi, ecce adsunt legati, quos Papa miserat sibi, quatenus eum reverenter & cum honestate deducerent ad Lateranense palatium. Securus namque præstolabatur adventum ejus, quoniam quidem in præterita nocte in somnis apparuit ei B. Petrus Apostolus dicens: scias, quia Felix Bononiensis episcopus de hac luce migravit in pace, & cave, ne in ecclesia illa alium ordines nisi legatum imperatoris, quem die crastina, Deo volente, videbis. Ignorabatur igitur adhuc Romæ S. Felicis Bononiensis episcopi obitus, cum illuc S. Petronius adventavit; atque adeo non diu post S. Felicis obitum id secundum anonymum contigisse, necesse est. Jam vero, S. Felicem anno 429, ex hac vita migrasse, passim scriptores rerum Bononiensium tradunt, ut Sigonius, Vizani, Ghirardaccius, Bombacius, Masinius, & novissime Benedictus XIV de Sanctis Bononiensibus cap. 25; nimirum, ut verosimile est, die IV Decembris, quo colitur: unde consequitur, S. Petronium Romam verosimiliter advenisse sub finem anni 429 aut sequentis initium, seu tempore illo, quod inter primam & secundam synodum in causa Nestorii habitam, ut supra dicebam, fluxit. Et sane aliunde a vero alienum non apparet, Theodosium, cum Nestorii causam Romæ agi cœptam, audisset, legatum illuc suum direxisse. Hæc de anonymo: quid ea de re Galesinius?
[36] [& anno 430 inter Augustum & Novembrem secundum Galesinium.] Hic eadem fere narrat num. 4 & 5, quæ anonymus: quædam tamen adjungit, quæ anonymi dictis, & constitutæ ex illo Petroniani ad Urbem accessus epochæ haud satis congruere videantur. Sic scribit num. 5: De re autem Nestoriana, quam ille (S. Petronius) Theodosii nomine retulerat, collaudata primum religiosi principis pietate, privatim ei respondit (Cælestinus) se, ne ea pestifera hæresis latius serperet, œcumenicam, ut moris esset, synodum indicturum, quæ synodus Ephesi prior sequenti anno (431) celebrata est, frequenti ducentorum episcoporum conventu. Et rursum num. 6: Itaque datis, ut Pontifex jusserat, ad Theodosium litteris de synodo contra Nestorium Ephesi convocanda (S. Petronius) Bononiam Roma profectus est una cum legatis Bononiensibus. Hæc autem si dixisset Pontifex, tempore inter utramque synodum medio, S. Cyrillum latæ in Urbe anno 430, mense Augusto, in Nestorium sententiæ exsecutorem, nisi intra dies decem ille resipisceret, non statuisset. Itaque secundum Acta a Galesinio conscripta, anno 430 Romam S. Petronius venit, sed non ante mensem Augustum. Galesinium, sub nomine Sigonii, secutus Baronius, ad annum 430, num. 61 ita scribit: Quam ob rem Theodosius imperator rem eo progressam ratus, ut opus esset universali concilio (quippe quod non Nestorius tantum, sed & Cyrillus reus criminis hæresis diceretur) apud Cælestinum Romanum Pontificem egit de convocando Ephesi in annum sequentem universali concilio. Factum id quidem Cælestini Romani Pontificis auctoritate, requirente Theodosio per virum illustrem Petronium, postea creatum Bononiensis ecclesiæ episcopum, ejus Vitæ Acta testantur. Idem iisdem fere verbis Henschenius scripsit tom. 2 Januarii in Commentario in Vitam S. Cyrilli pag. 850.
[37] Multa hic contra Galesinium movet Garnerius Dissertatione 2 de Synodis habitis in causa Nestorii. [quod Garnerius,] Occasione legatorum, inquit, dicendum breviter de Petronio, quem a Theodosio ad Celestinum Papam in causa Nestorii missum aiunt, litterasque imperatoris detulisse, quibus respondit Pontifex, se, ne hæresis latius serperet, œcumenicam, ut moris esset, synodum indicturum. Quæ synodus Ephesi prior sequenti anno celebrata est, frequenti ducentorum episcoporum conventu. Si qua fides adhibenda esset scriptori hujusmodi Actorum, non impulsu Nestorii, sed odio, Theodosius procurasset cogendam synodum; non eam ipse indixisset, sed Celestinus; non eo tempore, quo indicta est, tulisset Pontifex damnationis sententiam, sed ferendam synodo mandasset; non executorem sententiæ Cyrillum constituisset, sed totam synodum. Verum nutat fides Actorum, quantumvis eam, interpolatis veteribus monumentis, Sigonius (seu potius Galesinius) firmare conatus sit: nam Nestorius ipse petitam a se synodum fatetur. Unde & synodi petitor a Celestino dicitur: legati Sedis Apostolicæ, ipseque inprimis studiosissimus Pontificiæ dignitatis assertor Philippus, non a Celestino, sed ab imperatoribus indictum concilium testatus est; & eo tempore indictum est, quo sententia Pontificis in Nestorium lata mandanda erat executioni, & executionem Cyrillo, non œcumenicæ synodo, Celestinus commisit, ut ex litteris Nestorii, Celestinique & Actis concilii aperte constat. Ita Garnerius.
[38] Theodosium non eo odio in Nestorium flagrasse, quo tum anonymus, [licet multis oppugnet,] tum Galesinius flagrasse, innuunt, ex dictis num. 33 & seq. habemus. Verum pariter est, Theodosium, synodum indixisse, eo tempore, quo jam tulerat Romæ in Nestorium sententiam Pontifex, hujusque exsecutorem Cyrillum constituerat. Verum item est, Nestorium apud Theodosium egisse, ut œcumenica synodus cogeretur, ut hoc pacto decretos in se a Pontifice ictus evaderet. Sed an propterea, non consulto Pontifice, Theodosius synodum indixit? Sane, inquit, Garnerius: nam id rerum gestarum ordo omnino exigit. Cælistinus enim anno 430 latæ in Nestorium sententiæ exsecutorem statuit S. Cyrillum, datis ad illum litteris III Idus Augusti, seu die XI ejusdem mensis; atque adeo tum temporis de synodo œcumenica, sequenti anno Ephesi celebranda, nondum cogitabat. Eodem tempore Pontifex scripsit Nestorio, clero Constantinopolitano, Joanni Antiocheno, Rufo Thessalonicensi, Juvenali Hierosolymitano, Flaviano Philippensi. Omnes hæ litteræ per Possidonium Alexandriam ad Cyrillum primum delatæ sunt non ante medium Septembrem; dein Alexandria Antiochiam, quæ ad Joannem scriptæ erant litteræ, propter locorum intercapedinem ante affectum Octobrem pervenire non potuerunt. Joannes, acceptis Pontificiis litteris, Nestorium monuit, quanta capiti suo tempestas impenderet: Nestorius vero tum primum agere apud Theodosium cœpit, ut concilium generale indiceretur; quod is indixit die XIX Novembris anni 430. Jam vero, inquit Garnerius, ab Octobri ad finem vergente ad diem XIX Novembris dies nimium pauci sunt, ut eo temporis intervallo ad Pontificem de cogenda œcumenica synodo Theodosius scriberet, &, acceptis Roma Pontificiis litteris, synodum Ephesinam potuerit die XIX Novembris indicere.
[39] [certo falsi non evincit.] Verum his omnibus falsi convinci non video, quæ Baronius, & post eum Henschenius scripsit: quod enim sibi sumit Garnerius, Nestorium scilicet apud Theodosium de convocanda œcumenica synodo tum primum agere cœpisse, cum Joannis Antiocheni litteras accepit, haud satis mihi certum apparet. Fieri enim potuit, ut vel Nestorius, vel Theodosius e litteris, Roma Constantinopolim recta perscriptis, quid Romæ in causa Nestorii decretum esset, intellexerit; ac mox Theodosius, Nestorii rogatu, ad Cælestinum Petronium miserit, acceptisque litteris, quibus sententiæ Romæ in Nestorium latæ exsecutionem a Cyrillo in synodum Ephesinam sequenti anno congregandam transferri Pontifex permittebat, mox etiam illam die XIX Novembris indixerit. Ita fere Baronius, qui hanc difficultatem proponit, eique respondet his verbis: Quoniam vero angustia temporis haud patitur, ut post redditas hoc anno Nestorio Constantinopoli litteras Cælestini, quas scriptas fuisse vidimus Romæ tertio Idus Augusti, & Alexandriam ad Cyrillum perlatas, & post habitam illic synodum easdem Constantinopolim Nestorio allatas: haud, inquam, fert ratio temporis, ut post hæc omnia admoneri a Theodosio potuerit Cælestinus, atque accepta ab eo responsione, de convocando in annum sequentem concilio litteras ad episcopos Theodosius scriberet hoc anno (430) tertio decimo Kalendas Decembris, quibus datæ eædem sub hujus anni consulibus reperiuntur: hæc cum ita se habeant, in eam adducimur sententiam, ut existimemus, haud Theodosium exspectasse Cælestini Papæ litteras Nestorio reddi, cum ipse agere cœpit apud Cælestinum de convocanda synodo adversus Nestorium. Quis enim dubitare poterit, rem tantam Romæ in publicis comitiis in synodo pertractatam, non fuisse vel per Valentinianum ipsum Augustum, vel alios, per litteras Theodosio significatam? cum his percognitis, consulturus ipse paci Orientalis ecclesiæ, ad omnesque prorsus dissensiones dirimendas, de cogenda Ephesi synodo remedium excogitavit, agereque cœpit de ea re cum Cælestino Romano Pontifice: indixit vero, ubi a Cælestino litteras redditas accepisset. Plura in hanc rem vide apud Baronium citatum num. 37.
[40] Quidquid sit de modo, quo synodum Ephesinam Theodosius indixit, [& multo minus Tillemontius.] equidem sive anonymum, sive Galesinium sequi malis, anno 429 vel 430 S. Petronii in Urbem adventus illigandus videtur. Tillemontius tom. XV Monumentorum ecclesiasticorum pag. 35, ab anno circiter 427, vel aliquanto citius S. Petronium Bononiensem episcopum fuisse, scribit. Si igitur Romam prius venerit, quam factus sit Bononiensium episcopus, citius anno 429 vel 430 Romam venisse, oportet. Censuit nimirum Tillemontius, S. Eucherii Epistolam ad Valerianum, in qua Petronii, velut antistitis, mentio facta est, scriptam fuisse anno 427 vel 428, paulo ante, quam Hilarius sedi Arelatensi admotus esset, quod anno 429 contigit. Sed hæc fundamento haud satis solido niti videntur: verba Eucherii iterum describo: Hilarius nuper, & in Italia nunc antistes Petronius, ambo ex illa plenissima, ut aiunt, mundanæ potestatis sede, unus in religionis, alius in sacerdotii nomen ascendit. Num, quia Petronium vocat antistitem, id de Hilario negat Eucherius? non id quidem agere mihi videtur. Quid igitur? Paulo latius vox Nuper mihi accipienda videtur, ut significet, jam annos aliquot, cum scribebat, fuisse elapsos, ex quo Hilarius, relicta seculi pompa, religiosæ vitæ institutis sese manciparat; nempe ab anno 426, aut aliquanto citius; quasi dicat: Valeriane, si te splendor generis a religione abstrahit, vide Hilarium nostrum, nobilissimo loco natum, qui abhinc annis aliqout a seculo ad religionem transiit: quod si recentius exemplum quæris, vide Petronium, Bononiensem in Italia episcopum, qui, relicto seculo, nunc, seu recens in sacerdotii nomen ascendit. Scripsisse igitur videtur Eucherius memoratam ad Valerianum Epistolam pauco post annum 429 vel 430 tempore; quod etiam confirmare videtur nota chronica, Epistolæ apud Rosweydum pag. 20 ab Eucherio inserta; sic habet: Cum ab ortu hujus regni (Romanorum) centesimus & octogesimus quintus fere supra millesimum vertatur annus: hic autem annus incidit in annum Christi 432 aut 433. Quare cum dicat Eucherius: fere vertatur, deme annum unum aut alterum, ab annis mox assignatis prope aberis.
[41] Quo tempore Romam Petronius venit, eodem quoque, [Romam appulsus S. Petronius Bononiensis episcopus consecratur,] si tam anonymo, quam Galesinio credimus, illuc advenerant Bononiensium legati, qui S. Felici episcopo, e vivis erepto, successorem a Cælestino Pontifice peterent: hic monitus paulo ante in somno fuerat a S. Petro Apostolo, ne quemquam, præter Petronium, Bononiensibus episcopum ordinaret; quod & præstitit, reluctante licet primum, sed dein divinæ voluntati morem gerente Petronio. Itaque secundum hos auctores anno 429 ad finem vergente, vel sequenti S. Petronius a Cælestino Papa episcopalibus infulis redimitus fuit; quod utinam certioribus testibus firmare possem! Secus Pullieno Luparo visum est: negat enim is, anno 430 S. Petronium creatum fuisse episcopum, propterea quod & sublatæ e vivis die VII Februarii S. Julianæ funus extulerit, ac mense Maio proxime subsecuto a Cælestino Pontifice indulgentiam S. Stephani ædem visitantibus impetrarit. Itaque secundum Pullienum S. Petronius anni 429 principio episcopatu Romæ initiatus est; inde Bononiam venit, mox Constantinopolim abiit: prius tamen, quam abiret, condendæ interim S. Stephani ædis formam modumque præscripsit: sub initium vero anni 430, Bononiam Constantinopoli redux, in eadem æde S. Julianæ justa persolvit, cui illa condendæ non levem operam subsidiumque contulerat.
[42] [quod contigisse citius Pullienus,] Sed primo, unde Pullieno liquet, S. Julianam sub initium anni 430 e vivis abiisse? Alii certe usque ad annum 435 vitam protraxisse, aiunt: Funus (S. Julianæ) inquit Henschenius tom. 2 Februarii pag. 52, non sine totius urbis luctu, a S. Petronio splendide elatum. Annos vitæ enumerant universim circiter septuaginta quinque, ab CCCLX ad CCCCXXXV, probabili calculo. Dein bulla, qua indulgentiam S. Stephani templum frequentantibus concessisse fertur Cælestinus, non Cælestini I, sed, si genuina est, III fuit, qui, exeunte seculo XII, Ecclesiæ clavum tenuit. Etenim omnium Sanctorum celebritas, cujus bulla meminit, primum initio seculi VII, Bonifacio IV Pontifice, Romæ fuit instituta, & ad ceteras Occidentis ecclesias sub Gregorio, hujus nominis IV, postmodum propagata. Præfixum habet bulla (vide tom. 2 Febr. pag. 48) hunc titulum: Cælestinus episcopus, servus servorum Dei, universis Christi fidelibus salutem & Apostolicam benedictionem. Hac autem scribendi formula ante Joannem V & Sergium I seculo VII nullus Pontificum usus fuisse dignoscitur, ut tradit Mabillonius de Re diplomatica, corollario 1 ad calcem libri VI adjecto. Denique, si Cælestino I rescriptum illud tribuendum foret, ante annum 429 episcopalem sedem Petronius adiisset; datum est enim anno V Cælestini, id est, anno 428, ut observat Henschenius; cum Septembri mense anni 423 Pontifex renuntiatus fuerit. Ex quibus id etiam efficitur, rescriptum Sixti, quo eædem indulgentiæ confirmantur, ad Sixtum IV pertinere, & ea parte vitiatum, qua Cælestinus, hujus nominis I, in illo memoratur.
[43] [Tillemontius vero a Cælestino certo non factum, perperam aiunt.] Tillemontius, tom. 15 res gestas S. Petronii recensens, nusquam ejus ordinationis, velut a Pontifice Romano factæ, meminit: sed Annotatione 3 in S. Petronium mentem suam aperte prodit, ubi ait, Bononienses certo non adiisse Pontificem Romanum, ut sibi episcopum peterent, sed episcopum Mediolanensem metropolitanum suum; eo quod electio Pontificis tum temporis ad clerum & populum pertineret, quæ deinde a Metropolitano examinabatur, & firmitatem accipiebat. Fatetur Benedictus XIV, ante Petronii electionem Mediolanensi metropoli subjectam fuisse Bononiam; fatetur etiam, examen electionis secundum leges ad metropolitam pertinuisse. Sed quis est, inquit, qui ignoret, res quantumvis ab habente auctoritatem decretas, non statim sortiri suum effectum. Fuit quidem Bononia constituta sub jure metropolitico archiëpiscopi Mediolanensis a tempore sancti Ambrosii, sed nullo documento nobis constat, ipsum tale jus exercuisse. Metropolitas vero non semper jus suum exercuisse, Joannis Angeloptes exemplo conatur ostendere. Simile exemplum habemus, inquit, in jure metropolitico Ravennæ, quod inductum & constitutum fuit tempore Joannis Angeloptes, qui tamen nullum suffraganeum sacrare potuit, quod munus primus omnium exercuit sanctus Petrus Chrysologus. Quo quidem pacto efficitur contra Tillemontium, certum non esse, S. Petronium a Cælestino Pontifice Bononiensem episcopum ordinatum non fuisse; dubium tamen relinquitur, num id Cælestinus re ipsa præstiterit, quod neque anonymi, neque Galesinii auctoritas indubitatum facere potest.
§ IV. Sanctus Bononiæ Arianorum reliquias dissipat, collapsas ecclesias instaurat, novasque condit.
[Bononiam Sanctus tendit;] Sanctus Petronius, ut Galesinius scribit num. 6, honorifice habitus a Cælestino, dum Romæ fuit, & in episcopum consecratus, una cum legatis Bononiam properavit: quo cum pervenisset, summa omnium ordinum lætitia & gratulatione exceptus est. Nihil vero novus Præsul habuit antiquius, quam ut Deo, cujus singulari monitu tantam dignitatem recens adeptus erat, gratias ageret; quapropter ad S. Petri ecclesiam deduci voluit, cujus originem ita Sigonius describit lib. 1 Historiæ Bononiensis ad annum 270: Is (S. Zama, Bononiensis episcopus) urbem ut monumenta Bononiensium referunt, anno Christi ducentesimo septuagesimo ingressus, cum alia memorabilia opera edidit, tum ut templum Petro, Apostolorum principi, construeretur, auctor fuit, atque id ipse non solum dedicavit, sed presbyteris etiam & diaconis, qui ibi ex instituto sacris operarentur, pro eorum temporum ratione, & piorum hominum copia a se constitutis ornavit. Id templum, extra urbem in via Æmilia a parte Mutinam vergente positum, aliquamdiu post Bononiensis episcopi sedes ac domicilium fuit. Subterraneam fuisse, quales pleræque erant id temporis, ob gentilium persecutiones, ecclesiæ, Masinius scribit Bononiæ perlustratæ, tertio impressæ, pag. 60, variasque ejus vicissitudines explicat; dirutam nimirum fuisse, persequente ecclesiam Diocletiano sub initium seculi IV; instauratam vero a S. Faustiniano circa annum 345: at rursus sub Juliano apostata destructam fuisse, & a S. Felice pristino splendori restitutam, verum sub titulo SS. Naboris & Felicis; propterea quod alteram, S. Petro sacram, intra urbis ipsius sinum S. Faustinianus anno 330 condere cœpisset, cui manum extremam anno 350 S. Basilius admovit. Porro hodieque SS. Naboris & Felicis titulo gaudere, & olim a monachis S. Benedicti Casinensibus habitatam, anno 1512 ad moniales S. Claræ transiisse, ait Alexander Macchiavellus in suis ad Sigonium citatum Annotatis. Plura apud Masinium vide.
[45] Eo tum temporis loco erat Bononiensium res, [sed a barbaris] ut efficaci promptoque remedio indigeret: etenim, Bononiam adeunte Petronio, ut Galesinius num. 7 refert, hæresis Arrianæ reliquiæ nondum prorsus extinctæ erant, tum nefaria eorum impietate, ac barbarorum simul, qui proxime in Italiam irruperant, immani feritate, ecclesiæ multæ eversæ, ac prostratæ jacebant. Triplicem hi seculo V, ut lib. 10 de Occidentali imperio Sigonius refert, in Italiam impetum fecerunt. Primi Sigonius meminit ad annum 401 & 402: is sub Alarico, Gothorum rege, contigit, qui cum agrum Venetum & Liguriam pertransisset, Pado trajecto, Hastam, ubi Honorius imperator versabatur, obsidione cinxit: at Stilichonis exercitu appropinquante, motis inde castris, Pollentiam, Liguriæ oppidum, petiit, ubi atrocissimum a Gothis Romanisque commissum est prælium, victoria, licet non incruenta, Stilichonis arma sequente. Brevi post, iterato in campis Veronensibus prælio, Alaricus, victus fugatusque, trans Alpes fugere compulsus est. Pollentiacam pugnam ad annum 402, Arcadio & Honorio V Coss., Prosper & Cassiodorus in Chronicis referunt.
[46] [misere vastatam] Hanc in Italiam Gothorum incursionem excepit altera anno 405, Stilichone iterum Anthemioque Coss., qua Radagaïsus immenso militum apparatu sese in Italiam intulit. Mox Venetam (narrante Sigonio ad annum 405) regionem ingressus, receptis in fidem Aquileia, Concordia, Altino, Pataviumque prætergressus, Romam, cujus maxime opibus inhiabat, recto itinere contendit. Itaque, superato Pado, mox per Æmiliam, agrumque Bononiensem in Hetruriam numerosum trajecit exercitum, & Florentiam oppugnare aggressus est. Hærentem, conclusumque montibus barbarum adortus Stilicho, tanta felicitate pugnavit, ut hostilem exercitum ad internecionem usque deleverit. Qua de re S. Augustinus meminit lib. 5 de Civitate Dei. Prosper in Chronico: Stilichone II & Anthemio Coss. Radagaïsus in Tuscia, multis Gothorum millibus cæsis, ducente exercitum Stilichone, superatus & captus est. Zozimus lib. 5, cap. 26: Barbaros nec opinantes adgressus (Stilicho) universas hostium copias ad internecionem cecidit: adeo quidem, ut horum prope nullus evaderet. Atque hunc quidem exitum habuit altera Gothorum, aliarumque gentium, quas sibi adjunxerant, in Italiam expeditio.
[47] [invenit:] Sublato e vivis Stilichone, denuo in Italia belli aleam experiri Alaricus voluit, ipsamque Romam tandem cœpit sub annum 409, captamque diripuit. Bis ea expeditione in agro Bononiensi versatum esse Alaricum, Sigonius refert: primum quidem, cum in ipso in Italiam accessu castellum Bononiæ, Oecubariam nomine, adiit; iterumque, cum post captam Romam civitates Æmiliæ, imperium Attali, quem imperatoriis insignibus ornari jusserat, recusantes, cum exercitu adiit, & Bononiam ipsam, sed frustra, oppugnavit. Libro vero 1 Historiæ Bononiensis ad annum 410 rursum ait Sigonius, eumdem Alaricum, cum Romam pergeret, omnia per Æmiliam (in qua Bononia) igne ferroque miscuisse. Sub Radagaïso igitur, & Alarico, a Gothis, Ariana lue infectis, verisimile admodum est, Bononiensium ecclesiam plurimis oppressam fuisse calamitatibus, suaque ædificia, præsertim sacra, eversa prostrataque gemuisse. Radagaïsus homo crudelis fuit, & idolorum cultui deditus: Alaricus quidem, capta Roma, ut Jornandes de Rebus Geticis cap. 30 scribit, locis Sanctorum injuriam irrogari passus non est, Æmiliam tamen illum post pugnam Pollentiacam devastasse, idem Jornandes loco citato fatetur.
[48] [templa antiqua restaurat novaque condit,] Tantis ecclesiæ Bononiensis calamitatibus S. Petronius, ut primum illuc advenit, mederi constituit: eo primum curas omnes intendit, ut Bononiensem agrum Arianæ hæreseos reliquiis expurgaret, collapsumque divinum cultum majori, si posset, splendori restitueret, urbemque ipsam tum sacris, tum profanis ædificiis exornaret. Itaque in primis aut temporis diuturnitate collapsa, aut barbarorum injuriis jacentia templa instauravit, quæ numero plurima fuisse num. 12 scribit anonymus: quin & multa a fundamentis excitavit. Ceterum templa, quæ condidit, alii plura, alii pauciora enumerant. Benedictus XIV de Festo S. Petronii e Rerum Bononiensium scriptoribus hanc eorum enumerationem instituit: templum unum S. Theclæ dicatum; templa duo, quorum alterum S. Agathæ, alterum S. Luciæ virginibus & martyribus sacrum; duo item S. Bartholomæo Apostolo, & S. Marco Euangelistæ dicata: præterea templum S. Martino, Turonensi episcopo, sacrum, uti & aliud S. Barbatiano; quibus denique templa S. Stephani, & S. Joannis Euangelistæ accedunt. Eadem fere Sigonius recenset lib I de Episcopis Bononiensibus tomo tertio Operum suorum; ubi Rabbius de templis, a S. Petronio conditis, hæc universim annotavit: Exstant adhuc, sed mutata adeo facie, ut videatur nihil antiqui remansisse, nisi nomen. Quin a duabus primis ecclesiis (S. Bartholomæ & S. Marci) jam dudum episcopi jus ac titulum parochiæ in alias ecclesias transtulerunt. Porro ex his templis aliud anno 430, alia 432 & duobus sequentibus condita sunt a S. Petronio, ut quidem Masinius in Bononia perlustrata scribit; ex cujus potissimum fide de singulis annoto, quæ sequuntur.
[49] S. Stephani templum, ut Masinius affirmat, condidit S. Petronius jam inde ab anno 430, [templum in primis S. Stephani,] ad imitationem templi Hierosolymitani sanctæ Crucis & S. Sepulcri, conjunxitque cum ecclesia S. Petri jam ante exstructa: universum porro templum in septem sacella divisit, quæ varia Redemptionis humanæ mysteria adumbrarent;multa quoque illuc intulit Sanctorum pignora, quin & adjecit monasterium, ubi una cum monachis, ex Ægypto evocatis, habitavit ab anno 435. Exstinctis vero temporum lapsu Ægyptiacis monachis sub annum 542, monachi Benedictini successerunt; qui, ingruentibus in Italiam Gothis, recondita apud se Sanctorum pignora absconderunt; ac tandem monasterium suum, posteaquam anno 903 ab Hungaris vastatum, & anno 1210 igne consumptum fuerat, anno 1447 reliquerunt; in quorum denique locum monachi Cælestini suffecti fuere anno 1469. Inter corpora vero, quæ illic servari Masinius scribit, occurrunt corpora S. Floriani & sociorum 40 martyrum, & corpus ipsius S. Petronii. Hæc quidem, aliaque non pauca de S. Stephani templo & monasterio, aS. Petronio conditis, Masinius scribit; sed cum nulla in medium afferat monumenta satis antiqua, quibus dicta sua confirmet, fidem indubiam, maxime quantum ad antiqua, non meretur.
[50] S. Petronio quidem S. Stephani templum, velut conditori, [quod si a fundamentis non erexit,] adscribunt Cælestinus III & Sixtus IV, Summi Ecclesiæ Pontifices; ille in bulla, qua statis diebus templum illud visitantibus indulgentias concedit, his verbis: Cum itaque in templo gloriosi prothomartyris Stephani, quod dicitur Hierusalem de Bononia, quod servus Dei Petronius, ejusdem civitatis episcopus, instar sepulchri Domini nostri Jesu Christi in Hierusalem erexit & construxit. Sixtus vero his: Sane dudum felicis recordationis Cælestinus, Papa primus (imo III) prædecessor noster, omnibus Christi fidelibus, vere pœnitentibus & confessis, ad ecclesiam S. Stephani Bononiensis, Hierusalem nuncupatam, per sanctæ memoriæ Petronium, episcopum Bononiensem, ad instar sepulchri Domini erectam & constructam, accedentibus &c. Sigonius insuper lib. I de Episcopis Bononiensibus hæc Gregorii VII & Alexandri III verba refert: Monasterium sancti Stephani, quod vocatur Hierusalem, quod divus Petronius episcopus ædificavit ad usum ejusdem ecclesiæ cum mercato sancti Joannis Baptistæ, quod ibidem fit.
[51] [Saltem instauravit, vel insigniter auxit.] Non desunt tamen, quibus ea ecclesia videatur prius fuisse exstructa, quam S. Petronius Bononiensibus præfuit: antiquum enim Isidos templum fuisse legitur in Descriptione civitatis Bononiæ antiquæ & hodiernæ, quod sacello auxerit Julius Cæsar, testante id inscriptione veteri, Cæsare inchoante, quodque conversi ad fidem Catholicam Bononienses, effuso sanguine SS. Hermetis, Aggæi, Caji, Vitalis, Agricolæ, Proculi, qui sub Diocletiano & Maximiano martyrium subierunt, ad veri Numinis cultum transtulerint, & S. Stephano consecrarint. Sunt etiam, qui S. Eusebium, S. Felicis & S. Petronii decessorem, in S. Stephani basilica tumulatum fuisse, opinentur; atque adeo primum condi a S. Petronio non potuisse. Pullienus pag. 39 & seq. viam mediam terit, aitque, conditum quidem a Petronio monasterium, S. Stephani templo adjectum, at non templum ipsum, nempe integrum, adjectis antiquo SS. Petri & Pauli templo ædibus 4, quas a fundamentis erexit. Neque omnino a vero alienum putat, S. Stephani ecclesiam S. Petronii ætate fuisse omnino eversam, ab eoque a fundamentist instauratam. Habuerit igitur S. Petronius partem aliquam in S. Stephani templo; sed utrum illud a fundamentis excitarit, an repararit tantum vel auxerit, quis certo definiat?
[52] [& in septem sacella divisum.] Porro S. Stephani templum in septem ædes sacras, veluti membra, S. Petronius distinxit, inquit Patricellius, ad instar septem ecclesiarum, quas Christiani Romæ potissimum invisere solent; ut nimirum ea ratione Bononienses cives S. Stephani templum & septem ejus ædes sacras, in honorem & reverentiam septem Romanarum basilicarum, frequentes inviserent. Verum advertisse non videtur Patricellius, nondum ea tempestate septem celebriores Urbis ecclesias visitandi morem in usu fidelibus fuisse: neque enim is de omnibus simul fuit institutus, sed a paucioribus ad alias aliasque dudum post propagatus. Audi Onuphrium cap. I de septem Urbis Ecclesiis. Illud vero scitu dignum, inquit, anno jubilei antiquitus a Bonifacio VIII Papa instituti, ejus temporis Christianos non nisi basilicas Sanctorum Petri & Pauli Apostolorum visitasse. Quibus tertiam Lateranensem anno jubilei secundo MCCCL Clemens VI adjunxit. At Gregorius XI ob Deiparæ Virginis devotionem in futuro anno tertii jubilei quartam addidit sanctæ Mariæ Majoris, quæ omnes patriarchales erant. Inde illud mirum, quintam patriarchalem ecclesiam præteritam fuisse, dignam alioqui propter ejus excellentiam, quæ eodem anno, ut aliæ patriarchales, celebraretur. Quatuor igitur tantum habemus hactenus Romanas ecclesias, a fidelibus frequentari potissimum solitas: qui vero earum dein numerus accreverit, audi ex eodem Onuphrio: paulo ante sic habet: Cumque a sancto Paulo ad Lateranum iter facturi essent, incongruum iis visum est, ecclesiam sancti Sebastiani, cœmeterium Callisti, Catacumbas, tot Sanctorum corporibus referta, invisa transire, præsertim cum eadem fere via procedendum esset; atque ita hac ratione quinque ecclesiis, quæ visitari solebant, sextam adjunxerunt. Eadem ratio septimam addidit medio itinere inter Lateranensem & S. Laurentii extra muros basilicas sitam, ecclesiam videlicet sanctæ Crucis in Hierusalem, maximis & ipsam reliquiis condecoratam. Atque ita habemus, quo circiter tempore frequentari cœperint septem Urbis ecclesiæ, adjecta prioribus quatuor S. Laurentii ecclesia, certe diu post S. Petronii tempora.
[53] Alia igitur de causa id fecit S. Petronius, sive ut commodius redemtionis nostræ mysteria in memoriam fidelibus ita revocaret, [ut commodius redemptionis mysteria reprasentaret,] sive ut templum Hierosolymitano S. Sepulchri non admodum absimile conderet, ut Pullienus censet. Sane S. Petronium Passionis Christi admodum studiosum fuisse, loca sacra. Hierosolymis diligenter inspexisse, ad eorumque similitudinem non pauca Bononiæ effinxisse, Acta utraque satis produnt. Quod vero addit anonymus num. 12, collegisse nempe S. Petronium per totam Judæam vectigalia, nimis infirmum est, ut certo illi assentiar; cum fundamentum aliud habere non videatur, quam S. Petronii cum Theodosio imperatore affinitatem, quæ & veterum scriptorum auctoritati repugnat, & commenti loco habenda videtur. Vide, quæ de illa diximus num. 18. Cautior in scribendo Galesinius fuit num. XI, qui S. Petronium multum auctoritate & gratia apud Theodosium valuisse, tantum scripsit, quod longe verosimilius est.
[54] Addit ibidem Galesinius, S. Petronium, pro ea, [variis Sanctorum reliquiis ditavit, quibus,] qua valebat apud Theodosium, auctoritate multas Constantinopoli Bononiam Sanctorum reliquias advexisse, & conditis a se templis, distribuisse, in primis vero, quo de agimus, S. Stephani templo, quarum enumerationem, qui S. Petronii corporis anni 1141 inventionem descripsit, bene longam instituit: has inter S. Floriani & sociorum martyrum corpora, licet suppresso nomine, recenset num. 5, quem Bononienses plerique sequuntur. Dubium est admodum, quis fuerit S. Florianus, cujus corpus S. Petronius Bononiam transtulit. Non videtur is, qui ad diem IV Maii Mrl. Romano inscribitur. Hujus enim, in Norico Ripensi seu Superiore Austria passi, corpus ex Austria Romam, Roma in Poloniam translatum fuit, ut tomo I Maii pag. 467 videre est. Nec is, qui ad diem XVII Decembris in eodem Mrl. memoratur: passus enim hic dicitur temporibus Heraclii imperatoris, id est, dudum post S. Petronii ætatem. S. Floriani cujusdam corpus tum apud Vicentinos, tum Æsii servari dicitur; atque adeo a S. Floriano Bononiensi uterque diversus videtur. Eusebius de Martyribus Palæstinæ cap. 13 undequadraginta Martyrum, Maximini jussu in Palæstina occisorum, meminit; sed horum dux Sylvanus episcopus fuit, non Florianus. At quisquis tandem fuerit, cujus exuvias Bononia possidet, Florianus: simile vero est, inter tot martyres, qui tum in Palæstina, tum alibi sub Diocletiano pro fide sanguinem fuderunt, fuisse etiam S. Florianum quemdam, cujus reliquias Bononiæ in S. Stephani templo Petronius collocarit, ut censet Benedictus XIV de Festis aliquot Sanctorum Bononiæ celebr. cap. 26.
[55] Sic quidem S. Floriani, quisquis hic tandem fuerit, reliquias a S. Petronio Bononiam fuisse allatas, inter Bononienses scriptores satis convenit: at, idemne censendum sit de S. Floriani sociis, in controversiam venit. Sigonius solius Floriani meminit: [non modo sancti cujusdam Floriani,] de sociis ne verbo quidem. Floriani quidem & sociorum ejus, in S. Stephani quiescentium, diserte mentionem facit bulla Cælestini III, sed illi S. Floriani socios interpolatione insertos, ait laudatus supra Pontifex, eadem ratione, qua Cælestino III, ibidem substitutus legitur Cælestinus I. Porro, ne id cuipiam videatur ambiguum, factam, quam modo retuli, in Cælestini III bulla interpolationem duplici argumento confirmat; alterum in eo situm est, quod in S. Floriani honorem Bononiæ semper recitatum fuerit Officium de Communi unius Martyris; cum alias procul dubio de Communi plurimorum Martyrum recitandum esset; alterum vero in eo, quod, aperta anno 1640 S. Floriani urna, præter Bononiensium, ut ait, opinionem solius S. Floriani reliquiæ in ea repertæ sint.
[56] Ita quidem eruditissimus Pontifex; cui tamen, [sed etiam sociorum cerpora] quamquam de re scribit, quam perspectam habere potuit optime, hoc loco assentiri non ausim. Ansam illi ita scribendi Sigonius, solum Florianum memorans, præbuisse videtur; cui ego Inventionis auctorem, rei gestæ non modo æqualem, sed testem etiam oculatum oppono, qui quadraginta non martyrum tantum, sed sociorum martyrium corpora seu reliquias, anno 1141 inventas, memorat. Sic habet num. 5: Intra quas (arcas, in pavimento repertas) sanctorum XL martyrum pretiosa continentur corpora: in unius vero eorum (S. Floriani) pectore pulcherrima crux reperitur aurea: qui quidem omnes in uno collocati sunt tumulo, ut, sicut in Christi fide inventi fuere unanimes & concordes, ita in corporis perseverantia sint semper uniti atque continui. Accedunt anonymo scriptores Bononienses passim. Neque, quæ profert Pontifex argumenta, hujusmodi sunt, ut anonymi, ejusque sequacium auctoritatem convellere videantur. Quod enim Bononiæ semper recitatum fuerit Officium de Communi unius Martyris, profectum inde verosimiliter fuerit, quod unum Florianum Bononienses in singularem urbis suæ patronum adsciverint, non quod ejus socios nullo modo agnoverint: Quod vero anno 1640 solius Floriani corpus, aperta ejus urna, inventum sit, nihilo magis videtur urgere.
[57] [annumeranda videntur] Omnes quidem anno 1141 in eodem tumulo collocatos, mox laudatus scribit anonymus, sed de S. Floriani tantum sociis fortasse intelligendus: sed utut etiam de S. Floriano intelligi debeat, equidem non modo anno 1640, quo S. Floriani urna aperta fuit, sed ante etiam & post dictum annum alio S. Floriani, alio loco sociorum ejus reliquiæ conservatæ fuerunt; Floriani quidem in sacello, suo nomini consecrato, supra altare, della Benda seu Vittæ beatissimæ Virginis nuncupatum: sociorum autem in sacello S. Joannis Euangelistæ. Primum Bombacius, qui paucis post dictam urnæ apertionem mensibus scripsit, docet de Sanctis Bononiensibus pag. 5; alterum Pullienus Luparus, monachus Cælestinus, qui scripsit anno 1600, partim pag. 43, partim 62; & ante illum Particellius mihi pag. 19 versa, & pag. 22; tertium Masinius Bononiæ illustratæ, anno 1666 tertio editæ auctæque, ad diem XVI Decembris pag. 558; ut adeo mirum non sit, S. Floriani corpus, privatæ urnæ separatim a sociorum corporibus inclusum, ea aperta, sine istis inventum esse. Denique si, ut laudatus Pontifex docet, credibile sit, inter tot martyres in Palæstina sub Diocletiano passos, fuisse unum aliquem, Florianum nomine, cujus S. Petronius reliquias Bononiam attulerit; ecquid tandem causæ erit, cur id ipsum de illius sociis credi non possit? Quamquam aliunde non desit dubitandi ratio, num S. Petronius id revera præstiterit, quam infra in Annotatis, inventionis descriptioni ad litt. ee subnectendis, exponam.
[58] S. Stephani templo monasterium adjecisse S. Petronium, [conditio etiam monasterio, ditavit.] supra ex Masinio retuli: idem Sigonius lib. 1 de Episcopis Bononiensibus his verbis scribit: Etenim in æde S. Stephani, montis, in quo Christus Dominus noster cruci fuit affixus, & sepulchri, in quo mortuus est fitus, expressit imaginem, atque ei monasterium adjecit, quod Hierusalem appellavit, ubi ipse inter monachos habitavit, more a S. Eusebio, Vercellensi episcopo, atque a S. Martino Turonensi retento. Cujus vero instituti fuerint monachi illi, incertum. Constantius Rabbius in suis in Sigonium Annotatis, S. Pachomii regulis adstrictos fuisse, scribit, quarum ea ætate frequens fuerit in Italia usus secundum S. Hieronymum; at S. Basilii regulam secutos Casalius affirmat in Descriptione Novæ Hierosolymæ, lib. 2 cap. 3. Fertur etiam alendis hujus cœnobii monachis S. Juliana, vidua Bononiensis, de qua apud nos actum ad diem VII Februarii, bonorum partem attribuisse: quod quidem a Benedicto XIV tom. 10 Latinæ editionis secundæ lib. 3 cap. 5 num. XI inter ea recensetur, quæ validis documentis innixa, de S. Juliana circumferuntur. Sigonius quoque de illa sic habet lib. I Hist. Bonon.: Juliana vero, eximiæ pietatis studio inflammata magnam fortunarum suarum partem, erat enim locupletissima, alendis in cœnobio divini Stephani monachis attribuit, atque eorum numero filium unicum (Laurentium, uti nonnullis placet, cujus Ambrosius meminit in Hortatione ad virginitatem) ut pie Deo serviret, adscripsit. Denique & in S. Stephani templo a S. Petronio sepultam scribunt.
[59] Constructo S. Petronii opera S. Stephani templo, [Aliud S. Foanni] S. Joannis Apostoli & Euangelistæ ecclesiam mox subjungit anonymus: de qua ita Sigonius lib. I de Episcopis Bononiensibus: In æde autem sancti Joannis Euangelistæ, quam in monte ex tumulo terræ, de industria aggesto, construxit, montem Oliveti effinxit, in quo Christus, postquam est suscitatus a mortuis, cum discipulis suis stans, ipsis aspectantibus, in cælum ascendit, qui locus nunc, aucta jam pridem æde, in medio ipso templo cruce lapidea signatus invisitur. Quæ vero inter hæc duo fana (SS. Stephani & Joannis) loco summissiore planicies intercedit, ea celebrem Josaphatis vallem repræsentavit, in qua idem judicium de vivis & mortuis ultimo die facturus creditur, atque hæc omnia ad eorum locorum exemplum fecit, quæ ipse Hierosolymis spectaverat tum, cum eas regiones pietatis ergo perlustravit. Eadem fere Galesinius scribit in Actis S. Petronii num. 8: sequenti vero ornamenta quædam sacra, ut columnam & crucem Christi, ut triclinium, in quo cum discipulis suis Dominus discubuit, aliaque ad excitandum Dei amorem in primis idonea, enumerat, quibus S. Petronius S. Stephani templum decoravit. Quæ omnia, inquit, sanctissimæ religionis monimenta adhuc magna Bononiensis populi pietate coluntur, augustioremque reddunt ipsam S. Stephani ecclesiam, quam ille Hierosolymæ nomine appellavit, eamque ob causam vicus nunc etiam, eidem ecclesiæ conjunctus, Hierusalem nominatur.
[60] [Euangelista sacrum,] Ceterum hæc S. Joannis ecclesia e parœcialibus una est, & canonicorum Regularium Lateranensium administrationi concredita. Jam inde ab Agapeti Pontificis temporibus Bononiensis episcopi juribus subjectam fuisse, ex Gregorii VII rescripto colligitur, quod ad annum 1073 Sigonius lib. 2 de Episcopis Bononiensibus exhibet: multis illam reliquiis ditavit S. Petronius, quas anno 1427 die VIII Augusti Cardinalis Ludovicus Arelantensis, Martini V legatus, & anno 1450 Cardinalis Bessarion, legatus pariter Apostolicus, visitarunt. Fundamenta illius S. Petronius, cujus brachium possidet, posuit anno 433, eamque consecravit biennio fere post. Ampliori forma donata est anno 1221, & pulcherrima dein ornata testudine, anno 1640 ad umbilicum perducta. In choro sacelli majoris inventa est arcula cum inscriptione hujusmodi: Capellam hanc majorem a D. Jo. Euangelista, angelorum turba comitato, designatam, fæmina quedam, cum sæpius clarissime vidisset apparitionem, ex Dei præcepto mox curavit, & a fundamentis erigendam anno Domino MDXVII; nimirum B. Helena de Oleo, de qua actum est in Actis nostris ad diem XXIII Septembris; ubi multa de B. Helena in vulgus sparsa fuisse commenta dicuntur; quibus annumerari in primis illud potest, quo e S. Petronii familia fingitur oriunda. Multa quoque, quæ parum probabilia videntur, de revelationibus apparitionibusque ipsi factis circumferuntur: quidquid de apparitione S. Joannis Euangelistæ, ipsi facta, dicendum fit, eam, sicut & alia pleraque hoc numero, retuli ex fide Masinii Bononiæ perlustratæ, tertio editæ, pag. 122 & sequenti.
[61] [alia SS. Bartholomæo & Marco.] De S. Bartholomæi & S. Marci templis ex eodem Masinio pag. 133 & 289 nonnulla huc transcribo. Utrumque S. Petronius condidit anno 432, S. Bartholomæi vero templum anno 1210 ignis corripuit, qui, ut Sigonius scribit in Historia Bononiensi ad hunc annum, fortuito in porta Ravennate excitatus, præter S. Bartholomæi ædem, SS. Stephani, Vitalis & Donati templa, per vicinas domos dilapsus, eodem casu involvit. S. Bartholomæi vero templum Gozzadinorum familia anno 1298 suis e cineribus excitavit. Anno 1599 Patribus Theatinis cessit, annuente Clemente VIII: animarum vero curam, quæ huic annexa erat, Alfonsus Paleotus, Bononiensium antistes, vicinis parœciis distribuit. Veteri huic S. Bartholomæi templo novum successit, eidem Sancto, & S. Cajetano, PP. Theatinorum institutori, sacrum, cui initium dedit annus 1652, primum novæ fabricæ lapidem ponente Hieronymo Lomellini, S. R. E. Cardinali & legato Bononiensi: divina vero officia celebrari illic cœperunt anno 1664 die XIV Decembris. De templo S. Marci præter jam dicta citatus Masinius pauca hæc annotavit, nempe S. Marci olim parœciam anno 1566 die IX Aprilis unitam fuisse parœciæ S. Donati, ipsam vero S. Euangelistæ ecclesiam ejusdem Sancti sodalitio concessam anni ejusdem mense Augusto, die vero XXIV.
[62] [Fabiano & Sebastiano,] Neque hic stetit S. Petronii in condendis hoc anno ecclesiis labor: etenim, si Masinio fides habenda est, alia quoque hoc anno Sanctis templa excitavit, alterum nimirum SS. Fabiano & Sebastiano, alterum S. Martino Turonensi, tertium S. Luciæ, quartum denique S. Barbatiano. SS. Fabiani & Sebastiani templo ad portam castri, seu di castello dictam, sito ingens terræ motus ruinam intulit anno 1505, de quo Sigonius lib. 5 de Episcopis Bononiensibus ad prædictum annum universim scribit: Biennio post urbs duabus gravissimis calamitatibus afflictata est, insigni terræ motu, & rei frumentariæ difficultate. Tremore vero ita concussa est, ut altissima ac maxima quæque ædificia labefactata, ac pinnis, verticibusque sint exuta. Quo metu percussa civitas per multos dies sub dio in campis urbis sibi tabernacula fixit, atque ibi mente in primis sollicita pernoctavit: sed postmodum instauratum fuit. Anno 1595 die XV Junii jussu Clementis VIII auctum est parte parœciæ S. Lucæ, cujus pars altera S. Columbani parœciæ cessit. Servari in illo quasdam S. Petronii reliquias pag. 205 Masinius ait; sed, quænam eæ sint, non edicit.
[63] Hæc de templo SS. Fabiano & Sebastiano S. Petronii opera erecto: [Martino Turonensi,] porro duplex Bononiæ visitur templum S. Martino sacrum; alterum, de quo Sigonius lib. 2 de Episcopis Bononiensibus ad annum 1217 hæc scribit: Anno millesimo ducentesimo septimo decimo titulus S. Martini ad Aposam conditus est. Quia vero proxime dixerat Sigonius: Eodem sedente Henrico (a Fracta) aliæ etiam, minus insignes ecclesiæ excitatæ; prioribus Sigonii verbis Carolus Rabbius hanc annotationem subjecit: Crevit autem mox in insignem ecclesiam, amplumque cœnobium PP. Ordinis sanctæ Mariæ de monte Carmelo, qui huc venerunt anno MCCXCIII. Modo illud incolunt PP. ejusdem Ordinis congregationis Mantuæ, quibus locum concessit Joannes Soreth, Prior generalis, anno MCCCCLXVI. Alterum vero eidem S. Martino sacrum & in valle Aposæ situm, quod S. Martini, vulgo Dalla croce de' sancti appellatur. Hoc autem S. Martino sacrum esse, voluit S. Petronius haud ita dudum ab illius obitu. Aposani nomen utrique dedit Aposa fluvius urbem permeans.
[64] Quæ vero ad S. Luciæ, virginis martyris templum præcipue spectant, [Luoiæ,] ex Carolo Rabbio disces, qui Sigonio ad annum 1541, Societatis nostræ Patres ad S. Luciam prima vestigia fixisse, referenti subjecit, quæ sequuntur: Ecclesia ædificata, sedente D. Petronio, circa annum CCCXXXII, diruta postmodum anno DCCCCIII ab Hungaris. Solum possedere diu canonici Lateranenses, qui illud cesserunt Savino Saxoferato anno MCCVIII, ut ecclesiam reædificaret: eo mortuo iterum canonici tenuerunt, ecclesiamque constructam coluerunt ad usque annum MCCCCXVIII, a quo tempore possederunt sæculares presbyteri titulo Rectoris; ac hujusmodi erat Hieronymus Casalinus, qui D. Franciscum Xaverium domi recepit. Modo antiquæ ecclesiæ S. Luciæ ne vestigium quidem apparet, quippe eo in loco visitur nobile atrium amplissimi collegii PP. Societatis. At proxime sub ejusdem Virginis ac Martyris nomine visitur magnificum templum, quod construi cœpit anno MDCXXIII, Angelo Gozzadino, archiëpiscopo Niciensi, & suffraganeo Bononiensi, primum lapidem ponente XIV Kal. Majas.
[65] Sigonius lib. 1 Historiæ Bononiensis ad annum 430 S. Barbatiani templum inter ea, [quod non ita liquet de S. Barbatiano;] quæ S. Petronius Bononiæ vel condidit vel reparavit, diserte annumerat: sed lib 1 de Episcopis Boniensibus eadem recensens, de S. Barbatiani æde ne verbum quidem facit: ad annum vero 485, monasterium S. Barbatiani S. Jocundi, quem tertium a S. Petronio Bononiensium præsulem ponit, tempore constructum fuisse, conjicit. Dubitavitne Sigonius, num S. Petronius re vera S. Barbatiano templum erexerit? Docet enim Benedictus XIV, Sigonium librum de Episcopis Bononiensibus serius conscripsisse, in eoque, quæ in Historia Bononiensi minus caute scripserat, emendasse. Utut sit, equidem anno 432, quod Masinius ait, S. Barbatiano templum S. Petronius erexisse non videtur; nam tum temporis, quantum quidem apparet, S. Barbatianus e vivis nondum excesserat. Illius obitum anno 444 illigat Hieronymus Fabri lib. de Antiquitatibus sacris Ravennatibus pag. 195; Rubeus lib. 2 de rebus Ravennatibus inter annum 438 & 444 collocat. Obiisse Ravennæ legitur in Actis apud Agnellum tom. 2 pag. 39 Appendicis, cum condendo Arimini S. Stephani templo Galla Placidia erat intenta; quod anno 438 contigisse, scribit Cæsar Clementinius lib. 2 Rerum Ariminensium. Ceterum, teste Masinio, pag. 570, S. Barbatiani ecclesia olim penes canonicos Lateranenses fuit, sed ab his ad monachos S. Hieronymi de Observantia translata anno 1480; quod etiam Sigonius ad annum mox laudatum testatur his verbis: Inde anno MCCCCLXXX monachis eremitis S. Hieronymi ædem S. Barbatiani vacantem ex Pontificis (Sixti IV) decreto communicavit, cum hospitium habere optarent. Quibus subjicit Rabbius: Instituti fuere a B. Petro de Pisis circa annum MCCCLXX, locus ipsis datus an. MCCCCLXXX die XVI Augusti.
[66] [denique Agathæ & Theclæ pariter excitavit,] Binis proxime sequentibus annis S. Joanni Apostolo & Euangelistæ, & SS. Theclæ Agathæque virginibus martyribus templa erexit; S. Joanni quidem & S. Agathæ anno 433, S. vero Theclæ anno 434, si quidem vera Masinius scribit: non enim convenit inter auctores omnes, quibus annis templa singula, jam enumerata, sive a fundamentis excitasse, sive collapsa instaurasse S. Petronius perhibetur. De templo S. Joannis egi num. 59 & seq. Superest igitur, ut de SS. Agathæ & Theclæ templis pauca subjiciam. Masinius pag. 223 & seq. S. Agathæ ecclesiam parœciis Bononiensibus annumerat, & olim S. Mariæ di Castiglioni nuncupatam ait, additque, ruinam olim passam, primum anno 1196, dein anno 1653 fuisse instauratam. Postremo S. Theclæ ecclesiam olim saltem in parœciarum Bononiensium numero fuisse, ex instrumento quodam anni 1375, idem Masinius pag. 461 & sequenti affirmat, hodieque secularium presbyterorum administrationi commissam, ac denique S. Petronii reliquiis ditatam.
[67] [sacrisque reliquiis locupletavit.] Neque vero S. Petronio satis fuit tot templa Bononiensibus excitasse, sed etiam plurimis Sanctorum exuviis ditanda & munienda censuit: His operibus perfectis, inquit Sigonius lib. 1 Historiæ Bononiensis ad annum 430, Constantinopolim ad Theodosium, sive privati, sive publici officii caussa repetiit, ac pro ea, qua apud imperatorem valebat, auctoritate multas Constantinopoli sacras reliquias auferendi potestatem obtinuit, quibus domum regressus cum alia templa a se constructa, tum in primis ipsum Divi Stephani fanum ac sacella ad cruces quatuor collocata ornavit: nimirum præter templa jam enumerata ad quatuor urbis portas totidem etiam cruces lapideas S. Petronius excitavit, quæ dæmoni quidem terrori, Bononiensibus vero præsidio, & perpetuo ad fortiter pro Deo, & salute sua dimicandum, incitamento essent.
§ V. Sanctus Bononiam reparat & amplificat.
[Bononiam semirutam,] S. Petronius, Bononiam veniens, non modo sacra, sed profana etiam ædificia sus deque conversa invenit; quæ quidem sors Bononiæ cum multis Italiæ civitatibus erat ea tempestate communis, ut ex S. Ambrosii Epistola intelligitur, qua Faustinum, sororis suæ amissionem ægrius ferentem, ita consolatur: Sed doles, quod dudum florentissima repente occiderit. Verum hoc nobis commune non solum cum hominibus, sed etiam cum civitatibus, terrisque ipsis est. Nempe de Bononiensi veniens urbe a tergo Claternam, ipsam Bononiam, Mutinam, Rhegium derelinquebas, in dextera erat Brixillum, a fronte occurrebat Placentia, veterem nobilitatem ipso adhuc nomine sonans, ad lævam Apennini inculta miseratus, & florentissimorum quondam populorum castella considerabas, atque affectu relegebas dolenti. Tot igitur semirutarum urbium cadavera, terrarumque sub eodem conspectu exposita funera, non te admonent, unius, sanctæ licet & admirabilis feminæ, decessionem consolabiliorem habendam &c. Certa itaque est Bononiensium clades; at quo auctore illata?
[69] Rem ita contigisse, nonnulli volunt. Gratiani imperatoris jugum, [quam elædem] defuncto Valentiniano, Bononienses excusserunt, initaque cum Mutinensibus ac Rhegiensibus societate, finium suorum dilatandorum causa, vicinis Claternatibus bellum intulere. Re cognita, Gratianus Asclipium quemdam, Spoleti morantem, cum exercitu Bononiam misit, qui & Claternates imperio vindicavit, & Bononienses ipsos ad deditionem compulit, impositoque civitati præfecto, qui eam in officio contineret, Spoletum rediit. Verum hæc omnid lib. 1 Historiæ Bononiensis Sigonius explodit, tum quod hæc veterum Annalium auctoritate destituta sint, tum quod verosimile non videatur, iis tum viribus fuisse Bononienses eorumque socios, ut adversus integras adhuc Romani imperii opes arma capere ausi fuerint; quod ne opulentissimæ quidem per ea tempora civitates cogitarunt; tum quod vel ab ipso motuum exordio per Liguriæ consularem, cui parebant, facile potuissent in officio contineri. Sed narrationis seriem repetamus.
[70] Exstincto Gratiano, ad Theodosium, hujus nominis I, [Theodosio I nonnulli male adscribunt,] imperii summa devoluta est: hic, ut aiunt, antiquis urbium, provinciarumque magistratibus novos pro arbitrio substituit, Bononiamque in primis hominem Græcum, sibi quidem carum, sed avarum, superbum, & intemperantem misit; qui cum minis & precibus nobilis matronæ Bononiensis pudicitiam tentaret, rem illa marito patefecit. Is modeste hominem monuit, ut ab incepto desisteret, sed colaphum abstulit: qua re percitus matronæ conjux, illatum sibi probrum ulcisci volens, stricto mox gladio, imperatorium præfectum interfecit. Hinc Bononienses, male sibi metuentes a Theodosio, ne, quod Thessalonicensibus haud ita pridem evenerat, sibi quoque contingeret, in civem suum profugum, quibus modis potuere, animadverterunt; occisi vero corpus multo honore terræ mandarunt. At ne hoc quidem modo Theodosii iram effugerunt: adveniens enim paulo post in Italiam imperator, Bononienses Thessalonicensium sortem subire coëgit. Qua de causa S. Ambrosius Theodosium, cum Mediolani esset, templi aditu prohibuit, & anathemate percussit, quo prius illum solvere noluit, quam legem condidisset, ne quis morti traderetur, nisi dies effluxissent 30, posteaquam in reum lata esset mortis sententia.
[71] [& fabulosis admodum] Hisce anonymus noster partim consonat, partim nonnulla addit, partim repugnat. Si enim, quæ modo relata sunt, sequimur, imminentem cladem Bononienses non prospexerunt modo, sed etiam a sese avertere studuerunt: si vero anonymum, nihil tale suspicantes inopinata clade oppressi sunt. Ipsi vero, inquit num. 17, ignorantes pestem futuram, fecerunt secundum edictum regis. Quæ vero de suo addit hæc fere sunt: primum, significasse Bononiensibus Theodosium, ut cuidam nepoti suo decentem sepulturam adornarent, quem apud illos tumulatum vellet; quo nimirum incautos repentino impetu obrueret, & benevolentiæ specie tegeret vindictæ libidinem. Alterum, commotum rei indignitate S. Ambrosium sanxisse, ne quis regum Bononiam deinceps ingrederetur, neve cujuspiam funus in urbem inferretur.
[72] [adjunctis] Porro edictum Ambrosianum, ut quidem contendunt, apud Patricellium his verbis concipitur. Servus Christi Ambrosius Mediolanensis episcopus. Dilectissimi fratribus universis utriusque ordinis, majoris scilicet & minoris, in Domino eternam salutem. Cunctis Italiæ regni subversionem Bononiæ civitatis credimus fore notissimam, quam non vera justitia, sed calva occasione, Theodosica rabie, crudeliter perpessa est. Quam ob rem, dignum æquumque fore censuimus & ex parte Dei, & sancti Petri, cujus vocabulo Bononiensis ecclesia decoratur, damnatam, ac irrevocabilem sententiam anathematis obnixe statuimus atque firmamus, ut nemo regum modo urbem Bononiam ingrediatur. Si quis autem tam audax forte extiterit; qui huic sententiæ non satisfecerit, & prædictam urbem temere ingressus fuerit: præsenti anno, illius vita finiatur, & ne ultra dilatetur. Corpus quoque mortui cujusque minime deferatur in urbem, ne simili occasione tale amplius detrimentum patiatur. Addit anonymus noster, id edictum S. Ambrosii jussu ad partem muri civitatis Orientalem, quæ intacta permanserat, marmorea in tabula appensum, tamdiu substitisse, dum tandem crebris incendiis in cineres abiit.
[73] [vestiunt,] Hæc vero aum anonymus noster, aliique scribunt, næ illi manifesto produnt, anilibus fabulis se nimium credulos. In ore quidem omnium est Theodosii in Thessalonicenses immoderata ultio, & probis antiquitatis testimoniis consignata: at de illata a Theodosio Bononiensibus strage nihil Ambrosius ipse, nihil uspiam veteres meminerunt. Neque necesse est pluribus fabulam refellere; quam prudenter in Actis S. Petronii suppressit Galesinius, & rerum Bononiensium cautiores eruditioresque scriptores non admittunt. Audi Sigonium lib. 1 Historiæ Bononiensium ad annum 375: Hanc autem historiam (cædis Thessalonicensis) tum ipsius Ambrosii scriptis, tum omnium ecclesiasticorum scriptorum monumentis consignatam vulgo ad Bononiam ita traducunt, ut totam rem longe aliter, ac gesta sit, explicent. Dein, fabulam paucis exponens, sic pergit: Quæ quam aliena sint, ut cetera omittam, illud non dubio esse argumento potest, quod probabile non videtur, Bononienses recenti adhuc, ut ipsi scribunt, clade a Gratiano accepta infirmos, suis viribus nixos, tantum facinus esse aggressos (arreptis nempe repente armis, & occiso magistratu, a Theodosio descivisse) &, quod Pontifex Maximus in tanta gentilium & Arrianorum perfidia & contumacia non edixisset, id alienæ civitatis episcopum edixisse.
[74] Hisce igitur missis, ad verisimiliores de Bononiensium clade opiniones accedamus. [alii vero ad Maximum, aliosque tyrannos,] Baronius ad annum 387 num. 60 Maximo tyranno illam his verbis adscribit: Porro ipse ingressus Maximi in Italiam, sicut repentinus, ita terribilis visus est: instar enim exundantis torrentis montium angustiis coarctati, in planiciem se totum effundentis, cunctaque sibi obviam secum trahentis, eam Italiæ partem, quæ ipsi post Alpium descensum occurrit, immensa affecit clade; nobilesque tunc civitates Placentiam, Rhegium, Claternam, Mutinam, Bononiam, & alias dire exagitavit, prædatis divitiis, adductis civibus in captivitatem, ut Pacatus affirmat, quæ & pertingit S. Ambrosius in Epistola ad Faustinum. Ambrosii verba supra num. 67 recitavimus, e quibus tamen non liquet, quo tempore, quove auctore clades, cujus meminit, Bononiensibus illata sit: hæc vero tantum de Italia Pacatus in Panegyri Theodosii scribit: Alta licet vulnera (quod fatendum est) proximus nobis Italus, contiguus ostendat Hispanus, sed in dolore suo habet uterque solatium. Tyrannidem ille non vidit, hic tyrannicidium vidit. Reliqua, quæ proxime citata mox verba præcedunt & sequuntur, ad Gallias pertinent. Alta igitur vulnera sub Maximo, teste Pacato, accepisse videtur Italia; num etiam Bononia? Neque firmioribus fundamentis ii nituntur, qui eam contigisse volunt sub Eugenio, qui anno 394 bellicis motibus concussit Italiam, & a Theodosio victus usurpati imperii pœnas dedit.
[75] Ad Constantini Magni ætatem recurrit Sigonius, ut vastatæ Bononiæ tempus assignet; [vel Constantinum Magnum verosimilius referunt,] sic enim habet lib. 1 Epp. Bononiensium: Idem etiam (S. Petronius) præcipuus auctor imperatori (Theodosio juniori) fuisse prædicatur, ut urbem (Bononiensem) restitueret, quam ætate sua semirutam fuisse, sanctus refert Ambrosius: cladem nempe notans, quam bello Maxentiano una cum reliquis Æmiliæ urbibus a Constantino accepit. Sigonio Benedictus XIV nuper accessit, ubi de S. Petronio agit. Invenit ipse, inquit, in hac urbe in statu deplorabili omnia, ita ut jure ac merito nostræ regiones appellatæ fuerint a S. Ambrosio in citata Epistola ad Faustinum reliquiæ infelices, & cadavera urbium, quas propemodum prostraverant & oppresserant clades a Maxentio illatæ & civilia bella sub tyrannide. Id tamen inter utrumque discriminis intercedit, quod ille Constantinum, hic vero Maxentium una forte cum reliquis tyrannis harum calamitatum auctorem præcipuum faciat; ut utriusque verba conferenti manifestum fiet.
[76] Constantinus sub annum 312 e Galliis in Italiam adversus Maxentium movens exercitum primum Segusiensium civitatem vi cepit, [Petronius non modo reparat,] ad Alpium radices sitam. Injectæ urbis portis faces, longius progressæ, urbis partem consumpserunt: sed Constantini opera ignis exstinctus est, ut legitur in Nazari Panegyrico, eidem dicto. Hinc Taurinum progressus, Maxentii copias fudit, & Taurino, aliisque Italiæ urbibus, Alpes inter & Padum sitis, se sponte dedentibus, potitus est. Mediolanum quoque accessit, benigneque habuit urbes, quæ ultro ejus amplectebantur imperium. Altero apud Brixiam hostem prælio fudit, ac mox apud Veronam tertio. Cessit & hæc victori Constantino. Aquileiam quoque & Mutinam, & urbes Italiæ alias oppugnavit, ut illius panegyrista mox laudatus his verbis refert: Prætereo te, Aquileia, te, Mutina, ceterasque regiones, quibus propter insecutas incredibilium bonorum commoditates gratissima fuit oppugnationis injuria. Sicut ergo oppugnare Mutinam coactus est, ita verosimile visum est Sigonio, neque abs re, Bononiam aliasque vicinas urbes obsidione cinxisse, iisque, saltem dum se dederent, usitata bellorum damna intulisse. Favet Sigonio Zosimus, qui libro 2 ait, Constantinum iis urbibus, quæ se sponte dedebant, nihil damni intulisse, contra subvertisse, quas sibi repugnantes habebat. Quod vero ad Maxentium attinet, is quidem exactionibus, libidinibus, cædibus fœdavit Italiam, at nescio, an sibi parentes urbes oppidaque diruerit. Sigonii itaque sententiæ malim subscribere, quamquam nec inficiari velim, etiam sub Maximo aliisve tyrannis Bononiensium civitatem in varias calamitates incurrere potuisse.
[77] [sed etiam ampliori] At quisquis fuerit harum calamitatum auctor, illud equidem certum est, pessimo loco fuisse Bononiensium rem, cum S. Petronium, rerum suarum instauratorem, divino munere sunt consecuti. Principio quidem, ut memorant, ambitu haud magno Bononia fuit, ut prisca ferebant secula. Binis dumtaxat portis ad illam aditus patebat, quarum altera Orientem, Occidentem altera spectabat; illa Ravennam versus ducebat, hæc Mutinam. His tertiam quartamque sub imperatoris Gratiani imperio adjectas ferunt. Cum vero Bononiam S. Petronius reparavit, portas alii novem, duodecim alii exstructas volunt; itaque non solum olim collapsa restituit, sed civitatem ampliori etiam forma donavit, ut S. Petronium, velut alterum urbis suæ conditorem non immerito habeant Bononienses. Quæ quidem Galesinius in Actis S. Petronii num. XI ita breviter complexus est: Ne vero quid offitii, quod a se proficisci posset, erga populum Bononiensium prætermitteret, Theodosii imperatoris, cui carissimus erat, & civium Bononiensium, quos unice in Christo diligebat, auxilio usus, urbis ambitum auxit.
[78] [forma donat,] Sigonius vero lib. 1 Historiæ Bononiensis in hunc modum scribit: Postremo Petronius ne quid officii erga Bononienses prætermitteret, quod a se proficisci posset, imperatoris ac Bononiensium auxilio usus, urbis ambitum longius, quam adhuc fuerat, protulit, qui quantus ad eam usque ætatem esset, portæ illius quatuor indicant, quæ fuerunt in iis locis, ubi adhuc rei monumento sunt cruces lapideæ quatuor ejusdem ibi Petronii opera excitatæ. Novos autem per ea spatia muros circumduxit, in quibus portæ vetustæ aliquot in orbem erectæ hodieque visuntur, quæ Turricularum nomine appellantur. Addit anonymus num. 19 a Theodosio I, Ambrosii jussu, Bononiæ partem instauratam fuisse, perfecisse vero Petronium, quod Theodosianæ operæ deerat: porro imperatoris ministros Petronio copiose suppeditasse quidquid ad instaurandam Bononiam necessarium erat; quod ut verum fortasse sit, falsum tamen videtur, quod addit anonymus, propterea id illos fecisse, quod imperatoris esset affinis, quod quam parum verisimilitudinis habeat, in superioribus dictum est, & tum Sigonius, tum Galesinius silentio sibi prætereundum, prudenter existimarunt.
[79] Quam sacris profanisque ædificiis auxerat S. Petronius Bononiam, [& schola publica ornandam curat,] etiam scholæ publicæ jure a Theodosio ornandam curasse, Bononienses tradunt; qua de re ita Sigonius sæpe citatus lib. 1 Historiæ Bononiensis scribit. Adhæc tot ac tanta Petronii erga se beneficia, illud in primis etiam se ei debere, civitas profitetur, quemadmodum veteribus ipsa in monumentis notatum, ac posteriorum imperatorum auctoritate confirmatum habet, quod jus publicæ scholæ, quo postea Bononia præter ceteras Italiæ civitates præcipue floruit, idem a Theodosio impetrarit, honesta jam inde a primis imperatoribus studiorum fovendorum consuetudine instituta. Mirum vero est, eumdem Sigonium lib. 1 de Episcopis Bononiensibus, ubi de S. Petronio agit, de re tam præclara nihil meminisse, nihil sæpe laudatum Galesinium in Actis S. Petronii, nihil denique anonymum, qui his facem prætulit. Quænam sint monumenta illa, quibus a Theodosio erectum apud se Lycæum, Bononienses edocti sunt, hoc saltem loco Sigonius non edicit. At Benedictus XIV Theodosiani cujusdam Privilegii meminit, cujus quidem autographum anno 1313 combustum fuerit, exemplar tamen in S. Petronii bafilica insculptum, & in ærea tabula, Ludovici Bolognini opera, anno MDVII in templo S. Dominici descriptum sit.
[80] Theodosiani privilegii exemplar Muratorius edidit tom 3 Antiquitatum medii ævi, [ut quidem Bononienses] Diss. 34, quod tum ob prolixitatem, tum ob exiguam, quam meretur fidem, huc transferre, necesse non judicavi: audi tamen Muratorii de illo judicium: Temporis, inquit, essem prodigus, immo & erudito lectori injurius, si vel unum verbum impenderem ad ostendendam diplomatis falsitatem, quippe quæ apertissime in oculos omnium, nemine etiam indicante, incurrat. Ne vero cuipiam mirum videatur, Sigonium supra laudatum, scriptorem diligentem & cautum, hujusmodi figmento manus dedisse, ita pergit: Non improbata quidem videtur solemnis hæc impostura Sigonio nostro in Historia Bononiensi. At mihi justa suspicandi causa est, Operi illi, post ejus mortem edito, laciniam ab aliquo assutam fuisse. Vide, quæ dixi in ejusdem Sigonii Vita, ejus Operibus in novissima Mediolanensi editione præposita. Alterum Theodosiani Privilegii exemplar Ughellus affert tom. 2 Italiæ sacræ col. 9, quod, inquit, extat in marmorea tabula incisum apud ecclesiam S. Petronii; tametsi sua ipsius narratione apud cordatos viros, rerumque antiquarum peritos claudicare videatur. Brevius istud quidem est, & propterea huc transcribendum; sed sic, ut illud recitasse, simul etiam sit, refutasse.
[81] Ita habet: Ne bonæ artes, cunctarum disciplinarum dogmata depereant, [evincere conati sunt,] cum mores, sanitas, judicia, cæteraque id genus optimis doctrinis gubernentur: Nos Theodosius Dei gratia Rom. imperat. Augustus commoditate, & fertilitate loci capti V ac XX mensium pensitato consilio, summo Pontifice Cælestino, Cardinalibus XII, archiëpiscopis, episcopisque innumeris, aliisque in variis dignitatibus constitutis principibus ac ducibus Christianis, Balduino quoque Flandren. ac Gualterio Pictaviensi comitibus legatis, quorum alter Ludovici Franciæ, alter Philippi Angliæ regum illis arduis negotiis addictus, vicem gessere, sedente etiam centum senatorum collegio, Bononiam omnium scientiarum fontem, arcanorum nostrorum armarium, perennem studii sedem, fore hac inviolabili indulgentia decernimus, volentes insuper, ut omnes sententiæ a judicibus, qui in alma hac civitate per quinquennium saltem non studuerint, latæ, nullæ penitus existant: & si quis ad magistratus promotus dignitatem, ab alio quam ab archidiacono Bononiensi librum magistralem susceperit, quamquam id quarumlibet facultatum periti præstiterint, approbaverintque, eum auctoritate nostra omni dignitate privamus. Si quis vero scholasticos ad hoc studium euntes abeuntesque ausu temerario offenderit, capite puniatur. Hoc ni præses exequatur, eadem illum pœna affici jubemus. Hujus autem sacræ Constitutionis exemplar, bulla aurea majestatis nostræ munitum, manuque Ciceronis, curiæ nostræ notarii, scriptum ad perpetuam rei memoriam, Petronio episcopo, ex cæsarum Constantinopolitanorum sanguine orto, idem summis precibus efflagitanti, ac procuranti, gubernandum, custodiendum, omnibusque viribus exequendum tradimus ac concedimus. Romæ in Capitolio, anno Dominicæ Nativitatis CCCXXXIII, die IX Maji.
[82] [sed hactenus exteris non persuasere.] Bononienses, inquit Benedictus XIV, monumenti (de quo num. 79 in fine) sinceritatem communiter defendunt, Ghirardaccius, Vizanus, Gagius, Orlandus in Notitia Scriptorum Bononiensium; sed exteri nonnulli validis argumentis impugnant. Subdit dein Muratorii verba num. 80 adducta, additque, Alexandrum Macchiavellum Apologiam pro ea concinnasse; sed quæ Boëhmero minime satisfecerit; aliumque præterea in eodem argumento jam tum, cum de Petronio scribebat Pontifex, multis annis versatum esse, sed cujus ea de re notitias nondum acceperat: quorum lucubrationes, cum non viderim, æquum non foret, de illis judicium ferre; quamvis verear, ut in sententiam suam exteros pertrahere possint. Benedictus XIV Sigonii sententiam (si tamen Sigonii re vera fuit) amplectitur; non tam Bononiensium monumentis, quam Sigonii, quantum apparet, judicio & auctoritate motus; vel spe fore, ut solidius & clarius, quam hactenus ostensa esset, Bononiensium industria & labore, quorum id maxime interest, Lycæi Bononiensis origo & antiquitas ostenderetur.
§ VI. Sancti obitus, miracula & cultus.
[Sanctus, ut cœperat, sues pie regere pergit,] Sanctum Petronium, postquam sacris profanisque ædificiis Bononiam auxerat & ornaverat, instituto etiam in Orientem itinere, magnam inde vim reliquiarum ad suos reducem avexisse & conditis a se monasteriis dispertiisse, præsertim vero S. Stephani templo, jam diximus, quarum in Actis Inventionis, ab æquali auctore conscriptis, & post S. Petronii Vitam edendis, enumerationem videre est. At quo anno Constantinopolim profectus, aut quamdiu illic moratus sit, haud satis exploratum habetur: quid vero a reditu suo Bononiæ egerit, nusquam, quod quidem sciam, litteris mandatum est: minime tamen dubito, quin plurima optimi sanctissimique pastoris specimina suis præbere perrexerit, cujus tam præclara fuere principia, dum tandem naturæ debitum solvit. Non una auctoribus opinio sedet de anno, quo e vivis excessit: Faber in Monumentis Ravennatibus Petronii, velut anno 485 in vivis adhuc existentis, meminit; Alberti anno 460 mortuum putat; Vizzanius anno 451, Ghirardaccius anno 450; Ghinius anno 441; Prosper Aquitanicus, sed vitiatus, anno 383; Sigonio etiam annus 450 placuit. Demum, inquit hic, mirandis multis virtutibus clarus, imperantibus adhuc Theodosio & Valentiniano, anno quadringentesimo quinquagesimo, magno sui desiderio omnibus relicto, IV Nonas Octobris migravit ad Dominum.
[84] Gennadium sequitur Sigonius: ille vero de Petronii morte ita scribit: [& obit sub annum 450;] Moritur Theodosio, Arcadii filio, & Valentiniano regnantibus. Cum igitur anno 450 Theodosius diem suum obierit, nec ultra hunc annum obitus S. Petronii differri potest; citius tamen, salvis Gennadii verbis, potuit contigisse; imo & forte re ipsa contigit: nam ex Gennadii verbis Petronio superstes fuit Theodosius; hunc vero Theodorus Lector die XXVIII Julii, Theophanes die XX Junii obiisse scribunt: Menæa quoque Theodosti ad diem XXIX Julii meminerunt; atque adeo saltem ante mensem Augustum anni 450 obiisse dicendus est. Contra S. Petronium die IV Octobris obiisse, passim Bononienses cum Sigonio, numero superiore laudato, scribunt; quod si ita esse existimemus, jam inde ab anno 449 e vivis sublatus fuerit. Si vero anno 450 obiisse ponamus, dies IV Octobris S. Petronio olim consecratus fuerit; non quod illo die obierit, sed translatæ fuerint ejus reliquiæ, aut alia quacumque ex causa, mihi non perspecta. Atque hæc quidem effecerunt, ut S. Petronii annum emortualem sub annum 450 Commentarii hujus principio collocarim. Defuncti corpus in S. Stephani templo honorifice reconditum fuit; ubi, temporum lapsu hominum memoriæ subtractum, anno 1141, singulari Numinis beneficio, sub Bononiensi episcopo Henrico repertum est, ut fuse narrat Inventionis auctor, post Vitam S. Petronii, ut dixi, edendæ. Ceterum, ut de anno S. Petronii emortuali non convenit inter auctores, ita neque de ejus successore. Hunc S. Paternianum fuisse, Sigonius censuit, quem eruditiores plerique sequuntur.
[85] Vivus mortuusque prodigiis claruit: sed eorum, [miraculis] quæ vivus fecit, non pauca, ut par est credere, posteritatis memoriæ invidit edacitas temporis: ex his unum alterumve tantum tum anonymus, tum Galesinius describit. Primum anonymus num. 19 & seq. hunc refert in modum: Dum quadam die idem venerabilis Pater ingenti cura & sollicitudine super hujuscemodi operis magistros assisteret, divinitus (factum) est, quod quidam ex artificibus, cum vellet erigere columnam in superiori ordine columnarum, toto corporis nisu junctis brachiis amplexus est eam in giro, ut erectam subsisteret, quousque ab aliis artificibus sustentaretur quibuslibet argumentis. Sed vir ille, mole tanti ponderis prægravatus, deficientibus viribus, non diu sub tam gravi onere subsistere valens cum eadem columna, insertis brachiis in circuitu, celeri rotatu de sursum ruit in terra: quem confessor Domini S. Petronius, cernens in hujus periculi discrimine positum, labi præcipiti lapsu, ad cælum protinus oculos erigens, signavit cum signo sanctæ Crucis; meritis quidem sæpe nominandi Patris, Deus illico solita pietate respexit ad votum famuli sui Petronii; quod columna illa alicujus fracturæ vel fixuræ detrimentum minime passa est, verum solida, uti prius, illæsa permansit: operarius vero, nihil mali sentiens, molem instantis periculi evasit, sicut idem solitus erat ita referre: Cum ego, totis visceribus expergefactus, angebar, undique pariter turbatus, inrevocabili cursu labi cœperam, quidam niveis stolis indutus, similis beato Petronio, astitit juxta me, qui manu sua columnam sustinuit, & me incolumem servavit.
[86] [non modo cum adhuc] Ita hic opifex mortis quidem periculo S. Petronii precibus ereptus, sed non a morte ad vitam revocatus est, si verba spectentur anonymi: rem tamen Galesinius aliter refert, unaque explicat, quod templum conderetur, dum istud prodigium accidit. Dum autem, inquit num. 10, ecclesia ipsa (S. Stephani, de qua illi proxime sermo fuerat) construitur, mirifici operis in Dei nomine edendi occasio est oblata. Nam faber quidam non tam viribus corporis, quam ingenio fretus, obnixe columnam marmoream, operis & instrumentis adjuvantibus, erigebat: sed funibus, quibus tollebatur, effractis, ille, repentina columnæ ruina oppressus, interiit. Ea re audita, beatus Petronius accurrit, orationeque ad Deum habita, fabrum, qui mortuus jacebat, ad vitam divinitus revocavit. Vides, quæ inter utrumque auctorem in recensendis hujus prodigii adjunctis discrepantia intercedat; unde fas est conjicere, prodigii adjuncta tam dissimilia non nisi ex vulgi traditione, & haud satis constanti quidem, ab auctore utroque, a re gesta multis seculis remoto, in litteras esse relata, & fidem proin integram non mereri: beneficium tamen huic opifici non sine prodigio fuisse collatum, non invitus admisero.
[87] [in vivis erat,] Alterum anonymus S. Petronii, in vivis existentis, prodigium deinde prosequitur: nimirum cum Constantinopoli sacris operaretur S. Petronius, accidit, ut Capuanus quidam nobilis, homicidii reus, atque hac de causa multatus pœnitentia publica, ecclesiam cum ceteris fidelibus ingredi non auderet; sed ante fores illius moraretur, ut ferebat eorum tum temporis mos, qui ob enormiora delicta erant a fidelium communione secreti. Id cum, revelante Spiritu sancto, ut credit anonymus, didicisset S. Petronius, iterum atque iterum ecclesiam ingredi jussum, nec tamen audentem, tertio monuit per ministrum: paruit ille tandem, cum a S. Petronio, cujus famam norat, vocari se, intellexisset: Petronius vero hominem, ne in similia crimina sese abripi deinceps sineret, sedulo monitum, summa benignitate reconciliavit Ecclesiæ. Rei interfuit imperator ipse, si anonymo credimus, qui una cum reliquis, qui aderant, dignas Deo laudes egere, quod eo miraculo servum suum Petronium illustrare dignatus esset. Vellem, ut qualecumque hoc prodigium potiori teste stabilire possem, quod intactum Galesinius præterit.
[88] Ex eorum vero numero, quæ ex hac vita ad immortalem translatus, effecit, celebre illud in primis est, [sed post mortem etiam] quod templo magnifico S. Petronii nomini condendo occasionem præbuit. Refert id Sigonius de Episcopis Bononiensibus ad annum 1307, quo contigit, hoc modo: Sequenti (anno 1307) maximum voluptatis fructum ex repentina quadam populi religione (Hubertus Placentinus, Bononiensium præsul) cepit. Cum enim multi passim in urbe languerent, forte aquam sedandæ sitis causa ex proximo puteo, qui est sub altari S. Petronii in æde S. Stephani, haurire cœperunt: inde in die Pentecostes plerique, qui ex ea biberant, febribus suis repente soluti, summæ omnibus admirationi fuerunt. Itaque, ea re animadversa, magnus inde ad hauriendum puteum concursus populi factus, multisque subinde sanatis, prisca erga S. Petronium civitatis religio instaurata, eaque summa occasio fuit magnifici postea templi illi in foro constituendi. Subdit in suis ad Sigonium Annotatis Rabbius, Bononiensium in S. Petronium religionem eo anno unius præcipue mendici occasione excitatam fuisse, qui sitis levandæ causa, hausta e puteo S. Stephani ecclesiæ aqua, & implorata S. Petronii ope, illico convaluerit; unde factus est populi concursus, & maxime ægrorum; e quibus non pauci, sanitate donati, domum redierunt. Addit Benedictus XIV ex comite Valerio Zani in Vita S. Petronii: Tunc enim vero (sanato ægro, de quo mox sermo fuit) ex propinquis pagis & terris illuc confluere cœperunt magno in numero cæci, surdi, mutili, & membris capti, ita ut in publico archivio adhuc asserventur Acta, in quibus narratur, qua providentia usi sint magistratus, & quomodo ipsorum jussu erecta sint tentoria in platea basilicæ proxima, in quibus ægroti hospitio exciperentur, ex quibus quinquaginta supra centum convaluerunt ad invocationem sancti Petronii.
[89] Hæc miraculorum series, inquit Benedictus XIV sæpe laudatus, [illustratus:] cui accessit celebris victoria, reportata ad ejusdem Sancti invocationem contra aggressorem Vicecomitem, qui sibi Bononiæ dominium usurpare conabatur, in causa fuit, ut novum amplumque templum in ipsius honorem extrueretur in platea Majori anno MCCCLXXXX. Alterum hoc S. Petronii miraculum quoque refert Valerius Zani, aitque, illum una cum beatissima Virgine, cum Bononia obsidione premeretur, in defensionem urbis apparuisse; quo spectaculo territi hostes urbis muris appropinquare non sunt ausi, campoque cesserunt. Cum vero id miraculum inter annum 1307 & 1390 contigerit; opinor Vicecomitem, de quo Benedictus, & obsidionem Bononiensem, de qua Valerius Zani, designari a Sigonio, cum ait ad annum 1359 & seqq., Bernabovem, Mediolanensem vicecomitem, Bononiensis urbis imperium sibi vindicare conatum, maxima ecclesiis suburbanis detrimenta dedisse, sed & maxima dein clade a Bononiensibus, inito cum ejus exercitu, primo ab urbe lapide, acri certamine, attritum fuisse, ac dein pacem cum Bononiensibus iniisse. Addit denique ex Leandro Valerius Zani, S. Petronii patrocinio lapsæ e sublimi puellulæ vitam fuisse restitutam anno 1444, & Sancti intercessione, sua etiam ætate, beneficia plurima iis conferri solita, qui in illo fiduciam suam collocatam haberent. Neque sane mirum, cæli civibus insertum Petronium, iis maxime propitium esse, de quibus, dum in hac vita degeret, bene mereri non destitit.
[90] [quem Bononienses inde ab obitu suo. maxime vero a seculo XII,] Qui innumera prope, quibus S. Petronius Bononiam cumulavit, beneficia, & egregiam Viri sanctitatem animo perpenderit, is facile persuasum sibi habiturus est, Bononienses haud diu distulisse, sancto suo Præsuli sacros honores impendere, & ejus clientelæ sese subjicere: & sane id ita accidisse, lib. 2 Historiæ Bononiensis de Ordinibus Religiosorum Sigonius refert. D. Petronii, inquit, episcopi, quem jam inde a morte & consecratione illius civitas præcipua religione venerabatur, ara in æde D. Stephani dicata tanta diligentia colebatur, ut etiam episcopus & canonici, cunctusque clerus quotannis eam in festo ejus adirent, ac rem divinam ibi rite conficerent, thure a monachis & aqua lustrali excepti, & certis ad cibum potumque muneribus, ut illa erant tempora, culti, cujus consuetudinis aliqua in hunc usque diem vestigia remanserunt. Ceterum quamvis minime dubium videatur, quin S. Petronius semper in honore & veneratione Bononiensibus fuerit, pauca tamen, ut ait Benedictus XIV tom. XI, Institutione 74 publicæ venerationis monumenta suppetunt, quæ quidem corporis ipsius inventione, anno 1141, Innocentio II Pontifice, Bononiensium vero episcopo Henrico, facta, sint antiquiora: verum exinde S. Petronii cultus insigne incrementum accepit. Anno 1211, ut Masinius scribit, ejus nomini sacra ædes erecta est, quæ nunc vulgo Petronii veteris dicitur; & dein sub Octaviano Ubaldino Juniore, Bononiensium episcopo, Patribus Servitis concessa fuit: altera item, quæ Castelli Bononiensis nuncupatur; nosocomium quoque ejus nomini extra portam S. Felicis dicatum fuisse, cujus anno 1375 rector fuerit Dinadanus Sala, idem Masinius scribit.
[91] [condito etiam ejus nomine anno 1390] At longe augustius Patrono suo templum, &, ut Benedictus XIV proxime laudatus ait, inter præclarissima Italiæ delubra merito annumerandum seculo XIV Bononienses erexerunt. Anno millesimo tercentesimo nonagesimo, inquit Sigonius lib. 3 de Episcopis Bononiensibus, episcopus nullus in urbe fuit. Eo vero anno res acta est omnium maxime, ut a libero populo, ad memoriam illustris. Etenim cum civitas templum adhuc, S. Petronio episcopo & patrono suo dicatum, nullum haberet, pridie Kal. Februarias decretum a concilio factum est, ut nobilissimum atque amplissimum in foro constitueretur, ac multis privatis domibus, & aliquot etiam ædibus sacris inde amovendis ingens ad id area pararetur. Quibus rebus eximia mox diligentia atque industria expeditis, VIII (alii scribunt VII) Idus Junii, clero, magistratibusque astantibus, primus lapis in basilica S. Petri sacratus in angulo templi finistro, Orientem versus, est constitutus. Quin etiam cum ædes S. Sylvestri & S. Teclæ, quæ superioribus annis translata in forum fuerat, exarsisset, populus eam reficere abnuit; sed cruce ibi lapidea posita, quam post quoque summovit, propagavit.
[92] [insigni templo,] Posteriore anno, ut idem Sigonius refert, Bonifacius Pontifex, Bononiensibus reconciliatus, præter alia, quæ Sigonius enumerat, privilegia, civitati Jubilæum, quo novum basilicæ opus proveherent, impertivit. Qua de re magna publice lætitia celebrata, tabernæ edicto publico per triduum clausæ, & ludi aliquot editi sunt IV Nonas Octobris. Bartholomæus, nondum episcopus consecratus, die S. Petronii, prima, quæ in nova basilica facta sunt, Missarum solemnia celebravit ad quartum ab Oriente sacellum, quod forte primum omnium a Bologninis fuerat absolutum. Magnificum istud opus idem Bonifacius IX, & Joannes XXII, alias XXIII, summi Pontifices non parum promoverunt. Ille enim novum S. Petronii templum die IV Octobris visitantibus quotannis lucrandas indulgentias concessit, similes iis, quæ S. Mariam Angelorum Assisii die primo & secundo Augusti, & S. Marcum Euangelistam Venetiis in festo Ascensionis Domini visitantibus concessæ sunt. Joannes vero XXII etiam reditibus auxit anno Pontificatus sui secundo; ut in ejusdem Pontificis bulla apud comitem Valerium Zani in Vita S. Petronii pag. 237 videre est. Quin & canonicorum collegio S. Petronii templum, a Pio II instituto, & a Philippo Calandrino, Bononiensium episcopo, approbato, auctum est anno 1463, teste Sigonio, ac sequenti tandem VIII Kal. Octobris tecto ejus fastigium impositum est: Quod, inquit, ut Pontifex Pius audivit, haud invitus liberalissima peccatorum venia omnes affecit, qui die illius festo basilicam invisissent. Qui plura de insigni hoc S. Petronii templo desiderat, Ughellum, Masinium, aliosque Rerum Bononiensium scriptores consulat.
[93] Nec conditis tantum templis aut sacris ædibus suum in S. Petronium amorem & venerationem Bononienses testatum esse voluerunt, [ac decretis in ejus honorem solemnibus supplicationibus.] sed solemnes etiam in ipsius honorem supplicationes, recepto a majoribus more, frequenter instituerunt; qua de re Benedictus XIV Institutione 74: Die IV Octobris de more celebrabitur festum S. Petronii, episcopi Bononiensis, cujus patrocinio ac tutela hæc civitas ac diœcesis commendantur. In pervigilio ejusdem celebritatis, nempe tertia die Octobris, sacrum illius caput a templo S. Stephani ad illud S. Petronii, solemni supplicatione indicta, transferetur; peractis deinde Vesperis, die quarta Octobris, sacrum caput eadem pompa in pristinum locum restituetur, ut fieri quotannis consuevit. Subdit ibidem Pontifex S. Petronii Festum proprio Officio ac Missa cum Octava jam olim fuisse celebratum; quod ab ipsa sacri ejus corporis inventione in usu fuisse, Galesinius ad calcem Actorum his verbis affirmat: Itaque invento beati Petronii corpore, sancitum est, ut quo die illius obitus, eodem coleretur inventio, biennii indulgentia in octo sequentes dies concessa. Quam ob causam canonicarum horarum Offitium, jam inde ab eo tempore in ejus honorem sancte institutum, illis octo diebus, pie religioseque perpetuo celebrat Bononiensis ecclesia.
[94] Argelatus tum Officium, tum Missam propriam S. Petronii, [& tum Missa, tum Officio proprio,] ex ejusdem sancti Episcopi Vita a presbytero anonymo Italice scripta & anno 1721 Bononiæ edita, tom. III Operum Sigonii col. 375 & seqq. inseruit. Ita habet Officium:
Hymn. ad Mat.
Audi, Redemptor optime,
Tibi preces quas fundimus,
Et quas tuo Petronio
Laudes canentes dicimus.
Nestoriana nuncius
Ab usque Thracum litore
De peste missus, tu Christi
Vicem gerentem consulis.
Edoctus ille somniis,
Nil cogitantem te gregi,
Nostris rogatus patribus,
Bononiensi præficit.
Relicta tollis protinus
Sectæ Arianæ semina,
Cujus profano diruta
Furore templa construis.
Sopita morte corpora
Virtute Christi suscitans,
In septa cujus aurea
Oves reducis devias.
Te nostra supplex civitas
Colit, rogatque, luminum
A Patre nobis impetres
Remissionem criminum.
[95]
Hymn. ad Laud. [huc e Sancti Vita Italica,]
Rogamus inde Te, Pater,
In veste pura supplices,
Tuo dicatam nomini
Ædem benignus aspice.
Tu sacra, tu nostras preces,
Tu vota præsens accipe,
Pestem, famemque & prælia
Nostris repelle finibus.
Tu civitatem candidæ
Innecte pacis vinculo,
Sancto fruens ut ocio,
Se tota Christo dedicet,
Sit Trinitati gloria,
Deo Patri, atque Filio,
Cum Spiritu Paraclito
In sæculorum sæcula. Amen.
Antiphona ad Laudes his verbis concipitur: Qui magna fecit in omni terra, suscepit beatum Petronium, sacerdotem magnum, & beatificavit illum in gloria. Versus: Ora pro nobis &c: Responsorium: Ut digni &c: Oratio: Exultet, Domine, populus tuus in sancti Petronii confessoris tui atque pontificis commemoratione, ut, cujus votivo lætatur Officio, relevetur auxilio. Per Christum &c.
[96]
Hymn. ad Vesp. [anno 1721 Bononiæ edita,]
Ut via cælum facili teneres,
Sancte Petroni, procul a paternis
Sedibus, Nili peragrata cursu
Antra petisti.
Alloqui sanctos tibi cura patres,
Corpus & victu tenui domare,
Et sacris almæ documenta vitæ
Tradere chartis.
Impulit magnæ pietatis ardor
Celsa te Christi juga pressa plantis
Visere, & cælum, puer unde lumen
Hausit amatum.
Nec semel juvit tepidis rigare
Lachrymis sanctum Domini sepulchrum,
Quæque divinum tetigere corpus,
Saxa vereri.
Nunc tuas multo veneramur aras
Thure solemnes, ferimusque cælo,
Hic ubi vita frueris beata,
Carmine laudes.
Præsulem, quisquis solio sedebit
In tuo, lectos famulos, patresque
Supplices, per te, Deus, atque alumnam
Prosperet urbem.
Hoc pius præstet Pater, atque Natus
Quique procedens ab utroque sanctus
Spiritus, mira bonitate cunctum
Temperat orbem. Amen.
Subditur Hymno Antiphona hujusmodi: In sanctitate & justitia serviamus illi, qui dedit nobis tam pium Patrem & sollicitum Pastorem, non sua, sed, quæ Christi sunt, quærentem. Reliqua, ut supra ad Laudes.
[97] Missa vero, in solemnitate S. Petronii celebrari solita, [transcriptis, impense coluerunt.] hæc est: Introitus: Statuit ei Dominus &c. Psalmus: Memento, Domine, David &c. Oratio: Omnipotens sempiterne Deus, solemnitatem hujus diei propitius intuere, & Ecclesiam tuam, intercessione beati Petronii, confessoris tui atque pontificis, perpetua fac celebritate gaudere. Per Dominum &c. Epistola: Ecce Sacerdos magnus &c. Graduale: Ecce Sacerdos &c. Versus: Non est inventus &c. Responsorium: Tu es Sacerdos &c. Euangelium: Ego sum Pastor bonus &c. Credo per totam Octavam. Offertorium: Inveni David &c. Secreta: Hujus, Domine, Sacrificii munus tua petimus manu contingi: quod beati Petronii, confessoris tui atque pontificis, festivitate offerimus exultantes. Per Dominum &c. Communio: Beatus servus &c. Postcommunio: Beati confessoris tui atque pontificis Petronii, Domine, gaudia votiva celebrantes, da, quæsumus, ut per hæc sancta, quæ sumpsimus, misericordiæ tuæ auribus ipse commendet. Per Dominum &c.
§ VII. Benedictus XIV caput S. Petronii a PP. Cælestinis dono accipit.
[S. Petronii caput,] Sacro S. Petronii apud Bononienses cultui Benedicti XIV, nuperi Pontificis summi, cura operaque ingens quoque accessio facta est. Cathedralis ecclesia insignes ejus reliquias possidebat; in æde S. Joannis in Monte Sancti brachium depositum erat, Dominica secunda Octobris fidelium venerationi exponi solitum, ut pag. 486 Masinius scribit; sacrum Petronii corpus S. Stephani possidebat ecclesia, sic tamen ut a reliquo corpore separatum esset Sancti caput, quo ad Patroni sui reliquias concurrentium pietati cumulatius satisfieret. Conditum hoc erat in urna, opere Gothico fabrefacta, cujus hæc erat inscriptio: Currente MCCCLXXX hoc insigne opus factum fuit tempore libertatis regiminis popularis & artium communis Bononiens. ad ornamentum sacri capitis hujus sanctissimi Protectoris: & Jacobus, dictus Rosetus, fecit. Ne alio transferretur, lato excommunicationis, ipso facto incurrendæ, anathemate, vetuerat Clemens VIII, nisi id forte causa gravissima, aut diei sancto Petronio sacræ celebritas exigeret.
[99] Mos enim iste jam olim apud Bononienses obtinuerat, [in S. Stephani hactenus servatum, cultumque,] ut supra partim retuli, ut pridie Festi S. Petronii sacrum illius caput syndico fabricæ Petronianæ ecclesiæ traderetur, publico ibidem fidelium cultui exponendum; unde die postero non sine ingenti pompa solemnique supplicatione ad ædem S. Stephani quotannis referebatur; cui tam pio laudabilique instituto detractum nihil voluit Clemens. Par vero videbatur, ut augustis S. Petronii ædibus a Patroni sui capite novum tandem decus & ornamentum accederet, quod etiam civium erat justum æquumque desiderium. Idem porro Benedicto XIV jam pridem in votis fuerat. A Bononiensi igitur sede ad summi Pontificatus apicem evectus, id sedulo egit, ut S. Stephani cœnobitæ, penes quos hactenus fuerat S. Petronii caput, Petronianæ id largirentur ecclesiæ. Ii vero haud inviti compotem voti sui fecere Pontificem, pioque Bononiensium desiderio haud gravate obsecundarunt. Transmissum itaque est ingenti celebritate ad S. Petronii ecclesiam sacrum illius caput, in illius ecclesiæ potestate & thesauris perpetuo futurum; cujus servandi rationem Pontifex, modumque præscripsit, & proprium hujus translationis Officium, sed in ipsa dumtaxat urbe recitandum, concessit. Quæ omnia e confectis hac de re monumentis, & ab ipso Pontifice Benedicto tom. X a pag. 725 evulgatis, plenius apparebunt.
[100] [Benedicto XIV] Cælestini Patres, cognito Pontificis desiderio, coactoque capitulo, ut vocant, definitoriali in monasterio SS. Petri & Catharinæ ad Magellam de Neapoli die XXV Novembris anni 1741, S. Petronii caput perpetui muneris loco obtulerunt, ut ex instrumentis, ea de re confectis, liquet. Ita habent: In nomine Domini. Amen. Per præsens publicum instrumentum cunctis ubique pateat evidenter, & notum sit, quod anno a Partu Virginis millesimo septingentesimo quadragesimo secundo, Indictione Romana quinta, die vero XXIV Martii, feliciter sedente Sanctissimo Domino nostro Benedicto, divina favente Clementia, Papa XIV. Anno illius secundo, quem diu incolumem Altissimus servare dignetur. Quæ sequuntur, Italico sermone exarata sunt, quæ adeo Latinitate donamus, sensum verborum subinde magis, quam verba secuti.
[101] [Congregatio PP. Cælestinorum] Congregatio monachorum Cœlestinorum Ordinis S. Benedicti, ut erga summos Pontifices pios admodum & obsequentes semper fovit tum venerationis, tum filialis obedientiæ sensus; sic semper arbitrata est, nihil honorificentius accidere sibi umquam posse quam idoneam opportunitatem aucupari, testandi desiderium prompte exsequendi summorum Pontificum jussa. Quapropter suam erga hodiernum Pontificem summum, Benedictum XIV, pietatem modo plane singulari professa est eadem Congregatio, quam ille clementissimæ beneficentiæ, & certis atque irrefragabilibus paternæ dilectionis argumentis perpetuo dignatus est. Cum igitur eadem Congregatio, inter dotes ceteras, quæ Sanctitatis suæ nomen tantopere illustrant, singularem quoque perspexerit pietatem erga S. Petronium, suum olim in archiëpiscopatu Bononiensi decessorem, nunc vero patronum maxime beneficum ejusdem civitatis; zelumque itidem singularem promovendi, etiam in aliis, laudati Sancti cultum, excitandique ad ejusdem Sancti venerationem fidelium pietatem; cumque penes se haberet eadem Congregatio corpus & caput supradicti Sancti in insigni basilica S. Stephani Bononiensis; rata est, suum erga Sanctitatem suam obsequium probari opportunius non posse, quam sacri illius pignoris portionem devote tribuendo, & venerabundi muneris loco, quantum quidem penes se esset, offerendo caput ejusdem Sancti, cujus viva imago, sanctique mores in eodem Pontifice ad vivum expressi reperiuntur.
[102] [dono dare decernit.] Itaque, coacto die XXV Novembris anni proxime elapsi MDCCXLI capitulo definitoriali ejusdem Congregationis Cœlestinæ in regali & venerabili monasterio SS. Petri & Catharinæ ad Magellam de Neapoli, præsentibus tum P. abbate generali, tum patribus definitoribus ceteris, primariisque Ordinis Cœlestini superioribus, iidem, ob declaratam in dictum Sanctum Sanctitatis suæ pietatem, unaque demissi sui in Pontificem obsequii magis magisque testandi causa, unanimi consensu, & deliberatione concordi, caput dicti Sancti, quantum in se esset, aut esse posset, suæ Sanctitati venerabunde offerendum decreverunt; persuasum sibi habentes, gratum habituram illius rei munus, quam illi propriam, & omnino a plena, libera, & suprema ejus auctoritate dependere, agnoscebant & profitebantur capituli Patres. Hujus vero decreti vi (cujus apographum authenticum præsenti instrumento inseritur, tenoris, ut in fine) injunctum est P. abbati D. Cœlestino Orlando, procuratori generali, ut totius religionis nomine pios hosce sensus Pontifici exprimat, &, dando donum sacri capitis S. Petronii, non solum dictam donationem viva voce confirmet, sed etiam vi facultatis, ex decreto acceptæ, scripto relinquat perpetuum & irrefragabile testimonium cum publico solemnique instrumento, aliisque Actis quibuslibet, menti Pontificiæ consonis. Hinc idem P. Orlandus, procurator generalis totius Congregationis, postquam pontificio throno oblatus, & voce tenus, consentiente etiam Eminentissimo & reverendissimo domino Cardinali Riviera, apud sanctam Sedem Cœlestinorum protectore, prædicta Pontifici attestatus est, publico rem instrumento declarandam judicavit, ut injunctam sibi provinciam omni ex parte expleret.
[103] Constitutus igitur prædictus P. procurator generalis coram me, [& per P. Orlandum] notario publico & testibus infrascriptis, inhærendo facultati, illi a pleno definitorio dicto die XXV Novembris MDCCXLI injunctæ, repetitoque expresse & verbatim condito in illo, publicatoque decreto, conscio & consentiente supradicto Eminentissimo protectore, ex pleno, liberoque arbitrio, neque aliter, nomine totius Religionis offert, dat, conceditque per modum irrevocabilis donationis Sanctitati suæ, Domino nostro Papæ Benedicto XIV, dictum sacrum caput S. Petronii, episcopi & patroni Bononiensis, quod in decenti hierotheca custoditur & publicæ venerationi exponitur in basilica S. Stephani Bononiensis; precando, nomine, ut supra, Beatitudinem suam, ut id accipiat in tesseram venerationis & reverentiæ, quam Congregatio Cœlestina professa est, ut id deinceps vel apud se retineat, vel de eo disponat ex arbitrio; nomine prædictæ Congregationis declarando, religionem suam, ex quo prædictum decretum tulit, & multo magis a præsenti stipulatione, prædictas reliquias custodire velle, velut merum depositum, & solius supremæ dispositionis postmodum exsequendæ ergo, quam de donato sibi irrevocabiliter dicto sacro capite, quantum id penes Cœlestinam Religionem est, aut esse potest, Sanctitas sua præscribere dignabitur. Declarat eodem tempore P. Procurator generalis nomine totius Congregationis suæ, illam novi Pontificiæ beneficentiæ speciminis loco habituram, si pretiosum id pignus in debitæ filialis agnitionis argumentum haud gravetur admittere, & velut acquisitum habere, quod alias suum est, & Religionem suprema Pontificia beneficentia, ut solet, tueri, securamque reddere pergat.
[104] Hisce Latine subdit Notarius publicus: Super quibus omnibus præmissis hoc publicum edidi instrumentum requisitus &c: [essert,] Actum Romæ in venerabili collegio Cœlestino S. Mariæ in Posterula, & in ædibus dicti reverendissimi patris, procuratoris generalis, præsentibus illustrissimis dominis D. Francisco Maria Martini bon. mem. Martini thesaurario, & tertia dignitate cathedralis ecclesiæ Uritanæ, & D. Josepho Formica bon. mem. Nicolai Monopolitano, testibus ad hæc vocatis, habitis specialiter atque rogatis, qui sese cum dicto patre reverendissimo subscripsere, videlicet:
D. Cælestinus Orlandus, abbas S. Mariæ
in Posterula de Urbe procurator
generalis Congregationis Cælestinorum
Ordinis S. Benedicti approbo, ut supra
&c.
Ego D. Franciscus Maria Thesaurarius Martini interfui, ut supra.
Ego Joseph Formica interfui, ut supra.
[105] [suum ea in re] Decreti capituli definitorialis, num. 102 memorati, hic tenor: Cum multis nominibus plurimum debeat Congregatio Cœlestina Ordinis S. Benedicti sanctissimo Domino nostro Benedicto Papæ XIV, præsertim vero se illi devinctam agnoscat, quod supremæ, qua potitur, auctoritatis oblitus, non principis, ut poterat, sed parentis optimi consilia inierit, & perspectam eidem Congregationi tantum voluerit pietatem suam erga S. Petronium, emeritum Bononiæ olim antistitem, nunc vero patronum munificentissimum, cujus sacrum corpus in basilica S. Stephani penes nostram Cœlestinam familiam custoditur & colitur; Congregatio prædicta id sua maxime interesse censuit, si uno, eodemque tempore, tum Pontifici Maximo filialis obedientiæ, ac officiosæ voluntatis exhiberet argumenta, tum quoque studium, operamque conferret, ut pietas ipsa summi Pastoris, ac visibilis Ecclesiæ Capitis Christi fideles ad S. Præsulis devotionem, & cultum impensius excitaret. Qua de re ejusdem Cœlestinæ Congregationis patres, penes quos est agendarum rerum potestas, in definitorio coacti, etsi satis intelligerent, ex sacri pignoris, nulla ex parte imminuti, custodia plurimum basilicæ S. Stephani dignitatis, plurimum quoque sibi ipsis splendoris accedere, & ornamenti; nihilo tamen minus conjunctis suffragiis ac libera, concordi, imo enixa omnium animorum consensione, S. Petronii caput, quod seorsim a corpore in dicta Basilica decenter asservatur, Pontifici Maximo dono dandum, consultissime deliberarunt.
[106] [ad Pontificem] Consonum quippe iis visum est, sacri Antistitis exuviis potiri Benedictum XIV, qui sponsam eamdem Bononiensem ecclesiam, proposita sibi tanti Prædecessoris imagine, verbo, & exemplo saluberrime instituere, zelo divini honoris incendere, ejusque commodum omnibus pastoralis ministerii partibus provehere numquam prætermisit. Qua de re reverendissimus Pater abbas generalis, aliique patres definitoriales ad explicandum uberius obsequentes Cœlestinæ Congregationis sensus, & ad nova in diem sibi comparanda Pontificiæ auctoritatis, & dilectionis præsidia, conjunctis studiis, plenisque suffragiis delegarunt patrem abbatem D. Cœlestinum Orlandum, procuratorem generalem, qui ad pedes sanctissimi Domini nostri humillime provolutus, eidem communi totius Congregationis nomine venerandum S. Petronii caput, quantum ad eamdem nostram Congregationem pertinet, dono daret, quique super libera & irrevocabili donatione hujusmodi, summo Pontifici facta, verbo, & scripto, & publico etiam instrumento ea omnia declararet, gereret, & exequeretur, quæ tum consona essent Pontificiæ menti, tum quoque Cœlestinæ Congregationis gratum, devinctumque animum luculenter testarentur. Id vero potissimum assereret, munus ipsum amplo fœnore satis rependi, si Congregationi Cœlestinæ, in Pontificiam veluti clientelam adscitæ, tanti principis auctoritate & præsidio foveri contingat.
[107] Porro legitimum esse hoc capituli definitorialis decreti apographum patet ex sequenti testimonio, [delegatum:] huic decreti apographo apud Benedictum XIV subnexo: Extracta est præsens copia ex Libro, seu Regestro Actorum capitularium nostræ Cœlestinæ Congregationis Ordinis S. Benedicti, qui incipit ab anno MDCCXL & præsertim ex paginis quadragesima nona & quinquagesima dicti Regestri, in quibus paginis continentur Acta capituli definitorialis celebrati in venerabili ac regali monasterio SS. Petri & Catharinæ ad Magellam de Neapoli per me D. Josephum Palatium, reverendissimi Patris abbatis generalis secretarium, & dicti capituli actuarium, factaque de verbo ad verbum collatione, concordat cum suo originali. In cujus rei testimonium de mandato ejusdem reverendissimi Patris abbatis generalis sigillum apposui, meque subscripsi.
D. Joannes Palatius secretarius & actuarius.
Loco ✠ sigilli.
Et quia D. successor quondam Petri Nicolai Cantarelli curiæ Capitolii notarius de præmissis rogatus existit; Ego Franciscus Maria Lorenzinus, civis Romanus, & publicus Dei gratia, & Apostolica auctoritate notarius ejusdem curiæ Capitolii, præsens instrumentum pro eo subscripsi, & publicavi, meoque solito signo munivi requisitus &c. salvo tamen semper &c.
Locus ✠ sigilli.
[108] Donationi capitis S. Petronii, Benedicto XIV a congregatione Cælestina factæ, [consentiente dona ioni] accessit quoque consensio Eminentissimi Cardinalis Nerii Corsini, basilicæ S. Stephani abbatis commendatarii, ut fidem facit sequens instrumentum: In nomine Domini. Amen. Per præsens publicum instrumentum cunctis ubique pateat evidenter, & notum sit, quod anno a Partu Virginis millesimo septingentesimo quadragesimo secundo, Indictione Romana quinta, die vero vigesima quarta Martii, feliciter sedente Sanctissimo Domino nostro, divina favente clementia, Papa Benedicto XIV. Anno illius secundo, quem diu incolumen Altissimus servare dignetur. Italico sermone conscripta sunt, quæ sequuntur, omnia, usque ad subjectam instrumento clausulam: Super quibus omnibus &c.
[109] Eminentissimus & reverendissimus dominus Nerius, tituli S. Eustachii S. R. E. diaconus Cardinalis Corsinus, abbas commendatarius abbatiæ S. Stephani Bononiensis, etsi semper collimaverit, velut in muneris sui partem, non tantum in abbatiæ suæ bonorum, sed etiam jurium, splendorisque conservationem; & sacrum depositum integri corporis S. Petronii, dictæ civitatis patroni, quod in ecclesia dictæ suæ abbatiæ asservatur, eorum, quæ huc faciunt, forte præstantissimum, semper maximi pro meritis fecerit, habueritque velut præstantissimum abbatiæ suæ ornamentum: nihilo minus cum pridem Eminentissimo domino Cardinali Prospero Lambertino, archiëpiscopo Bononiensi (nunc sanctissimo patri nostro Benedicto XIV) in mentem venerit æquissima cogitatio, insigni collegiatæ ecclesiæ, eidem sancto Patrono dicatæ, sacri illius depositi partem procurandi; cumque prædictum Eminentissimum abbatem commendatarium benigne rogarit assensum, donumque capitis prædicti Sancti, quod olim a reliquo corpore sejunctum, & in pretiosa hierotheca argentea, quo commodius publicæ venerationi exponeretur, collocatum fuit; non solum ob petitionis æquitatem, verum etiam quod a vigilantissimo pastore, tam bene de Bononiensi ecclesia merito, & summæ apud Eminentissimum Cardinalem, abbatem commendatarium, venerationis, profecta est; favit hic, qua potuit, promptitudine, quantum penes se esset, vigilantissimi pastoris desideriis.
[110] [Cardinali Nerio Corsiono] Cum vero exinde tam bene meritus ad solium Pontificium pervenisset, inter sollicitudines Apostolicas, quidquid e patriæ suæ & ecclesiæ Bononiensis splendore & emolumento esset, præ oculis habere non desiit, nec ipsum inter alia S. Petronii capite ecclesiam, illi dicatam, ditandi propositum. Quod quidem vix ad aures Eminentissimi domini Cardinalis Corsini pervenit, quin illud dono dare suæ Sanctitati statuerit, quantum quidem id penes se esset, una cum hierotheca, qua modo includitur, ut illo utatur pro arbitrio & ad majorem sancti Episcopi gloriam. Hinc coram me & infrascriptis testibus Eminentissimus dominus Cardinalis Corsinus, tamquam supradictæ abbatiæ S. Stephani abbas commendatarius, quantum penes se est, donatione irrevocabili dat & concedit Sanctissimo domino nostro Benedicto Papæ XIV, sacrum caput S. Petronii, episcopi & patroni dictæ civitatis Bononiensis, quod olim a reliquo corpore sejunctum, & in pretiosa hierotheca argentea quo commodius publicæ venerationi in venerabili ecclesia dictæ suæ abbatiæ exponeretur, collocatum fuit, ut illo utatur pro arbitrio & ad majorem dicti Sancti Episcopi gloriam. Declarante dicto Eminentissimo domino Cardinali Corsino, abbate commendatario dictæ abbatiæ S. Stephani Bononiensis, se, a stipulatione præsentis instrumenti, quantum penes se est, dictas sacras reliquias in dicta venerabili S. Stephani ecclesia custodiendas curaturum, velut merum depositum, solius supremæ dispositionis postmodum exsequendæ ergo, quam Sanctitas sua de supradicto capite S. Episcopi Petronii, irrevocabiliter, ut supra, oblato demisse in donum, una cum hierotheca, qua includitur, & non aliter &c, præscribere dignabitur.
[111] [S. Stephani abbate commendatario,] Super quibus omnibus præmissis hoc publicum edidi instrumentum requisitus &c: Actum Romæ in Palatio dicti Eminentissimi D. Cardinalis Corsini, posito in via Lungariæ, præsentibus illustrissimo domino Philippo Cantagalli, equite Hierosolymitano, filio bon. mem. illustrissimi D. comitis Vincentii, patritio Fulginatense, & illustrissimo D. Carolo Nappi Cancellieri, equite sacri militaris Ordinis Divi Stephani Papæ & Martyris, filio illustrissimi D. comitis Francisci, nobile Cingulano, testibus ad hæc vocatis, habitis specialiter atque rogatis, qui sese cum dicto Eminentissimo domino Cardinali Corsini subscripsere, videlicet:
Nerius Cardinalis Corsini, abbas
commendatarius abbatiæ S. Stephani Bononiæ,
approbo, ut supra &c.
Ego Philippus eques Cantagalli, interfui,
ut supra.
Ego Carolus eques Nappi Cancellieri
interfui, ut supra.
Ego Ludovicus Riccius, Dei gratia, & Apostolica auctoritate notarius publicus, & consulatus nationis florentinorum Urbis cancellarius, de præmissis rogatus præsens publicum supra dictæ sacræ reliquiæ donationis instrumentum subscripsi, & publicavi, meoque solito signo munivi requisitus.
Loco ✠ Signi.
§ VIII. S. Petronii caput ejusdem Sancti canonicis donat, & translationis illius celebrandæ ritum præscribit Pontifex.
[Sacrum pignus Benedictus XIV,] Benedictus XIV, quod dono acceperat a Cardinali Corsino & PP. Cælestinis S. Petronii caput, Bononiensibus collegiatæ ecclesiæ ejusdem Sancti canonicis transcripsit, cujus rei testes laudato suo Operi inseruit litteras, ultro citroque missas. Pontificis quidem litteræ, quibus præter alia, sacri pignoris servandi ratio præscribitur, ita habent:
Dilectis filiis capitulo & canonicis collegiatæ ecclesiæ S. Petronii Bononien.
BENEDICTUS PAPA XIV.
Dilecti filii salutem & Apostolicam benedictionem.
Etsi plurimi semper fecerimus urbem Bononiæ, patriam nostram dilectissimam, scientiarum, & bonarum artium matrem, rebusque a civibus præclare gestis illustrem: eo tamen potissimum nomine commendari digna visa est, quod inclyta Bononiensium natio S. Petronio, Antistiti olim, Patrono nunc suo, templum extruxerit, & elegantia & amplitudine celeberrimum, & in ævum permansurum pietatis suæ testimonium posteritati reliquerit. Verum quo amplioribus referri laudibus consuevit majorum nostrorum avita religio in sacra & augusta æde excitanda: eo major nos incessit cupiditas, ut sacrum ejusdem & venerabile caput, quod in Basilica S. Stephani seorsim a reliquo corpore, ibidem jacente, custoditur, & colitur, in hujusmodi templum aliquando transferretur ad augendam loci amplitudinem, & majestatem, & fidelis populi cultum impensius excitandum. Itaque ex illa die, quo Nos, utpote patritia geniti Bononiensi familia in advocatorum aulæ consistorialis spectabile collegium allecti fuimus (cui sane amplissimo muneri ampliora, quæ postea obivimus, jure ducimus referenda) atque ecclesiæ vestræ jura in foro asserenda, ac propugnanda suscepimus, studia etiam nostra, & officia in hunc scopum conferenda censuimus. Sed in aliud longe tempus solicitudinem hanc nostram rejecerunt & ipsa rei difficultas, & interjecta se nobis undique impedimenta.
[113] [quod in animo] Subinde vero nobis ad munus secretarii Congregationis, concilii Tridentini interpretis, evectis, & negotia Congregationis monachorum Cœlestinorum Ordinis S. Benedicti, ad quam ecclesia S. Stephani pertinere dignoscitur, rite expedientibus, quamvis conciliandæ nobis eorumdem monachorum voluntatis, instaurandique concepti jam diu consilii occasio non semel oblata fuerit: attamen a quovis officiorum genere temperandum duximus, ne justitiæ partes, sedulo a nobis pro munere custodiendæ, in spem favoris, aut gratiæ traduci viderentur. A præclaro illo, quem diu obtinuimus, loco in amplissimum S. R. E. Cardinalium collegium cooptati fuimus a Sanct. mem. Benedicto XIII, prædecessore nostro, qui Nos etiam, licet tanto muneri impares, Anconitanæ præfecit ecclesiæ; deinque singulari munificentia summi Pontificis Clementis XII ad regimen ecclesiæ Bononiensis evocati, ne ab avita Majorum pietate degeneres videremur, acrius obtinendi sacri pignoris spe, a qua numquam disjecti fuimus, Nos incendi intelleximus. Qua de re vota nostra, quibus tandem compotes fieri nitebamur, aperuimus collegæ tunc nostro, dilecto filio Nereo Cardinali Corsino, basilicæ S. Stephani abbati commendatario, qui prono, libentique prorsus animo ecclesiam vestram præcipua illa sacrarum exuviarum parte ditari posse censuit, dummodo Cœlestinæ Congregationis assensus, & Apostolicæ authoritatis munimen donationi accederent. Egregia hæc, atque officii plena collegæ nostri voluntas, quamvis Nobis jam currentibus stimulos adderet, atque ad rem cum monachis impensius urgendam commoveret: nihilominus ad diem, comitiis generalibus præstitutam, differendam comperimus, ut in illis rite, atque ex ordine perficeretur; ipsique monachi, penes quos est agendarum rerum potestas, in definitorio coacti, consultissime de hujusmodi negotio deliberarent.
[114] [jam dudum habuerat,] Interea supremum hoc Catholicæ Ecclesiæ culmen non minus inviti, quam immerentes, Deo sic jubente, conscendimus; ac rati advenisse tandem plenitudinem temporis, quo voti compotes fieri possemus: dilecto filio nostro Dominico Card. Riveræ Congregationis Cœlestinæ apud Nos, & sanctam hanc Sedem protectori, nec non dilecto filio abbati Cœlestino Orlandi, procuratori dictæ Congregationis in Urbe generali, desiderium nostrum apud eosdem monachos reliquimus studiose promovendum. Iis porro agentibus, res eo feliciter perducta est, ut ejusdem Congregationis abbas generalis, aliique PP. definitoriales conjunctis suffragiis, & libera, imo enixa omnium animorum consensione, ad nova sibi in diem comparanda Pontificiæ nostræ dilectionis præsidia, S. Petronii venerabile caput, una cum theca, qua includitur, quantum ad eos pertinet, dono nobis obtulerint. In id etiam collimavit diu comperta, ac luculentis probata argumentis officiosa erga Nos voluntas dilecti filii Nerei Cardinalis Corsini, qui oblatum Nobis inclytum munus pro virili parte ratum habuit, explicata etiam uberius filialis in Nos studii significatione. Verum etsi non mediocri Pontificiæ mentis solatio munus sacri capitis acceperimus; veterem tamen capsam, aliis custodiendis reliquiis idoneam, in basilica S. Stephani penes Cœlestinam familiam relinqui volumus; quippe præclarum munus per se tanti pretii est, ut nullo augeri possit ornamento.
[115] At ne ullæ diligentiæ nostræ partes ad operis complementum desiderari videantur; [præscripto illius servandi,] arculam affabre eleganterque compactam in Urbe fieri curavimus, in qua sacrum caput includetur. Nostro præterea arbitrio relictum est, certam diem præstituere, qua arcula sacro ditata thesauro solemni ritu, ac pompa, quantaque fieri potest cleri & populi celebritate in ecclesiam vestram transferatur. Vestrum erit interim, aptum designare locum, quo illustre hoc munus tuto ac honorifice custodiatur sub duplici clavi, altera a XL Virorum Bononiensium decano, altera a primicerio insignis vestræ collegiatæ ecclesiæ perpetuo retinenda. Ubi vero intra biennium, a nostris hisce litteris computandum, absolutum sit altare magno sumptu, ac nitore construi cœptum a dilecto filio & concive nostro Pompejo Cardinali Aldovrandi, unaque simul intra id temporis perfici contingat repositorium pro sacro capite asservando, in ejusdem altaris orthographia, ac forma nobis præmonstratum, volumus ac mandamus, sacrum caput in eo collocari, duabusque clavibus addi tertiam a primogenitis pro tempore familiæ Aldovrandæ custodiendam. Sin autem præscripto a Nobis tempore infectum opus adhuc fuerit; Nostrum erit, si vita suppetet, sacri pignoris custodiæ opportune consulere, vel, si mors interceperit, aut archiëpiscopatu cesserimus, existentis tunc Bononienfis archiëpiscopi erunt partes, aptum ad id locum designandi.
[116] Sacrum præterea caput semel istuc invectum amoveri, [colendique ritu,] atque alio transferri posse expresse prohibemus: festo tamen sancti Præsulis die, vel alia etiam, archiëpiscopo Bononiensi bene visa, fidelium venerationi exponetur in ara principe ecclesiæ vestræ; ac in pervigilio ejusdem festi supplicabundo ritu ab eadem ecclesia per Majus forum eidem proximum circumferetur, tributa etiam eidem archiëpiscopo potestate id toties peragendi per alia urbis istius loca, quoties publicas supplicationes duxerit pro suo arbitrio indicendas. Insuper ut majori, quo fieri potest cultu juxta veterem, atque optime in ecclesia institutum morem solemnis translationis memoria recolatur, volumus, ac præcipimus, annua ejusdem translationis recurrente die, Officium proprium, nuperrime a Nobis edi jussum, recitari ab omnibus, utriusque sexus Christi fidelibus, qui isthac in urbe ad Horas canonicas tenentur.
[117] Nostris hisce litteris, vobis reddendis a sacerdote Philippo Maria Mazzi, [Bononiensibus S. Petronii canonicis transcribit:] nostrorum istic negotiorum gestore, publicas adjecimus tabulas, quibus consignatæ sunt donationes sacri capitis Nobis exhibitæ, tum a dilecto filio Nereo Cardinali Corsino, tum etiam a dilectis filiis monachis Congregationis Cœlestinæ: Pontificiam vero nostram liberalitatem, qua vobis, & ecclesiæ vestræ sacrum idem Pignus una cum pretiosa theca dono dedimus, satis perspectam, omnibusque testatam esse censemus in ævum permansuro hujus nostræ Apostolicæ paginæ documento. Muneris idcirco erit vestri hujusmodi monumenta, ne temporis injuria intercidant, in vestri capituli tabularium inferre, atque ad illorum custodiam, qua par est fide, & diligentia incumbere. Nostræ demum in vos collata paternæ dilectionis, & largitatis argumenta memori, gratoque animo a vobis accepta intelligemus, si vestra non deerunt studia, in ex citanda Christiani populi erga sacrum Antistitem pietate, & cultu, vestraque etiam apud eumdem non deerunt precum officia, ut ejus nos ope in tanta temporum difficultate adjuti, ministerium, quod accepimus a Christo Jesu, licet curarum, & sollicitudinis plenum, impigre ac fideliter impleamus; & Apostolicam benedictionem ex animo vobis impertimur. Datum Romæ apud Sanctam Mariam Majorem anno millesimo septingentesimo quadragesimo tertio, die decima Julii, Pontificatus nostri anno tertio.
[118] [hi vero Pontifici] Æquum sane erat, ut pro tantæ benevolentiæ significatione, munereque tam præclaro summo Pontifici gratias agerent S. Petronii canonici; itaque rescripsere: Beatissime Pater. Cum primum te, beatissime Pater, in summum istum, & cælo proximum dignitatis, atque amplitudinis gradum, divino plane consilio, summaque omnium voluntate evectum esse, faustissimum nuncium accepimus, & incredibili quadam lætitiæ voluptate perfusi sumus, & certa nobis spes animo suborta est, fore nimirum, ut ad majorem protectoris nostri Petronii cultum, nostrique capituli decus & ornamentum, id quamprimum, te largiente, assequeremur, quod non modo nobis, sed & Majoribus nostris in votis erat, ut sacrum ejusdem beatissimi Petronii caput apud nos & in ipso hoc ejus templo, tamquam propria sede, perpetuo asservaretur. Nunc vero: cum Apostolicis tuis literis certiores sacti sumus de collato nobis hoc tanto munere, quo maximam cæteris prope innumerabilibus tuis in nos meritis accessionem fieri intelligimus, quanta sit nobis, atque adeo universæ civitati parta lætitia, neque opus est declarare verbis, nec vero si esset, paribus ad faciendum viribus valeremus. Quid si ad præclari, ac prope divini muneris magnitudinem, quod largitus es, ipsam largiendi rationem, formamque omnem, incredibilis erga nos clementiæ plenissimam, addiderimus?
[119] [gratias agunt.] Nam & de sacri capitis dono Apostolicas litteras præstantissimas, id est, tuas, cum ad aliios posses, ad nos ipsos, & ad capitulum nostrum inscribere maluisti, & ejusdem sacri capitis apto loco condendi, interea dum illustrior eidem paratur sedes, munus esse nostrum voluisti; & ipsius pretiosissimi pignoris servandi, custodiendique capitulum nostrum, in præsens quidem excelsi senatus socium, imposterum vero nobilissimæ præterea Aldrovandorum familiæ decrevisti; denique, ne per singula discurrendo molesti simus, vel in ipso earumdem Apostolicarum literarum tuarum ingressu ea nos, & capitulum nostrum propensissimæ vel ab ipsa adolescentia tua in nos voluntatis, vel potius strenuæ invictæque nostri, rerumque nostrarum tutelæ, ac patrocinii commemoratione extollere, atque illustrare dignatus es, ut nihil nobis aut ad gloriandum præclarius, aut ad lætandum jucundius, aut ad fauste & feliciter ominandum firmius, tutiusque evenire umquam potuisset. Pro quibus omnibus a te acceptis beneficiis gratias tibi agimus, beatissime Pater, cumulatissimas, majoresque etiam habemus, atque animi tui magnitudinem, ac plane singularem erga nos liberalitatem devictissimi cordis obsequio prosequimur, colimus, prædicamus, ejusque memoriam fore apud nos sempiternam, pollicemur. Interim sanctissimis tuis pedibus provoluti oscula humillime infigimus; quodque reliquum est, preces nostras universi populi precibus cumulatas, quas novissimi doni tui causa fervidiores fore confidimus & curabimus, ad Deum, divumque Petronium assidue effundemus, ut totius reipublicæ Christianæ bono diu Pontifex vivas, quem tantæ dignitatis excellentia dignum vivere, boni ac sapientes omnes confitentur, ac prædicant.
Bononiæ die XX Julii MDCCXLIII.
BEATITUDINI VESTRÆ
humillimi, deditissimi & obsequentiss. famuli ac subditi primicerius, ac canonici capituli S. Petronii.
[120] Missa vero & Officium proprium, de quo Pontifex num. 116 meminit, [Missa & Officium] die translationis intra urbem tantum sub ritu duplici minori recitanda, fiunt ut in Festo ejusdem S. Petronii, exceptis propriis, quæ sunt hujusmodi: Oratio: Deus, cujus nutu per diversa loca ipsa quoque Sanctorum corpora disponuntur; tribue, quæsumus, ut, qui beati Petronii confessoris tui atque Pontificis translationem colimus, ipsi etiam a pravitate nostra ad pie vivendi rectitudinem transferamur. Per Dom. &c. Lectio IV. Postquam Petronius, Bononiensium episcopus, urbem nostram, civili externoque bello attritam, ac fere confectam, præsenti ope restituit, purgavit erroribus, verbo & exemplo saluberrime instituit: tandem regnantibus Theodosio, Arcadii filio, ac Valentiniano, IV Nonas Octobris sancto fine quievit. Sacræ illius exuviæ conditæ in ecclesia S. Stephani protomartyris, quam ipse inter alias extruxerat, & ornaverat, ibidem (ut ea ferebant tempora) humili, ipsisque civibus postea ignoto loco ad undecimum Christi sæculum jacuere. Sedente Innocentio II, Romano Pontifice, Henricus, Bononiæ episcopus, ad perquirendas ea in æde Sanctorum reliquias eximia pietate excitus, S. Petronii corpus primus offendit, quod copia miraculorum non solum Bononiensi, sed finitimis etiam populis celeberrimum reddidit. Nec multo post piissimi cives, quo clarius gratum animum erga S. Præsulem testarentur, eidem templum in nobiliore urbis sui parte, publico in id collato ære, decreverunt, tantæ majestatis & amplitudinis, ut memoriæ proditum sit, Carolum V cæsarem a Clemente Papa VII imperiali corona ibidem fuisse donatum.
[121] Lectio V. In illo igitur templo cum S. Petronii natalis dies quotannis festa & solemnis haberetur, [proprium, quibus] reliquias vero alibi quiescentes veneraretur civitas Episcopo & Patrono suo addictissima: ad augendam diei celebritatem, in more positum fuit, sacrum Petronii caput, a reliquo corpore avulsum, solemni instituta supplicatione, magna cleri, omniumque ordinum frequentia ab æde S. Stephani ad alteram S. Antistiti dicatam, pridie transferri, & in ara principe fidelium venerationi exponi; posteraque die ad priorem ecclesiam, unde allatum fuerat, referri, populis etiam finitimis sacrum illud pignus prece, votis, ac muneribus, grata religione prosequentibus. Et ne quid communi deesset lætitiæ, temperata eo die legum animadversio, rei, quos publica potestas in vinculis habuit, e custodia educti, ac libertati restituti.
[122] [sacri capitis translationem] Lectio VI. Novissime Benedictus XIV, Summus Pontifex, idemque archiëpiscopus Bononiæ, veteri incensus studio, ac pietate augendi pro viribus cultum S. Antistiti, prædecessori suo, illius sacrum caput, inclusum pretiosiore arca, & eleganti opere extructa in basilicam eidem erectam insigni pompa, ac celebritate transferri voluit, & præcipuam hanc sacrarum exuviarum partem eidem basilicæ dono munificentissime addixit. In pervigilio tamen festi, quotannis recurrentis, ad servandum veterem, atque optime institutum morem, idem caput ab ecclesia S. Petronii per Majus forum, eidem proximum, supplici ritu circumferri, atque in prædicta ecclesia denuo condi, & asservari præcepit. Demum ut præclari muneris, & solemnis translationis perenne extaret monumentum, rei gestæ memoriam hac die anniversaria recoli Apostolica auctoritate mandavit.
[123] [posthac celebrari voluit Pontifex.] Missam hanc & Officium non modo approbavit Benedictus XIV, ut ex num. 116 liquet, sed etiam edi, & intra civitatem quotannis anniversaria translationis die recitari jussit, ut liquet tum ex eodem numero, tum ex iis, quæ sequuntur, & prædictis Missæ & Officio apud citatum Pontificem proxime subjiciuntur: Suprascriptas Orationem & Lectiones secundi Nocturni pro Missa & Officio in die anniversaria translationis capitis S. Petronii, episcopi & protectoris principalis civitatis Bononiæ e basilica S. Stephani ad insignem collegiatam ecclesiam, eidem Sancto dicatam, sanctissimus dominus noster Benedictus XIV benigne approbavit, ac singulis annis dicta die anniversaria ipsius translationis ab omnibus sæcularibus & regularibus utriusque sexus præfatæ civitatis tantum, qui ad Horas canonicas tenentur, sub ritu duplicis minoris recitari mandavit.
Hac die XX Augusti MDCCXLIII.
Fr. J. A. Card. Guadagni Pro-præfectus.
Loco ✠ sigilli.
T. Patriarcha Hierosolymitanus secretarius.
§ IX. Capitis S. Petronii e S. Stephani ad S. Petronii templum translatio.
[P. Felicem Antonium Sgarzi, S. Stephani abbatem, hortatur] Scriptis ultro citroque supra exhibitis litteris, in id incumbere cœpit Pontifex, ut translatio capitis e S. Stephani basilica in S. Petronii templum mature exsecutioni mandaretur. Die igitur XXVIII Augusti anni 1743 ad Felicem Antonium Sgarzi, abbatem conventualem S. Stephani Bononiensis, litteras dedit, quibus eum hortatus est, ut S. Petronii caput episcopo Amathuntæ traderet, illud Pontificis nomine propediem requisituro. Ita porro hæ habent.
BENEDICTUS PAPA XIV.
Dilecte fili, salutem & Benedictionem Apostolicam.
Postquam plurimis compertam argumentis veterem erga Nos Cœlestinæ Congregationis observantiam, ac filiale studium luculentius declaravit oblatum nobis superiore anno inclytum & præclarum munus capitis S. Petronii, episcopi Bononiensis: ea cordi nostro infixa semper fuit solicitudo, ut sacrum illud pignus, quo nihil potuit nobis jucundius ac præstantius contingere, in ecclesiam collegiatam sancto Præsuli erectam, tamquam ad sedem stabilem, transferretur.
[125] Cum itaque, re in promptu tandem posita, solemni translationi quamprimum certa dies præstituenda sit ab episcopo Amathuntæ, [Pontifex, ut S. Petronii caput Amathuntæ episcopo tradat;] cui ecclesia Bononiensis regenda, & administranda credita nuperrime fuit, quique mentem te nostram docebit; erit nobis gratissimum, si operam & studium conferes, ut S. Petronii venerabile caput, e veteri, in qua jacet, arca eductum, ac altera elegantiori inclusum tradatur eidem episcopo, nostro illud nomine requirenti, & quemadmodum is tecum statuet, ita quam celerrime res ipsa transigatur. Id autem dum cumulate præstiturum te fore, satis superque nobis pollicetur officiosa tua, ac tuorum monachorum voluntas, testem Pontificiæ charitatis, hoc potissimum nomine tibi conciliandæ, Apostolicam benedictionem tibi amantissime impertimur. Datum Romæ apud S. Mariam Majorem die XXVIII Augusti MDCCXLIII Pontificatus nostri anno quarto.
[126] Rescripsit Pontifici S. Stephani abbas pridie Nonas Septembris ejusdem anni: [ille id se facturum,] Beatissime Pater. Nihil umquam honorificentius meæ Cœlestinorum Congregationi accidere potuit, neque fore, ut imposterum accidat, puto, quam quod antehac feliciter gestum est, dum sacrum caput S. Petronii, Bononiæ episcopi, Sanctitati tuæ, quantum sua intererat, dono humiliter obtulit. Cum enim quæcumque nobis Cœlestinis usui, & custodiæ sunt tradita, omni jure tuæ auctoritati subjiciantur, Sanctitas tamen tua, quod suum erat, humanissime repetens, tamquam a subditorum voluntate derivatum dignata est recognoscere. Etsi autem Cœlestinorum omnium animos summa admiratione compleverit humanissima benignitas tua, qua nostram Congregationem hac in re mirum in modum es prosecutus: id tamen omnem prorsus vicit expectationem nostram, quod super venerandi capitis translatione propediem peragenda ad me scribere voluisti. Ut candide fatear, quod sentio, dubitatio exinde mihi primum exorta est, an sublimi Pontificis dignitati vitio verti possit tam diffusa erga nos Magnitudinis tuæ liberalitas.
[127] Evanuit autem omnino, cum recogitare cœpi inter innumeras animi tui dotes, [pollicetur.] quarum prædicationes magis honorificæ, laudesque crebriores numquam sane extiterunt, humanitatem, comitatemque non ultimum tenere locum, qua omnium animos ita tibi devincire soles, ut quidquam simile nusquam accidisse, uno omnium ore ubique feratur. Quod itaque nobiscum gerere benignissime dignatus es, perpetuum erit nostræ Cœlestinorum Congregationis decus, Pontificiæ Majestatis æterna laus, immortalis præclarissimi nominis tui gloria. Ad nos autem quod attinet, cum nihil sit in nobis omnibus, per quod Sanctitas tua ad tantam benignitatem adducta esse videatur; beneficiorum tuorum onus tam grande sustinemus, ut gratiis agendis impares omnino simus, intus tamen in animo jugiter geramus, preces Deo corde, tibi devinctissimo, effundentes, ut totius reipublicæ Christianæ bono te diu incolumem servet, tibique omnia prospera, & felicia semper largiatur. Amathuntæ episcopo me ad omnia paratum ac promptum jam exhibui, eique in omnibus ita morem geram, ut nihil solicitudinis & curæ in mandatis tuis exequendis mihi deesse videatur. Pedibus demum Sanctitatis tuæ provolutus, eosque humillime deosculans, in me, meamque Cœlestinorum Congregationem. Apostolicæ benedictionis munus supplex exoro.
SANCTITATIS TUÆ
Bononiæ ex monasterio S. Stephani
pridie Nonas Septembris MDCCXLIII.
Humillimus addictissimus famulus, & filius obsequentiss.
D. Anton. Felix Sgarzi Exgener.
Cœlest. abbas conv. S. Steph.
[128] [Abbas S. Stephani caput S. Petronii] Die itaque 2 Octobris anni 1743 Pontificis nomine Amathuntæ episcopus, Lactantius Felix Sega, S. Stephani ædem adiit, & e veteri theca in novam transtulit S. Petronii caput, rite recognitum, & postridie e S. Stephani ad S. Petronii templum solemniter transferendum; qua de re instrumentum publicum sæpe citatus Pontifex hujusmodi exhibet: In Dei nomine. Amen. Per hoc præsens publicum instrumentum cunctis ubique pateat evidenter, & sit notum, quod anno a salutifera Nativitate D. N. J. C. millesimo septingentesimo quadragesimo tertio, Indictione sexta, die vero secunda mensis Octobris, sedente sanctissimo D. N. D. Benedicto XIV, divina providentia Pontifice Maximo, reverendissimus P. D. Felix Antonius Sgarzi, exgeneralis ven. Congregationis RR. monachorum Cœlestinorum Ordinis S. Benedicti abbas conventualis monasterii S. Stephani Bononiæ ad effectum ea quæ prælibatus Sanctissimus D. N. D. Benedictus Papa XIV feliciter regnans sibi commissa voluit in Literis Apostolicis, datis Romæ apud S. Mariam Majorem XXVIII Augusti, proxime præteriti, ut par erat, prompte explendi, inhærensque requisitioni nomine Sanctitatis suæ, sibi factæ ab illustrissimo & reverendissimo D. Lactantio Sega, nobili patritio Bononiæ, episcopo Amathuntino, ecclesiæ metropolitanæ Bononiæ præposito, ejusdem sanctissimi D. N. Papæ cubiculario secreto, ab eoque, curam, & gubernium Bononiensis ecclesiæ adhuc retinente, deputato, sacrum caput S. Petronii, Bononiæ episcopi, & principalis protectoris adhuc veteri tabernaculo inclusum, & sigillis munitum, hesterna die in ipso tabernaculo a repositorio SS. reliquiarum in ecclesia inferiori basilicæ S. Stephani existente extractum, dictoque reverendissimo P. abbati Sgarzi consignatum, prout liquere dicitur ex rogitu excellentissimi D. Michaëlis Lotti abbatiæ divi Stephani, & uniter notarii Cancellarii, ad ecclesiam superiorem dictæ basilicæ translatum, in eaque super altare Majus usque in præsens publicæ Christi fidelium venerationi expositum retentum, præsentibus, ac continue adstantibus in eadem ecclesia superiori prope dictum altare Majus;
[129] Pro illustrissimo, & reverendissimo capitulo eccles. metropolitanæ, [coram testistibus,] illustrissimis & reverendissimis DD. archidiacono co. Alexandro Formagliari, nob. patritio Bonon. J. U. D. collegiato, lectore publico; canonico Ludovico Scali Paltroni, nobili patritio Bononiæ J. U. & S. Theologiæ Doct. Colleg. Lect. pub. dictæque metropolit. Majori pœnitentiario; canonico Jo. Guidotti, nobili patritio Bononiæ J. U. D. collegiato, lectore publico; & canonico Floriano Dolfi, nob. patritio Bonon. J. U. D. collegiato, & publico lectore. Pro illustriss. & reverendiss. capit. perinsig. colleg. basilicæ S. Petronii, illustrissimis ac reverendissimis DD. primicer. marchione Francisco Zambeccari, nob. patritio Bonon. ac SS. D. N. Papæ prælato domestico; Decano Alexandro Garofali J. U. & S. Theologiæ doctore collegiato, lectore publico; canonico Sebastiano Rocho de comitibus J. U. D. collegiato, & canonico Felice Riccardi de Ortona Bocchi, protonotario Apostolico. Pro illustrissimo & reverendissimo capitulo collegiatæ ecclesiæ S. Mariæ Majoris illustrissimis ac reverendissimis DD. Priore Philippo Cagnoli sac. Theologiæ doctore collegiato, lect. publico; canonico Marco Antonio Pandini, & canonico Jo. Jacobo Amadei.
[130] Pro illustrissimo & excelso senatu, illustrissimis & excelsis DD. senatoribus, [hic nominatis,] marchione Ludovico Ratta, & marchione Joanne Nicolao Tanari. Magistratibus præfectis, & deputatis, Co. Guidone Ascanio Orsi, & Co. Vincentio Marescalchi. Abbatiæ S. Stephani Præfectis & deputatis, marchione Aloysio Albergati, præside reverendæ fabricæ Sancti Petronii, & Co. Francisco Marescotti Fabricense, ejusdem reverendæ fabricæ S. Petronii, & deputatis omnibus nobilibus, & patriciis hujusce civitatis Bononiæ. Pro illustrissimis & excellentissimis collegiis DD. Doctorum, illustrissimis & excellentissimis DD. Petro Antonio Roversi J. U. D. collegiato, lectore publico, & sanctissimæ Inquisitionis consultore, Priore collegii Juris Pontificii; reverendiss. Præposito Philippo Vernizzi J. U. D., lectore publico, sanctissimæ Inquisitionis consultore, & Priore collegii juris Cæsarei; Paulo Baptista Balbi Philosophiæ & Medicinæ doctore, lect. publico, anatom. professore, & collegii Medicinæ Priore, & Marco Antonio Laurenti Philosophiæ & Medicinæ doctore, lect. publico, anatom. professore, & Priore collegii Philosophiæ.
[131] Præsentavit præfato illustrissimo & reverendissimo D. episcopo Amathuntino, [Amathuntino episcopo tradit, qui illud, rite recognitum] ut supra, præsenti, qui illud in præsentia, ut supra, recipiens, attente inspecto dicto tabernaculo, eoque bene clauso, & sigillis, quibus munitum erat, penitus intactis repertis, recognovit, declaravitque constare de identitate sacri capitis S. Petronii, Bononiæ episcopi, & principalis protectoris, intus idem tabernaculum existen. cujus sacræ insignis reliquiæ descriptio habetur in Relatione illustrissimi & excellentissimi D. Joseph Pozzi, cubicularii secreti, ac medici extraordinarii prælibati sanctissimi D. N. Papæ, in universitate Bononiæ lectoris Philosophiæ & Medicinæ doctoris collegiati, publici anatomes professoris emeriti, ac instituti scientiarum, in fine præsentis instrumenti registranda successive, qui is illustrissimus & reverendissimus D. Episcopus Amathuntinus in præsentia, pariter ut supra, fractis dictis sigillis, dictum tabernaculum ea, qua decuit, veneratione aperuit, ex eoque dictum sacrum caput extraxit, ac immediate reposuit, collocavitque intus pretiosiorem ac elegantiorem thecam reliquiarum in alma Urbe elaboratam, ac a munificentissima liberalitate prælibati Sanctissimi D. Papæ cum ipso sacro capite dono datam illustrissimis DD. canonicis, & ecclesiæ perinsigni collegiatæ S. Petronii hujus civitatis:
[132] [& obsignutum, in posterum diem servandum abbatt committit.] Quam quidem thecam reliquiariam bene clausam parvo ejus sigillo, in cera rubra Hispana liquata impresso, in utroque angulo anteriori obsignavit, adjectis in uno ex angulis posterioribus dictæ thecæ sigillo illustrissimi & excelsi Bononiæ senatus, in altera vero sigillo illustrissimi & reverendissimi capituli & canonicorum dictæ ecclesiæ perinsignis collegiatæ, in simili cera Hispana impressis, deindeque dictum sacrum caput intus dictam novam thecam repositum, ac sigillis, ut præfertur, munitum per dictum reverendissimum P. abbatem exgeneralem denuo expositum fuit super dicto altare inibi usque ad subsequentem diem illius solemnis translationis retinendum, super quibus omnibus nos infrascripti notarii præsens publicum confecimus instrumentum requisiti. Tenor vero relationis, supra enunciatæ, sequens est ultra. Hanc Latine verto.
[133] [Recognitionis,] Cum Sanctitatis suæ, Benedicti Papæ XIV, feliciter regnantis, jussu e veteri in magnificam ac elegantissimam thecam, liberali Beatitudinis suæ pietate dono datam, venerabile caput S. Petronii, episcopi ac præcipui civitatis nostræ Bononiensis patroni, transferendum esset illustrissimo & reverendissimo domino Lactantio Felici Sega, Amathuntino episcopo, is propterea mihi, infrascripto lectori publico, anatomico ejusdem civitatis, e mandato Pontificis præcepit, ut, quod in dicto sacro capite e professionis meæ instituto maxime notatu dignum est, diligenter observem & referam. Dico igitur, præmissis debitis formulis, ut in Actis &c: sacram veterem thecam die 2 Octobris MDCCXLIII supradictum episcopum Amathuntinum reclusisse, & observatum fuisse cranium, magna ex parte coopertum pileo holoserico rubro, & auro exornato, cujus vertici exigua crux, plana & ex auro fusa, erat imposita.
[134] [mox memoratæ] Sublato hoc tegmine, inventum est sacrum caput, aut verius, superior capitis pars (aberat enim tota inferior mandibula, & pars superioris non exigua) colligata, circumdata, & velut omnino inclusa argenteæ thecæ, cujus basi planities frusti superioris mandibulæ, cranii ossibus unitæ, incumbit. Patuere adstantium oculis ossa frontalia, parietalia, occipitalia, & e basilaribus aliquantulum, parte capitis reliqua cooperta manente, & colligata modicis laminis argenteis, quæ, deorsum thecæ basi unitæ, sursum in cranii vertice, ad partium lateralium, anteriorum & posteriorum firmitatem, decussantur. Hæ laminæ non ita cranii vertici adaptantur, ut huic totæ adhæreant, sed, velut manubrii vice, sacræ thecæ attollendæ inserviunt, quem in finem in puncto decussationis, majoris firmitatis causa, gemma reperitur, uno Julio larga, quæ S. Petronii, vestibus episcopalibus induti & benedictionem impertientis, incisam iconem exhibet. Cranium haud magnum est, nec crassum; unde conjici posset, Sanctum corpore fuisse non magno, parumque nervoso. Sed cum hujusmodi conjectura fallacissima esse possit, & ad rem nostram nostram parum faciat, alieno propterea illam judicio relinquo.
[135] In parte sinistra sincipitis fissura apparet, cujus longitudo dimidii pollicis longitudinem, [descriptio,] latitudo minoris digiti crassitudinem adæquat, qua ossium cranii, quod gossipio oppletur, crassitudo examinari potest. Ossa neque colore cinericio sunt, neque candido, sed subrufo, eorumque futuræ non multum apparent, eo quod hinc & inde subtilibus telarum, gummi aliove glutine infectarum, laminis cooperiuntur; quod manifesto est argumento, sacrum caput primo inventum fuisse magna parte in fragmenta divisum & corrosum, unde illi copulando firmandoque arte opus fuit. Nunc vero causam non præbet, ob quam ad quamcumque operam recurrere necesse sit, cum in illo nec chartæ, nec fragmenta, nec nimia mobilitas ossium inveniantur. Et hæc quidem sunt, quæ a me supremi Pontificis jussu diligenter observata fuerunt. In quorum fidem huic relationi subscripsi Josephus Pozzi cubicularius secretus, & medicus extraordinarius domini nostri Benedicti XIV, lector publicus universitatis Bononiensis, doctor Philosophiæ & Medicinæ collegiatus, publicus anatomicus emeritus, & scientiarum Instituti academicus. Hactenus Italice Josephus Pozzi; Latine exaratæ sunt, quæ sequuntur testium subscriptiones.
[136] Actum Bononiæ in dicta ecclesia superiori basilicæ S. Stephani prope dictum illius altare Majus, [& testimonia.] ibidem præsentibus nedum omnibus & singulis prænarratis, verum etiam admodum R. D. Josepho Cuppini, sacerdote Bononiæ, cæremoniarum præfecto, & parocho ecclesiæ metropolitanæ, & admodum R. D. Jo. Antonio Cardinali, & admodum R. D. Julio Parisi ejusdem Metropolitanæ mansionariis, testibus ad prædicta omnia & singula adhibitis, vocatis atque rogatis.
De prædictis rogatus extiti ego Tarsitius Maria Folesani Rivieri in solidum cum infrascripto perillustri domino Antonio Nanni cive, & notario collegiato hujusce civitatis J. U. D. civ. & publicus notarius collegiatus ibidem Bononiæ Apostolicusque, & imperialis: in quorum fidem &c.
Locus ✠ Signi.
De prædictis &c: rogatus extiti ego Antonius olim D. Jo. Baptistæ de Nannis filius, civis & publicus Bononiæ notarius collegiatus, Apostolicus quoque, & imperialis, curiæque archiëpiscopalis Bononiæ actuarius decanus, una cum suprascripto perillustri, & excellentissimo D. doctore Tarsitio Maria Folesani Rivieri similiter cive, ac publico Bononiæ notario collegiato. In quorum fidem &c: hic me subscripsi &c. requisitus &c.
Locus ✠ Signi.
[137] His die 2 Octobris rite peractis, postero Lactantius Felix Sega, [Dein 3 Octobris idem episcopus] Amathuntinus episcopus, S. Petronii caput e S. Stephani templo ad S. Petronii basilicam transtulit, instituta solemni admodum supplicatione, ad quam ingens cujusvis ordinis multitudo confluxit, ut iterum e sequenti instrumento liquebit: In Christi nomine. Amen. Per hoc præsens publicum instrumentum cunctis ubique pateat evidenter, & sit notum, quod anno a salutifera Nativitate ejusdem D. N. J. C. millesimo septingentesimo quadragesimo tertio, Indictione sexta, die vero tertia mensis Octobris, sedente Sanctissimo D. N. D. Benedicto Papa decimo quarto, feliciter regnante, absoluta Missa, cum interventu illustrissimi & reverendissimi D. Bononiæ pro-legati, illustrissimi & excelsi D. justitiæ vexilliferi, ac excelsorum DD. Antianorum, universi cleri, ac magistratuum omnium, totiusque illustrissimi & excelsi senatus, ac omnis ritus solemnitate celebrata ab illustrissimo & reverendissimo D. Lactantio Felice Sega, nobili patritio Bononiæ, Amathuntæ episcopo, ecclesiæ metropolitanæ Præposito, prælibati Sanctissimi D. N. Papæ cubiculario secreto, ab eoque, curam & gubernium Bononiensis ecclesiæ adhuc retinente, deputato, ad altare Majus ecclesiæ superioris basilicæ S. Stephani hujus civitatis, super quo publice Christi fidelium venerationi expositum habebatur sacrum caput D. Petronii episcopi & principalis Bononiæ protectoris;
[138] [ad ecclesiam Sancto dicatam] Hesterna die, servatis servandis, solemniter recognitum a veteri reliquiario extractum, ac intus pretiosiorem ac elegantiorem thecam reliquiariam a munificentissima liberalitate Sanctitatis suæ transmissam, ac cum ipso sacro capite illustrissimo ac reverendissimo DD. canonicis, & ecclesiæ perinsigni basilicæ collegiatæ S. Petronii Bononiæ dono datam, repositum, sigillisque præfati illustrissimi & reverendissimi D. Amathuntæ episcopi in utroque angulo anteriori dictæ thecæ munitum, in angulis vero posterioribus sigillo hujus illustrissimi & excelsi senatus, ac altero illustrissimi & reverendissimi capituli perinsignis collegiatæ S. Petronii obsignatum, moxque ad dictam perinsignem collegiatam solemniter tranferendum, idem illustrissimus & reverendissimus dominus Amathuntæ episcopus in præsentia nostrum notariorum, ac testium infrascriptorum, præsentata sibi, atque dimissa per reverendissimum Patrem D. Felicem Antonium Sgarzi, exgeneralem venerabilis Congregationis RR. monachorum Cœlestinorum, abbatem conventualem ven. monasterii S. Stephani Bononiæ prædescripta theca reliquiaria, illam reverenter recipiens, attente inspexit, eaque bene clausa, & sigillis super illa, ut præfertur, appositis penitus intactis, & cum documento enuntiatarum recognitionis, collocationis, & sigillationis heri per nos notarios recepto, confrontare inventis, recognovit, declaravitque de identitate sacri capitis Divi Petronii, episcopi & principalis protectoris Bononiæ, intus illam existentis legitime constitisse atque constare omni &c.
[139] [magna solemnitate] Successiveque pro effectu solemnis translationis dictæ sacræ insignis reliquiæ, ut præmittitur, faciendæ, præcedentibus omnibus universitatibus sæcularium artium, deinque confraternitatibus spiritualibus, postea vero regularibus Religionum, Mendicantium nuncupatarum, cum intortitiis accensis, eadem sacra insignis reliquia, in ipsa pretiosa theca existens, ministerio RR. sacerdotum, sacris vestibus indutorum, elevata ac collocata super magnifica machina, ad hujusmodi effectum a prælibato Sanctissimo D. N. Papa similitor transmissa, illam gestantibus dictis RR. sacerdotibus, ut supra indutis, præfatisque illustrissimo & reverendissimo D. pro-legato, illustrissimo & excelso D. vexillifero, ac excelsis DD. Antianis, universo clero, magistratibus, & excelso senatu cum intortitiis, pariter accensis, circum eamdem sacram insignem reliquiam devote incedentibus, ac post illos subsequente innumero populo, ad sacram solemnem supplicationem confluente, cujus pars magna cum intortitiis accensis, translata fuit ad dictam perinsignem collegiatam basilicam S. Petronii inibi collocanda, & retinenda juxta legem prælaudatæ donationis Sanctitatis suæ: super quibus omnibus nos notarii infrascripti præsens publicum confecimus instrumentum, requisiti.
[140] Præsentibus perillustribus DD. Alexandro Fabri, [transfert] olim D. Joannis Pauli, Bononiæ notario, & Nicolao Pinoli Pederzani, olim excellentissimi D. doctoris Petri Lazari, Bononiæ cive, capellæ S. Joannis Baptistæ Cœlestinorum, ambobus præfati illustriss. & excelsi senatus cancellariis, & D. Ferdinando Cajetano Mazzoni, olim D. Joannis Baptistæ, Bononiæ pariter cive, capellæ S. Proculi, testibus ad prædicta omnia & singula adhibitis, vocatis specialiter atque rogatis.
De prædictis rogatus extiti ego Tarsitius Maria Folesani Rivieri, olim D. Bartholomæi filius, J. U. D. civis Bononiæ notarius collegiatus, Apostolicusque & imperialis in solidum, cum infrascripto perillust. D. Antonio Nanni, itidem notario publico collegiato Bononiæ pariter de prædictis, ut supra &c. cum me &c. rogato. In quorum fidem &c.
Locus ✠ signi.
De prædictis rogatus extiti ego Antonius, olim D. Joannis Baptistæ de Nannis filius, civis & publicus Bononiæ notarius collegiatus, Apostolicus quoque & imperialis, curiæque archiëpiscopalis Bononiensis actuarius decanus in solidum cum suprascripto perillust. & excellentissimo D. doctore Tarsitio Maria Folesani Rivieri, itidem publico Bononiæ notario collegiato similiter rogato &c. In quorum fidem &c. hic me &c.
Locus ✠ signi.
[141] Demum S. Petronii caput episcopus Amathuntinus Sancti canonicis tradidit, [S. Petronii caput, &] quod hi in choro Parvo Petronianæ basilicæ collocarunt, dum interim Cardinalis Pompeji Aldrovandi munificentia recipiendo custodiendoque sacro huic capiti ara nova conderetur; ut sequens instrumentum docet: In Dei nomine. Amen. Per hoc præsens publicum instrumentum cunctis ubique pateat evidenter, & notum sit, quod anno a salutifera Nativitate D. N. Jesu Christi millesimo septingentesimo quadragesimo tertio, Indictione sexta, die vero tertia mensis Octobris, sedente Sanctissimo Domino nostro, Domino Benedicto Papa XIV feliciter regnante. In mei &c. testiumque &c. illustrissimus & reverendissimus DD. Felix Lactantius Sega, nobilis patritius Bononiæ, episcopus Amathuntinus, metropolitanæ ecclesiæ Bononiensis præpositus, nec non prælibati sanctissimi D. N. D. Papæ Benedicti XIV cubicularius secretus, ab eodemque sanctissimo D. N. Papa, hujus Bononiensis ecclesiæ curam & gubernium adhuc retinente, deputatus, ad effectum sibi a Sanctitate sua specialiter in hac parte commissa debitæ executioni demandandi;
[142] [S. Petronii canonicis,] Cum eo existentibus illustrissimis & reverendissimis DD. dignitatibus, & canonicis dictæ metropolitanæ ecclesiæ, totoque clero, sacrum caput divi Petronii, episcopi & principalis protectoris, hactenus in basilica S. Stephani Bononiæ asservatum, Pontificia liberalitate prælibati sanctissimi D. N. Papæ Benedicti XIV, una cum pretiosa theca ab Urbe transmissa donatum illustrissimis & reverendissimis canonicis perinsignis collegiatæ basilicæ S. Petronii, eorumque ecclesiæ, ut ex ejus Apostolicis Litteris in forma Brevis dat. Romæ die X Julii proxime præteriti, ad quas &c tenoris infra inserendi, nuperrime vero a reverendissimo P. D. Felice Antonio Sgarzi, exgenerali ven. monasterii S. Stephani prædicti dominationi suæ illustrissimæ & reverendissimæ illud Pontificio nomine petenti in reliquiario veteri, intus quod bene clausum, sigillisque munitum asservabatur, traditum, juxta contenta in aliis Litteris Apostolicis Sanctitatis suæ dicto reverendissimo P. abbati exgenerali directis, dat. Romæ apud S. Mariam Majorem XXVIII Augusti proxime præteriti, ad quas pariter &c tenoris infra similiter inserendi, deindeque per eamdem dominationem suam illustrissimam & reverendissimam, prævia illius recognitione, servatis servandis, facta, intactum repertum, & declaratum,
[143] [novæ theca inclusum,] Ac subinde eductum e veteri tabernaculo, dictæ basilicæ relicto, ac immediate reverenter repositum & collocatum intus pretiosam dictam argenteam thecam, ab Urbe per Sanctitatem suam, ut præfertur, transmissam bene clausam, parvoque dominationis suæ illustrissimæ & reverendissimæ sigillo dupliciter munitam, ac etiam sigillo illustrissimi, & excelsi senatus Bononiensis, ac altero illustrissimi & reverendissimi capituli dictæ perinsignis collegiatæ obsignatam, ut in præcedenti recognitionis ac sigillationis hujusmodi rogitu per excellentissimum D. Tarsitium Folesani Rivieri, notarium Bononiæ collegiatum, dictique illustrissimi & excelsi senatus cancellarium, meque notarium recepto, ad quem &c. & ita collocatum ritu solemni, ac pompa, eaque majori, qua fieri potuit, cleri, & populi celebritate in ecclesiam dictæ perinsignis collegiatæ translatum pro consummatione Pontificiæ donationis, & totali complemento mentis sanctissimi D. N.
[144] [possidendum] Præsentibus & audientibus illustrissimo ac reverendissimo D. Joanne Carolo Molinari, utriusque signaturæ sanctissimi D. N. Papæ referendario, abbate commendatario perpetuo abbatiæ Claravallen., protonotario Apostolico Participan. ac Bononiæ pro-legato, illustrissimo & excelso D. Co. Jacobo Insulano, vexillifero justitiæ, illustrissimis & excelsis DD. Antianis, tribunis plebis, totoque excelso senatu, tradidit, consignavit atque dimisit præfatis illustrissimis & reverendissimis DD. canonicis dictæ perinsignis collegiatæ S. Petronii præsentibus, ac ea, qua decuit, veneratione pro eorum capitulo, & ecclesia prædictis acceptantibus, illudque super altare Majus collocantibus, postea tuto ac honorifice custodiendum pro nunc in Parvo choro ejusdem ecclesiæ sub duplici clave, altera ab illustrissimo & excelso D. quadraginta Virorum Bononiensium pro tempore decano:
[145] Altera vero ab illustrissimo & reverendissimo D. dictæ perinsignis collegiatæ primicerio retinenda, [servandumque] quas claves idem illustrissimus ac reverendissimus D., mediante persona illustrissimi & excellentissimi D. Philippi Mariæ Mazzi, agentis generalis a Sanctitate sua pro hac ejus reverenda mensa archiëpiscopali Bononiæ deputati, tradidit, respectu unius, nob. viro D. co. Philippo Aldrovandi, patricio Bononiæ ac senatori decano, & respectu alterius illustrissimo & reverendissimo D. marchioni Francisco Zambeccari, nob. patricio Bononiæ, prælibati sanctissimi D. N. Papæ prælato domestico, dictæque perinsignis collegiatæ primicerio præsentibus & acceptantibus, donec absolutis altari in eadem ecclesia ab eminentissimo & reverendissimo DD. Pompejo S. R. E. Cardinale Aldrovandi, ac repositorio pro dicto sacro capite, in ejusdem altaris Orthographia collocetur, in omnibus, & per omnia juxta per Sanctitatem suam præscripta in dictis Litteris Apostolicis præfatis illustrissimis & reverendissimis DD. capitulo & canonicis directis, ad quas etiam in hac parte &c. Super quibus omnibus &c.
[146] Ego notarius suprascriptus & infrascriptus hoc publicum instrumentum confeci requisitus &c. [consignat.] Hic omisso, de voluntate petentium, tenore supra enuntiatarum Litterarum Apostolicarum. Actum in dicta ecclesia perinsigni basilica S. Petronii prope altare Majus, præsentibus ibidem nob. viris D. abbate Antonio, cl. me. olim nob. viri D. Joannis Elephantuzzi capellæ S. Proculi, D. marchione Antonio Amorini, cl. me. olim nob. viri D. Joannis Andreæ, capellæ S. Marini, & D. Co. Ludovico, filio nob. viri D. Co. Francisci Malvasia capellæ SS. Gervasii & Prothasii, omnibus patriciis Bononiæ, testibus ad prædicta omnia, & singula adhibitis, vocatis specialiter atque rogatis.
De prædictis &c rogatus extiti ego Antonius, olim D. Joannis Baptistæ de Nannis filius, civis & publicus Bononiæ notarius collegiatus, Apostolicus quoque & imperialis, curiæque archiëpiscopalis Bononiensis actuarius decanus &c. In fidem &c. hic me subscripsi requisitus &c.
L. ✠ S.
VITA
Auctore anonymo
Ex Chronico monachorum S. Stephani Bononiæ.
Petronius episc. conf. Bononiæ in Italia (S.)
BHL Number: 6641
A. Anonymo
CAPUT I.
Sancti natales, mores in juventute, & in episcopum consecratio.
[Illustris genere, doctrina,] In exordio hujus historiæ a primum adnectendum est, unde oriundus extitit, & ex qua linea genealogiam duxit, vel qualis & quantus in vita fuit; ut & plerique, qui se fatentur scire, viva voce perhibent b, hunc fore Græcum natione, & ex imperiali linea duorum regum, videlicet Constantii, Constantini & Constantis c originem feliciter trahere. Unde factum est, ut Theodosius secundus, imperator Romanorum cælitus factus, sororem ejus in conjugem sibi asciverit, & cum tripudio totius Constantinopolitanæ urbis eam legaliter susceperit d. A cunabulis autem a Christianis parentibus ablactatus & educatus est. Postea vero cum adolevisset, a parentibus traditus est gymnasio philosophorum e, & liberalium disciplinarum & ecclesiasticorum sacramentorum magistris. Et ita Deo largiente, imbutus est, ut in omnibus philosophiæ & præsertim spiritualibus floreret studiis: & insuper tam Græco quam Latino eruditus est magisterio f. Quem etiam B. Hieronymus, eximius doctor, interpres divinarum legum, in Catalogo illustrium virorum inter hagiographos commemorans ait: Petronius, Bononiæ civitatis episcopus, vir sanctitatis & liberalium artium scientia plenus, descripsit Vitas SS. Patrum in Ægypto g: & legitur, extitisse tempore Theodosii Junioris imperatoris h. Templum denique corporis sui adhuc in infantia positus, omnibus modis Christi subdidit famulatui. Legerat enim: Nulla dignitas major, quam servire Christo. Dehinc Ecclesiæ Dei patrocinia i adeo sedule frequentare cœpit, ut magis psalmodiarum studio per cunctas ecclesias vacabat, quam terrenis domiciliis deservisset, dicente Psalmista: “Elegi abjectus esse in domo Dei magis, quam habitare in tabernaculis peccatorum k.”
[2] [virtute, officiisque in aula Theodosii 2] Clericale namque adeptus est officium l, penitus se totum Creatoris, cui cuncta obediunt elementa, subegit servitio, pene omni relicto patrimonio. Pernox itaque in assidua oratione vigebat, jejuniis & orationibus & crebris vigiliis se mancipabat: corpus quoque suum absque contagione libidinis pudice regebat; ita ut & innumerabilis utriusque sexus turba in Constantinopolitana urbe ejus sequeretur sancta vestigia. Eleëmosynas egenis libenter tribuebat, prout facultas sibi ministraverat; pauperes recreabat, nudos vestiebat, infirmos visitabat, aliorum calamitatem suam putabat. Cum igitur fama sanctitatis ejus crebresceret, ac per totam scilicet Constantinopolim polleret, idem ipse Augustus levir m ejus non moderate fervens in amore illius, diligebat eum ultra, quam fas sit dicere; adeo quod primatum totius monarchiæ & sacri palatii tribueret sibi super cunctos degentes in imperio suo, sive dederat ei facultatem distribuendi universa regalia tributa ad votum viri sanctissimi Petronii, prout cuique moris fuerat; & imperiali fisco suscipere munuscula: siquidem & vectigalia, quæ de cunctis orbis terrarum partibus solita conditione annualiter a veredariis universarum provinciarum afferebantur, in ærario palatii custodiri præceperat. Ita etiam cuncta in manu sua data fuerant, quatenus quodcumque vellet, egenis ac pauperibus erogare de vectigalibus juxta libitum distribuebat & Domino Christo famulantibus. Cumque famulatum pauperum constanter, in quantum valebat, secrete ageret, nitebatur, sicut scriptum est: Cum facis eleëmosynam, nesciat sinistra tua, quid faciat dextera tua n. Sed lucerna posita supra candelabrum non potest abscondi, quin luceat omnibus, qui in domo sunt o: ita & iste non poterat latere; quin ab omnibus cognosceretur, teste Evangelista, qui ait: Nihil opertum, quod non reveletur, & occultum, quod non sciatur p.
[3] Eo autem talia operante, principes Constantinopolitanæ urbis, [S. Petronius,] ac potior pars populi mira veneratione cœperunt eum amplecti & immenso desiderio ut patrem, pro gratia tantæ religionis sibi divinitus collata: quoniam quidem solitus fuerat eos divino pabulo ad plenum saginare, hortando videlicet ac docendo, ut Dei ac proximi dilectionem, juxta præceptum in se retinere satagerent; ut Scriptura docet: “Fides sine operibus mortua est q.” Cumque his & hujuscemodi, quæ modo longum est enarrare, sancto redundaret eloquio, nec non & civitas tota recreata dulcibus & suavibus monitis ejus debitas gratias agens Domino, qui sibi talem contulit ministrum benevolentiæ congratulabatur gaudio pacis & lætitiæ. Interea diabolica instigante versutia, feritas pravorum hæreticorum r & Judæorum, qui Christum negantes, multaque mirabilia videntes, semper extiterunt increduli, nec non perfidorum gentilium s crudeliter pulularat per * … patrias paulatim de loco ad locum, præsertim profanos admodum exercuerat: quemadmodum tempore S. Sylvestri summi Pontificis, qui assertores ejusmodi fallaciæ in conspectu Constantini Augusti, ac reginæ matris ejus Helenæ, datis assertionibus Veteris ac Novæ Legis, Deo inspirante, devicit t.
[4] Tunc Theodosius Junior, Romanorum imperator, cæsar augustus, [pullulante Nestorianismo,] auctor justitiæ, divinæ legis amator, audiens tantum facinus, exhorruit u; & se reum apud Deum existimans, si tam pestiferam hæresin in patria propaginare permiserit. Convocatis itaque universis principibus illius provinciæ, Deum recte colentibus, imperator eos alloquitur, dicens: Universi, qui astatis in isto concilio, audite, quid dicturus sim de Auctore omnium seculorum, quem sæva feritas quorumdam nititur dividere ab unica Prole, & a sancto Spiritu x. Ad hæc unus, qui cæteris præerat, plenus Spiritu divino, ait: Quapropter utile nobis videtur & salubre consilium, quatenus hæc per idoneum nuncium, qui pleniter sciat divinæ legis paginam, notificetur Romano Pontifici y, & Apostolicæ Sedis poscat auctoritate, quæ supereminet omnem sæculi dignitatem: id vero omnibus placuit. Tunc Augustinus * dixit eis: Quem ergo poterimus dirigero, qui utiliter dilucidare sciat omnem rei ordinem hujus venenosæ superstitionis? Omnes unanimiter consona voce hoc dederunt consilium: Neminem infra imperii vestri potentiam novimus, qui tam idoneus ac utilis ad hoc opus exequendum existat, ut est Petronius Dei famulus, charus vester & cognatus vehementer dilectissimus; qui novit omnem Græcam & Latinam sermocinationem, & qui non mediocriter est eruditus scientia Veteris ac Novi Testamenti, & qui per aliquantum temporis spatium divino cultui se mancipavit. Imperator dixit: Ideo dignum fore duximus, ut dictis vestris, precibusque nostris clementer annuat & … * patriam ab errore, divina gratia largiente, funditus absolvat.
[5] [Roman Theodosii II jussu profectus,] Beatus namque Petronius, præceptis imperialibus illico satisfaciens, constanter iter cœpit arripere, Augusto eum comitante usque ad portum, ubi navis præparabatur: dotavit eum multis muneribus ac ornamentis preciosis, auro gemmisque variis decoratis, lachrymans osculatus est eum, & ait:
O venerande, vale, Levir z, mihi semper amate,
Clavigeri Petri pergas, rogo, limina, Levir,
Lætior ac sospes sacrum mihi dogma reportes,
Hæreticos pravos quod damnet sive profanos,
Et Deitas simplex credatur denique triplex.
In Patris & Nati, sed nomine Spiritus almi
Et freta dira maris mitescant, & tua navis
Transeat incertas ventis ac imbre procellas.
Tunc ingressus navem aa, Deo volente, prospero cursu post dies aliquot venit ad Tiberina littora eo die, in quo Papa, Cœlestinus nomine, cum Catholicis episcopis statuerat concilium bb. Illo vero egrediente de navi, ecce adsunt legati, quos Papa miserat sibi, quatenus eum reverenter & cum honestate deducerent ad Lateranense palatium cc: securus namque præstolabatur adventum ejus; quoniam quidem in præterita nocte in somnis apparuit ei B. Petrus Apostolus, dicens: Scias, quia Felix, Bononiensis episcopus, de hac luce migravit in pace dd, & cave, ne in ecclesia illa alium ordines, nisi legatum imperatoris, quem die crastina, Deo volente, videbis.
[6] [ex divinæ revelatione] Cumque servus Dei Petronius palatium ingrederetur, illico Cœlestinus Papa gaudio repletus est valde, ac gratanter eum suscipiens, præcipit illum hospitare prope se in palatio, omniaque necessaria sibi largiri jussit. Altera vero die cum sanctus Apostolicus resideret in basilica Constantiniana ee cum pluribus episcopis ad sacrum concilium exequendum; cives Bononienses universi ordinis affuerunt in medio concilio, postulantes sibi dari pastorem ff. Ad hæc Papa Apostolico ore locutus est: “Quos Deus præscivit & prædestinavit, illos & magnificavit gg.” Et Propheta inquit: “A Domino factum est hoc, & est mirabile in oculis nostris hh.” Cœpit quoque referre juxta tenorem præteritæ visionis, cunctis, qui aderant, attentius intelligentibus. Omnes ergo unanimiter laudantes huic sacræ ordinationi assensum præbuere. Cumque illustris Domini vir Petronius circa se Dei voluntatem intelligeret, nec diutius posset resistere, tacite illud Apostoli considerans, qui ait; “Qui potestati resistit, Dei ordinationi contradicit ii.” Christi vero famulus cognoscens hoc, divino Spiritu revelante, quamquam invitus, tamen devote pedibus summi Pontificis provolutus plorando ait: “Non mea voluntas, sed tua fiat kk.”
[7] Tunc Papa Cœlestinus, tenens virgam in manu, [Bononiensium præsul consecratur] sic loquendo perrexit:
Hac tibi committo virga simul indice Christo
Bononiæ sedem, populum cunctumque fidelem,
Ut monitis serves sacratis, atque gubernes,
Et tecum plaudat cælestis Regis in aula,
Angelicisque modis cum pace fruatur amoris,
Et monitis pastis ovibus satieris in astris,
Ac gregis electi potiaris fonte perenni.
A Domino missus, sis tali munere dignus,
Et virtute Dei fungaris luce diei,
Ac plausum laudis merearis habere
Moribus & vita studiis bonitatis amica,
Sit tibi cura satis solido moderamine talis:
Ecclesias autem pastoris more restaures,
Semper adoptivas soboles generabis opimas.
His ita prædictis, consignans sic benedixit:
Accipe virtutem, qua possis ferre salutem;
Nectendi tibi terras solvendique potestas
Sit libitu Frater proprio vehementer amate,
Nexaque dissolvas, non nexa ligesque resolvas.
Illius & cunctis caput & gratulantibus unxit.
[8] Hoc ait & statim tali sermone beavit:
A Christo missus, tu semper sis benedictus, [a Cælestino Papa, cui]
Cælitus impendat Christus tibi dona superna,
Gratia sit tecum Domini sine fine per ævum,
Tergas quo sordes, rogo, plebis facta reformes,
Ne lupus intentus, malefidus prædo cruentus
Quemque peragrantem seu circumquaque vagantem
Glutiat, & perdat, laceret, scindatque, repellat,
Ex me rite tibi concesso gratis ovili,
Quem Deus ascivit nunc, Bononiæque reliquit,
Ut sata servaret, seu vivo fonte rigaret,
Cunctos ad votum gestaret in arce polorum.
Præsul adis urbem, quæ te lætatur eunte,
Et solitis gentes monitis solare merentes.
Urbs concessa tibi periit ll…
Portarum fortes ceciderunt ordine postes,
Mænia celsa cadunt & thermæ deliciarum.
Quod superest … cito prorsus erit ruiturum,
Ac opus antiquum totum solvetur ad imum.
Sed, pietate Dei, citius reparare valebis,
Saltem sic demum per te reparetur,
Auxiliare sibi, quod sit destructa ruinis.
Te Deus observet, benedicat sive gubernet,
Te Pater & Proles, te Spiritus atque;
Ac olei, vini, mellis, piperisque …
Antidotique novi, nec non nardi pretiosi,
Sis tritici plenus, frumenti, sive dierum
Et copia tanta velut & Jacob patriarcha.
[9]
Quem pater his dictis Isaac sanctus benedixit. [longam & ineptam orationem]
A Domino regum, qui te benedixit in ævum,
Et benedicatur, paradisi luce fruatur.
Et maledictus erit, qui te maledicere quærit.
His Abraham fultus fuit olim denique justus,
Tres cernens & ovans, tunc unum gratis adorat,
Hujus & arcanum fore justum credo putatum,
Credidit ille Deo tunc primum corde…
Estque Dei fidus tunc appellatus amicus,
Cum Trinitatis opes putat unius esse decorem mm.
Hac ope firmatus mox fit patriarcha beatus nn,
Fiat ut auxit eum, pater amplæ gentis in ævum,
Tunc Abrahæ dictis Dominus nunc talibus infit:
Multiplicabo tuum mundi per climata fusum
Semen, & extensum copiis magnisque refectum,
Et maris haud vere velut enumerantur arenæ,
Et velut astra poli nullis numerantur in horis;
Sic ita nec vulgo numero concluditur ullo.
Sunt Jacob de stirpe senis patres duodeni,
Quos Deus altavit natis & multiplicavit.
Ut genitas proles fovit quoque patris amore,
Manna pluit cælo de sursum nocte sereno,
Et dapibus pavit pius & pater & satiavit,
Ac laticem fudit sterilis de vertice rupis,
Legifer & Moyses descripsit grammate leges.
[10]
Hinc Samuel vates sterili fitque ex sene matre, [e suo genio]
Qui caput infudit regali more Saülis,
Post fit rite Dei David rex munere veri,
Carmina dictavit rex psalterii quoque David.
Post Domino templum Salomon construxit honestum,
Quem satis aptavit ritu sapientia matris.
Dux tibi sitque comes Raphaël sanansque dolores,
Qui Medicina Dei vocitatur culmine cœli.
Et tibi præcursor sit custos atque reductor,
Qui satis in vitam defendit ab hoste Tobiam,
Et sanum duxit cæco patrique reduxit,
Tunc patris post hoc oculos curavit utrosque,
Ut prius, ad præsens illum fecitque videre.
[11]
Hinc regum sedes, reges, gentesque fideles [affingit anonymus.]
Ac fortes gentes creverunt sive furentes.
Assunt inde senes patriarchæ sive prophetæ,
Clari primates, mulieres valde beatæ,
Ex David fido Christi processit origo,
Qui genus humanum crudeli cæde necatum
A nexu leti proprioque cruore redemit,
Agmina Sanctorum, quæ laudant sede polorum,
Discipuli Christi sunt hac de stirpe ministri,
Qui rutilasque togas, sortiti sunt quoque stolas
Auro contextas, simul & hiacyntina serta,
Et fiunt primi nunc Omnipotentis amici,
Cum quibus & regnum merearis habere supernum.
Angelus hinc tecum Domini bonus & comitetur,
Et bene disponat, nec non tua fausta reponat
In cœli sudo, non est ubi prorsus erugo.
Nec erit ablatum, superest bene quodque locatum,
Quo cives cæli decantant carmina leti,
Et laudant Christum sublimi voce benignum,
Te quoque conservet, custodiat atque gubernet,
Donec in hoc seclo steteris quandoque sereno,
Usque sed in finem te protegat hic & ubique,
Atque locum demum paradisi donet amœnum.
ANNOTATA.
a Descripta est hæc S. Petronii Historia seu Vita ex Chronico monachorum S. Stephani, cui ultima manus anno 1180 adjecta fuit: seculo V S. Petronius fuit; unde quantum illi, ratione antiquitatis suæ, tribuendum sit, statues. Menda habet non pauca apographum nostrum, quæ ob multitudinem fere intacta reliqui.
b Popularis ergo suæ ætatis traditio anonymum docuit, quæ de Sancti genealogiæ dicere instituit,non monumenta vetera, fideive indubitatæ scriptores. Porro eodem fonte non pauca manarunt, quæ in hujus Vitæ decursu narrabuntur.
c Hi Constantino Magno patre nati sunt, & ab illius obitu partiti imperium: tres igitur nominandi erant: Petronium vero Constantini Magni liberis satum fuisse, omnis antiquitas tacuit.
d Fabula est, a Sigonio merito explosa. Vide num. 18 Comment. prævii.
e Probabiliter Constantinopoli, ubi & natum aiunt, & publicum artium liberalium gymnasium erat. Adi num. 21 Comment. prævii.
f Petronii eruditioni plusculum, quam par sit, ob rationes haud satis efficaces Tillemontius detrahit; qua de re consule num. 22 Comment. prævii.
g Gennadius, num. 5 laudatus, ait: Scripsisse putatur. Librum de Vitis Patrum, qui apud Rosweydum secundus est, Petronium scripsisse, nonnulli contendunt, quod plane incertum. Vide num. 25 & seqq. Fieri etiam potuit, ut alio libro, sed argumentum simile persecutus fuerit, qui jam pridem perierit, aut eadem fere, suppresso nomine, de Ægypti monachis scripserit, quæ passim ab aliis etiam de iisdem perscripta Gennadius invenerat, suppresso pariter auctorum nomine; dubitaritque hic propterea, Petronione, an alteri tribui deberet liber de Vitis Patrum, quiscumque demum sit hoc titulo liber, de quo Gennadius.
h Non sunt ista Hieronymi; sed alterius, quem Hieronymum existimarit anonymus. Obiit Theodosius II anno Christi 350, a morte Arcadii patris circiter 42.
i Quam frequentes in nocturnis diurnisque Officiis, in Ecclesia celebrandis, fuerint in Oriente non clerici modo, sed laïci etiam, Thomassinus docet tom. 1 de veteri & nova Ecclesiæ Disciplina parte 1, lib. 2, cap. 54, adducto etiam illustri Theodosii Junioris, & totius curiæ, pium principem æmulantis, exemplo.
k Psalm. 83, ℣ XI.
l Parum verosimile mihi videtur, S. Petronium, jam clericis adscriptum, sacri palatii magistrum, & primarium Orientalis imperii ministrum egisse, quod paulo post anonymus ait: non enim hujusmodi munera ea tempestate clericis committi solebant; neque Petronius, ut e Gennadio videturcolligi, multum rebus sese politicis miscuit: illustri quidem quodam munere fortassis functum, non tamen præfectura prætorii, innuere videtur Eucherius; sed qui hic cum Gennadio ad concordiam revocari possit, vide num. 17 Comment. prævii. Quod si illustre quoddam munus per se gesserit S. Petronius, illo deposito, ad clerum transiisse videtur annis fortasse aliquot, priusquam Romam mitteretur; quod num. 4 indicare videtur anonymus, de Petronio scribens: Qui per aliquantum temporis spatium divino cultui se mancipavit.
m Non Theodosius Petronii, sed hic illius levir erat: Petronii namque sororem, ex anonymi sententia, Theodosius duxerat: erat ergo Theodosius Petronii gener stricte dicendus.
n Matt. 6, ℣ 3.
o Neque accendunt lucernam, & ponunt eam sub modio, sed super candelabrum, ut luceat omnibus, qui in domo sunt. Matt. 5, ℣ 15.
p Nihil enim est opertum, quod non revelabitur, & occultum, quod non scietur. Matt. 10 ℣ 26.
q Jacobi 2, ℣ 20.
r Nestorium, ejusque asseclas intelligit: sedere Constantinopoli Nestorius cœpit anno 428, ac paulo post hæreseos virus evomere, Christo Divinitatem, divinum Virgini Matri partum impie abjudicans. Vide num. 31.
s Judæorum gentiliumque errores Nestorianis attribuit, vel quod hi Judæis & gentilibus, Deum, qui, ut impie causabantur, ceterorum hominum more natus esset, agnoscere renuentibus, hoc in puncto, eoque gravissimo, assentirentur; vel Patrum exempla secutus. Proclus in Epist. ad Armenos Nestorium Judæo pejorem habet. Hanc quoque, inquit, nuper fabricatam novamque blasphemiam (fugiamus) quæ Judaïsmum, quod ad blasphemiæ magnitudinem, longe superat. Illi namque, dum eum, qui Filius est, reprobant, ramo radicem privant: hi vero, qui ultra hunc, qui Filius est, alium adjicientes, intemerabilem naturam, tamquam multigenam, denotant. Nestorianos Judæis comparat & Cyrillus in Homilia, post dejectum Nestorium habita, inquiens: Enimvero Christiani hominis personam induunt, sed mentem interim judaïzantem obtinent: gentilibus vero Nestorium apud Labbe tom. III Conc. pag. 586: Omnem gentem nefariis lasciviis & dissolutionibus indulgentem, hic sua malitia excessit.
t Celebrem S. Sylvestri disputationem cum Judæis habitam indigitat, cujus historia sancti Pontificis Actis inserta est, sed iis inquinata fabulis, quarum falsitas manifesto appareat. Adi Baronium ad annum 315 num. 10 & seqq., & Pinium tom. III Augusti pag. 559 & seq.
u Theodosius non adeo infensus Nestorio fuit, imo adversus Cyrillum favit, cum nondum hæretici fraudes perspectas haberet. Vide num. 32 & seq.
x Nestorius nimirum, Christum in duas personas, duos Dei Filios, & duos Christos distraxit: audi Vincentium Lirinensem, qui sub Theodosio & Valentiniano fuit, in Commentario apud Baluzium pag. 333 & seq. Nestorianam hæresim ita explicantem: Nestorius autem contrario Apollinari morbo, dum sese duas in Christo substantias distinguere simulat, duas introducit repente personas; & inaudito scelere duos esse vult Filios Dei, duos Christos, unum Deum, alterum hominem; unum, qui ex Patre, alterum, qui sit generatus ex Matre. Atque ideo asserit, sanctam Mariam, non Theotocon; sed Christotocon esse dicendam: quia scilicet ex ea, non ille Christus, qui Deus, sed ille, qui erat homo, natus sit. Quod si quis eum putat, in litteris suis unum Christum dicere, & unam Christi prædicare personam, non facile credat. Aut enim istud fallendi arte machinatus est &c. Pag. vero 340 ita habet: Anathema Nestorio, neganti ex Virgine Deum natum, adserenti duos Christos, &, explosa Trinitatis fide, quaternitatem nobis introducenti. Porro omnem, quam hic Theodosio orationem anonymus tribuit, e suo penu deprompsit, quod & alias fecisse illum, me tacente, in Actorum decursu quivis facile deprehendet.
y Ephesinum concilium, inscio Cælestino, Pontifice Romano, a Theodosio indictum fuisse, Garnerius argumentis non levibus, non tamen omnino convincentibus, contendit; & proinde negat, illius petendi causa Petronium Romam legatum ivisse. Vide dicta num. 37 & seqq.
z Vide Annotata ad litt. c, d, m.
aa Probabilius sub finem anni 429 vel sequentisinitium. Adi num. 34 & seqq.
bb Quale illud concilium fuerit, silet anonymus: in causa Nestorii duo Romæ celebrata fuerunt, alterum anno 429 post festa, ut videtur, Paschalia; alterum anno 430, mense Augusto: verum de neutro anonymus videtur posse commode intelligi. Vide num. 34 & seq.
cc Pontificum Romanorum olim domicilium, prope basilicam Constantinianam conditum, ut creditur, a S. Sylvestro Constantini Magni sumptibus, ut Panvinius scribit de septem Urbis ecclesiis pag. 168, Constantini palatium fuisse, tradit Aringus lib. 4 Romæ subterraneæ cap. 44. Cum interim Constantinus, inquit, Silvestri exemplo permotus, ecclesiis munifice extruendis manum admovit. In suo quippe Lateranensi palatio Salvatori ædem construxit.
dd His anonymi verbis inhærendo, prius Romam Petronius venerat, quam illic de S. Felicis, Bononiensis episcopi, obitu renuntiatum esset, atque adeo diebus haud multis ab illius obitu: porro obiisse creditur S. Felix anno 429, die IV Decembris, quo colitur.
ee De illa basilica ita Panvinius mox laudatus pag. 106: Basilica S. Salvatoris, quæ a loco Lateranensis, a conditore Constantiniana, ab ornamentis Aurea vocata est, ædificata fuit cum propinquo patriarchio (seu Lateranensi palatio) Romanorum Pontificum usui, a pio Constantino imperatore in Cœlii montis dorso, & a S. Silvestro V Idus Novembris consecrata, circiter annum Christi CCCXX. Addit cap. I: Nunc S. Joannis dicitur.
ff Tillemontius ait, Bononienses ad Romanum Pontificem, novum sibi episcopum petituros, certo non recurrisse, propterea quod in more tunc positum esset, ut Mediolanensis metropolitanus, cui sedes Bononiensis subjecta erat, ea de causa adiretur. Sed ex recepto passim more non certo sequitur, hunc semper & ubique observatum fuisse, ut ait Benedictus XIV. Vide num. 43.
gg Ad Romanos 8, ℣ 29 & seq.: Nam quos præscivit, & prædestinavit conformes fieri imaginis Filii sui, ut sit ipse primogenitus in multis fratribus. Quos autem prædestinavit, hos & vocavit, & quos vocavit, hos & justificavit: quos autem justificavit, illos & glorificavit.
hh Psalm. 117 ℣ 23.
ii Ad Romanos 13, ℣ 2. Itaque, qui potestati resistit, Dei ordinationi resistit.
kk Lucæ 22, ℣ 42.
ll Vide num. 68 & seqq.
mm At quando primum Deo credidit Abraham, & Dei amicus appellatus est? Num cum tres angelos vidit, & unum adoravit? An vero, ut anonymi verbis utar, cum Trinitatis opes unius decorem esse putavit, seu, cum quoquo modo SS. Trinitatis, quod mox citatis verbis innuere videtur anonymus, mysterium credidit? Alterutrum enim ex anonymi verbis sequitur: sed, utrum dixeris, perinde est. Non enim tunc primum Deo Abraham credidit; nam angelorum Abrahamo facta apparitio Gen. cap. 18 ℣ 1 & seqq. refertur. Cap. autem 15 ℣ 6 legitur: Credidit Abram Deo (innumeram illi posteritatem pollicenti) & reputatum est illi ad justitiam; quo etiam spectat illud Jacobi cap. 2 ℣: Credidit Abram Deo, & reputatum est illi ad justitiam, & amicus Dei appellatus est. Ceterum quod spectat ad Mysterium SS. Trinitatis ab Abrahamo, tres vidente & unum adorante, agnitum, ita in hunc locum Estius commentatur: August. libro tertio contra Maxim. cap. 26 vult Abraham in his tribus agnovisse Trinitatem; & dicit illud: “Tres vidit, & unum adoravit,” quod canit Ecclesia. Non quin & homines, aut angelos humana specie esse putavit (nam eis & pedes lavare, & cibos apponere voluit, imo apposuit, ipsique, ut videbatur, comederunt) sed, quod interea instinctu divino tres recipiendo, & unum tantum alloquendo, hoc Mysterium indicarit. Cornelius vero a Lapide, postquam dixit, Abrahami hospites primo ut homines, dein vero ut angelos Dei & legatos fuisse ab illo sensim agnitos, eosque symbolice SS. Trinitatem significasse, ita disserit: Hinc sequitur, quod Abraham hos angelos, ut angelos Deique legatos primo adorarit dulia; secundo agnoscena eos repræsentare Deum, & SS. Trinitatem in eis repræsentatam, adorarit latria, ut docet S. Augustinus, qui enim hic apparet & loquitur cum Abrahamo, semper vocatur Jehoua, quod est nomen proprium Dei, cui debetur latria. Ita illi.
nn Similiter jam ante Abraham a Deo patriarchafuerat constitutus, ut Gen. cap. 17 ℣ 5 liquet: Nec ultra vocabitur nomen tuum Abram, sed appellaberis Abraham: quia patrem mukarum gentium constitui te.
* forte per patriam
* l. Augustus
* nihil deesse videtur.
CAPUT II.
Sanctus Bononiam instaurat.
[Sacris profanisque] Omnibus itaque pontificalibus sacramentis ac benedictionibus rite perfectis solito more præsulum, cives Bononienses læti redeunt ad suam urbem cum consecrato Præsule. Qui, cum appropinquaret suæ diœcesi, omnis civitas gaudio coronatur. Turba vero utriusque sexus in laudibus & hymnis spiritualibus se prorumpunt, & non cessant laudare Dominum, qui talem ac tantum sibi contulit Pastorem ac Patrem. Cumque venerandus Pater in throno pontificali resideret, primum quidem suarum virtutum spirituale jecit fundamentum laborando scilicet ad reparationem ecclesiarum * … vastatione dirutarum, ibidem quamplurimas reparavit a. Monasterium quoque extra civitatem in via, quæ vergit ad Orientem, in honore S. Stephani prothomartyris a fundamentis miro opere condidit b. Ædificia namque ejusdem monasterii spatiosa valde & sublimia sunt, variis intexta lapidibus, circumdata per girum plurimis columnis pretiosis de porphyretico lapide, aliisque lapidibus diversi coloris cum basibus & capitellis suis, insignitis variis figuris hominum, quadrupedum ac volucrum; illo plurimo labore typice gessit opus mirifice constructum instar Dominici sepulchri, secundum ordinem, quem viderat, & provida cura cum calamo diligenter mensus fuerat, cum esset Hierosolymæ; ibi enim per aliqua dierum curricula sibi fuerat per totam Judæam colligere vectigalia c. Etiam parietes sepulchri intus undique per gyrum cum juncturis suis sunt erecti, & lapidibus quadratis & sectis nimio candore pollentibus.
[13] Aliud quoque ædificium, idque plurima varietate columnarum a fundamentis ædificavit d, [adificiis instar sacrorum] cum atrio in circuitu, cum duobus ordinibus preciosarum columnarum cum basibus & capitellis suis, signis multiplicibus decoratis, ita ut super inferiorem ordinem columnarum alius pretiosior supereminebat, tali modo extendebatur usque ad locum, qui figurate Golgotha, hoc est, Calvaria, nuncupatur, ubi crux, in qua Christus pro salute mundi fixus est, posita fuit. Ille vero locus variis imaginibus diversi coloris depictus est; pavimentum autem totius operis stratum est Pario lapide & porphyretico, & lapidibus diversæ varietatis. Ita pulchra & prælucida sunt cuncta loci hujus ædificia, ut, qui semel ea prospexerit, iterum videre ardentissimo amore desiderat. In eodem vero loco, qui Golgotha dicitur, posuit ligneam crucem, quæ in longitudine & latitudine undique per totum facta fuerat ad instar Crucis Christi. Post longa autem annorum curricula sæva gens Ungarorum cum plurima vastitate invaserunt totam provinciam e: una pars, quæ crudelior fuerat, vidit crucem ibi positam, cupiens delere, ut a Christicolis deinceps non adoraretur, lignis ac paleis replevit illud omne ædificium, ignemque pariter succendit, ut crucem combureret, & tantum decus præclari operis rueret in præcipitium: non meritis ullius, sed divina clementia actum est, quod sancta crux a nefandorum feritate inlæsa permansit, sicut est hodie: & præcipuum opus ædificii a valido calore ignis inustum per virtutem sanctæ crucis extitit.
[14] Aliud vero, quod magno opere gessit, non est reticendum. [Palæstinæ locorum,] Et mensus est, cum esset Hierosolymæ, quot calamis Golgotha distaret a monte Oliveti: eodem modo ibi & mensus est *; in grata planitie illius loci montem condidit, qui usque in præsentem diem Mons Oliveti vocatur, quem cum magno sudore & exercitio inaltavit; & aliunde ex imperiali edicto terram fodere & conducere fecit. Si quidem in vertice montis hujus monasterium in honore S. Joannis Euangelistæ omni diligentia cum eminentiori ædificio, excelsis… * studiose construxit f. In medio autem templi atrium cum columnis pretiosorum lapidum tereti circulo mire exornavit, & vestibulum, quod erat ante atrium, vestivit variis lapidibus lactei coloris cum cælaturis suis. Parietes autem totius ædificii atrii & vestibuli circumquaque in circuitu per girum pulchris picturis decorare studuit. A pede montis hujus usque ad verticem ascensus erat per marmoreos gradus. In medio atrii est locus, ex quo cernentibus discipulis, Christus ascendit in cælum. In eodem vero loco Spiritus Sanctus venit super eos, & dedit illis scientiam omnium linguarum: illic nimirum posita est crux, ut in posterum signum esset tantæ sanctitatis. Spatium autem, quod distat inter Golgotha & montem Oliveti est vallis, quæ nuncupatur Josaphat: in ea vero est ager Hakeldamach, qui emptus est a Judæis ex triginta argenteis, quos Juda retulit, in sepulturam peregrinorum, sicut legitur in Passione Domini g. Aliud quoque opus, quod solerter exercuit, non est prætermittendum, quin literis dilucidare satagemus. Fecit quoque tipice ingenti cura piscinam, secundum quod calamo mensus fuerat in Jerusalem instar natatoriæ Siloë, de qua nato cæco Dominus ait: “Vade ad natatoria Siloë & lava h:” fecit etiam cæcus, quod sibi imperaverat, abiit & lavit & vidit & credidit Deo.
[15] [Bononiam,] Igitur intimandum est posteris nostris, videlicet Bononiensibus civibus de calamitate ac subversione urbis Bononiæ, quæ & quanta olim perpessa est a tyrannide impiissimi Theodosii imperatoris i. Cum Theodosius, Romanorum imperator augustus, de Constantinopoli Romam venisset k, misit legatos suos per universas provincias: demum autem quemdam, qui in regia aula primatum tenebat super cunctos, sive qui sibi magis charus erat, direxit ad civitatem Bononiensem, quæ erat hortus Romæ, in qua est sedes imperii: ideoque Bononiensis civitas Hortus Romæ antiquitus dicitur, quia hortus quidem est locus, qui, quamquam parvus esse videatur, tamen ab agricolis gratiosior ac charior habetur omnibus arvis: est quidem consitus arboribus omnium generum; illic sunt poma ad comedendum acceptabilia, ibi & olera per totius anni circulum; illic nascuntur herbæ salutiferæ spirantes odores suavissimos, croceos quoque & purpureos flores producentes, specie diversi coloris. Hujusmodi vero locus magis omnibus diligitur & custoditur ab agricolis. Quapropter urbs eadem non incongrue dicta est Hortus Romæ: propria enim ethimologia, specialique vocabulo hoc nomen … * Bononia sibi inditum est l; eo quod universis opibus sit copiosa, omnibusque bonis ad plenum referta; adeo vinifera, quod nulla tellus audeat certare laudibus illius: ita quoque fertilis est, quod non solum terra illius diœcesis producat fructus frumenti, hordei ac tritici diversi generis, sed etiam, quemadmodum in Gestis Francorum legitur, Bononienses arbores messes protulerunt aliquando, mirabile dictum. Eadem vero civitas montium tenus sita est, gratas planities, piscosasque paludes vicinas sibi possidet. Incolæ illius urbis bonæ fidei, doctique armis, pollentesque consilio naturaliter existunt. Illinc quondam fuit arena, miro opere constructa, in qua ab Augustis sæpius fiebant concilia m. Ibi quoque & regalia palatia, & thermæ n, intus & extra cum columnis pretiosorum lapidum, & celaturis suis mirifice decorata, erant constructa. Est autem hæc civitas principium Romanæ provinciæ & Æmiliæ o.
[16] [quam Theodosius I, ultus amici cædem] Ad hanc vero tam præclaram urbem, direxerat imperator chariorem sibi, quatenus regalia tributa ex vicinis civitatibus colligeret, & ad Bononiam usque perduceret: quoniam illic statuerat degere per plurimorum spacia dierum. Ipse autem legatus ceu stolidus, pro benevolentia regis, quæ circa se extiterat, inani gloria tumescens, in tanta jactantia se prorupit, quod minime se credebat a regia dignitate distare. Nemo enim tam bonæ indolis in tota illa urbe erat, quem non inhonestaret turpiter, & quod est dictu nefas, quam atrociter verberaret. Quadam vero die idem furiis plenus, visus est quemdam ex primatibus prædictæ urbis dedecorare cum verbere: protinus omnis civitas versa est in tumultum. Ipse autem, qui talia passus fuerat, in eum quasi amens viriliter insurgens, conto, quem manu tenebat, ferit illum in pectore, qui illico ruens vomit vitam cum sanguine. Cumque fama hujus rei ad imperatoris aures perveniret, rex inde valde tristari cœpit: verum ne tantus dolor a quolibet agnosceretur, fingens, se hujusmodi factum vilipendere; sed mox alium nuncium ad eamdem urbem direxit, ac, simulata fraude, in ore ejus in hunc modum posuit verba pacifica in dolo: Scitote gratiam regis erga vos plurimam adesse, neque pro fastu cujusdam, levitate inanis gloriæ intumescentis, velle illius … dirimetur a fidelium suorum libitu; illum etiam vobis pacatissimum jugiter fore credite: ea quidem, quæ in adventu tanti principis paranda sunt, oportet, ut decenter præparentur, quem statuto die, vita comite, solito more patris intuemini.
[17] Nepos interea Theodosii Augusti, qui dudum ex multis retro diebus infirmabatur, [misere vastarat,] cum appropinquaret civitati, graviori molestia corporis detentus, antequam perveniret ad urbem, fudit animam per auras. Unde imperator non minimo mærore turbatus statim misit legatum ad urbem, deferentem verba in hunc modum: Nolumus vos ignorare de morte nepotis imperatoris: unde dominus noster imperator satis pacifice per me vobis intimare mandavit, quatenus eum cum exanimi cadavere chari nepotis sui in civitatem recipiatis, quousque in episcopio corpusculum ejus regia dignitate tumuletur. Cives etenim præparaverant cuncta necessaria in palatium, quod erat extra urbem: ipsi vero ignorantes pestem futuram, fecerunt secundum edictum regis. Factum est autem, juxta quod statuerat rex, cum exercitu suo ingrediens civitatem, profectus est ad palatium: a civibus quippe est diligenter susceptus. Sepulto autem illo, exit edictum, ut cuncta militaris cohors in eos insurgeret, quod & factum est: civium enim alios interemerunt, alios catenis vinxerunt, totamque urbem præda & igne vastaverunt; alta mœnia urbis, turres & palatia, insuper Dei ecclesias a fundamentis destruxerunt; & Mediolanum profectus est. Quod ergo cum beatus Ambrosius Mediolanensis antistes cognovit, regi aditum ingrediendi ecclesiam denegavit p, donec asseruerat, se cuncta reædificaturum. Præcepit igitur rex, ut civitas muro clauderetur quolibet modo, sed non in priori fundamento q.
[18] Beatus vero Ambrosius, sciens hujusmodi periculum ac diras strages utriusque sexus, [agre id seronte S. Ambrosio,] ruinam nihilominus murorum, calamitatemque viduarum ac pupillorum, compunctus pietate more patris, ne deinceps huic tam desertæ civitati tale aliquid accideret; sub excommunicationis vinculo ita inquit servus Christi: Ambrosius episcopus dilectissimis fratribus utriusque ordinis, majoris scilicet & minoris, in Domino salutem æternam. Cunctis Italiæ regni subversionem Bononiæ civitatis credimus fore notissimam, quam non vera justitia, sed calva occasione, Theodosica rabie crudeliter perpessa est. Quamobrem dignum æquumque fore conspicimus ex parte Dei & S. Petri, cujus vocabulo Bononiensis ecclesia decoratur, damnatam ac inrevocabilem sententiam anathematis obnixe statuimus atque firmamus, ut nemo regum amodo urbem Bononiam ingrediatur. Si quis autem tam audax forte extiterit, qui huic sententiæ non satisfecerit, & prædictam urbem temere ingressus fuerit, præsenti anno illius vita finiatur, & ne ultra dilatetur. Corpus quoque cujusque mortui minime deferatur in urbem, ne simili occasione civitas illa tale detrimentum patiatur. Hoc quidem sancti sacerdotis & egregii confessoris Christi edictum, eo jubente, exaratum est in marmorea tabula, quam idem Domini confessor poni jussit in muro ejusdem civitatis, qui a Theodosica rabie illæsus permansit, & qui vergit ad Orientem; quatenus cunctis posteris in testimonium fieret. Post hæc prædicta urbs multoties ab igne cremata est; ipsa vero tabula crebro igne combusta, ac plurimis fragmentis est resoluta r.
[19] [instaurat, & insigna] Vir itaque Domini Petronius, intuens suam civitatem nuper eversam, ut dictum est, a Theodosio Augusto, qui paululum ante regnaverat, mœniaque diruta, nec non & palatia a fundamentis funditus destructa, cœpit diligenter restaurare ea, quæ a Theodosio minime reparata fuerant, quæve imperfecta reliquerat, ex imperiali tributo. Cuncti namque præfecti, prætores, tribuni & præcones omnium provinciarum hujus regni, audita fama regiæ affinitatis, & quod regis cognatus esset, undique confluebant ad eum, deferentes sibi regia vectigalia. Dum quadam die idem venerabilis Pater ingenti cura & sollicitudine super hujuscemodi operis magistros assisteret, * divinitus est, quod quidam ex artificibus, cum vellet erigere columnam in superiori ordine columnarum, toto corporis nisu junctis brachiis amplexus est eam in giro, ut erectam subsisteret, quousque ab aliis artificibus sustentaretur quibuslibet argumentis.
[20] [miræculum patrat.] Sed vir ille, mole tanti ponderis prægravatus, deficientibus viribus non diu sub tam gravi onere subsistere valens, cum eadem columna insertis brachiis in circuitu celeri rotatu de sursum ruit in terra: quem confessor Domini sanctus Petronius cernens in hujus periculi discrimine positum labi præcipiti lapsu, ad cælum protinus oculos erigens, signavit cum signo sanctæ Crucis: meritis quidem sæpe nominandi Patris, Deus illico solita pietate respexit ad votum famuli sui Petronii; quod columna illa alicujus fracturæ vel fixuræ detrimentum minime passa est, verum solida, uti prius, illæsa permansit: operarius vero nihil mali sentiens, molem instantis periculi evasit, sicut idem solitus erat ita referre: Cum ego totis visceribus expergefactus angebar, undique pariter turbatus inrevocabili cursu labi cœperam, quidam niveis stolis indutus, similis beato Petronio astitit juxta me, qui manu sua columnam sustinuit, & me incolumem servavit s. Tunc omnis populus, qui hæc viderant, glorificaverunt Deum, dicentes: Benedictus Dominus Deus Israë qui nobis indignis talem ac tantum Patronum, non nostris meritis, sed sua largiente gratia contulit. Et ex illa hora magis ac magis debita veneratione cœperunt eum amplecti. O quam mira, quam laudanda est immensa Domini pietas, quæ nec diu distulit competenter subvenire Famulo suo fidenti in se, sicut ait Scriptura: “Omnia possibilia sunt “credenti” t: priusquam pius pater Petronius a Domino implorare posset auxilium; jam enim ruinæ periculum imminebat in præcipitium: Deus autem qui est cognitor secretorum, respiciens fidem ejus misericorditer in ipso tribulationis articulo ei divinitus auxiliatus est: ita & iste juxta fidem celerius adeptus est, quod concupierat de salute artificis in periculo, quam fari posset.
ANNOTATA.
a Ecclesiarum, a S. Petronio Bononiæ seu a fundamentis excitatarum, seu reparatarum, auctarumve enumerationem habes num. 48: qui vero vastitatem Bononiensibus ædificiis sacris intulisse dicantur, videsis num. 45 & seqq.
b Monasterium idem hic valet ac templum; quamquam S. Stephani templo monasterium, strictius acceptum, etiam S. Petronius adjecerit: utriusque notitiam dedi num. 49 & seqq.
c Non alio forte nititur fundamento hæc vectigalium per S. Petronium collectio, quam affinitate cum Theodosio imperatore contracta, quod sane perexiguum est. Si tamen re ipsa locum habet, laïcum, non clericum aut monachum tum fuisse S. Petronium arguit. Vide etiam Annotata in cap. I littera l.
d Pars est templi S. Stephani, vulgo La chiesa dell'atrio dicta; eo quod atrium Pilati adumbraret.
e Hanc Hungarorum in Italiam incursionem Luitprandus universim describit lib. 2 cap. 4 & binis seqq. Historiæ sui temporis. Regino lib. 2 Chronicorum sic scribit: Anno Dominicæ Incarnationis DCCCCI gens Hungarorum, Longobardorum fines ingressa, cædibus, incendiis, ac rapinis cuncta crudeliter devastat: cujus violentiæ ac beluino furori cum terræ incolæ, in unum agglobati, resistere conarentur, innumerabilis multitudo ictibus sagittarum periit. Enucleatius in rem nostram Sigonius lib. I de Episcopis Bononiensibus: Nongentesimo tertio insignis Lombardiæ ecclesiis, & præsertim Bononiensi, calamitas accidit. Quippe Hungari, gens illa ætate in Pannonia ferocissima, per Forum Julium in Lombardiam populabundi se intulerunt, ac cum alia loca occurrentia devastarunt, tum in primis monasteria extra urbes posita incenderunt, præcipue autem Nonantulæ S. Sylvestri, & Bononiæ S. Stephani cum adjuncta civitatis basilica concremarunt, atque ut alias hujus provinciæ ecclesias, sic etiam Bononiensem gravissimis incommodis affecerunt, & ad summam inopiam redegerunt.
f De hoc templo egi num. 59 & seq.
g Matt. 27, ℣ 7 & 8. Consilio autem inito, emerunt ex illis (relatis ad principes sacerdotem & seniores a Juda triginta argenteis) agrum figuli, in sepulturam peregrinorum. Propter hoc vocatus est ager ille, Haceldama, hoc est ager sanguinis, usque in hodiernum diem.
h Joannis cap. 9, ℣ XI.
i Meliori nomine Theodosius dignus erat. Ceterum longam hic orditur anonymus fabulam. Vide num. 69 & seqq.
k Sub annum 390.
l Alii a Bono, Etruscorum rege, sic dictam volunt; prius vero Felsinam a Felsino, seu Celsino, Etruscorum pariter rege. Contendunt alii (sunt enim similia plerumque incerta) a Bojis hodiernum illius nomen derivatum, ut ab illis primum Boji & Bojonia, dein Bononia nuncupata fuerit, quasi Bona omnia. Addunt ab iisdem Bojis amnem, qui urbem permeat, in memoriam Rheni Gallici, Rhenum quoque dictum esse.
m Bononiensis amphiteatri & arenæ Gladiatoriæ mentionem habet Tacitus lib. 2 Historiarum cap. 67: Tertiadecimani struere amphiteatra jussi. Nam Cæcina Cremonæ, Valens Bononiæ spectaculum gladiatorum edere parabant. & cap. 71. Exin Bononiæ a Fabio Valente gladiorum spectaculum editur, advecto ex urbe cultu. Vide etiam descriptionem Bononiæ Antiquæ apud Blavium in Theatro Italiæ.
n De his consule Carolum Cæsarem Malvasialibro, cui titulus: Marmora Felsinea, Sect. 3.
o Italiam Augustus imperator in XI regiones divisit, quarum octavam Galliam Cispadanam vocavit, in duasque regiunculas Æmiliam & Flaminiam a Placentia Bononiam & Bononia Ariminum usque distribuit: in prima sita est Bononia ad radices Apennini, in Lombardiæ & Romaniolæ confinio.
p Sub annum 390 seditionem Thessalonicenses, ses, vincti cujusdam postulati, sed non impetrati causa, commoverant, in eaque Buthericum, magistrum militum, interfecerant: Theodosius aulicorum suorum suasu id crimen inultum noluit; sed ultio, non sine ingenti innocentium cæde peracta, modum excessit. Mediolanum imperator ingressus, orandi causa ad templum accessit; sed a S. Ambrosio illius aditu, dum pœnitentia crimen rite expiasset, prohibitus fuit, & a sacrorum mysteriorum communione rejectus. Hæc vera negati Theodosio ad templum aditus causa fuit; quam autem hic anonymus assert, probatis auctoribus ignota est, nec arridere cuipiam potest, nisi nimium credulo.
q Protracto nimirum illius ambitu.
r Ne sic quidem dictis suis fidem facit anonymus: liquet enim decretum illud Ambrosianum purum putum esse figmentum.
s Vide num. 86.
t Marci cap. 9, ℣ 22.
* supple Theodosii
* an vallem Josaphat, de qua paulo infra;
* an columnis?
* nihil videtur deesse.
* supple sactum
CAPUT III.
Reliqua Sancti gesta & obitus.
[Constantinopolim petit; unde,] His peractis, pius Pater Constantinopolim rediit a. Cumque quadam die in basilica, quæ est patriarchatus b, imperatore astante cum universis principibus suis, Missam celebraret, cum converteret se ad benedicendum populum, confestim peregrinum quemdam dissolutis crinibus ante foros templi intuitus est, qui pro homicidio, quod perpetraverat, ita peregre proficiscebatur. In illis diebus enim fuerunt duo viri in civitate, quæ dicitur Capua c, qui magno cum discrimine per dies plurimos objurgati sunt ad invicem, ita quod inter se perfecto odio dediti sunt vehementer, e quibus unus iste fuit: quadam die cum iste more solito decenter ornatus iret ad curiam principis tantum militandi studio, stipatusque militibus progrederetur ante inimici sui palatium, repente accidit, non causa studii, quod unus ex vernaculis illius, qui sursum aderat in palatio, apprehendit pelvim quandam aqua plenam, ut aquam in stillicidio projiceret; cursus itaque totius aquæ in verticem militis descendit: miles vero tritus & frendens, non lento gradu circumibat universos affines, vicinos sibi domesticos, amicosque intimos, ut unanimiter omnes juvamen sibi inferrent ad ulciscendum tanti dedecoris opprobria: inito igitur statim civili certamine, princeps Capuæ civitatis d, ut hoc audivit factum, non segnis, agili curru loricatus progressus, ut dirimeret bellum, cucurrit in medio certamine ferocioris pugnæ, ubi pondus totius prælii crudeliter vexabatur densis telis: tunc iste miser amens & penitus oblitus sui, de longe cernens dominum suum principem huc atque illuc diffluentem (furor enim arma ministrat) putavit illum esse librans hastam ingenti robore viriliter jecit eam intus inguine principis, & mortuus est. Protinus cuncti dimissis vocibus plorando concurrunt ad exanime cadaver principis; triste ministerium finito certamine belli.
[22] Iste vero clam fugam petiit, & dilaceratis crinibus genisque sectis unguibus, [reconciliato Ecclesiæ homicidii reo,] ita ejulando cursim processit ad palatium Archiëpiscopi e, ac provolutus pedibus illius, petere cœpit sibi indulgentiam pœnitentiæ: moxque, allata sibi pœnitentia, nudis pedibus totoque corpore contecto duro cilicio, peregre profectus est: terentem quoque lapidem gestavit in ore, quem neque manducando seu bibendo sive dormiendo, numquam ex ore suo projecit. Hunc quidem egregius Pastor ante fores ecclesiæ cernens assistere, quod Spiritu Sancto revelante actum esse credimus, misit ministrum suum ad eum, ut hæc verba sibi dicat: Dominus meus misit tibi, ut ad eum venias: ille vero venire noluit; misitque secundo similiter, & venire distulit: iterum autem tertio misit eumdem ministrum ad eum dicens: Vade & dic ei: Petronius, Bononiæ civitatis episcopus, tibi præcipit, ut domum Dei ingrediaris, & ne amplius differas venire ad eum. Ille vero, audito nomine tanti Præsulis (audierat enim multotiens famam bonæ opinionis illius) statim prosternens se in pavimento, geniculatim lento tramite venit ad pedes ejus: tunc pius Pater clementer infit:
Fili, surge cito, mox percipe, quæ tibi dico;
Incipe tu laudare Deum, qui regnat in ævum,
Qui cælum, terram, pontum cunctumque gubernat,
Et quod in ore tenes, frater, nunc mihi præbe.
Quidquid in ore fuit, mixtum cum sanguine fudit.
Tunc ait & Præsul divino pneumate plenus:
Est tibi peccatum totum non sponte patratum,
Te populique salus fecit pietate renatum,
Ut caveas ultra, talem committere culpam.
Tunc imperator & universi, qui simul cum eo aderant, hoc signum videntes, egerunt dignas gratias Deo cum ingenti lætitia, qui talia operatur per servum suum Petronium f.
[23] [ad suos redux annis aliquot post in pace quiescit;] Igitur non multum post aliquod temporis intervallum cum hæc & alia plurima agerentur, sanctus autem recordandæ virtutis vir Domini Petronius plenus gratia & benignitate, recordatus est filiorum suorum, quos reliquerat, non diu passus est deserere eos, ne antiquus hostis tenderet insidias ad capiendum oves sibi creditas. Data namque est jussio a Theodosio cæsare juniore, cognato suo, per omnes provincias Italiæ, ut omnes populi ex diversis regionibus obtemperarent præceptis beatissimi confessoris Christi Petronii, Bononiensis episcopi. Imperator vero cupiens eum dotari multis muneribus, sibi ait: Quodcumque præceperis & petieris a nobis, dabitur tibi. Ad hæc beatus Petronius respondit, dicens: Nullo quolibet munere de facultatibus vestris indigeo, nisi patrociniis Sanctorum g tantummodo: quare præcepit dare sibi quinque corpuscula Puerorum Innocentium h, quos Herodes jugulare pro Dei Filio crudeli sententia jussit. Suscepta itaque licentia ab Augusto, lætus properat ad suam urbem Bononiensem: quo viso, cives & cuncta turba fidelium gaudio magno repleti sunt de reverso Pastore i. Postmodum quoque prædicans & confirmans eos spiritualibus alimentis æternæ vitæ. sine intermissione perseverabat, & usque ad extremum vitæ suæ verba vitæ & salutis prædicare non cessavit. Hic autem venerabilis & pius Pater aliquos honeste & pacifice gerens annos feliciter migravit ad Dominum. Defunctus autem est beatus Christi confessor Petronius cum hymnis ac laudibus, ab Angelicis choris victor ac triumphator est evectus ad desiderata gaudia paradisi. Et sepultus est in basilica S. Stephani, quam ipse a fundamentis construxit k debito honore ac summa diligentia.
[24] [cujus, aliorumque Sanctorum patrocinium] Jocundare, præclara urbs Bononia, ac plurima suavi modulatione vocum & angelicis tripudiis oportet te exultare, quoniam multorum Sanctorum patrociniis es decorata feliciter. O quam beata es Bononiensium civitas, & quam a confinibus civitatibus veneranda, quia revera quinque corpuscula sanctorum Innocentium, qui cum mulieribus non sunt coinquinati; nec non insignium martyrum Vitalis & Agricolæ l corpora in te requiescunt; quorum alter cruce, alter diversis tormentorum generibus sidereas aulas feliciter sunt adepti, & alia multa Sanctorum corpora, quæ a Bononiensium civibus incognita habentur; seu & illustris ac egregii martyris Christi Proculi m corpus præclarum, qui pro Domini famulatu, a nefandis idolorum cultoribus missus est capitalem subire sententiam: atque preciosa sanctissimorum Hermetis, Aggei & Caji n martyrum cadavera, qui largiente divina gratia jacent in via, quæ antiquitus dicitur Salaria in loco, qui vergit ad Orientem; de quibus Psalmista ait: “Exultabunt Sancti in gloria, lætabuntur in cubilibus suis” o: seu & sanctæ Julianæ p venerabile corpus, quam beatus Ambrosius Mediolanensis civitatis archiëpiscopus, cum revelaret corpora sanctorum Vitalis & Agricolæ ore proprio collaudans, ita ait: Ea vero est sancta Juliana, quæ Domino templum obtulit atque paravit q. Similiter & corpus beatissimi Isidori r, confessoris Christi & luculentissimi doctoris, in te requiescit; qui cum rediret a Roma, apud hanc urbem hospitatus, ac gravi molestia corporis detentus, permittente Deo, ibique vitam finivit, & illic ab orthodoxis viris plebis sepultus est. Nec non & veneranda corporum sanctorum illius civitatis Pontificum, videlicet Felicis s, discipuli beati Ambrosii, Parthenii t & Tertulliani u, Jocundi x & Theodori y, & aliorum plurimorum, qui in sidereas sedes collocati fruuntur delitiis paradisi Dei; cum istis, quos supra diximus, sanctis & aliorum plurimorum Sanctorum reliquiis; & præcipue beatæ Chaterinæ virginis martyrisque z in prædicta S. Stephani ecclesia, quæ vocatur Jerusalem, diversis in locis intra argenteas & aureas capsas tumulare curavit. Idem beatissimus Christi confessor Petronius in patria ista fruitur consortio; quatenus eorum obtentu ac pia intercessione a Rege Christo Domino nostro ab hostium feritate salvata sit Bononiensis civitas; quoniam inter cunctas vicinas urbes, liberior & charior absque fræno duræ potestatis felici securitate semper consistit.
[25] Gratulemur itaque nos, Fratres charissimi, omnique veneratione exultemus, [Bononiensibus Vitæ auctor gratulatur.] B. Petronii patroni nostri hodie sollemnia celebrantes aa, sicut ille hodie Euangelicis choris lætatur in cælis, ita & nos gaudeamus in terris. Nos igitur, Fratres, præsentis diei sollemnitatem, in qua egregius pater noster Petronius animam cælo feliciter reddidit, devotissime celebrare studeamus, ejusque venerabili ac pretiosissimo corpori annualiter occurramus, quatenus, Christo propitio, sedulum intercessorem in omnibus necessariis habere possimus, & cum ipso ad societatem supernorum civium feliciter pervenire mereamur, præstante Domino nostro Jesu Christo, qui cum Patre & Spiritu Sancto vivit & regnat per omnia sæcula sæculorum. Amen.
ANNOTATA.
a Quo anno iter id susceperit, nihil suppetit, unde definiam, cum lateat, quantum temporis condendis, reparandisque ecclesiis, tum ab anonymo recensitis, tum ceteris impenderit. Pullienus Luparus pag. 22 statim a suo Bononiam adventu, nondum perfecto S. Stephani templo, Constantinopolim abiisse anno 429 S. Petronium, & anno 430 die septimo Februarii, quo S. Julianam, a S. Petronio sepultam, obiisse credit, Bononiam reducem fuisse, affirmat: in quo ab anonymo discedit: neque sat certum est, anno 430 obiisse S. Julianam. Vide num. 42 & seq.
b Hæc celebris S. Sophiæ Constantinopoli basilica est, divinæ Sapientiæ, seu Christo a Constantino Magno excitata, a posterioribus Orientis imperatoribus subinde instaurata auctaque, de qua vide plura, si voles, apud Cangium sub principium libri 3 de Constantinopoli Christiana pag. 5 & seqq.
c Campaniæ Felicis civitas archiëpiscopalis ad Vulturnum fluvium.
d Intellige civitatis præfectum: nondum enimeo tempore suos aut comites aut principes Capuani habebant, quos non ante seculum IX acceperunt.
e Petronii ætate suos quidem habebat Capua episcopos; sed non archiëpiscopos: horum primus fuit Joannes, Landulphi Capuani principis frater, cujus basilicam ad metropolitanam sub annum 968 Joannes XIII, Romanus Pontifex, Roma pulsus, Capuæque exceptus, evexit.
f Sola, quod sciam, Bononiensium traditione id miraculum nititur.
g Id est, reliquiis Sanctorum, quorum patrocinia invocantur.
h Recondidit illa S. Petronius in ecclesia S. Stephani: unde duo ex illis quinque anno 1165 ad metropolitanam S. Petri ecclesiam translata fuerunt, ut scribit Masinius part. 1 Bononiæ illustratæ ad diem 28 Decembris, mihi pag. 567.
i Tempus Petroniani reditus æque incertum, ac discessus.
k Nonnulla, propter quæ dubitari queat, num S. Petronius S. Stephani templum a fundamentis excitarit, adduxi num. 51 Comment. præv.
l Coluntur die 4 Novembris: eorum corpora Bononiæ invenit S. Ambrosius anno circiter 392, & reliquias aliquot Florentiam Bononia detulit, & in Ambrosiana basilica, nunc S. Laurentii dicta, reposuit. Vide Benedictum XIV de Festis celebr. Sanctorum Bonon. cap. 5 & 23, & Masinium citatum ad diem 4 Novembris.
m Actum de illo est apud nos tom. 1 Junii ad Kalendas Junii pag. 50. Jacet illius corpus in templo monachorum Casinensium, ipsi dicato, ut constat, inquit Benedictus citatus cap. 13, ex lapide erecto anno Domini MCCCLXXX, ubi etiam legitur, quingentos annos ante reposita ibi fuisse corpora dictorum sanctorum martyrum, Proculi nimirum militis, de quo hic anonymus, & Proculi episcopi.
n Notantur in Martyrologio Romano 4 Januarii: coluntur Bononiæ 28 ejusdem mensis: Eusebius, Bononiensis episcopus, inventa eorum corpora in sacello, quod in loco martyrii erectum est, hodieque exstat in via S. Vitalis, collocavit.
o Psalm. 149, ℣ 5.
p Colitur die 7 Februarii, ad quem habetlocum in Actis nostris tom. I Februarii. Corpus ejus in S. Stephani servatur.
q Verba Ambrosii libro de Exhortatione Virgin. cap. 1 & 2 Florentiæ recitato, hæc sunt: Ea igitur vidua sancta est Judæa, quæ hoc Domino templum paravit atque obtulit, quod hodie dedicamus &c. Sed Julianam, de qua hic Ambrosius, Florentinam esse & a Bononiensi Benedictus XIV, aliique, quos laudat cap. 5, diversam arbitrantur.
r Vide infra Annotata, sacrarum reliquiarum Inventioni subnexa, ad lit. h.
s S. Petronii decessor fuit. Obiisse illum aiunt anno 429. Quiescit corpus in templo SS Naboris & Felicis: caput in metropolitana ecclesia. Dies illi sacer 4 Decembris.
t Nullum hujus nominis episcopum Rerum Bononiensium scriptores memorant. Sigonius ad annum 359 lib. I de Epp. Bononiensibus non Parthenium, sed Basilium in S. Stephani templo reconditum putat, quod ceterorum quidem Bononiensium episcoporum sepultura sit nota; non tamen Basilii, qui S. Stephani templum, sub nomine tamen SS. Petri & Pauli, vel inchoavit, vel a Faustiniano inchoatum perfecit. Contra Masinius pag. 61 in Ecclesia SS. Naboris & Felicis scribit Basilii corpus asservari. Pullienus Luparus, reliquiarum in S. Stephani templo servatarum summam pag. 262 iniens, dubius hæret, utrum Basilii, Parthenii, vel Paterniani reliquiæ hoc loci intelligendæ veniant: at Paterniani corpus in æde SS. Naboris & Felicis sepultum esse, ibidemque servari, aiunt Sigonius & Masinius. Casalius Parthenium, hic memoratum, martyrem censet Romanum, una cum Calocero sub Decio occisum & in cœmeterio ad S. Xystum ab Anatolia sepultum, de quibus tom. IV Maii ad diem 19 Maii pag. 301 & seq. actum est: ubi quidem eorum in Gallias translatio memoratur; de Bononiensi vero altum silentium. Bini præterea ejusdem nominis Romani martyres eodem tomo ad diem 17 Maii pag. 26 referuntur. Ut adeo nec mihi quidquam certi ad manum sit, quod de hoc Sancto seu Parthenio, seu Parthemio asseverem.
u S. Petronium Paternianus, hunc in sede Bononiensi Tertullianus excepit, ut quidem Sigoniustradit. Sedit ab anno circiter 470 usque ad annum forte 485. Corpus conditum in æde S. Felicis. Colitur die 27 Aprilis, ad quem quoque locum habet in Opere nostro.
x Tertulliani successor, secundum Sigonium: colitur die 14 Novembris. Exuviæ ejus in æde SS. Felicis & Naboris quiescunt, & in ara, quæ dicitur Crucifixi, venerationi exponuntur.
y Colitur 5 Maii, quem diem vide in Actis.
z Illius pedem in S. Stephani templo servari, Masinius scribit.
aa Innuit hæc phrasis, Vitam hanc festo S. Petronii pro concione dictam fuisse.
VITA BREVIOR
auctore Galesinio.
Petronius episc. conf. Bononiæ in Italia (S.)
A. Galesinio.
CAPUT I.
Sancti natales, juventus, legatio, & in episcopum consecratio.
[S. Petronius Cpoli claro genera natus,] Petronius, Bononiæ episcopus, patre natus est Petroni a, cive Constantinopolitano, viro clarissimo & homine literarum disciplinis egregie erudito. Nam cum is præfecturam prætorii gessit, quæ dignitas apud imperatores amplissima fuit, tum librum de episcopi Ordinatione conscripsit, plenum doctrinæ & Christianæ pietatis b. Hic igitur, ut Græce & Latine doctus erat, sic filium Petronium erudiendum, Christianisque moribus inprimis, atque optimarum artium doctrina instituendum curavit. Itaque Puer brevi in magna rerum cognitione progressus, in sancte vivendi institutis ita profecit, ut frequenti civium sermone ejus sanctitas celebraretur. Spiritu enim Dei ductus, cum rei omnis initium ab oratione fieri oportere, intelligeret, nihil aggredi solebat, nisi primo ecclesiam ingressus, sanctioribus precibus rei agendæ auxilium a Deo imploraret, ad eum unum referens cogitationes, actiones, & studia sua.
[2] [perlustratis Ægypti solitudinibus,] Confirmata jam ætate, ardore quodam Christianæ religionis vehementius inflammatus, monachorum in primis amore flagravit, quorum eo tempore disciplina erat in Ægypti solitudinibus quam florentissima. Quare etsi quæcumque illi pie, religioseque agerent, ab aliis ipse cognorat, tamen, cum ad instituti sui rationem non satis esse putaret, ea auribus percopisse, oculis perlustranda existimavit, tum loca, tum cætera omnia, quæ studiose audierat. Itaque in Ægyptum venit c, ubi in intimam eremum penetrans, singulorum colloquio uti non destitit, quoad plane cognovit sancta eorum vitæ instituta; inde domum reversus, illam disciplinam tam vehementer amavit, ut literarum monimentis tradiderit monachorum Vitas d, quas religiose conscriptas, valdeque probatas, iidem monachi amplexi sunt, quasi certas quasdam regulas, in quibus maxime eluceret omnis optima monastici instituti sui ratio.
[3] [& sacris Palæstinæ locis,] Omni igitur cura & cogitatione Vir religiosus defixus in sanctissimis Christianæ fidei institutis, quo magis in dies contemplatione accenderetur, Ægypti solitudine jam peragrata e, Hierosolymam peregrinari statuit f. Ubi peractæ redemptionis nostræ impressa vestigia Christus reliquit verus Deus & Homo. Itaque cum ad eam urbem venit, totus meditationis studio exardescens, Domini sepulchrum inprimis, & reliqua illius sacra rerum gestarum monimenta, ac singula loca, quæ absens intima pietate coluerat, præsens veneratus est sancte & religiose. Cumque omnia tandem perlustrasset, incredibili quodam mentis ardore, quo tamen magis ad contemplationem fixa in animo illa hærerent, singulari etiam diligentia eorum situm ac rationem notavit. Quamobrem merito quidem Theodosii Minoris, qui tum imperabat, religiosissimi principis gratiam, & amorem sibi ita conciliavit, ut is sanctitatis opinione, non minus auctoritatis apud illum obtineret, quam pater obtinuisset rerum gerendarum industria g.
[4] [a Theodosio Juniore, rem Catholicam turbante Nestorio,] Nam pietate ad Dei religionem attentissimi Viri, & prudentia cognita, Theodosius ejus opera uti voluit in rei gravissimæ tractatione. Conabatur enim eo tempore Neftorius, Constantinopolitanus episcopus, divinarum literarum studio intemperanter abusus, sanctissimam Catholicæ fidei doctrinam violare perverso dogmate h: ei rei pius princeps Theodosius mature occurrendum arbitratus, universæ Ecclesiæ pastorem & gubernatorem Pontificem Romanum sibi consulendum existimavit. Itaque Petronium, virum sibi probatissimum, Romam legatum misit i, qui rem cum Pontifice Cœlestino diligenter ageret. Factum est autem Dei consilio, ut, a quo tempore is a Theodosio missus Romam venit, legati quoque adessent, quos, mortuo Felice, Bononiæ episcopo, qui intimus S. Ambrosii, Mediolani episcopi, sodalis extiterat, Bononienses Pontificem rogatum miserant, ut in illius locum successorem sibi episcopum substitueret.
[5] [Romam ad Cælestinum mittitur; a quo] Paulo autem ante, quam ii legati Romam adventassent, divina voluntate a S. Petro Apostolo in somnis Cœlestinus Pontifex admonitus est, ut, quando Felix, Bononiæ episcopus, e vita hac migrasset, Petronium, qui legatus a Theodosio imperatore missus ad Urbem propediem adfuturus erat, Bononiensibus episcopum præficeret; cum neminem esse idem affirmaret, qui & episcopatus munere religiosius perfungeretur, & Bononiensium desiderium sane justum expleret. Qua quidem re commotus Pontifex, cum jam Petronius simul & Bononienses adessent, ac sua utrique postulata exposuissent, quæ per quietem acceperit, eis ostendit, atque Petronium idoneum Felicis successorem se dare pronunciavit. De re autem Nestoriana, quam ille Theodosii nomine retulerat, collaudata primum religiosi illius principis pietate, privatim ei respondit, se, ne ea pestifera hæresis latius serperet, œcumenicam, ut moris esset, synodum indicturum k, quæ synodus Ephesi prior sequenti anno l celebrata est frequenti ducentorum episcoporum conventu.
[6] Divinæ igitur voluntatis significatione declaratus a Pontifice Bononiæ episcopus Petronius, [Bononiensibus præsul datur.] ut is, qui cerneret, episcopale onus grave esse, neque facile sustineri, nisi singulari quadam divinarum virtutum præstantia, id primo recusare contendit; at, cognita constanti voluntate Pontificis, qui divinitus delatum ei munus plane repudiari nolebat, illius jussui obtemperavit. Itaque datis, ut Pontifex jusserat, ad Theodosium literis de synodo contra Nestorium Ephesi convocanda, Bononiam Roma profectus est una cum legatis Bononiensibus. Ubi vero ad urbem accessit, effusa omnium ætatum atque ordinum gratulantis civitatis multitudine exceptus, basilicam sancti Petri, quæ tum extra urbem sedes episcopi erat, ingressus, Deo, ut ab ineunte ætate instituti sui erat, religiosis precibus gratias egit. Inde ad explendas optimi pastoris partes, & commoda civitatis procuranda se contulit.
ANNOTATA.
a Verosimillimum id quidem fit ex verbis Gennadii num. 5 exhibitis; non tamen omnino certum: ceterum dubium est admodum, quis fuerit Petronius S. Petronii pater, num Petronius una cum Arcadio consul, num Hispaniarum vicarius, num denique alius quisquam. Vide num. 9 & seqq.
b Eadem de S. Petronii patre Gennadius diserte affirmat.
c De Ægyptiaco S. Petronii itinere verbum non facit anonymus: iter tamen ipsum inficiari nolim, tum quod partim inde fortasse etiam nata sit opinio, illum scripsisse librum de Vitis Patrum, tum quod vitæ monasticæ studiosus admodum fuerit, ut Gennadius tradit.
d Vide num. 25 & seqq. Comment. prævii. Item Annotata ad cap. I Vitæ lit. g.
e Vide Annotata ad lit. c proxime præcedentem.
f Quod ad iter S. Petronii in Palæstinam attinet, hic Galesinius anonymum sibi consonum habet num. 12.
g Prudenter Galesinius Petronii cum Theodosio affinitatem silet, ab anonymo non semel repetitam, illiusque apud hunc auctoritatem & gratiam in vitæ morumque sanctitatem probabilius, quam in dictam affinitatem, refundit.
h Vide num. 31 & seqq. Commentarii prævii.
i De S. Petronii ad Cælestinum legatione vide dicta num. 34 & seqq.
k Rerum gestarum in causa Nestoriana series Octobris Tomus II.absolute non impedit, quo minus Theodosius post damnatum Romæ Nestorium ad Cælestinum litteras dederit de convocanda in annum sequentem Ephesina synodo, eamque, accepto Pontificis responso, die 19 Novembris Theodosius indixerit. Vide num. 39.
l Cum igitur celebrata sit Ephesina synodus anno 431, Petronius secundum Galesinium Romam venit anno 430: quod ante mensem Augustum, quo Cyrillum Alexandrinum sententiæ, Romæ in Nestorium latæ, exsecutorem statuit, fieri non potuit, si cum Galesinio ponas, a Petronio Theodosii nomine petitam, & a Cælestino impetratam concilii Ephesini celebrationem. Vide num. 36. Ex anonymo autem consequi videtur, Petronium Romam venisse sub finem anni 429, vel principium 430.
CAPUT II.
Sancti reliqua gesta & cultus.
[Inde exstinguendis Arianæ perfidiæ reliquiis,] Quo autem tempore Bononiam venit, ad pastoralem ecclesiæ suæ sedem, cum hæresis Arrianæ reliquiæ nondum prorsus extinctæ erant, tum nefaria eorum impietate ac barbarorum simul, qui proxime in Italiam irruperant, immani feritate ecclesiæ multæ eversæ ac prostratæ jacebant a. His malis in primis, cum is, zelo domus Dei accensus, sibi occurrendum existimaret, primum doctrina & sanctæ vitæ offitiis civitatem instruere, propositoque sancti Ambrosii Mediolanensis episcopi exemplo, fidem Catholicam, Arriana perfidia violatam, restituere summopere contendit. Deinde templa Dei disturbata atque eversa refecit, & alia item nova, quo major ad Dei cultum in dies accessio fieret, summo Bononiensium studio ædificavit. Quorum unum Bartholomæo Apostolo, alterum Marco Euangelistæ, tertium Fabiano & Sebastiano Martyribus, quartum Martino, quintum Barbatiano Confessoribus, sextum Agathæ, septimum Luciæ Virginibus & Martyribus consecravit b.
[8] [& condendit.] Quin etiam templa duo, non longo inter se intervallo disjuncta, magnis rerum divinarum significationibus dedicavit, unum Stephano Protomartyri, alterum Joanni Euangelistæ. In hoc, quod in monte, ex tumulo terræ de industria aggesto, construxit, religiose effinxit montem Oliveti, ubi Christus Dominus, postquam resurrexit a mortuis, stans, discipulis videntibus, ascendit in cœlum. In illo, quod, sancto Stephano dicatum, cum ecclesia sanctorum Petri & Pauli, a beato Ambrosio consecrata, conjunxit, diligenter expressit imaginem, & montis, ubi in ara Crucis Dominus sanguinem pro generis humani salute effudit, & sepulchri, in quo idem mortuus conditus est. Quæ vero inter hæc duo templa c planities loco submissiore intercedit, ejus situ celebrem illam, quæ Josaphat vocatur, vallem repræsentavit.
[9] [non modo sacris ædificiis,] Ut autem solicitus Pastor gregis sui mentes vehementius etiam excitaret ad ardentem Dei caritatem, propositis, quas colerent, sacris imaginibus ad similitudinem eorum locorum, quæ ipse jam Hierosolymis veneratus erat. in ecclesia S. Stephani hæc sancte exprimenda atque effingenda curavit: columnam, ad quam Christus Dominus flagellis est verberatus: Crucem, cui est affixus: triclinium, in quo idem cum discipulis discubuit: locum item, quo Petrus Apostolorum princeps, postquam se Christi discipulum esse negavit, peccati sui pœnitens secessit: & cubiculum præterea, in quo Gabriel angelus, de cœlo missus, Deiparam Virginem salutavit. Quæ omnia sanctissimæ religionis monimenta adhuc magna Bononiensis populi pietate coluntur, augustioremque reddunt ipsam sancti Stephani ecclesiam, quam ille Hierosolymæ nomine appellavit, eamque ob causam vicus, nunc etiam eidem ecclesiæ conjunctus, Hierusalem nominatur.
[10] Dum autem ecclesia ipsa construitur, mirifice operis in Dei nomine edendi occasio est oblata d. Nam faber quidam non tam viribus corporis, [insigni interim prodigio decoratus,] quam ingenio fretus, obnixe columnam marmoream, operis & instrumentis adjuvantibus, erigebat: sed funibus, quibus columna tollebatur, effractis, ille repentina columnæ ruina oppressus interiit. Ea re audita, Petronius accurrit, orationeque ad Deum habita, fabrum, qui mortuus jacebat, ad vitam divinitus revocavit, omnibus, qui aderant, cum rei admirabilis spectaculo obstupescentibus, tum Petronii episcopi sanctitatem certatim inter se collaudantibus.
[11] Quin etiam rogatu sanctæ Julianæ viduæ ecclesiam sanctis Vitali & Agricolæ consecravit, [sed etiam profanis incumbit,] quam exædificandam eo loco pecunia sua curarat, ubi illi martyres excruciati fuerant. Ne vero quid offitii, quod a se proficisci posset, erga populum Bononiensem prætermitteret, Theodosii imperatoris, cui carissimus erat, & civium Bononiensium, quos unice in Christo diligebat, auxilio usus, urbis ambitum auxit e. His igitur operibus perfectis, beatus Petronius episcopus, Constantinopolim reversus, pro ea, qua multum apud Theodosium valebat, auctoritate, sacras multas ex ea urbe, aliisque locis reliquias transferendi facultatem impetravit. Quibus reliquiis mox demum inde regressus, cum alia Dei templa a se constructa, tum in primis ipsam sancti Stephani ecclesiam, ac sacella ad cruces quatuor f, quas idem erexerat, collocata religiose pieque ornavit.
[12] Cum ergo, quod ex literarum, sanctæque vitæ studiis, [dum circa annum 450 infulas cum vita ponit, non gregis patrocinium.] jam adolescens petronius prudenter ac pie conceperat, id episcopus, tamquam populi sui parens & magister, exemplo vitæ, pietatisque operibus, atque omni pastoralis solicitudinis offitio comprobasset, ecclesia Bononiensi aliquot annos administrata, mirifice profuit & civitatis pietati, & urbis ornamento. Demum, cum in morbum incidisset, quo in dies ingravescente, obitus sui tempus instare sentiret, clericos ad se suos vocavit, eisque Ecclesiam, ac fidem orthodoxam, quam gravissima potuit, oratione commendavit. Paulo post, cum omnia Sacramenta religiose percepisset, Deum sancte precatus, Theodosio & Valentiniano imperatoribus, migravit ad cœlum g, qui multis etiam post obitum miraculis clarus h, ut præcipua a Bononiensibus coleretur religione, promeruit i. Ejus corpus in ecclesia sancti Stephani sepultum est, quod multis post seculis, divino consilio, civitati ignotum, Innocentio secundo Pontifice, inventum est k, dum sacras reliquias Henricus episcopus recenseret, quas in ea ecclesia extare, a majoribus traditum erat. Itaque, invento beati episcopi Petronii corpore, sancitum est, ut, quo die illius obitus, eodem coleretur inventio, biennii indulgentia in octo sequentes dies concessa. Quam ob causam canonicarum horarum Offitium, jam inde ab eo tempore in ejus honorem sancte institutum, illis octo diebus pie religioseque perpetuo celebrat ecclesia Bononiensis l.
ANNOTATA.
a Vide num. 45 & seqq. Comment. præv.
b Consule de his dicta num. 48 & seqq. Comment. præv.
c Vide de binis hisce templis num. 49 & seqq. Comment. præv.
d Vide de illo miraculo dicta num. 86 & seq. Comment. præv.
e Vide num. 77 & seqq. Comment. præv.
f Vide num. 67 Comment. præv.
g Sub annum 450. Vide num. 83 & seq. Comment. præv.
h De miraculis vide num. 85 & seqq.
i Vide de cultu S. Petronii Commentarium prævium a num. 90.
k Inventio corporis S. Petronii aliarumque reliquiarum contigit anno 1141; cujus descriptio, ab auctore æquali & rei gestæ teste oculato facta, mox subjicietur.
l Officium & Missam S. Petronio propria dedi a num. 94.
INVENTIO Reliquiarum S. Petronii, aliorumque Sanctorum
Auctore anonymo
Ex Chronico monachorum S. Stephani Bononiæ
Petronius episc. conf. Bononiæ in Italia (S.)
BHL Number: 6643
A. anonymo.
[Ex occultis ignoratisquo] Cum omnis eloquentiæ præclara urbs Bononia doctrinis inter ceteras mirifice splenderet, variis & altividi in omnibus honoris deferret eminentiam, inclitam S. Stephani ecclesiam, a beatissimo olim Petronio, sanctæ Bononiensis ecclesiæ episcopo, a primævo ædificatam a, & Jerusalem typice vocatam, divina pietas visitare dignata est; quam quidem idem Reverendissimus præclaris decoraverat honoribus, & plurimorum pretiosissimis Sanctorum ditaverat reliquiis, easque ne perfidis iniqua aliqua subripiendi crudelissima, aut violenter auferendi quandoque panderetur audacia, diversis occultandi tumulis exhibere curavit solertiam b: quarum vero scriptura, non loca, publice dumtaxat nomina posteris denotaverat: inventa enim ipsa scriptura in quodam libro fuerat, quæ intra tres Sanctorum pignora fuisse capsas in prædicta ecclesia asserebat abscondita. Cum autem, jam plurimis exactis temporibus, oblivioni quasi ab omnibus mandarentur, neque a quolibet colerentur, quia ab omnibus ignorabantur, Dominus, inquam, Jesus Christus, qui ante reges & præsides suum sanctissimum nomen jusserat a suis fidelibus præsentari, eosque fulgidis fecerat coronis decorari, ipsorum noluit memoriam ab humanis laudibus semper fieri mentibus incognitam vel oblitam, sed ut præclaris laudibus & dignis quotidie a fidelibus celebrentur eorum merita voluit honoribus. Perspecta itaque atque sæpius præmemorata scripta ab abbate, monachis præfatæ sanctissimæ ecclesiæ perlecta, inter se invicem diligenter multotiens quærere cœperunt, &, ubi perscriptæ latuissent capsæ, ab antiquioribus perquirere studuere. Cumque de hoc sæpissime eorum animos variis aggravarent opinionibus, ad eorum … c quandam sub S. Isidori arca absconditam revocaverunt *: nec enim intueri a quolibet poterat; sed cum præfati S. Isidori basilica noviter ædificaretur, antiqui, qui tunc aderant, ab una parte eam perspexerunt, & prædicto abbati atque monachis ea omnia multotiens retulerunt.
[2] Quibus itaque omnibus auditis atque percognitis, [S. Petronii aliorumque Sanctorum,] prælibatus abbas cum domino Henrico d, reverendissimo sanctæ Bononiensis ecclesiæ episcopo, & quibusdam monachis & sapientioribus vicinis communicato consilio, prædictam arcam inquirere cœperunt, & eam, in qua beati Isidori e corpus jacebat, seorsum amoverunt, & sic demum cum magno labore vix ad prædictam attingere valuerunt: erat quippe fortissimo muro circumclausa, & desuper inter eam & superiorem terram & marmoribus valde onerata, atque super eam in marmore quodam insculptum nomen fuerat Symon f. Interea vero cum præsente prædicto domno episcopo & abbate atque monachis g, & quamplurimis aliis, qui ad hoc opus exercendum extiterant, prædicta aperiretur, ineffabile corpus invenerunt, & ab utraque parte arcæ litteras postpositas de præfato nomine perspexerunt. His itaque omnibus ita gestis, quæ S. Isidori etiam fuerat, aperuerunt: qua vero aperta, beatissimi corpus h aliorumque plurimorum & præcipue Parvulorum ossa, qui pro Christo ab Herode interempti sunt i, atque pulcherrimam argenteam capsam, argentea catena colligatam & confixam, invenerunt: quam vero prædictus episcopus cum his, qui secum aderant, diligenter inspiciens, suisque manibus accipiens, vix eam aperire valuerunt; in qua vero copiosam multitudinem sanctarum reliquiarum intra mirificum pallium involutam invenerunt. Præ tanto gaudio omnes flere cœperunt: impletum ergo in hoc esse intellexerunt, quod Euangelicus sermo declarare videtur dicendo: “Petite & accipietis, quærite & invenietis k.” Quibus nempe omnibus ita prudenter inspectis, maximas omnipotenti Deo gratias reddentes, de ceteris inveniendis maxima cum diligentia quærere studuerunt.
[3] Cumque de hoc inter se invicem altercarent, ad sanctam Crucem in loco, [reliquiis, aliæ] qui a B. Petronio figuraliter Golgotha l appellatur, unanimiter pervenerunt, & post ipsam in muro ipsius ecclesiæ divino nutu cum malleis perquirere cœperunt, in quo, divina favente clementia, aliam thecam preciosis reliquiis plenam invenerunt: intra quam etiam capsulam auream pretiosam & aliam argenteam pulcherrimam perspexerunt. In aurea vero quamdam unius clavi partem, defixi in manibus vel pedibus Domini, perspexerunt: in argentea autem quædam de sudario Domini particula continetur, sic enim & antiqua videtur declarari scriptura. Sublata igitur omni scriptarum rerum funditus hæsitatione, de ceteris nempe quæstio inter eos vehementissime subintravit: sed qui inter maris procellas Petri sanctissimi dubitationem penitus evacuavit, & potentiæ suæ dextera erigere solet elisos, solvere compeditos, velocissimum inveniendi, quod concupierant, consilium salubre impertire dignatus est. Est enim in ipsa S. Stephani ecclesia ad instar ejus, in quo Dominus noster Jesus Christus positus fuerat, sepulchrum a B. Petronio fabricatum: in ingressu autem ejus a dextris marmoribus pretiosis arca pulcherrima reperitur condita, in qua S. Petronius manna m & varias atque innumerabiles Sanctorum reliquias recondere curavit: a sinistris autem ea constructa esse videtur, in qua B. Petronii corpus sanctissimum requiescit: quam cum maximo aperuissent timore, ipsum Sanctissimum aspexerunt, & juxta eum aliam capsam præclaris & innumerabilibus Sanctorum reliquiis repletam invenerunt; tres quoque vitreas phialas intra se sanctissima habentes dona eodem in loco intuentur.
[4] [anno 1141 die IV Octobris,] Perspectis ergo his atque percognitis a præfato domino celeberrimo episcopo, & a nobis omnibus, qui ad hoc tam sacrum spectaculum insistebamus n, factum est in crastinum, gloriosissima ut hujus rei fama a venerabili episcopo per totam urbem, imo per totam terram Bononiensium episcopii divulgaretur: omnes vero viri & mulieres diversarum regionum, coactis etiam maximis in unum turmis, ad tantum mysterium cum muneribus, quibus poterant, venire studuerunt. Idem vero sacer episcopus per omnes sui episcopii plebes sacras direxit, præcipiendo legationes, ut unusquisque archipresbyter suis clericis & populis hanc sanctissimam sollicite notificaret inventionem, & ut omnes ad tantam honorifice festinanter cum processione & letaniis venirent solemnitatem. Insuper etiam omnibus, qui ad hanc deinceps venire studuerunt festivitatem, octo diebus ante & totidem postea semper suorum omnium peccatorum duorum annorum prædictus domnus episcopus fecit cum omnibus suis clericis devotissime remissionem. Consules autem & cives Bononienses ante prædictam ecclesiam jurejurando firmaverunt, ut omnes, qui ad hanc tam præclaram deinceps celebritatem de quibuscumque locis accesserunt, ut prædictum est, octo diebus ante & postea, salvi & securi ipsi & eorum res semper existerent. Patrata vero sunt hæc omnia apud urbem Bononiensium in prædicta ecclesia S. Stephani anno Domini millesimo centesimo quadragesimo primo, quarto Nonas Octobris, in ipsa festivitate beatissimi confessoris Christi sancti Petronii: in qua præclara namque solennitate constitutum est, firmiterque a præfato domno reverendissimo Bononiensi episcopo, omnique clero statutum est, ut præmemorata Sanctorum Inventio & sanctissimi Petronii solemnitas exinde ab omni Bononiensi populo & totius episcopii in perpetuum fideliter celebretur, & laudibus præcipuis & dignis honoribus decoretur o.
[5] [aliæ aliquanto post] Post aliquod itaque parcissimum temporis cum a prædictæ ecclesiæ abbate & monachis initum fuisset consilium, ut ecclesia sanctæ Crucis, in qua Golgotha a S. Petronio locus appellatus fuerat, a fundamento murus undique destrueretur, & firmius reficeretur: quem vero, uti statuerant, fodientes, in pavimento ipsius ecclesiæ pretiosas reperierunt arcas cum bitumine firmissime coangustatas, intra quas sanctorum quadraginta martyrum pretiosa continentur corpora p: in unius q vero eorum pectore pulcherrima crux reperitur aurea: qui quidem omnes in uno collocati sunt tumulo, ut, sicut in Christi fide inventi fuere unanimes & concordes, ita in corporis perseverantia sint semper uniti atque continui r. Interea vero cum prædictæ ecclesiæ murus circumquaque dirumperetur; in ipso quippe muro prope terram tres capsæ cypressi pulcherrimæ pari magnitudine, ejusdemque qualitatis separatim fuere repertæ: in unaquaque nempe earum argentea capsa … commissa intra pulcherrimum pallium involuta, inventa fuit posita: quæ quoque singulæ æquali quantitate & simili qualitate videntur fabricatæ, & subtilissimo panno & aliis quamplurimis videntur repleri muneribus.
[6] Dic, inquam, dic, quæso, beatissime Petroni, hujus ecclesiæ ædificator atque constructor, [in S. Stephani templo dereguntur,] si tam parvissimæ utilitatis & nullius bonitatis, quæ intra has continentur capsas, intellexisti; quare eas ab humanis obtutibus subtraxisti, & tam latenter infra humum inclusisti, & capsam intra capsam tam diligentissime immisisti? neque de eorum nomine aliquid explicuisti? Si tantæ honestatis eos dignos cognovisti; quare de eorum nomine nihil explicuisti? Respondeat ergo pro te & veraciter dicat perfecta fides nostra, quia præclaræ dignitatis & miræ magnitudinis eas perspexisti; quia vero loci cognitionem & nominis notificationem indagare noluisti, non de ignavia vel de vecordia hæc processerunt, sed de maxima industria sanctaque providentia hoc emanare intellexisti: latronibus enim & raptoribus spem furandi & iniquissimam audaciam deprædandi omnimode sustulisti, ipsumque locum semper sanctum custodire & inviolatum voluisti, ipsaque recondita ineffabili sanctitate consistere indicasti s. Quod autem in his tribus esse reticendum, sanctissime Præsul, decrevisti, in ceteris, inquam, omnium requiescentium nomina apertissime omnibus descripsisti; eamque scripturam nobis ad memoriam quasi in testamento reliquisti. Eorum autem, quæ in prima capsa habentur, nomina hæc esse, ut credimus, insinuasti.
[7] De pallio, unde involvit Maria Jesum. De præsepio & de sputo t. [quos,] De mensa, ubi cœnavit, & de reliquiis cœnæ. De corrigia, & de columna, ubi ligatus fuit, & de ligno Crucis. De pallio & de corona spinea. De clavis, cum quibus confixus fuit. De vestimentis & de sepulchro ejus. De loco montis Oliveti, unde ascendit in cælum. Reliquiæ S. Mariæ, de vestimentis videlicet & de sepulchro ejus. De pallio memoriæ S. Michaëlis u. Reliquiæ S. Joannis Baptistæ, de corpore & de vestimentis. Reliquiæ S. Petri, de corpore & capillis & de barba. Reliquiæ S. Pauli. Reliquiæ S. Andreæ. De pallio S. Joannis Euangelistæ. Reliquiæ S. Jacobi, fratris ejus x. Reliquiæ S. Thomæ. Reliquiæ S. Bartholomæi, uncia pollicis. Reliquiæ S. Jacobi, fratris Domini y. Reliquiæ S. Lucæ Euangelistæ. Reliquiæ S. Matthæi. Reliquiæ de omnibus Apostolis. Reliquiæ S. Marcialis, patella geniculi. Reliquiæ S. Stephani prothomartyris, caro & sanguis, & unus dens, & de lapidibus, cum quibus lapidatus fuit. Reliquiæ S. Mauritii. Reliquiæ S. Juliani. Reliquiæ S. Alexandri. Reliquiæ SS. Tiburtii & Valeriani & Maximi. Reliquiæ SS. Nazarii & Celsi. Reliquiæ S. Christophori. Reliquiæ SS. Viti & Modesti. Reliquiæ SS. Marcellini & Petri. Reliquiæ S. Silvestri. Reliquiæ S. Urbani. Reliquiæ S. Laurentii. Reliquiæ S. Genesii. Reliquiæ S. Germani z. Reliquiæ trium puerorum Ananiæ, Azariæ & Mizaëlis. Reliquiæ S. Ermen. Reliquiæ S. Agathæ. Reliquiæ S. Christinæ. Reliquiæ S. Cæciliæ. Reliquiæ S. Petronillæ. Reliquiæ S… aa. Reliquiæ S. Martini bb. Reliquiæ S. Simeonis. Reliquiæ SS. Primi & Feliciani. Reliquiæ S. Quintini. Reliquiæ S. Sixti Papæ. Reliquiæ S. Joseph. Reliquiæ S. Felicitatis. Reliquiæ S. Regundis.
[8] [singillatim] In alia capsa de tunica S. Mariæ. De capillis S. Petri Reliquiæ SS. Cosmæ & Damiani. Reliquiæ S. Germeri. Reliquiæ S. Remedii. De sanguine S. Leodegarii cc. De sudario Domini, cum quo in sepulchro jacuit. Reliquiæ S. … dd. Reliquiæ S. Nicolai. Reliquiæ S. Sophiæ. Reliquiæ S. Simphoriani. Reliquiæ SS. Fabiani & Sebastiani. Reliquiæ S. Hilarii. Reliquiæ S. Justi. Reliquiæ S. Anastasiæ martyris, de capillis ejus. Reliquiæ S. Benedicti abbatis ee, de cilicio ejus, de calciamentis Domini.
[9] [hic expressas,] In tertia capsa, Reliquiæ S. Petri Apostoli. Reliquiæ S. Andreæ. Reliquiæ S. Farulphi. Reliquiæ S. Maxentii. Reliquiæ S. Suplicii. Reliquiæ S. Remigii. Reliquiæ S. Marculfi. Reliquiæ S. Marciani ff. Reliquiæ S. Joannis Baptistæ. Reliquiæ S. Bibiani gg. Reliquiæ S. Martini. Reliquiæ S. Palladii. Reliquiæ S. Aviti. Reliquiæ S. Boniti. Reliquiæ S. … hh. Reliquiæ SS. Cornelii & Cypriani. Reliquiæ S. Crisanti. Reliquiæ S. Cassiani. Reliquiæ S. Frontini. Reliquiæ S. Amandi. Reliquiæ S. Candidi. Reliquiæ S. Euphemiæ, de sanguine ejus. Reliquiæ S. Stephani urbis Romæ.
[10] [habes.] Istis autem prædictis, & aliorum quam plurium Sanctorum, S. Stephani ecclesia decoratur patrociniis, qui cœlestis regni cives cum Christo existunt eximii, quorum omnium piissimis & assiduis intercessionibus, nostris omnibus purgemur occultis, & eorum consortia sine fine mereamur consequi; annuente ipso Domino nostro Jesu Christo, qui cum Patre & Spiritu S. vivit & regnat per infinita sæculorum sæcula. Amen.
ANNOTATA.
a De S. Stephani templo vide num. 49 & seqq., ubi id, saltem integrum, & primo a S. Petronio conditum fuisse, haud omnino certum esse, reperies.
b S. Petronium, quas sive ex Oriente, sive aliunde Sanctorum exuvias conquisiverat, & partim in S. Stephani templo deposuerat; illic quoque, ne forte quemquam eas furto auferendi libido incesseret, abscondisse, anonymi conjectura est parum verosimilis. Quo quidem tempore, qua barbarorum in Italiam incursione hominum conspectui simul & vinerationi subtractæ fuerint, haud exploratum habetur; quamquam non desint, qui id, ineunte seculo decimo, Hungarorum, cædibus incendiisque Italiam fœdantium, metu factum velint: at ipsius S. Petronii opera abditas fuisse in tenebris, ægre credet, opinor, qui Sanctorum exuvias, non ut lateant, sed ut pro meritis a fidelibus honorem cultumque consequantur, passim conquiri solere, animadverterit. Quid quod ipsa reconditarum a S. Petronio, ut anonymo nostro placet, reliquiarum enumeratio non unius forte Sancti, S. Petronio longe recentioris, reliquias suggerat? Vide Annotata hic ad litt. ee.
c Hiatum Ms. nostri ex Patricellio, qui eamdem Inventionem e monachorum, ut apparet, S. Stephani Chronico describit, suppleo: refert itaque is, S. Stephani abbatem & monachos, cum ex codice quodam, multa Sanctorum pignora, tribus inclusa capsis, in S. Stephani templo latere intellexissent, ad eorum perquisitionem animum serio adjecisse, natu grandiores consuluisse, num quid de reliquiarum latebris, sive a se olim visum, sive a majoribus acceptum, compertum haberent: quos inter nonnulli fuerint, qui dicerent, visum a se olim sepulcrum in S. Petri sacello marmoreum, sub altaris majoris ambone situm, & humo deinde, cum id sacellum instaurabatur, coopertum.Itaque loci abbatem, inito una cum episcopo consilio &c.
d Nimirum hujus nominis I, qui ab anno 1130 Bononiensibus præfuit, & Gerardum anno 1145 habuit successorem.
e Vide infra lit. h.
f Hinc ea, ut Casalius refert lib. 7 de S. Stephani basilica cap. 2, manavit in vulgus opinio, S. Petri, Apostolorum principis, corpus in illa basilica, illuc a S. Petronio delatum, delitescere; eoque sensim crevit, ut immensam illuc alliceret hominum multitudinem. Male id habuit Eugenium IV, Pontificem Romanum, quod magna inde pietati, in S. Petri corpus exhiberi in Urbe solitæ, decessio fieret. Ergo inscriptionem memoratam auferri, sacellum humo oppleri, ingressum crasso pariete obturari jussit. Evolutis exinde annis 62, rogatu Juliani, tum S. Petri ad Vincula Cardinalis, Alexandri vero VI, Romani Pontificis, indulgentia, fidelium pietati denuo patuit: at non absque anathematis fulmine, si quis, S. Petri, Apostolorum principis, corpus eo loci quiescere, asseveranter adstrueret. Corpus S. Petri Romæ, etiam diu post S. Petronii ætatem, diligentissime fuisse servatum, vel ex sola Gregorii Magni ad Constantiam Augustam Epistola liquet, aliaque monumenta non pauca ostendunt. Papebrochium consule tom. V Junii pag. 438. Vide interim, quam levi subinde indicio & causa fiat, ut nominatissimorum etiam Sanctorum reliquiis minus cauti, aut proprii splendoris plus æquo amantes, licet alibi servatis, glorientur.
g Quos inter ipse Inventionis auctor fuit. Vide infra lit. n.
h En scopulum alterum, in quem Rerum Bononiensium scriptores aliquot impegerunt. Sancti cujusdam, nomine Isidori, corpus inventum est: Isidori Hispalensis continuo creditum est; qui tamen Hispali mortuus, & inter S. Leandrum fratrem, & S. Florentinam sororem medius sepultus est. Vide illius Vitam ad diem V Aprilis nostro in Opere illustratam. Constantinus abbas Cajetanus Isidori Siculi corpus Bononiæ servari autumat, qui Bononia transiens mortalitatem explerit; quo etiam accedit Constantinus Rabbius in suis in Sigonium Annotationibus.
i Corpora SS. Innocentium S. Petronius quinqueBononiam attulisse & in S. Stephani templo collocasse fertur: tria ex his S. Stephani templum retinuit; reliqua duo Martinus, abbas S. Stephani commendatarius, metropolitanæ ecclesiæ dono dedit; anno 1165, ut notat Masinius pag. 567. Errore typographico, ut opinor, apud Casalium lib. 7 cap. 4 legitur annus 860.
k Joan. 16 ℣ 24
l Mons est prope Hierosolymam (Calvarium Latini dicunt) in quo Christus cruci affixus est.
m Nimirum ex illo, quo Deus populum Israëliticum in deserto pavit: at rem, per se haud satis certam, Pullienus Luparus & Patricellius magis etiam mihi suspectam faciunt, cum aiunt, in singulis illius, quod in S. Stephani servatur, granis signum crucis naturaliter impressum apparere. Manna Exodi 16 & numerorum XI litteræ sacræ describunt, sed crucis illi impressæ nuspiam mentionem faciunt. Manna quidem pilo tonsum Corpus Christi in cruce significat, ut Beda docet in cap. 16 Exodi; sed, ut vides, pilo tunsum, non crucis signo conspicuum. Absittamen, ut S. Petronium inde culpemus: nam & Sanctorum reliquias aliquot perperam hic illi adscribi, videbitur infra.
n Testem igitur repertarum reliquiarum oculatum habemus, quod num. 56 monui.
o Eadem fere Sigonius lib. 2 de Epp. Bononiensibus ad annum 1140 & seq. his verbis refert: Verum ex ejus (Henrici episcopi, hujus nominis I) rebus nihil præclarius, atque ad famam posteritatis splendidius extitit, quam quod sacrum thesaurum, nempe ipsum S. Petronii corpus, civitati illa tempestate incognitum, reperit, ac populo indicavit. Etenim cum sequenti anno (1141) in festo ipsius, sanctarum reliquiarum, quæ in æde S. Stephani ab antiquo tempore servarentur, recensionem fieri placuisset, cum alia præclara, tum præcipue ossa ipsius S. Petronii in sepulchro Domini sunt inventa, quæ tum in ignoratione omnium versabantur. Potestate autem inspiciendi populo per ipsum episcopum facta, omnibus & sacris & profanis ordinibus advocatis, celebris pompa ac supplicatio est adhibita, atque ut is dies apud posteros insignis maneret, ex consilii docreto consules edixerunt, ut in posterum quicumque ad solemne S. Petronii convenissent, diebus octo, festum antecedentibus & totidem subsequentibus, ab omni creditorum molestia tuti essent, ac merces sine professione inferre & offerre quascumque possent. Episcopus autem indulsit, ut, quicumque eo die crimina rite confessus esset, eorum biennem indulgentiam obtineret. Institutum inde mansit, ut, qua die S. Petronii memoria, eadem etiam Inventionis sanctarum reliquiarum celebraretur.
p Nimirum S. Floriani & sociorum martyrum; de quibus vide num. 54 & seqq.
q S. Floriani, ceterorum ducis.
r Hæc de S. Floriani sociis intellige: vel certe, si tum temporis tum S. Floriani, tum sociorum ejus reliquias idem tumulus texit, postmodum ab invicem sejunctæ fuerint, vel anno 1335, quo S. Joannis Euangelistæ sacellum fuit exstructum, ut Masinius ad diem 16 Decembris scribit, vel tempore quovis alio. Vide Comment. prævium locis paulo supra citatis.
s Consule Annotata hic ad lit. b.
t Non meminit illius Patricellius in earumdem reliquiarum Catalogo.
u Oedipus non sum, qui, quæ hic, qualesve reliquiæ memorentur, divinem. Servatas in S. Stephani templo reliquias enumerant Patricellius, Pullienus Luparus, Casalius: at ex bis nullus similes reliquias memorat. Ineptus igitur illarum descriptor vel vitiose in chartam ista conjecerit, vel absurde adjecerit ceteris.
x Seu Majoris dicti.
y Seu Minoris, Hierosolymitani episcopi.
z Omissæ apud Patricellium.
aa Sancti nimirum Hilarii, ex Patricellii Catalogo.
bb Apud Patricellium omissæ.
cc Cujus? Leodegarius, episcopus Augustodunensis & martyr, notissimus est, sed fuit tantum seculo VII. Recenseri hic interdum reliquias Sanctorum, qui S. Petronio etiam seculis aliquotposteriores sunt, non vana est suspicio; quod in S. Benedicto paulo post patebit.
dd S. Mennæ. Ex Patricellii Catalogo.
ee Nequit hic intelligi Sanctus, Benedicto, Ordinis monastici apud Occidentales instauratore, antiquior, qui seculo sexto agere in terris desiit: atque adeo procul dubio hujus reliquias in S. Stephani templo S. Petronius non recondidit. Hinc porro non infundata suspicio enascitur, & alias quoque hic reliquias S. Petronio acceptas ab anonymo referri, quas serius S. Stephani ascetæ sibi compararunt & humi occultarunt, quod paulo ante monui.
ff Macrini, legit Patricellius.
gg Lege: Bibianæ, ut Patricellius.
hh S. Dindymi. Ex eodem.
* l. repererunt
DE S. QUINTINO MARTYRE
IN TURONIA, GALLIÆ PROVINCIA.
POST MED. SEC. VI.
SYLLOGE.
De cultu, martyrii causa, loco & tempore.
Quintinus martyr in Turonia, Galliæ provincia (S.)
AUCTORE C. S.
Hunc S. Quintinum, longe diversum a celebri cognomini martyre apud Veromanduos passo, [Hodie annuntiatur] cultoque die XXXI hujus mensis Octobris, hodie annuntiat Ms. codex Daveronensis, inter Auctaria Usuardina apud Sollerium nostrum relatus. Sic autem habet: In pago Turonico, sancti Quintini martyris. Iisdem plane verbis eodemque die ipsum memorant nostrum Ms. Florarium Sanctorum, Usuardini Martyrologii editio Lubeco-Coloniensis, Grevenus & Molanus; atque ex hoc Philippus Ferrarius in Catalogo Generali Sanctorum, ubi similiter ait: In territorio Turonensi, S. Quintini martyris. Paulo plura, nec tamen meliora, de eodem scripsit Andreas Saussayus in Martyrologio suo Gallicano ad hunc diem, Item apud Turones, inquiens, S. Quintini martyris, qui Christi nominis ferventissimus propugnator sanguinem pro eo libenter profudit, morteque immortalitate commutata, de supplicio ad triumphum perennem evectus est. Qui hæc legerit, vix dubitabit, quin hic S. Quintinus pro Christiana religione asserenda, uti Quintino Veromanduensi obtigit, sub ethnicis fuerit passus: at non ita esse, mox constabit.
[2] Castellanus in Martyrologio Universali ampliorem illius notitiam tradit, [in aliquot Martyrologiis;] ac martyrii causam & locum exponit verbis Gallicis, quæ Latine subjicio. In Turonia S. Quintinus, ex Villa-Parisiaca oriundus, pro castitate trucidatus in ripa fluvii Angerisci. Sunt ex ejus reliquiis in Meldensi ecclesia S. Stephani. Etiam clarius loquitur auctor Martyrologii Parisiensis, anno 1727 Parisiis editi, in quo inter Addenda & emendanda ad hunc diem IV Octobris, pag. XIII sic legitur Latine: In territorio Turonensi, sancti Quintini, apud villam Parisiacam nati & enutriti; qui cum in exercitu Gunthramni regis militaret, ad illicitos amores ab impudica muliere frustra sollicitatus, ejusdem insidiis ad Agneriscum (lege Angeriscum) amnem cæsus est. Ejus reliquiis aliquot ditata est cathedralis ecclesia sancti Stephani Meldensis. Secundum hæc Quintinus ille, non fidei Christianæ assertæ, sed pudicitiæ castitatisque servandæ causa; nec ab ethnicis, sed ex impudicæ mulieris machinatione passus est, vere tamen martyr, utpote pro virtute ad Christianam religionem spectante occisus.
[3] [sed postridie colitur in Turonensi ecclesia S. Martini,] Hactenus de Martyrologiis, in quibus S. Quintini memoriam hoc die signatam reperi. Verum in Breviario insignis ecclesiæ S. Martini Turonensis, anno 1635 typis edito, idem ille Officio trium lectionum celebratur postridie, seu V Octobris; quod tamen non alia de causa fieri puto, quam quod dies quartus impeditus sit festo S. Francisci Assisiatis, qui Officium novem lectionum in eodem obtinet. Oratio hæc ibidem præscripta est: Beati Quintini martyris nos faciat, Domine, passio veneranda lætantes; &, ut eam sufficienter recolamus, efficiat promptiores. Per Dominum. Lectiones vero sic habent: Lectio I. Quintinus nobilis quidem genere, sed moribus præstantior, ex pago, ut credimus, Parisiaco nobis prolatus est, Meldis vero civitate genitus est. Is pergens ad pagum Turonicum, ibi cujusdam Gunthranni ducis ac comitis se subdidit obsequio. Qui cum esset egregia forma & virtutibus ornatus, domina quædam, nomine Aga, cœpit illius amore flagrare, ita ut eum adulterinis obtutibus & nefariis suasionibus ad impudicitiam frequenter provocare conaretur.
[4] [ex cujus Breviario Lectiones proprias] Lectio II. Verum, quo major erat mulieris impudentia, eo constantior fuit Quintini pudicitia, qui nec impudicæ mulieris blanditiis nec muneribus adduci potuit, ut ei ullo modo acquiesceret; sed pestiferum illius consilium detestatus, se domini sui matrimonium non fraudaturum, spopondit. Itaque Quintinus remeans ad injunctum sibi officium, in loco, qui est super Ageriscum fluvium, ibi aliquantisper commoraturus, domino suo temporale obsequium exhibebat. Interim Aga videns, suis blandimentis non posse Quintinum allicere ad consentiendum stupro, ira excandescens meditatur, quonam pacto Adolescentis injuriam uscisceretur.
[5] Lectio III. Direxit itaque impia sceleratos satellites, [hic expendendas damus.] ut Quintino necem inferrent, præcipiens imprimis spiculatori, ut Juveni non parceret gladio, qui dedignatus fuerat suo sociari thoro. Evaginato igitur mucrone, amputatum est caput gloriosi Martyris, sicque duplicem, virginitatis & martyrii, palmam assecutus migravit in cælum. Sublatum, ut aiunt, caput a propriis membris, propriis baiulans manibus, in fonte, qui nunc usque in eodem loco emanat, aquis baptizavit; hincque non longe abiens, propria quievit voluntate. Hactenus laudatæ tres Lectiones insignis ecclesiæ S. Martini Turonensis, quæ licet de martyrii causa cum Castellano & Parisiensi Martyrologio consentiant, in aliquibus tamen narrationis adjunctis dissonant. Singula paululum expendamus.
[6] Meldisne, quæ Galliæ civitas episcopalis & Briæ provinciæ caput est, [Non satis certum mihi est, an Meldis, an in Villa-Parisiaca natus sit.] decem circiter leucas Gallicas Parisiis dissita, vernacule Meaux appellata; an in Villa-Parisiaca, Gallis Ville-Parifis dicta, quæ in tabulis geographicis paulo plus medio itinere Parisiis Meldas ad lævam visitur; hocne, inquam, in loco, an in Meldensi civitate natus S. Quintinus sit, ex certioribus instrumentis nequeo decernere. Pro Meldis stat auctor Breviarii Turonensis, simul tamen agnoscens, Quintinum non Meldis, sed ex pago Parisiaco in Turonensem advenisse, additisque vocibus Ut credimus, insinuans, hanc opinionem non certo aliquo sat antiquo testimonio, sed traditione aut argumento non omnino evincente niti. Breviarium hoc videre potuerunt Martyrologii Parisiensis scriptor & Castellanus; ac nihilominus hic in Tabula topographica Martyrologii sui Universalis sanctum Martyrem expresse notavit natum esse in Villa-Parisiaca; ille vero, in eadem & natum & enutritum asseruit; ut suspicari liceat, his duobus auctoribus aliquid certius de natali Sancti loco innotuisse. Attamen inter hos ac Turonensem id interest, quod hic suspectus esse nequeat de nimio illo amore patriæ, qui ex alienis Sanctis suos sæpe facit populares.
[7] De vocabulo domini, cui S. Quintinus servivit, convenit martyrologo Parisiensi cum auctore Breviarii Turonensis; [Si constaret, unam e Gunthramni regis uxoribus] Guntrannus enim & Gunthramnus idem nomen est: at Parisiensis Gunthramnum illum regem dixit; Turonensis autem ducem ac comitem; nisi forte obscura ejus phrasis aliter exponenda sit. Verba ejus repeto. Ibi, inquit, cujusdam Guntranni ducis ac comitis se subdidit obsequio. Obvius horum sensus est, Guntrannum, cujus obsequio Sanctus se subdidit, quemdam ducem ac comitem fuisse; verum hic quoque sensus, etsi minus obvius, esse potest; Sanctum se subdidisse obsequio cujusdam, qui erat Guntranni dux ac comes. Per Gunthramnum regem non alius designari potest, quam hujus nominis sanctus rex Burgundionum, in Opere nostro datus die XXVIII Martii, qui post patris sui Clotharii mortem regnum suum auspicatus est anno 561, annoque 593 moriens reliquit. Hinc Parisiensis martyrologus S. Quintini quoque cædem ante eumdem annum 593 accidisse, in margine annotavit; ac recte, si hæc sub laudato rege contigerit.
[8] [auctorem fuisse cædis S. Quintini,] De conditione procacis mulieris, quæ ab impudico amore ad Sancti cædem progressa est, non constat. In Breviarii Turonensis Lectione prima dicitur domina quædam, nomine Aga; sed in Lectione 2 non obscure indicatur, eamdem fuisse uxorem domini, cui Quintinus serviebat, cum hic sollicitanti mulieri dicatur respondisse, se domini sui matrimonium non fraudaturum. Ponamus itaque paulisper, Guntrannum, de que ibidem sermo fit, regem Burgundionum fuisse, ac videamus, quanta cum verisimilitudine aliqua ejusdem regis uxor in tanti sceleris suspicionem possit vocari. Ex S. Gregorio Turonensi in Historia lib. 4, cap. 25 tres notæ sunt Gunthramni regis uxores. Nam primo quidem ancillam quamdam, nomine Venerandam, concubinam, ut loquitur sanctus historicus, sibi junxit, ex eaque Gundobaldum suscepit; deinde uxorem duxit Marcatrudem, qua expulsa & mortua, Austrigildam, cognomento Bobilam. Post cujus obitum, qui anno 580 vel sequenti contigit, reliquum vitæ suæ in cœlibatu traduxit; etsi filium non haberet, cui regnum suum posset relinquere.
[9] [martyrium hujus figi posset inter annos 561 & 580 vel 581;] Harum uxorem aliquam fuisse cognominatam Agam, nusquam legi; at certe duæ postremæ non ea indole ac moribus fuere, ut dicti sceleris suspicio in eas cadere non possit. Etenim Marcatrudis privignum suum, Gunthramni regis ex Veneranda filium, Gundobaldum veneno interfecit, & ab eodem rege abjecta fuit; Austrigilda vero moriens Herodiano more virum suum rogavit, obtinuitque, ut in morte sua duo medici, qui ipsi servierant, occiderentur, ut eorum quoque consanguinei in sua morte lugerent; teste eodem S. Gregorio lib. 5, cap. 36, ubi etiam dicitur illa nequam spiritum exhalasse. Quam ob rem, si constaret, S. Quintini interfectricem fuisse aliquam e Gunthramni regis uxoribus, illarum neutram sua virtus ab ejusdem criminis suspicione satis eximeret; sanctique Quintini martyrium figendum esset inter annum 561, quo Gunthramnus regnare cœpit, annumque 580 vel 581, quo postrema ejusdem sancti regis uxor Austrigilda obiit.
[10] [sed forte illa fuit uxor alterius Gunthramni, eidem regi synchroni.] Verum cum in sæpe dicto Breviario Turonensi non dicatur S. Quintinus in obsequiis Gunthramni regis fuisse, sed vel cujusdam Guntranni, qui erat dux & comes; vel cujusdam ignoti nobis nominis, qui erat dux & comes Guntramni regis, potest hic alius Guntrannus indicari, cujus uxoris crimine Sanctus occisus sit. Eodem enim tempore vixit quidam Guntrannus alter, cognomento Boso, seu Gunthramnus-Boso appellatus, qui fuit dux exercitus regis Sigiberti I, annoque 587, jubente Gunthramno rege, Viroduni interfectus, uti apud laudatum S. Gregorium Turonensem in Historia Francorum legere licet. Eumdem etiam uxoratum fuisse, pariter constat, sed nomen uxoris ipsius nusquam proditum reperi. De hoc ergo forsitan sermo est in laudato Breviario. Statuat eruditus lector, quod volet; nam mihi quidem aliunde nihil occurrit, quod ad designandam certam cædis auctorem, aut alterutrum Gunthramnum determinandum sat ponderis habeat.
[11] [Alia scriptorum discrepantia: consensus in locum martyrii] Discrepant etiam laudati Breviarii ac Martyrologii Parisiensis auctores de genere obsequii, quo S. Quintinus apud dominum suum functus est. Nam militare ei adscribitur in Martyrologio, in Breviario autem potius videtur solum tribui servitium domesticum vel familiaris rei cura in quadam villa Guntranni apud fluvium Angeriscum sita. Si Quintini nobilitas tam certa esset, quam in Breviario Turonensi asseritur, magis ipsi conveniret militare obsequium, quam domesticus famulatus aut rei familiaris cura. Sancti Martyris palæstram adducti martyrologi omnes in pago Turonico statuunt; eamdemque Castellanus, Martyrologium Parisiense & Turonense Breviarium distinctius ponunt apud fluvium, qui ab hoc Ageriscus, ab illis Angeriscus Latine, Gallice vero l'Aindroix appellatur; atque alibi etiam l'Indrois scribitur.
[12] Hadrianus Valesius in Notitia Galliarum agens de fluvio Ingere, [in pago Turonensi apud fluvium Angeriscum.] alias etiam Anger, Angera, & Andria dicto, qui in Bituricensi provincia ortus, Turonensem agrum perfluit, & infra Monbasonium Ligeri miscetur, ad propositum nostrum hæc subdit: Est & Andrisius vel Andria, l'Indrois, quasi Minor Andria, qui villam Lupæ, Villeloin, & Montem Thesauri (vulgo Montresor) præterlapsus Andria recipitur. Bruzen la Martiniere in Lexico geographico eumdem fluvium ortum scribit in Turonia apud vicum Ecueille, ad confinia ducatus Bituricensis, atque hinc intra eumdem pagum Turonicum præterfluere Villeloin, Montresor, Saint Quentin & Chedigni, atque in Angerem, vulgo l'Indre exonerari. Noverint indigenæ, a quo S. Quintino, hodierno, an Veromanduorum martyre, vicus ille seu parœcia appelletur; at, nisi contrarium constet, mihi verisimillimum est, eumdem vicum ab hodierni S. Quintini cæde aut sepultura nomen suum accepisse. Porro, an & quantum ex ejusdem Sancti corpore, præter reliquias Meldis in cathedrali S. Stephani ecclesia honoratas, hic aut alibi supersit, non legi.
[13] [Quæ ex dictis pro certis aut verisimillimis habenda sint.] Ex hactenus allegatis pro sat certis habenda videntur martyrium, ejusdemque causa & locus. Imo etiam verisimillimum apparet martyrii tempus, nempe post medium seculum VI, quo ambo Gunthramni vixerunt. Quod de sublato per ipsum Martyrem lotoque capite atque electo quietis loco in Turonensi Breviario additur, fabula videtur, quam & ipsemet Breviarii auctor sibi suspectam fuisse, insinuavit, studiose addens voculas: Ut aiunt. Figmento occasionem dare potuerunt S. Quintini icones, amputatum caput suis manibus gestantes ad martyrii genus exhibendum, ut sæpe alibi in Opere nostro observatum est. Plura de hoc sancto castitatis Martyre non habeo.
DE S. AUREA VIRGINE ABBATISSA
PARISIIS IN FRANCIA.
ANNO CIRCITER DCLXVI.
COMMENTARIUS HISTORICO-CRITICUS.
Aurea virgo abbatissa, Parisiis in Francia (S.)
AUCTORE J. G.
§ I. Sanctæ in Martyrologiis annuntiatio: ejus cultus & Officium ecclesiasticum, Actorum notitia, eorumque sublesta fides.
Lutetiam Parisiorum, urbem Galliarum primariam, suarum splendore virtutum & pretiosa in conspectu Domini morte illustriorem reddidit S. Aurea virgo, [S. Aurea ab Adone aliisque prætermissa,] quam S. Eligius, postmodum Noviomensis episcopus, trecentis puellis in cœnobio, a se Parisiis exstructo, præfecerat abbatissam. Hanc Deo dignam Puellam, quo nomine S. Audoënus in Vita S. Eligii eam appellat, mirum est, antiquis Martyrologiis classicis, si Usuardinum excipias, ignotam, aut certe prætermissam fuisse. Aurea, Parisiensis virgo, inquit Sollerius noster in suo Usuardo illustrato, pure Usuardina est, omnibus aliis Martyrologis antiquis ignota, saltem præterita. Nam quod Adoniana quædam apographa Auream virginem hoc die signent, id Sollerii effato minime officit. Esse enim augmentum aliena manu Martyrologio Adonis insertum, non ex unius aut alterius codicis, sed ex plurium pervetustorum diligenti collatione rectissime censuerunt Mosander & Rosweydus noster, qui Auream proinde in Appendicem amandarunt. Accedit, quod B. Notkerus eamdem pariter omiserit, id verisimiliter non facturus, si eam apud Adonem, quem non secus ac Hieronymiana & Rabani Martyrologia, passim describit, commemoratam invenisset. Neque hinc etiam arguas, cum pariter Usuardinum Martyrologium maxima ex parte coaluerit ex Adone, S. Auream, quam Usuardus annuntiat, fuisse in Adonis Martyrologio ab eo repertam. Nam non sic illum Usuardus secutus est, ut latiori quandoque via incedere, & notiores sibi Sanctos, præsertim Parisienses, ab Adone prætermissos, commemorare sibi vetitum duceret.
[2] [ab Usuardo variisque martyrologis] Porro laudati supra Usuardi Martyrologium, a Sollerio nostro editum, sic eam ad hunc diem commemorat: Civitate Parisius, sanctæ Aureæ virginis, legiturque eadem hæc annuntiatio in codicibus Pratensi, Heriniensi aliisque, quos ex Sollerio recensere longum foret. Consonant illis Hagiologion Franco-Galliæ, a Labbeo ex antiquo Martyrologio abbatiæ S. Laurentii Bituricensis excerptum, Florarium nostrum, anno 1486 manu exaratum, Martyrologium Germanicum, vulgo Canisio adscriptum, Galesinius aliique martyrologi, quorum annuntiationes huc non transcribam, propterea quod vix aut ne vix quidem in ipsis vocibus ab adducta Usuardi annuntiatione discrepent. Aliorum tamen additamenta, tam quæ veritate nitantur, quam quæ a veritate deflectant, hic recensere lubet, ut hinc paucis nonnulla lector prænoscat, quæ postmodum pluribus de S. Aurea tractanda venient. Ac primo quidem memoratæ supra Usuardinæ annuntiationi Muneratus apposite hæc adjicit: Cujus (S. Aureæ) corpus requiescit in ecclesia S. Eligii prope palatii, seu prope palatium, ut ex Grammaticæ regulis Molanus scripsit. Addit itidem aliquid Bruxellensis codex Usuardinus Ms., rectissime ita referens: Parisiis civitate, depositio beatæ Aureæ virginis, quam beatus Eligius præfecit puellarum monasterio, quod ipse ibi (ut infra num. 20 ostendetur) construxit; ipsum vero tempus, quo S. Aurea floruerit, ita Maurolycus sua annuntiatione designat, Parisii sanctæ Aureæ virginis, tempore Heraclii: præfuit enim imperio Heraclius eodem tempore, quo Dagobertus I, Galliarum rex, Parisiis ædes illas S. Eligio tradidit, quas hic in sacrarum virginum cœnobium conversas, sanctæ Abbatissæ nostræ vigili curæ & sollicitudini commisit. Atque hinc vide, quantum a vero aberraverit Felicius, cum illam tempore Henrici imperatoris, cujus nominis nullus ante seculum X imperitavit, floruisse & martyrio affectam fuisse, comminiscitur, sic scribens: Aurea V. & M. celebris Parisiis tempore Henrici imp.
[3] Sed Baronium potius aliosque martyrologos, melius de Sancta nostra instructos, [recentioribus, etiam monasticis annuntiatur,] hic audiamus. Sic ille in Martyrologio Romano hodierno: Lutetiæ Parisiorum S. Aureæ virginis, quam temporibus Dagoberti I, regis Francorum, circa annum Domini 630 floruisse, recte in Notis suis statuit. Castellanus Baronianæ annuntiationi, sermone Gallico expressæ, in marginali adnotatione subdit, fuisse primam abbatissam S. Martialis Parisiis sub Regula S. Columbani. Consonat Martyrologium Parisiense, anno 1727 impressum, cum ad diem IV Octobris ita refert: Parisiis, sanctæ Aureæ virginis, monasterio sancti Martialis intra civitatem, a S. Eligio, qui trecentas ibi puellas congregaverat, sub Regula S. Columbani degentes, præfectæ abbatissæ. Rursus ad diem V: Eodem die festum S. Aureæ, quæ die hesterna obiit. Saussayus vero in suo Martyrologio Gallicano ad diem IV Octobris S. Auream non tantum Baronianis verbis annuntiat, sed elogium eis superaddit, prolixum illud quidem, sed, ut sæpe alias, non omni ex parte veritate nixum, a quo proin melius abstinuisset. Wion, Menardus, Bucelinus aliique Benedictini, cum S. Auream suis accensendam existiment, eam Fastis sui Ordinis ad hunc diem inscripserunt: qua in re sequacem habuere Arturum a Monasterio in suo Gynæceo, ubi illam vocat Abbatissam Benedictinam, vitæ sanctimonia & miraculorum præstantia celeberrimam. Rectene hæc, an secus, in medium prolata sint, suus erit infra disputandi locus. Abest certe S. Aurea a nonnullis Benedictini Ordinis Martyrologiis; neque etiam ullus mihi post diligentem indagationem vel synchronus vel suppar auctor occurrit, qui prodigia illa, quibus S. Auream in vivis celeberrimam fuisse, vulgo ferunt, suo testimonio firmata reliquerit.
[4] Canonici Regulares S. Genovefæ Parisiensis, Congregationis Gallicanæ, [coliturque præcipue Parisiis,] in Breviario ad usum suæ insignis & regalis abbatiæ tum veteri, tum novo, S. Auream, non quidem ut suam, sed patriæ communis ejusque reliquiarum, Parisiis exsistentium, titulo, Kalendario suo inseruerunt, eamque ritu semiduplici, ut vocant, ad diem V Octobris venerantur; quo ritu & die etiam Sancta colitur in Breviario ecclesiæ Parisiensis. Quod autem ipso emortuali suo die cultum sibi proprium hæc Sancta non habeat, facit S. Francisci Assifiatis die IV Octobris celebranda Parisiis festivitas: hinc sanctæ Virginis festum in sequentem diem, quæ V est, transfertur, ut ex Mrl. & Breviario Parisiensi superius ostensum est. Id tamen, teste Bailleto, speciale habent geminæ Parisienses ecclesiæ, altera S. Paulo, ubi Aurea sepulta fuit, altera S. Eligio & S. Aureæ, ubi hujus reliquiæ asservantur, dicata, ut in his sanctæ Abbatissæ festum in Dominicam diem, quæ festum proxime antecedit, plerumque prævertatur, & ritu, qui ecclesiarum patronis deferri solet, semper celebretur. Sed hæc distinctius meliusque exponit Kalendarium Spirituale Parisiense, quod penes nos est, anno 1686 excusum & sequentibus annis continuatum. Ex hoc patet, S. Aureæ festum in ecclesia S. Pauli Dominica prima Octobris, sive hæc natalem ejus in cælis diem præcedat, sive subsequatur, solemni semper venerationis ritu celebrari, prout præfert eidem Dominicæ adscripta annuntiatio, ita Latine sonans: In S. Pauli S. Aurea, festum secundi patroni, concio, post Vesperas ad ejus tumulum supplicatio. At vero in S. Eligii ecclesia, & in sacello monialium, quæ a S. Aurea nomen habent, die V Octobris, sive in hanc dies Dominica, sive quævis alia incidat feria, sanctæ Abbatissæ constanter festa lux agitur, ut ex eodem Kalendario liquet, in quo ad hunc diem in præfata ecclesia hæc annuntiantur: Ad S. Eligium Barnabitarum, festum S. Aureæ, ut secundi patroni, expositio venerabilis Sacramenti & concio; per Octavam ejus lipsanotheca detegitur; hæc vero in memorato sacello: Ad S. Auream festum titulare, expositio Vener. Sacramenti & concio.
[5] [alibique in Gallia; imo & Romæ venerationem habet.] Atque hinc, qualis quantaque in his ecclesiis veneratio sanctæ Abbatissæ nostræ deferatur, abunde innotescit. Neque Parisiis tantum, sed & in variis Galliæ diœcesibus puta Meldensi, Leonensi & Bellovacensi Cælitum honores, seu ecclesiastico Officio, seu Lectionis unius aut orationis ejus recitatione S. Aureæ exhibentur; imo, quod fortasse mireris, in ipsa urbe Roma S. Aurea speciali veneratione non caret, prout in suo Hagiologio testatur Castellanus & ex eo Bailletus. Ne quis autem existimet, in Romana S. Eusebii ecclesia non Auream Parisiensem, sed Auream V. & M. Ostiensem coli, prohibet tum ipsa Aureæ Parisiensis usitata Romæ nomenclatura, tum ipse Pancirolus, scriptor Italus, in suis Thesauris urbis Romæ, ubi verbis Italicis, a me Latine redditis, pag. 167 ita loquitur: Et quamquam in media navi (ecclesiæ S. Eusebii) depicta cernatur S. Aureæ virginis historia, non id tamen ratione advectarum illuc ejus reliquiarum factum fuisse, existimandum est (nec enim de translatis Romam S. Aureæ nostræ reliquiis quisquam scriptor meminit) sed quia antiquitus Cardinales Galli, hoc titulo gaudentes, hujus Parisinæ Virginis, quæ sanctissime in monasterio trecentarum monialium, a S. Eligio exstructo, vitam egit, memoriam innovarunt. Hæc Pancirolus, qui recte etiam S. Auream Parisiensem ab homonyma virgine & martyre Ostiensi loco citato & pag. 758 distinxit. Hæc quippe virgo martyr, non vero Parisiensis Aurea, contra ac innuere varii scriptores videntur, in Ostiis Tiberinis dicatam Deo sub sui nominis invocatione basilicam habet, aliamque etiam Romæ habuit, quæ hocce tempore, teste laudato Pancirolo pag. 758, S. Spiritus Neapolitanorum vocitatur.
[6] [Officii ejus ecclesiastici notitia datur.] Ast in Franciam, unde digressi sumus, revertamur, quæque de Sanctæ cultu dicenda supersunt, absolvamus. Præter tres secundi Nocturni Lectiones, ex apocryphis S. Aureæ Actis desumptas, veteremque hanc Antiphonam Rhythmicam: Venit ergo Parisius virginitatis radius & latuit sub modio humilitatis gaudio, quæ nunc abrogatæ sunt, elapsis seculis omnia in ecclesiastico Sanctæ Officio de Communi unius virginis legebantur. Verum anno 1729 pro monialibus, quæ a S. Aurea nomen habent, conditum fuit aliud, omni ex parte novum propriumque Officium, quod illustrissimus archiëpiscopus Parisiensis, Carolus Gaspar Guillelmus de Vintimille anno 1731 approbavit & in sacello monialium istarum die S. Aureæ sacro recitari posse, censuit editoque decreto sancivit. Oratio, quæ per totum hoc Officium & in Missæ Collecta legitur, hæc est: Deus, qui virginem Auream in sponsarum tuarum regimen multiplici charismatum dono cumulasti, da, ut ejus exemplis & præsidiis delectationes noxias calcantes, unctione tua cœlesti perfundamur. Per Dominum &c. Hymni vero, qui in utrisque Vesperis, Matutino & Laudibus recitantur, uti & sic dicta Prosa, quæ ante Euangelium in Missa legitur, vario metro S. Aureæ gesta complectuntur, iisque, quæ S. Audoënus de ea scripsit, consonant; quare & hic exhiberi merentur.
[7] Ita se Hymnus ad utrasque Vesperas habet:
Virgines inter, Parisina tellus [tresque ex hoc Hymni alter ad utrasque Vesperas.]
Quas Deo vovit, veneranda præses,
Mille virtutum decorata gemmis,
Aurea fulget.
Congregat Virgo comites trecentas,
Æmulas votis paribus, virili
Corde spondentes crucis & beatum
Tollere pondus.
Sive præclaris titulis nitescant,
Et trahant altam seriem parentum;
Sive dejecto lateant sub ortu;
Suscipit omnes.
Tota concentu modulans superno
Turba certatim ferit astra, nullo
Frangitur carnem domitans labore,
Abdita mundo.
Civitas castos stupefacta cœtus
Inde miratur, tot amat columbas,
Astra spectantes, gemitu serenas,
Condere muris.
Summa laus Patri, genitoque Verbo,
Et tibi compar utriusque Flamen,
Quo flagrant sponsæ, docilesque Christi
Jussa sequuntur. Amen.
[8] Ad Matutinum vero sic Hymnus sonat:
Instaurat ædes munere regio, [alter ad Motutinum,]
Quas virginali mox replet agmine
Sanctisque decretis gubernat
Elegius, bene notus urbi.
Quin copiosos & reditus parat,
Fundatque sacram, Paule, tibi domum,
Qua sub decoro tum reponat
Virgineos cineres sepulcro.
O qualis unam præficit Auream!
Quam candidatos docta regit greges!
Quam laudat æternis triumphis
Progenies numerosa Matrem.
Huc huc, puellæ, rumpite vincula
Pompasque digno spernite labiles
Fastu superbæ; carcer aula
Clarior hic super astra transfert.
Intendit uni nupta cohors Deo,
Et se supernis fontibus ebriat,
Cælo voluptatis fluenta
Donec orans reserata potet.
Laus summa Patri summaque Filio,
Sit par & almo laus quoque Flamini,
Quo turba sponsarum coruscat
Virgineis redimita sertis. Amen.
[9] [& tertius ad Landes] Hunc Hymnum alter in Laudibus excipit, his concinnatus verbis:
Fulget læta dies, qua venerabilis
Arces, deposito corpore, lucidas
Sanctis ingrederis, Virgo, sodalibus
Et sponso frueris Deo.
Astris admonitam non pavor occupat,
Non morbi saniem, non fugis exitum:
Quas invita regis, sponte doces mori,
Vale dicis & ultimum.
Inflammatus amor non patitur moras.
Terris exuvias linquis & æmulas
Jungit plaga tibi, mox tumulo pari
Dulcis consociat sopor.
Fœlix interitus, somnus amabilis,
Quo Christi placidum sponsa petens sinum
Immortale jubar, vivida gaudia
Vinclis exiliens rapis.
Quam virtutis apex, virgineus nitor,
Commendatque fides, ardor & ætheris,
Nos o concilies, Aurea, nunc Deo:
Plebem protege deditam.
Urbem Diva fove, quæque pericula
Victis invigilans hostibus amove:
Fac nullus quatiat turbo Lutetiam:
Christus regnet in omnibus.
Patri maxima laus, maxima Filio,
Amborumque tibi maxima, Spiritus,
Qui cælo niveis lucida virginum
Cingis tempora liliis. Amen.
[10] [una cum Prosæ in Missa,] Quæ autem in Missa post Gradnale exstat Prosa, ita S. Aureæ laudes etiam celebrat:
Deo fidelis Aurea
Dum sæculo renuntiat,
Regna quærit ætherea,
Jesu sponso se satiat.
Ter centum Deo virginum
Dum militant examina,
Ad usque vitæ terminum
Dux voti præit fæmina.
Preces, labor continuus,
Vigiliæ, silentia,
Fletuum fons irriguus,
Hic vigent & jejunia.
Sed ecce sub splendentibus
Fœlicem post interitum
Astas, Eligi, vestibus
Præfectæ signans obitum.
Quæ, mille votis anxia,
Sponso frui desiderat,
Diem rapit & gaudia
Labori promissa parat.
Præter triumphi comites,
Dicit vale sororibus,
Divinisque superstites
Consolatur sermonibus.
Tuis lætam exuviis,
Virgo, serva Lutetiam;
Et muniens præsidiis,
Fac hostibus imperviam.
At cunctos inter ordines
Hanc blanda turbam respice,
Quæ priscas sequi virgines
Christo contendit auspice.
Cuncta contemnens terrea,
Sub tuis signis militat:
Coronari fac laurea,
Quæ cælo te nobilitat.
Suprema Patri lumin im
Sit laus hic & in patria,
Sit æqua Sponso virginum,
Sit par Amori gloria. Amen.
[11] Cetera, quæ in hoc ecclesiastico sanctæ Abbatissæ Officio propria sunt, [cateris prætermissis, exhibentur.] huc non transcribam, tum quod non æque commemoratione digna mihi videantur, tum quod jam abrogata etiam sint, cum præter desumptas ex S. Audoëno Lectiones nihil ei proprium in ecclesiastico Officio nunc recitetur, ut mihi, in Sanctæ cultum investiganti, significavit ab eruditione non minus, quam ab humanitate, laudandus vir, dominus Mercier, regalis abbatiæ S. Genovefæ Parisiensis bibliothecæ præfectus, quem sine grati animi testificatione commemorare non possum ob datam ab eo sedulam investigandis S. Aureæ genuinis Actis aliisque instrumentis operam, tametsi conatui ejus, ut ipse dolet, egoque multum lugeo, par fructus non responderit: ut adeo, quantavis adhibita diligentia, alia nancisci Acta non potuerim, quam quæ jam dudum in supellectili nostra litteraria servata, aut a nonnullis jam typis edita fuerunt, de quorum antiquitate & fide nunc disserendum est.
[12] Fuerunt ex omni fere hominum ordine & gente scriptores aliqui, [Acta ejus, ex Bodecensi Ms. codice descripta,] qui uberrime S. Aureæ gesta miraculaque quasi certatim celebrasse videantur; ut adeo, si solus biographorum numerus, quorum alter alterum descripsir, Sanctorum Actis auctoritatem fidemque indubitatam conciliare posset, S. Aureæ Acta tum Mss., tum excusa, immerito in falsi suspicionem vocarentur. At, si S. Audoënum in Vita S. Eligii & Jonam Bobiensem in Vita S. Eustasii, qui obiter de ea meminerunt, ex numerosa illa scriptorum turba excipias, nemo unus ex illis omnibus est, qui Sanctæ coævus aut suppar fuerit, vel qui ex puro fonte sua hausisse, dici possit. Ut hæc non tam asseram, quam probem, haud pluribus opus est, quam Actorum Mss. subministrasse notitiam, ejusque biographorum, typis editorum, indicasse æratem. A prioribus initium duco. Quatuor jam a multo tempore in supellectile nostra litteraria exstant S. Aureæ manuscripta Actorum apographa, de quibus generatim edici potest, faciem non esse omnibus unam, sed nec diversam tamen: utut enim alia aliis ampliora aut verbis correctiora sint, parentem suum fabulatorem esse clamant, seque ex eodem luteo fonte educta fuisse, testantur. Horum apographorum primum submisit nobis R. P. Joannes Gamans, S. J. vir de Museo nostro alias sæpe bene meritus. Descriptum illud fuit ex cœnobii Bodecensis canonicorum Regularium S. Augustini, diœcesis Paderbornensis, Passionali pergameno insigni, mensis Octobris, fol. CXXII, pag. B. Ut autem quanti hæc Acta pretii sint, lector judicet, illorum ex mox citato apographo, iisdem fere adhibitis verbis, specimen aliquod subjungo.
[13] Sic igitur anonymus illorum auctor de S. Aurea statuit: [quorum compendium traditur,] nobilissimo genere orta & e finibus Syriæ Parisios peregre profecta, ibi 300 puellarum abbatissa constituitur. Cum autem in villis sororum esset, nuntiatur ei defuncta celleraria ac clavigera sua; Abbatissa ad cænobium revertitur, triduo mortuam, ex cujus manibus claves officinarum extorqueri non potuerant, proprio nomine compellat & ad vitam revocat; jubet administrati officii rationes reddere, quibus peractis, remigrandi ad Dominum facultatem ei impertit. Mox ad aliud prodigium delabitur anonymus: Ne Sancta murmurationibus sororum, cum panes forte iis deessent, locum det, ecce tibi, clibanum intrat, prunas ardentes cineresque illæsis manicis suis foras expellit, fornacem mundat, atque ut miraculum duplicetur, nemine pulsante, sorores & vicini campanarum festivum sonitum audiunt; convolant moniales & Hymnum Te Deum laudamus concinunt, ac dein optimi panes ipsis subministrantur. Mirabilium, quæ anonymus narrat, hic nondum finis. Sed his ego referendis supersedeo, ultimum adhuc referre contentus. Abbatissa quædam in Syria, civitate transmarina, oculos quidem habens, sed minime videns, ab angelo in visu monita, ut virginem Auream, a Syriæ finibus peregrinam, Parisiis inquireret, & illic humatam e terra levaret, rem episcopo civitatis defert, cum eo iter in Gallias arripit; at ipsa defatigata in via remanet; dum interim episcopus iter prosequitur, illa ex ejus jussu scrinium, quo S. Aureæ corpus recondat, fabricari jubet. Levatur Parisiis de terra corpus, Sanctæ brachium unum abscinditur, & ecce sanguis e venis fluit; hoc episcopo Syro conceditur, qui gaudens in patriam remeat, & abbatissam Syriæ civitatis invenit, cui brachium abscissum tradit. Pretiosum hoc munus in scrinio illo collocatur & mox illa visum recipit, atque in perennem tanti miraculi memoriam nobile in Syria monasterium condit.
[14] [ac vitia deteguntur,] Ex tam male congestis prodigiis, ex commentitia illa civitate, quæ Syria dicitur, ex suppressis episcopi Parisiensis & Syri præsulis nominibus atque ex vago res enarrandi modo, apparet, anonymum illum seculis aliquot a temporibus S. Aureæ remotum fuisse, ac forte scripsisse seculo X vel XI, quo tempore nihil magis scriptoribus plerisque usitatum erat, quam prodigiis suas lucubrationes farcire, visiones & angelorum apparitiones referre haustaque ex sola populari traditione, ac proin valde incerta & sæpe falsa, vago quodam modo verbisque generalibus adstuere, imo & quandoque pro pietate mentiri, ut merito de iis conquesti sunt emunctæ naris scriptores aliqui, iis coævi. Tam insulsam farraginem postquam non pauci typis ediderunt, mihi visum non est iterum recudere. Illam, cui ad id animus est, integram legat apud Bellovacensem in suo Speculo Historiali lib. 23, cap. 69 & seqq., vel apud Gononum in Vitis Patrum Occidentis lib. 3, pag. 156. Et, nisi me mea fallat opinio, minime nobis succensebit prudens lector, quod ejusmodi Acta in lucem denuo non protrudamus, nec eorum insistamus vestigiis, qui vel patriæ vel professionis, seu veræ, feu prætensæ, conditione adstricti, vel suas ipsi tenebras amant, vel clausis oculis prægressos sequuntur, modo inde decus aliquod vel patriæ suæ vel Ordini, quem profitentur, obventurum sperent. His prudentior Joannes Mabillonius, aliud nihil de gestis S. Aureæ, licet eam monialibus sui Ordinis annumeret, edendum in Sæculo Benedictino censuit, quam quod apud laudatum S. Audoënum in Vita S. Eligii de ea litteris commendatum invenit. Nunc cetera Actorum apographa paucis expendamus.
[15] [aliaque Actorum æpographa, tum Mss.,] Ejusdem sursuris sunt, quæ nobis S. Aureæ miracula & gesta exhibet Pragensis codex Ms., in quo, ut præfert apographum, Vitæ quædam, a Bernardo Guidonis scriptæ, exstant. Nec est inter gemina jam adducta Actorum apographa notabile aliquod discrimen, quam quod interpolatione nonnihil creverint Pragensia Acta, cetera nihilo Bodecensibus meliora. Præter hæc tertium nobis ad manum est Actorum apographum, desumptum ex codice Ms. pergameno monasterii S. Marci PP. Prædicatorum Florentiæ post Vitam S. Eligii Sed neque hoc, neque geminos sermones in solemnitate S. Aureæ quondam dictos, neque rhythmica, quæ post Officii Lectiones illic exhibentur, carmina, digna censui, quæ typis committantur. Illam prolixitate non minus, quam ineptiis horridam farraginem ut paucis noscas, sic habe. Relatis jam mox ex Bodecensi apographo miraculis alia multis verbis superaddit prodigia, nihilo minus stupenda, at æque incerta, ne dicam ridicula. Acta hæc Sanctæ patriam assignant in partibus Orientis in civitate, nulli geographo nota, quæ dicitur Syria; abbatissam illam, cujus postulatione Sanctæ corpus de terra levatum ferunt, etiam ex civitate, quæ nuncupatur Syria, quæ trans æquoreas plagas est, peregrinantem in Gallias statuunt. Hæc credo, aliaque commenta, quæ lubens prætereo, abunde sufficiunt, ut ne declamatoris illius prolixis næniis chartas nostras commaculemus, at potius ejusmodi Acta pro meritis explodamus. Quartum idque ultimum Actorum apographum, quod ex quodam Ms. codice Chiffletiano habemus, cum verbo tenus ineptæ illius declamationis magnam partem exprimat, morari nos nullatenus debet, ad examinanda jam typis excusa Acta properantes.
[16] A memoratis jam apographis si interpolationes nonnullas communesque rhetorum locos demas, [tum excusa, sublestæ fidei esse ostenduntur.] eadem habebis Acta, quæ Vincentius Bellovacensis, seculi XIII scriptor, suo Speculo Historiali lib. 23, cap. 69 & tribus seqq. inseruit, & quæ Petrus de Natalibus lib. 9, cap. 23, ac S. Antoninus parte 2 Historiarum, titulo 13, cap. 6, § X de verbo fere ad verbum transcripserunt. Et quamquam hæc non contemnenda alias sint scriptorum nomina & rebus assertis fidem conciliare apta; hinc tamen præfatis S. Aureæ Actis pretium vel pondus nullum accedit. Etenim in rebus historicis, ætatem suam multum præcedentibus, non major eorum est auctoritas, quam sit scriptorum illorum, quos ipsi testes adducunt. Innuit hoc Bellovacensis ipse in Operis totius Prologo cap. 4, ubi illud non simpliciter Opus suum, sed eorum potius esse dicit, ex quorum verbis fere totum illud contexuit, subjungens, illud auctoritate ipsorum esse, suum vero sola partium ordinatione. Cum igitur Vincentius Bellovacensis, Petrus de Natalibus ac S. Antoninus non tam dici possint, voluisse se eorum, quæ referrent, vades constituere, quam simpliciter ipsa, quæ invenerant, monumenta historica posteris relinquere, tametsi id non magno admodum delectu ubique præstiterint, injurius certe nemo ipsis fuerit, qui relata ab ipsis Acta monumentave spuria pro meritis rejiciat, vel dubia ad criticæ regulas expendat. Laudatis jam mox auctoribus novi quidem adstipulari Jacobum Bergomensem, Trithemium, Wionem, Gononum, Arturum a Monasterio, Yepezium aliosque recentiores tum Gallos, tum Hispanos, tum Germanos scriptores, qui S. Aureæ Vitam suo quique idiomate ediderunt: verum cum hi Vincentio Bellovacensi aliisque jam laudatis antiquis, si non meritis & scientia, ætate certe inferiores sint, suaque omnia vel ex præfato anonymo, vel ex ipso Bellovacensi descripserint, me neutiquam sua auctoritate eo adducent, ut, qui Bellovacensem in subjecto argumento non sequor, illos præeuntes sequar. Relictis igitur eorum additamentis locisve communibus, illa hic tantummodo illustrabo, quæ de S. Aurea ab auctoribus majori fide dignis, puta S. Audoëno, Rothmagensi episcopo, & Jona Bobiensi nobis scripto commissa sunt.
§ II. Sanctæ patria, parentes, monastica præfectura, probabilius sub Regula S. Columbani gesta.
[S. Aurea, de qua obiter S. Audoënus & Jonas Bobiensis meminerunt,] Id Sanctorum biographis aliisque historiographis persæpe usu venit, ut, cum sibi, ad suscepti Operis exitum festinantibus, adjuncta quædam, ad institutum suum proxime non spectantia, occurrunt, ea cursim perstringant, atque illico ad illa progrediantur argumenta tractanda, quæ pro suscepta a se provincia fusius enucleanda veniunt. Ex quo fit, ut, dum in adjunctis illis indicandis breves esse volunt, non raro vel obscuri fiant, aut saltem posteris disputandi ansam præbeant: quod tum præcipue locum habet, cum nemo alius coævus aut subæqualis scriptor reperitur, qui uberius de adjunctis illis ex instituto egerit. Ita S. Audoënus & Jonas Bobiensis, Sanctorum gesta, quorum Vitam scribendam sibi assumpserant, fuse prosecuti sunt, de S. Aurea autem, utpote ad adornandam sibi provinciam proxime non spectante, obiter tantum meminisse contenti, vix quidquam ediderunt, quod aut disputationi obnoxium non sit, aut majori disquisitione non indigeat, præsertim eo quod vel nullus antiquus scriptor S. Aureæ Vitam ex professo litteris commiserit, vel certe, quod lucubratio illa ad nos non pervenerit. Hinc de natali Sanctæ loco, de Religiosæ vitæ instituto, sub quo vixit, de exstructo Parisiis a S. Eligio monasterio, an nempe simplici, seu ex solis monialibus composito, an vero duplici, seu ex monialibus & monachis simul adunato, dubitandi vel disputandi occasionem posteri sumpserunt.
[18] [probabilius nata in Galliis,] Ac primo quidem, qua in regione nata fit S. Aurea, non leviter inter scriptores controvertitur: alii quippe, iique sat antiqui, eam in Syria; alii, iique in primis scriptores Galli recentiores, eam in Galliis ortam dixerunt. Qui eam faciunt Syrissam, ut Bellovacensis, Petrus de Natalibus, S. Antoninus aliique multi, videntur cum præfato anonymo pro Quiria, Sanctæ matre, Syriam patriam ei assignasse, vel S. Auream nostram confudisse cum homonyma virgine & martyre Ostiensi, quam S. Hippolytus, ante in Arabia, Syriæ contermina, diu versatus, in Tiberinis Ostiis sepelivit: qua de re vide tom. IV Augusti pag. 506 & 756, item Cointium Annaleccles. Francorum ad annum 671 num. 22. Alii contra, qui natam in Galliis volunt, ut Gerardus du Bois in Historia eccles. Parisiensis tom. 1 pag. 202, aliique recentiores, hac ratione opinionem suam tuentur, quod Maurini & Quiriæ parentum ejus nomina nihil quicquam Syriace sonent, sed vocabula sint Romana, seu ex iis Gallicanis, quæ adhuc Romanam sonabant originem, quodque S. Audoënus, eos peregrinos fuisse, nusquam insinuet. Horum mihi sententia, quandoquidem nemo coævus aut S. Aureæ suppar auctor contrarius ei est, ex hoc capite etiam præplacet, quod S. Audoënus, si quando in Vita S. Eligii de exteris mentionem facit, soleat eorum natale solum, puta Saxoniam, Sueviam aliasve regiones diserte exprimere, natale vero solum plerumque non exprimat, cum de ipsis Galliarum indigenis sermonem facit; ut adeo vel ex ipso, quod de natali solo S. Aureæ servat, silentio, eam Galliarum indigenam fuisse, verosimile fiat. Accedit, quod facile credi non debeat, S. Eligium nobilibus Franciæ matronis, quas una cum aliis puellis congregaverat, præpositurum fuisse virginem Syrissam, quæ eas cum potestate abbatissæ gubernaret.
[19] Quod vero attinet ad parentum ejus nomina, [parentibus Maurino & Quiria,] quæ Jacobus Bergomensis cap. 40 de Claris Mulieribus pag. 127, aliique scriptores, litteris prodita fuisse, negarunt; oportet, ut vel illi Vitam S. Eligii, a S. Audoëno scriptam, non viderint, aut certe mutilum vel vitiatum codicem præ oculis habuerint. Etenim in laudata S. Eligii Vita, quæ exstat tomo 2 Spicilegii Acheriani, anno 1723 editi, lib. 1, cap. 17 expresse sic loquitur laudatus Rhotomagensis antistes: Cœpit (S. Eligius) intra domum fuam, quam in eadem urbe (Parisiensi) ex munere regis perceperat, virginum Christi ædificare domicilium: ac paucis interjectis, addit: Quibus & abbatissam, Deo dignam puellam, nomine Auream, filiam scilicet Maurini & Quiriæ constituit. Perspicuum igitur ex his verbis est, non incognita esse parentum S. Aureæ nomina; at quidnam illi præclare egerint, quave in urbe Galliarum sedem fixerint, an Aureliæ, ut quidam contendunt, an Parisiis alibive, nullo antiquitatis testimonio exploratum habeo. Nec magis compertum mihi est, an sub parentum, an sub piissimæ alicujus matronæ disciplina virtutum earum semina jecerit, ob quas postea merita sit a S. Audoëno digna Deo Puella vocari. Utut sit, id minime dubium videtur, non vulgarem fuisse virtutum ejus aliarumque dotum splendorem, cum eam S. Eligius pro singulari sua prudentia trecentis puellis, in cœnobio suo Parisiensi congregatis, præficiendam duxerit, ut districta Regulæ disciplina, quam ipse ibi constitutam volebat, sub ejus moderamine ad amussim ab omnibus servaretur.
[20] Rem illam ipsiusque monasterii exstructionem cum nemo certius nobis exponere possit, [cœnobio, a S. Eligio Parisiis exstructo, præficitur;] quam laudatus jam supra Rothomagensis præsul, scriptor non tantum coævus, sed & oculatus testis & amicitia cum S. Eligio conjunctissimus, illius verba hue transcribo. Sic ergo ipse lib. 1 Vitæ S. Eligii cap. 17 rem illam enarrat: Cogitabat (S. Eligius) Parisius in urbe fabricare xenodochium; sed excellentiore consilio, Deo inspirante, concepto, cœpit intra domum suam, quam in eadem urbe ex munere regis (Dagoberti 1) perceperat, virginum Christi ædificare domicilium: in quo opere diu multumque instantissime desudans, dignum tandem sanctarum virginum construxit archisterium, ubi districtam Regulæ disciplinam constituens, usque ad trecentarum numerum puellarum ex diversis gentibus, tam ex ancillis suis, quam ex nobilibus Franciæ matronis congregavit; quibus & abbatissam, Deo dignam puellam, nomine Auream, filiam scilicet Maurini & Quiriæ, constituit: terræ etiam redditus copiosos delegavit, atque ex integro omne suum illic studium convertit: videres & illuc trahere undique veluti utilissimam apem cuncta monasterio necessaria, vasa simul & vestimenta, nec non & sacra volumina aliaque quam plurima ornamenta: nam quidquid huic sexui (cui, ut supra dictum est, abbatissa præerat S. Aurea) congrue necessarium foret, ut piissimus pater, satis solerti in omnibus diligentia ac sollicita cura providit… Igitur, ut idem sanctus scriptor cap. 18 prosequitur, cuncto opere monasterii peracto, atque omnibus ædificiis ancillarum Dei expletis, pro quibus mercedem laboris adeptus est, ædificavit postremo basilicam in honore S. Pauli Apostoli ad ancillarum Dei corpora sepelienda, cujus tecta sublimia operuit plumbo cum elegantia; qua in basilica beatus quoque Quintilianus jacet abbas humatus. Ædificavit etiam, imoque renovavit basilicam in honore S. Martialis, Lemovicensium pontificis & confessoris, qua utique urbane stabilita, plumbo ejus operuit tecta.
[21] [in quo, num sub Regula S. Benedicti,] Atque hæc sunt præcipua S. Audoëni verba, quibus Abbatissæ nostræ præfecturam ejusque cœnobii exordia commemoravit, & quæ proinde verba hic locum suum habere, necesse fuit. Cogunt me quidem jam inchoatam vitæ S. Aureæ seriem interrumpere: at, quando id veritatis inquirendæ necessitas exigit, ferendum est. Itaque, quænam sit districta Regulæ disciplina, a S. Audoëno memorata, quidve de alio num. 17 proposito dubio auctores sentiant, aut sentire meo judicio deberent, lectori erudito hic exponam. Benedictini multi scriptores, ubicumque in conciliis, regum Capitularibus, Sanctorum Actis aut documentis post Benedictinæ Regulæ promulgationem editis, districtam Regulæ disciplinam, Regulam sanctam aliasve ejusmodi voces expressas reperiunt, eas sic intelligi debere contendunt, ut iis non alia, quam S. Benedicti Regula significetur: unde S. Auream, quæ, teste S. Audoëno jam sæpius laudato, sub districta Regulæ disciplina Deo militavit, Benedictinis monialibus libere & intrepide accensent. Verum tantum abest, ut, quod ipsi tam generatim adstruunt, æque solide ac manifeste probent, ut vel ipsum Mabillonium, rei Benedictinæ præstantissimum vindicem, & Galliæ Christianæ auctæ editores in sua generali hac assertione adversarios habeant, prout ex istius Præfatione ad 1 Sæc. Benedictinum num. 73, & Præfad 2 Sæc. Bened. num. 14, atque ex eorum dictis tom. 7 Galliæ Christ. auctæ col. 280 dilucide ostenditur. Censet enim iste locis citatis, per Regulam sanctam ab Eutropio abbate in Epistola Apologetica memoratam, Benedictinam Regulam non intelligi, nec a Jona Bobiensi in Vita S. Columbani eamdem intellectam fuisse; hi vero loco citato, S. Auream, quam ex S. Audoëno sub districta Regulæ disciplina vixisse noverant, eam tamen sub Regula S. Cæsarii Deo serviisse, probabilius esse existimant.
[22] [an sub alia vixerit, multum controvertitur:] Ut ergo variorum de Religioso vitæ instituto, quod S. Aurea secuta est, sententias exponam, pro Regula S. Cæsarii stant jam laudati editores Galliæ Christianæ loco citato; pro institutis S. Columbani certant Henschenius noster, Cointius, Castellanus, Bailletus, Ludovicus Bulteau tom. 1 Compendii histor. Ord. S. Benedicti pag. 443, auctor Vitæ S. Aureæ, Gallice in epitomen contractæ, & anno 1729 novo ejus Officio præfixæ, auctor Martyrologii Parisiensis aliique etiam scriptores eruditi. Pro Regula S. Benedicti decertant Benedictini scriptores plurimi; pro eadem Patris sui Regula, cum institutis S. Columbani conjuncta, pugnat Mabillonius part. 1 Præf. in IV Sæc. Bened. initio num. 131, &, quod non facile quivis intelliget, in fine ejusdem numeri pro Regula S. Donati, seu pro triplici Regula SS. Cæsarii, Columbani & Benedicti, a S. Donato, Vesontionensi episcopo, monialium usibus accommodata, certat idem scriptor. Tanti nominis auctores inter se dissentientes componere, adductisque omnium & singulorum argumentis litem illam decidere, vetat tum ipsa rei prolixitas, tum ipsa controversiæ natura, quæ cum eo demum adduci posset, ut definite statueretur, quamdiu S. Columbani Regula sine consortio Benedictinæ Regulæ in cœnobiis Columbanianis observata sit, videtur potius ad Vitam S. Columbani die XXI Novembris in nostro Opere, si Superis placet, illustrandam spectare, quam hic in antecessum pertractanda. Quando tamen rem illam prorsus intactam hoc loco præterire instituti mei ratio non sinit, quid de relatis jam mox variorum sententiis ego ipse censeam, exponendum judicavi.
[23] Ac primo quidem mirari subit, eccur laudati editores Galliæ Christianæ auctæ tom. 7, [ostenditur tamen, eam non sub Regula S. Cæsarii,] col. 280 a majorum suorum sententia abierint, & contra expressum Jonæ Bobiensis testimonium eo propendeant, ut S. Auream sub S. Cæsarii, Arelatensis antistitis, Regula Deo militasse affirment. Eorum verba audi: Auream (S. Eligius) præfecit abbatissam sub Regula S. Columbani, ut tradit Jonas de Bobio in Vita sancti Eustasii cap. 17 & post eum Bailletus; melius tamen fortassis sub Regula S. Cæsarii, quam hic Sanctus pro parthenone, a S. Cæsaria sorore gubernato, condiderat, quamque S. Radegundis sacris sui Pictaviensis cœnobii virginibus proposuerat. Nam quod ipsi ex Actis S. Radegundis adducunt, piissimam hanc reginam sacris sui Pictaviensis cœnobii virginibus S. Cæsarii Regulam servandam præscripsisse, id nihil ad rem nostram facit, nedum quidquam evincit. Istud quippe de S. Radegunde scriptores antiqui & fide dignissimi litteris testatum liquere, ut in Opere nostro ad diem XIII Augusti & in Vita S. Cæsarii ad XXVII ejusdem mensis ostensum. est. At vero nihil tale de S. Aurea antiquus aliquis affirmavit, ut potius oppositum ex S. Audoëno in Vita S. Eligii erui possit, & contraria laudatis editoribus sententia, ipsis fatentibus, a Jona Bobiensi, S. Eustasii biographo & S. Aureæ contemporaneo, diserte tradatur. Etenim credibile non apparet, S. Eligium aliunde accersivisse Religiosæ vitæ institutum, cui moniales suas subderet, quam ex Luxoviensi monasterio, quo ipse sanctæ conversationis æstuans desiderio, (ut loquitur laudatus jam sæpe S. Audoënus in ejus Vita lib. 1, cap. 21) maxime properabat.
[24] Quippe, ut idem auctor subdit, Luxovium (quod erat alumnorum S. Columbani archimonasterium) erat eo tempore cunctis eminentius atque districtius; [sed sub institutis S. Columbani] neque enim tam crebra erant adhuc in Galliis monasteria, & sicubi essent, non sub regulari quidem disciplina, sed erant prorsus in malitia fermenti veteris sæcularia. Præter Luxovium ergo, quod solum, ut dictum est, districtionem Regulæ (nonne S. Columbani, fundatoris, & institutoris sui?) solerter tenebat, Solemniacense monasterium in partibus Occiduis hujus religionis exstitit caput, ex quo demum multi sumpserunt & initium & exemplum, adeo ut nunc quoque, propitia Divinitate, innumera per omnem Franciam & Galliam habeantur sub Regulari disciplina, alma utriusque sexus cœnobia. Quis hinc non colligat id, quod mox asserueram, non voluisse S. Eligium aliam seu monachis seu monialibus, quibus cœnobia excitaverat, servandam Regulam præscribere, quam illam ipsam, quam Luxovii tam sancte observatam sæpius viderat? Hanc autem S. Cæsarii Regulam fuisse, nescio, an vel unus hactenus somniarit. Aut quis inter innumera illa utriusque sexus cœnobia, ex Regulari Luxoviensium disciplina erecta, reponendum non existimet illud, quod S. Eligius Parisiis condiderat, & cui S. Auream dignam Deo puellam, præfecerat abbatissam?
[25] [Deo militasse; ut adeo non videatur] Hæc si te non convincant, laudatum supra Jonam Bobiensem audi, &, nisi scriptorem illum synchronum multisque titulis æstimatissimum, mendacii arguas, mecum, arbitror, judicium feres. Sic igitur ipse in Vita S. Eustasii apud nos tom. III Martii pag. 789 & apud Mabillonium Sæc. 2 Bened. pag. 122, num. 17: Abellenus vero vel ceteri Galliarum episcopi post ad roboranda Columbani instituta adspirant (nimirum post habitam anno Christi 623, uti in Annal. Bened. Mabillonius statuit, Matisconensem synodum, in qua, ut hujus titulus apud Sirmondum tom. 5 Concil. col. 1686 præfert, Regula beati Columbani ab Agrestini calumniis per Eustasium abbatem defensa atque approbata est) Quammulti (episcoporum) jam in amore Columbani & ejus Regulæ monasteria construunt, plebes adunant, gregem Christi congregant. Inter quos illuster tunc vir Elegius, qui modo Virimandensis ecclesiæ pontifex præest, … juxta Lemovicensem urbem monasterium nobile, Solemniacum nomine, (idem, de quo supra S. Audoënus) construxit supra fluvium Vicennam (Gallice la Vienne) distans a supradicta urbe millibus quatuor, & alia multa in iisdem locis cœnobia: sed & in Parisiis puellarum monasterium, quod de regio munere susceperat, ædificat, in quo Christi virginem, Auream nomine, præfecit. Mitto recensere alia monasteria, quæ laudatus Jonas Bobiensis ex B. Columbani Regula a variis excitata asserit, & ex S. Audoëni & Jonæ recitatis verbis has duas consecutiones deduco: alteram, quam infundate editores Galliæ Christianæ auctæ contra auctorum æqualium testimonium S. Auream dixerint, potius sub S. Cæsarii, quam sub S. Columbani Regula vixisse; alteram, quam solida auctoritate nitantur Henschenius noster, Cointius, Castellanus aliique, qui sub S. Columbani institutis, quæ hujus discipuli, teste Jona in Prologo Vitæ ejus, suis plebibus seu alumnis servanda tradiderunt, Sanctam nostram Deo militasse contendunt.
[26] [stricte Benedictina dici posse, nec eo sensu, quo varii Benedictini,] Ab Henschenio aliisque jam laudatis scriptoribus dissentiunt Benedictini illi, qui volunt, SS. Benedicti & Columbani normam perpetuo atque ab ipso hujus initio unam fuisse, vel qui S. Columbani Regulam Benedictini instituti Appendicem vel Commentarium solummodo esse contendunt; ut adeo, cum, prout in scholis loquuntur, a nobiliori parte denominatio petenda sit, S. Auream, etsi ejus cœnobium in amore Columbani & ejus Regulæ conditum fuerit, nihilominus tamen germanis monialibus Benedictinis accensendam esse, contendant. Sed hæc eorum sententia tam fragili fulcimine nititur, ut Mahillonius alio tramite incedendum sibi esse, existimarit, quo S. Auream ad suum Ordinem adduceret. Quin ipsemet in Præf. ad 2 Sæc. Bened. num. 14 sodales suos refellit in hæc verba: Columbanus, ut mihi quidem videtur (& rectissime quidem) diversum a Benedictino vivendi genus in Galliam invexisse, non immerito dici potest. Primo enim ex Hibernia, seu ex Bancorensi monasterio, venit in Galliam, antequam Regula S. Benedicti in Britanniam insulam, adeoque in Hiberniam penetravisset. Deinde in Gallia constitutus, monachis Regulam peculiarem scripsit, quam in Codice Regularum, una cum ipsius Pœnitentiali legere licet. In ea nullum fere vestigium Benedictinæ Regulæ apparet. Præterea Jonas in Actis Columbani ejusque discipulorum sæpe S. Columbani, nusquam S. Benedicti Regulam memorat. Equidem aliquot in locis Regulam sanctam laudat, quo nomine concilia S. Benedicti Regulam commendare solent. At Jonas Columbani Regulam, quam ipse professus erat, designasse videtur. Adhæc Columbanus & monachi ab eo instituti Scottorum habitum, tonsuram aliosque ritus præferebant, uti ex concilio Matisconensi, Agrestii causa coacto, (de quo vide num. 25) apparet. Denique in eo concilio conquestus est Agrestius, teste Jona in vita S. Eustasii, quod Columbani discipuli a ceterorum more desciscerent. Cum igitur, fatente rursus eodem Mabillonio part. 1 Præf. in IV Sæc. Bened. num. 127, monasticum S. Columbani genus a Benedictino diversum ac separatum initio fuerit, & Columbaniani monachi peculiarem Regulam, uti certum est, primitus observarint, ruit undequaque eorum opinio, qui, memorato supra fulcimine nixi, S. Auream germanis monialibus Benedictinis annumerarunt.
[27] Aliam, ut jam mox dixi, Mabillonius viam init, [nec eo, quo vult Mabillonius, qui diversam a sodalibus viam inivit,] ut S. Auream, Sæc. 2 Bened. pag. 58 in Indice Sanctorum Prætermissorum inter germanas Ordinis S. Benedicti moniales a se collocatam, aliosque viros feminasque sanctitate illustres suo Ordini inserat. Hinc num. 14 supra citato, ita disserit: His argumentis (quæ superiori num. transcripsimus) adductus inclinat animus, ut monasticum B. Columbani genus a Benedictino diversum ac separatum principio fuisse, concedam. At utrumque paullo post in unum vivendi genus, quibusdam ritibus detractis & temperatis coaluisse, mihi persuasum est. Et post pauca interjecta ita concludit: At in Gallia post synodum Matisconensem anno DCXXV (in Annalibus suis Bened. annum assignat 623) habitam, Columbani ritibus eamdeam (Benedictinam) Regulam accessisse, nemo jure negaverit. Mabillonio igitur si credimus, conjuncta statim post Matisconensem illam synodum SS. Benedicti & Columbani Regula, ipsa est illa districta Regula eaque Norma, ex qua in Galliis tempore S. Eligii condebantur utriusque sexus monasteria. Hæc itaque est, inquit num. 131 parte 1 Præf. ad 4 Sæc. Bened., illa Norma seu Regula sacra, quam sectabantur Sollemniacenses, aliique ad eorum exemplum informati, ex Audoëno: Id est, Regula Beatissimorum Patrum Benedicti & Columbani; uti explicat Eligius ipse in Testamento suo pro conditione cœnobii Sollemniacensis. Hæc est, inquam, Regula, cui parebant sanctimonialium parthenones, per ea tempora instructi, qualis S. Aureæ parthenon, apud Parisios ab Eligio erectus, ubi Regulam Donati viguisse, existimo.
[28] Ita quidem Mabillonius; cujus rationum momenta antequam expendere aggrediar, [& cujus opinio] fateor, nescire me, quo pacto ejus verba, ultimo loco adducta, conciliare inter se apte queam. Quippe, cum eruditus vir de Religiosæ vitæ instituto, ex Regulis SS. Benedicti & Columbani in unum conflato, disserit, geminæ huic Regulæ ita unitæ, quam Regulam sacram appellat, asserit paruisse sanctimonialium parthenones, per ea tempora instructos, qualis S. Aureæ parthenon ab Eligio erectus; & mox, nulla interposita voce, non jam geminam illam Regulam, in unum Religiosæ vitæ institutum conflatam, sed Regulam S. Donati, ipsomet hoc Sancto teste, ex tribus Religiosæ vitæ institutis seu ex Regulis SS. Cæsarii, Benedicti & Columbani adunatam, in eodem S. Aureæ parthenone viguisse, affirmat. At enim, vel Regulam SS. Benedicti & Columbani, in unum Religiosæ vitæ institutum conflatam, solam Mabillonius computat pro districta Regula, seu norma sacra, cui parebant sanctimonialium parthenones, per ea tempora instructi; vel sub eodem Regulæ & Normæ nomine etiam instituta S. Cæsarii & Regularum S. Donati Enchiridion comprehendit; si primum; necesse est sequi, ut vel in Eligiano parthenone S. Donati Regula non viguerit, aut, si hanc illic Mabillonius viguisse velit, ut ad Solemniacensium monachorum exemplum, qui S. Donati Regulam, solis feminis concinnatam, numquam secuti sunt, Eligianus parthenon Parisiensis informatus non fuerit, vel certe non nude & simpliciter Regulæ sacræ paruisse dici possit, cum præter hanc aliud Religiosæ vitæ institutum, solis feminis a S. Donato adaptatum, in eo parthenone viguisse, contendat. Si vero nomine Districtæ Regulæ seu Normæ sacræ, etiam S. Cæsarii institutum & Regularum S. Donati Enchiridion Mabillonius comprehensa voluit; nimium quantum, ut mihi quidem videtur, incompleta ac manea erit eruditi viri oratio, cum, his Regulis alto silentio involutis, de sola S. Benedicti & S. Columbani adunata Regula ita superius locutus est: Hæc est, inquam Regula, cui parebant sanctimonialium parthenones, per ea tempora instructi, qualis S. Aureæ parthenon.
[29] [expenditur, quæ, quantum ad Regulam S. Donati,] At in rem ipsam inquiramus, &, num sub annum 632 viguerit in S. Aureæ parthenone S. Donati Regula, nunc investigemus, postmodum de S. Benedicti Regula, quam illic cum S. Columbani institutis statim observatam fuisse, Mabillonius asserit, suo loco acturi. Legenti mihi S. Donati, Vesontionensis episcopi, gesta, qui, ut ipse refert, ex SS. Cæsarii, Benedicti & Columbani Regulis, collectis in unum flosculis adinstar Enchiridion excerpsit, quam Regulam S. Donati vocant, minime videtur fieri posse, ut hæc in Eligiano sanctæ Abbatissæ nostræ cœnobio a principio viguerit. Ut ita sentiam, hæc me impellunt. Nullam prorsus ab initio conditi hujus parthenonis viguisse illic Regulam, nemo credet; si qua autem viguit, ut diffiteri nemo jure potest, non potuit hæc S. Donati Regula fuisse, quam necdum anno 631, imo nec 633, quo anno certe conditum erat S. Aureæ monasterium, a Sancto illo Vesontionensi episcopo adornatam fuisse, apparet. Etenim, ut apud nos tom. 2 Augusti pag. 198 ostendit Boschius, S. Donatus natus est circa annum 594, unde anno 631 vel etiam 633 quadraginta circiter annos dumtaxat numerabat; cum autem præfatam Regulam adornavit, non juvenis episcopus, sed caligans fractusque senex, aut certe homo quinquagenarius exstitisse videtur, prout laudatus Boschius noster pag. 199 num. 9 ostendit, & ipsemet S. Donatus in Prologo Regulæ suæ innuit, ubi se asserit, diu multumque antea renisum, tandem monialium postulatis satisfacere & ex tribus mox memoratis Regulis Enchiridii ad instar unam conficere Regulam enixum fuisse, in quantum pro assidua corporali infirmitate divina pietas possibilitatem dedit & sensus obtusi caligo permisit. Si itaque, ut maxime verisimile est, S. Donatus non nisi senior seu certe post annum 634 Regulam suam concinnarit, nescio, qua ratione, eam in S. Aureæ Parthenone, anno 632, vel certe 633 exstructo, ab initio viguisse, adstrui possit.
[30] Ceterum, cum ipsa S. Benedicti Regula non ante a monialibus in Gallia recepta fuerit, [cui S. Auream subdit, refellitur.] quam S. Donatus, Vesontionensis episcopus, eam feminis aptasset, prout ipse Mabillonius Præf. in Sæc. 1 Bened. num. 48 fatetur, consequens est, ut nec cum Regula S. Columbani in parthenone S. Aureæ ea observata fuerit ante annum 633, quo jam sancta Abbatissa trecentis monialibus, a S. Eligio congregatis, præerat. Asserit illic quidem laudatus Mabillonius, Regulam Benedictinam circa annum 620 feminis aptatam, atque adeo ante conditum Eligianum Parisiis parthenonem in vigore fuisse; sed oppositum num. præcedenti satis ostensum arbitror; ut proin vel ex hoc solo capite, quod Benedictina Regula ante S. Donati compositam Regulam, judice ipso Mabillonio, a sanctimonialibus in Gallia recepta non fuerit, S. Aurea e numero monialium Benedictinarum excludi merito posset. At inquies, ut ut hæc de tempore editæ a S. Donato Regulæ sese habeant, nemo jure negaverit, a Mabillonio Præf. in Sæc. 2 Bened. num. 15, recte exponi modum, quo post habitam Matisconensem synodum, supra memoratam, Columbani ritibus Benedictina Regula accesserit, proinde geminas illas Regulas potuisse in S. Aureæ parthenone ab exordio ejus observari, imo re ipsa illic primitus viguisse. Respondeo, Mabillonianam facti illius expositionem, quam, qui vult, perlegat, nequaquam loco probationis haberi debere, neque ea, quæ laudatus scriptor, tum citato numero, tum sæpe alibi in Præfationibus suis testimonia adducit, tam firma esse, ut post Matisconensem synodum illico cum S. Columbani institutis conjunctam ubique Benedictinam Regulam & in S. Aureæ cœnobio observatam ab initio fuisse, fateri unumquemque cogant. Itaque præcipua, quæ Mabillonius in sententiæ suæ confirmationem adduxit, testimonia separato articulo nunc expendamus, ut sic, libratis in utramque partem rationum momentis, æquus lector dijudicet, an merito jure S. Aurea monialibus Benedictinis, proprie dictis, ab eo accenseatur, an vero contra ut Benedictino Ordini adscititia haberi debeat.
§ III. An alia Mabillonii sententia, secundum quam S. Aurea monialis Benedictina proprie dicta ab eo statuitur, sat firmis testimoniis nitatur; & an monachi Benedictini simul cum monialibus in S. Aureæ parthenonem a S. Eligio introducti fuerint.
[Mabillonius neque ex rebus in Matisconensi] Relatis ex Jona Bobiensi, quas in Matisconensi synodo contra S. Columbani Regulam Agrestius intentaverat, accusationibus, Mabillonius, ut probet, ante S. Eustasii, anno Christi 625 defuncti, mortem, & per consequens ante Eligiani parthenonis exstructionem unitas inter se fuisse S. Benedicti & S. Columbani Regulas, ita disserit num. 15 Præfationis in Sæc. Bened. 2: Eustasius (fuit hic S. Columbani alumnus) aliis Agrestii calumniis fecit satis: ad tonsuræ accusationem, quia rem dissimulare non poterat, nec aliis forsitan approbari posse putabat, nihil respondit. Et paulo post: Reversus e concilio Matisconensi Eustasius, ut scandalum de tonsura (Scottorum) inusitata, aliisque moribus ab Ecclesia Romana alienis excuteret, S. Benedicti Regulam cum Columbani institutis conjunxit. At profecto, quominus Mabillonio hæc adstruenti credam, obstant imprimis, quod ea, quæ Agrestius in illa synodo contra Luxoviensium, seu Columbani discipulorum tonsuram objecit, ut garruli calumniatoris verba etiam a Matisconensibus patribus habita fuisse, appareat, & quæ non alio responso dignatus est S. Eustasius, quam microloga & frivola callulantem seu effutientem Agrestium intra præsentis anni circulum ad divinum judicium citando, ubi reipsa infra eumdem annum comparuit Agrestius, a servo suo, quem ipse redemerat, interfectus; prout Jonas Bobiensis in Vita S. Eustasii apud nos tom. III Martii pag. 788, num. 12, & pag. 789, num. 15 fusius enarrat.
[32] [concilio gestis,] Jam vero, an credi debet, frivolam garruli hominis calumniam tantæ apud episcopos auctoritatis meritum & pondus habuisse, ut novam idcirco Regulam Luxoviensibus S. Columbani alumnis servandam præscriberent? Aut, an magis credibile est, Luxovienses monachos, postquam sui patris, S. Columbani, instituta, tanto cum honore in Matisconensi synodo a calumniis vindicata & approbata viderant, extraneam Regulam in suum cœnobium introducere voluisse, idque ab ipso Eustasio, Columbanianæ Regulæ glorioso vindice, fuisse statim exsecutioni mandatum? Hæc si fecisset Eustasius, non jam se victorem, sed victum, Agrestium vero non futilem calumniatorem, sed justum æquumque accusatorem re ipsa professus fuisset, quod factum, adeo hominis triumphantis genio adversans, etiam diserte affirmanti scriptori synchrono vix quisquam crederet. At non tantum nemo antiquus id diserte retulit, sed Jonas expresse contrarium affirmat, dum num. 16 laudatæ Vitæ S. Eustasii refert, Galliarum episcopos post ad roboranda Columbani instituta aspirasse, multosque in amore Columbani secundum ejus Regulam monasteria construxisse, inter quæ ipsummet S. Aureæ parthenonem, a S. Eligio exstructum, annumerat, ut adeo ex rebus, in Matisconensi synodo gestis, nihil præsidii habeat Mabillonius, quo ante conditum Eligianum parthenonem S. Columbani & S. Benedicti Regulas unitas fuisse, probet, eoque titulo S. Auream germanis Benedictinis accenseat.
[33] Confugit vir eruditus ad auctorem Vitæ S. Salabergæ & ad Prologum S. Donati, [nec ex anonymi auctoris Vitæ S. Salaberga] Vesontionensis episcopi, &, ut inde opinionem suam stabiliat, ita ibidem loquitur: Hinc auctor libri de Vita B. Salabergæ, supra laudatus, affirmat, sub Waldeberti, qui Eustasio paullo post concilium successit, regimine complura monasteria ex Regula dumtaxat SS. Benedicti & Columbani ædificata fuisse: quod etiam S. Donati aliorumque testimonio confirmavimus. Exstat S. Salabergæ Vita apud nos tom. VI Septembris pag. 521 & seqq. scripsitque illius auctor post annum 680, seu, ut ipse loquitur, post civile bellum inter reges Francorum Theodoricum (III) & Dagobertum (II) exortum; quid porro in Vita S. Salabergæ de S. Walberto seu Waldeberto ad rem nostram dicatur, audiamus. Descriptis S. Salabergæ illustribus natalibus, educatione, sanatione prodigiosa, ipsiusque conjugio, ac demum S. Eustasii, cujus precibus ipsa sanata fuerat, beato ad Superos transitu, Parergon de Waldeberto, S. Eustasii successore, Vitæ S. Salabergæ inseritur, quo ille in regimine fratrum S. Eustasio successisse narratur, ac post pauca de eodem hæc recensentur: Hujus (Waldeberti) tempore per Galliarum provincias agmina monachorum & sacrarum puellarum examina, non solum per agros, villas vicosque atque castella, verum etiam per eremi vastitatem ex Regula dumtaxat beatorum patrum Benedicti & Columbani pullulare cœperunt: cum ante illud tempus monasteria pauca illis reperirentur in locis. Demus, Parergon illud non fuisse ab interpolatore Vitæ S. Salabergæ subdole insertum; demus, in ipsius Vitæ apographis nulla reperiri errata, quæ & librariorum audacia & temporum longinquitas induxit; quid tamen inde pro Mabillonii sententia confici possit, videamus.
[34] Ex his anonymi verbis, prout in excusis apographis exstant, [verbis, quorum expositio datur,] concludi evidenter posset, provecto seculo VII in Galliis non incognitam fuisse S. Benedicti Regulam, adeoque corrigendum esse Dervensem monachum Benedictinum, qui libro Miraculorum S. Bercharii num. 9 apud Mabillonium Sæc. 2 Bened. pag. 847 ita scripsit: Regula etenim sanctissimi patris nostri Benedicti adhuc inaudita hominibus Francorum imperii, solertissima industria istius principis (Rodulfi) jubar suæ claritatis (seculo X) plurimis infudit ecclesiis. At non ita ex prioris anonymi verbis confici potest, jam tum ab anno 625, quo Waldebertus Luxoviensis abbas creatus est, ne unum quidem, seu Parisiis, seu in aliis Galliæ urbibus, ex S. Columbani Regula excitatum monasterium fuisse, quin simul cum hac Regula institutum Benedictinum eo introductum fuerit. Et certe, vel alio sensu, quam quo vult Mabillonius, illa biographi S. Salabergæ verba exponi debent, eo nimirum, ut ab anno 625 usque ad 665, quo temporis decursu Luxoviensibus S. Waldebertus præfuit, Columbaniani Ordinis monasteria multiplicari cœperint, dum eodem tempore ex S. Benedicti Regula pullulare alia cœperunt: quo quidem sensu admisso, nihil hoc Parergo ineptum assereretur, nec quidquam Waldeberto detractum esset; vel, si ab anno 625 unitæ inter se in Galliarum cœnobiis fuerint S. Benedicti & S. Columbani Regulæ; nec hujus institutum sine Benedictino propagatum fuerit, necesse erit, fateri, Jonam Bobiensem, scriptorem S. Walberto & S. Aureæ coævum, auctoritatis & bonæ fidei palmam anonymo, multo juniori, cedere debere & nihil minus fecisse, quam quod se facere profitetur, videlicet nemini panegyrico carmine favere, & digna memoriæ commendare.
[35] [suam sententiam valide probat,] Etenim si stat Mabillonii expositio, nonne de studio partium, imo nonne de Benedictinæ Regulæ odio accusari merito Jonas poterit, quod nusquam illius meminerit, & solam Columbani Regulam commendari, cum tamen, ut Mabillonius contendit, S. Benedicti instituta jam ab anno 625 in unum vitæ genus cum Columbaniana Regula coaluissent, & tum, cum facta est illa Regularum conjunctio, Columbaniana semper, ut minus præcipua, Benedictina vero, ut nobilior, habita sit, atque ab hac, ut in scholis loquuntur, denominatio Ordinis S. Benedicti desumenda fuerit. Adhæc qua potuisset sinceritatis specie laudatus Jonas scribere, quod Abellenus ceterique Galliarum episcopi aspirarint ad corroboranda Columbani instituta, in Matisconensi synodo Patrum calculis probata, quodque in amore Columbani & ejus Regulæ monasteria construxerint, si statim post synodum illam, ut num. 23 vult Mabillonius, vel etiam ante eam, ut quidam Benedictini volunt, non alio modo instituta S. Columbani fuerint roborata, quam injuncta horum sectatoribus alterius Regulæ observatione? Aut quis demum credat, laudatum Jonam, qui digna memoriæ se commendare profitetur, silentio prætermissurum fuisse rem apud viros Religiosos summi momenti, qualis est instituti unius in aliud mutatio, vel alterius Regulæ ad priorem accessio, si re vera ea suo tempore mutatio in Columbaniana monasteria introducta jam erat, aut introduci tum cœperat? Quid? quod non solus Jonas Bobiensis ea de re altum sileat, sed & biographus S. Philiberti Sæc. 2 Bened. pag. 819 aperte asserat, etiam post mor- S. Agili, quæ sub annum 650 contigit, multa Galliarum cœnobia sub norma S. Columbani degisse, itaque distincte Basilii charismata, Macarii Regulam, Benedicti decreta & Columbani instituta ab invicem segreget, ut non magis S. Columbani Regulam cum Benedictina, quam cum Basiliana aut Macariana, in unum Religiosæ vitæ institutum coaluisse, innuat. Mitto alios horum temporum scriptores, qui S. Waldeberti alumnos S. Columbani monachos constanter vocitant.
[36] [sed nec ex Prologo Regularum S. Donati,] Neque vero ex Prologo Regularum S. Donati multum præsidii Mabilloniana habet sententia. Nam etiamsi ea, quæ num. 29 de S. Donati Regula disseruimus, adversarii solidis rationibus, quod tamen futurum non existimo, refellerent, nihilo magis tamen inde opposita nobis opinio confirmaretur. S. Donati verba, quæ Mabillonius Præf. ad Sæc. 2 Bened. num. X partim adducit, ita habent: Quam ob causam sæpius mihi injungitis, ut explorata S. Cæsarii, Arelatensis episcopi, Regula, quæ specialius Christi virginibus dedicata est, una cum beatissimorum Benedicti quoque & Columbani abbatum, ut puta, quibusdam, ut ita dixerim, collectis in unum flosculis ad instar Enchiridion excerpere vobis vel coacervare deberem. Ex his S. Donati verbis, quibus Gauthstrudem ceterasque cœnobii, a matre sua Flavia quondam constituti, moniales compellat, hæc infert Mabillonius: Quorsum, quæso, virgines Jussanenses in vicinia Luxoviensium monachorum consistentes, a Donato, S. Columbani discipulo, poscunt aptari sibi S. Benedicti Regulam, nisi quia, a monachis circum positis observari hanc advertebant, eosque cupiebant imitari? Hæc sciscitanti Mabillonio atque inde num. 15 inferenti, etiam vivente S. Eustasio, Luxovii alibique conjunctam fuisse S. Benedicti & S. Columbani Regulam, responsio hæc non longe petita in promptu est: Jessanenses sanctimoniales, ut patet ex ipso S. Donati Prologo, tres illas Regulas legere aut saltem de iis quædam audire potuisse, in iisque nonnulla advertere, quæ provide utiliterque sancita existimabant; quapropter hæc, ut suo sexui sapienter aptarentur, enixe desiderantes, S. Donatum, Religiosæ vitæ peritissimum ducem, instantissime rogasse, ut ex singulis S. Cæsarii, S. Benedicti & S. Columbani Regulis præstantissimos flosculos excerperet ex iisque sibi Enchiridion componeret. Neque, ut tam justa moniales postulent, necesse esse video, ut apud vicinos monachos SS. Benedicti & Columbani conjuncta Regula prius viguerit, aut eorum solum monachorum exemplo adductæ, moniales tam æqua postulaverint. Nec magis arbitror, ex S. Donati verbis id consequi, quod intendit Mabillonius, quam ex Enchiridio, quod nunc quis Religiosæ vitæ peritus director ex constitutionibus S. Francisci, S. Dominici & S. Ignatii monialibus adaptaret, inferri legitime posset, in uno aut pluribus virorum cœnobiis simul duas aut tres ex memoratis Regulis indivulso consortio nunc observari aut antea observatas fuisse.
[37] Porro eodem num. 15 Præf. in Sæc. 2 Bened. propositum suum ita Mabillonius urget: [aut a deposita, ut contendit, a Luxoviensibus Scotica tensura] Et certe quis credat, Audoënum, Eligium, Nivardum ex Luxoviensi monasterio arcessituros fuisse monachos Simoniaca distinctos corona, quam homines Romanis moribus addicti adeo aversabantur? Quibus verbis contendit, jam a tempore S. Eligii seu paulo post Matisconensem synodum Luxovienses monachos, deposita corona Scotica, Benedictinum institutum amplexos fuisse. At undenam probat Mabillonius, Scoticam Luxoviensium tonsuram a Matisconensibus Patribus pro vere Simoniaca ac scandalosa fuisse habitam, minusque eis visam fuisse tolerabilem, quam diu post visa sit ipsi S. Ceolfrido, abbati Wiremuthensi, qui, quamquam eam tonsuram minime probaret, eos tamen, qui illam gerebant, non judicavit condemnandos. Neque vero, inquit in sua ad Naitanum, Pictorum regem, epistola, quam Beda lib. 5 cap. 22 Historiæ suæ recenset, me hæc ita prosecutum æstimes, quasi eos, qui hanc tonsuram habent, condemnandos judicem, si fide & operibus unitati Catholicæ faverint; immo vero confidenter profiteor, plurimos ex eis sanctos ac Deo dignos exstitisse. Cum ergo, eodem Ceolfrido teste, tonsuræ discrimen non noceat, quibus pura in Deum fides & caritas in proximum sincera est, & Agrestii adversus Luxovienses de tonsura Scotica accusatio, ut frivola & responso indigna in Matisconensi synodo habita fuisse videatur, haud facile crediderim, statim post synodum illam Luxovienses tonsuram suam mutasse. Suadet id mihi etiam antiquum manuscriptum Elnonense seu abbatiæ S. Amandi, in quo, ut refert Longuevallius Hist. eccles. Gall. tom. 4, pag. 134, post S. Amandi Testamentum illius effigies ceterorumque præsulum, qui eidem subscripserunt, exhibetur, quos inter S. Mommolenus, in Noviomensi sede S. Eligii successor, & antea Luxoviensis monachus, comparet, Scoticam tonsuram gestans. Sed quid si Mabillonio concederetur, non diu post Matisconensem synodum S. Columbani in Gallia alumnos, ut se Romanis moribus magis conformarent, Scoticam suam tonsuram deposuisse; an tonsuram Romanam non æque assumere potuerunt sine Regula Benedictina, quam Romanam celebrandi Paschatis normam ante Matisconensem synodum admiserint, ut tamen propterea ante eamdem synodum S. Benedicti Regulam non fuerint amplexi?
[38] [aliisque testimoniis etiam sufficienter firmat.] Accumulat deinde Mabillonius num. 17 & seqq. ac dein in aliis Præfationibus suis testimonia varia, quibus assertionem suam vel stabilire vel illustrare nititur. Sed cum hæc illos potius feriant, qui nimis seram Benedictinæ Regulæ propagationem statuunt, quam faciant contra eos, qui statim post Matisconensem synodum S. Columbani Regulæ Benedictinam in Galliis unitam negant, prætermissis illis, unum dumtaxat adductum ab illo testimonium adhuc discutiam, unde ejus sententia, si quo ex capite, potissimum contra hos probari posse videatur. En illud: S. Eligius in charta, pro monasterio Solemniacensi anno 631 data, prout eam Mabillonius in Addit. & Correct. ad Sæc. 2 Bened. pag. 1091 edidit, dicit, asceterium illud a se dotatum esse, ea interposita conditione, ut (monachi) tramitem religionis sanctissimorum virorum Luxoviensis monasterii consequantur & Regulam beatissimorum PP. Benedicti & Columbani firmiter teneant. Cum autem S. Eligius merite dici possit, eamdem Regulam, quam in Solemniacense cœnobium introduxerat, voluisse etiam Parisiis in asceterio S. Aureæ omni custodia teneri, evidens videbitur, jam tum ab anno 631 adeoque paucis annis post Matisconensem synodum conjunctam fuisse utramque jam memoratam Regulam, & S. Auream proinde, quæ S. Columbani Regulæ paruit, justissimo certissimoque titulo Benedictinis Fastis inscribi; unde nil verbis opus, nec conveniendum fuisse Mabillonium, dices, dum parte 1 Præf. in Sæc. 4 Bened. num. 131, & Sæc. 2 in Indice Prætermissorum S. Auream iis accenset, qui germani Benedictini sunt.
[39] [S. Eligii charta pro monasterio Solemniacensi, cujus apographa dissonant,] Rem penitius inspiciamus: Mabillonius, cum loco citato chartam illam typis vulgaret, ait, se eam descriptam accepisse ex Ms. codice Solemniacensi; Benedictini vero editores Galliæ Christianæ auctæ tom. 2 inter Instrumenta ecclesiæ Lemovicensis col. 185 & seqq., unde eam habeant, non edicunt; id etiam tacet Cointius, dum eam refert tom. 4 Annal. eccles. Franc. pag. 861 & seqq. Est porro inter has chartæ editiones nonnulla discrepantia: Mabillonius horrendas illas imprecationes, quibus Eligius eos ferit, qui dispositioni a se factæ refragari tentaverint, substituta earum loco aliquot punctorum serie, præter unam, omnes omisit; Benedictini vero, jam laudati, nullam ex his imprecationibus suppresserunt; Cointius vero, excepta una, omnes prætermisit, non substituta tamen, ut fecit Mabillonius, punctorum aliquot continua serie. Unde non convenire exactissime inter se illius chartæ apographa videas. Est & aliud inter hujus chartæ editiones discrimen, quod huc maxime spectat, & unde, si autographum illius exstaret ac consuliposset, facilius hæc controversa dirimeretur. Verba hæc: Ut Regulam beatissimorum PP. S. Benedicti & Columbani firmiter teneant, leguntur quidem in Præf. ad Sæc. 2, num. 23 & apud editores Galliæ Christianæ auctæ, cum hoc tamen exiguo discrimine, quod in Galliæ Christianæ tomo 2 citato non magis Benedicto quam Columbano Sancti titulus præponatur; verum memorata superius verba eruditus auctor Annalium eccles. Franc., qui sibi persuasum habet, in monasteriis S. Columbani hoc tempore susceptam non fuisse Benedictinam Regulam, indubitanter abradenda censet, chartamque illam interpolatam asserit. Adversus hunc acriter insurgit Philippus Bastide, Benedictinus monachus, pag. 74 & 75 de Ordinis S. Benedicti propagatione. Sed num merito Cointius hic vapulet, judicium lectori relinquo.
[40] Profecto, qui ex pancharta Caroli Calvi, anno 865 data, [& autographum flammis consumptum fuit,] quam habes apud Bouquetum tom. 8, pag. 596, perspectum habet, Solemniacense monasterium quondam fuisse paganorum igne crematum cum omnibus, quas (monachi illius) visi fuerunt habuisse præceptorum regum, sive harum cartarum auctoritatibus, per quas res & aliquod donum ad eandem ecclesiam tradita fuerant, seu, ut in Privilegio, a synodo Suessionensi anno 866 Solemniacensibus dato, dicitur, qui novit, Nortmannorum crudelitate crassante, priora (monasterii Solemniacensis) instrumenta incendio fuisse concremata, ideoque postmodum omni studio & industria laborasse Bernardum, Solemniacensem abbatem, ut vice crematorum præceptorum sive cartarum, per factam earum regia & ecclesiastica auctoritate innovationem Solemniacenses deinceps securi, &, ut pancharta illa etiam loquitur, nullam patientes inquietudinem, consistere possent; hæc, inquam, qui novit & æquo animo expendit, ambigere vix aut ne vix quidem poterit, quin autographa S. Eligii charta, a Dagoberto I firmata, qua Solemniacensis fundus monachis attribuitur, tunc quoque Normannorum incendiis interierit; prout etiam ipsemet Mabillonius lib. 1 de Arte Diplomatica cap. 7, num. 6 non obscure indicat, asserens, Solemniacenses privilegia chartasque suas, seu priora instrumenta, indistincte Nortmannorum incendio concremata, a principibus episcopisque resarciri seu innovari flagitasse; unde nec illico quilibet Eligianæ chartæ, ut est a laudato scriptore Sæc. 2 Bened. edita, certam indubitatamque ex omni parte fidem adjunget, neque in Cointium tam acriter, ut fecit Philippus Bastide, insurgendum esse existimabit, propterea quod ille, nixus Jonæ Bobiensis, scriptoris Eligio coævi, auctoritate & fide, nullam in autographa charta Regulæ S. Benedicti mentionem habitam fuisse, contenderit, illudque documentum, ut est a Benedictinis vulgatum, aliqua ex parte ab interpolatione non immune pronuntiarit.
[41] Quin imo cum credi non debeat, Solemniacensibus ascetis de chartarum suarum apographis majorem, [non servato, ut videtur, undequaque] quam de ipsis autographis servandis curam & sollicitudinem fuisse, dato etiam, quod ante Normannorum incursiones atque incendia Eligianæ chartæ apographum Solemniaci exstiterit, ægerrime quis sibi in animum inducet, illud præ autographo subductum flammis fuisse. Quare non omnino temere suspicari quis poterit, Eligianam Mabillonii chartam originem suam Solemniacensi cuidam monacho debere, qui, cum ante Normannorum sec. IX Solemniaco fatalem excursionem autographam chartam ejusve forte apographum legisset, eis nunc incendio absumptis, sed postea tamen legitima auctoritate, quantum ad attributas attinet possessiones, generatim confirmatis, vicarium instrumentum, ad perpetuam S. Eligii, fundatoris sui, commendationem substituere conatus sit, in quo ille, ratus, earumdem Regularum ab initio inter suos viguisse observationem, quæ suo tempore in usu erat, Eligianis de Luxoviensi instituto verbis, de suo hæc addiderit: Et Regulam beatissimorum patrum Benedicti & Columbani firmiter teneatis. Et sane mirum adeo non esset, si in Eligianam hanc chartam, æque ac in alias, quæ ad supplendam veterum instrumentorum ex bellis incendiisque jacturam de novo compositæ fuerunt, saltem adjuncta quædam, ad summam rei nil proxime facientia, irrepsissent, quæ pro indubitatis haberi non debent, cum alias innovatis hoc modo diplomatis inserta nonnulla sint, quæ a veritate historica certo aliena esse deprehendantur.
[42] [genuino ejus ecgrapho,] Quod si quis dicat, felici quodam, at ignoto casu, Solemniacenses immune a flammis servasse Eligianæ chartæ, quod Regulæ S. Benedicti meminit, genuinum apographum, illudque postmodum in Ms. Codicem Solemniacensem, unde illam Mabillonius exaratam accepit, exactissime transcriptum fuisse; quærere ex eo liceat, an tempore laudati Bernardi illud apographum apud Solemniacenses exstiterit, an vero postmodum tantum adeo feliciter repertum fuerit. Si tempore Suessionensis synodi, jam laudatæ, apud illos erat, cur in ipsa causæ suæ coram Suessionensibus Patribus expositione Solemniacensis abbas Bernardus illud loco exusti autographi præ manibus habuisse & Patribus recensendum obtulisse, non legitur Aut si illud ad manum erat, iisdem verbis, ut a Mabillonio exhibetur, conceptum, qua fronte ausus est nonnulla aliter de cœnobii sui fundatione referre, quam Eligiana Mabillonii charta diserte exprimit? Etenim, ut alia omittam, ipse a S. Eligio monachos Solemniacenses institutos fuisse refert, ut normam S. Benedicti inviolabiliter tenerent, dum ex adverso Eligiana Mabillonii charta eos institutos fuisse, diserte asserit, ut ipsi & successores eorum tramitem religionis sanctissimorum virorum Luxoviensis monasterii consequerentur & Regulam beatissimorum patrum Benedicti & Columbani firmiter tenerent. Si quis vero post synodum Suessionensem, anno Christi 866 habitam, illud apophum feliciter inventum, ac demum Solemniacensi codici Ms. accurate inscriptum fuisse, adstruat; quibus argumentis factum hoc probabit? Qua ratione apographum illud authenticum, undequaque sincerum, ab omni librariorum mendo immune esse ostendet? Eccur Mabillonius codicem illum Solemniacensem, unde submissa ad se charta descripta fuit, ab antiquitate aliove titulo non commendat, cum tamen alias codicum suorum, si ab antiquitate aut alio nomine commendabiles sint, ætatem indicare eorumque auctoritatem celebrare soleat?
[43] [etiam evidenter non ostendit, S. Auream proprie Benedictinam fuisse,] At, inquies, laudatus jam abbas Solemniacensis innuit, suos primitus Normam S. Benedicti inviolabiliter tenuisse. Audio: sed cujus hic auctoritas præferri merito debet, an Bernardi hujus, S. Eligio ducentis & ultra annis recentioris, an vero Jonæ Bobiensis, scriptoris S. Eligio synchroni, asserentis Sæc. 2 Ben. pag. 122, cœnobium illud in amore Columbani & ejus Regulæ constructum fuisse, cum nempe Columbaniana Regula in Matisconensi synodo glorioso exitu jam triumphasset, & Abellenus vel ceteri Galliarum episcopi ad roboranda Columbani instituta adspirarent. Neque vero ea, quæ in Suessionensi synodo laudatus Bernardus retulit, ab ipsa synodo omnia confirmata dixeris; cum Patres Suessionenses hoc unum intendisse videantur, ut Solemniacense monasterium, a S. Eligio conditum, consumptis antea incendio authenticis chartis, ab omni usurpatione immune redderent, ac dato novo privilegio chartarum veterum jacturam resarcirent, de cetero parum solliciti in illud sedulo inquirere, an Solemniacenses monachi sub sola S. Columbani Regula, an simul sub S. Benedicti institutis ab exordio vixissent. Ut ut hæc se habeant, malim cum Cointio, num. 39 laudato, Solemniacensem S. Eligii chartam, ut est a Benedictinis edita, in subjecta materie interpolatam dicere, vel certe a dubia ejus aliarumve similium auctoritate in hac re recedere, quam contra Jonæ Bobiensis recensita num. 25 testimonia adductasque rationes contemptim eundo, Solemniacenses monachos sanctamque Auream cum suis monialibus eo tempore Benedictinæ Regulæ subdere, quo eorum monasteria in amore S. Columbani & ejus Regulæ condita fuisse, tam diserte litteris traditum, reperio. Qua quidem in opinione eo fortius confirmor, quo minus verosimile est, conditis sub Waldeberti regimine ejusve opera Columbanianis cœnobiis, alias ab eo leges præscriptas fuisse, quam sancti Patris sui institutum, quod, teste Jona Bobiensi, S. Eustasius, decessor suus, in omnibus secutus est, quodque hunc suis plebibus seu alumnis ac præsertim S. Waldeberto exactissime observandum tradidisse, dilucide idem Jonas innuit.
[44] Ad tertium nunc procedo disceptationis caput, [opinio vero, quæ duplex fuisse S. Aureæ monasterium.] &, num a S. Eligio Parisiense monasterium, cui S. Auream præfecit, sic conditum fuerit, ut illud etiam simul monachi Benedictini, sejunctis tamen ædibus, incolerent, ad eam nempe normam, quæ in cœnobio Fontis-Evraldi servatur, examinare aggredior. Monasterium hoc, a sancto Eligio Parisiis exstructum, duplex fuisse, virorum scilicet ac mulierum, autumant editores Galliæ Christianæ auctæ tom. 7, col. 280, censentque, id colligi ex Breulio Antiquitatum Parisiensium pag. 169, ubi Quintilianus (vide num. 20) a S. Audoëno Beatus nuncupatus, legitur abbas S. Aureæ seu S. Eligii. His præiverant Felibianus & Lobineau tom. 1 Hist. urbis Paris. pag. 51, num. 65, ubi de basilica S. Pauli, a S. Eligio ædificata, quam ipsi perperam sacellum vocant, ita suo idiomate loquuntur: Antequam Parisiensis urbis pomœria augerentur, ei sacello a Campis cognomen erat, nunc e præcipuis urbis parochiis est. Colitur hic sanctus aliquis abbas Quintilianus, vivente S. Audoëno, ibidem sepultus. Erat hic monachorum, qui moniales S. Aureæ gubernabant, superior; etenim pleraque monialium cœnobia seculo VI & seculo VII duplicia erant, ita ut præter monialium cœtum, qui numerosior erat, intra eadem septa monachorum etiam congregatio degeret, sejunctis tamen ædibus, ad hunc fere modum, quo id hodieque in abbatia Fontis-Ebraldi (Gallice Fontevrault) fieri videmus. Similia Quetifus in Vita S. Aureæ pag. 24 edit. anni 1625 jam ante recensuerat, diserte etiam asserens, Quintilianum illum aliosque monachos, qui magno numero S. Aureæ cœnobium incolebant, Benedictinos fuisse. Ita quidem laudati scriptores existimant: at, cum antiquorum testimonia in medium non protulerint, multo facilior expeditiorque erit eorum, quam Mabillonii supra conventi, refutatio.
[45] Fuerint, ut ipsi adstruunt, seculis VI & VII pleraque virginum monasteria duplicia: [nimirum monialium & monachorum Benedictinorum statuit.] at certe omnia duplicia fuisse, non probant. Hinc non, nisi conjectando, asseri potest, ita conditum fuisse a S. Eligio S. Aureæ cœnobium, ut non tantum trecentæ moniales inter se domicilii & mensæ & rerum omnium communione illic junctæ viverent, sed etiam intra illius septa, quamquam in separatis ædibus, monachorum cœtus degeret, qui, si numerosam illam monialium catervam multitudine non æquabat, haud ita tamen multo inferior numero esset. Sed inanem hanc eorum conjecturam evertit S. Audoëni, de hoc parthenone agentis, altissimum de monachis illis silentium. Adhæc nemo sibi facile in animum inducet, centum & sexaginta moniales uno tempore cum sua abbatissa S. Aurea peste sublatas fuisse, monachorum vero, inter eadem septa habitantium, exstinctum neminem; aut, si ab ea lue monachi immunes non fuerint, cur non de his æque ac de illis eadem occasione S. Audoënus mentionem fecerit. Refert quidem laudatus antistes, in basilica S. Pauli, quam S. Eligius sepeliendis monialium corporibus destinarat, jacuisse beatum quemdam Quintilianum seu Quintianum abbatem; (de quo ad diem VI Octobris ex Menardo in Opere nostro sermo recurret) sed hunc S. Audoënus nusquam abbatem monasterii S. Aureæ vocavit, nec eum ascetarum Benedictinorum, quos supra memorati recentiores illic degisse volunt, superiorem seu præpositum fuisse, indicat. Potuit Quintilianus ille a sancto Audoëno abbatis nomine compellari, quod spiritualis forte monialium pater fuerit, qui, sacerdotali charactere præditus, sacrosancta salutis adminicula ipsis administravit: hujusmodi autem abbas, seu spiritualis pater, æque ex sæculari clero, quam ex monachis assumi poterat; & utut monachus is fuisset, an ideo statim Benedictinus, & Benedictinorum ascetarum, in S. Aureæ parthenone degentium, superior?
[46] [multo minus solide probatur.] Adhæc, ridiculum esset etiam suspicari, interdictum a S. Eligio aut quovis alio fuisse, ne in cœmeterio illo sacerdos aliquis aut monachus, maxime sanctitate illustris, sepeliri posset, nisi is Benedictinus asceta fuisset. Demum, si vel tum in cœnobio illo Benedictini monachi agebant, sat numeroso cœtu monialibus trecentis præpositi, edisserat mihi aliquis, cur in charta Galonis, Parisiensis episcopi, quam tom. 7 Galliæ Christianæ auctæ col. 42 inter Instrumenta ecclesiæ Parisiensis habes, nulla de his mentio fiat. Asserit illic e contrario Parisiensis episcopus, monasterium S. Eligii (cui ab hoc S. Aurea præfecta fuerat) Ordini … monacharum (seu monialium) antiquitus fuisse deputatum; affirmatque idem Parisiensis præsul, se altiori religionis ordine, cum Dei auxilio, sanctum locum decorare, cum in eum, pro monialibus, monachos eosque Benedictinos anno 1107 introducit. Hi igitur antea, seu a S. Eligio eo introducti non fuerant. Ait etiam mox laudatus antistes, institutum tunc esse, ut duodecim ad minus monachi cum suo Priore ad serviendum Deo illic apponantur, qui juxta Regulam S. Benedicti ad ordinem tenendum sufficere videantur. Cum ergo primum XII seculo S. Aureæ monasterium ex concessione Galonis episcopi possidere Benedictini cœperint, evidens est, eos primitus in eodem monasterio non adunatos, nedum tanto cœtu cum monialibus fuisse, ad eam ferme normam, quæ hodiedum in cœnobio Fontis-Ebraldi servatur.
§ IV. S. Aureæ instans obitus prænuntiatus, ejus mors, sepultura, corporis translationes, lipsanotheca.
[Sancta ex cælesti apparitione S. Eligii] Præclarus Rothomagensium antistes, S. Audoënus, de cujus verbis num. 20 recensitis, fusius, quam vellem, disputandi necessitas fuit, sanctam Abbatissam nostram dignam Deo Puellam vocasse contentus, de illius virtutibus & rebus ad usque obitum præclare gestis, cum hæ ad Vitam S. Eligii, quam scribebat, non spectarent, summum tenuit silentium. Neque, quod dolendum, alius quisquam antiquus auctor exstat, aut saltem hactenus notus est, qui de his pro meritis verba fecerit. Hinc malim eas etiam silentio præterire, quam ex recentioribus multa desumere, quæ quidem ad ejus laudem mirifice faciunt, at antiquitatis testimonio destituta, fidem facere sat certam nequeunt. Existimare tamen quilibet poterit, illustribus eam fulsisse virtutibus Deoque inprimis gratam fuisse, quæ de instanti sibi morte non vulgari prodigio præmonita fuerit, & præsaga mente nonnullas ex monialibus suis designarit, quas in morte comites habitura esset. Factum hoc S. Audoënus, jam sæpe landatus, lib. 2 Vitæ S. Eligii cap. 53 his verbis narrat: Factum est igitur, cum nefanda clades depopularetur urbem Parisiacam, & nonnullæ jam virgines ex monasterio sancti viri (Eligii) ubi Aurea nomine præerat abbatissa, ad Dominum præcessissent, apparuit quadam die beatus Eligius cuidam adolescenti in basilica puellarum veste candida amictus, togarum velamine comptus: cumque is, qui aderat, nimio pavore perterritus, latibulum quæreret, blande eum leniterque compellans vir beatus, præcepit, ut iens cito diceret Matri virginum, quod ad se quantocius cum deputatis properaret virginibus.
[48] Currens autem is, qui audierat, & citius Auream præveniens: [de instanti sibi multisque monialibus morte] Surge, inquit, velociter, quia dominus Eligius in ecclesiam te vocat. Quod cum illa audisset, gaudio magno repleta, sine mora properavit; sed tamen, cum venisset, visio beati viri jam abolita erat; ecclesia vero ad firmitatis indicium, quod illic esset visus, nebula quadam repleta monstrabatur, in tantum, ut candelabra quoque & vela subita roris inundantia distillare viderentur. Tunc ergo prædicta Aurea in sese reversa, intellexit, se ex hoc mundo vocari; & protinus convocans omnes sorores, cœpit valedicere singulis, sequestrans ex eis nonnullas, quæ eam comitarentur inter cæteras: deinde jam ipsa migrante ad Dominum, & reliquæ nihilominus subsequutæ sunt demum, adeo ut ea tempestate ex eodem monasterio usque ad numerum centum sexaginta monachæ morerentur. Atque hic fuit S. Aureæ ad Superos ex hac vita transitus, prævia S. Eligii apparitione etiam memorabilis, quem hoc titulo S. Audoënus inter cetera a S. Eligio, jam defuncto, patrata miracula minime silentio involvendum censuit, atque ita, ut supra relatum est, tempore grassantis Parisiis luis factum fuisse, se didicisse testatur, sic lib. 2 Vitæ S. Eligii cap. 52 loquens: Inter cætera vero neque illud puto silendum, quod tempore mortalitatis Parisius didici gestum; non utique ex mera vulgi fama, cui gravissimus ac prudentissimus scriptor, S. Audoënus, parum, imo nihil fidei tribuisset, sed, ut merito credi debet, ex unanimi constantique monialium, S. Aureæ superstitum, testimonio, quæ mox dicta vel ex proprio sanctæ Abbatissæ ore audierant, vel oculis ipsæ viderant, quæque in re tanti momenti S. Audoëno imponere minime ausæ fuissent.
[49] [præmonita, pie ante illas moritur] At hic institui quæstio posset, qua ratione dici queat S. Aurea instantem sibi multisque e suis monialibus obitum divinitus præscivisse, cum, teste ipso S. Audoëno, S. Elgii apparitio seu visio jam prius abolita esset, quam sancta Abbatissa cum deputatis virginibus in cœnobii basilicam sese contulisset, atque adeo obitum sibi suisque imminentem certo præcognoscere hoc modo non potuerit. Verum respondeo, utut S. Eligii visio seu apparitio jam tum desiisset, non potuisse tamen S. Auream de illa apparitione facta merito dubitare, quandoquidem, prout idem S. Audoënus asserit, ecclesia ad firmitatis indicium, quod illic (S. Eligius) esset visus, nebula quadam repleta monstrabatur, in tantum, ut candelabra quoque & vela subita roris inundantia distillare viderentur. Itaque & memorati a S. Audoëno adolescentis testimonio & tam insolito nebulæ rorisque inundantis prodigio de facta S. Eligii apparitione redditam certiorem Abbatissam, crediderim, fusis ad Deum sanctumque parthenonis sui fundatorem, Eligium, impensissimis precibus, quid apparitio illa prodigiumque illud portenderent, sibi divino lumine patefieri postulasse, eique vel extra se raptæ, vel admiratione stupefactæ, manifestata quædam, immissamve divinitus præsensionem fuisse, unde, in sese reversa, intellexit, se nonnullasque ex suis monialibus ex hoc mundo vocari, quas proinde nominatim designarit, utque se ad mortem Christiane & pie brevi obeundam pararent, pro materna sua sollicitudino adhortata fit. Prædictioni respondit eventus, atque, ut supra refert S. Audoënus, jam ipsa (S. Aurea ante alias) migrante ad Dominum, & reliquæ subsequutæ sunt, adeo ut ea tempestate ex eodem monasterio usque ad numerum centum sexaginta monachæ morerentur.
[50] [monasticæ suæ præfocturæ anno 34 vel 33] Ceterum ex hac S. Audoëni narratione ejusdemque verbis jam mox recensendis, statuere, quam proxime fieri potest, conabor, quanto tempore Eligianis monialibus S. Aurea præfuerit, quove anno sublata e vivis sit. Præfectam iis fuisse post exstructum Solemniacense monachorum cœnobium, patet ex sequentibus, quæ repeto, S. Audoëni verbis lib. 1 Vitæ S. Eligii cap. 17, ubi parthenonis Parisiensis originem ita describit: Isto igitur (Solemniacensi, de quo capp. 15 & 16 egerat) cœnobio in omni opere perfecto, omnique ex parte cum solertia stabilito, cogitabat (S. Eligius) Parisius in urbe fabricare xenodochium; sed excellentiore consilio, Deo inspirante, concepto, cœpit intra domum suam, quam in eadem urbe ex munere regis perceperat, virginum Christi ædificare domicilium: in quo opere diu multumque instantissime desudans, dignum tandem sanctarum virginum construxit archisterium, ubi districtam Regulæ disciplinam constituens, usque ad trecentarum numerum puellarum ex diversis gentibus, tam ex ancillis suis, quam ex nobilibus Franciæ matronis congregavit: quibus & abbatissam Deo dignam puellam, nomine Auream, siliam scilicet Maurini & Quiriæ, constituit. Itaque, cum Solemniacense monasterium ex communi eruditorum consensu, non ante annum Christi 631 exstructum fuerit, eoque cœnobio in omni opere perfecto, cœperit S. Eligius, teste eodem S. Audoëno, intra domum suam Parisiis virginum Christi ædificare domicilium, quibus S. Auream abbatissam constituit, consequens est, ut eodem ipso anno, quo credibile non est, ædificatum fuisse Parisiis spatiosum virginum Christi domicilium, S. Aurea Eligianis monialibus præfecta non fuerit, tametsi de monastica ejus præfectura Mabillonius in Annalibus Benedictinis ad annum Christi 631 mentionem fecerit. At vero, si cum Cointio in Annal. eccles. Francorum num. XI ad annum 632 facta parthenonis hujus exstructio probabilius referatur, cui S. Eligius vel eodem vel insequenti anno S. Auream præfecerit, consectaneum est, ut hæc 34 vel 33 annis Eligiani parthenonis regimen tenuerit, si quidem, ut vulgo creditur, anno 666 ad Superos migravit. Hoc autem qua veritatis specie nitatur, investigare ex re hic erit.
[51] Memoratam supra S. Eligii apparitionem anno saltem uno serius quam felicem ejus ad Superos transitum contigisse, [anno vero Christi 666, ut communis fort sententia.] sat clare innuit S. Audoënus, dum, narrata lib. 2 cap. 47 corporis S. Eligii translatione, quæ, ipso teste, non nisi vertente, seu elapso anno depositionis ejus, facta est, nonnulla, ad ejus tumulum eo tempore patrata, miracula recenset, iisque cap. 53 ea demum verba subjungit, quæ supra a nobis de obitu S. Aureæ agentibus, transcripta sunt. Ex his igitur aperte conficitur, S. Abbatissam nostram anno saltem uno post S. Eligii obitum in vivis fuisse. Hinc, sive S. Eligii obitum ad annum 658 cum Pagio referas, sive eum anno 659 cum Cointio, Bailleto, Longuevallio, Bouqueto aliisque innectas, sive etiam cum Jacobo le Vasseur in Annalibus Noviomensibus sancti episcopi mortem ad usque annum 665 removeas, anno saltem uno diutius S. Aureæ præfecturam monasticam protrahere per consequens debebis. At vero, cum hujus loci non sit de ordinandis figendisque episcopatus S. Eligii annis, pluribus disputare, (qua de re ad diem 1 Decembris ex instituto agendum erit) ponamus interim cum Cupero nostro tom. IV Augusti pag. 799, S. Audoënum una cum S. Eligio probabilius anno 640 episcopum fuisse consecratum, ac dein cum Cointio, Bailleto aliisque, supra laudatis, S. Eligium anno 659 defunctum statuamus: ex hac sententia necessario consequetur, ut S. Aurea, quæ, ut supra diximus, de instanti sibi morte occasione apparitionis S. Eligii præmonita fuit, anno 660 vel 661 adhuc in vivis fuerit. Cum autem adducta S. Audoëni verba ejusmodi sint, ut salva eorum veritate, apparitio illa ad tres quatuorve annos extendi ulterius possit, non male ex communi eruditorum opinione S. Aureæ obitus anno circiter 666 illigabitur, postquam nempe annos 34 vel 33 monasterio puellari, a S. Eligio Parisiis exstructo, summo studio maternaque sollicitudine præfuisset.
[52] Porro, tametsi S. Audoënus, jam sæpissime laudatus, [Ejus in suburbana basilica S. Pauli sepultæ corpus inde] nec cap. 53 nec alio loco expresse edicat, ubinam loci S. Aurea sepulta fuerit; tamen ex iis, quæ in citata S. Eligii Vita lib. 1, cap. 18 litteris commendavit, tuto asseverare licet, eam in basilica S. Pauli, tum temporis extra Parisiensis urbis pomœria sita, primum sepulturæ datam fuisse. Etenim cum S. Eligius, teste S. Audoëno lib. 1, cap. 18, ad ancillarum Dei, in suo parthenone Parisiensi defunctarum, corpora sepelienda hanc basilicam destinasset, credibile non est, alibi S. Auream ejusque moniales sepeliri voluisse, quam in illo ipso loco, quem sanctus suus Fundator ad id designarat. Nec vero potuisse intra cœnobii sui septa, aut in ecclesia parthenonis sui, S. Martiali sacra, sanctæ Abbatissæ & monialium una defunctarum, exuvias deponi, ex eo ostenditur, quod lex illa, a Romanis antiquitus lata, ne mortuorum corpora intræ urbem sepelirentur, Parisiis non secus, atque in aliis Galliæ urbibus, hocce tempore adhuc vigeret, essentque adeo tum temporis cœmeteria extra urbium muros. Unde hodieque illa oppida, quæ ab antiquis temporibus pomæria sua non dilatarunt, sua cœmeteria extra murorum suorum ambitum habent, ut recte Breulius Antiq. Paris. pag. 817 advertit. Ex hac S. Pauli basilica Parisiis tum suburbana, post quinquennium translatum in ipsam urbem fuisse sacrum S. Aureæ corpus, eamque corporis translationem variis decoratam fuisse miraculis, scribunt Jacobus Quetifus veriique recentiores, penes quos fides sit. Quod vero ad ipsam translationem attinet, quam etiam Cointius anno 671 seu quinquennio post S. Aureæ mortem innexuit; hæc, si re ipsa anno 671 contigit, (nam instrumenta vetera id non asseverant) lapsus certe est Antiquitatum Parisiensium auctor, & cum eo Quetifus, dum Rodobertum seu Chrodobertum, episcopum Parisiensem, qui, ut habet Gallia Christiana aucta tom. 7 col. 25, ante annum 671 defunctus erat, translationi S. Aureæ interfuisse, scribunt.
[53] [Parisios olim delatum, in loculum argenteum transfertur,] Reliqua, quæ de hac translatione idem Quetifus narrat, hic recensere mihi animus non est, cum potius commenta, quam historica facta sint, aut saltem antiquitatis testimonio careant. Id certum, S. Aureæ reliquias aliquando delatas fuisse in ipsam Parisiensem urbem, depositasque in ecclesia S. Martialis, seu monasterii, cui ipsa præfuerat, ubi hodieque a clericis Regularibus, qui vulgo Barnabitæ dicuntur, religiose asservantur magnaque in veneratione habentur. Verum quandonam hæc translatio contigerit, ex antiquis, ut supra innui, documentis compertum nondum est. Refert porro laudatus Breulius in Theatro Antiquitatum Parisiensium editionis anni 1612 pag. 101, primam S. Aureæ lipsanothecam ex ligno vitroque confectam fuisse, in eaque remansisse sanctæ Virginis exuvias, donec Guilielmus de Corbigny, ex asceta S. Germani de Pratris Prior S. Eligii, eas in argenteum loculum die III Aprilis anno (ut ipse perperam vult) 1421 transferri curaverit, prout etiam Benedictini scriptores Galliæ Christianæ tom. 7 col. 282 commemorant. Hi tamen a Breulio in hoc dissentiunt, quod propriis Corbignii sumptibus exstructum fuisse loculum argenteum, dicant; ille autem exstructionem illius, ex Joannis Rabeli fide liberalitati Isabellæ Bavaricæ, Caroli VI, Galliarum regis, conjugis, magnam partem adscribat. Ut ut sit, nam uberius de re ea disputare nec operæ pretium est, nec controversiam ex æquo decidere ob instrumentorum inopiam facile quis poterit, id mihi indubitatum est, varios hallucinari recentiores scriptores, cum illam reliquiarum translationem assignato supra anno 1421 die III Aprilis contigisse referunt.
[54] [non anno 1421, si hodiernum annorum computum sequimur,] Ne autem id a me gratis asseri, videatur, dicam, quid rei eos in errorem impulerit. In instrumento aliquo Ms., apud Barnabitas Parisienses servato, legerant, lipsanothecam argenteam, recondendis S. Aureæ reliquiis destinatam, III Aprilis anni 1421 confectam fuisse, in eaque hoc die sanctæ Abbatissæ nostræ, S. Eligii, aliorumque Sanctorum exuvias a Guilielmo de Corbigny fuisse depositas, ac subsequenti Dominica, quæ Palmarum dicitur, solemni supplicantium agmine ad S. Pauli ecclesiam delatas, præsentibus, præter ingentem præsulum, nobilium virorum & populi turbam, episcopis duobus, Morinensi & Bellovacensi, nec non abbatibus Vezeliacensi & S. Crispini Suessionensi: hinc documenti hujus auctoritate nixi, translationem reliquiarum S. Aureæ optima fide anno 1421 passim innexuerunt. Verum, cum non advertissent scriptores illi, prædictum instrumentum antiquius esse celebri illo Caroli IX, Galliarum regis, edicto, anno 1564 edito, quo injunctum erat, ut in publicis privatisque tabulis non amplius a festo Paschæ, sed a Kalendis Januariis deinceps annorum repeteretur exordium, pronum ipsis fuit hac in re hallucinari, & quæ ex veteri annorum computo, in Galliis seculo XV adhuc usitato, anno MCCCCXXI ante Pascha contigisse legerant, eidem anno 1421 absolute adscribere, cum tamen ex hodierna annos computandi ratione, translatio illa anno 1422 ante Pascha re ipsa contigisset.
[55] Etenim, ut patet ex littera Dominicali E, utque in suis Miscellaneis & parte 1 Concordiæ chronologicæ recte statuit Labbeus, [sed anno 1422 anto Pascha.] incidit Pascha anno 1421 in diem XXIII Martii, in ejusque pervigilio, qui erat dies XXII Martii, a Gallis victi fugatique fuerunt Angli, prout etiam scribit Daniël in Historia Galliæ. Eo igitur anno Dominica Palmarum octodecim diebus diem III Aprilis præcessit, atque adeo fieri non potuit, ut argentea S. Aureæ lipsanotheca, quæ die III Aprilis dumtaxat perfecta fuerat, ipsa Dominica Palmarum solemni supplicantium agmine ad S. Pauli ecclesiam delata fuerit. Contra vero, si hæc ex hodierno computo anno 1422 facta fuisse statuantur, sua huic instrumento fides stabit, & cum anno 1422 Pascha in XII Aprilis inciderit, potuit lipsanotheca illa, III Aprilis confecta, subsequenti Dominica Palmarum, quæ V dies ejusdem mensis erat, ex Eligiani prioratus templo ad ecclesiam S. Pauli deferri, atque hinc illa oriri consuetudo, ut in hujus translationis memoriam quotannis Dominica Palmarum die, comitante supplicantium longo ordine, ad prædictam S. Pauli ecclesiam lipsanotheca illa deportata olim fuerit, prout Breulius pag. 102 asserit. Porro, si cui plura de diversa apud Gallos, exordiendi anni ratione noscere lubeat, adeat is eruditissimi Cangii Glossarium, verbo Annus, ubi argumentum hoc, quantum Glossarii institutum patitur, indicatis auctorum locis, qui de eo ex professo Commentarios ediderunt, doctissime pertractatur.
[56] Translationis jam nunc memoratæ historiam variaque ejus adjuncta uberrime & ex professo prosecutus est laudatus Jacobus Quetif, [utut contradicat Quetifus, qui hujus translationis historiam descripsit.] bis typis edito libello, cui titulum Gallice inscripsit: Vita & miracula beatæ virginis S. Aureæ, abbatissæ 300 monialium Ordinis S. Benedicti. Sed & ipse hoc Opusculo in communem sui temporis scriptorum errorem incidit, eamque reliquiarum translationem anno 1421 inseruit, cum tamen insequenti anno, ut jam nunc ostensum est, eam innectere debuisset. Hanc ipsi Vitam scribenti Theatrum Antiquitatum Parisiensium auctore Breulio, vel forte instrumenti, apud Barnabitas Parisienses servati, apographum præluxisse videtur. Est tamen, in quo Breulio recte contradicit; hic enim non tantum antiquitus, sed suo etiam tempore id moris viguisse innuit, ut S. Aureæ reliquiæ e templo Eligiano ad S. Pauli ecclesiam quotannis solemni ritu deferrentur: & tamen, ut Quetifus pag. 86 asserit, numquam ab anno 1590 sacra hæc lipsanotheca, ex templo, ubi asservatur, deportata alio fuit. Et paulo post: Ter dumtaxat quotannis, ut incolarum devotioni fiat satis, veneranda hæc theca e superiori loco demittitur, geminis nempe diebus S. Eligio sacris, ac demum ipso S. Aureæ festo, qua in re ei consentit Kalendarium Spirituale Parisiense num. 4 citatum. Ut adeo mos ille ab anno 1422 introductus, de quo Breulius num. præcedenti, non ita diu tenuerit. Ceterum, si laudato Quetifo, Gerardo du Bois tom. 1 Historiæ eccles. Parisiensis pag. 202, aliisque scriptoribus credimus, S. Aureæ præsens auxilium urbs Parisiensis sæpius experta est, seu exundante Sequana, seu igne urbem devastante. At quoniam scriptores illi de temporibus, quibus hæc contigisse narrant, nos certiores non reddunt, nec instrumenta certæ fidei adducunt, non est, quod prodigiis illis examinandis aut illustrandis opera impendatur nostra.
§ V. Cur de Eligiani monasterii Parisiensis statu & vicissitudinibus hic agatur: an diversum non fuerit a monasterio Christivili: quando & qua ratione jure beneficiario episcopo Parisiensi traditum: cur inde tandem moniales expulsæ.
[Ex pellicitatione Soliorii agitur de parthenone Eligiano,] Sollerius noster, posteaquam in suo Usuardo illustrato ad hunc diem de S. Aurea nonnulla observasset, pollicitus est fore, ut, quæ ad hujus Abbatissæ parthenonem, ab Eligio, ut num. 20 ostendimus, Parisiis conditum, sed deinde extinctum spectant, ex monumentis fide dignis ad hunc diem in Opere nostro elucidarentur. Quapropter, ut promissa præstem, præter ea, quæ num. 20 & 25 de illa abbatia ex S. Audoëno & Jona Bobiensi attigimus, nunc, quis fuerit subsequentibus seculis parthenonis illius status, quamque variæ illius vicissitudines, collectis variorum testimoniis, curioso lectori exponendum censui. Ut autem a minus certis ad certiora progrediar, initium ab iis duco, quæ Benedictini monachi in sua Gallia Christiana aucta tom. 7, col 280 de hoc cœnobio scripserunt. Sic illi loco citato: Hoc Mabillonius suspicatur esse monasterium domni Christivili, de quo in charta Vandemiris, viri illustris, & Ercambertæ, ejus uxoris, ubi agitur de donationibus factis in complura monasteria & ecclesias tempore Sigifridi episcopi Parisiensis, inclinante seculo septimo. Verba chartæ illius apud Mabillonium de Arte Diplomatica pag. 472 sic se habent: Simile modo donamus ad domno Christivilo monistirio puellarum in Parisius, ubi Landetrudis abbatissa præesse veditur. Ad quæ verba ita laudatus Mabillonius pag. 473 loquitur: Quid sit Christivilum puellarum cœnobium … ignoramus, nisi forte Christivilum sit S. Aureæ parthenon, a B. Eligio fundatus.
[58] Verum cum abbatissarum Eligiani parthenonis catalogus interciderit, ut ipsimet fatentur Galliæ Christianæ auctæ editores, [quem aliqui gratis confundunt cum monasterio Christivili.] nec alio ex capite ostendatur, memorata Landetrudis fuisse parthenonis hujus abbatissa, aliudve puellari huic monasterio, quam a S. Martiale, basilicæ ejus patrono, & a S. Eligio fundatore nomen fuisse tum temporis inditum, infirma admodum illa Mabillonii conjectatio est, seu, ut verbis Gerardi du Bois tom. 1 Hist. eccles. Paris. pag. 213 utar, nulla hæc (Mabillonii) conjectura ratione fulcitur. Verosimilius mihi est, suadetque id nominum vicinitas, monasterium domni Christivili diversum non fuisse a monasterio S. Christophori, a nonnullis, teste Castellano in Vocabulario hagiologico, Christovel & Christofol in Gallia vocitati, ex quo nomine Christovel facile derivari potuerit ipsa Christivili nomenclatio. Ut ut sit, mihi quidem sic videtur, neutiquam in illo diplomate sub nomine monistirii domni Christivili de Eligiano nostro parthenone actum fuisse, ut per consequens ex Vandemiris & Ercambertæ largissimis donationibus nihil incrementi in rebus temporaneis Eligiano parthenoni accesserit. Huic meæ opinioni de hujus parthenonis a monasterio Christivili diversitate adstipulantur laudatus Castellanus & auctores Historiæ Parisiensis anno 1725 Gallice editæ, tom. 1 pag. 61, ubi adducta superius verba sic Gallice exprimunt, les filles de saint Christophle, seu, prout voces Latine sonant, moniales S. Christophori, quo nomine Eligianas moniales Parisienses nusquam, arbitror, designatas reperies.
[59] Certiora de Eligiano parthenone, cui S. Aurea præfuit, [Post 240 circiter a fundatione abbatiæ Eligianæ annos,] suppeditant nobis tres chartæ antiquæ, quarum prima est Caroli Calvi, Francorum regis, apud Baluzium tom. 2 Capitularium col. 1492; secunda Ludovici Balbi ibidem col. 1501, quas etiam refert Gerardus du Bois in Historia ecclesiæ Parisiensis tom. 1 pag. 498 & seq.; tertia vero Benedicti Papæ VII, edita inter Instrumenta ecclesiæ Parisiensis tom. 7 Galliæ Christianæ auctæ col. 20 & seqq. Ex his nimirum discimus, Eligianam hanc abbatiam, postquam, ut S. Audoënus lib. 1 Vitæ S. Eligii cap. 19 narrat, invalescenti per totam fere Parisiensem urbem incendio prodigiose sui Fundatoris precibus subducta fuisset, ac deinde, ut aliunde patet, ducentis & quadriginta circiter annis aliorum puellarium cœnobiorum more stetisset, petenti Ingelwino, Parisiensi episcopo, apud Carolum Calvum plurimum gratioso, non modo ad tempus aliquod beneficiario jure datam, sed & illi ejusque successoribus episcopis in potestatem & jus ecclesiasticum perpetuo concessam ab eodem Carolo Calvo anno 871 fuisse. Editum ab eo hac de re diploma, quod a Ludovico Balbo anno 878 & a Benedicto PP. VII anno circiter 980 confirmatum fuit, cum ad parthenonis hujus historiam plurimum faciat, integrum huc ex Baluzio transcribere visum est. En illud: In nomine sanctæ & individuæ Trinitatis. Karolus gratia Dei rex. Si ecclesiarum negotiis consulendo, eorum statum ad emendationem ob Christi amorem deducimus, ab ipso non dubitamus accipere retributionem, pro cujus hæc peragimus honore. Noverit itaque omnium sanctæ Dei Ecclesiæ fidelium nostrorumque ad præsens & subsecutura sagacitas, quoniam Ingelwinus, venerabilis sanctæ ecclesiæ Parisiensis antistes, ad nostræ humiliter accedens sublimitatis mansuetudinem, deprecatus est ob nostræ mercedis conjugisque reginæ nostræ Richeldis, ac Virginis intemeratæ Genitricis Dei Mariæ emolumentum abbatiam S. Eligii, in potestate ecclesiæ sibi creditæ sitam, eique jure beneficiario nostra munificentia concessam, jam dictæ ecclesiæ Genitricis Dei sanctæ Mariæ, sibique post se Dei nutu futuris pastoribus in potestatem & jus ecclesiasticum habendum concederemus, & concedendo inprævaricabilis nostræ auctoritatis præcepto confirmaremus.
[60] [Ingelwinus Parisiensis Ep. hujus dominium] Cujus petitionibus concessimus libentius, quo nostræ utilitati futurum perspeximus amplius, & ob Domini nostri Jesu Christi, suæque Virginis Mariæ amorem atque ob * utrarum ecclesiarum, olim a paganis devastatarum, invicem emeliorationem, & utilissime nobis in salutem populi Christiani a Genitrice Virgine prolis attributionem, hoc nostræ privilegitatis præceptum fieri & sigillari jussimus, per quod supradictam abbatiam cum omni suarum integritate rerum, jam dictæ ecclesiæ præsenti futurisque pastoribus delegando perpetualiter ad habendum concedimus & concedendo inviolabiliter manere decernimus atque de nostro jure in jus & dominationem Dominæ meæ Genitricis Dei mei Mariæ sollemni more transferimus, taliter ut quidquid ex inde statutus a Deo præsul secundum Dei suamque voluntatem facere voluerit, quemadmodum ex aliis sibi creditis ecclesiasticis rebus canonico in faciendo potiatur arbitrio. Eo siquidem pacto, ut diem depositionis patris nostri præcellentissimi imperatoris Ludovici, quod est XII Kal. Maii * & matris nostræ gloriosissimæ Imperatricis Judith quod est XIII Kal. Aprilis, diem quoque nativitatis nostræ Idibus Junii, nec non & diem a Deo nobis concessæ unctionis, qui post obitum in diem ipsum in celebrando transfundetur, nativitatem præterea amabilissimæ conjugis nostræ Richeldis reginæ Kalendis Augusti, & copulam secundum Dei voluntatem nostræ conjunctionis, insuper & ortum prolis nostræ, si a fœcunda Virgine impetrando data fuerit, sub continua orationum Missarumque assiduitate cum omni clero sibi commisso præsens futurusque antistes celebret & refectio in utraque congregatione in die ortus prolis nostræ, si, ut diximus, a Genitrice Dei data fuerit, studiosissime peragatur.
[61] [a Carolo Calvo rege adeptus,] De cetero vero pro hac utriusque ecclesiæ majorata emendatione omnis præsul pro nobis, conjuge & prole, regnique statu Dei misericordiam exorare indesinenter accedat. Ut autem hujus nostræ piissimæ largitionis auctoritas potiorem in Dei nomine obtineat firmitatis vigorem, de bulla nostra insigniri jussimus & manu propria eam subter firmavimus. Signum Karoli gloriosissimi regis. Adalgarius notarius ad vicem … recognovit. Datum IV Idus Maii, Indictione IV, anno VI regnante Karolo gloriosissimo rege. Actum Silvagio palatio in Dei nomine feliciter. Amen. Hactenus Caroli Calvi, anno Christi, ut Bouquetus tomo 8 scriptorum Rerum Gallicarum pag. 635 scribit, 871 editum diploma, in quo, prout laudatus scriptor post Baluzium advertit pro anno VI, annus legendus est XXXI, imo potius XXXII; cum hoc serius emissum sit, quam ejusdem regis pro monasterio Elnonensi gemina diplomata, quæ apud eumdem Bouquetum tom. 8 pag. 632 & 635 annum regni ejus XXXII signatum exhibent. Porro omissum in Baluziana editione archicancellarii nomen, Bouquetus jam laudatus rectissime supplevit hoc modo: ad vicem (Gozleni) ejus nimirum, qui Ludovico, Caroli Magni ex filia Rotrude nepoti suoque fratri defuncto in summi cancellariatus dignitatem, ut pag. 426, tomo 8 ipse scribit, successit. Silvagii vero notitiam idem scriptor pag. 635 subnectit his verbis: Silvagium seu Silviacum nunc vicus Servais dictus, dimidia leuca remotus a Fara oppido.
[62] Ceterum tametsi ad usque annum Christi 871, [in ecclesiæ suæ vel etiam abbatiæ utilitatem] quo diploma illud datum est, monasticæ disciplinæ observantia inter Eligianas moniales floruisse videatur, nec quidquam ab iis admissum fuisse, appareat, ob quod Parisiensis episcopi animadversionem in se merito converterent, nedum bonis possessionibusque suis exui commererent, hujus tamen diplomatis vigore sic illius abbatiæ bona in jus possessionemque Parisiensis antistitis & cathedralis ecclesiæ Parisiensis transierunt, ut nullum fere jus penes abbatissam resideret. Tantæ rerum monasterii facultatumque imminutioni occasionem præbuisse videntur frequentes Normannorum in Gallias irruptiones. Etenim cum hi sub Carolo Calvo non tantum Gallias populabundi percurrerent, sed anno 857 Lutetiam Parisiorum secundo occupassent; Basilicam beati Petri & S. Genovefæ, ut Annales Bertiniani ad hunc annum tradunt, incenderunt & cæteras omnes præter domum sancti Stephani (quæ cathedralis ecclesia erat) & ecclesiam sancti Vincentii atque Germani, præterque ecclesiam sancti Dionysii, pro quibus, tantummodo ne incenderentur, multa solidorum summa soluta est. Ergo hæc funesta Lutetiæ clades, quam etiam Paschasius Radbertus lib. 4 in Lamentationes Jeremiæ amare luxit, potuit Ingelwino, Parisiensi episcopo, idoneam subministrasse causam, cur ad annum 871 apud regem, in cujus aula id temporis auctoritate plurimum valebat, securus instaret, ut condita Parisiis a S. Eligio abbatia in jus dominiumque ecclesiæ suæ transfunderetur, quo acceptis abbatiæ bonis ecclesiæ suæ, quæ se magna pecuniæ vi ab incendio redimere coacta erat, jacturam resarciret; vel etiam ut re ipsa puellare hoc monasterium, quod ab incendio Normannico immune fuisse non legitur, sua cura & auctoritate utcumque instauraret, ac moniales, si quæ adhuc dispersæ erant, colligeret, vel collectas sub regulari disciplina, quantum calamitas temporum sinebat, incolumes servaret.
[63] Sive igitur Ingelwinus utilitatis hujus parthenonis rationem habuerit, [donationem sibi factam, Ludovici Balbi] sive privato ecclesiæ suæ commodo, cum abbatiam illam sibi suisque successoribus expeteret, servire potius voluerit, haud difficulter a Carolo Calvo rege hoc, quod postulabat, obtinuit, præsertim cum id temporis vel ipsis laïcis abbatias concedere inusitatum in Galliis non esset. Ne autem post mortem Caroli Calvi, anno 877, ut Frodoardus in Chronico, auctor Chronici Floriacensis aliique scribunt, defuncti, concessa sibi ab eo abbatia e manibus forte eriperetur, sedulo idem Ingelwinus cavit, & factam a Carolo Calvo donationem hoc Ludovici Balbi diplomate anno 878 confirmari & roborari curavit, quod hic ex laudato Baluzio in Appendice ad Capitularia col. 1501 subjicio: In nomine Domini Dei æterni & Salvatoris nostri Jesu Christi. Ludovicus misericordia Dei rex. Si ecclesiasticis negotiis consulendo, quorum statum ad emeliorationem ob Christi amorem deducimus, ab ipso non dubitamus accipere retributionem, pro cujus hoc honore peragimus. Noverit igitur omnium fidelium sanctæ Dei Ecclesiæ nostrorumque præsens & futura sagacitas, quoniam Adelaïdis carissima nostra conjux & Gauzlinus venerabilis abbas ad nostram accedentes mansuetudinem deprecati sunt, ut in nostræ mercedis augmentum semperque Virginis intemeratæ Genitricis Mariæ emolumentum Yngeluvino, venerabili Parisiensis urbis episcopo, & suæ ecclesiæ, quæ est in honore sanctæ Mariæ Matris Domini ædificata, per nostrum denuo præceptum, patris nostri imitantes liberalitatem, abbatiam S. Eligii, quæ est infra muros Parisii civitatis ad jus ecclesiasticum habendam & ab ipso & ab omnibus successoribus suis æternaliter possidendam reconcederemus. Sed jam dictus venerabilis episcopus Yngeluvinus deprecatus est, ut ex ipsa abbatia quandam villulam, quæ vocatur Gentiliacus, cum ecclesia & omnibus ad eandem villulam pertinentibus memoratæ suæ matri ecclesiæ ad luminaria per hoc ipsum nostræ auctoritatis præceptum perpetualiter habendam concederemus, cujus etiam preces spernere noluimus.
[64] [diplomate roborari curat.] Unde ob Domini nostri Jesu Christi suæque Genitricis amorem nostræ concessionis iterum fieri præceptum & jam dicto Yngeluvino, venerabili episcopo, atque suæ matri ecclesiæ dari jussimus, per quod supradictam abbatiam cum omnium suarum rerum integritate tam ipse quam & omnes post eum futuri pontifices libere teneant, sicut a genitore nostro institutum est, & more ecclesiastico perenniter possideant, eo scilicet ordine sicut & alias res, quæ eidem matri ecclesiæ concessæ habentur, verum præfatam villulam Gentiliacum proprie ad luminaria jugiter teneat; quam volumus, ut nullus episcoporum per accedentia tempora ad suam proprietatem detentet aut alicui dare præsumat, sed tantum ad luminaria deserviat. Eo siquidem pacto, ut diem a Deo nobis concessæ unctionis, quæ est VI Idus Decembris, & diem nostri futuri obitus præsul memoratus atque sui successores sub continua orationum Missarumque assiduitate cum omni clero sibi commisso celebret, & refectiones in jam dictis diebus in utraque congregatione studiosissime peragantur. Ceterum pro præsenti utriusque ecclesiæ emolumento a nobis restabilito omnis præsul pro nobis, conjuge & prole regnique statu Domini misericordiam indesinenter exorare procuret. Et ut hæc nostræ denuo reconfirmationis auctoritas per omnia tempora inviolabiliter conservetur, manu propria subter firmavimus & anulo nostro insigniri jussimus. Vulfardus Notarius ad vicem Gozlini recognovit & subscripsit præceptum hujus exemplariæ. Datum IV Non. Aprilis indictione XI anno 1 regni Domni Ludovici gloriosissimi regis. Actum Parisius civitate in Dei nomine feliciter. Amen.
[65] [cui post accessit Benedicti Papæ VII confirmatis.] Firmata in hunc modum Caroli Calvi concessione, Eligiana abbatia cum omnium rerum suarum integritate sic inposterum obnoxia exstitit Parisiensi antistiti, ut sine hujus assensu & absque charta sigillo ejus & sigillo cancellarii firmata, ne unam quidem ancillam monasterii libertate donare abbatissa posset, quemadmodum in charta Galonis, Parisiensis episcopi, tom. 7 Galliæ Christianæ auctæ inter Instrumenta ecclesiæ Parisiensis col. 43 videre est. Tandem geminis his diplomatibus regiis accedente circa annum 980, ut prius dictum est, Benedicti Papæ VII Pontificia Bulla, qua ecclesiæ Parisiensis res, quas inter Eligiana abbatia primo loco computatur, & privilegia idem Pontifex confirmavit, non fuit Eligianis monialibus spes ulla super, fore, ut ad pristinum redire statum sibi unquam liceret. Præfati Pontificis Bullam integram videsis tom. 7 Galliæ Christianæ auctæ inter Instrumenta ecclesiæ Parisiensis col. 20 & seqq. Nos ex ea, quantum necesse est, ut superius asserta manifesta fiant, solummodo decerpemus. Hæc inter alia in ea leguntur: Noscat igitur vestræ excellentiæ laudabilis mansuetudo, quod Elysiardus (hic anno Christi circiter 980 sedem Parisiensem ascendit) Parisiacæ sedis episcopus adiens limina beatorum Apostolorum Petri & Pauli Romæ, instantia ostendens regalia præcepta, quæ pro remedio animarum suarum nec non & antecessorum nostrorum privilegia ecclesiæ B. Dei Genitricis & Virginis Mariæ & S. protomartyris Stephani prædicti loci firma conscriptione tradiderunt. Hac autem ratione commotus, supplici devotione deprecatus est nobis, quatenus Apostolica auctoritate ei reconfirmaremus prædictas conscriptiones & episcopatum præfatæ sedis cum omnibus pertinentiis vel adjacentiis suis, videlicet abbatiam S. Eligii… Nos vero inspectis piissimorum Augustorum & paternis præceptionibus, libuit nobis petitionibus ejusdem episcopi assensum præbere, ut sub jure & patrocinio sanctæ Romanæ & Apostolicæ sanctæ Matris Ecclesiæ omnia firma atque inviolata jugiter maneant.
[66] Præiverat Pontificiæ regiorum diplomatum confirmationi alia Eligiani parthenonis rerum facultatumque defectio. [Abbatia hæc, sub finem sec. IX ædifictis minui cœpta,] Quippe labente seculo nono, quo tempore Parisiensis episcopi dominio jam subjectus erat, amplissima ejus basilica, sub titulo S. Martialis Deo dicata, in duas secta fuit partes, platea intermedia, ita ut, quemadmodum laudatæ Galliæ Christianæ editores tom. 7 col. 280 scribunt, ex choro (basilicæ S. Martialis) facta sit parochia, quæ sancti Martialis nomen retinuit, altera ex navi pro sanctimonialibus nomen assumpserit S. Eligii fundatoris. Rem hanc enucleatius tradit Gerardus du Bois tom. 2 Histor. eccles. Parisiensis pag. 63: Quid est vero, inquit, quod modo basilica sancti Martialis extra ambitum cellæ Eligianæ sit, & sit ipsa non amplius illius veteris monasterii basilica, sed baptismalis ecclesia; & ipsa monasterii seu cellæ basilica sub nomine sancti Eligii dedicata sit? Dicam, inquit, quod sentio. Dum sæpius Normanni (de quibus consule num. 67) agrum Parisiensem vastant, qui foris extra insulam agebant, se in urbem tamquam in tutum propugnaculum (aut saltem barbarorum furori minus expositam sedem) receperunt. Cumque urbs angustior vix multitudinem caperet, necesse fuit novas ædes in spatiis amplioribus extruere. Et eo tempore, ut existimo, in ea parte, qua diffundebat se ambitus Eligiani monasterii, ædificia facta sunt & aperti vici. Id temporis forte contigit, quod scriptores antiquitatum Parisiensium memorant, basilicam monasterii Eligiani, quæ amplior quæque vetustior collapsa erat (aut forte Nortmannico furore exusta) in duas sectam partes (cum nempe collapsa ædificia instaurari cœperunt) posterioremque partem remansisse ecclesiam sancti Martialis; &, quia circumquaque extructæ ædes fuerant, baptismalis ecclesia fuit. Ubi vero anterior prioris basilicæ pars fuit extructa sub nomine sancti Eligii: facta est altera basilica, quæ ipsa fuerit cellæ seu monasterii Eligiani ecclesia, quæ quidem haud ita fuit ampla, sed tamen paucioribus puellis, quæ tum in monasterio versabantur, capiendis plus quam idonea. Ita eruditus Historiæ ecclesiasticæ Parisiensis scriptor.
[67] [uti & monialium numero, ob harum vitia, quorum una] Ut autem præ iniquitate temporum Eligianarum monialium numerus non mediocriter decrevit, ita, quod magis dolendum, primævus monasticarum legum vigor sanctaque morum institutio sic sensim remittere ac demum deficere apud illas cœpit, ut in gravissimos animi morbos prolapsæ, de cœnobio suo, annuentibus Romano Pontifice Paschale II & Galliarum rege Philippo I, a Galone, Parisiensi episcopo, anno 1107 expulsæ fuerint. Quæ autem fuerit tanti mali occasio, qua ratione quove pacto ad Fossatenses monachos Benedictinos, ejectis monialibus, Eligianum monasterium transierit, tam accurate enarrat laudatus Gerardus du Bois tom. 1 Hist. eccles. Parisiensis pag. 765 & seqq., ut verbis ejus vix addi quidquam possit, demi autem, salva narrationis claritate, vix aliquid queat. Ipsum ergo juverit, loco citato, loquentem audire: Alias exordia hujusce monasterii a nobis relata sunt, & diximus hocce monasterium conditum dotatumque a S. Eligio, Aureamque virginem ab eo huic monasterio præpositam esse, constatque, tunc temporis & pietate & disciplina floruisse, &, ut existimo, sequentibus annis disciplina monastica & præclara morum institutio in eo loco magnopere celebrata est. Verum haud diffiteor, primum illum vigorem, annis labentibus, senium & cariem contraxisse, & puellas demum in gravissimos animi morbos longa annorum serie incidisse. Duas, inquit, præsertim res huic malo contulisse existimo, domestica scilicet bella, & barbarorum incursiones, quæ sæpius Lutetiam afflixerunt post mortem Ludovici Pii, seu ab anno 845, quo urbem hanc, nemine obsistente, primum barbari occuparunt, ad usque ferme seculi IX exitum, quo labente temporis spatio, rursus eam ceperunt, ac dein iterum obsidione cinxerunt, prout ad annos 845, 858, 885 aliosque tradunt varii rerum Gallicarum scriptores apud Bouquetum supra laudatum tomis 7, 8 & 9. Cum itaque, ut recte observat laudatus du Bois, difficile sit, armis undequaque obstrepentibus, puellas eumdem vitæ tenorem retinere, pronum fuit, Eligianas moniales ab antiqua monasticarum legum institutione, non nihil primum remittere, ac disciplina solutiore uti, cui malo temporis lapsu accrescenti aliud tandem accessit, quod Eligiano parthenoni exitium intulit.
[68] [atque altera occasio refertur, tandem] De hoc ita cit. loco idem Gerardus du Bois: Sed nihil magis, puto, relaxandæ disciplinæ (apud Eligianas moniales) fecit locum, quam vicinitas regiæ domus; cum enim plures in aula reperiantur, qui otio & voluptatibus diffluant, facile fuit ex vicinitate, quasi ex contagione, malum cum puellis communicare. Diximus alias, palatia regum Francorum extra insulam (Parisiensem) & in suburbanis extructa esse. Verum illa palatia penitus destructa sunt, cum reges Carolinæ gentis, posthabita Lutetia, villas & curtes regias incolere cœperunt. Comites deinde, absentibus regibus, domos sibi Lutetiæ extruere, non quidem amplius, quemadmodum reges in suburbanis, sed intra ipsius insulæ ambitum, ut se urbemque a barbaris tuerentur. Ita Odo, ac deinde Robertus & Hugo commorati sunt in insula, in eoque loco, qui modo juri dicundo sacer est. Hic veterem fuisse regiam Francorum Capetianæ gentis, norunt, qui vel primoribus labris res nostras attigerunt. Cum igitur palatium regum esset juxta puellarum monasterium, facile aulici cum puellis societatem jungere, principio quidem, ut fit, honeste confabulari, verum ex frequenti usu & crebra consuetudine sensim cum puellis suos mores communicare. Quo semel pravis colloquiis corrupta est honestas animi, & abiit virgineus pudor; tum puellæ ire præcipites, quo cæca eas cupiditas raperet, atque deinceps in vita nullum modum habere.
[69] Sæpius Pontifices prava earum consortia arguerant, [Fossatensibus monachis, ejectis monialibus, traditur.] modo sapientissimis monitis, modo minis eas ad sanitatem revocare moliti fuerant: sed frustra. Reges quoque ægre patiebantur, virgines Deo devotas omnem exuisse verecundiam & eas per hominum ora traduci. Paschalis (II) summus Pontifex, Galoni (Parisiensi episcopo) hoc monasterium maxime commendaverat, præceperatque, ut monasterium vel emendaret vel aboleret. Galo cum agnovisset, eas ita in pravum induruisse, ut prius frangi, quam corrigi posse viderentur, communicato cum rege consilio, puellas e monasterio (anno Christi 1107) dejecit, earumque ædes bonaque Fossatensibus monachis (sub indicandis infra conditionibus) attribuit, hoc eo libentius perfecit, quod Paschalis PP. (II) qui eo anno Parisios venerat, hoc illi iterato commendaverat. Hactenus laudatus jam sæpe Gerardus du Bois; qui mox ex Chartulario Fossatensi subjicit chartam Galonis & regium Philippi I ea de re præceptum, quæ, ne longior sim, hic non recudam. Legi hæc possunt apud eumdem du Bois tom. 1 Hist. eccles. Parif. pag. 765 & seqq., item tom. 7 Galliæ Christianæ auctæ inter Instrumenta ecclesiæ Parisiensis col. 42 & seqq. Atque hæc fuit tristissima monialium Eligianarum catastrophe, tanto vehementius deploranda, quanto sanctioris vitæ splendore hæ primitus sub S. Aureæ moderamine subsecutisque seculis monastico Ordini ornamento fuerant.
[Annotata]
* al. utrarumque
* Julii
§ VI. Eligianus parthenon a Fossatensibus tamquam minus canonice sibi traditus, Parisiensi episcopo dimittitur: denuo iis redditur: unitur episcopatui Parisiensi: monachis in eo substituti presbybyteri seculares, atque his tandem clerici Regulares dicti Barnabitæ.
[Eligiana abbatia, quam Fossatenses prius dimiserunt,] Ejectis igitur, quemadmodum supra dictum est, puellis istis ex Eligiano monasterio, quod pravis moribus suis dehonestaverant, eo cum suo Priore Fossatenses monachi Benedictini sub conditionibus infra memorandis, introducti fuere a Galone, episcopo Parisiensi, hocque monasterium sub titulo Cellæ seu Prioratus, qui, teste Gallia Christiana aucta tom. 7, col. 280, ante medium sec. XII Prioratus S. Eligii & S. Aureæ vocatus fuit, anno 1107 possidere inceperunt, sub Fossatensis monasterii abbate Theobaldo II, seu, ut ibidem in regio Philippi I præcepto appellatur, Tebbaldo, de quo vide tom. 7 Gall. Christ. auctæ col. 292. Non diu tamen penes Fossatenses monachos Eligianum monasterium quiete stetit. Quippe sub annum 1125, quo Stephanus Parisiensem cathedram occupabat, pupugit Theobaldi animum, non quidem, ut editores Galliæ Christ. auctæ cit. tomo col. 293 contendunt, nimia religio, sed, quemadmodum ipse Stephanus, Parisiensis episcopus, affirmat, juris canonici in adeunda monasterii possessione neglecti conscientia. Ergo, cum Theobaldus illud Parisiensi episcopo reddere constituisset, Stephanus recepit, retinuitque usque ad annum 1134, quo illud ad Innocentii. Papæ II & Ludovici VI Francorum regis preces Fossatensibus restituit. At vero sciscitabitur quispiam, quid tandem in hac re ejusve adjunctis minus canonice, quam deceret, commissum fuit, aut quid inordinate (ita enim quoque loquitur idem Stephanus) nec ita, ut oporteret secundum Deum, actum est? Certe, ut omittam allegatas a Gerardo du Bois rationes, non fuerant moniales istæ falsis criminationibus oppressæ; nihil ad earum expulsionem contulerant impostorum aut falsariorum industriæ & mali doli, non fuerant ad illegitimum tribunal traductæ, sed ab episcopo suo damnatæ; tantumque abest, ut summus Pontifex contra earum ejectionem reniteretur, ut potius episcopum Parisiensem ad illarum expulsionem debite perficiendam incitaret, postquam nempe moniales illæ ob admissa flagitia tantam infamiam incurrissent, ut inemendabili pravitate induratæ vulgo haberentur. Quid igitur, inquit idem du Bois tom. 2 Hist. eccles. Paris. pag. 47, Fossatenses monachos remordebat? Aut quid tandem causæ excogitari potest, cur acceptam ab episcopo Parisiensi Eligianam abbatiam ei reddendam dimittendamque Fossatenses censuerint? Sed, reponit laudatus scriptor eadem pag. 47, si quid conjectura assequi possum, asseram, non omnino observatum canonicum ordinem in expellendis puellis, neque formam judiciorum eo in negotio legitime custoditam.
[71] [ut illegitime possessam, anno 1134] Qua vero in re præscriptus a canonibus ordo, minus fuerit observatus, ita mox aperit: Famosæ quidem erant puellæ (monasterii Eligiani) ob morum turpitudinem; contempserant sæpius monita Pontificum, qui eas ad honestatem vitæ revocare conabantur: digna expulsione flagitia perpetraverant ante omnium oculos & in conspectu regiæ civitatis; quod notius erat, quam ut cuiquam lateret. At hæc rectissime negat eruditus scriptor, ad canonicam legitimamque earum expulsionem suffecisse. Nam etsi, ut pergit, constabat de facto; haud tamen licitum erat foras ejicere puellas, Deo sacras, sine legitimo & canonico judicio: inquisitio facienda in corruptos earum mores, adducendæ erant ad audientiam episcopi; testes producendi, (iique integræ fidei, ut jura exigunt) instrumentis publicis approbanda vitæ flagitiosæ acta; his ad examen allatis, tandem canonicum decernendum erat de illis judicium, deque earum monasterio abolendo. Cum vero ex nullis Actis neque ex ipsis litteris Galonis (Parisiensis episcopi) appareat, quidquam ejusmodi factum esse; haud dubium est, quin plures conquesti sint, quod forma nulla judiciorum in earum expulsione sit habita, & quod monachi Fossatenses res puellarum haud legitime retinerent. Illæ querelæ pupugerunt abbatem & monachos, qui clamoribus popularium & conscientiæ stimulis exciti, monasterium cum rebus monasterii Stephano Parisiensi (episcopo) reddiderunt. Cum jam prope triginta anni post earum ejectionem effluxissent, & jam paucæ aut forsan nullæ hujus monasterii puellæ essent superstites, tum ex jure liberum fuit episcopo ipsum monasterium relictum & desertum cuilibet usui ecclesiastico destinare. Stephanus haud amplius dubitavit, (præsertim id petentibus Innocentio Papa II & rege Ludovico VI) illud tradere Fossatensibus; neque illi hoc ipsum recipere abnuerunt: cum nulla amplius causa esset illud repudiandi.
[72] Ipsas Stephani, Parisiensis episcopi, litteras, quibus Eligianum monasterium Fossatensibus reddit, [a Stephano Ep Parisiensi, ut ex diplomate ejus] cum Galonis, Parisiensis itidem episcopi, litteras verbotenus fere exprimant, nec hæ superius datæ sint, non alieno loco ex tom. 2 Hist. eccles. Paris. pag. 48 hic exhiberi posse, existimavi. En illas: Exempla patrum nos ammonent & ratio nos consulit, ordinem & munditiam domus Domini sic amare, ut ea, quæ Sanctorum auctoritatibus non concordant, rigore judiciali studeamus corrigere, & ea, quæ justitia & honestas commendant, paterno affectu peroptemus in suo statu & ordine conservare; ut & male viventes ab enormitatibus suis judicii timore reprimamus, & bene & honeste viventes ad meliorem vitæ viam paterno amore accendamus, & saluti nostræ & suæ ita provideamus. Ego igitur Stephanus, Dei gratia Parisiensis episcopus, notum fieri volo cunctis fidelibus tam posteris, quam præsentibus, monasterium sancti Eligii Parisiensis Ordini sanctimonialium fuisse antiquitus deputatum. Verum pro nimia illius sexus fragilitate, qui voto castitatis rupto & proposito religionis abjecto, ad intolerandam turpitudinis prolapsus erat miseriam, ita ut templum Dei effecisset fornicationis speluncam; venerabilis & bonæ memoriæ prædecessor noster Galo, Parisiensis episcopus, tantam pestem non ferens, infames & incorrigibiles personas pro turpitudine vitæ a prædicto eliminavit & prorsus alienavit monasterio. Volens etiam sanctum locum altiori ordine decorare, prædictum sancti Eligii monasterium cum omnibus ad illud pertinentibus ecclesiæ beati Petri Fossatensis jure perpetuo habendum, minus tamen canonice, quam deceret, donavit & concessit. Quod siquidem donum, quia inordinate, nec ita ut oporteret secundum Deum, actum est; abbas ecclesiæ Fossatensis Theobaldus, vir quidem discretus & honestus, suæ & subditorum famæ consulens & saluti, prædictum beati Eligii monasterium nobis in nostra manu reddidit & dimisit, & se & monachos Fossatenses prædictum monasterium nec secundum Deum adeptos esse, nec bene possedisse cognovit.
[73] Cum vero idem monasterium in manu nostra diu tenuissemus; [patet, eis incolenda restituitur,] tandem misericordia, quæ omnis humilitatis amica est, oculis nostris se offerens visa est nobis exigere, ut, quod prædictus abbas nobis dimisit timore Dei & humilitate compunctus, ecclesiæ Fossatensi misericorditer donaremus. Dignum enim non erat, ut ex hoc, quod gratia humilitatis fecisse videbatur, aliquod ei damnum vel incommodum sequeretur. Imo, quod amor humilitatis videbatur, ut ita dicamus, abstulisse, misericordia, quæ illius amica est, debebat restituere. Amore itaque misericordiæ inclinati, & petitione domni Papæ Innocentii, & prece domni Ludovici, illustris & gloriosi Francorum regis, inflexi, & religiosorum virorum inductu, assensu & Bernerii decani & capituli nostri prædictum sancti Eligii monasterium cum omnibus ad illud pertinentibus Ascelino abbati, & ecclesiæ beati Petri Fossatensis perpetuo habendum, salvo quidem in omnibus jure nostro & successorum nostrorum, & salvis in omnibus & per omnia consuetudinibus ecclesiæ Parisiensis, donamus & concedimus; ita scilicet, ut abbas Fossatensis præscriptum monasterium tamquam cellam suam possideat, & in monachos, ibi Deo militantes, plenam & perfectam abbatis potestatem exerceat, dum ipse, & successores sui abbates, & monachi Fossatenses in nostra & successorum nostrorum episcoporum Parisiensium subjectione permanserint; & Parisiensi ecclesiæ, & nobis jus & honorem nostrum & consuetudines nostras in omnibus conservaverint & reddiderint. Institutum tamen est, ut duodecim ad minus monachi cum suo Priore ad serviendum Deo illic apponantur, qui juxta Regulam sancti Benedicti ad ordinem tenendum sufficere videantur.
[74] [sub certis tamen conditionibus] Sciendum vero est, quia eamdem illam potestatem, quam prædecessores nostri in monasterium sancti Eligii, & in abbatissam, quæ ibi antiquitus fuerat, habuerunt, nos in abbatem Fossatensem ex integro habemus & in perpetuum retinemus, quantum scilicet ad cœnobium sancti Eligii & ad res illius monasterii pertinere videtur. Sed, ut totius altercationis molestia in posterum excludatur, quid potestatis episcopus, quid juris aut consuetudinis canonici sanctæ Mariæ, tam in abbatissam, quam in monasterium illud prius possederint, & modo possideant, evidenter & aperte distinximus. Sciendum igitur est, quod, quoties Parisiensis episcopus ad justitiam vocavit, illa procul dubio omnem executura justitiam ante episcopum se præsentavit. Si autem servus, vel ancilla, vel hospes illius monasterii contra personam episcopi, aut contra proprias res illius aliquid foris fecisset: abbatissa, audito prius episcopi mandato, illos in præsentiam episcopi ad justitiam faciendam adduxisset; & post justitiam episcopi abbatissa suos districtus accepisset, si voluisset. Quod si abbatissa servos vel ancillas monasterii libertate donare, aut terram alienare, aut manufirmam facere voluisset; nullam id faciendi licentiam habuisset absque assensu episcopi & absque charta sigillo ejus & sigillo cancellarii firmata. Hanc ergo potestatem in abbatissam & in monasterium sancti Eligii prædecessores nostri habuisse noscuntur; & nos quoque in abbatem Fossatensem eamdem retinemus potestatem, nihil nostri juris relinquentes vel relaxantes.
[75] [onerosis aliisque, quæ nominatim] Canonicis vero beatæ Mariæ prædictum monasterium singulis annis duos pastus ex debito persolvit, unum in festivitate sancti Pauli, alterum in festo sancti Eligii. Itaque uterque pastus in refectorio canonicorum recipitur. Consuetudo etiam est, ut præfati cœnobii conventus una cum canonicis beatæ Mariæ processiones faciant, in die Rogationum & in die Ascensionis & in funeribus canonicorum: alias etiam processiones aut pro aëris serenitate, aut pro aliqua tempestate sive necessitate, si canonici facere disposuerint; necesse est, prædictum conventum canonicorum instituta sequi, eosque, si mandaverint, in his processionibus comitari. Præterea, quoties mater ecclesia a divino officio cessaverit, cœnobium sancti Eligii ex necessitate cessabit. Sub hac igitur distinctione cœnobium sancti Eligii ecclesiæ Fossatensi in cellam possidendum concedimus, eo scilicet tenore, ut, quoties Fossatensis abbas debitam professionem in Parisiensi ecclesia fecerit, præsente episcopo, fateatur, cœnobium sancti Eligii ex dono episcopi & beneficio Parisiensis ecclesiæ se habere. Volumus & determinare, quod homines prædicti cœnobii in exercitum regis, inconsulto episcopo, non debent ire; sed abbas aut Prior ex præcepto episcopi illos debent in exercitum mittere.
[76] Definitum est etiam, ut in festo sancti Eligii canonici sanctæ Mariæ dextrum chorum, [hic recensentur;] monachi sinistrum teneant; ita ut cum canonico, qui chorum tenuerit, aut Prior aut cantor monachorum chorum teneat, nec alia persona ad illud admittatur; Missam vero aut abbas aut Prior cantabit. Quod si uterque aberit, aliquis ex clero nostro illam celebrabit. Sciendum vero est, quia die illo prædictus pastus redditur ex sex porcis vivis & sanæ carnis, ex duobus modiis vini & dimidio ad mensuram nostri claustri, & tribus sextariis frumenti bene vanati. Pastus vero, qui redditur in festo sancti Pauli, de octo constat arietibus & duobus modiis vini, & dimidio sextario, & ex duobus sextariis & dimidio frumenti bene vanati, & ex sex nummis & obolo. Ut autem hoc ratum & inconcussum permaneat; præsentem chartam fieri præcepimus, & sigillo nostro signavimus, & manibus canonicorum nostrorum firmandam tradidimus. Signum Stephani episcopi. S. Bernerii decani &c. Actum publice in capitulo sanctæ Mariæ anno Incarnati Verbi MCXXXIV, regnante Ludovico rege anno XXVII, Ludovico rege in regem sublimato anno III, anno episcopatus Stephani XI. Datum per manum Algrini cancellarii.
[77] Sic fuerat per annos circiter quadringentos a Fossatensibus Benedictinis Eligianum monasterium titulo cellæ seu prioratus possessum, [sed post annos circiter 400 monachis substituti illic sunt presbyteri seculares] cum rerum illius facies rursus mutata est. Audi editores Galliæ Christianæ tom. 7, col. 280: At vero, inquiunt, tandem hic prioratus sortem abbatiæ S. Mauri secutus est; cum enim … episcopatui Parisiensi unita fuisset anno 1533, unitus fuit & prioratus, in quem Johannes du Bellay, episcopus Parisiensis, (de quo vide tom. cit., col. 160) & primus sancti Mauri Fossatensis decanus, presbyteros seculares induxit. Clementis Papæ VII bullam & commissariorum litteras, quæ citato tomo 7 Galliæ Christianæ inter Instrumenta ecclesiæ Parisiensis col. 141 & sequentibus exstant, curiosus lector adeat. Sufficiet mihi ex illis hujusce mutationis causas factique rationes recensere. Præfatus Joannes du Bellay, Parisiensis episcopus, ipsique Benedictini Fossatenses, interponente se ad eamdem rem Francisco I Galliarum rege, apud Clementem VII Papam impense institerant, ut, quoniam antiqui fructus episcopatus Parisiensis ad commodam episcopi sustentationem, temporum & rerum qualitate pensata, pro quadrimestri non sufficiebant; monachi vero S. Mauri a Regularis disciplinæ observantia ac Regulari vivendi modo plurimum a fidelium multitudine ad ecclesiam suam devotionis causa accedentium distrahebantur, placeret Romano Pontifici Apostolica sua auctoritate non modo nomen monasterii & prioratuum omnino supprimere, ac in ecclesia monasterii S. Mauri Regularem monachorum statum in statum canonicorum presbyterorum & clericorum secularium immutare, sed & in prioratibus presbyteros idoneos seculares vel quorumvis Ordinum Regulares, qui curam animarum illis incumbentem exercerent, constitui permitteret, bona vero monasterii ac prioratuum in Parisiensis episcopi emolumentum & erigendi secularis capituli sustentationem cederent. Pontifex, data anno 1533 Idibus Junii bulla, rei exsecutionem demandavit tribus nominatis deputatisque commissariis, Philippo, abbati monasterii S. Genovefæ Parisiensis, Germano de Brie, archidiacono Albiensi, & Nicolao Quelin, thesaurario omnium Sanctorum de Mauritania (Gallice de Mortagne) Sagiensis diœcesis, atque hi tandem anno 1536, die XVII Augusti lata, ut vocant, definitiva sententia, quod fuerat a Parisiensi episcopo & Fossatensibus monachis postulatum, exsecutioni rite mandarunt. Ita Eligianum monasterium, quod a monialibus Columbanianis ad Fossatenses Benedictinos, ab his ad Stephanum, Parisiensem episcopum, ab hoc rursus ad Fossatenses transierat, denuo ad Parisiensem episcopum rediit, qui, testibus Felibiano & Lobineau tom. 2 Hist. Urbis Parisiensis pag. 993, Benedictinis monachis seculares presbyteros, sacro illic ministerio functuros, substituit.
[78] [& his demum clerici Regulares, dicti Barnabitæ.] His tandem eodem loco successerunt clerici Regulares S. Pauli, a concessa ipsis Mediolani S. Barnabæ ecclesia, Barnabitæ vulgo dicti, qui collapsam S. Eligii ecclesiam summo labore parique industria restaurarunt, ibique hodiedum Deo deserviunt. De hoc argumento fuse idiomate Italico egit Franciscus Barelli tom. 2 Monumentorum Originis & Progressus Congregationis clericorum S. Pauli, qui vulgo Barnabitæ dicuntur, lib. 8, cap. 9, pag. 642 & seqq. Gallice vero idem argumentum succinctius tractant Felibianus & Lobineau tom. 2 Historiæ Urbis Parisiensis pag. 1349 & seq. Præcipua, quæ huc spectant, eo ferme compendio redeunt. Posteaquam primus Parisiensium archiëpiscopus, Joannes Franciscus de Gondi (de quo vide Galliam Christianam auctam tom. 7, col. 174 & seqq.) retentis sibi cum prioratus titulo Eligiani prioratus redditibus, anno 1629 Eligianam domum cum omni supellectili sacra Barnabitis concessisset, prima horum clericorum cura fuit, collapsam Dei domum suis sumptibus instaurandi; at cum manum operi admovissent, incepta perficere sacra civilique auctoritate primum prohibiti fuerunt: verum inhibitione hac feliciter sublata, cum archiëpiscopus Parisiensis donationis a se factæ instrumentum per publicum notarium anno 1631 legitime confici curasset, eodem illo anno in prioratus Eligiani possessionem integram Barnabitas misit, neve iis subsecuturo tempore molestia de hujus ædis possessione crearetur, factam a se donationem solemni formula ratam habuit anno 1639, eamque senatus regis rite approbavit. Hunc in modum Barnabitis, qui IX Maii anno 1636 decreto supremi senatus Parisiensis admissi Parisiis fuerant, pacifice Eligianum S. Aureæ asceterium, tot olim vicissitudinibus obnoxium, possidere inposterum licuit.
DE S. PETRO EP. M., FORTE EODEM CUM S. PETRO CAPITOLIO,
IN ARABIA.
ANNO DCCXLIII.
SYLLOGE HISTORICO-CRITICA.
Quis sit hic Sanctus & quando martyrio affectus.
Petrus ep. M., in Arabia (S.)
Petrus Capitolius, in Arabia (S.)
AUCTORE C. B.
Baronius aliique eruditissimi viri, qui Martyrologium Romanum reformarunt, [Per S. Petrum, qui a Romano & Castellano hodie annuntiatur,] hodie in hoc S. Petrum, episcopum martyrem, ita annuntiant: Damasci, sancti Petri, episcopi & martyris, qui accusatus apud Agarenorum principem, quod fidem Christi doceret, lingua, manibus pedibusque amputatis, cruci affixus, martyrium consummavit. Castellanus eadem etiam annuntiatione, totidem fere verbis concepta, in Martyrologio suo Universali, utpote cui totum Romanum, Gallice redditum, inseruit, S. Petrum, episcopum martyrem, hodie commemorat. Verum, inquiet non nemo, nec Martyrologium Romanum, nec Universale Castellani civitatem exprimit, cujus Petrus, quem celebrant, fuerit episcopus. Quo ergo de S. Petro, episcopo martyre, in binis illis Fastis sacris sermo est? An forte de S. Petro, Damasci metropolita, cujus ad annum secundum Constantini Copronymi in sua Chronographia meminit Theophanes? Antequam meam hac super re promam sententiam, quoniam hic usui sæpe futurum est, quod de S. Petro, Damasci metropolita, sanctus ille, Sancto huic coævus, chronographus memoriæ prodit, totum id hic in medium adduco; ac ipsa quidem Græca Theophanis verba huc transcribo, ut ita suum ferre queat eruditus lector judicium de nova versione Latina, quam iis subjuncturus sum, quod antiquitus ab Anastasio bibliothecario novissimeque a Jacobo Goaro sat accurate, ut apparet, Latine reddita non sint.
[2] Sic habent: Ὀυαλὶδ δὲ Πέτρον τὸν ἀγιώτατον μητροπολίτην Δαμαστκοῦ γλωττοτομηθῆναι ἐκέλευσε, ὠς ἀνάφανδον ἐλέγχοντα τὴν τῶν Αράβων καὶ Μανιχαίων δυσσέβειαν. Ἐξώρισεν δὲ αὐτὸν κατὰ τὴν ἐυδαίμονα Αραβίαν, ἔνθα καὶ τελειοῦται μαρτυρήσας ὑπὲρ Χριστοῦ, καὶ τρανῶς ἐκφωνήσας τὴν θείαν λειτουργίαν, ὡς οἱ διηγησάμενοι φασὶν ἰδίαις ἀκοαῖς πεπληροφορεῖσθαι. [S. Petrus, Damasci metropolita, de quo hic Theophanes,] En nunc adornatam a me versionem Latinam: Porro Valid (Arabum scilicet princeps) Petro, sanctissimo Damasci metropolitæ, utpote Arabum & Manichæorum impietatem palam redarguenti, linguam jussit præscindi. Adhæc illum in Felicem Arabiam relegavit; ubi etiam martyrio consummatur, cum Christo perhibuit testimonium, divinumque Missæ Sacrificium clara voce celebravit, uti, qui retulerunt, propriis se auribus percepisse, affirmant. Ita Theophanes; brevi, quæ ad S. Petrum, Damasci metropolitam, spectant, elogio exponens. Inquiro nunc, de quo S. Petro, episcopo martyre, in binis Fastis sacris supra laudatis sermo instituatur. Sanctus Petrus, Damasci episcopus, seu potius metropolita, de quo verbis huc jam transcriptis Theophanes, a Galesinio ad IV Januarii annuntiatur; apud nos autem ad eumdem diem inter Prætermissos refertur hoc modo: “S. Petrus, episcopus Damascenus, martyr.” Galesin. De eo Martyrol. Roman. IV Octobr. Fuerunt itaque, uti ex his verbis nemo non intelliget, in ea opinione Majores nostri, ut per Petrum, episcopum martyrem, qui hodie Romano inseritur, designari existimarint S. Petrum, Damasci metropolitam, ab Arabibus, uti ex Theophane apparet, martyrio affectum.
[3] [designari ostenditur.] Porro eamdem etiam opinionem amplexi sunt Castellanus in Sanctorum Tabula, Martyrologio suo Universali subjecta, & auctor Indicis ad Martyrologium Romanum, anno 1701 typis Moretianis excusum; his autem, uti etiam Majoribus nostris, in eadem sententia jam præiverat Baronius. Etenim in suis, quas Martyrologio Romano adjecit, Annotationibus hodie in Petrum, episcopum martyrem, ita observat: De eodem (Petro scilicet, episcopo martyre) hac die Græci in Menologio (Sirletiano scilicet, quod Menologio Græcorum Baronius semper intelligit) ejusque certamen describunt … Meminit ejusdem (Petri, episcopi martyris) Cedren. in Compend. anno secundo Copronymi. Petrus, de quo ad 2 Constantini Copronymi annum in suo Historiarum Compendio Cedrenus, alius non est, quam S. Petrus, Damasci metropolita, ab Arabibus, teste Theophane, pro fide occisus, ac proin hunc Sanctum hodie celebrari in Romano, Martyrologii Romani reformator compertum utique habuerit, de quibus in hoc Sanctis faceret sermonem, ei ego hic, decessorum meorum motus exemplo, propense assentior, deque S. Petro, Damasci metropolita, ab Arabibus occiso, qui præterea Martyrologio Romano nuspiam alibi inscribitur, hodie in hoc agi, persuasum habeo. Nec, ut contrarium sentiam, movere me potest, quod Petrus, episcopus martyr, a Romano, cui inscribitur, Damasci ponatur; Petrus autem, Damasci metropolita, non ibi, sed in Arabia, uti ex Theophanis verbis, supra huc transcriptis, liquet, vitæ cursum terminarit.
[4] [Hic S. Metropolita a S. Petro Capitolio, Menologio Sirletiano] Cum enim, etsi Damasci non consummarit, inceperit tamen, teste Theophane, Petrus, Damasci metropolita, ibidem martyrium, potuit hinc, etsi etiam cultum ecclesiasticum, Sanctis deferri solitum, ratione cujus posset Damasci poni, ibidem apud Christianos, sub Saracenorum jugo gementes, verosimiliter adeptus non fuerit, diu nihilominus in honorifica celebrique apud illos manere memoria, eaque de causa Damasci a Martyrologii Romani conditoribus reponi. Verum alia longe gravior difficultas hic occurrit. Etenim per hodiernum Romani Martyrologii Petrum, episcopum martyrem, etiam designatur Petrus, Sirletiano Græcorum Menologio hodie inscriptus & Capitolius vocatus. Id verbis num. præced. huc transcriptis a Baronio sat aperte innuitur, patetque vel ex sola de S. Petro, episcopo martyre, Romani Martyrologii annuntiatione, utpote ex elogio, quo Petrus Capitolius in Sirletiano hodie ornatur, maximam partem manifestissime deprompta. Quapropter, cum ex supra dictis per hodiernum Romani Petrum etiam designetur Petrus, Damasci metropolita, ab Arabibus necatus, necesse est, ut hic a Petro Capitolio non distinguatur. At vero est etiam, cur inter Petrum, Damasci metropolitam, & Petrum Capitolium distinctio facienda non immerito queat videri. Hic enim in Sirletiano hodie ita memoratur: Eodem die (IV Octobris) commemoratio sancti martyris Petri Capitolii. Hic, cum sapientia multis præstaret, legitimo matrimonio copulatus, cum tres filios genuisset, monasticam vitam subiit; presbyter vero creatus ab episcopo Bostrensi, tanquam Christianorum magister, accusatus est apud Agarenorum principem. Itaque propter Christi confessionem ad Damascenorum regionem ductus, lingua ei exciditur: sed, cum apertius & velocius loqueretur; dextera manu & pedibus truncatur, postea, effossis oculis, cruci affigitur, atque, abscisso capite, in ignem traditus, in flumen demersus est.
[5] Itaque, si his Sirletiani verbis standum sit, Petrus Capitolius non in Felici Arabia, [aliisque sacris Græcorum Fastis inscripto,] uti de Petro, Damasci metropolita, refert Theophanes, sed in Damascenorum regione gloriosum pro fide martyrium consummavit. Atque hæc prima est ratio, ob quam Petrus Capitolius a Petro, Damasci metropolita, distinguendus queat videri. Alteram nunc addo. Menæa Græcorum excusa, quæ in suo Menologio, moderna Græcorum lingua conscripto, presse iterum de more hic sequitur Maximus Margunius, S. Petrum Capitolium elogio, quod Sirletiano jam dato fere ad amussim consonat, quodque proinde huc non transcribo, hodie etiam celebrant; elogio autem hanc annuntiationem præmittunt: Τῇ ἀυτῇ ἡμέρα τοῦ ἀγίου μάρτυρος Πέτρου Καπετωλείων, id est ,Eodem die sancti martyris Petri Capitoliorum; qui sensus utique imperfectus est ac mutilus; vocabulo autem episcopi aut alio synonymo, proxime post vocem Capitoleorum adjecto, videtur supplendus. Menæa enim, ut mihi equidem apparet, illo significatum volunt, Petrum, quem memorant, Capitoleorum fuisse episcopum. Ita autumo, quod idem Petrus, qui in Menæis, hodie etiam in Menologio Basiliano memoretur; in elogio autem, quo in posteriori hoc sacro Græcorum monumento ornatur, Capitoleorum fuisse episcopus, diserte affirmetur. Jam vero, cum id ita sit, simulque S. Petrus, Damasci metropolita, quem Theophanes, laudat, Capitoleorum episcopus haud fuerit, consequens est, ut hic Sanctus Metropolita a Petro Capitolio, si modo Menæis ac præsertim quidem Basiliano Menologio certa sua consiet fides, indubie sit diversus. Atque ita, studiose lector, bina jam habes argumenta, quæ Petri, Damasci metropolitæ, a Petro Capitolio distinctionem suadere sint nata. An plane etiam eam evincant, nunc inquiro.
[6] Nullum monumentum, nullus auctor antiquus Petri cujuspiam, ab Arabibus pro fide occisi, qui Capitoleorum episcopus fuerit, mentionem uspiam facit; Menæa autem & ambo Menologia jam laudata, [diversus, seu distinctus,] quæ Petrum, qui Capitoleorum episcopus fuerit, exstitisse innuunt, certam atque indubitatam fidem non merentur hac in re, utpote quæ omni antiquitatis testimonio destituta, ac præterea aliunde in dubium revocari queat, prout jam nunc ostendo. Secundum Menologium Basilianum, cujus pariter de S. Petro, Capitoliorum, ut ait, episcopo, elogium huc transcribere visum non est, ἐλλὴν, id est, ethnicus seu gentilis (perperam enim in editione, studio & opera Eminentissimi Annibalis Albani adornata, Græcus vertitur) fuit is S. Petrus, multosque ethnicorum, cum jam Christi doctrinam fuisset amplexus, ad fidem convertit; at vero si Menæa Sirletianumque, quod ex his, ut apparet, est depromptum, Petri Capitolii elogium spectes, hic Sanctus e Christianis parentibus natus, nec umquam ethnicus fuisse, videtur. Adhæc secundum Basilianum idem S. Petrus ab idololatris, mota in Christianos persecutione, fuit occisus; verum secundum Sirletianum & Menæa non ab idololatris, sed ab Agarenis seu Saracenis, qui utique idololatræ non erant, fuit id perpetratum. Scriptores adeo, qui sacros illos Græcorum Fastos condiderunt, inter sese hic plurimum dissident, fasque proinde videtur suspicari, nullum ex his habuisse, quæ ad S. Petrum, quem celebrant, spectarent, sufficienter comperta. Hinc porro dubitari etiam, ut apparet, non immerito potest, an non iidem sacrorum Fastorum conditores, qui præterea sæpissime alibi a vero deprehenduntur devii, e civitate Capitoleiensi, in qua, ut Menæa tradunt, S. Petrus, Capitolius inde dictus, natus & enutritus est, civitatem aliam, cui is episcopus præfuerit, perperam fecerint; item an non Damascenorum regionem, in qua S. Petrus, Damasci metropolita, incepit martyrium, pro Felici Arabia, in qua id consummavit, inepte notarint. Forte itaque nullus umquam S. Petrus, qui Capitoliorum fuerit episcopus, in rerum natura exstitit, ac proin is, quem sacri Græcorum Fasti celebrant, alius forsan non est, quam Petrus, Damasci metropolita, uno atque altero aut forte etiam pluribus falsis coloribus per Græcos depictus.
[7] [utut secus sentire videatur Lequienus, forsan non est:] Quod ut quis credat propensius, moveri etiam potest ex eo, quod saltem Theophanem inter & laudatos sacros Græcorum Fastos quantum ad primum, quod S. Petrum, Damascimetropolitam, & S. Petrum Capitolium apud Damascenos subiisse narrant, supplicii genus, hujus causam miraculumque Sancti, absque lingua loquentis, sat recte conveniat. Lequienus nihilominus in suo Oriente Christiano Petrum, Damasci metropolitam, a Petro Capitolio distinguere videtur. Illum enim Operis illius tom. 2, col. 836 & seq. Damascenos inter metropolitas; hunc vero tom. 3 col. 718 Capitoleienses inter episcopos recenset. Adhæc posteriori e binis hisce locis dubitare se, innuit, num Petrus, quem Menologium Basilianum & Sirletianum seu Canisianum memorant, Capitoliadis reipsa episcopus fuerit, & quandonam martyrium subierit. Quam ob rem, cum priori loco S. Petri, Damasci metropolitæ, necem, ut apparet, anno 743 affigat, videtur utique vel ex hoc solo capite Petrum Damasci metropolitam, a Petro Capitolio facere diversum. Verum, quidquid sit de Lequieni hac in parte sententia, Baronius equidem, uti ex jam dictis facile colliges, & Castellanus in sua Sanctorum Tabula supra citata, Petrum, Damasci metropolitam, cum Petro Capitolio opinantur esse eumdem, ego autem, rationibus jam adductis impulsus, binis illis scriptoribus non illubenter assentior; quod nihilominus sub hac restrictione dumtaxat facio, ut eorum opinionem omnino certam non asseram. Jam vero, si hæc veritati reipsa forte consonet, in Martyrologio Romano aliisque etiam omnibus Fastis sacris tam Petrus Capitolius, quam Petrus Damasci metropolita, memorari utique dignus erit; quod si autem contra a veritate sit devia, iisdem omnibus Fastis sacris solus Petrus, Damasci metropolita, de cujus sanctitate e Theophane, integræ fidei scriptore, constat, inscribi certo merebitur, non etiam Petrus Capitolius; utpote qui sic e solis sacris, qui subinde etiam indignos Sanctis accensent, Græcorum Fastis notus fuerit; quibus cum insuper absque temporis nota sit inscriptus, dubitare etiam sinet, an ante, an post exortum Photianum schisma floruerit, ac proin an cultum ab orthodoxis Græcis sibi delatum umquam habuerit.
[8] Atque hinc est, cur ea dumtaxat, quæ ad Petrum, [fuit autem, quod Arabum impietatem palam argueret,] Damasci metropolitam, pertinent, dilucidare jam nunc aggrediar. Passus est hic Sanctus noster, quod Arabum seu Saracenorum, Manichæorumque impietatem, uti Theophanes num. 2 docet, palam redargueret. Arabes scilicet seu Saraceni Mahometanæ sectæ assectæ, seculo octavo, quo Sanctus Damascenæ ecclesiæ episcopus præerat, in tota late Syria, inque ipsa amplissimæ regionis hujus civitate Damasco dominabantur. His vivebant immixti repullulantes denuo impiæ non minus sectæ homines, Manichæi, qui subinde etiam Mahometanos Arabum principes adversus fideles Catholicos exstimulabant. Sedulam interim pro fide tutanda curam gerere non destitit sanctus Præsul. Testatum id adhuc faciunt duo Opuscula, a Joanne Damasceno jussu ejus conscripta. Ambo exstant tom. 1 Operum, quæ, S. Joannis Damasceni nomine inscripta, Lequienus anno 1712 in lucem publicam dedit, a pag. 390 usque ad pag. 429 inserta. Alterum complectitur fidei professionem, hæreticæ pravitati sane plurimum adversam, quam emisit, Petroque, Damasci metropolitæ, tradidit Elias episcopus, qui ab hæresi ad orthodoxam fidem, adnitente, ut apparet, S. Petro, Damasci metropolita, erat conversus; alterum insignis est adversus Jacobitas hæreticos libellus, nomine Petri, sanctissimi episcopi Damasci, ad episcopum Tudarææ Jacobitam destinatus. Porro S. Joannes Damascenus S. Petri, metropolitæ sui, sincera circa Christi fidem animi sensa in binis illis Opusculis indubie expressit, ac proin, cum hæc nihil non plane orthodoxum contineant, non modo eximiam ejus pro Ecclesiæ doctrina curam, verum etiam intaminatam fidem, qua duas inter spurcissimas sectas medius eluxit, manifestissime produnt. At vero, cum ad summam fidei puritatem parem insectandi hæreses ardorem adjungeret, veram Christi fidem deprimi, impiaque dogmata tenere principatum, non ferens, Mahometanos juxta ac Manichæos palam redarguere, non formidavit. Verum, re sive ab his, sive ab illis ad Mahometanum Arabum principem seu chalifam delata, jussit hic sanctissimo Viro linguam præscindi, itaque mutilatum in Arabiam Felicem relegavit.
[9] Princeps ille Arabum, qui Theophani Valid, supra Ὀυαλὶδ, [anno 743,] dicitur, Elmacino & Abul-pharaio infra citandis est Walid, aliasque adhuc nominis sui efformationes sortitur, uti apud nos tom. 3 Februarii in Petro Majumeno num. 5 exponitur; quo propterea, studiose lector, te remitto, ad annum, quo Sanctus noster passus sit, determinandum modo festinans. Theophanes, ubi verbis num. 2 huc transcriptis S. Petri, Damasci metropolitæ, relegationem ad annum secundum Constantini Copronymi narravit, mox etiam ad eumdem annum S. Petri Majumeni refert martyrium. Quo ergo Christi anno in Felicem Arabiam relegatus est Sanctus noster, eodem etiam, etsi, ut apparet, paulo serius, Petrus Majumenus gloriosam pro fide mortem oppetiit. Hanc Bollandus noster tom. 3 Februarii jam cit. in Petro Majumeno cum anno Christi 743 componit; eamdem autem Augustinus Lubin in Tabulis suis ecclesiasticis, Martyrologio Romano adjectis, pag. 330 aliique nonnulli recentiores, utut Bollandum sibi prælucentem habuerint, anno æræ Christianæ 742 innectunt. Verum Bollandus pro martyrii, a Petro Majumeno tolerati, epocha annum 743 recte assignat; quod ut tandem extra controversiam ponam, simulque ad tempus, quo ad Dominum migrarit Sanctus noster, definiendum viam sternam, fuisse hunc eo ipso anno 743 in Felicem Arabiam a Valid, Saracenorum seu Arabum principe, relegatum, paulo operosius jam nunc ostendere, operæ pretium existimo.
[10] [uti ex initi a Valid secundum Elmacinum,] Elmacinus, scriptor Arabs, qui sub finem seculi XI & initio sequentis floruit, in sua Saracenica seu Saraceno-Arabum historia, e scriptoribus, uti in Prologo indicat, antiquioribus desumpta, lib. 1, cap. 18 de Walido, qui Sanctum nostrum relegavit, secundusque exstitit hujus nominis Arabum princeps seu chalifa, ita memorat: Hic cognominatus fuit Abulabbas; & creatus est chalifa eo die, quo obiit patruus ejus Hisjamai, (quod ita præcepisset illi pater ejus Jezidus, ut Hisjamo nempe succederet) id est, sexto nempe Rabii posterioris, anni 125 Hegiræ. Hisjamus ergo, seu Isamus, ut scribit Theophanes, proximus Walidi secundi in Arabum seu Saracenorum principatu decessor, anno Hegiræ 125, sexto Rabii posterioris die excessit e vivis, eoque ipso die ei in chalifatum suffectus primum est Walidus. Annus Arabicus seu Hegiræ 125 anno æræ Christianæ 742, quarta Novembris die initium; anno vero sequenti, vigesima quarta Octobris die, finem accepit. Rabii ergo posterioris, qui quartus est anni Arabici mensis, dies sexta anno Hegiræ 125 in sextam Februarii nostri, ut computanti patebit, diem incidit. Walidus itaque non ante annum Christi 743, ad sextam Februarii diem provectum, Arabibus seu Saracenis dominari incepit. Certum hoc apparet atque indubitatum; neque enim est, cur hic mendi suspectus habeatur Elmacini calculus. Errores quidem chronologicos in patriarcharum Alexandrinorum Chronologia, quam Elmacinus suppeditat, non paucos nec leves cubare, Sollerius tom. V Junii in chronologica eorumdem patriarcharum Historia loco non uno dilucide ostendit; ast simul in hac num. 370 ingenue fatetur, scriptorem illum in iis, quæ ad gentem suam spectant, accuratum in paucis esse chronographum. Facem nobis, inquit, præferet Elmacinus, rorum Saracenicarum scrutator diligentissimus, & in observanda temporum ratione in iis, quæ ad gentem suam spectant, in paucis accuratus.
[11] Quam ob rem, cum de tempore, quo Saracenorum chalifa principatum sit exorsus, [cui etiam Theophanes & Abulpharajiu suffragantur,] faciamus sermonem, ac proin versemur in re, quæ utique ad Saracenos seu Arabes, Elmacini gentem, pertinet, non est, cur hic eum in debita observanda temporum ratione non accuratum, putemus, aut forte etiam in ea erroris habeamus suspectum. Adhæc Elmacino, quem etiam in chronologica Patriarcharum Hierosolymitanorum Historia, tom. III Maii præfixa, num. 152 Papebrochius noster ab accuratione commendat, Abulpharajius juxta ac Theophanes suffragatur. Hic enim ad annum tertium Constantini Copronymi scribit, Validum, unico imperii anno expleto, Arabum factione XVI Aprilis die violenta nece e vivis esse sublatum; quod proinde anno Christi 744 (hunc enim designat tertius, mense Aprili notatus, Constantini Copronymi annus) evenisse prodit. Jam vero, cum annus seu menses duodecim, a XVI Aprilis anni 744 ordine retrogrado computati, deducant dumtaxat ad anni 743 Aprilem, optime sane cum Theophanis calculo convenit, ut Validus seu Walidus ante VI diem Februarii anni 743 Arabibus dominari non inceperit, ac proin Elmacino, qui ex dictis Walidum non ante hoc tempus dominari cœpisse, docet, sanctus ille chronographus suffragatur. Quod jam ad Abulpharajium attinet, hic in sua dynastiarum Historia pag. 136 hæc prodit memoriæ: Interfectus est (Walid secundus, Arabum chalifa) biduo ante finitum Giomadam posteriorem, anno (Hegiræ scilicet) centesimo vicesimo sexto. Chalifatu functus est annum & tres menses. Annus 126 Hegiræ a XXV Octobris anni 743 usque ad XII Octobris anni 744 excurrit, diesque antepenultima Giomadæ posterioris, seu, ut ab aliis scribitur, Jomadæ, qui sextum anni Arabici mensem constituit, incidit in anni 744 sextam decimam Aprilis diem. Walid itaque etiam ex Abulpharajii calculo XVI Aprilis die, anno 744 diem extremum obiit: licet autem is scriptor addat, chalifatu functum esse Walid annum unum, menses tres, hocque temporis spatium, ordine retrogrado computatum, deducat ad diem, qui sexta Februarii anni 743 sit anterior, Elmacino tamen suffragatur ex eo, quod equidem ejus ex calculo initium initi a Walido principatus cum anno 743 concurrat.
[12] Adhæc potest Abulpharajius e tribus mensibus incompletum tertium, [principatus initio probatur, in Arabiam relagatus:] cui, ut completus esset, dies tantum septem aut octo deerant, accepisse pro completo; quod a plurium scriptorum more non abhorrere, eruditorum etiam vulgo notum est. Quod si vero id ita reipsa fecit Abulpharajius, ad amussim consonat Elmacino, qui loco citato de Walido etiam ita notat: Imperavit annum unum, menses duos & dies viginti duos; quod tempus, a XVI Aprilis anni 744, quo secundum Theophanem & Abulpharajium Validus sen Walidus fuit occisus, ordine retrogrado computatum, deducit ad anni 743 sextam Februarii diem, ad quam principatus, a Walido initi, principium jam supra retulerat præfatus scriptor, quo, ut opinor, ob jam dicta nemo non stet. Certum itaque ac fixum jam maneat, Walidum non ante anni 743 sextam Februarii diem Saracenis dominari cœpisse. Jam vero, cum S. Petrus, Damasci metropolitæ, (ad hoc enim, ob quod initi a Walido principatus initium operose hic definii, jam progredior) a Walido in exsilium, lingua præcisa, pulsus fuerit, id utique non ante anni 743 sextam Februarii diem evenit. Atque ita quidem jam tempus, post quod Sanctus noster in Felicem Arabiam relegatus fuit, definii: nunc illud, ante quod etiam hoc evenit, pariter definio. Theophanes ad annum 2 Constantini Copronymi relegationem Sancti cum Indictione undecima componit; quam ob rem, cum hic chronographus annorum & Indictionum initium a Kalendis Septembris repetat, fueritque Indictio undecima a Kalendis Septembris anni 742 usque ad Kalendas Septembris anni 743 in cursu, consequens est, ut Sanctus ante posterioris hujus anni Kalendas Septembrias relegatus fuerit, ac proin ex dictis eo tempore, quod anno 743 inter sextam Februarii & primam Septembris diem medium effluxit; quando etiam omni dubio procul accidisse S. Petri Majumeni martyrium ex jam supra dictis facile colliges.
[13] [ubi etiam vitam eodem, ut apparet, anno terminavit,] Verum enim vero eodemne etiam anno 743, temporeque, quod tunc inter Septembrem & sextam Februarii diem intercessit medium, Sanctus noster felici e vivis excessu ad Superos migravit? Rem ita se habere, ex Theophane equidem apparet. Etenim (adi num. 2) ubi is auctor scripsit, ἐξώρισεν δὲ αὐτὸν κατὰ τὴν ἐυδαίμονα Αραβίαν, relegavit (Walid) eum (sanctum Petrum) in Felicem Arabiam, mox subdit: ἔνθα καὶ τελειοῦται, Ubi etiam (S. Petrus scilicet) martyrio consummatur; verbum autem præsentis temporis τελειοῦται, consummatur martyrio, verbo præteriti temporis relegavit hic subjectum, facere videtur sensum parum aptum. Quis enim apte dictum putet, S. Petrus, Damasci metropolita, anno 2 Constantini Copronymi Indictione undecima in Arabiam Felicem relegatus est, ubi etiam consummatur martyrio? Hinc Theophanes verbo præteriti temporis, relegavit, verbum præsentis temporis, consummatur, eo fine, eaque ratione, quæ ab eo ineptæ locutionis notam removet, subdidisse videtur. Fecerit id scilicet, ut ita Sanctum nostrum, quem anno secundo Constantini Copronymi, Indictione undecima in Felicem Arabiam relegatum docet, ibidem etiam eodem anno eademque Indictione consummatum fuisse martyrio, significaret. Quod si enim is chronographus scripsisset, Ἔνθα καὶ ἐτελειώθη, Ubi etiam consummatus est martyrio, nihil omnino, ut mihi equidem apparet, impedimento fuisset, quo minus Sancti obitus ultra annum secundum Constantini Copronymi undecimamque Indictionem potuisset differri; cum autem scripserit, Ἔνθα καὶ τελειοῦται, Ubi etiam consummatur martyrio, Sancti obitus non serius quam secundo Constantini Copronymi anno Indictioneque undecima potest locari. Ita existimo, quod de iis, quæ anno illo Indictioneque gesta sunt, ibidem agat Theophanes, soleantque chronologi, cum de rebus ad annum aliquem gestis tractant, ea dumtaxat, quæ hoc ipso anno, non, quæ etiam sequentibus evenere, præsentis temporis verbis exprimere. Itaque Sanctus noster anno secundo Constantini Copronymi, Indictioneque undecima, uti ex Theophane videtur, consummavit martyrium; quod proin etiam anno 743, inter sextam Februarii diem & Kalendas Septembris, evenit, uti ex jam supra dictis pronum est colligere.
[14] [quamquam interim de die.] Hinc porro jam consequitur, ut dies S. Petro, Damasci metropolitæ, emortualis non sit IV Octobris, qua eum Romano hodierno inscriptum statuunt Baronius, Castellanus aliique supra laudati. Partim nihilominus ex hodierna Romani annuntiatione, qua Petrus, episcopus martyr, annuntiatur, factum reor, ut etiam Castellanus, qui jam tamen ad XXI Februarii S. Petri Majumeni martyrium cum anno 743 recte conjunxerat, Sancti nostri martyrium anno 742 perperam illigarit. Cum enim hinc quidem Sanctum hodie Romano inseri; illinc autem ejus martyrium cum Indictione undecima a Theophane componi, cerneret, id anno 742 innectendum censuit, quod secundum Theophanem hoc anno, non sequenti, quarta Octobris dies cum Indictione undecima congruat. At vero, inquiet modo nonnemo, dubitandum quidem ob jam supra dicta non apparet, quin Sanctus quartam Octobris diem anni 742 emortualem haud habuerit; verum, cum ex dictis eo temporis spatio, quod a VI Februarii die ad Kalendas Septembris anno 743 excurrit, martyrium consummarit, diesne huic definita, quæ in dicto temporis spatio comprehensa sit, assignari potest? S. Petrus, Damasci metropolita, posteriori Kalendario Coptico Seldeni ad XV Februarii inscribitur; hinc autem quis forte existimet, de Sancto nostro, utpote qui etiam fuerit Damasci metropolita, in laudato Kalendario esse sermonem. Verum in Opere nostro ad præfatum Februarii diem in Prætermissis hæc leguntur: “Petrus metropolita Damasci,” inscriptus posteriori Kalendario Coptico Seldeni. Quis sit, nescimus. Occisus est ab Arabibus Damasci S. Petrus Majumenus, sive, ut in Romano Martyrol. scriptum, Mavimenus, XXI Febru. aliusque S. Petrus episcopus Damascenus (qui hic est fortassis) IV Octobris.
[15] Dubitarunt ergo, uti ex his verbis liquet, Majores nostri, [quo id accidit,] an Petrus, Damasci metropolita, posteriori Kalendario Coptico Seldeni inscriptus, esset S. Petrus, episcopus Damascenus, hodie in Romano annuntiatus. Quam ob rem, cum hunc cum Petro, Damasci metropolita, quo de hic agimus, pariter fecerint eumdem, simul etiam an hic & Petrus, Damasci metropolita, in Kalendario Coptico Seldeni memoratus, unus idemque sit, revocarunt in dubium. Et vero, cum Petrus metropolita, a nostro diversus, vir apprime Catholicus, Damascenam ecclesiam, ut Lequienus in suo Oriente Christiano tom. 2, col. 835 docet, Anastasio imperatore, moderatus sit, alius forsan ab hoc in Kalendario Coptico Seldeni Petrus Damasci metropolita non annuntiatur, ac proin non immerito potest ambigi, an hic a nostro diversus non sit. Sed, fac tamen, diversum non esse, nec sic tamen certum evadet, Sanctum nostrum XV Februarii die felici e vita transitu evolasse ad Superos; uti enim sacri Latinorum Græcorumque Fasti Sanctos non iis semper diebus, quibus hi vita functi sunt, commemorant, ita nec Fasti Coptici id faciunt. Argumento est, quod S. Petrus, Damasci metropolita, qui Kalendario Coptico Seldeni ad XV Februarii inscribitur, in Kalendario item Coptico Jobi Ludolfi ad XXI mensis ejusdem annuntietur; ut sane, nisi forte utrobique, contra ac verisimile apparet, de diversis esse sermonem, velis, in altero e binis hisce Kalendariis non eo die, quo obiit, celebretur.
[16] [uti etiam de mortis genere merito dubites.] Nec est, quod certe in Kalendario Seldeni verum diem, quo Petrus, Damasci metropolita, seu, ut tantisper dedimus, Sanctus noster migrarit ad Dominum, assignari arguas ex eo, quod Petrus Majumenus, qui paulo ante Sanctum nostrum vita functus, ex Theophane videtur, Romano hodierno ad XXI Februarii diem sit inscriptus; qui enim, quæso, S. Petrum Majumenum die illo subiisse martyrium, sat certo probabis? Omnibus itaque expensis, quo die Sanctus vitam cum morte commutarit, incertum apparet. Nec etiam, qui id factum sit, indubitatum existimo. Quamvis enim Sanctum martyrio finiisse vitam, num. 2 indicare videatur Theophanes, ad significandam tamen Sancti consummationem seu obitum utitur verbo τελειοῦσθαι, quod subinde non martyrio, sed morte dumtaxat consummari, significat. Adhæc genus supplicii, quo Sanctus vitam terminarit, ne obscure quidem verbo ullo indicat. Romanum quidem, num. 1 productum, enumerat varia supplicia, quibus post linguæ resectionem Petrus quem memorat, martyrium consummarit; verum hæc dumtaxat habet ex Menologio Sirletiano, aliisque Fastis Græcorum sacris supra laudatis; quapropter, cum hi ex dictis, si Petrus Capitolius cum Sancto nostro, uti forte revera est, unus sit atque idem, non unum in hujus elogio admittant errorem, est utique, cur ambigatur, an Sanctus noster iis suppliciis, quæ Romanum enumerat, affectus migrarit ad Dominum. Verum, utut id ita sit, Græcum nihilominus præsentis temporis verbum τελειοῦται Latino interpretatus sum martyrio consummatur, Sanctumque appellavi martyrem; idcirco autem id feci, quod, quamquam quo genere martyrii, imo etiam, an martyrio Sanctus in Arabia vitam terminarit, non omnino appareat certum, ex Theophane tamen probabile autumem, reipsa id martyrio, novisque accidisse suppliciis, quæ forte diversa non fuerint a suppliciis, quæ Romanum sæpiusque laudati Græcorum Fasti recensent.
DE S. MAGDALVEO EPISC. CONF.
PROPE VIRODUNUM IN LOTHARINGIA.
PROBABILIUS ANNO DCCLXII.
Commentarius Prævius.
Magdalveus episc. conf. prope Virodunum in Lotharingia (S.)
AUCTORE C. B.
§ I. Varia nominis efformatio, memoria in Fastis sacris & apud scriptores, e quorum uno Acta edenda.
Haud procul a Viroduno seu Veroduno, aut etiam Virduno, celeberrima Galliæ Belgicæ civitate, cujus brevis apud nos tom. 2 Junii, [Sanctus, cujus nomen varie effertur,] pag. 974 datur notitia, ad dextram Mosæ ripam Septemtrionem versus situs est vicus, Latine Nova-Villa, Gallice Neuf-ville nuncupatus, non tam frugum ubertate, quam felici S. Magdalvei obitu memorabilis. Hic sanctus Verodunensium Antistes, qui Gallice Mauve aut etiam Mauvis appellatur, varias apud varios scriptores sortitur Latinas nominis sui efformationes. Ab aliis enim Madelvæus, Madelveus aut Madalveus seu Madalfeus; ab aliis autem Magdalveus seu Magdelveus aut etiam Magdelvæus effertur. Sunt quoque, a quibus (verosimillime tamen corrupte) Maduleus, Madulutus, Madalneus, Magdalucus, Madaleveus, Maldaveus, aut etiam tandem Madulphus vocitetur. At vero, sciscitabitur non nemo, quænam e diversis hisce Sancti nomenclationibus amplectenda est? Labbeus tom. 6 Conciliorum, col. 1702 Fragmentum conventus Attiniacensis, sub Pipino Brevi, Francorum rege, celebrati, simulque episcopos septem supra viginti, abbatesque septemdecim, ei subscriptos, adducit in medium; comparet autem illos inter Sanctus noster, vocaturque Madalfeus. Quapropter, cum monumentum, in quo Sanctus occurrat, conventu illo Attiniacensi antiquius haud reperiatur, est sane, cur appellandus videatur Madalfeus. Attamen, cum ejus nomen ibidem ex sola forte amanuensium oscitantia ita scribatur, nuncque communiter ab eruditis exaretur Madelveus aut Magdalveus, præstare videtur, ut altero e binis hisce modis efferatur; & posteriorem quidem ego hic deligo. Quamquam enim in antiquo, quod anno 1625 est impressum, Virdunensi Breviario sit Madelvæus, atque insuper ab Hugone Flaviniacensi, seculi undecimi scriptore, plerumque signetur Madelveus, in antiquiori tamen, quod apud nos exstat, quodque anno 1554 excusum notatur, Virdunensi Missali est Magdalveus. Adhæc apud Acherium tom. 12 Spicilegii, pag. 258, unius dumtaxat litteræ discrimine Magdelveus scribitur a Berthario seu Bercario, qui scriptorum omnium, qui de Sancto tractasse noscuntur, longe est antiquior.
[2] Hisce de multiplici Sancti nomenclatione, ne ad hanc in decursu studiosus lector hæreat, [variis Fastis sacris inscribitur, binisque prolixioribus,] jam præmissis, ad rem ipsam progredior; quod ut præstem a monumentis scriptoribusque præcipuis, Magdalveum commemorantibus, duco initium. Sanctus tam heri quam hodie variis Fastis sacris inscribitur. Fasti, quibus heri seu ad diem præcedentem inseritur, enumerati jam sunt in ejusdem diei Prætermissis, a quo etiam die ad hodiernum, & merito quidem, utpote quo obiit atque apud Virdunenses colitur, fuit remissus; Fasti vero, in quibus hodie celebratur, duo inprimis sunt Usuardi aucti, alter Greveni, alter Molani, seu potius eorum, qui posteriores anni 1573 & anni 1583 Molani editiones curarunt. Accedunt Florarium nostrum Ms., Catalogus Generalis Sanctorum Ferrarii, Martyrologium Universale Castellani, Fasti Sanctorum Rosweydi & Martyrologium Parisiense. Atque hæc quidem omnia Hagiologia Sanctum hodie absque addito elogio dumtaxat annuntiant; bina autem etiam sunt, quæ annuntiationi, qua Magdalveum hodie memorant, elogium subjungunt; alterum, quod Martyrologium Gallicanum vocatur, ab Andrea Saussayo; alterum, quod Sanctorum Canonicorum Natales inscribitur, a Constantino Ghinio contextum; qui posterior hagiologus cur etiam S. Magdalveo inter sanctos canonicos locum concedat, infra aperiam. Describo nunc tam elogium, quo is, quam elogium, quo Saussayus Sanctum exornat.
[3] [quæ hut ex Saussayo] Postremum sic habet: Veroduni in Lotharingia sancti Magdaluci, illius civitatis episcopi & confessoris. Hic eadem in urbe natus, ab ineunte ætate eruditus literarum studiis, maxime vero divinarum Scripturarum scientia, Christo carnis suæ integritatem consecravit. Obque castissimos mores in clerum cooptatus, obeunte diem Agronio Virdunensi præsule, Pipino rege omnium votis annuente, ejus in locum suffectus est. Sedem, quam desolatam invenit bellorum turbinibus, sanctorum operum admirandorumque splendore, pristino decore reparavit. Hinc devotione fervens, Christi cunabula ac funera, profectus Hierosolymam, visitavit: ubi susceptus ab Eusebio patriarcha ob spectatam sanctimoniam religiosis muneribus oneratur. Quæ reversus ad propriam civitatem in sacrario summi templi Deiparæ ubi decenter collocasset, tandem virtutes virtutibus accumulans, Vir Deo dignus, in beatæ mortis requie obdormivit. Mox ac spiritum efflavit Sanctus Præsul, duæ columbæ nive candidiores ab æthere, cunctis videntibus, lapsæ super crucem, quæ ante corpus ejus posita erat, sederunt; & per omnes exequiarum moras, usque quo traditum est sepulturæ, manserunt, sicque intuentibus, qui astabant, iterum poli secreta petierunt. Cum autem sepulchrum ejus quotidianis virtutum prodigiis coruscaret, & crebris populorum frequentaretur excubiis, quadragesimo post obitum suum anno sacrum ejus corpus a Petro antistite exhumatum, velut soporatum & vivens, candoreque liliorum ac roseo rubore respersum, miroque fragrans odore inventum est: quibus indiciis meritorum ejus magnitudo decusque gloriæ, qua Beatus fruitur apud Deum, apparuit.
[4] Primum vero his verbis concipitur: Viroduni S. Magdalvei episcopi XXIII. [& Ghinio transcribuntur, elogiis ornatur.] Hic litteris eruditus, virginitatem suam Deo vovit; factus episcopus, sedem suam, bellorum turbine desolatam, inveniens, Deo adjuvante, doctrina & opere reformavit: sepulchrum Domini devote visitavit, & dum esset in mari, exortam tempestatem oratione sedavit. Reversus ad propria, virtutes virtutibus accumulans, in senectute bona ad Christum transivit, & statim duæ columbæ, videntibus cunctis, e cœlo elapsæ, super crucem, quæ ante corpus ejus erat, quiescentes, usque ad funus expletum perstiterunt; inde, admirantibus cunctis, cœlum repetierunt. Cum autem ad sepulchrum ejus magis ac magis miracula coruscarent, post quadragesimum annum illud reserantes, ut corpus elevarent, invenerunt illud omnino ïncorruptum, veluti soporatum, & vivens, candore liliorum & roseo colore respersum, odorem suavissimum spirans. Sedit annos pene 27. Obiit autem ann. Dom. DCCLXII. Duo hæc Sancti Elogia omni ex parte probanda non videntur, uti ex infra dicendis quilibet intelliget. Verum, utut id ita sit, Saussayus & Ghinius, horum conditores, aliique hagiologi supra laudati Magdalveum, Verodunensem episcopum, veluti Sanctum, Fastis sacris a se concinnatis merito inseruere. Etenim pro Viri hujus sanctitate tam valida, uti ex dicendis quisque haud difficulter colliget, argumenta militant, tamque antiquus illius apud Verodunenses cultus ecclesiasticus certus est atque indubitatus, ut vix dubitem, quin, si vel hunc solum habuissent compertum, qui Romanum hodiernum reformarunt, fuissent in hoc S. Magdalveo, utut Martyrologiis Classicis non inscripto, hodiernos inter Sanctos locum concessuri. A Fastis sacris, quibus Sanctum jam docui insertum, ad scriptores, qui ejus Acta sive compendio sive prolixiori narratione sunt complexi, aut Magdalvei etiam dumtaxat meminere, sermonem jam converto.
[5] Duo hic præsertim commemorandi veniunt, quorum tamen neuter Sancto nostro fuit æqualis aut etiam suppar. [Bertharius in brevi, quam contexuit, episcoporum Virodunensium] Alter est Hugo, Flaviniacensis abbas, alter vero Bertharius, seu, ut ab aliis scribitur, Bercharius, ecclesiæ Virdunensis presbyter. Hic, qui Hugone Flaviniacensi multo est antiquior, centum nondum annis a felici S. Magdalvei obitu elapsis, seculoque nono, uti ipsemet in sua Chronographia indicat, ultra mediam sui partem jam provecto, est natus. A teneris unguiculis fuit in Ecclesiæ Virdunensis schola educatus, ibique, uti ipsemet docet, sub Berhardo episcopo, statutisque ab hoc moderatoribus humanas divinasque litteras didicit. Cum seculi decimi initio primaria seu cathedralis Virdunensis ecclesia infelici incendio, quo chartas suas fere omnes, aliaque monumenta amiserat, fuisset consumpta, animum ad scribendum appulit, sibique, ut aliquot saltem ecclesiæ Virdunensis historiæ Fragmenta, uti ipsemet initio indicat, posterorum memoriæ servaret, laborandum duxit. Hunc in finem eo ipso tempore, uti apud nos tom. 2 Februarii in S. Paulo Virdunensi episcopo, num. 1 & 2, apud Acherium tom. 2 Spicilegii recencentioris editionis pag. 233, ac tandem apud Historiæ Litterariæ Franciæ scriptores tom. 6, pag. 154 probatum invenies, compendio in litteras misit, quidquid de episcoporum Virdunensium serie rebusque præcipuis per hos gestis vel in antiquis scriptoribus monumentisque legerat, vel facta sibi a sidelibus traditione acceperat. Verane ubique ex hisce fontibus hauserit, pro certo quis asserat? Falsa forte etiam subinde hausisse, non immerito forte quis suspicetur vel ex eo, quod cum Gregorio Turonensi in iis, quæ hic sanctus historicus de Desiderato, nono Virdunensium episcopo, lib. 3, cap. 34 memoriæ prodit, exacte non congruat. A sinceritate nihilominus, judicio rerumque, quas scripsit, delectu commendari certo meretur. Opere illo, quod Acherius tom. 12 Spicilegii anno 1675 primo typis in lucem protulit, quodque Dadoni, Virodunensi episcopo auctor inscripsit, omnes omnino, qui Virodunensem ecclesiam, a prima hujus origine ad usque seculi decimi initium, moderati sunt, episcopos complectitur.
[6] [Historia Vitæ Sancti compendium,] Alios ex his nominetenus dumtaxat, alios, adjecto etiam brevi vitæ eorum compendio, recenset. Posteriores inter locum tenet S. Magdalveus; in cujus enarrandis Actis, utut, spectata compendiosa, quam sequitur, scribendi methodo, paulo sit prolixior, re tamen vera brevissime illa pertractat. Utcumque nihilominus brevis sit, brevitatem ejus ferrem facilius, si modo res, quas narrat, pluribus notis Chronicis communiret, in iis, quas suppeditat, ubique sibi sat certo constaret, sicque easdem in præsenti instituto absque omni scrupulo sequi liceret. Verum hoc fieri non posse, patescet ex iis, quæ, cum in annum Sancti nostri emortualem inquiram, adducam in medium. Porro, etsi ex dictis Bertharius ubique veritati forte non consonet, cum tamen uno dumtaxat circiter seculo post Sancti nostri obitum floruerit, eoque scriptorem, qui de Magdalveo tractet, nec meliorem, nec antiquiorem habeamus, iis omnino standum puto, quæ in suo, quod de Sancto nostro exhibet, compendio tradit. Hoc in ipso hujus Commentarii limine, quod in decursu sæpius citandum atque cum Vita edenda comparandum sit, jam nunc huc transcribo. Sic habet: Post hunc (Pepponem seu Popponem, Virodunensem episcopum) exstitit Volscisus episcopus, & Agroïnus episcopus, & post istum fuit multis diebus episcopatus vacuus. Deinde exstitit domnus Magdelveus episcopus, qui fuit de familia hujus (Virodunensis scilicet) ecclesiæ, & exstitit Vir sanctus & justus, cujus industria & studio fertur per precariam obtinuisse eum Vuasnaum & Vuarnunci curtem, & Ramisbatium, & alia plurima, sicut egomet in Cartis ejus manibus roboratis legi.
[7] Cujus etiam tempore domus istius (cathedralis Virodunensis) ecclesiæ, [quod hic datur,] peccatis exigentibus, fuit succensa, & ob hoc per Galliam, & Italiam & sic per Græciam & Joppen cum magna viarum angustia Hierosolymam pervenit, & a patriarcha ipsius loci multorum Sanctorum reliquias obtinuit, & eas cum calice crystallino, opere mirifico sculpto, Virdunum apportavit, & in principali ecclesia nostra venerabiliter eas collocavit. Reliquias vero, quæ fuerunt in antiquiori ecclesia in dextera parte altaris sanctæ Mariæ, in crypta subterranea reposuit. Fuit enim tempore Pipini regis usque ad tempus Caroli Magni & obiit in proxima villa, quæ dicitur Nova-villa. Cum vero inde portaretur ad Sanctum Petrum sive ad S. Vitonum, fertur, quod super crucem, videntibus cunctis, duæ columbæ candidæ sicut nix venerint, & in eadem usque dum corpus ejus sepulturæ traditum fuisset, sederunt. Multa siquidem bona in ista ecclesia, id est, diœcesi Virodunensi, constituit. Nam & ecclesias in ista civitate valde bene construxit, & clerum & populum istius ecclesiæ venerabiliter ordinavit, & evidens pater & episcopus istius ecclesiæ exstitit. Res etiam, quæ sunt in Equitania, antiquitus isti ecclesiæ subjectæ, id est, abbatia Sancti Amantii in Rodenia sita, & Marderniacum & Puliniacum frequenter visitabat, & gesta prædictorum episcoporum nostrorum (aliquot nimirum Virodunenses episcopos, sanctitate claros, supra recensuit) secum ferebat, ut per illorum merita illas res longius sitas liberius possidere quivisset; & pro hac occasione dicunt, quod miracula sancti Agerici in Massilia descripta habentur, & Vita sancti Vitoni & sancti Pauli per contigua loca ultra Ligerim reperiri feruntur, cujus corpus, dictu mirabile! post quadraginta annos integrum repertum est, & ubi nunc jacet, venerabiliter reconditum est.
[8] Hactenus Vitæ compendium, a Berthario de Sancto nostro suppeditatum. [suppeditat; Hugo autem Flaviniacensis Virdunensi, quod concinnavit,] In hoc porro tum hic, tum in Annotatis Vitæ edendæ subdendis plura observanda erunt. Venio nunc ad Hugonem, abbatem Flaviniacensem. Hic scriptor ducentis circiter annis post Bertharium, de quo jam actum, mundo natus est, parique fere temporis spatio post eumdem excessit e vivis; sub initium autem seculi XII, uti Historiæ Litterariæ Franciæ scriptores tom. X in Hugone Flaviniacensi recte docent, ad insigne Chronicon, quod Labbeus tom. 1 Bibliothecæ Novæ Mss. publici juris fecit, contexendum manum admovit. Opus hoc, quod ab aliis Flaviniacense, ab aliis melius Virdunense Chronicon vocatur, partitus est Hugo duas in partes, quarum altera a nativitate Domini nostri ad finem usque seculi decimi, altera ab anno 1002 ad annum usque 1102 rerum historicarum seriem evolvit. Posterior præsertim auctori suo Historici nomen idcirco promeruit, quod, quamquam omni prorsus errore vacua non sit, res tamen nec paucas, nec parum memoratu dignas, quæ alioquin nos laterent, in Gallia Belgica seculo undecimo gestas, edoceat. Prior longe minoris est momenti, tum quod ea, quæ prodit, ab aliis, iisque primævis, scriptoribus fusius accuratiusque descripta, plerumque inveniantur, tum quod errores quamplurimi in eam irrepserint. Non paucos ex his notat Bouquetus in succinctis Observationibus, quas subjecit quinque diversis Fragmentis, quæ ex priori Hugonis Flaviniacensis Chronici parte in Scriptorum Franciæ tom. 3, 5, 6, 7 & 8 intulit. Porro quamvis Hugo in hac Chronici sui parte, cui plura præterea, quæ in antiquis Chronologis legerat, absque ullo delectu, judicio, sæpiusque etiam absque ordine inseruit, generalem temporum, quæ a Verbi Incarnati anno primo ad annum usque millesimum excurrere, historiam contexere, propositum sibi habuerit, seriem tamen episcoporum, qui interea Virdunensem ecclesiam moderati sunt, ex instituto etiam prosequitur. Quod dum præstat, non illorum tantum nomen, verum etiam, quæ litteris consignata reperit, gesta præcipua recenset; quamquam autem ad id brevi dumtaxat oratione plerumque utatur, multo tamen prolixiori S. Magdalvei Acta exponit.
[9] Utinam modo qua prolixitate, eadem etiam accuratione id faceret! Sed quis hic, auditis, quæ de prima Virdunensis Chronici parte, cui gesta illa inserta exstant, in medium jam protuli, ab Hugone accurationem exspectet? Et vero, uti in Fragmentis, a Bouqueto mox laudato in Franciæ Scriptorum collectionem illatis, [Chronico proluxiora Acta, hic edenda, inseruit,] ita etiam hic errores, præsertim chronologicos, non paucos committit. Attamen, utut id ita sit, pleniorem equidem rerum, ad S. Magdalveum spectantium, notitiam suppeditat, hancque ipsemet e monumentis scriptoribusque antiquioribus, utut nec ubique accuratis, uec sufficientes notas chronicas exhibentibus, omni dubio procul deprompsit. Unus ex his fuit Bertharius, ecclesiæ Virdunensis presbyter: hunc quippe scriptorem, ejusque de Virdunensium Pontificum Actis lucubrationem, jam supra expensam, cum laude commemorat. Verum, utut id faciat, annum tamen, quo S. Magdalvei felix ad Superos transitus contigerit, characteribus chronicis, a Berthario suppeditatis, minime consonum assignat. Diversane forsan a Bertharii Opusculo monumenta etiam hujusmodi, quibus potius standum duxerit, sibi prælucentia Hugo habuerit? Cum hic historicus in iis, quæ a Berthario commemorata invenit, plerumque ab hoc auctore non recedat, est sane, cur id forte suspicetur non nemo. Verum, utut res hæc se habeat, Berthariine hic, an Hugonis præstet calculus, infra uberius discutiam. Nunc, quæ de Sancti nostri Actis, ab Hugone descriptis, edocenda hic restant, expedio. Hæc, utut accurate haud scripta, edenda hic idcirco sunt, quod de Sancto plura, quam Vitæ compendium, a Berthario suppeditatum, edoceant, reliquisque, si hoc unum exceperis, monumentis, Sancti gesta evolventibus, antiquitatis palmam præripiant. Accedit, quod fides, a Majoribus tom. 2 Junii, pag. 982 data, liberanda sit. Itaque Acta illa, qualiacumque etiam sint, in capita ac numeros pro more nostro divisa, Commentario huic e primo Labbei Bibliothecæ Novæ Mss. tomo supra laudato subjungam, additis etiam Annotationibus, quibus illa non tantum elucidentur, verum etiam errores, quibus laborant, indicentur, ubi id in Commentario sufficienter præstitum non fuerit.
[10] [eique, qui de Sancto etiam tractant, scriptores alii accedunt.] Porro S. Magdalvei Acta seu Vitam fusiori etiam stylo describit Galliæ Belgicæ Antiquitatum lib. 2 Wasseburgius, ecclesiæ Virdunensis medio sec. sexto decimo archidiaconus, qui ad hoc tum antiquis, uti loco non uno indicat, ecclesiæ suæ chartis ac monumentis, tum etiam Bertharii de Virdunensibus episcopis lucubratione, utpote quam frequenter citet, præsertim est usus. Hæc Wasseburgii lucubratio plurimis pariter scatet erroribus, sæpiusque cum Actis, ab Hugone Flaviniacensi in litteras missis, atque a nobis jam supra memoratis, apertissime pugnat, ac præcipue quidem in annis, quibuscum res, a Magdalveo gestas conjungit. Virdunense scilicet Hugonis Flaviniacensis Chronicon præ oculis non habuit. Id enim nec citat uspiam, nec forte, si lucubrationem hujusmodi vidisset, tam frequenter ab ea fuisset dissensurus. Ita apparet, quod ex dicendis ecclesiæ Virdunensis monumenta, quibus usus est, verosimiliter sequioris fuerint auctoritatis, quam Virdunense Hugonis Chronicon. Verum sive hoc præluxerit, sive non præluxerit Wasseburgio, Vita equidem Sancti nostri, ab eo contexta, subinde etiam in hoc Commentario adducetur in medium, sive ut cubantes in ea castigentur errores, sive ut iis, quæ adducam in medium, utcumque confirmandis subserviat. Addo nunc scriptores aliquot alios, pariter recentiores, qui de S. Magdalveo etiam tractant, aut ejusdem saltem meminere. Surius Sancti nostri Vitam, prout eam in pervetusto, uti vocat, codice Ms. invenit, e prolixis, ut apparet, Actis, ab Hugone Flaviniacensi scriptis, contractam, quarto suo Sanctorum Trimestri inseruit, eamdemque deinde Franciscus Haræus & Zacharias Lippelous e Surio in Sanctorum, quas collegerunt, Vitas intulere. Hisce accedunt Demochares, Claudius Robertus, Sammarthani, Joannes Chenu, qui in suis episcoporum Virdunensium Catalogis S. Magdalveum recensent, ac tandem, qui his omnibus longe est recentior, etiam Calmetus. Hic in sua Lotharingiæ Historia e scriptoribus antiquioribus supra laudatis de Sancto nostro sat prolixe tractat, eritque proinde in decursu a nobis non semel laudandus. Ad res, quæ S. Magdalveum propius spectant, nunc progredior.
§ II. Sancti patria, parentes, tempus natale, studia in juventute, clericatus susceptus, virtutes.
[Sanctus in civitate Virodunensi verosimiliter natus est;] Hugo Flaviniacensis in Chronico Virdunensi, paulo antequam S. Magdalvei Acta recensere incipiat, apud Labbeum tom. supra citato pag. 103 ita memorat: Anno ab Incarnat. Dom. DCCXI natus est in Virdunensi urbe domnus Madeleveus ex familia ecclesiæ; deinde vero pag. 104, Acta illa seu Sancti Vitam litteris consignaturus, lucubrationem suam hunc in modum orditur: Anno igitur ab Incarnatione humani Verbi DCCLIII suscipit præsulatum Virdunensis ecclesiæ domnus Madelveus. Hic in eadem urbe Christianis & inclytis parentibus est editus. Civitatem ergo Virdunensem Sancto obtigisse natalem, diserte constanterque docet Hugo Flaviniacensis, idque etiam Wasseburgius lib. 2 Galliæ Belgicæ Antiquitatum, pag. 130 ex antiquis, ut ait, ecclesiæ Virdunensis Chartis monumentisque (hæc tamen ex dicendis parvæ sunt fidei) non minus diserte affirmat; nullum autem uspiam, qui contrarium contendat, scriptorem invenire quivi, ac proin non est, cur hic scriptori huic & Hugoni denegem assensum. His quidem hac in re non suffragatur Bertharius; verum quid tum? Etiam non adversatur, cum solum S. Magdalvei natale alto silentio involvat. Saltem itaque verosimile apparet, Sancto ipsam Virdunensem urbem, cui deinde episcopus præfuit, obtigisse natalem. Velim, verosimilitudine non minori definiri modo queat, quos qualesve Sanctus nactus fuerit parentes.
[12] Bertharius (adi num. 6) hæc dumtaxat, quæ huc facere possint, [etsi autem e Virodunensis ecclesiæ familia. e qua fuisse dicitur,] initio suppeditat: Deinde exstitit domnus Magdelveus episcopus, qui fuit de familia hujus (Virdunensis nimirum) ecclesiæ; hæc autem verba, uti ex infra dicendis patescet, sensum non unum patiuntur. Sanctum e Virdunensis ecclesiæ familia natum, significari iis a Berthario, Hugo, ut apparet, sibi persuasum habuit, hincque videtur factum, ut S. Magdalveum reipsa ex ecclesiæ Virdunensis familia natum, verbis num. præced. recitatis scripserit. Verum Sanctus alio etiam modo, quam nativitate de seu e familia Virdunensis ecclesiæ potest fuisse. Id sic probo: Quondam ii juris seu e familia cujuspiam ecclesiæ esse dicebantur, tam qui ex propria voluntate, quam qui ex obligatione generi, a quo oriundi erant, annexa, servitio istius ecclesiæ erant obnoxii, aut saltem ad censum annuum eidem solvendum tenebantur. Ita apte colligitur ex iis, quæ in Glossario suo ad vocabula familia & censualis docet Cangius. Manifestum illud cuique evadet, qui utrumque hunc locum, uti etiam tom. 4 Annalium Benedictinorum pag. 286, quo etiam lectorem remittit Cangius, voluerit consulere. Itaque jam admittatur tantisper, S. Magdalveum, utut e liberis parentibus natum, sese sponte sua ecclesiæ Virdunensis censualem constituisse, seu sese ad solvendum ei censum annuum obligasse, fuerit utique, hoc dato, Sanctus ex ecclesiæ Virdunensis familia, nec ad hoc ejus natales quidquam contulerint. En nunc alium adhuc modum, a natalibus pariter non petitum, quo Sanctus etiam ex ecclesiæ Virdunensis familia esse potuerit.
[13] [alio modo, quam nativitate esse potuerit,] S. Magdalvei ætate, cum nondum in Galliis regnaret Pipinus, iis, qui dicebantur canonici, secerat hoc nomen non professio, uti postea accidit, servandorum instar Regulæ canonum, verum matricula seu canon ecclesiæ, cui, veluti beneficiarii, quibus canon, id est, dimensum seu justa redituum stipendiorumque ecclesiæ portio dispensaretur, erant inscripti. Ita Thomassinus de Veteri & nova Ecclesiæ disciplina part. 1, lib. 3, cap. 8 & sequentis initio ex variis conciliorum synodorumque statutis recte docet. Porro illi canonici seu clerici, qui canoni seu matriculæ cujuspiam ecclesiæ erant inscripti, servitio seu ministerio ecclesiæ, cujus canoni nomen habebant insertum, erant obnoxii. Id cuique, qui Thomassinum locis proxime citt. evolverit, palam evadet. Jam vero, cum ex supra dictis olim ii, qui servitio cujuspiam ecclesiæ erant obstricti, ex ecclesiæ illius dicerentur familia, statuatur tantisper S. Magdalveus ecclesiæ Virdunensis sensu mox exposito fuisse canonicus, fuerit sane, hoc dato, ex Virdunensis ecclesiæ familia, utut ex parentibus, qui ex ejusdem ecclesiæ familia non fuerint, credatur progenitus. Hinc Acherius ad hæc Bertharii supra adhuc recitata verba, Fuit (S. Magdalveus scilicet) de familia hujus ecclesiæ, ita in margine annotat: Id est, canonicus. Voluit scilicet hic scriptor, ecclesiæ Virdunensis canonicis per verba, in quæ id notat, accenseri a Berthario S. Magdalveum. Et sane Sanctum reipsa etiam ecclesiæ cathedralis Virdunensis sensu jam dato fuisse canonicum, vero mihi minime apparet absimile. Præterquam enim, quod nihil omnino suadeat contrarium, ad illud credendum propensius, etiam impellor ex eo, quod Sanctus Virodunensi S. Vitoni abbatiæ fuerit ex dicendis abbas præfectus, solerentque, ut Thomassinus cap. 8 proxime cit. etiam docet, ante Pipini & Caroli Magni ævum ecclesiarum cathedralium canonici abbatiis non numquam donari.
[14] [re tamen ipsa parentes ecclesiæ Virodunensis servitio addictos,] Verum, utut id sit, habemus equidem ex jam dictis, S. Magdalveum alio etiam modo, quam nativitate ex ecclesiæ Virdunensis familia esse potuisse, ac proin ex Bertharii verbis, quibus de seu ex ecclesiæ Virdunensis familia asseritur, Hugoni Flaviniacensi non fuisse, cur natales ejus Virdunensis ecclesiæ familiæ parentibusve, qui ecclesiæ hujus servitio fuerint obnoxii, certo adscriberet. Ast id forte non solis Bertharii verbis, sed aliis insuper rationibus impulsus fecerit is auctor. Lubet hinc nunc dispicere, an Sanctus fortassis re etiam vera e parentibus, ecclesiæ Virdunensis servitio obstrictis, natus non fuerit. Ita sane verbis num. XI recitatis disertissime affirmat Hugo Flaviniacensis. Verum enim vero, inquiet non nemo, ea in assertione non sat sibi constare videtur is auctor. Etenim verbis, num. XI pariter recitatis, Sanctum e parentibus inclytis ac proin, ut apparet, nobilibus natum prodit; stare autem posse non videtur, ut fuerint simul S. Magdalvei parentes genere nobiles, & simul ecclesiæ Virdunensis servitio obstricti; quod, ut apparet, famulis dumtaxat, ignobilisque conditionis hominibus convenit. Ita argumentari queunt, qui Sanctum quidem e nobili stirpe, non tamen e familia Virdunensis ecclesiæ natum, contra Hugonem Flaviniacensem voluerint contendere. Verum his ita potest reponi. Familiæ, quas vel Virdunensis ecclesia vel quæcumque aliæ in Neustrasia Austrasiaque olim habuere, in triplicem classem verosimillime erant distinctæ, in ministerialem scilicet, servilem & censualem. Censualis solis censibus solvendis, servilis servitiis insuper corpore etiam præstandis erat obstricta; quod vero ad ministerialem pertinet, videtur iis, qui ex hac classe erant, quique, ut apparet, ab ecclesiis stipendia merebant, id unice fere oneris incubuisse, ut ecclesiæ, cujus ministeriales erant, præposito id præcipiente, arma capesserent. Adi Cangium in Glossario ad vocabula Familia, Censualis, Servilis & Ministerialis, ibique, quæ jam de tribus diversis classibus, in quas ecclesiarum familiæ erant divisæ, prolixius exposita invenies.
[15] Porro, cum ii, qui e priori familiarum ecclesiasticarum classe erant, [generoque etiam nobiles,] censibus dumtaxat pendendis; ii vero, qui e posteriori classe erant, soli militari servitio præstando videantur fuisse obstricti, quid ni, quæso, ex alterutra familiæ ecclesiæ Virdunensis classe, simulque nihilominus genere nobiles esse potuerint S. Magdalvei parentes? Nonne hi eo modo, quo Gysa, nobilis matrona, monasterii S. Michaëlis ad Mosam censualem se constituisse, tom. 4 Annalium Benedictinorum pag. 286 refertur, censuales pariter se constituere, id est, ad censum ecclesiæ Virdunensi quotannis solvendum sese obligare potuere, sicque ex ecclesiæ Virdunensis fieri familia? Non est itaque, cur Hugo Flaviniacensis non sat sibi constare videatur ex eo, quod S. Magdalveum ex inclytis seu nobilibus parentibus, simulque ex ecclesiæ Virdunensis familia, id est, e parentibus, ecclesiæ istius ministerio obstrictis, natum fuisse, memoriæ prodat. Verum an propterea Hugoni, Sanctum ex ecclesiæ Virdunensis familia natum asserenti, absque omni prorsus dubio assentiendum est? Cum Hugo, uti jam supra docui, sæpe sæpius in iis, quæ in Virdunensi Chronico commemorat, a veritatis tramite deflectat, indubitatam fidem assertioni, qua Sanctum ex ecclesiæ Virdunensis familia natum, nullo antiquitatis testimonio certo subnixus, scribit, adhibere vix ausim; attamen cum huic scriptori nemo equidem hic adversetur, volueritque forte Bertharius verbis num. 12 recitatis etiam significare, Sanctum esse ex ecclesiæ Virdunensis familia natum, ex hac eum esse etiam reipsa natum, sat probabile apparet. Porro idem etiam de generis nobilitate, quam Hugo S. Magdalveo ejusque parentibus attribuit, esto judicium. Quamquam enim hanc ne obscure quidem verbo ullo indicet Bertharius, nihil tamen etiam, ex quo Sanctum genere non fuisse nobilem, colligas, uspiam suppeditat, nec omnia, quæ ad Sanctum pertinent, litteris mandavit, uti jam supra sufficienter innui.
[16] Wasseburgius Sanctum non modo a parentibus genere nobilibus genitum; verum etiam ex prænobili Pipinorum stirpe prognatum, loco non uno indicat, idque se ex antiquis ecclesiæ Virdunensis Tabulariis Chartulariisque didicisse, affirmat. Verba, quibus id præsertim facit, lib. 2 Antiquitatum Galliæ Belgicæ, [at non item illustrem e Pipinorum stirpe originem, forsan babuerit.] pag. 130 invenies. Latine a me reddita sic habent: Porro ut ad episcopum nostrum Magdalveum revertamur, ejusque tam natales, quam educationem noscamus, ex antiquis ecclesiæ nostræ Tabulariis Chartulariisque comperimus, fuisse illum in civitate nostra Virdunensi ex antiqua nobili stirpe Pipinorumque stemmate prognatum. Ita ille: verum, cum Wasseburgius non edicat, quantæ quidem, quæ laudat, ecclesiæ Virdunensis Tabularia Chartulariaque antiquitatis fuerint, multum ego dubito, an hæc ea fuerint antiquitatis prærogativa, ut illustrem Sancti, quam docuerunt Wasseburgium, e Pipinorum stemmate originem facere utcumque queant indubitatam. Et vero ea antiquitatis prærogativa verosimiliter non fuisse, ex dicendis patescet. Sanctum interim tam alta tamque illustri stirpe satum esse, dubium mihi etiam fit vel ex eo, quod nullam plane rei hujus, utut memoratu dignissimæ, mentionem faciat Hugo Flaviniacensis, qui tamen ex dictis Sanctum nostrum ex inclytis parentibus natum, memoriæ prodit, quique, si tam illustri origine S. Magdalveus fuisset, illam utique alicunde cogniturus; cognitam autem silentio non suppressurus fuisse videtur in Actis, in quibus, quæcumque in Sancti nostri laudem comperire fas fuit, sermone prolixo exponit. Itaque quamvis quidem Sanctum nostrum ex inclytis seu nobilibus parentibus natum, utcumque credam, non parum tamen ambigendum puto, an etiam ex illustri Pipinorum stirpe ducat originem.
[17] [Seculi porro VIII initio natus videtur, nec citius id.] Sed hæc de nobili Sancti ortu dicta sufficiant. Nunc in tempus, quo natus sit, inquiro. Bertharius nihil iterum hic suppeditat, quo annum Magdalvei natalem utcumque definias. Illum anno septingentesimo undecimo natum, Hugo Flaviniacensis verbis num. XI huc transcriptis diserte affirmat. Wasseburgius Bertharium hic sequitur, nullumque etiam annum Sancti nostri natalibus assignat. Verum cum ex dicendis eum anno septingentesimo trigesimo quinto ad cathedram Virdunensem promotum scribat, est utique, si modo vera memoret hic scriptor, omnino necesse, ut Sanctus citius, quam anno 711, cui ab Hugone Flaviniacensi ejus nativitas innectitur, mundo natus fuerit; neque enim adstruendum apparet, fuisse Sanctum nostrum, uti S. Remigio, Remensi archiepiscopo, aliisque nonnullis Sanctis accidisse legitur, ad episcopalem dignitatem promotum ante annum ætatis trigesimum, quem ut minimum seculo octavo in promovendis ad episcopales cathedras exigebant sacri canones. Fuerit itaque S. Magdalveus, ex hoc Wasseburgii calculo certe non serius quam anno 705 natus. Verum, cui hic assentiendum est, Wasseburgione, an Hugoni Flaviniacensi? Cum Sanctus forte non fuerit ante annum 753, aut, quemadmodum ex dicendis probabilius apparet, non citius quam anno 742 Virdunensis episcopus creatus, non est sane, cur rejiciatur annus 711, pro anno S. Magdalvei natali ab Hugone Flaviniacensi assignatus. Adhæc cum omni etiam ex dicendis probabilitate non careat opinio, qua Sanctus ad Virodunenses infulas anno 735 promotus statuitur, fuerit forte etiam Magdalveus non serius quam anno 705 natus. Quam ob rem, cum & annus 711 & annus 705 sint equidem e primis seculi octavi annis, Sancti nativitatem, quo aliquid hic certi habeatur, seculi octavi initio affigo, nec poni eam posse citius, contendo.
[18] Verum, inquiet non nemo, refert etiam loco proxime cit. [quæ Wasseburgius ex ecclesiæ Virodunensis Tabulariis,] Wasseburgius, Sanctum a prima juventute sua Pipini Heristallii aulam esse secutum, illiusque hunc principem, cui maxime erat in amoribus, in quibuscumque negotiis consilia adhibuisse. Pipinus Heristallius, uti inter eruditos omnes convenit, anno 714 vita functus est. Quod si ergo Sanctus noster non citius quam seculi octavi initio natus sit, credibile nequaquam est, consiliis ejus in quibuscumque negotiis usum esse Pipinum Heristallium, ac proin, si hoc revera, ut narrat Wasseburgius, fecerit hic princeps, necesse omnino est, ut annis aliquot, ac ne paucis quidem, S. Magdalveus ante seculi octavi initium natus statuatur. Eo deducit Wasseburgius. Fateor, sic habet; imo vero etiam Sanctum nostrum, octogenario jam majorem, anno 762 obiisse, lib. supra cit., fol. 133 vers. scribit is auctor; quod sane pariter exigit, ut diu ante seculi VIII initium natus fuerit S. Magdalveus. Verum hic Wasseburgio assentiendum non est. Sanctum enim ad ætatem adeo provectam venisse, absque ullo antiquitatis testimonio tradit. Adhæc nullus omnino scriptor sive antiquior sive etiam dumtaxat recentior sancti Magdalvei nativitatem ante seculi octavi initium ponit. Ut autem hæc tam cito ponatur, fundamentum sufficiens non videtur, quod de Sancto, per Pipinum ad consilia adhibito, affirmat Wasseburgius. Hoc ipsum enim scriptoris hujus assertum omni prorsus antiquitatis testimonio destituitur. Laudat quidem Wasseburgius antiqua ecclesiæ Virdunensis, primariæ scilicet seu cathedralis, Tabularia Chartulariaque. Verum antiqua hæc ecclesiæ Virdunensis monumenta mihi admodum sunt suspecta. Etenim præterquam quod Bertharius apud Acherium tom 12 Spicilegii pag. 251 in brevi episcoporum Virodunensium Historia memoriæ prodat, omnia fere ecclesiæ Virdunensis monumenta ætate sua, id est, seculi X initio, flammis fuisse absumpta, Laurentius Leodiensis, secundus Historiæ Pontificum Virdunensium, a Berthario inceptæ continuator, qui seculo duodecimo floruit, apud eumdem Acherium pag. 275 sic scribit: Laudanda est tamen Bertharii pia industria, qui de ipsis cineribus & ruinis incensæ urbis & ecclesiæ omnia prout potuit, prædecessorum saltem præsulum vel nuda nomina eruit, vel quædam gestorum nobis scintillavit. Nam ipsam tantillam de nostris præsulibus notitiam ab ipso accepimus.
[19] Laurentii ergo ætate, id est, sec. XII, nullam Virdunensium antistitum, [sequioris tantum, ut apparet, ævi monumentis, refert,] Berthario scilicet antiquiorum, habebant notitiam, nisi ex brevi scriptoris hujus de Virdunensibus episcopis Historia haustam. Antiqua adeo ecclesiæ Virdunensis Tabularia Chartulariaque, quæ laudat Wasseburgius, ætate Laurentii seu seculo XII videntur recentiora. Sane seculo XI antiquiora non esse, certum apparet. Id sic ostendo: idem Laurentius apud Acherium tom. cit., pag. 280 ita memorat: Secundo anno … (Theodorici XL Virdunensium antistitis, anno 1048 ad hanc cathedram evecti) ipse dux (Lotharingiæ Godefridus) & Balduinus comes Flandrorum cum manu valida hanc urbem (Virdunensem scilicet) irruperunt, & in odio cæsaris succenderunt, multimoda strage commissa. Volebat autem dux monasteria urbis illæsa ab igne servare, sed subito majorem ecclesiam sanctæ Dei Genitricis victrix flamma comprehendit, & duce turmaque militari frustra obnitente, penitus absumpsit. Plurimus thesaurus, & litteralia monimenta rerum ecclesiæ ibi combusta sunt. Medio ergo seculo XI litteralia majoris seu cathedralis, quæ sanctissimæ Dei Genitrici Mariæ sacra est, ecclesiæ Virdunensis monumementa flammis fuere absumpta, ac proin, quæ laudat Wasseburgius, ecclesiæ Virdunensis monumenta, seculo utique XI antiquiora non sunt. Adhæc, cum ex jam dictis litteraria ecclesiæ Virdunensis monumenta seculi X initio, iterumque medio seculo XI fuerint combusta fuerint verosimiliter Tabularia (nisi forsan quid etiam deterius statuendum sit) Chartulariaque, a Wasseburgio laudata, monumentorum combustorum loco suffecta, atque id quidem a scriptore, dictis secc. X & XI fortassis etiam multo recentiori, rerumque historicarum parum perito. Illa itaque ecclesiæ Virdunensis monumenta, sive eorum antiquitas, sive etiam auctor spectetur, infirmæ admodum fidei auctoritatisque mihi videntur, ac proin ex his mihi minime probatum est a Wasseburgio, S. Magdalveum a Pipino Heristallio ad consilia fuisse adhibitum.
[20] [evenisse evincunt. Viris religiosis, ut litteris imbueretur, traditus.] Jam vero, cum id ita sit, hinc sane non evincitur, Sancti nativitatem ante seculi octavi initium locandam. Magdalveum ergo anno circiter 701 natum credamus, atque ad alia, quæ ad illum pertinent, discutienda gradum nunc faciamus. Sanctum, teneræ admodum adhuc ætatis puerum, litteris imbuendum curarunt parentes. Docemur id ex edendis Sancti Actis, quæ ex dictis Hugo Flaviniacensis contexuit, idcirco Sancti biographus subinde hic a me appellandus. Illa num. 3 sic habent: His diebus ablactatus almus puer Madelveus religiosis viris traditus est litteris imbuendus. Verba hæc in rigore accipienda hic non sunt; neque enim credibile est, Magdalveum, ut primum a lacte seu a matris uberibus fuit remotus, litteris imbuendum traditum fuisse. Videtur itaque his dumtaxat significatum velle biographus, factum id jam tum fuisse, cum teneræ admodum adhuc ætatis esset Magdalveus. Primum hoc est, quod in verba biographi, proxime recitata, erat notandum. Alterum etiam nunc accipe. Viris religiosis Sanctum traditum, affirmant. Hi indubie alii non fuere, quam Deo devoti monasterii S. Vitoni Virdunensis incolæ. Indicat id ipsemet Sancti nostri biographus, num. 34 ita memorans: Imminente vero resolutionis suæ tempore, cum cognovisset (S. Magdalveus nimirum) revelatione divina, se mundanis liberandum tumultibus, in ecclesia, in qua adoleverat quotidiano virtutum provectu, cui primo pastor & rector institutus, de qua etiam ad pontificium promotus fuit, sepulturæ suæ locum delegit. Ecclesia, cui Sanctus primo pastor ac rector seu abbas fuit præfectus, & e qua deinde ad Pontificiam ecclesiæ Virdunensis cathedram fuit evectus, alia ex dicendis non est, quam ecclesia seu monasterium Virdunense S. Vitoni. Quam ob rem, cum in hac adolevisse verbis recitatis Sanctus dicatur, dubitandum non apparet, quin ejusdem ecclesiæ seu monasterii fuerint viri illi religiosi, quibus Magdalveus litteris imbuendus traditus fuit.
[21] [magnum in his & in virtute facit progressum clericusque efficitur.] At vero, sciscitabitur modo non nemo, cujus professionis fuere viri illi religiosi, monachine, an clerici? Clericos, in communi viventes ecclesiæque S. Vitoni servientes, fuisse apparet. Cur ita existimem, § seq. aperiam, cum de S. Magdalvei ad ecclesiæ illius seu monasterii præfecturam promotione tractabo. Panca nunc de Sancti sub religiosorum illorum virorum disciplina tum in litteris, tum in virtute progressu adhuc hic æddo. Magdalveus, ut primum litterarum elementa fuerat edoctus, mox in Grammaticam, deinde in Rhetoricam, Philosophiam, Arithmeticam, Musicam, Geometriam, Astronomiam ac tandem in sacræ Scripturæ doctrinam impigerrime incubuit, conatui respondente in omnibus hisce scientiis tum sacris, tum profanis non mediocri successu. Nec virtutem interim Sanctus neglexit. Contra hanc ita excoluit, ut & Deo & hominibus placuerit, despectisque mundi illecebris, clero sese adjunxerit. Docet hæc omnia num. 3 & binis seqq. Hugo Flaviniacensis; qui deinde etiam agens de Sancto, jam facto clerico, virtutes non paucas, quas hic tunc præcipue exercuerit, recenset, nec ei sane quantum ad pronum Magdalvei in virtutes animum, magnumque in his & in litteris progressum dissentiendum reor. Quod vero ad scientiarum modo enumeratarum, quibus Sanctum dedisse operam, tradit, multitudinem pertinet, fidem penes ipsum stare volo, & ad res, § seq. tractandas progredior.
§ III. Sanctus fit sacerdos, dein monasterii S. Vitoni abbas, ac tandem ecclesiæ Virdunensis episcopus.
[Sanctus, sacerdotii gradu insignitus,] Sancti biographus, seu Hugo Flaviniacensis, eximiis prorsus rarisque virtutibus, quibus S. Magdalveus in ætate nondum provecta eminuit, enumeratis, mox ejus ad sacerdotium, nulla prorsus prævie vel diaconatus vel subdiaconatus mentione facta, promotionem refert. Posthæc, inquit num. 6, ad majora conscendens (S. Magdalveus videlicet) presbyterii honorem electus accepit, justificatus obtinuit. Nullo porro amplius adjecto verbo, ex quo utcumque tempus, quo id factum sit, eruas, mox subjungit: Constituitur itaque (sanctus Magdalveus) unanimi consensu, electione omnium, rector & abba ecclesiæ S. Vitoni, quem *, & studio spiritualis exercitii & rebus temporalibus melioratam, exemplo & doctrina ad divini famulatus amorem accendit. Hic biographi textus duo mihi discutienda hic offert. Alterum est, quo circiter tempore S. Magdalveus abbatiæ S. Vitoni præfectura fuerit donatus; alterum vero, quod qualeve aut cujus professionis illud fuerit S. Vitoni monasterium. A priori duco initium. Cointius in Annalibus ecclesiasticis Francorum tom. 5 ad annum 749, num. 69 ita scribit: Illis temporibus, cum Gorziense monasterium in diœcesi Metensi conditum est, ecclesia Virodunensis interpontificio laborabat. Tunc autem in suburbio Virodunensi florebat insignis abbas Madelveus, qui post aliquot annos sub Pipino rege Virodunensem episcopatum obtinuit. Hæc ille; addens deinde ad annum 752, num. 98: In diœcesi Virodunensi tria florebant monasteria, sancti Vitoni, sancti Michaëlis, & Bellus-locus. Cœnobium sancti Vitoni regebat abbas Madelveus. Cum Sanctus ex dicendis etiam tum, cum jam Virdunensis creatus esset antistes, ecclesiæ seu monasterii S. Vitoni præfecturam gesserit, Cointio sane, qui Sanctum anno 749 & anno 752 ecclesiæ seu monasterio S. Vitoni præfuisse, verbis recitatis indicat, non illubenter assentior.
[23] [inter annum cieciter 730 & 740 Vitoniano monasterio,] Quamquam enim in opinione quidem, qua ex Hugonis Flaviniacensis testimonio Sanctus ad Virodunensem cathedram anno 753 statuitur promotus, nihil omnino impediat, quo minus non citius, quam anno 749 monasterii S. Vitoni præfectura credatur fuisse donatus, cum tamen S. Magdalveus non anno 753, sed nonnihil citius, anno scilicet, uti ex dicendis probabilius apparet, 742 circiter Virdunensium episcopus fuerit creatus, annisque aliquot, antequam sacram hanc dignitatem sit consecutus, monasterii S. Vitoni, uti apud omnes in confesso est, præfecturam gesserit, necesse est, ut hac probabilius jam fuerit donatus ab anno circiter 735. Imo vero ex dictis jam ab anno circiter 730 S. Vitoni monasterium abbatis munere moderandum S. Magdalveus acceperit, si modo ea, quæ Sanctum ad Virodunenses infulas anno 735 evectum statuit, veritati consonet opinio. Quam ob rem, cum hæc ex dicendis sua probabilitate non careat, reque ipsa forsan veritati etiam congruat, Sanctus eo tempore, quod inter annum 730 & 740 effluxit medium, monasterii seu abbatiæ S. Vitoni præfectura verosimiliter fuerit donatus; quod ut tunc re ipsa factum credatur, minime etiam, ut consideranti patebit, obstat opinio, mihi ex dictis & porro dicendis probabilior, quæ Sancti ad Virodunenses infulas promotionem anno 742 innectit. Atque ita quidem utcumque jam determinatum est tempus, quo Sanctus Vitoniano monasterio fuerit præfectus; dispiciamus modo, monachorumne hoc, an clericorum exstiterit.
[24] [quod tunc non a monachis,] Mabillonius Annalium Benedictinorum lib. 22, num. 76 ad annum 753 ita memorat: Eodem tempore (anno 753) ad episcopatum Virdunensem promotus est Madalveus, basilicæ sancti Vitoni abbas, quo nullum alium priorem ejus loci abbatem invenimus. Hæc insignis basilica, olim extra muros, nunc in ipsa urbis arce posita, jam inde a primis receptæ Christianæ religionis temporibus condita creditur, primorum illius urbis sanctorum episcoporum sepultura celebris. Illic sepulti inter alios sancti confessores ac pontifices Pulcronius atque Vitonus, quorum posterior basilicæ jam dudum nomen tribuit. Monachos sæculo decimo a Berengario episcopo in illa basilica instituros fuisse, ibique ad nostrum tempus perseverasse, constat, magno loci honore & ornamento, qui sanctissimorum inde monachorum & antistitum seminarium fuit, & congregationis ævo nostro sub sancti Vitoni titulo inclytæ caput. Qualis ejus loci status ante Berengarium fuerit, vix conjicere, nedum certo rescire, possumus, deficientibus idoneis instrumentis, quæ injuria temporum perierunt, præter quædam Fragmenta ab Hugone, abbate Flaviniacensi, ejus loci olim monacho, relata. Ita Mabillonius, sat aperte indicans, sese dubitare, cujus professionis fuerint religiosi basilicæ seu monasterii S. Vitoni incolæ, cum illud seculo octavo S. Magdalveus abbatis munere moderandum accepit. Verum tunc sacram illam ædem non monachis, sed clericis, in communi viventibus, fuisse inhabitatam, verosimile est. Id sic probo. Berengarius, qui seculo X Virodunensem ecclesiam moderatus est, clericis monachos in Vitoniano monasterio substituit. Fatetur id verbis recitatis ipsemet Mabillonius. Et vero negari non potest, utpote apud Acherium tom. 12 Spicilegii, pag. 262 ab Historiæ episcoporum Virdunensium, a Berthario inceptæ, continuatore anonymo, qui seculo undecimo in Vitoni monasterio monachum egit, apertissime traditum.
[25] En verba: Hic (Berengarius, Virodunensis episcopus) basilicam sanctorum Apostolorum (ita etiam olim Vitonianum monasterium fuit vocatum) Petri & Pauli, [sed a clericis verosimillime erat inhabitatum,] in qua requiescit corpus beati Vitoni cum multis decessoribus, successoribusque suis, in meliorem reddidit statum, auxit & ornavit, clericosque in ea degentes & multis vilibus negotiis deservientes abjecit, monachosque inibi Domino servituros constituit. Jam vero, cum clericos, Virodunensem ecclesiam seculo decimo moderante Berengario, in Vitoniana basilica exstitisse, ex his verbis liqueat, nec illos jam antea monachis, quibus ibidem præesse potuerit S. Magdalveus, fuisse substitutos, ullo ex monumento appareat, verosimillimum sane est, religiosos viros, quibus Sanctus in monasterio S. Vitoni fuit præfectus, clericos, in communi viventes, professione fuisse. Porro, quæ opinionem hanc firmant, ipsemet suppeditat Mabillonius, verbis supra recitatis mox hæc subdens: Integrum super est diploma Pippini Heristallensis, ejusque conjugis Plectrudæ editum in Miscellaneis Labbeanis, quo Pippinus, ejusque conjux commutationem faciunt quorumdam prædiorum cum viro apostolico Armonio, episcopo Virdunensi & venerabili viro Angeberto archidiacono, qui basilicæ sancti Vitoni præerat. Et Pippinus quidem hac commutatione locum, nomine Pararitum, transfert ad partem ecclesiæ domni Vitoni, donatque iis, “qui ibidem præfuerint, vel clericis ibidem deservientibus;” ac vicissim Armonius episcopus & Angebertus archidiaconus tradunt locum dictum Commenarias, quem Pippinus ipse ejusque conjux postea per chartulam cessionis sancto Vitono donaverunt. Facta est hæc commutatio, uti ipsi commutationis instrumento, teste Mabillonio, adjungitur, Childeberti, Francorum regis, anno septimo; quam ob rem, cum hic annus cum anno Christi 702 congruat, ex verbis Mabillonii huc jam transcriptis liquet, annis dumtaxat triginta circiter, antequam S. Magdalveus monasterio Vitoniano fuerit præfectus, clericos in hoc, Deo deservientes, exstitisse.
[26] Jam vero, cum id ita sit, nec verosimile appareat, [abbas fuit præfectus, ac dein Virdunensium creatus episcopus.] inter annum 702 & tempus inter annum 730 & 740 medium, quo ex dictis Sanctus abbatiæ seu monasterii S. Vitoni regimini fuit admotus, clericis monachos fuisse in illo substitutos, sane ex Mabillonii verbis, proxime jam recitatis, non parum firmatur opinio, qua religiosi viri, quibus Sanctus in monasterio Vitoniano præfuit, professione clerici statuuntur fuisse. Illam itaque ego, his omnibus perpensis, veluti admodum probabilem studioso lectori propono & ad episcopalem dignitatem, ad quam deinde Sanctus e S. Vitoni monasterio fuit assumptus, sermonem jam converto. Hugo Flaviniacensis seu Sancti biographus, narrata num. 6 Sancti ad Vitoniani monasterii præfecturam promotione, de eo ita prosequitur: Fuit … humilitate præcipuus, caritate diffusus, prudentia mirabilis, sobrietate laudabilis, justitia insignis, fortitudine spectabilis, &, licet cunctos dignitate præcelleret, erat tamen obedientia cunctis subditus, patientia probatus, forma factus gregi ex animo, ut in eo subditus quisque agnosceret, quam sibi vivendi normam assumeret. Hæc de eo fama ubique ferebat, hic rumor omnium in ore continuus erat, Madelvei pietas, ejusque probitas lustrabat patrias, replebat plateas, ædes pulsabat palatinas. His præcurrentibus nunciis, cunctorum votis in pontificatu eligitur Virdunensis urbis. Quod licet timore Dei plenus omni conamine rejecerit, totoque adnisu recusaverit, multorum tamen sententia, Deo * gratia præcedente, prævaluit, ac una cleri populique concordia episcoporum judicio dignus in cathedra pontificali exaltatus, benedictione firmatus, unctione sacratur.
[27] [Hanc dignitatem nec eo,] Fuit ergo Magdalveus a clero populoque Virodunensi, raris, ut apparet, Sancti virtutibus impulso, communibus omnium suffragiis, liberaque prorsus electione ad episcopale Virodunensis ecclesiæ culmen evectus. Ita statuo ex Hugonis Flaviniacensis fide, cui etiam utcumque suffragatur Wasseburgius, lib. 2 Antiquitatum Galliæ Belgicæ, fol. 130 scribens, pacifica cleri electione Sanctum fuisse ad cathedram Virodunensem promotum. Hæc, cum id accidit, ab Agroïni, aliis Agronii, proximi ante Sanctum Virdunensis antistitis, obitu vacaverat jam dudum. Testatur id verbis, num. 6 huc transcriptis, Bertharius; testatur & Hugo, Sancti biographus, num. 2 Vitæ edendæ ita memorans: Virdunensis civitas … ,defuncto Agronio episcopo, diebus multis mansit vacua, pastore viduata. Wasseburgius lib. proxime cit., fol. 129 verso tempus, quo tunc Virdunensis sedes vacarit, triennali circiter spatio (rectene, an secus, ex dicendis facile colliges) etiam definit. Adhæc causam, ob quam Virdunensis sedes tamdiu vacarit, rationemque, qua tandem vacare cessarit, non admodum, ut apparet, probabilem affert. Oratio non nihil prolixior, qua id facit, in compendium contracta ita fere habet: Anselinus comes simulque civitatis Virodunensis gubernator, Agroïno, proximo Magdalvei in sede Virdunensi decessore, e vivis sublato, cathedram hanc ambiebat, vique etiam aperta impediebat, quo minus alius in defuncti locum sufficeretur. Hinc, cum nihilominus clerus Anselinum eligere nollet episcopum, diu ut vacaret Virdunensis sedes, est factum. At vero Carolus Martellus, Austrasiæ Neustrasiæque major-domus, rei factus certior, Guarinum Lotharum, ducem gubernatoremque Metensem, qui Anselinum reprimeret, canonicamque electionem fieri curaret, Virodunum submisit.
[28] [quo tradit Wasseburgius, modo,] Eo porro duce, quæ in mandatis acceperat, fideliter exsequente, factum est, ut tandem S. Magdalveus, servatis ad amussim sacrorum canonum statutis, Verodunensium fuerit electus episcopus. Ita quantum ad substantiam Wasseburgius. Verum narratio, qua ea memoriæ prodit, partim saltem ex fictitia Historia, vulgo Roman, quæ Latine Guarinus Lotharus, Gallice Guerin le Loheran inscribitur, omniumque similis furfuris historiarum, seu potius fabularum, idiomate Gallico conscriptarum, antiquior habetur, verosimillime est deprompta. Ita in sua Lotharingiæ Historia, tom. 1, col. 543 affirmat Calmetus, eique etiam, cum fictitiam illam Guarini Lothari Historiam sese evolvisse, recitato etiam sub tomi ejusdem finem infigni ex eadem Fragmento, probet, credendum hic reor. Quam ob rem, cum in hujusmodi historiis seu potius figmentis vix quidquam, quod re ipsa factum sit, studioso lectori proponatur, est sane, cur merito revocetur in dubium, tum an ex Anselini ambitione, ut diu vacarit Virdunensis sedes, acciderit, tum etiam, an hæc, mittente Carolo Martello, qui Anselinum reprimeret, tandem, suffecto in locum defuncti Agroïni Magdalveo, vacare cessarit. Imo vero, cum Anselinus quispiam, qui Virodunensis comes fuerit, nuspiam apud probatæ fidei historicos occurrat, dubitari etiam potest, an Anselinus, quem memorat Wasseburgius, in rerum umquam natura exstiterit. Quod autem ad Carolum Martellum pertinet, principem hunc nullam plane operam contulisse, ut tandem canonica Magdalvei electione vacare desineret Virdunensis cathedra, verosimile fiet ex iis, quæ jam nunc disputaturus de anno, quo Magdalveus creatus sit episcopus, adducam in medium.
[29] Hugo, Sancti biographus, pro epocha Magdalvei, [nec anno 753 videtur consecutus,] ad sedem Verodunensem evecti, annum 753 Vitæ edendæ num. 1 statuit his supra adhuc recitatis verbis: Anno … ab Incarnatione humani * Verbi DCCLIII suscipit præsulatum Virdunensis ecclesiæ domnus Madelveus. Hunc Hugonis calculum Cointius in Annalibus Ecclesiasticis Francorum ad annum 753, ac post eum Pagius in Criticis ad annum 767 & 776 sunt amplexi. Verum ille mihi idcirco non sat probatur, quod nullus omnino inter eos, qui de Sancto tractarunt, ac ne ipse quidem Hugo Flaviniacensis, durationem sedis, a Magdalveo occupatæ, paucioribus annis quam viginti circumscribat; ab anno autem 753 ad annum usque 762, quo Sanctum nostrum obiisse, probabilius ex Berthario contra Hugonem secundum dicenda apparet, anni dumtaxat novem excurrant. Accedit, Democharem, Joannem Chenu, Claudium Robertum, Sammarthanosque Fratres, Galliæ Christianæ Antiquæ scriptores, in suis Virdunensium episcoporum Catalogis Sancti nostri ad episcopatum Virdunensem promotionem cum anno 735 conjungere; quamquam autem scriptores illi omnes, uti etiam Catalogi, quos producunt, tantæ auctoritatis non sint, ut epocham, quam aditæ a Sancto Virdunensi cathedræ assignant, certam omnino atque indubitatam facere queant, opinioni tamen, qua S. Magdalveus ante annum 753 ad ecclesiæ Virdunensis cathedram statuitur evectus, pondus adjiciunt.
[30] Ita autumo, quia, etiamsi quidem Demochares aliique scriptores mox laudati eos, [cui etiam nec anno 735:] quos suppeditant, episcoporum Virdunensium Catalogos e Wasseburgio vel totos vel majori saltem ex parte descripserint, hicque auctor, quæ de episcopis Virdunensibus memoriæ prodit, ex ecclesiæ Virdunensis Tabulariis Chartulariisque, fidei ex dictis parum certæ monumentis, plerumque hauserit, annum tamen 735, cui Sancti ad episcopales insulas promotionem innectit, non ex memoratis, utpote quæ hic non citet, Tabulariis Chartulariisque, sed ex aliis melioris notæ documentis forsan didicit; hinc autem fit, ut opinio, qua Magdalvei ad sedem Virdunensem promotio anno 735 secundum laudatos scriptores, Catalogosque, quos producunt, affigitur, omni sane probabilitate non careat, ac proin, ut ex ea ad opinionem, qua S. Magdalveus ante annum 753 ad sedem Virdunensem evectus statuitur, pondus accedat. Porro, quamquam quidem ex jam dictis opinio, quæ Sanctum anno 735 creatum fuisse episcopum statuit, omni probabilitate haud careat, Magdalveum tamen jam tum episcopali dignitate fuisse ornatum, idcirco asseverare non ausim, quod id equidem nonnihil serius evenisse, probabilius appareat, uti jam nunc ostendere aggredior.
[31] Galliæ Christianæ auctæ Scriptores tom. XI, col. 18 ita memorant. [cum enim sub Carolo Martello, uti ex epistolis ab Hincmare,] Vergente … ad interitum prima regum nostrorum dynastia, pleræque sive Francorum, sive Germanorum ecclesiæ episcopis destitutæ cedebant aut militibus in stipendium, aut conductoribus & publicanis in pecuniæ suæ repræsentationem; adeo ut veros legitimosque pastores recuperare non cœperint nisi anno circiter DCCXLII in ea imperii Francici parte, quæ Carolomanno regi (imo majori-domus) parebat; anno vero circiter DCCXLIII in reliquis provinciis, quæ dominationem Pipini agnoscebant. Hæc illi; quibus quam non immerito, quantum ad regni etiam Austrasiani ecclesias, quæ episcopis, Carolo Martello rerum potiunte, usque ad annum 742 manserint orbatæ, præberi hic mereatur assensus, ex iis, quæ jam dicam, illico patescet. Hincmarus, Remensis seculo nono archiepiscopus, epistola sexta, ad diœcesis Rhemensis episcopos data, cap. 19 hunc fatur in modum: Tempore Caroli (Martelli) principis, quando propter discordiam & contentionem de principatu inter eum & Raganfredum, & frequentia ac civilia, imo plus quam civilia, quia intestina & parricidalia verba *, in Germanicis & Belgicis, ac Gallicanis provinciis omnis religio Christianitatis pene fuit abolita, ita ut, episcopis in paucis locis residuis, episcopia laïcis donata & rebus divisa fuerint. Fuerunt ergo ex Hincmari testimonio, Carolo Martello majore-domus, in regionibus, Francorum potestati subjectis, plerique episcopatus a laïcis seu personis secularibus occupati, suisque facultatibus exuti.
[32] [ab Hadriam summo Pontifice,] Ne vero quis ob ea, quæ apud nos ad XX Februarii in S. Eucherio dicta sunt, suspectam hic forte habeat Hincmari fidem, scriptori huic suffragatur epistola Hadriani, summi Pontificis, ordine XV ad Tilpinum, seculo octavo Rhemensem archiepiscopum, conscripta. In hac quippe Pontifex ita loquitur: Tua fraternitas nobis retulit; quia, faciente discordia inter Francos, archiepiscopus Remensis, nomine Rigobertus, a sede contra canones dejectus & expulsus fuit sine ullo crimine & sine ullo Apostolicæ Sedis consensu, vel interrogatione; sed solummodo quod antea non consensit in parte illius, qui postea partem illam de regno in sua potestate accepit, in qua parte Remensis civitas est: & donatus atque magis usurpatus contra Deum & ejus auctoritatem fuit ille episcopatus simul cum alio episcopatu, & aliis ecclesiis, a secularibus potestatibus, Miloni cuidam sola tonsura clerico, nihil sapienti de ordine ecclesiastico; & alii episcopatus de ipsa diœcesi Remensi diverso modo essent divisi, & aliqui ex magna parte sine episcopis consistentes, & ad alios metropolitanos episcopi & clerici ordinationes aliquando accipientes erant, & refugia indebita habebant. Ita hactenus Hadrianus; cum autem dumtaxat hic de Remensi metropoli, subjectisque huic episcopatibus, qui seculo VIII absque episcopis fuerint, faciat sermonem, aliud adhuc testimonium in medium adduco, ex quo etiam, quod huc præcipue spectat, manifestum evadat, fuisse pariter in regni, in quo Virodunensis civitas sita erat, Austrasiani parte plerosque episcopatus, rerum potiunte Carolo Martello, a laïcis seu secularibus hominibus occupatos.
[33] S. Bonifacius, Germaniæ apostolus, in litteris gratulatoriis, quas ad Zachariam, Romanum Pontificem anno 741 creatum, [& a S. Bonifacio, Germaniæ apostolo scriptis, intelligitur,] dedit, quasque ad hunc annum in Annalibus suis Ecclesiasticis recitat Baronius, ita commemorat: Notum similiter sit Paternitati vestræ, quod Carolomannus dux Francorum me accersitum ad se rogavit, ut in parte regni Francorum, quæ in sua est potestate, faciam synodum congregari; & promisit, se de ecclesiastica religione, quæ jam longo tempore, id est, non minus quam per sexaginta vel septuaginta annos calcata & dissipata fuit, aliquid corrigere & emendare velle. Quapropter si hoc, Deo inspirante, veraciter emendare voluerit, consilium & præceptum vestræ auctoritatis habere debeo. Franci enim (ut seniores dicunt) plusquam per tempus octoginta annorum synodum non fecerunt, nec archiepiscopum habuerunt, nec Ecclesiæ canonica jura alicubi fundabant vel renovabant. Modo autem maxima ex parte civitates & episcopales sedes traditæ sunt laïcis, cupidis ad possidendum, vel clericis scortatoribus, vel publicanis seculariter ad perfruendum. Pagius in Criticis ad annum 741, num. 24, recitatis hisce S. Bonifacii verbis, ita observat: Sanctus Bonifacius, quando ait, Carolomannum sese rogasse, ut in parte regni Francorum synodum faceret congregari, Franciæ nomine Austrasianæ Franciæ partem intelligit; quam interpretationem ipsemet Bonifacius his verbis clarissime confirmat: “Franci, ut seniores dicunt, plusquam per tempus octoginta annorum synodum non fecerunt, nec archiepiscopum habuerunt.”
[34] Reliquam Franciam per illos annos LXXX (nimirum ab anno circiter 660 usque ad annum 741 elapsos) suos habuisse metropolitas, [episcopatus, bonaque ecclesiastica a secularibus hominibus fuerint occupata,] in eaque varias synodos celebratas esse, licet multarum memoria perierit, certum est. Hæc Pagius, volens scilicet probansque, & recte quidem, S. Bonifacio de sola regni Austrasiani parte esse sermonem. Verum, utut id ita sit, Bonifacii equidem ex verbis jam recitatis habemus, sedes episcopales in illa regni Austrasiani parte, quam Sanctus ille designat, laïcis seu secularibus personis maxima ex parte fuisse tunc occupatas. Hinc porro, simulque ex supra huc transcriptis tum Hadriani, summi Pontificis, tum Hincmari, Remensis archiepiscopi, verbis verosimillimum fit, fuisse pariter in ea regni Austrasiani parte, quæ Verodunensem civitatem complectebatur, quæque Lotharingia seu Lotharii regnum postea fuit vocata, episcopales sedes non paucas, id est, earum bona, prædia, villas, reditus, a laïcis seu secularibus personis occupata. At vero, sciscitabitur modo non nemo, quo modo quave auctoritate res, sacris canonibus adeo adversa, fuit patrata? Scriptores non pauci id a Carolo Martello factum affirmant. Alii contra ab hac ignominiæ nota principem illum vindicant. Hos inter primus occurrit Henschenius noster, ac deinde, qui secutus eum est, Cointius; atque hic quidem in Annalibus Ecclesiasticis Francorum ad annum 741, num. 41; ille vero ad XX Februarii, in Commentario prævio ad Vitam S. Eucherii, Aurelianensis episcopi, num. 32 ait, nullum laïcum, cui Carolus episcopatum dederit, posse produci, commentumque proinde esse, quod a variis traditur, Carolum episcopatus laïcis dedisse.
[35] Verum audi, quid ad hæc Pagius in Criticis loco proxime cit. reponat. His sancti Bonifacii in citata epistola (adi num. 33) verbis: [Verodunensem ecclesiam, ut innuit Hugo Flaviniacensis,] “Modo maxima ex parte civitates & episcopales sedes traditæ sunt laïcis,” plane evertitur, quod idem Cointius anno currenti num. XLI scribit, scilicet nullum laïcum produci posse, cui episcopatum Carolus dederit, ideoque & commentum esse, quod a variis traditur, Carolum plures episcopatus laïcis dedisse; cum enim is Austriæ tot annis præfuerit, imo & reliquæ Galliæ, non video, quomodo fieri potuerit, ut bona ecclesiastica a laïcis hominibus sine ejus concessione aut consensu possessa fuerint. Hactenus Pagius: verum, an undequaque recte? Non pauca quidem Carolus Martellus, bellorum, a Saracenis, Saxonibus, Frisiis, aliisque hastibus ingruentium, necessitate compulsus, bona ecclesiastica militibus suis in stipendia videtur concessisse; verum plures pariter episcopatus seu potius integros plurium episcopatuum reditus a principe illo laïcis seu secularibus hominibus fuisse impertitos, non facile credidero. Quamquam enim sub Carolo Martello non paucas in Francia episcopales sedes a laïcis fuisse occupatas, ex verbis S. Bonifacii, & Hadriani Pontificis jam recitatis constet, nihil tamen obstat, quo minus id a ducibus comitibusque, provinciarum ac urbium præfectis, principe illo nec adnitente, nec concedente, sed tantum, ne militum a se alienaret animos, sufficienter haud obsistente, peractum fuisse credatur. Utut sit, plures equidem, Carolo Martello rerum potiunte, in Francia episcopatus penes laïcos exstitisse, bonisque fuisse orbatos, ex omnibus jam dictis certum apparet. Hinc porro fit, ut omnia prorsus, quæ huc facientia num. 13 & 14 Vitæ edendæ tradit Hugo, rejicienda non putem.
[36] [eadem sorte fuisse afflictam, verosimile evadit.] Sic habent: Non est veritus (Carolus Martellus) ipsos episcopatus laïcis dare, fautoribus videlicet suis & consentaneis, adeo ut archiepiscopatus Trevirensem & Remensem Milo quidam tonsura clericus, moribus, habitu & actu irreligiosus laïcus, multo tempore pessumdans obtinuerit; Viennensem quoque & multos alios episcopatus per terras diversas possiderent laïci, ut historiæ referunt, & per manum laïcam investiti: si qui erant episcopi, aut ei omnino favebant, aut res ecclesiasticæ diripiebantur, aut certe illis obcuntibus, in locum illorum neophytus quilibet, &, quos canonicæ sanctiones non recipiunt, substituebantur. Ab hac autem direptione civitas illa quantulumcumque immunis erat, quæ ei favebat, vel quæ ei adjutorium præbebat; cui enim innitebatur, illam per se suosque a se suisque tuebatur. Hinc est, quod inter innumeras, quas attriverat, Virdunensem tempore Pepponis episcopi prædiis auxit, quia Peppo idem, ut superius relatum est, in tempore dissensionis & partibus ejus favit, & familiarius ei servivit. Verumtamen, illo defuncto, quod aliæ patiebantur, & eadem quoque experta est. Ita hactenus Hugo, nihil fere, si quod de episcopatibus a Carolo Martello in laïcos translatis affirmat, exceperis, his verbis affirmans, quod vel in Hincmari, Hadriani & Bonifacii epistolis, supra citatis, vel in aliis monumentis fundatum non sit. Quam ob rem, cum civitatibus, quæ bonis ecclesiasticis sub Carolo Martello fuere privatæ, adjungat civitatem Virdunensem, verosimile sane mihi apparet, hanc civitatem, Poppone seu Peppone vita functo, bonis ecclesiasticis, sufficienter haud repugnante Carolo Martello, sub Volschiso & Agroïno, qui proxime Pepponi in Virdunensem sedem successere, fuisse orbatam. Hinc porro jam fit, ut verosimile etiam appareat, civitatem seu ecclesiam Virdunensem, Volschiso & Agroïno vita functis, ad eam fuisse Caroli conniventia pauperiem jam redactam, ut, præ hac clericis seu canonicis (adi Vitam edendam num. 9) in diversa dilapsis, canonica episcopi electio fieri nequiverit.
[37] Id sane hic statuendum videtur, nisi forte, quod ob jam supra dicta sat etiam verosimile apparet, [Hinc autem ob rationem, hic additam,] episcopatu in laïcum translato, nova fieri electio omnino nequierit. Jam vero, cum vel ex episcopatus in personam laïcam translatione, vel præ nimia pauperie, ad quam is erat redactus, Agroïno vita functo, novus haud fuerit substitutus episcopus, fueritque id, utrolibet ex capite ortum duxerit, Carolo Martello connivente, factum, cui, quæso, verosimile appareat, fuisse in defuncti Agroïni locum anno 735, vivente adhuc Carolo, substitutum Magdalveum? Restituine forsan, quæ ecclesiæ Virdunensi fuerant ablata, curaverit is princeps? Anne episcopatum, qui jam forte in laïcas manus transierat, his tandem ereptum libera electione S. Magdalveo conferri omni modo voluerit? Neutrum sane mihi probabile apparet. Bona enim ecclesiastica, quæ occupari non impedierat Carolus, militibus in stipendia cesserani; quæcumque autem his ita obvenerant, ea deinde iisdem non abstulit. Argumento esse potest, quod apud Acherium tom. 12 Spicilegii pag. 258 in Peppone, Virodunensium episcopo scribit Bertharius. En verba: Hujus (Pepponis) tempore exstitit seditio non modica inter Carolum primum, qui dicitur Carolus Martellus, & Rainfridum, Francorum principem, & quia Peppo partibus Caroli tempore seditionis favit, obtinuit pretio cum Carolo & quodam nobili vassallo ejus Calmontem villam cum omnibus appendiciis suis. Postquam vero Carolo Deus solidavit Francorum regnum, dedit etiam ecclesiæ nostræ Pontem Petrium & suo scripto nobis eum solidavit: Merlam vero & Casam Petriam, quia eas sui satellites invaserant, retinuit, & adhuc Casa Petria retenta est.
[38] En Carolum ecclesiæ Virodunensi beneficum, & tamen eidem bona, [Sanctus probabilius non ante annum 742 Verodunensium episcopus fuit creatus.] per satellites suos seu milites erepta, non restituit; quod cum hic, utut in Pepponem, Virdunensem episcopum, benevolo admodum foret animo, non fecerit, id eum vel alias forte numquam vel certe rarissime fecisse existimo. Uti porro bona ecclesiastica, quæ vel militibus suis in stipendia dederat, vel rapi per hos, non impedierat, dominis suis deinde non restituit, ita etiam episcopatus, in laïcorum manus delapsos, eripi deinde ex his verosimiliter non curarit. Quam ob rem, cum ex dictis Verodunensis episcopatus, vita functo Agroïno, vel in laïcas manus fuerit translatus, vel facultatibus omnibus orbatus, clericis hinc alio majori ex parte dilapsis, eligendo novo episcopo locum non dederit, verosimile sane mihi non apparet, Agroïno successorem, vivente adhuc Carolo Martello, fuisse substitutum. Itaque, rationum momentis utrimque sedulo libratis, probabilius autumo, Sanctum tandem anno 742 ad sedem Virdunensem esse evectum sub Carolomanno, pio admodum principe, qui anno illo in Austrasiæ majoratum domus patri suo Carolo successerat, quique brevi post synodum, in qua illapsi in ecclesiam emendarentur pravi mores, celebrari curavit, tresque novos in Austrasia sibi subjecta episcopatus institui permisit. Et sane Sanctum non ante annum 742, uti jam definii, Virodunensium creatum esse antistitem, confirmatur etiam ex eo, quod hæc Bertharii de Sancto verba, Fuit enim tempore Pipini regis usque ad tempus Caroli Magni, ita ex infra dicendis interpretanda sint, ut significent, Magdalveum ab anno 741 circiter, quo Pipinus Brevis Carolo Martello patri in majoratum-domus Neustriæ successit, usque ad tempus, quo Carolus Magnus rex unctus est, sedem Virodunensem occupasse. Sed hæc de anno, quo S. Magdalveus creatus fuerit Virodunensium episcopus, disputata sufficiant, ad ea, quæ in episcopatu gessit, discutienda nunc progredior.
[Annotata]
* quam
* an Dei?
* imo divini
* an bella?
§ IV. Res a Sancto in episcopatu ante iter Hierosolymitanum gestæ.
[In lugubristatu ecclesiam suam Sanctus invenit.] Ecclesiæ Virdunensis, cum hanc regendam accepit S. Magdalveus, lugubri admodum loco res fuisse, docet nos Hugo, Sancti biographus. Erat tunc, inquit num. 8 & 9, civitas ipsa (Virodunensis) insectatione barbarica bellis attrita, obsidionibus fatigata, calamitatibus repleta, templa Domini in ea polluta, sanctuaria exusta, ministeria violata, officia diurna vel nocturna neglecta. Clerici alii fugati, quidam necati, qui remanserant multa paupertate addicti plus propriis seu terrenis, quam cælestibus studebant negotiis. Vix dubitem, quin auxesi hic utatur Hugo, miserumque ecclesiæ Virodunensis statum nonnihil exaggeret; neque enim uspiam invenio, sub Carolo Martello aut proxime ante annum 742, quo circiter ex dictis Sanctus creatus est Virodunensium antistes, civitatem Virdunensem pluribus obsidionibus fuisse fatigatam, ut verba recitata indicant. Attamen, cum, quæ his refert, ut supra monui, partim saltem ex scriptoribus monumentisve antiquioribus verosimiliter hauserit Hugo, militibusque in stipendia, Carolo Martello ante Sancti ad episcopales infulas promotionem in Neustria Austrasiaque rerum potiunte, verosimillime cesserint ecclesiæ Virdunensis bona, est sane, cur hanc ad summas angustias miserumque omnino statum fuisse redactam, asserenti Hugoni credamus. Verum Sanctus, utut ex istis ecclesiæ, quam curæ suæ commendatam recens acceperat, angustiis eo, quo par erat, dolore afficeretur, animo minime despondit, sed quo majora erant mala, eo gnaviorem magisque assiduam iis removendis operam impendendam est ratus.
[40] [Gregem suum ad virtutem excitat.] Ac primo quidem populum, curæ suæ commissum, ad verum Dei cultum ac timorem, sinceræ pœnitentiæ opera, charitatem mutuam, misericordiamque in pauperes, concione habita, excitavit. Gressu ergo celeri, inquit de Sancto num. 10 biographus, ecclesiam intravit, clerum populumque advocavit, judicia Domini vera innotuit, crimina vel peccata alterutrum confiteri monuit, fructus dignos pœnitentiæ facere suasit, ecclesiam frequentare, orationibus cum lacrymis incumbere, laudes Domini cum silentio & reverentia audire, eleëmosynas pro posse libenter dare, hospitalitatem sine murmuratione servare, discordantes ante solis occasum ad pacem redire, pacem falsam non dare, gehennam timere, vitam æternam sperare præcepit & docuit. Nec verbis tantum, verum etiam exemplo ad has virtutes gregem exstimulabat sanctus sollicitusque Pastor. Instabat, ait iterum num. cit. biographus, prædicationibus, firmabat plebem benedictionibus, incitabat ad meliora sacris exhortationibus, quod dicebat verbis, monstrabat exemplis. Bertharius (adi num. 7) hic quidem cum Hugone minime pugnat; verum hæc pauca dumtaxat, quæ huc faciunt, suppeditat: Clerum, inquit, & populum istius (Virdunensis) ecclesiæ venerabiliter ordinavit. Ita primus Verodunensium Antistitum Historiæ scriptor sedulam, quam Magdalveus, Verodunensium creatus episcopus, pro grege sibi commisso gesserit, curam brevissime exponit. Quamquam porro hæc universum quidem spectarit Virodunensem populum, ad clerum tamen, utpote quem aliis bono probatæ vitæ morumque exemplo prælucere conveniret, sese præcipue extendit. Hugo, Sancti biographus, opportune ad hoc argumentum hæc prodit memoriæ: Clericos deinde, inquit num. 10, regulariter vivere, septies in die laudes Domino dicere, & noctu ad confitendum illi surgere, ecclesiastica sanctione instituit, victumque illis quotidianum de proprio, prout potuit, ordinavit. Crediderim sane, S. Magdalveum, jam episcopum, dilapsos alio, ut dictum est, reipublicæ motibus, ex bello ortis, Virdunenses canonicos Verodunum ad sese revocasse, simulque tum his, tum aliis, qui Veroduni remanserant aut jam huc ex fuga sponte redierant, summamque erant ad pauperiem redacti, victum quotidianum ex propriis facultatibus ea lege suppeditasse, ut ad canonicam vivendi normam vitam exigerent. Atque illud quidem a Sancto, ut primum ecclesiæ Virdunensis regimini fuit admotus, factum apparet.
[41] Ita autumo, partim quod inter res, priori loco a Sancto, [Clero, ut apparet, novum vitæ genus præscribit.] jam episcopo, gestas, narrationis ordine ab Hugone referatur, partim quod par sit, ut episcopus singulari quadam cura, clerum suum complectatur. Verum, canonicis illis seu clero Virodunensi novum quoddam vitæ genus a S. Magdalveo fuisse præscriptum, verbis proxime recitatis etiam indicare Hugo videtur. Vultne forsan hic scriptor, a Sancto institutum fuisse, ut Verodunenses canonici, claustro inclusi, ad canonum ecclesiasticorum normam vitam communem ducerent? Id sane existimarit Constantinus Ghinius, hincque verosimillime Fastis sacris, quos Sanctorum Canonicorum Natales vocavit, quosque etiam Sanctis, de canonicorum Regularium Ordine dumtaxat bene meritis, auxit, S. Magdalveum inscripsit. Et sane a Sancto diversum quoddam ab antiquo vitæ genus, quod sequerentur Verodunenses canonici, fuisse præscriptum, vero mihi minime absimile apparet. At vero, inquiet non nemo, si id re etiam ipsa locum fortassis habuit, non citius verosimillime, quam inter annum 750 & 760 evenerit. Ita statuendum videtur ex eo, quod Chrodegandus, Metensium episcopus, suam canonicorum Regulam ante annum 750 non scripserit; is autem, ut plerisque equidem eruditis videtur, primus sit episcopus, qui ecclesiæ cathedralis, cui præerat, canonicos ad vitam in claustro communem in Galliis adegerit. Jam vero si non citius, quam inter annum 750 & 760 novum vitæ genus canonicis suis Sanctus præscripsit, Magdalveus utique, cum id ex dictis episcopatus ejus initio factum appareat, non ante annum circiter 750, contra ac supra docuimus, Virdunensem cathedram occuparit. Ita potest argui contra opinionem, qua verbis Hugonis proxime recitatis etiam indicari statuitur, novam vitæ normam a Sancto fuisse Verodunensibus canonicis præscriptam. Verum respondeo, vel ab Hugone, quod sane hujus scriptoris auctoritas dicere non vetat, rerum gestarum in narrando ordinem non servari, vel Sanctum non Chrodegandi, Metensium episcopi, sed S. Rigoberti, Remensis archiepiscopi, qui diu ante Chrodegandi tempora clero suo commune ærarium instituit, exemplo impulsum, novam vivendi normam clericis suis præscripsisse. Neutrum sane a vero indubie abhorret.
[42] [Novas ecclesiæ suæ possessiones acquirit, hoc autem, etsi Hugo,] Porro Sanctus non tantum cleri sui reformationi, verum etiam novis ecclesiæ suæ acquirendis possessionibus operam dedit. Bertharius opportune ad hoc institutum num. 6 sic habet: Cujus (sancti Magdalvei) industria & studio fertur per precariam obtinuisse eum Vuasnaum & Vuarnunci curtem, & Ramisbatium, & alia plurima, sicut egomet in Cartis ejus manibus roboratis legi. Ita brevis Virdunensium episcoporum Historiæ auctor. Quid per precariam hic velit, num. 53 exponam. Hæc interim, quæ hic bona commemorat, Sanctus ipso etiam statim episcopatus initio forte acquisivit. Præterquam enim, quod Bertharius acquisitionis hujus, antequam de rebus aliis a Sancto jam episcopo gestis loquatur, verbis recitatis mentionem faciat, id singularis plane Sancti pro clero suo, ad summam tunc egestatem redacto, cura suadet. Attamen Hugo Flaviniacensis num. XI Vita edendæ in hanc scribit sententiam: Curiam interea (S. Magdalveus) adiit, Pippino, qui ex auctoritate Stephani Papæ ex præfecto palatii rex constitutus fuerat, vastitatem urbis, calamitatemque plebis, quam regendam susceperat, innotuit, auxiliumque ab eo ex regali largitione quæsivit & obtinuit. Collatione siquidem fidelium quædam prædia suscepit, Wasnaum scilicet seu Warnunci curtem, Ramisbatium etiam, aliaque quamplurima, quæ Chartis manu propria inseruit, quas & regis annulus roboravit, & ecclesia Virdunensis ex tunc non amisit. Civibus præterea regis munificentia non defecit, clerum lætificavit, ecclesiam ornavit, remuneratum Pontificem gaudenti populo repræsentavit. His autem verbis clarissime indicat, memorata prædia tunc primum, cum Pipinus jam rex esset, ac proin non ante annum 752, quo princeps ille Francorum rex primum unctus est, a S. Magdalveo fuisse acquisita; quod adeo ipso episcopatus ejus initio non evenit. Ita potest objici contra opinionem, qua memorata prædia a Sancto, nondum diu episcopo, ecclesiæ Virdunensi fuisse forsan acquisita arbitramur.
[43] [in quem hic] Verum, cum e scriptoribus monumentisve antiquioribus, nullas forte, ut jam satis innui, aut paucas admodum notas exhibentibus chronicas, Hugo Flaviniacensis, quæ de Sancto nostro consignavit litteris, facta hauserit, hæcque vel quod fuerint prorsus destituta notis chronicis, vel etiam, quod eas, quibus communita erant, perperam fuerit interpretatus, annis sæpe non suis illigarit, non est, cur ejus testimonio indubitatum putemus, prædia, quæ memorat, ante annum 752, quo Pipinus creatus primum est Francorum rex, a S. Magdalveo non fuisse Virdunensi ecclesiæ obtenta. Legerit scilicet fortassis Hugo in antiquiori quopiam sive monumento sive scriptore, prædia supra nominata Pipini regis temporibus a Sancto nostro fuisse obtenta, hincque concluserit, id ante illud tempus, quo Francorum solium jam occuparat Pipinus, non evenisse. Verum hoc inde certo non potuisse concludi, sic probo. Paulus diaconus apud nos tom. 1 Martii, pag. 452 in brevi Vitæ S. Godegrandi seu Chrodegrandi, Metensis episcopi, compendio ita de hoc Sancto scribit: Pippini regis temporibus pontificale decus promeruit. Et tamen S. Godegrandus anno circiter 742, cum nondum Pipinus Francorum solium occuparat, ad Metensem cathedram, uti apud omnes in confesso est, fuit evectus; ut adeo dicendum sit, vel tempus, quo Chrodegrandus Metensem sedem obtinuit, perperam notari a Paulo diacono, vel certe scriptoris hujus verbis mox recitatis necessario non significari, fuisse Chrodegrandum tunc primum, cum Francorum rex esset creatus Pipinus, ad Metenses infulas promotum. Primum idcirco dici non potest, quod Paulus diaconus ex Angilramno, proximo Chrodegrandi in sedem Metensem successore, res ad Chrodegrandum spectantes (adi Opus nostrum loco proxime cit.) optime potuerit habere perspectas; restat ergo, ut asseramus secundum.
[44] Et vero Pippini regis (adi iterum Opus nostrum loco proxime cit. in S. Chrodegrando num. 7) temporibus pontificale decus promeruisse Chrodegrandum, [quædam observantur,] idcirco scripsit Paulus diaconus, quod anno 742, quo Chrodegrandus Metensem cathedram obtinuit, Pipinus cum fratre Carolomanno absque alio rege præesset regno Francorum. Jam vero, cum id ita sit, quid si, ut reipsa etiam fortassis factum est, Hugo Flaviniacensis idcirco, quod a S. Magdalveo prædia, quæ memorat, Pipini regis temporibus fuisse obtenta, alicubi legisset, id is scriptor tunc, cum jam Pipinus Francorum rex unctus esset, & quidem hujus principis, non autem Carolomanni, quod tamen verosimilius apparet, liberalitate factum esse, in litteras miserit; moveri ejus narratione non debemus, ut a Sancto tunc primum, cum Pipinus in Francorum solium jam esset evoctus, prædia, quæ memorat, principis hujus munificentia fuisse obtenta, certo credamus. Quam ob rem, cum a S. Magdalveo ante annum 752, quo Pipinus creatus primum est Francorum rex, ea, de quibus hic disserimus, prædia ecclesiæ Virdunensi fuisse obtenta, Hugonis auctoritas certum atque indubitatum non faciat, illud anno circiter 742, ipso aditi a Sancto nostro episcopatus initio fortassis factum, ob rationes jam supra dictas existimo.
[45] Attamen indubie haud ante annum 752, quo Pipinus a S. Bonifacio, [& Wasseburgius opinioni huic adversantia scribant,] Moguntiacensi episcopo, Francorum rex coronatus fuit, imo non ante annum 753 prædia præfata obtinuerit S. Magdalveus, si modo, quæ de hoc argumento litteris mandat Wasseburgius, veritati consonent. Etenim hic scriptor lib. 2 Antiquitatum fol. 131 ita fere quantum ad substantiam memorat: cum Stephanus secundus, summus Pontifex, qui Pipini, Francorum regis, invitatu anno 753 venerat in Galliam, principem hunc binosque ejus filios Carolomannum & Carolum Francorum reges unxit, plures visitavit Franciæ seu Neustriæ ecclesias, post venit in Austrasiam, petiit Metas, dein Verodunum, magnumque erga Magdalveum concepit affectum, raris Sancti virtutibus allectus. Tunc enim summa clarebat sanctitatis fama. De hoc argumento (ita fere pergit Wasseburgius) tractans Bertharius, Virdunensis historicus, memoriæ prodit, tunc præfatum Pontificem, calamitatum, exactionum, damnorumque, quæ a comite Anselino perpessa fuerat Virdunensis ecclesia, redditum certiorem, a Pipino rege non pauca, quæ in memoratæ ecclesiæ commodum Magdalveo dedit, prædia dominiaque impetrasse; quæ inter Bertharius recenset Vuasnaum, Vuarnuncicurtem & Ramisbaccium. Hæc hactenus quantum ad substantiam Wasseburgius, mox etiam, paucis dumtaxat interpositis, adjungens, Pipinum Virodunensi civitati varia tunc privilegia, prærogativas immunitatesque contulisse, idque etiam scripto testatum haberi a Berthario. Verum ego totam episcoporum Virodunensium Historiam semel, iterum ac tertio evolvi, nec verbum de privilegiis immunitatibusque, quas Virodunensi civitati impertitus fuerit Pipinus, invenire ullum quivi.
[46] [ipso forte episcopatus, a Sancto aditi, initio evenit.] Idem accidit investiganti, an Stephanus, summus Pontife x, Vuasnaum, Vuarnunci-curtem & Ramisbatium seu Ramisbaccium a Pipino rege impetrarit, impetrataque S. Magdalveo contulisse, Bertharius testetur. Ea enim prædia seu dominia aliaque plurima obtinuisse Magdalveum, refert dumtaxat Bertharius; idne autem Stephani, an Pipini regis aut etiam alterius liberalitate factum sit, non edicit. Adhæc ne Stephani quidem uspiam meminit. Jam vero, cum id ita sit, est sane, cur merito revocetur in dubium, non tantum, an non absque Stephani interventu, verum etiam an non ante hujus in Gallias accessum, qui anno 753 accidit, præmemorata prædia Magdalveus impetrarit. Hinc porro jam consequitur, ut, spectatis etiam, quæ refert Wasseburgius, æque maneat incertum, an ante, an postquam Pipinus jam conscendisset Francorum solium, prædictam prædiorum dominiorumve donationem impetrarit S. Magdalveus; ut adeo id, ut dictum est, ipso forte aditi a Sancto episcopatus initio evenerit. Hinc dubium mihi etiam fit, an veritati consonet id, quod de ecclesia S. Michaëlis, in eo, qui veteris modo Monasterii appellatione distinguitur, loco tunc sita, quam Stephanus Papa, in Galliis versans, consecrarit, memoriæ prodit, seque e bullis autenticis hausisse, affirmat Wasseburgius. Verum, utut hæc ita se habeant, Sanctus equidem præmemorata prædia seu dominia (testantur id enim etiam Bertharius & Hugo) ecclesiæ suæ impetravit, liquetque vel hinc cura, quam pro ea sanctus Antistes gesserit. Nec minus hæc liquet ex sollicitudine omnino pastorali, qua non tantum singulas diœcesis sibi commissæ ecclesias lustravit, verum etiam dirutas aut fere collapsas instauravit.
[47] Sarcedos eximius, [Diœcesim lustrat Sanctus abbatiamque S. Amantii;] inquit num. 15 Sancti biographus, episcopum * pastorali sollicitudine circumiens, ecclesias, in quibus non erant, locis extinxit *, dirutas vel inveteratas restauravit, ministeria divina ordinavit, plebes salutari doctrina edocens, & episcopali benedictione sacrique chismatis * unctione confirmans. Hæc Hugo: quamquam autem antiquioris scriptoris testimonio suffulta non sint, fidem tamen merentur idcirco, quod cuilibet sancto Episcopo conveniant. Porro uti ex dictis Sanctus novis ecclesiæ suæ possessionibus acquirendis, ita etiam antiquis servandis, utut etiam procul ab episcopatu suo in Aquitania sitis, gnavam operam impendit. Testatur id ipsemet Bertharius. Verba, quibus id facit, num. 7 recitata, hæc sunt: Res etiam, quæ sunt in Equitania antiquitus isti ecclesiæ (primariæ scilicet Virodunensi) subjectæ, id est, abbatia sancti Amantii, in Rodenia sita, & Marderniacum & Puliniacum frequenter (sanctus Magdalveus) visitabat, & gesta prædictorum episcoporum nostrorum secum ferebat, ut per illorum merita illas res longius sitas liberius possidere quivisset. De eodem argumento ita memorat num. 18 Hugo, Sancti biographus: Aquitania sanctitatis ejus (sancti Magdalvei) accepit magnalia, illius sæpe gressibus lustrata, lacrymis rigata, doctrinis roborata & miraculis glorificata. Res quippe, quas Virdunensis ecclesia antiquitus in ipsa regione possedit, frequenter visitabat, & Vitas seu Miracula prædecessorum suorum pontificum secum ferebat, ut per illorum merita res illas liberius possideret, vel pagensibus dominatio carior, subjectio esset humilior. Hactenus Hugo, nihil fere tradens, quin in Berthario sit fundatum, aut certe cum hoc scriptore non pugnet.
[48] Verum verbis, jam recitatis, mox hæc subdit: [hæc, quam Vitoniano monasterio a ipso S. Amantio] Fuerunt autem res istæ, abbatia sancti Amantii in Rotena urbe cum Appendiciis, fiscus etiam regius Maderniacus, & alius Puliniacus nomine, donata servitorum sancti Petri & sancti Vitoni usibus ipsius beati Amantii largitione. His autem docet, abbatiam sancti Amantii, una cum Maderniaco & Puliniaco, non ecclesiæ primariæ Virdunensi, quæ sanctissimæ Dei Genitrici Mariæ sacra est, sed ecclesiæ SS. Petri & Vitoni primitus fuisse ab ipsomet S. Amantio concessam; quod nec in Berthario fundatur, nec veritati videtur conforme. Etenim abbatia S. Amantii ætate S. Magdalvei, ut verbis num. præced. innuit Bertharius, antiqua erat ecclesiæ primariæ seu cathedralis Virdunensis possessio, nec hanc, antequam in dictæ primariæ Virdunensis ecclesiæ jus transiret, spectasse umquam ad SS. Petri & Vitoni ecclesiam, uspiam inveni, utut re diligentissime examinata. Hic itaque in errorem, ut mihi equidem apparet, prolapsus est Hugo. Sed, quid, quæso, scriptori huic errandi hic ansam præbuit? Jam ab uno amplius seculo ætate Hugonis ad SS. Petri & Vitoni ecclesiam seu monasterium a Berengario, Virodunensi episcopo, fuerat translata abbatiæ S. Amantii possessio. Liquet id ex iis, quæ monachus S. Vitoni anonymus, qui primus brevem Virodunensium antistitum Historiam, a Berthario inceptam, prosecutus est, apud Acherium tom. 12 Spicilegii, pag. 262 memoriæ prodit. Verba, quæ scriptor hic ibidem suppeditat, hæc sunt: Quorum (monachorum in S. Vitoni monasterio clericis substitutorum) victui delegavit (Berengarius scilicet, Virodunensium antistes) Scantiam villam cum banno: abbatiam quoque sancti Amantii in Aquitania cum multis ecclesiis hujus episcopii.
[49] Berengarius, qui abbatiam S. Amantii monasterio S. Vitoni donasse hic narratur, [donatam fuisse, perperam scribit Sancti biographius,] seculo X media sui parte jam elapso excessit e vivis, ac proin abbatia illa ætate Hugonis, qui sub finem seculi XI floruit, jam uno amplius seculo in monasterii Vitoniani jus transierat. Ignoraritne id forsan Hugo, hincque præfatam abbatiam Vitoniano monasterio ab ipso S. Amantio fuisse donatam, scripserit? Minime vero: ipsemet enim Hugo, qui in ea, qua de Sancto nostro tractat, Chronici sui parte donationem illam monasterio Vitoniano a S. Amantio factam scribit, postea in eodem Chronico integram recitat chartam, qua præmemoratam abbatiam aliaque bona monasterio Vitoniano Berengarius concessit. Itaque crediderim ego, Hugonem, cum Sancti nostri gesta litteris mandaret, animum non advertisse ad jam dictam, quam postea recitavit, chartam, a Berengario monasterio Vitoniano concessam, hincque donationem, quæ hac a Berengario primum facta est, ipsimet S. Amantio perperam attribuisse. Atque ita sane vel hoc etiam argumento est, quam parum ab accuratione Hugo commendari mereatur. Porro de hoc S. Amantii monasterio seu abbatia, quam in burgo Ruthenensis civitatis, Gallice Rhodes dictæ, sitam fuisse, Galliæ Christianæ auctæ scriptores tom. 1, col. 233 docent, Hugo Flaviniacensis in suo Virdunensi Chronico apud Labbeum tom. 1 Bibliothecæ Mss. pag. 183 ita memorat: Accepit (anno 1028, grassante fame, abbas S. Vitoni Richardus) pecuniam non parvam a comite Rutenensi, concessa loco vadii abbatia S. Amantii, quæ erat juris ecclesiæ S. Petri, quam omnino pauperibus partitus est. Verum comes, data pecunia, & abbatiam sibi usurpavit cum redditibus & fundis, &, ut asserunt habitatores Ruthenæ urbis, antequam pecunia recepta fuisset ex ejusdem abbatiæ fundis, ipse morte præventus est, & sic abbatia a successoribus ejus retenta est, quamquam ab inhabitantibus non tota S. Amantii abbatia, quæ latissima est, & possessionis enormis, juris ecclesiæ Virdunensis esse dicatur, sed pars quædam, videlicet abbatia sancti Marii de Utra … bra, ut moderni testantur etiam nunc.
[50] [anno 1236 in prioratum commutata jam erat. Sanctus suo exemplo.] Hactenus Virdunensis chronographus; cujus etiam verbis, loco proxime cit. productis, Galliæ Christianæ auctæ scriptores col. seq. hæc addunt: Anno MLXXIX Pontius, Ruthenensis episcopus, subjecit monasterium S. Amantii S. Victoris Massiliensis abbati. Vide in Instrumentis chartam secundam. An. vero MLXXXX datur Rodulpho abbati. Ita illi, docentes etiam deinde col. 235, abbatiam S. Amantii jam anno 1286 in prioratum fuisse mutatam. Hanc tandem, quam plures etiam aliæ in Galliis subiere abbatiæ, sortem subiit ditissima amplissimaque, ut verbis proxime recitatis docet Hugo Flaviniacensis, Ruthenensis S. Amantii abbatia, quam summa cura Sanctus noster olim fuerat complexus, communicatis etiam, ut Bertharius verbis supra huc transcriptis indicat, cum religiosis ejusdem incolis SS. Vitoni, Agerici & Pauli, decessorum suorum, qui quondam Virdunensem ecclesiam eximia vitæ sanctitate illustrarant, miraculis ac gestis. Sed hæc jam de S. Amantii abbatia disseruisse sufficiat. Ad aliam modo, de qua jam antea adhuc actum, abbatiam, Virdunense scilicet SS. Petri & Vitoni monasterium, quod singulari pariter cura S. Magdalveus fuit complexus, sermonem iterum converto. Tanto in id Sanctus ferebatur affectu, ut illius regimen, quod ex dictis nondum episcopus gesserat, sibi etiam retinuerit, cum jam gravissimo universam moderandi Virdunensem ecclesiam onere esset gravatus. Ipsam autem, inquit num. 15 Hugo, Sancti biographus, ecclesiam beati Vitoni, cui ante perceptam Pontificatus gratiam pastor & rector institutus fuerat, tanta semper dilectione excoluit & provexit, ut curam ejus, etiam sumpto episcopatu, non dimitteret; quin potius omni eam conamine, & divinis famulatibus illustrem reddidit, prædiis quoque & ecclesiasticis utensilibus ampliavit, ob prædecessorum suorum ibidem quiescentium beatam memoriam a quibus nec corpore, nec spiritu volebat disjungi, sed in loco requiei eorum optabat consepeliri. Dedit ergo eidem ecclesiæ de suo proprio Raherii curtem cum appendiciis pro tumulatione sui corporis, & alia perplura, ut ostendit chartarum notitia.
[51] Produnt certe hæc, S. Magdalveum eodem semper affectu, [forte etiam hortatu duas obtinet Vitoniano monasterio donationes.] quem semel conceperat, in SS. Petri & Vitoni Virdunense monasterium flagrasse. Recenset deinde Hugo, Sancti biographus, duas donationes, eidem monasterio a binis, pietate præstantibus viris, factas, in quibus Sanctus noster, utpote quas, ut apparet, vel apertis verbis, vel suo verosimiliter benevolentiæ in illud exemplo fieri suasit, partem sane qualemcumque & forte non minimam habuit. Verba, quibus posteriorem e binis dictis donationibus refert Hugo, huc transcribo, quod commentatione indigeant. Sic habent: Cujus (Sarcionis, in S. Vitoni monasterium benefici) exemplum secutus & beati Patris (sancti Magdalvei) amore ductus Grimbertus possessor & ipse fundi ipsius & hæreditarii juris particeps, quidquid in eodem loco possidebat, basilicæ sancti Vitoni condonavit in mansis, campis, oleis, pratis, pascuis, concisis, silvis, aquis, aquarumque exitibus & decursibus. Qui exinde postmodum, precaria facta, res ipsas a beato Viro jure beneficiario recepit, denominato censu viginti librarum olei singulis annis in festivitate sancti Vitoni ad luminaria ecclesiæ ejus, in qua preciosus idem confessor requiescit, præscripto etiam spatio, quo Sanctus ea deberet meliorata recipere. Quod testamentum precariæ beatus Pontifex & abba auctoritate sua firmavit anno tertio regni Carlomanni, qui fuit frater Caroli Magni, die Calendarum Julii anno ab Incarnatione Domini DCCLXX, Indictione VIII.
[52] Jam supra satis monui, Hugonem Flaviniacensem facta instrumentaque, [Vitium in notis chronicis, quibus una ex his signatur,] quæ annis Christi destituta invenit, iis æræ Christianæ annis signasse, quos iisdem factis instrumentisque ex aliis, quas exhibebant, notis chronicis competere arbitrabatur, sæpiusque successu parum felici id præstitisse. Quam verum autem id sit, iterum hic liquet ex anno Carolomanni tertio, quem cum anno Christi 770, ad Julium usque provecto, verbis proxime recitatis componit. Etenim Carolomannus, Pipini Brevis filius, quo de hic sermo est, ante anni 768 Septembrem regnare non incepit, ac proin anno Christi 770, ad Julium dumtaxat provecto, tertius regni ejus annus, utpote qui mense Septembri anni 770 tantummodo incepit, nondum erat in cursu. Porro, cum Hugo, ut sæpissime alibi, etiam hic in assignanda temporum ratione hallucinetur, dubitari non immerito potest, an donatio, qua de hic agimus, diu ante annum 770, cui a scriptore illo innectitur, sub Carolomanno, Caroli Martelli filio, Austrasiæ majore-domus, ex quo Hugo Carolomannum regem, Caroli Magni fratrem, perperam hic faciat, non evenerit, ac proin ex illa, utut Sancto nostro adnitente facta, serius hunc, quam anno, contra ac infra statuimus, 762 diem clausisse extremum, concludi non potest. Hoc est, quod quantum ad chronologiam in recitata Hugonis verba erat notandum. Aliud in eadem præterea observo. Dicit iis Hugo, Grimbertum a S. Magdalveo eas ipsas res, quas prius ecclesiæ seu monasterio SS. Petri & Vitoni tradiderat, beneficiario jure, facta precaria, accepisse.
[53] [& quid sit contractus precariæ, declaratur.] Ut itaque, quid hic significatum velit Hugo, intelligatur, hæc annoto: Precaria, ut Cangius in Glossario ad hanc vocem docet, est libellus seu charta, qua quis alodium vel prædium ab ecclesia sub annuo censu ad vitam utendum accipit, illud precario possessurus. Porro precariæ seu contractus, qui vocabatur Precaria, diversas species seu modos ad dictam vocem in Glossario assignat laudatus Cangius. Unum hos inter ita exponit: Interdum per precarias quis res proprietatis suæ ecclesiæ tradebat, easque postmodum sibi dari postulabat, sese annuo censui astringens. Contractus precariæ, quem Grimbertum inter & Magdalveum intercessisse refert Hugo, eo modo, quem jam dedi, fuit initus, ea tamen adjecta conditione, ut Grimbertus res, quas antea ecclesiæ SS. Petri & Vitoni dederat, quasque ab hac contractu precariæ accipiebat, præstituto per eumdem contractum tempore præmemoratæ ecclesiæ meliori statui redditas restitueret. Porro eodem fere modo initus verosimillime fuerit contractus, quem verbis num. 6, iterumque num. 42 recitatis memorat Bertharius. Quisque, quantum opinor, veritati hæc existimabit consona, si modo Hugonis verba proxime huc transcripta itemque, quæ Bertharius locis mox dictis suppeditat, attento animo expenderit. Atque hæc sunt, quæ notanda ratus sum in verba, quibus Hugo alteram e binis donationibus, Virdunensi SS. Petri & Vitoni ecclesiæ factam, exponit. Nec quidquam invenio præterea, quod hic commemorandum sit circa curam, qua Sanctus jam Verodunensium antistes tam monasterii S. Vitoni quam gregis sibi commissi commoda promovit eo tempore, quod inter suam ad cathedram Virdunensem promotionem, & consilium itineris, quod deinde Hierosolymam versus suscepit, intercessit medium.
[Annotata]
* episcopium
* exstruxit
* chrismatis
§ V. Sanctus Hierosolymam petere statuit; adjuncta aliquot iter hoc prægressa.
[Sanctus Hierosolymam petere statuit. Consilio huic] Sanctus, compositis jam melioremque etiam ad statum adductis diœcesis suæ rebus, invisendi loca Hierosolymorum sacra, ipsismet sanctissimi Servatoris ac Redemptoris nostri pedibus sanctificata, desiderium animo concepit, reque etiam ipsa sanctam civitatem invisit. Testatur id num. 27 Hugo, Sancti biographus; hac autem in re sibi prælucentem habuit Bertharium, Virodunensium antistitum historicum, sæpissime jam laudatum. Verum binos inter hos scriptores, utut ambo Sanctum Hierosolymam petiisse, memoriæ prodant, in hujus tamen itineris causa seu occasione convenire, non videtur. Etenim Bertharius (adi num. 7) ita rem exponit: Cujus (sancti Magdalvei) etiam tempore domus istius (cathedralis Virdunensis) ecclesiæ, peccatis exigentibus, fuit succensa, & ob hoc per Galliam & Italiam, & sic per Græciam & Joppen cum magna viarum angustia Hierosolymam pervenit, & a patriarcha ipsius loci multorum Sanctorum reliquias obtinuit, & eas cum calice crystallino, opere mirifico sculpto, Virdunum apportavit, & in principali ecclesia nostra venerabiliter eas collocavit; his autem verbis indicare videtur, infortunatum incendium, quo cathedralis Virdunensis ecclesia fuit absumpta, causam seu saltem occasionem exstitisse, qua factum sit, ut Sanctus Hierosolymam iter susceperit.
[55] Verum Hugo Flaviniacensis num. 20 in hanc scribit sententiam: Dum igitur (sanctus Magdalveus) multiplici virtutum flagraret desiderio, incidit ei cogitatio ad sepulchrum vitæ Principis Hierosolymam pergere peregrinando. [ocasionem ex parte dedisse videtur ecclesiæ cathedralis incendium.] Festinavit itaque implere voluntaria exhibitione, quod mente concepit divina inspiratione, dumque in administratione itineris necessaria quæque prævidentur, principalis ecclesia, peccatis exigentibus, igne apprehenditur ac, sæviente incendio, succenditur. His autem verbis apertissime docemur, cathedralem Virodunensium ecclesiam non prius, quam cum jam itineris Hierosolymitani consilium a Sancto fuisset initum, incendio fuisse absumptam, ac proin hoc, cur Sanctus Hierosolymam petierit, occasionem seu causam non fuisse. Pugnare ergo hic videtur Hugo cum Berthario. Verum hujusne hic, an Hugonis narratione standum est? Erit sane, quantum opinor, non nemo, qui Hugoni ea in re propensius assentiatur. Quis enim, inquiet, Sanctum ex ecclesiæ suæ cathedralis incendio ad iter Hierosolymitanum fuisse excitum, in animum inducat? Quis eum infausto hujusmodi casu Veroduni, ut exustam reædificari curaret ecclesiam, retinendum non potius fuisse, existimet. Verum, utut hæc habeant, Berthario nihilominus ita assentior, ut Sanctum partim saltem incendio, quo cathedralis Virdunensis ecclesia arserat, impulsum fuisse rear ad Hierosolymitanum iter, in quod jam antea propendebat ex singulari, quo tenebatur, desiderio visendi sancta loca, quæ quondam sanctissimis Servatoris nostri pedibus calcata, sacratissimoque ejus sanguine ac sudore fuerant respersa. Ea scilicet olim invaluerat consuetudo, ut cum ecclesia vel nova a fundamentis exstruenda, vel antiqua seu collapsa esset reædificanda, sacras, undecumque & quascumque possent, reliquias, in hanc inferendas, omni studio ac labore conquirerent. Hinc, quidquid etiam opponi queat, vero mihi absimile non videtur, S. Magdalveum, sacrarum reliquiarum, quas in novam exstruendam Virdunensem cathedralem ecclesiam inferret, percupidum, partim saltem ex laudabili hac ævoque suo accommodata cupiditate Hierosolymam petiisse.
[56] Utut sit, Sanctus equidem plures sacras, quas ab Hierosolymitano patriarcha obtinuit, [Sanctus ante discessum cuncta ei readificandæ necessaria paravit;] Hierosolyma in Galliam secum advexit reliquias, easque in cathedralem, cum jam hæc reædificata esset, Virodunensem ecclesiam intulit. Id ex Bertharii verbis proxime recitatis liquet, pluribusque dicetur, cum de Sancti ex urbe Hierosolymitana reditu infra faciam sermonem. Ut res ad Magdalveum spectantes ordine exponam, de aliis adhuc adjunctis, quæ iter ejus Hierosolymitanum prægressa narrantur, ante omnia tractandum nunc est. Dubitandum non est, quin Sanctus, antequam iter adeo longinquum periculosumque susciperet, omnia omnino, quæ tum ad illud, tum ad novæ ecclesiæ structuram necessaria utiliaque arbitrabatur, diligentissime curarit, tuncque dumtaxat discesserit, cum omnia etiam, quæ ad episcopatum, ipso absente, apte ordinateque administrandum conducerent, ipsos edocuisset, quos sui interim vicarios constituebat. Tunc (combusta nimirum cathedrali Virodunensi ecclesia) mens Madelvei, inquit Hugo, Sancti biographus, num. 20, in diversa rapitur, spiritus anxiatur, corque turbatur. Tandem in se reversus, illiusque memor proverbii: Non est magnus magnum putans, quod ruunt ligna & lapides, & moriuntur mortales: temporale damnum patienter tulit, ac statim in meliorem statum reparare fabricam jussit. Conventione porro facta cum artificibus, deputatisque custodibus, &, ordinatis necessariis sumptibus, suadet, precatur, imperatque, opus inchoare maturius, accelerare attentius, explere diligentius: ac, paucis deinde interpositis, ita subdit: Eorum denique (episcoporum scilicet vicinorum) consilio ordinatur (Verodunensis) ecclesia, commendatur plebs commissa.
[57] [ad id tamen nec ab Hildulpho, Trevirensi,] Ita Hugo, quæ Sanctus, ut combusta Virdunensis ecclesia reædificaretur, simulque episcopatus, sese absente, apte gubernaretur, provide curarit, dumtaxat fere generatim exponens. Verum Wasseburgius, postquam eadem fere omnia, quæ verbis jam proxime recitatis Hugo, in litteras misit, ita quantum ad substantiam lib. 2 Antiquitatum sæpius jam cit., fol. 131 vers. prosequitur. At vero, cum magna opus esset ad id (novæ scilicet ecclesiæ structuram iterque Hierosolymitanum) pecuniæ summa, ad archiepiscopum Trevirensem, metropolitam suum, vicinosque episcopos, Metensem scilicet, Remensem & Tullensem, a quibus ecclesiæ suæ reædificandæ magnam obtinuit pecuniæ vim, Sanctus confugit. Hildulphus, ut ait, tunc erat Trevirensis archiepiscopus, e nobili Galliæ Belgicæ stemmate Tornaci, Nerviorum civitate, oriundus, atque ad metropoliticam illam sedem promotus invitus. Quod vero etiam ad Metensem, Remensem & Tullensem ecclesias, quarum episcopos in Sanctum quoque fuisse munificos affirmat, jam spectat, priorem S. Chrodegandus, secundam Abel, ac tertiam denique Jacob moderabatur. Hæc Wasseburgius: verum e quatuor jam memoratis episcopis, quos largas S. Magdalveo eleëmosynas in novæ cathedralis ecclesiæ structuram contulisse refert, omni dubio procul id Hildulphus, Trevirensium archiepiscopus, non fecit. Hic enim insigni sanctitatis fama illustris præsul, non anno (adi Henschenium in Diatriba de tribus Dagobertis lib. 4, § 5, Mabillonium in Annal. Bened. lib. 15, num. 58, & Operis nostri tom. III Julii in S. Hildulpho) 758 circiter, ut nonnullis olim perperam est visum, sed anno circiter 666 ad Trevirensem cathedram fuit evectus; hac autem anno 671 abdicata, in solitudinem montis Vosagi secessit, ibique felici e vivis transitu anno sequentis seculi septimo evolavit ad Superos; ut sane cathedrali Virdunensi ecclesiæ reædificandæ, quæ sub S. Magdalveo ac proin serius quam anno 707, prout ex jam dictis & porro dicendis facile colliges, incendio fuit absumpta, ingentem pecuniæ vim in eleëmosynam Sancto nostro conferre nequierit.
[58] [nec, ut apparet, ab Abele, Remensi archiepiscopo, binisque hic memoratis] Quod jam ad tres alios supra memoratos episcopos, Abelem scilicet Remensem, Jacobum Tullensem & Chrodegandum Metensem, pertinet, nihil quidem suppetit, ut nullum ex his Sancto nostro, quo exustam reædificaret cathedralem suam ecclesiam, succurrisse eleëmosyna, indubitanter asseverem; attamen an ullus ex his re etiam ipsa id fecerit, dubium mihi vel idcirco apparet, quod solum, qui rem narret, habeamus Wasseburgium, hicque scriptor, utpote recentior, hocque ipso loco S. Hildulphum eleëmosyna in Sanctum nostrum perperam faciens beneficum, fidem certam absque idoneo antiquitatis testimonio haud mereatur. Atque hinc quidem, tum an S. Abel, Remensis archiepiscopus, tum etiam an S. Chrodegandus Metensis & S. Jacobus Tullensis episcopus Sancto nostro eleëmosynam contulerit, dubium efficitur. At vero sunt etiam, quæ dubium illud nominatim circa Abelem, Remensem archiepiscopum, non parum augent. Ac primo quidem, sancti hujus archiepiscopi in ecclesiam Virdunensem liberalitatem sese ex ecclesiæ Virdunensis Chartulariis hausisse, Wasseburgius lib. 2 Galliæ Belgicæ Antiquitatum, fol. 132 vers. diserte affirmat. Quam ob rem, cum ex dictis illa ecclesiæ Virdunensis monumenta sequioris sint ætatis ac fidei, nequit ex his pia S. Abelis in Sanctum nostrum munificentia ita haberi certa, quin revocari merito possit in dubium.
[59] Adhæc S. Abel anno circiter 744, ut plerisque videtur, [episcopis ingenti pecuniæ summa fuit adjutus.] ad archiepiscopatum Remensem fuit evectus, nec eum, ut apparet, diutius occupavit, quam ad annum usque 748; ita quippe ex iis, quæ in Opere nostro ad V Augusti diem in S. Abele disputata sunt, probabilius videtur. Jam vero, cum id ita sit, simulque S. Abelem tunc, cum adhuc sedem Remensem occuparet, Sancto nostro non parvam pecuniæ vim reædificandæ Virdunensi ecclesiæ contulisse in eleëmosynam, velle videatur Wasseburgius, nequit hoc consistere cum aliis scriptoris hujus assertis, ex quibus, prout ex dicendis pronum erit eolligere, omnino fit consequens, ut Verodunensis ecclesia S. Magdalvei tempore non citius, quam anno circiter 756 fuerit combusta. Accedit, temporis spatio, inter annum 744 & 748 medio, quo forte & verosimillime non alio, Remensem cathedram tenuit S. Abel, afflicta adeo in rebus temporalibus (adi iterum Opus nostrum loco proxime cit.) conditione ecclesiam illam fuisse, ut ejusdem antistes magis esset ad accipiendam eleëmosynam, quam ad dandam comparatus. Sed fac, S. Magdalveo eleëmosynam, qua de hic agimus, ab Abele non fuisse collatam, nisi cum hic cedere Remensi cathedra jam fuisset compulsus, Abeli etiam tunc eas, quibus id faceret, facultates defuisse, quis non verosimilius putet? Itaque, re mature discussa, Sancto nostro Abelem, ingenti in eleëmosynam collata pecuniæ summa, reædificandæ Virdunensi ecclesiæ suppetias tulisse, parum mihi probabile apparet. Verum, etsi id ita se habeat, Sanctusque ex dictis nihil forte etiam pecuniarum a Chrodegrando, Metensi episcopo, & Jacobo Tullensi, quibus tamen ad id divitiarum affatim fuisse videtur, ecclesiæ Virdunensi acceperit, huic equidem reædificandæ necessaria, sive aliunde, sive ex propriis episcopatus sui facultatibus accepta, omni studio ac diligentia comparavit. Hoc autem facto, datoque mandato, ut novi ædificii structuræ, sese absente, admoverentur manus, itineri, petiturus Hierosolymam, quo jam votis anhelabat, sese commisit.
§ VI. Hierosolymitanam peregrinationem conficit, locaque sancta invisit.
[Magdalveus, Orientale imperium Constantino Copronymo,] Hierosolymam peregrinatum fuisse S. Magdalveum, Bertharius verbis num. 7 & alibi jam adhuc recitatis brevissime ita declarat: Per Galliam & Italiam & sic per Græciam & Joppen cum magna viarum angustia Hierosolymam pervenit, & a patriarcha ipsius loci multorum Sanctorum reliquias obtinuit. Verum Hugo, Sancti biographus, & Wasseburgius præcipuas etiam, per quas Magdalveus transierit, civitates, hasque inter Romam & Constantinopolim, recensent. Adhæc quis tunc Romæ S. Petri cathedram, quis Constantinopoli Orientalis imperii habenas tenuerit, etiam exponunt. Verum hic binos inter illos scriptores minime convenit. Etenim secundum Hugonem Hadrianus, secundum Wasseburgium autem Paulus supremam Ecclesiæ universæ sedem, cum Romam S. Magdalveus venit, occupabat. Adhæc secundum posteriorem scriptorem Constantinus Copronymus, secundum priorem autem Constantinus Leonis IV filius, una cum matre Irene, dum Constantinopolim appulit Sanctus noster, Orientale imperium suprema potestate moderabatur. At vero, petet modo non nemo, Wasseburgione hic, an Hugoni potius assentiendum est? Constantinus Copronymus ab anno 741 ad annum usque, uti inter eruditos convenit, 775, quo obiit, Orientali imperio præfuit; Constantinus autem, Leonis IV filius, cum matre Irene ante annum 780, uti inter eruditos pariter convenit, moderari non incepit Orientis imperium. Quam ob rem, cum S. Magdalveus omni dubio procul ante annum 780, utpote tunc ex dicendis jam dudum e vivis sublatus, Hierosolymitanum iter susceperit, perperam sane scribit Hugo, Orientali imperio tunc, cum Sanctus, iter illud conficiens, Constantinopolim venit, cum matre Irene præfuisse Constantinum, Leonis IV filium. Contra vero, cum Sanctus, uti ex jam dictis & porro dicendis pronum est colligere, illo temporis spatio, quod inter annum 741 & annum 775 effluxit medium, iter Hierosolymitanum confecerit, recte utique asserit Wasseburgius, Constantinum Copronymum, utpote qui ex dictis ab anno 741 ad annum usque 775 regnarit, Orientali imperio tunc, cum iter illud obiens Constantinopolim venit Magdalveus, suprema potestate præfuisse.
[61] [universam vero Ecclesiam moderante Paulo, Hierosolymam peregrinatus est.] Atque ita quidem jam habemus, imperatorem, qui tunc, cum Constantinopoli Hierosolymam petiit Sanctus noster, Orientale imperium moderatus est, recte assignari a Wasseburgio, proximum est, ut nunc discutiam, hicne etiam scriptor, an potius Hugo recte assignet Pontificem, qui tunc, cum S. Magdalveus Roma Hierosolymam petiit, Romanam S. Petri cathedram occupavit. Paulus Papa, sub quo secundum Wasseburgium Sanctus Roma Hierosolymam petierit, ab anno 757, Hadrianus vero Papa, sub quo id secundum Hugonem Flaviniacensem acciderit, ab anno 772 sedere incepit. Quam ob rem, cum Sanctus ex dicendis probabilius anno 762, non autem, ut notat Hugo Flaviniacensis, anno 776, vitam cum morte commutarit, probabilius etiam Paulus, a Wasseburgio assignatus, non autem Hadrianus, ab Hugone propositus, Romanam S. Petri cathedram tunc, cum Sanctus Roma Hierosolymam peregrinatus est, occuparit. Neque est, quod opponas, Sanctum forte citius, quam anno 757 Hierosolymam esse peregrinatum, ac proin id neque sub Paulo, neque sub Hadriano Pontifice evenisse. Cum enim Hugo, qui Sancti obitum cum anno 776 componit, Hierosolymitanam ejus peregrinationem ex dictis non ante annum 772, Wasseburgius autem non ante annum 757 eamdem peregrinationem collocet, hanc equidem ambo illi scriptores in extremam Sancti ætatem unanimiter differunt. Et sane recte hoc ab illis fieri, verosimile apparet vel ex eo, quod Sanctus Hierosolymam, nisi jam compositis pacatisque episcopatus sui rebus, peregrinatus non sit. Cum enim ex dictis probabilius ante annum 742 S. Magdalveus haud acceperit episcopi munere moderandam Virodunensem ecclesiam, hujusque tum res, ut num. 39 docui, perturbato admodum ac lugubri in statu invenerit, non mediocri verosimiliter, ut eas componeret, pristinoque tranquillitatis statui restitueret, temporis spatio eguerit. Quam ob rem, cum Sanctus etiam verosimillime non statim atque ecclesiæ suæ res essent compositæ, sed tantum aliquamdiu post Hierosolymam, peregrinatione suscepta, petierit, vel ex eo sane, quod Magdalveus itineri illi, nisi jam compositis ecclesiæ suæ rebus, sese non accinxerit, verosimile evadit, non fecisse hoc illum, nisi cum jam ad extremam fere ætatem esset provectus, annusque circiter 757 ageretur. Verum alia hic sese offert difficultas.
[62] Etenim Hugo & Wasseburgius, de Sancto, jam Hierosolymam advecto, [Hujus urbis sedem tunc, non, ut ea,] facientes sermonem, aiunt, eum a loci patriarcha honorifice admodum fuisse exceptum. Ac prior quidem e binis illis scriptoribus hunc patriarcham nominat Eusebium; posterior vero, etiamsi tunc ex nonnullorum opinione in Hierosolymitana cathedra patriarcham sedisse Eusebium, fateatur, hanc tamen, cum Hierosolymam S. Magdalveus advenit, patriarcham, nomine Basilium, occupasse, contendit. At vero Papebrochius noster in Chronologica Patriarcharum Hierosolymitanorum Historia, tom. 3 Maii præfixa, num. 167 & seq. in eam opinionem propendet, ut Eusebium Patriarcham, ab Hugone Flaviniacensi & Wasseburgio memoratum, ab anno 735 ad annum usque 742 in Hierosolymitana cathedra sedisse, existimet. Verba ejus huc transcribo. Sic habent: Sed neque Joanni (sexagesimo secundo Hierosolymitanorum patriarchæ) Sub annum DCCXXXV mortuo, immediate potuit successisse Theodorus. Extat enim illius synodica epistola de sua fide & electione, probata in actione III synodi II Nicænæ, prout directa fuit ad patriarchas alios Orientales duos, Cosmam Alexandrinum & Theodorum Antiochenum, qui non nisi circa annum DCCXLII ordinationem suam ipsimet acceperunt. Huic ergo annorum VI aut VII hiatui supplendo Eusebium quemdam nobis offert Vita S. Madalvæi, Virdunensis episcopi, qui colitur die IV Octobris, quemque ab anno DCCXXXV ad DCCLXII cathedram illam tenuisse, satis evidenter demonstrat Richardus Wassenburgius lib. 2 Antiquitatum Galliæ Belgicæ; quantumcumque alii aliter senserint, quia ex Vita ipsa, non valde accurate nec a coævo scripta, nihil certi elici quoad tempus potest.
[63] Hæc Papebrochius; mox autem etiam subdit, quibus innuit, [quæ Papebrochio præplacuit, fert opinio,] Eusebium, quem verbis proxime recitatis memorat, in patriarchali S. Jacobi, fratris Domini, throno tunc sedisse, cum Hierosolymam, peregrinatione ad sanctam hanc civitatem suscepta, Sanctus noster pervenit. Quam ob rem, cum ex dictis in opinionem, qua Eusebium ab anno 735 usque ad annum circiter 742 Hierosolymitanam sedem occupasse autumat, verbis proxime recitatis Papebrochius etiam propendeat, fuerit ex mente ejus S. Magdalveus eo temporis spatio, quod ab anno 735 usque ad annum circiter 742 est elapsum, Hierosolymam peregrinatus, contra ac supra nobis est visum. Cum porro, ne tam cito Hierosolymitana Sancti nostri statuatur peregrinatio, obstet Wasseburgius, in præfata Historica patriarcharum Hierosolymitanorum Chronologia num. 168 idem Papebrochius noster in hæc verba prosequitur: Prædictus quidem Wassenburgius iter istud (Hierosolymitanum) S. Madalvæi usque ad extremam fere senectutem ejus annumque circiter DCCLVII differt; sed nulla, cur id faciat, ratione allata. Ita ille. Verum, quamquam Wasseburgius nullam, cur Hierosolymitanum S. Magdalvei iter usque ad extremam fere ejus senectutem differat, rationem adducat in medium, ei tamen ob ea, quæ num. 61 dicta sunt, refragandum non videtur. Adhæc Sanctus, ut § 3 ostendi, probabilius non ante annum 742 ad Virdunensem sedem fuit promotus. Quam ob rem cum non prius Hierosolymam, quam cum jam esset episcopus, fuerit peregrinatus, probabilius etiam id non ante dictum annum 742 fecerit, ac proin non eo temporis spatio, quod ab anno 735 ad annum usque 742 excurrit.
[64] [patriarcha Eusebius,] Ait quidem Papebrochius verbis num. 62 recitatis, a Wasseburgio lib. 2 Antiquitatum Galliæ Belgicæ satis evidenter demonstrari, S. Magdalveum ab anno 735 ad annum 762 Virodunensem cathedram tenuisse; verum, cum Sancti Vitam, in qua id demonstrari ait a Wasseburgio, non valde accurate nec a coævo scriptam, mox fateatur, illa sane Wasseburgii demonstratione rem plane evinci, non existimarit. Utut sit, equidem Henschenio nostro, utpote qui tom. IV Junii in S. Jacobo, Tullensi episcopo, pag. 584 suscepti a sancto nostro Virodunensis episcopatus initium ab anno 735 longe sejungit, ita quantum ad annum, cui S. Magdalvei ad episcopales infulas promotionem innectit Wasseburgius, non est visum. Et vero rationibus, ab hoc scriptore adductis, minime evinci, Sanctum jam ab anno 735 ad Virodunensem sedem fuisse evectum, ex iis, quæ num. 30 & seqq. dicta sunt, quisque, quantum opinor, sine tergiversatione concludet. Maneat itaque, Sanctum nostrum probabilius non ante annum 742, ut § 3 ostendi, creatum esse Virodunensem episcopum, ac proin etiam non ante eumdem annum, cum jam Hierosolymorum patriarcha non amplius esset Eusebius, Hierosolymam esse peregrinatum; quod postremum sane citius, dato etiam, Magdalveum jam ab anno 735 Virodunensium fuisse antistitem, verosimiliter factum vel idcirco adhuc haud fuerit, quod Sanctus, ut Hugo & Wasseburgius testantur, ratioque ipsa suadet, iter Hierosolymitanum non prius susceperit, quam cum jam episcopatus sui res essent compositæ, pacificoque loco constitutæ; hæ autem ab anno 735 usque ad annum 742, Carolo Martello in vivis adhuc superstite, tali in statu verosimillime non fuerint, uti ex iis, quæ § III disserui, pronum est colligere.
[65] [sed Theodorus verosimiliter occupabat.] At vero, inquiet modo non nemo, cum Sanctus ex jam disputatis verosimillime equidem non ante annum 742 Hierosolymam fuerit peregrinatus, ac proin tunc, cum eo advenit, in patriarchali sanctæ civitatis throno non sederit Eusebius, a Papebrochio supra memoratus, quis tandem patriarcha, cum Hierosolymam advenit Magdalveus, thronum illum occupavit? An forte Basilius, ut in Sancti Vita, a se concinnata, lib. 2 Antiquitatum fol. 133 vult Wasseburgius? Theodorus, patriarcha Hierosolymitanus, anno circiter 742, ut Papebrochius in Patriarchis Hierosolymitanis docet, ordinationem suam accepit, sanctæque Civitatis thronum anno circiter 767 adhuc occupabat, uti liquet ex synodicis, quas ad Paulum I, Romanum Pontificem, scripsit, fidei litteris, hoc anno (adi Pagium in Criticis ad annum 767, num. 5) a Constantino, pseudo-Pontifice, qui post Pauli obitum Romanam sedem invaserat, Hierosolyma acceptis. Quam ob rem, cum ex dictis S. Magdalveus probabilius ante annum 742 non fuerit Virodunensium antistes, certeque ante annum 762 vita functus non sit, verosimillimum sane apparet, Hierosolymitanæ ecclesiæ clavum tunc, cum Hierosolymam venit Sanctus noster, tenuisse mox memoratum Theodorum.
[66] Ita mihi omnino ob omnia jam dicta statuendum videtur; [Nec propterea tamen opinio, qua vel inter Joannem & Theodorum,] quamquam autem sic, uti hinc atque etiam ex aliis hic jam statutis sequitur, Hierosolymitanam Sancti peregrinationem, contra ac facit Papebrochius noster, nec cum temporis spatio, quod ab anno 735 usque ad annum 742 excurrit, conjungam, nec etiam sub patriarcha Eusebio ponam, non propterea tamen certo rejiciendam puto opinionem, quæ eidem Papebrochio, ut verba ejus supra recitata indicant, etiam placuit, quæque Eusebium, seu etiam vel hunc vel Basilium, a Wasseburgio propositum, inter Joannem & Theodorum, patriarchas Hierosolymitanos, ab anno 735 usque ad 742 sedisse statuit. Cum enim Hierosolymis, dum eo peregrinatus est Magdalveus, patriarchalem sedem occupasse Eusebium, Hugo, Sancti biographus, prodat, hinc saltem mihi, utut a vero hic verosimillime aberret Hugo, suspicio oritur, Eusebium quempiam seculo VIII, sive ante, sive post Sancti nostri iter Hierosolymitanum, patriarchali Hierosolymorum ecclesiæ præfuisse. Idem de Basilio, quem tunc, cum Hierosolymam venit Magdalveus, patriarcham Hierosolymitanum statuit Wasseburgius, esto judicium. Sic, quamquam quidem a Wasseburgio S. Hildulphus, Trevirensis archiepiscopus, veluti in Sanctum nostrum anno circiter 757 pie munificus, perperam ex dictis producatur, ille tamen sanctus Trevirensium archiepiscopus seculo VIII, utpote non ante annum 707 vita functus, in vivis adhuc erat superstes.
[67] Item, quamquam quidem ab Hugone Orientali imperio tunc, [vel hunc inter & Eliam Eusebius medius statuitur] cum Constantinopoli Hierosolymam petiit Magdalveus, Constantinus cum matre Irene præfuisse, perperam ex dictis asseratur, Constantinus tamen cum matre Irene anno 780 imperii Orientalis habenas capessivit. Didicerint scilicet ex scriptoribus monumentisve antiquioribus Hugo & Wasseburgius res factas; annos vero, quibus hæ factæ essent, ignorarint, aut certe non sat habuerint compertos. Quam ob rem, quamquam quidem Hugo Eusebium & Wasseburgius Basilium Hierosolymis tunc, cum eo peregrinatus est Sanctus noster, patriarchalem occupasse cathedram, perperam memoriæ prodant, tam Basilium tamen quam Eusebium seculo VIII Hierosolymitanam cathedram occupasse, vero non puto absimile. Hinc porro jam fit, ut, cum equidem tempus, quo vel Eusebius vel Basilius in sede Hierosolymitana sederit, appareat ex dictis incertum, certo rejicienda non sit opinio, qua Papebrochius noster, ut medium inter Joannem, patriarcham Hierosolymitanum, anno 735 vita functum, & Theodorum, patriarcham item Hierosolymitanum, anno 742 ad hanc dignitatem evectum, hiatum suppleat, Eusebium vel Basilium ab anno 735 ad annum 742 Hierosolymitanam sedem occupasse, existimavit aut saltem dubitantis modo statuit. Adhæc, cum forte etiam inter Theodorum, patriarcham Hierosolymitanum, & Eliam, patriarcham item Hierosolymitanum, alius insuper patriarcha intercesserit medius, certo pariter refragandum non videtur Papebrochio, in Patriarchis Hierosolymitanis num. 170 ita scribenti: Manet interim, quod Hierosolymitanus Theodorus ordinatus fuerit saltem DCCXLII. Quando autem obierit, non æque facile est definire; sicuti nec dicere, utrum, qui tempore synodi Nicænæ II vivebat, Elias princeps pastorum Æliæ, sicuti nominatur in Vita S. Tarasii, mediate vel immediate successerit Theodoro.
[68] [a Papebrochio, pro certo falsa rejicienda est. Hanc enim] Quare hic etiam locus esset Eusebio, si hunc sedisse post Theodorum constaret, pro anno DCCLXXI, sicut vult Hugo Flaviniacensis; & ante eumdem Theodorum dari posset locus Basilio Wassenburgii, si de eo etiam certius aliquid haberetur. Hæc, quæ forte etiam vera sunt, non asseverantis, sed dubitantis tantum seu suspicantis in modum, & recte quidem, Papebrochius. Attamen tam ex hoc capite, quam ex eo, quod in opinionem, quæ Eusebium ab anno 735 usque ad annum 742 sedem Hierosolymitanam tenuisse statuit, quæque sane veluti certo falsa rejicienda non est, verbis supra huc transcriptis propendeat, a Pagio in Criticis ad annum 767, num. 7 hunc convenitur in modum: Papebrochius… in Hist. Chronologica Patriarcharum Hierosolymitanorum, quam tom. III SS. mensis Maii præfixit, secutus Richardum Wassemburgium lib. 2 Antiquit. Galliæ Belgicæ existimat, Joannem inter & Theodorum (patriarchas scilicet Hierosolymitanos, de quibus supra) sedisse Eusebium, & Theodorum ad thronum Hierosolymitanum circa annum septingentesimum quadragesimum primum evectum fuisse. Suspicatur etiam Papebrochius, Basilium post Theodorum ecclesiam Hierosolymitanam obtinuisse, Basiliumque Wassenburgius in Vita S. Madalvei Eusebio substituendum contendit. At, cum ex dictis constet, Theodorum Joanni successisse, annoque DCCLXVI & currenti sedem illam adhuc rexisse, manifestum est, Wassemburgium Vitam S. Madalvei potius perturbasse, quam explicasse, & Basilium, quem sine fundamento obtrudit, episcopum fictitium esse. Ita Pagius, duo hic præcipue contra Papebrochium contendens, primum est, perperam ab eo Wasseburgii seu Wassemburgii exemplo inter Joannem & Theodorum, patriarchas Hierosolymitanos, medium statui Eusebium; alterum est, Basilium, quem Papebrochius forte post Theodorum in Hierosolymitana cathedra sedisse autumat, certissime in sede illa, utpote episcopum dumtaxat fictitium, non sedisse.
[69] [rationibus, quas Pagius] Verum enim vero duo illa, quæ hic confidentissime, veluti certissima, pronuntiat Pagius, minime certa atque indubia mihi videntur. Quod enim ad primum pertinet, unde sat certo novit Pagius, in sede Hierosolymitana inter Joannem & Theodorum patriarchas medium non sedisse Eusebium? Verbis num. præced. recitatis hæc præmittit: Theodorus, patriarcha Hierosolymitanus, qui anno DCCXXXV Joanni successerat, anno incerto mortuus est, & Eusebium successorem habuit. Nam in Vita sancti Madelvei, Virodunensium episcopi, ab Hugone Flaviniacensi in Chronico descripta, legitur, hunc Sanctum sub anno DCCLXX sepulchrum Christi in Hierusalem visitasse, & Eusebium patriarcham eum perhonorifice accepisse, & cum Hierosolymis discessit, calicem chrystallinum, multasque reliquias ei dedisse. Mortuus est autem S. Madalveus anno septingentesimo septuagesimo sexto, IV Nonas Octobris, cujus transitum tot notis ad eum annum Hugo firmavit, ut, si qui in eo characteres reperiantur, qui huic opinioni super obitu Madalvei refragentur, absque ulla hæsitatione corrigendi sint, ut recte scribit Cointius anno DCCLXXVI, num. 35: quod & de aliis characteribus chronologicis, in quibus is auctor sibi aliquando non constat, etiam asserendum. Quæ enim ad Madalveum spectant, egregie calluit, licet cum sub finem seculi XI Chronicon suum scripserit, in his, quæ ad historiam generalem pertinent, non raro offenderit. In sede ergo Hierosolymitana inter Joannem & Theodorum patriarchas idcirco ex mente Pagii medius non sedit Eusebius, quod hic non ante, sed dumtaxat post Theodorum sedem illam occuparit.
[70] Ita Pagius: verum unde vel quomodo probat hic scriptor, [sive ex Hugone Flaviniacensi,] Theodoro in Hierosolymitanam cathedram successisse Eusebium? Ex sola nimirum Sancti nostri Vita, ab Hugone Flaviniacensi litteris mandata, in qua S. Magdalveus, cum Hierosolymam venit, honorifice fuisse a patriarcha Eusebio exceptus narratur; verum ex hac seu potius ex Hugone, ejus auctore, utpote in errores turpissimos sæpissime prolapso, nihil sat certi definiri potest vel quantum ad tempus, vel quantum ad ordinem, quo Eusebius ad Hierosolymitanam cathedram fuerit evectus. Ait quidem Pagius, ut ab Eusebio, in opinione ejus ante annum 767 ad sedem Hierosolymitanam non promoto, Sanctum Hierosolymis fuisse exceptum, fiat credibile, e vivis hunc non citius quam anno 776 excessisse, hacque in re Hugoni, utut pluribus erroribus scatenti, standum esse contendit; verum probabilius hic ab Hugone recedendum, infra ostendam, cum de anno, quo Sanctus noster obiit, tractabo. Præterea ait quidem etiam Pagius, ut Hugoni, Eusebium anno circiter 770 fuisse patriarcham Hierosolymitanum, innuenti, fidem conciliet, egregie illum calluisse, quæ ad Madalveum spectant. Verum an Hugo egregie saltem calluerit, quis tunc, cum Sanctus noster Hierosolymam petiit, patriarchalem civitatis hujus thronum tenuerit, dubitari non immerito potest vel idcirco, quod equidem quis tunc Orientali præfuerit suprema potestate imperio, citra omnem controversiam, uti ex jam supra dictis liquet, penitus ignorarit, imo ei præfuisse Constantinum cum matre Irene manifesto errore scripserit.
[71] Quapropter, cum id ita se habeat, quis non ambigat, [sive aliunde potitas affert,] an pariter, quis tunc, cum Hierosolymam venit Sanctus noster, in sede Hierosolymitana sederit, Hugo non ignorarit; imo vero an non Eusebium, qui jam diu obiisset, sedem illam tunc occupasse, ex errore notarit? Meliusne forte Hugo patriarcharum Hierosolymitanorum, quam imperatorum Orientalium chronologiam habuerit perspectam? Fundamentum sane, cui hoc possit superstrui, nullum novi. Verum, ne equidem Joannem inter & Theodorum patriarchas locus esse queat Eusebio, addit Pagius, Theodorum Joanni successisse, atque id quidem constare ex iis, quæ jam ante protulit in medium. Fateor, Joanni successit Theodorus. Verum, constatne forsan ex iis, quæ ante dixit Pagius, nullo alio id medio factum esse? Audi verba, quibus ad annum 749, num. 2 refert, Joanni successisse Theodorum. Sic habent: In Tabulis … eidem (Chronographiæ Theophanis) insertis, ad annum Incarnat. secundum Alex. DCC., qui Kalend. Septemb. anni Christi DCCVII inchoatur, dicitur, Joannem patriarcham Hierosolymorum sedisse annos XXX, annumque illum esse sedis ejus tertium. Quare ecclesiam Hierosolymitanam usque ad annum Christi DCCXXXV aut circiter rexit, post quem nullus ibidem memoratur patriarcha, qui ei successerit, ideoque vel ea ecclesia aliquo tempore sine episcopo fuit, vel ei tempore incerto successit Theodorus, qui, ut infra videbimus, anno DCCLXIII Hierosolymorum patriarcha erat. Sedes ergo Hierosolymitana secundum Pagium vel aliquamdiu post mortem Joannis vacavit, vel tempus, quo ei successor fuerit suffectus, assignari non potest; hinc autem, ut consideranti patebit, minime fit consequens, ut Joanni Theodorus absque alio patriarcha medio in sedem Hierosolymitanam proxime successerit, ac proin ex Pagii dictis, quod ad nostrum institutum sufficit, certo non constat, inter Joannem & Theodorum non intercessisse hiatum, cui idcirco supplendo perperam a Papebrochio assignetur Eusebius aut etiam Basilius.
[72] [a vero indubie alienam esse, is scriptor non probat.] At vero, quod jam ad hunc posteriorem, patriarchis Hierosolymitanis a Papebrochio dubitanter adscriptum pertinet, episcopum hunc esse fictitium, Pagius verbis num. 68 recitatis affirmat, hac scilicet ratione ductus, quod Joanni Theodorus successerit, hicque anno 766 & seq. sedem Hierosolymitanam adhuc occuparit. Verum hinc non evincitur, quod vult Pagius. Quamquam enim ex eo, quod Joanni successerit Theodorus, hicque sedem Hierosolymitanam anno 767 adhuc tenuerit, recte concluseris, Hierosolymorum ecclesiæ tunc, cum ad civitatem illam, utpote quod ex dictis anno circiter 757 evenit, Sanctus noster peregrinatus est, patriarcham non præfuisse Basilium, non propterea tamen, quemadmodum jam supra dicta consideranti patebit, fit consequens, ut Basilius ille vel inter Joannem & Theodorum, vel inter hunc & Eliam in sede Hierosolymitana certe non sederit; neque enim, ut jam dictum est, certum habetur, Eusebium proxime Theodoro, huncque itidem proxime Joanni successisse. Itaque, re attento animo expensa, minime mihi displicet Papebrochii opinio, qui biatui, quem inter Joannem & Theodorum reperit, supplendo Eusebium vel Basilium assignat, eosdemque deinde iterum sub gratiosa, ut loquitur, restrictione ac disjunctione proponit, ut locus inter Theodorum & Eliam, qui forte alias sit vacaturus, impleatur. Porro notandum hic etiam est, a vero insuper aberrare Pagium, dum verbis supra huc transcriptis ait, Papebrochium nostrum, dum Joannem inter & Theodorum in Hierosolymitano throno sedisse Eusebium, Theodorumque ad hunc anno circiter 741 evectum scribit, Wasseburgii hac in re sequi exemplum. Wasseburgius enim ne Theodori quidem vel Joannis mentionem facit, ut adeo nec tempus, quo ad thronum Hierosolymitanum fuerit evectus Theodorus, nec hunc inter & Joannem sedisse Eusebium, litteris consignet, ac proin ut illud ejus exemplo citra omne dubium Papebrochius haud scripserit.
[73] [Magdalveus, Hierosolymam delatus, loca sancta invisit,] Sed hæc pro vindicando Papebrochio, assignandoque patriarcha, qui Hierosolymorum ecclesiæ, cum eo advenit Sanctus, clavum tenuerit, disputasse sufficiat. Dispiciamus modo, quid in illa civitate, quæ tum gemebat, jamque dudum gemuerat sub durissimo Saracenorum jugo, egerit S. Magdalveus, sibique a patriarcha loci, Theodoro ex dictis, impetrarit. Bertharius (adi num. 7) hæc dumtaxat, quæ huc faciant, pauca verba suppeditat: Et a patriarcha ipsius loci (civitatis Hierosolymitanæ) multorum Sanctorum reliquias obtinuit & eas cum calice crystallino, opere mirifico sculpto, Virdunum apportavit. Sancto plures quoque Sanctorum reliquias una cum calice crystallino, qui opere mirifico sculptus esset, a patriarcha Hierosolymitano datas fuisse, Hugo etiam, Sancti biographus, a quo nec Wasseburgius dissentit, memoriæ prodit. Verum bini hi scriptores id dumtaxat tunc, cum Sanctus Hierosolymis jamjam esset discessurus, factum indicant; Hugo autem, a quo iterum Wasseburgius non multum hic abludit, num. 27 antequam Sancti discessum referat, nonnulla præmittit. Sunt autem præcipue hæc: Apprehendens post hæc (sanctus Magdalveus) Hierosolymam diu desideratam, & jam concupiscenti animo oblatam, introivit in tabernacula ejus, omnem locum sanctum fide & amore frequentans, qui est super omnia, Dominum in eis adorans, sepulchrum Jesu Nazareni crucifixi lacrymarum imbre die quotidie rigans, Christum resurgentem a morte glorificans & adorans.
[74] Nuntiatur interea patriarchæ Eusebio, qui tempore illo sanctam gubernabat ecclesiam Sion, [honorificeque a patriarcha loci excipitur, muneribusque donatus dimittitur.] Madelvei reverentissimi erga Christum devotio, circa loca sancta diurna frequentatio, jugis pernoctatio, carnis propriæ maceratio. Hic igitur, his auditis, moram pati nesciens in quærendo, inventum amplectitur continuo, miratus in eo vultum angelicum, sermonem modestum, mitem gressum, habitum reverendum. Posthæc introduxit eum in domum matris suæ & in cubiculum genitricis suæ & dedit ei poculum ex vino condito & mustum malorum granatorum. Hæc Hugo, subdens deinde, patriarcham Hierosolymitanum tanto in Sanctum fuisse amore abreptum, ut de eo Hierosolymis apud se retinendo cogitarit; verum revelatione divina, ne id faceret, monitum, amicissime a se Magdalveum, iis, quæ jam dixi, muneribus donatum, dimisisse. Eadem fere etiam memorat Wasseburgius; verum, quod pertinet ad revelationem, qua patriarcha Hierosolymitanus, ut Sanctum a sese dimitteret, divinitus fuerit admonitus, fides stet penes ipsos, hocque ipsum etiam, quantum ad procellosum tempestateque vehementissima turbatum mare, quod Sanctus, sive Hierosolymam proficiscens, sive inde in patriam revertens, miraculo sedarit, locum obtineat. Ea nunc, quæ Sanctus Viroduni, Hierosolymis redux, gesserit, commentari aggredior.
§ VII. Quid Sanctus, Hierosolymis Virodunum redux, præcipue adhuc gesserit.
[Sanctus in novam suam ecclesiam,] Quanto omnium plausu ac lætitia Sanctus, Hierosolymis reversus, Viroduni fuerit exceptus, nihil hic attinet dicere. Exponit id num. 31 biographus, mox etiam subdens, ex quibus liquet, nihil mox Sancto tam curæ fuisse, quam ut sacras, quas secum attulerat, reliquias loco congruo ac decenti deponeret, ibidem servandas, donec in primariam basilicam seu cathedralem ecclesiam, quam ex dictis reædificari, Sanctus Hierosolymam discedens, jusserat, possent solemni ritu inferri. Fuisse illam jam tum, cum Sanctus Hierosolymis Virodunum erat reversus, ad apicem perductam, num. 32 indicare videtur Hugo, Sancti biographus. Etenim ibidem in hanc scribit sententiam: Postera die, (a reditu scilicet Magdalvei) lustrata novæ ecclesiæ fabrica, laudata artificum industria, renumerata * custodum diligentia, ordinat tempus & diem consecrationi habilem, cunctis religione venerabilem. Quæ ubi illuxit, Præsul cum sacris ordinibus ecclesiastico ritu, omnibus exterius interiusque rite peractis, reliquias Hierosolymitanas in principali absida locis congruis venerabiliter collocavit. Quæ vero in antiquiori fuere ecclesia, in parte altaris dextera in crypta subterranea decenter composuit. His autem verbis Sanctum eo ipso die, qui reditum ejus proxime excepit, novam Virodunensem ecclesiam lustrasse, diemque huic consecrandæ aptum præstituisse, apertissime docet Hugo, ac proin secundum hunc scriptorem fuerit, ut apparet, illa jam tum, cum primum Hierosolymis Virodunum rediit Magdalveus, ad umbilicum adducta. Hinc verosimillime factum est, ut Calmetus tom. 1 Historiæ Lotharingicæ col. 545, verbis Gallicis, Latine a me redditis, ita scripserit: Maldaveus, Virodunum reversus, ecclesiam suam instauratam invenit.
[76] [quæ tamen, ut primum Hierosolymis redterat, perfecta nondum fuerit,] Verum enim vero nescio, an futurum sit, ut, novæ Virodunensis ecclesiæ structuram tam cito fuisse perfectam, quisque sat verosimile autumet. Operi enim, uti ex supra dictis facile colliges, manus dumtaxat fuit admota, vel cum Sanctus Hierosolymam jamjam esset discessurus, vel cum saltem in procinctu staret, ut discederet; Sanctus autem itineri Hierosolymitano annum verosimiliter ne quidem integrum, aut certe temporis spatium non multo amplius impendit. Quam ob rem, cum nova, quam Sanctus exstrui jussit, cathedralis ecclesia non exiguæ molis opus verosimillime fuerit, quis facile credat, ædificio hujusmodi ad apicem perducendo unius dumtaxat anni spatium aut paulo amplius suffecisse? Hinc mihi multo melior videtur Wasseburgii narratio, qua hic scriptor opportune ad præsens institutum verbis Gallicis, quæ Latina facio, lib. 2 Antiquitatum fol. 133 ita de Sancto memorat: Ad civitatem nostram Verodunensem, ubi ab unoquoque magna lætitia fuit exceptus, est reversus, omnique deinde diligentia perfici atque ad umbilicum adduci suam jussit ecclesiam, huicque consecrandæ diem præstituit. Hæc quippe verba non exigunt, ut ecclesia Virodunensis jam tum, cum Virodunum reversus esset Sanctus, ad culmen fuerit perducta; imo contra indicant, illud tum nondum factum fuisse; quod sane mihi ob jam mox dicta verosimillimum videtur, quamquam interim tempus, quo sacro illi ædificio ultima fuerit admota manus, nemo facile definiat.
[77] [obtentas ex itinere Hierosolymitano reliquias transfert,] Verum, utut res ita habeat, Hugonis equidem & Wassenburgii, quibus Bertharius minime adversatur, consona narratio, ratioque ipsa quodammodo mihi suadet, Sanctum nihil habuisse antiquius, quam ut in novam Virodunensem ecclesiam, ut primum hanc ad apicem vidit perductam sacrisque pignoribus intra se digne recipiendis aptam, sacras Sanctorum, quas ex itinere Hierosolymitano Virodunum secum attulerat, reliquias deferret. Fecit id Sanctus ritu admodum solemni, venerationeque, quam potuit, maxima: & sacra quidem lipsana, quæ ex itinere suo Hierosolymitano retulerat, in præcipua totius ecclesiæ abside deposuit; quæ vero ante incendium in antiquiori fuerant ecclesia, illa in cryptam, quæ ad altaris, principis scilicet secundum mox recitanda Bertharii verba, dexteram sita erat, subterraneam intulit. Ita verbis proxime recitatis testatur Hugo, eique Bertharius, utut absidis, in qua Sanctus reliquias, ex itinere Hierosolymitano relatas, deposuit, mentionem non faciat, etiam suffragatur: hunc quippe (videsis num. 7) scribit in modum: In principali ecclesia nostra venerabiliter eas (Sanctorum reliquias, ex itinere Hierosolymitano relatas) collocavit. Reliquias vero, quæ fuerunt in antiquiori ecclesia, in dextera parte altaris sanctæ Mariæ in crypta subterranea reposuit.
[78] Hæc opportune de præsenti argumento Bertharius. Verum hic scriptor & Sancti biographus, [dentemque S. Magdalenæ, qui has inter fuit, in sacello, a se exstructo, doponit.] etiamsi ambo reliquias, a Sancto ex itinere Hierosolymitano relatas, non paucas numero fuisse, utcumque insinuent, nec quæ, qualesve hæ fuerint, exprimunt, nec Sanctos, e quorum corporibus fuerint acceptæ, verbo ullo produnt. Wasseburgius nihilominus (fides stet penes ipsum) lib. 2 Antiquitatum fol. 133 memoriæ prodit, illas inter fuisse binos S. Mariæ Magdalenæ dentes; atque horum quidem unum, uti idem Wasseburgius scribit, in ecclesiam suam cathedralem intulit; alterum vero una cum ejusdem Sanctæ crinibus deposuit in sacello, quod sub S. Magdalenæ invocatione exstruxerat, adjectis etiam ei nonnullis ædibus, monasterii formam referentibus, in quibus mulieres pœnitentes ad Magdalenæ peccatricis exemplar religiosam inter varia pœnitentiæ opera vitam exigerent. Porro ducentis prope annis (ita pergit Wasseburgius) substitit hæc fundatio; verum, sacello monasterioque bellis ruinam passo, dissipatisque redditibus, ecclesiæ Virdunensis cathedralis archidiaconus, nomine Hermenfridus, ædem sacram (adi etiam apud Acherium tom. 12 Spicilegii pag. 267 Historiæ episcoporum Virodunensium Continuationem) anno 1018 instauravit, amplioremque, quam antea fuisset, reddidit. Adhæc in ea canonicorum fundavit collegium, quod hodieque, S. Magdalenæ nomine insignitum, subsistit, uti quantum ad hoc postremum caput in sua Lotharingiæ Historia tom. 1, col. 545 docet Calmetus. Hæc sunt, quæ de Sancto vel occasione vel causa reliquiarum, quas ex itinere suo Hierosolymitano retulit, commemoranda comperio. Ad alia nunc, quæ, Hierosolymis jam redux, Viroduni adhuc ante obitum gessit, exponenda progredior.
[79] Sanctus, jam iis, quæ modo explanata sunt, [Corpori suo sepeliendo locum in ecclesia S. Vitoni deligit,] post iter Hierosolymitanum peractis, reliquum, quod sibi supererat, vitæ in assiduo Dei cultu exigendum ratus, totum se & gregis sui curæ, & virtutibus deinceps addixit, tantumque in eis fecit progressum, ut & signis & prodigiis divinitus decorari meruerit. Pastorali, inquit num. 33 biographus, sollicitudine (sanctus Magdalveus) gregi sibi credito invigilans alios cælestis doctrinæ verbis erudivit, multos religiosæ vitæ exemplis roboravit, plurimos quoque ab omni infirmitatum molestia curavit, quosdam etiam a dæmoniacis spiritibus liberavit, omnibusque exemplar & speculum totius sanctitatis se præbuit. Ita Hugo, mox etiam, quem Sanctus, cum jam obitus sui tempus cerneret propinquum, corpori suo sepeliendo locum delegerit, his verbis exponens: Imminente vero resolutionis suæ tempore, cum cognovisset revelatione divina, se mundanis liberandum tumultibus, in ecclesia, in qua adoleverat quotidiano virtutum provectu, cui primo pastor & rector institutus, de qua etiam ad pontificium provectus fuit, sepulturæ suæ locum delegit. Licet enim omnium ecclesiarum insudaret utilitatibus, hanc tamen præ omnibus locis post primam, quæ sedes est episcopalis, coluit, amplificavit & provexit. Ecclesia, cui Sanctus primo pastor & rector seu abbas fuit præpositus, & e qua deinde ad episcopale seu pontificium munus fuit promotus, alia ex jam dictis non est, quam Virdunensis S. Vitoni. Quam ob rem, cum Sanctum in hac, imminente jam obitus die, corpori suo sepeliendo locum delegisse, verbis jam recitatis prodat Hugo, reque ipsa id tum Sanctum dumtaxat fecisse, verosimillimum appareat, multum dubito, an hic scriptor, in narrando rerum gestarum servet ordinem, dum Sanctum, antequam de Hierosolymitano ejus itinere faciat sermonem, eidem S. Vitoni ecclesiæ de suo proprio Raherei curtem cum appendiciis pro tumulatione sui corporis, & alia perplura dedisse, num. 16 refert.
[80] [huicque anno vitæ suæ penultimo possessiones aliquot acquirit;] Hæc a S. Magdalveo ecclesiæ S. Vitoni facta donatio, aptius forte, quantum ad tempus, quo evenit, adjungeretur donationi, quam a Theuthardo quodam Sanctus noster ecclesiæ S. Vitoni acquisivit, quamque Hugo num. 37 aperit his verbis: Huic ergo loco (ecclesiæ S. Vitoni) beatus Madelveus anno vitæ suo penultimo dono Teuthardi adquisivit res quasdam sitas in Virdunensi pago, loco, qui dicitur Offebris curtis, & in fine Bettiliniaca, in fine quoque Vindelinse, quas idem Teutgardus a genitore suo Gunthero sibi relictas jure possidebat hæreditario in terris, mansis, campis, pratis, pascuis, silvis, aquis, aquarumque decursibus, & basilicam sancti Martini, in ipsa villa Bettiliniaca constructam, quæ omnia, sicut habebat & possidebat, sancto Vitono & huic Patri nostro idem contulit perpetualiter possidenda anno Inc. Dom. DCCLXXV. Indictione XIV. regnante Carolo Magno, anno regni ejus octavo, die quinto Idus Novembris, in ipsa scilicet solemnitate sancti patris nostri Vitoni. Fuit hæc Theuthardi donatio, uti his verbis expresse notat Hugo, penultimo, quo Sanctus noster vixit, anno ecclesiæ Virodunensi facta. Quapropter, si, ut verosimile apparet, eo ipso tempore, quo hæc facta est, etiam accidit mox memorata Magdalvei donatio, hanc anno vitæ suæ penultimo Sanctus fecerit. Verum, an etiam 775 æræ Christianæ anno, quo verbis recitatis ab Hugone notatur Teuthardi donatio? Minime vero: hanc ipsam enim illo æræ Christianæ anno non esse factam, probabilius, quantum opinor, apparebit ex dicendis, cum in annum Sancti emortualem inquiram. Notet interim hic studiosus lector, binas illas donationes, Teuthardi scilicet & Sancti nostri, si modo Theuthardi donationem cum penultimo, quo Sanctus noster vixit, anno recte componat Hugo, anno 761 in opinione nostra, utpote qua Sancti obitum anno 762 innectemus, faciendas fuisse.
[81] [suæ tamen ecclesiæ. utut id asserat Wasseburgius, vicum Novam-Villam,] Porro Wasseburgius alteram adhuc, quam Sanctus, non quidem penultimo vitæ suæ anno, sed jamjam moriturus, ecclesiæ Virdunensi sibique in hujus regimen successuris episcopis fecerit, donationem commemorat. Verba Gallica, quibus id lib. 2 Antiquitatum, fol. 133 verso facit, Latine a me reddita sic habent: Tandem (sanctus Magdalveus) anno circiter DCCLXII, cum in vico, civitati Virodunensi propinquo, dicto Nova-Villa, qui ex antiquo ejus erat patrimonio, versaretur, in gravem morbum, ex quo sese e vita discessurum norat, est prolapsus. Hanc ob rem de omnibus bonis suis disposuit, testamentoque præfatum Nova-Villanum vicum, una cum ditione, castelloque huic annexo, episcopis Virdunensibus, sibi successuris, legavit, spiritumque deinde Deo reddidit. Vicum ergo, qui Nova-Villa nuncupatur, a Sancto fuisse testamentaria donatione Virodunensi episcopatui collatum, verbis jam huc transcriptis vult Wasseburgius. Verum hic sciptor hac in re verosimillime fallitur. Etenim vicus ille, uti ipsemet innuit, alius non est, quam vicus, in quo Sanctus felici e vivis excessu migravit ad Superos; vicum autem, in quo Sanctus obiit, Virodunensis episcopatus feudum fuisse, verbis num. 83 recitandis biographus diserte affirmat. Adhæc num. ultimo etiam hunc scribit in modum: Inveniemus, quod (S. Magdalveus scilicet) … in proximo episcopi * fundo, qui dicitur Nova-Villa, ad Dominum migraverit. Ne vero Hugonem, quod vicus ille, Nova-Villa cognominatus, Sancti donatione in Virodunensis ecclesiæ jus jam transisset, ita forte loqui, quisquam reponat, omnino obstat Bertharius.
[82] Etenim hic scriptor in brevi sua episcoporum Virodunensium Historia, [utpote quem ea ante S. Magdalvei ævum a Childeberto rege acceperit, ] in S. Agerico hæc prodit memoriæ: Rex prælibatus (Francorum, Childebertus II) cum per Virdunum iter habuisset, & prædictus sanctus antistes (Agericus) non nisi parum vini in uno vasculo habuisset, & Omnipotens Dominus ipsius meritis sic illud dilatasset, ut * rex cum suis omnibus de ipso omnem sufficientiam habuisset, plus inveniretur vini in ipso vasculo in fine quam in initio, rex tanto perterritus miraculo audivit, quod ista ecclesia (Virodunensis) non habuisset locum, unde colligeret vinum; idcirco ergo dedit isti ecclesiæ duos amandos * super Mozellam & Modinum, & quidquid intra Luceïum & Bavam est, & omne, quod subtus Treviris habemus. Addidit etiam Marceium & Sampiniacum & Commenias, & Marcast-Villam, & harici-Villam, & contiguas villas isti (Virodunensi scilicet) civitati, Carmacum & Novam-Villam, multaque alia loca, quæ sunt oneri hic enumerare, quæ pro reverentia tanti Viri rex & sui fideles isti ecclesiæ ad habendum tradiderunt. Vicus Nova-Villa, Viroduno contiguus, quem ecclesiæ Virodunensi donasse Childebertus II, Francorum rex, a Berthario hic narratur, a vico Nova-Villa, per Wasseburgium memorato, utpote qui & ipse Viroduno contiguus seu proximus fuerit, omni dubio procul diversus non est. Quam ob rem, cum vicum illum a Childeberto II, Francorum rege, qui anno 579 ad Francorum solium evectus, anno 596, ac proin diu ante S. Magdalvei ætatem vita functus est, ecclesiæ Virodunensi donatum fuisse, verbis proxime recitatis testetur Bertharius, perperam sane Wasseburgius donationem illam Sancti nostri testamento ecclesiæ Virdunensi, seu potius episcopis, in hujus regimen Magdalveo successuris, factam commemorat.
[83] Hinc non possum non mirari, Calmetum nihilominus, [jam moriturus non dedit:] qui & brevem episcoporum Virodunensium Historiam, a Berthario conscriptam vidit, & res, ad Lotharingiam, in qua Virodunensis episcopatus situs est, spectantes, studiosius examinandas suscepit, in sua Lotharingiæ Historia tom. 1 col. 546 Wasseburgio hic assentiri, litterisque mandare, S. Magdalveum tunc, cum in morbum lethalem incidit, in vico Nova-Villa, qui e patrimonio ejus erat, exstitisse, eumdemque vicum ecclesiæ suæ cathedrali dono tunc dedisse. Animumne forte non adverterit hic scriptor ad Bertharii verba, proxime recitata, secundum quæ Childebertus secundus, Francorum rex, qui diu ante S. Magdalvei ætatem floruit, vicum Novam-Villam, civitati Virodunensi vicinum, S. Agerico, Virodunensium antistiti, seu ecclesiæ Virodunensi contulit? Utut sit, ob jam dicta equidem Calmeti, recentioris scriptoris, auctoritate minime moveor, ut Wasseburgio, qui Novæ-villæ donationem a S. Magdalveo jam morituro ecclesiæ Virodunensi factam, tradit, subscribam. Et vero non esse, cur hic tanti a me fiat Calmeti auctoritas, liquet vel ex eo, quod hoc ipso loco, quo cum Wasseburgio Novæ-villæ donationem, ecclesiæ Virodunensi factam, S. Magdalveo attribuit, felicem hujus obitum, de quo ut nunc agam, rerum ad Sanctum spectantium ordo postulat, quinta Octobris die accidisse, affirmet; qua in re & ipsum Wasseburgium, & Hugonem Flaviniacensem, omnesque alios, qui diem Sancti emortualem notarunt, adversantes habet. Hi enim unanimi consensu omnes, Sanctum quarta Octobris die migrasse ad Dominum, litteris consignant. Obiit autem, inquit de Sancto num. 42 biographus, … in proximo episcopii feudo, quod dicitur Nova-Villa, quarto Nonas Octobris; Hocque ipsum num. ultimo iterum repetit. Spiritum Deo reddidit, inquit lib. 2 Antiquitatum fol. 133 verso Wasseburgius, ejusdem anni (762 scilicet) quarta Octobris die.
[84] [quarta autem Octobris die] Aliorum scriptorum, eumdem diem Sancto assignantium emortualem, verba non transcribo, quod verosimiliter sere omnes id dumtaxat fecerint, vel Wasseburgii vel Hugonis exemplo impulsi; scriptorem enim, Hugone antiquiorem, qui diem Sancti emortualem signet, Berthario hunc reticente, non novi. At vero, inquiet non nemo, cum id ita sit, verum forte diem, quo Sanctus obiit, Calmetus assignat; neque enim sola Wasseburgii & Hugonis, utpote a vero sæpissime aberrantium, auctoritate certum omnino atque indubitatum esse potest, S. Magdalveum quarta Octobris die excessisse e vivis. Fateor, sic habet: verum cum omnes equidem, quos quidem norim ac evolverim, scriptores, uno dumtaxat excepto Calmeto, Sancti obitum quarta Octobris die consignent, hic scriptor, unice, ut suspicor, ex errore, cujus infra, cum de Sancti cultu ecclesiastico agam, fontem aperiam, quintam Octobris diem Sancto emortualem notat. Videtur adeo absque omni scrupulo assentiendum hic esse Wasseburgio & Hugoni, qui Sanctum quarta Octobris die evolasse ad Superos tradunt, solumque sibi hac in re contrarium habent Calmetum, scriptorem nimis recentem, ut sola sua auctoritate quæ Wasseburgius & Hugo memoriæ produnt, possit convellere.
[85] [in ipso illo vico diem extremum obiit.] Verum enim vero, utut Wasseburgius quidem & Calmetus in Novæ-Villæ donatione Magdalveo adscribenda, hicque insuper scriptor posterior in die, quo Sanctus obierit, assignando ab Hugone Flaviniacensi, aliisque scriptoribus dissentiant, apprime tamen cum his congruunt quantum ad locum, quo Sanctum in morbum lethalem incidisse, beatoque e vita transitu migrasse ad Superos, memoriæ produnt. Id enim in vico illo, de quo jam mox, Virodunensi civitati vicino, Nova-Villa nuncupato, cujus brevem num. 1 dedi notitiam, accidisse, una cum Hugone Vitæ edendæ num. 42 & ultimo, aliisque omnibus, qui locum Sancti emortualem signant, scriptoribus affirmant; cum autem Bertharium (adi iterum num. 7) sibi etiam hac in re assentientem habeant, locus hinc, quo Sanctus obiit, multo etiam, quam dies, exploratior habetur, uti ex jam dictis facile colliges. Sanctum adeo in vico, Nova-Villa nuncupato, vita functum esse, absque ullo scrupulo mihi persuasum habeo. Utinam modo, qua securitate locus, eadem etiam annus Sancti emortualis definiri queat! Verum, quamquam quidem Sanctum anno 762 excessisse e vivis, secundum dicenda probabilius appareat, id tamen reipsa tunc accidisse, absque omni scrupulo asserere vix ausim ob difficultates, hac in re occurrentes, quæ tantæ sunt, ut his discutiendis, annoque, quo Sanctus obierit, determinando integros binos seqq. §§ adhibendos duxerim.
[Annotata]
* remunerata
* episcopii
* supple cum
* mansos, i. e. terræ modos,
§ VIII. Hugonis Flaviniacensis de anno Sancti emortuali sententia discutitur.
[Sanctum anno 776 obiisse, Hugo tradit.] Anno, inquit in Chronico Virdunensi apud Labbeum tom. 1 Bibliothecæ novæ Mss. pag. 117 Hugo Flaviniacensis, DCCLXXVI, qui erat regni Caroli (cognomento Magni) nonus, obiit Madelveus episcopus, cum obsideret Caroli exercitus in Tharavisæ Italiæ civitate Stabiliarum socerum Chrotgandi, qui contra Carolum rebellaverat. Annalista Nazarianus apud Chesneum tom. 2 Scriptorum pag. 4 ita memoriæ prodit: Anno DCCLXXVI. Carolus rex perrexit in Longobardiam, interfecto Rotgauzo. Postea Maii campus ad Wormacia. Et Carolus rex cum Francis in Saxonia, jam sine bello; Annalista vero Petavianus tom. item 2 apud laudatum Chesneum pag. 8 de eodem argumento ita scribit: DCCLXXVI. Perrexit domnus rex Karolus in Italiam, &, occiso Hrotgaudo, qui illi rebello extiterat, obsideruntque Stabilinium socerum suum Taraviso civitate. Eo capto, dispositisque omnibus, prosper redit cum suis in Franciam. Carolus ergo, uti ex binis hisse Annalistis eruditi omnes colligunt, anno 776 civitatem Taravisinam in potestatem suam redegit. Quapropter, cum postea eo ipso anno Carolus, uti ex prioris annalistæ verbis huc transcriptis intelligitur, suorum conventum mense Maio apud Wormatiam adhuc celebrarit, civitas Taravisina ante anni 776 Maium & obsessa & subacta fuerit a Carolo. Hugo ergo, qui Sanctum ex dictis quarta Octobris die obiisse, statuit, perperam id tunc, cum Carolus Magnus obsideret Taravisium, accidisse affirmat. Cointius in Annalibus ecclesiasticis Francorum ad annum 776, num. 35 fatetur hunc Hugonis errorem, & tamen annum 776, cui Hugo verbis proxime recitatis Sancti obitum innectit, omnino amplectendum, indubitanter contendit.
[87] Verba Cointii, quod hic a me fusius examinanda sint, huc transcribo, utut etiam paulo sint prolixiora. [Notæ chronicæ, quibus id facis,] Sic habent: In eadem Belgica prima Madelveus, Virodunensis episcopus & abbas sancti Vitoni, de quo sæpe locuti sumus, ad Dominum migravit hoc anno, quo bellum Foro-Juliense feliciter a Carolo rege confectum est. Hugo, Flaviniacensis abbas, in Chronico Virdunensi gesta sancti Madelvei copiose describit, &, quamvis in characteribus chronologicis aliquando sibi non constet, illius episcopi transitum tot notis ad hunc annum confirmat, ut omnem dubitationi locum sustulisse videatur. Imprimis annum penultimum ejusdem Antistitis per mensem Novembrem, ut anno priore jam observavimus, cum anno Christi septingentesimo septuagesimo quinto, Caroli regis octavo jam inchoato, & Indictione decima quarta pariter inchoata sic comparat: “Beatus Madelveus” (error hic cubat num. 115 notandus) anno vitæ suæ penultimo omnia, sicut habebat & possidebat, sancto Vitono contulit perpetualiter possidenda, anno Inc. Dom. DCCLXXV., Indictione XIV., regnante Carolo Magno, anno regni ejus octavo, die quinto Idus Novembris, in ipsa scilicet solemnitate sancti Vitoni.” Deinde annum obitus per mensem Octobrem cum anno ejusdem episcopi vicesimo-quarto tum currente, cum anno Caroli regis nono jam inchoato, cum Indictione decima-quinta jam cœpta, id est, cum anno Christi septingentesimo septuagesimo sexto sic componit: “Anno regni Caroli nono, hic Beatus hominem exuit, cum obsideret Carolus Tarovisam Italiæ urbem, vigesimo-quarto pontificatus sui anno, in proximo episcopi * fundo, qui dicitur Nova-Villa, quarto Nonas Octobris, Indictione. XV.”
[88] [hic proponuntur Ob has Cointius] Et paulo post addit annum Christi septingentesimum septuagesimum-sectum sic: “Anno DCCLXXVI, qui erat regni Caroli nonus, obiit Madelveus episcopus, cum obsideret Caroli exercitus in Tharavisa Italiæ civitate Stabiliarium socerum Chrotgandi, qui contra Carolum rebellaverat.” Denique annum ab obitu Madelvei duodecimum anno Christi septingentesimo duodenonagesimo sic illigat: “Fuit episcopatus Virdunensis per duodecim annos vacuus, quia successor in episcopatu per tempus præscriptum receptus non est, &, post præscriptum annorum spatium concessum est illi civitatem ingredi & episcopatu potiri anno ab Incarnatione Domini DCCLXXXVIII.” Si quos igitur reperias in hoc auctore characteres, qui nostræ opinioni super obitu Madelvei refragentur, illos corrige absque ulla hæsitatione, & ea, quæ de Tarvisii seu Tharavisiæ vel Tarovisæ obsidione ex eodem Chronico descripsimus, benigne sic interpretare, ut Madelveum ex hac vita sublatum & in monasterio sancti Vitoni sepultum eo quidem censeas anno, quo civitas illa fuit obsessa, sed non eo tempore, quo duravit obsidium, quia Carolus rex Tarvisium cum Stabiliario seu Stabilinio prius cepit, quam rebus humanis ereptus est Madelveus episcopus. Hactenus Cointius, ob plures notas chronicas, verbis hisce comprehensas, quibus S. Magdalvei obitum cum anno 776 Hugo conjungit, scriptori huic assentiendum existimans.
[89] [& Pagius scriptori illi assentiuntur.] In Cointii porro opinionem manibus pedibusque, ut loquimur, postea etiam concessit Pagius in Criticis, uti liquet tum ex verbis ejus, num. 69 huc transcriptis, tum ex iis, quæ ad annum 776, num. 15 suppeditat. Mabillonius, utut Hugonis non meminerit, cum Cointio tamen Sancti nostri obitum anno 776 illigat. Etenim in Annalibus Benedictinis lib. 24, num. 68, ad annum 776 sic scribit: Incidit in idem tempus (annum 776) obitus Madalvei, episcopi Virdunensis, qui (error idem, quem num. 87 admittit Cointius, hic cubat) anno vitæ penultimo sua omnia sancto Vitono donavit in ipsa sancti Vitoni solemnitate, V. Idus Octobris, imo Novembris. Calmetus in episcoporum Virodunensium Catalogo, quem. tom. 1 Historiæ Lotharingicæ a se conscriptæ præfixit, Sancti obitum anno circiter 775 innectit, ut adeo & hic scriptor non multum abludat a Cointio, qui, Hugonis Flaviniacensis auctoritate motus, S. Magdalvei obitum cum anno Christi 776 componit. En profecto scriptores recentiores sat multi, atque ii quidem, eruditione & doctrina non contemnendi, qui Hugoni, Sancti nostri beatum ad superos transitum variis notis chronicis anno 776 illiganti, suffragantur aut etiam propense consentiunt. At vero, an etiam e scriptoribus pariter recentioribus, qui Hugoni adversentur, reperire non est aliquos? Wasseburgius, uti ex jam supra dictis satis liquet, Sanctum nostrum anno 762 obiisse, scribit, atque hoc quidem ab illo scriptore sat clare demonstrari, Papebrochius noster, utut Hugonem Flaviniacensem præ oculis habuerit, verbis, num. 62 recitatis, diserte affirmat. En adeo duos jam scriptores recentiores, qui Hugoni Flaviniacensi sunt contrarii. His porro accedit in Martyrologio suo Universali Castellanus, qui, quamquam etiam Virdunense Chronicon, ab Hugone Flaviniacensi conscriptum, atque insuper Cointium & Pagium habuerit præ oculis, rationesque proinde, ob quas bini hi posteriores Hugoni assentiantur, ponderare potuerit, Sancti nihilominus obitum, positis in margine numeris, cum anno Christi 762 componit.
[90] Democharem præterea, Chenutium, Claudium Robertum & Sammarthanos fratres, [Verum annus Sancti emortualis, quod Hugo in hoc assignando] qui omnes ad annum 762 Sancto successorem Amalbertum in suis episcoporum Virodunensium Catalogis sufficiunt, scriptoribus proxime laudatis adjungo, horumque opinionem probabiliorem affirmo; quod, quam merito faciam, jam nunc dicenda aperient. Tota Cointii supra huc transcripta ratiocinatio eo recidit, ut Sancti nostri obitum anno 776 idcirco is scriptor velit innecti, quod Hugo Flaviniacensis plures plures notas chronicas, quæ Sanctum tunc obiisse exigunt, assignet. Verum inde annus Sancti emortualis sat tuto, ut apparet, erui non potest. Quid enim? Exploratumne habuit Cointius, illas ipsas notas chronicas, quas Hugo suppeditat, adulterinas non esse? Verum nullum omnino, quo id probet, argumentum adducit in medium, quod tamen ante omnia hic erat necessum. Et vero an notæ illæ, ab Hugone assignatæ, genuinæ sint, merito potest ambigi vel idcirco, quod hic scriptor in plures manifestos errores, etiam circa ipsosmet characteres chronicos, quibuscum annum Sancti emortualem componit, prolabatur. Ait quidem verbis num. 88 recitatis Cointius, characteres, anno Christi 776, cui Magdalvei obitum illigari vult, minime consonos, absque ulla hæsitatione esse corrigendos, annumque nihilominus 776 pro epocha mortis, a Sancto nostro obitæ, esse retinendum. Verum characteres illi chronici tanto sunt numero, tamque aperte adulterini & erronei, ut magis magisque dubium efficiant, an pariter notæ chronicæ, ab Hugone assignatæ, quæ Sanctum anno 776 obiisse postulant, erroneæ atque adulterinæ non sint. Verba, in quibus multiplices illi characteres chronici adulterini cubant, juverit huc, adnotatis etiam in fine erroribus, transcripsisse.
[91] [plures etiam characteres chronologicos] Num. ultimo Vitæ edendæ hæc exstant, sicque habent: Hinc iterum numeratis annis XV, quibus postea Pipinus solus regnavit, & octo annis regni Caroli, quia nono hic Beatus (S. Magdalveus scilicet) hominem exuit, cum obsideret Carolus Tarovisam, Italiæ urbem, inveniemus, quod vigesimo quarto pontificatus sui anno pro perituris cælestia & æterna commutans, in proximo episcopi * fundo, qui dicitur Nova-Villa, ad Dominum migraverit quarto Nonas Octobris ætatis suæ anno LXVIII. Indictione XV. Epacta XXVII. Anno pontificatus Adriani Papæ sexto, ab Incarnatione Domini DCCLXXVII, Constantini & Irones temporibus, anno regni eorum sexto, uno ante septimam synodum anno. En nunc, quos complectuntur, varii errores. Constantinus & Irene primum anno 780, ut jam supra dictum, imperii Orientalis habenas capessivere, fuitque, his imperantibus, anno demum 787 pro restituendo imaginum cultu septima synodus Nicææ in Bithynia celebrata. Duplicem ergo manifestissimum errorem hic admittit Hugo, dum annum Sancti nostri emortualem, sive hunc anno Christi 777, ut hic, sive anno, ut supra, 776 innectat, cum anno Constantini & Irenes sexto, simulque cum anno septimam synodum proxime prægresso componit. Accedit, ab eodem scriptore, utpote qui Sanctum ex dictis anno 711 natum, annoque vel 776 vel 777 vita functum statuit, perperam hoc postremum tunc, cum jam Magdalveus sexagesimum octavum vitæ suæ annum ageret, factum esse affirmari. Quod si enim ab anno 776, aut ab anno 777, cui hic Sancti obitum illigat, subducantur anni 68, quibus vitæ ejus durationem definit, anni relinquentur residui 708 vel 709, fueritque secundum hunc calculum contra ac ante docuit, Sanctus anno 708 vel 709 natus, ac proin Hugo vel in assignando anno, quo Sanctus natus sit, vel in assignanda ætate, qua obierit, omni dubio procul a veritate aberrat.
[92] [adulterinos suppeditet,] Adhæc, quamquam etiam ea, quæ de Tarvisii seu Tharavisiæ aut etiam Tarovisæ obsidione verbis proxime recitatis prodit Hugo, benigne, ut num. 88 cupit Cointius, sic interpretemur, ut Madelveum ex hac vita sublatum & in monasterio sancti Vitoni sepultum, eo quidem censeamus anno, quo civitas illa fuit obsessa, sed non eo tempore, quo duravit obsidium, perperam tamen adhuc & errore manifesto civitatis Tharavisinæ obsidionem cum anno nono Caroli Magni conjungit. Hæc enim, uti Annalistæ supra laudati tradunt, omnesque fatentur eruditi, anno æræ Christianæ 776 ante mensem Maium evenit; hoc autem Christi anno, ad mensem Maium nondum provecto, annus nonus Caroli Magni, upote ante Septembrem anni 768 regnare non auspicati, necdum erat in cursu, ut consideranti patebit. Atque ita, ut omittam etiam, tam annum 776 quam 777 cum Epacta XXVII perperam componi, habes jam errores circa chronologiam præcipuos, qui in Hugonis verbis, quibus annus Sancti emortualis signatur, proxime huc transcriptis cubant. Ecquis modo, tot in unico textu nec admodum longo characteribus chronicis erroneis atque adulterinis notatis, dubitandum non putet, an notæ aliæ, ab Hugone assignatæ, quæ Sanctum anno 776 obiisse, postulant, erroneæ atque adulterinæ pariter non sint? Minime vero, inquiunt, qui pro Hugone militant, ac præcipue quidem Pagius, qui verbis num. 69 recitatis ait, Hugonem, etiamsi in his, quæ ad historiam generalem pertinent, non raro offenderit, egregie tamen ea, quæ ad Magdalveum spectant, calluisse. Verum, si egregie, ut ait Pagius, ea, quæ ad Sanctum nostrum spectant, calluerit Hugo, qui, amabo, vel in ipso anno ejus emortuali assignando tam parum sibi constat, ut modo hunc anno æræ Christianæ 776, modo anno 777 innectat? Amanuensiumne forte errore in textu biographi proxime recitato annum 777 pro anno 776 scriptum dices? Verum id a vero alienum idcirco apparet, quod præfatum Hugonis textum pariter afficiat quarta Octobris dies & annus Adriani Papæ sextus, sicque, cum Adrianus secundum omnes anno 772 die nona mensis Februarii consecratus fuerit Pontifex, annus Christi 777 designetur, ut computanti patebit.
[93] Sed, etsi Hugo in assignando emortuali Magdalvei anno apprime sibi ubique constaret, [resque ad Sanctum spectantes,] nullosque prorsus, qui hunc anno Christi 776 illigari refragentur, characteres chronicos proferret, nec sic tamen omnia, quæ ad Sanctum pertinent, egregie calluerit. Id jam supra uno alterove probavi argumento, iterumque, ut eo evadat certius, probo ex hisce, ab ipsomet Hugone num. 46 suppeditatis verbis: Cum sepulchrum ejus (S. Magdalvei nimirum) quotidianis virtutum floreret prodigiis, & crebris populorum frequentaretur excubiis, erat tamen situm negligentius, quam posceret debitæ venerationis cultus. Quare dignum duxit tunc temporis episcopus clerusque omnis & populus illud mutare decentius. Præsidebat eo tempore Virdunensi ecclesiæ Berhardus episcopus, vir Catholicus & religiosus, & in fide sancta nominatissimus, imperante Lothario, Ludovici Pii filio, cujus regnum fuit Italia cum urbe Roma & parte Franciæ, quam Mosa & Rhenus inter se claudunt. Quod cum, uti deliberaverant animo, certarent effosso implere sarcophago, subito illis inæstimabilis ostensa est visio. Nam, ablato sepulchri cooperculo, vident cadaver ante quadraginta annos defunctum, velut viventem hominem soporatum, candore liliorum & rubore rosarum perfusum, nulla macula nec aliquo mortis signo fœdatum. Sacrum Magdalvei corpus quadraginta, postquam Sanctus obiisset, annis de terra fuit levatum, uti infra pluribus dicetur, satisque his verbis indicat ipsemet Hugo. Id ergo, si cum Hugone Sancti obitum vel anno 776 vel anno 777 innectamus, anno circiter 816 acciderit. Jam vero Berhardus, uti Bertharius, Virodunensi huic episcopo coævus, in brevi sua Virodunensium episcoporum Historia sæpissime jam citata apud Acherium tom. 12 Spicilegii pag. 261 aperte docet, ante obitum Lotharii Junioris, Lotharingiæ regis, qui ex opinione, plerisque eruditis probata, anno 869 diem extremum clausit, ad Virodunensem sedem evectus non est. Quam ob rem, cum secundum Hugonem quidem, ut jam dictum est, anno 816, secundum nos autem ex infra dicendis anno 802 sacrum S. Magdalvei corpus de terra fuerit levatum, hoc utique sub Berhardo, Virodunensi episcopo, non evenit, ac proin, cum a vero hac in re deviare Hugonem, hinc pateat, argumento sane id est, res prorsus omnes ad Sanctum nostrum spectantes, scriptorem hunc egregie non calluisse.
[94] [aut certe episcoporum Virdunensium chronologiam probe non norit,] Quid, quæso, ad hæc Pagius? Reponetne forsan, Hugonem, utut episcoporum principumque annos, cum quibus res, ad S. Magdalveum spectantes, componendæ sint, non sat habuerit perspectos, perfectam tamen harum absolutamque habuisse notitiam? Verum, sit ita: cum equidem Sancti nostri de terra levationem, quæ secundum ipsummet Hugonem anno 816 facta est, sub Berhardo, Virodunensi episcopo, qui ante annum 869, imo ante annum 870 sedem hanc non occupavit, scriptor ille collocet, indicio id saltem est, non habuisse illum episcoporum Virodunensium chronologiam sufficienter exploratam; quod præterea argumentis aliis non paucis posset ostendi. Jam vero, cum id ita sit, ecquis, amabo, merito ambigendum non putet, an Hugo Sancti nostri, proximorumque ejus successorum, Virodunensium antistitum, chronologiam habuerit sat probe compertam? Ecquis absque scrupulo erroneas non esse notas chronicas, ab Hugone assignatas, quibus Cointius & Pagius impulsi annum Sancti emortualem anno Christi, ut illæ exigunt, 776 innectunt? Ego sane annum Sancti emortualem tuto ex his determinari non posse autumo, atque id quidem idcirco, quod ex iis, quæ huc usque adducta sunt in medium, generatim omnium præmemoratarum notarum valor ac sinceritas revocetur in dubium: ut autem quam non immerito ita existimem, magis appareat, singillatim fere etiam eas omnes discutere ac ponderare nunc lubet. Beatus Madelveus anno vitæ suo penultimo a Teuthardo plura, quæ hic habebat & possidebat, sancto Vitono & sibi adquisivit perpetualiter possidenda, anno Inc. Dom. DCCLXXV, Indictione XIV, regnante Carolo Magno, anno regni ejus octavo, die quinto Idus Novembris, in ipsa scilicet festivitate sancti Vitoni.
[95] [nequaquam potest e notis illis, cum præsertim priores] Donatio hæc ab Hugone Vitæ edendæ num. 37 memoratur, primaque est e notis, quibus Cointius firmari ait opinionem, quæ Sanctum nostrum anno 776 obiisse statuit. Fateor, cum donatio illa a Theuthardo anno 775, Indictione XIV, anno octavo regni Caroli Magni & V Idus Novembris, id est, nona Novembris die, facta, ab Hugone notetur, consectarium omnino hinc fieri, ut Sancti obitus, qui quarto Octobris die evenit, in annum æræ Christianæ sextum supra septuagesimum inciderit. Verum, etiamsi credam quidem donationem, ab Hugone memoratam, re etiam ipsa a Teuthardo, cum penultimum vitæ suæ annum ageret Sanctus noster, nono Novembris die in S. Vitoni festivitate factam fuisse, multum tamen dubito, tum an ea anno Caroli Magni octavo, tum etiam an anno Christi seu æræ Christianæ 775 evenerit. Cum enim ante finem seculi VIII Acta Instrumentaque publica annis Christi notari fere non cœperint, hosque etiam ante illud tempus in scriptis suis plerumque non usurparint scriptores, ægre mihi persuasero, Hugonem eam, qua de hic sermo est, donationem vel in publico illa super confecto instrumento, vel apud scriptorem quempiam, Sancto nostro æqualem, anno Christi 775 invenisse signatam. Adhæc cum Hugo non edicat, donationemne, quam fecisse memorat Teuthardum, ex publico ea de re instrumento, an ex scriptore quopiam didicerit, dubito etiam, an illam anno regni Caroli Magni octavo notatam repererit. Scriptum scilicet alicubi forsan invenerit, donationem præfatam anno vitæ suæ penultimo, nona Novembris die a Teuthardo impetrasse S. Magdalveum, hincque id anno quidem octavo Caroli Magni, anno autem æræ Christianæ 775 factum esse, concluserit. Et idcirco quidem id fecerit, quod tum, cum id scriberet, S. Magdalveum anno 776, quarta Octobris die, excessisse e vivis, existimaret ob rationem verosimillime eamdem, ob quam deinde alias adhuc notas chronicas, a Cointio num. 87 & 88 assignatas, suppeditans, annum Sancti emortualem primo quidem cum anno Caroli Magni nono, Indictione quinta decima notato, post autem cum anno Christi 776 expresse componit.
[96] At vero, inquiet modo non nemo, quæ qualisque est ratio, [ex ultima, quæ ex ipsomet Hugone proponitur,] quæ Hugonem, ut id faceret, impulerit? Hæc ipsammet ultimam notam, a Cointio num. 88 assignatam, quæ Sanctum anno 776 obiisse exigit, comprehendit, estque hujusmodi, ut, si subsistat, veritatique sit conformis, omni dubio procul assentiendum sit opinioni, quæ annum Sancto emortualem anno Christi 776 innectit. Necesse ergo est, ut an ratio illa seu ultima nota, ab Hugone suppeditata, quæ Sanctum anno 776 extremum diem obiisse postulat, veritati congruat ac subsistat, nunc inquiram. Ut id faciam, verba prius, quibus apud Labbeum tom. 1 Bibliothecæ Novæ Mss., pag. 117 ab ipsomet Hugone Flaviniacensi proponitur, huc transcribo. Sic habent: Anno DCCLXXVI, qui erat regni Caroli nonus, obiit Madelveus episcopus, cum obsideret Caroli exercitus in Tharavisæ Italiæ civitate Stabiliarum socerum Chrotgandi, qui contra Carolum rebellaverat, & pro … Carolo Italiam ingresso in bello occisus erat. Erat in eadem civitate Petrus vir Italicus, a quo tradita est civitas, & ob hoc de Virdunensi episcopatu honoratus est. Quo in tempore præerat ecclesiæ sancti Vitoni abbatis nomine & officio Fremodo diaconus & abbas, post sanctum Madelveum locum ipsum regendum suscipiens… Tunc fuit episcopatus Virdunensis per duodecim annos vacuus, sed quidam servus Dei, Amalbertus nomine, juxta morem temporis illius factus chorepiscopus, regebat ipsam (Virdunensem scilicet) ecclesiam, & in quodam oratorio sub honore omnium Apostolorum, quasi solitariam vitam ducebat. Et tunc perdidit ipsa ecclesia quædam, quæ sibi collata aliquando possederat, & hoc in tempore Caroli Magni. Licet enim Petrus præfatus vir Italicus pro traditione Tharovisæ de ipso episcopatu fuisset ab eo honoratus, quia tamen semper suspecti sunt traditores, in episcopatu per tempus præscriptum receptus non est. Tamen ne verbum regis esset inane & vacuum, post præscriptum annorum spacium concessum est illi civitatem ingredi & episcopatu potiri anno ab Incarnatione Domini DCCLXXXVIII, fuitque per XXV annos & passus est multa adversa.
[97] Certe etiam infidelitatem imperatoris objecerunt illi, [nec subsistit, sint deductæ, tuto determinari.] & ob id per duodecim annos non fuit ausus imperatorem videre. Sed postea a filiis ecclesiæ ipsius coram principe recte purgatus adiit illius præsentiam, & in diebus ejus ecclesiam * sibi non solum non acquisivit, sed & perdidit plurima. Difficile enim est, ut bono terminentur exitu, quæ malis sunt inchoata principiis. Putavit ergo, uti ex his verbis fas est colligere, Hugo Flaviniacensis, Petrum Italicum, quem memorat, proxime a S Magdalvei obitu per Carolum Magnum, quod huic anno 776 civitatem Tharavisinam prodidisset, episcopatu Virodunensi fuisse donatum; huncque nihilominus ab anno 776 ad annum 788, quod non reciperetur Petrus, absque episcopo fuisse per annos duodecim, quibus durantibus, quidam servus Dei, Amalbertus nomine, factus chorepiscopus, Virodunensem ecclesiam moderatus fuerit. Atque hæc ultima est, quæ Sanctum nostrum anno 776 obiisse exigit, nota chronica, verbis Cointii supra recitatis comprehensa: ex hac autem, quantum equidem opinor, verosimillime factum est, ut Hugo Flaviniacensis priores notas chronicas, iisdem Cointii verbis pariter contentas, quæ Sancti obitum tunc accidisse, vel postulent, vel expresse notent, usurparit. Cum enim ex dictis absque medio non tantum episcopo, verum etiam tempore, quo Virdunensis sedes vacarit, S. Magdalveo proxime in hanc Petrum Italicum, ob civitatem Taravisinam anno 776 Francis proditam, successisse existimaret, hinc verosimillime, nec immerito, concluserit, S. Magdalveum eo ipso anno 776 fuisse e vivis sublatum, ac per consequens annum quidem Sancti emortualem & expresse cum anno 776, & cum anno Caroli Magni nono, Indictione quinta decima notato; Teuthardi autem (adi num. 95) donationem, quam anno vitæ Sancti penultimo factam repererat, cum anno 775 conjunxerit. Verum Hugo Petrum Italicum Sancto nostro absque ullo medio sive episcopo, sive tempore, quo Virdunensis cathedra vacarit, proxime in hanc successisse, perperam tradit, uti ex iis, quæ § seq. dicam, probabilius evadet, ac proin ex omnibus notis chronicis, ab Hugone assignatis, laudatisque a Cointio, annus Sancti emortualis certo determinari non potest.
[Annotata]
* episcopii
* episcopii
* l. ecclesia
§ IX. Annus, quo Sanctus probabilius obierit, determinatur.
[Sedes Virdunensis, antequam in hanc sufficeretur successor, 12 annis] Bertharius, Hugone secundum dicta multo antiquior, nec apertorum, ut ipse, convictus errorum, in brevi sua Virodunensium episcoporum Historia apud Acherium tom. 12 Spicilegii pag. 259 luculenter docet, proxime a Sancti nostri obitu sedem Virodunensem per duodecim annos vacasse, tuncque tandem, cum interea Amalbertus chorepiscopus ecclesiam Virodunensem fuisset moderatus, Petrum Italicum eidem a Carolo Magno, quod Papiam huic tradidisset, fuisse præfectum. Verba, quibus id docet Bertharius, rebus ad S. Magdalveum spectantibus proxime subduntur, suntque hæc: Post hanc (S. Magdalveum nimirum) episcopatus istius (Virodunensis scilicet) ecclesiæ per duodecim annos vacuus exstitit; sed quidam servus Dei, Amalbertus nomine, juxta morem illius temporis chorepiscopus factus, ipsam regebat ecclesiam, & in quodam oratorio sub honore omnium Apostolorum quasi solitariam vitam ducebat, & tunc perdidit ista ecclesia Vuaslogium, & Tilliacum & Stagnum & Merlam & Casam Petriam & alia quamplurima. Fuit enim hoc sub tempore Caroli Magni. Post hunc (Amalbertum videlicet) exstitit Petrus, vir Italicus. Nam cum esset exercitus Francorum circa Papiam & obsideret eam, ab isto, ut fertur, tradita est, & ob hoc a Carolo Magno de isto episcopatu honoratus est. Fuit enim in episcopatu per viginti quinque annos & passus est in eo multa adversa. Certe etiam infidelitatem imperatoris objecerunt illi & ob hoc per duodecim annos imperatorem videre non est ausus; sed a filiis istius coram principe recte purgatus est. Postea illius ad præsentiam multas precarias inutiles fecit, & in diebus illis multæ res ab ista (Virodunensi nimirum) ecclesia subtractæ sunt.
[99] Hactenus Bertharius, luculenter sane, ut jam dixi, [a Sancti morte vacavit. Hinc hunc anno 762 obiisse, arbitramur;] docens, Petrum Italicum non proxime a Sancti nostri obitu, sed tunc tantum, cum jam sedes Virodunensis duodecim annis vacasset, fuisse in hanc a Carolo Magno, Papia seu Ticino jam potito, suffectum. Hinc porro ita nunc arguo. Carolus Magnus, Francorum rex ac deinde imperator, Papiam seu Ticinum, munitissimum in Italia Longobardorum propugnaculum, una cum Desiderio, horum rege, ejusque uxore & filia, anno 774, uti inter scriptores omnes convenit, in potestatem accepit. Quam ob rem, cum tunc demum ex Bertharii calculo in sedem Virodunensem, duodecim jam annis a S. Magdalvei obitu vacuam seu episcopo orbatam, a Carolo Magno suffectus fuerit Petrus Italicus, ex Berthario, nullo plane relicto dubitandi loco, necesse est, ut Sanctus noster anno 762, utpote ad quem anni duodecim, quibus sedes Virdunensis ab ejus obitu vacarit, ordine retrogrado ab anno 774 computati, deducunt, vitam hanc mortalem cum immortali commutarit. Atque hæc est epocha, quam, veluti probabiliorem, felici beatæque Magdalvei in cælis nativitati assignamus; quamquam autem ex dictis Hugonem Flaviniacensem nobis hac in re omni dubio procul habeamus contrarium, non scriptoris hujus, in manifestissimos errores tum chronologicos, tum alios, etiam in ipsis Sancti nostri Actis, sæpissime prolapsi, sed Bertharii, scriptoris ætate simul & fide longe præstantioris, auctoritate standum putamus.
[100] Nec est, cur hic opponas conventum Attiniacensem, [contrarium autem ex Attiniacensi, cui Magdalveus subscripsit,] sub Pipino Brevi celebratum, cujus Labbeus tom. 6 Conciliorum col. 1702 producit decretum, quo episcopi & abbates, in illo congregati, statuerunt, ut unusquisque illorum, quorum nomina in … indiculo (qui scilicet decreto subjicitur) subterscripta reperiuntur, quando quislibet de hoc sæculo migraverit, centum psalteria, & presbyteri ejus speciales Missas centum cantent. Ipse autem episcopus per se XXX Missas impleat, nisi infirmitate aut aliquo impedimento prohibeatur: tunc roget alterum episcopum pro se cantare. Abbates vero, qui non sunt episcopi, rogent episcopos, ut vice illorum XXX Missas expleant: & presbyteri eorum centum Missas, & monachi centum psalteria psallere meminerint; quamquam enim ibidem huic decreto una cum episcopis sex supra viginti abbatibusque septemdecim subscribat Madalseus episcopus civit. Wirdunis, ille tamen conventus, in quo hoc decretum est conditum, non anno 765, ut Labbeo, Cointio aliisque nonnullis est visum, sed anno 762, ad mensem Maium provecto, fuit celebratus; conventus autem pariter Attiniaci (quod oppidum, Attigni Gallice dictum, in Campania ad lævam Axonæ ripam situm est) anno 765 celebratus, a conventu Attiniacensi, cui Sanctus noster interfuit ac subscripsit, debet distingui. Rem sic probo.
[101] [conventu, utpote qui a conventu, cui Assuerus,] Wandelbertus, Prumiensis monasterii monachus & diaconus, seculi IX scriptor, Mrl. Metrico notissimus, librum de Miraculis S. Goaris conscripsit; in hoc autem, qui apud nos tom. 2 Julii exstat insertus, ibique in capita & numeros pro more nostro est divisus, num. 38 de Assuero, qui primus Prumiense monasterium, anno 762 conditum, abbatis munere moderatus est, hunc scribit in modum: Cum ergo quodam tempore iter a monasterio (Prumiensi nimirum) in Vangionum (urbs Vangionum est Vormacia, vulgo Worms) provinciam ageret, & occasione viæ ad S. Goarem declinasset, ubi tum rectoris nomine præerat quidam, Herpingus nomine, neque commoditatem aliquam rerum necessariarum nancisci potuisset, rem, ut erat gesta, paulo post principi (Pipino Brevi, Francorum regi) retulit, pessimum esse, dicens, eo loco humanitatem hospitalitatis omnis negari, ubi quondam sub beato viro (Goare videlicet) singulariter virtus eadem viguisset. Pollicetur rex, hæc fore emendanda, cum temporis opportunitas arrisisset. Itaque non multo post positus in palatio, quod Antiniacum vocatur, cum ad generalem populi conventum simul abbas Assuerus venisset, evocatum ad se princeps super his, quæ de Cella beati Viri dicta ab eo fuerant, commonefacit, eique regendam committit. Assuerus ergo, Prumiensis abbas, conventui Attiniacensi, per Wandelbertum hic memorato, interfuit, atque in eo quidem Cellam S. Goaris obtinuit. Quam ob rem, cum nihilominus inter abbates septemdecim, qui conventui Attiniacensi, per Labbeum memorato, subscripsere, Assueri nomen non occurrat, posterior hic conventus Attiniacensis a conventu Attiniacensi, cui Assuerus interfuit, videtur diversus. Porro Attiniacensis conventus, cui Assuerus interfuit, anno 765 fuit celebratus. Ita Cointius, Pagius, Mabillonius aliique statuunt, recteque hoc ab illis fieri, vel ex eo liquet, quod conventus ille, uti ex jam recitatis Wandelberti verbis intelligitur, ante erectum jam aliquamdiu, seu fundatum, quod anno 762 (adi ad hunc annum num. 3 Pagium in Criticis) demum evenit, Prumiense monasterium celebratus non fuerit; post annum autem 762 seu post conditum Prumiense monasterium conventus Attiniaci sub Pipino habitus, ab Annalista Loiseliano, Bertiniano, Laureshamensi, Metensi, Reginone aliisque scriptoribus omnibus, si unum exceperis Appendicis ad Fredegarii continuationem auctorem, non signetur, nisi ad annum 765.
[102] [Prumiensis abbas, interfuit, sit diversus,] Jam vero, cum ex dictis Attiniacensis, cui Assuerus interfuit, conventus anno 765 fuerit celebratus, hicque a conventu Attiniacensi, per Labbeum memorato, videatur distinctus, conventum hunc posteriorem, uti ex jam dictis fit consequens, ante annum 765 celebratum fuisse, necesse est. Anno autem 762 factum id esse, mox dicam, cum Cointium, qui, quamquam quidem Attiniacensem, cui Assuerus, Prumiensis abbas, interfuit, cum anno 765 conventum componit, hunc tamen cum conventu, per Labbeum memorato, putat eumdem, tantisper convenero. Hic itaque scriptor, ut opinionem hanc tueatur, in suis Ecclesiasticis Francorum Annalibus ad annum 765, num. 1, recitatis, quæ supra huc transcripsi, Wandelberti verbis, ita subjungit: Inter abbatum subscriptiones, Attiniacensi placito (decreto supra huc transcripto) subjectas, desideratur Assucri Prumiensis abbatis nomen, quod ex præcitato Wandelberti textu restituendum censetur. Hæc Cointius, volens scilicet, Assuerum conventui Attiniacensi, per Labbeum memorato, interfuisse, tantumque ex omissione factum esse, ut nomen ejus inter abbates, qui conventui illi seu potius decreto in hoc condito subscripsere, non reperiatur; quod Cointii assertum si veritati foret consonum, unus utique idemque cum conventu Attiniacensi, per Labbeum memorato, foret conventus, cui Assuerus interfuit. Verum audi, quid ad illam Cointii responsionem seu assertum Pagius in Criticis, duplicem conventum Attiniacensem distinguendum, recte contendens, ad annum 762, num. 5 reponat. Nec satisfacit, inquit, responsio Cointii dicentis, Assueri nomen ex libello Wandelberti laudato (verbis scilicet num. præced. ex hoc recitatis) restituendum (in subscriptionibus conventus Attiniacensis, a Labbeo productis) esse, quod alius Francorum conventus, quam is, cui Assuerus interfuit, apud Attiniacum post erectum Prumiense monasterium a Pipino rege celebratus non inveniatur.
[103] Wandelbertus enim intelligit conventum anno DCCLXV habitum, [annoque 762, ad Maium tantum provecto, fuerit] ad quem referri non potest decretum (in conventu Attiniacensi, per Labbeum memorato, conditum supraque recitatum) a XVII abbatibus subscriptum; cum in eo Assueri nomen non legatur, & ex Wandelberto, qui annum congregati conventus non exprimit, restitui non possit. Ita Pagius: cum vero Cointii responsio præcipue fundetur in eo, quod post erectum Prumiense monasterium, seu post annum 760, quo hoc primum, utut perperam, statuit exstructum, unus dumtaxat conventus, qui anno 765 fuerit habitus, apud Attiniacum a Pipino inveniatur celebratus, ita porro Pagius prosequitur: In Annalistis Francorum loca, in quibus Francorum conventus per hæc tempora habiti sunt, memorantur; sed qua in villa aut oppido conventus hoc anno (762 scilicet) habitus fuerit, nullibi legitur; indeque elicio, illum Attiniaci indictum fuisse, in eoque supra dictum decretum, in quo Assueri nomen cum aliis abbatibus non apparet, statutum. Ex eo ergo, quod a Francorum annalistis, aliisque scriptoribus antiquis non exprimatur locus, quo conventus, olim a Francis mense Maio haberi quotannis solitus, anno 762 fuerit celebratus, Pagius concludit, fuisse tunc conventum, qui alius proinde non sit, quam conventus Attiniacensis, a Labbeo memoratus, Attiniaci celebratum. Et vero, cum duo equidem ex dictis, simulque tamen non plures, distinguendi videantur conventus Attiniacenses, a Pipino Brevi post annum 760 celebrati, alterque ex his, cui Assuerus, Prumiensis abbas, interfuit, anno 765 fuerit celebratus, illam sane Pagii conclusionem admittendam autumo, maxime cum præstare etiam videatur, ut posterior hic Attiniacensis conventus, cui Assuerus interfuit, a conventu, per Labbeum memorato, statuatur diversus, quam ut decretum, in hoc conditum, in abbatum, quas exhibet, subscriptionibus mendosum asseratur cum Cointio; qui, ut hoc assertum suum probet, nullam plane rationem convincentem affert.
[104] Fuerit itaque ex jam disputatis conventus Attiniacensis, a Labbeo memoratus, cui Sanctus noster interfuit ac subscripsit, non anno 765, sed anno 762, ad mensem Maium tantum provecto, celebratus, ac proin nequit ex hoc argui, [celebratus, nequit evinci; nec id etiam ex Bertharii textu, hic recitato,] Sanctum nostrum, qui quarta Octobris obiit, ultra annum 762, quo eum vita functum, ex Berthario supra contendimus, ætatem protraxisse. At vero, opponet non nemo ulterius, Bertharius (adi num. 7) etiam in hanc de S. Magdalveo scribit sententiam: Fuit enim tempore Pipini regis usque ad tempus Caroli Magni; his autem verbis indicare videtur, Sanctum ab eo circiter tempore, quo Pipinus Francorum rex factus est, usque ad tempus, quo Carolus Magnus regnare incepit, Virodunensem ecclesiam esse moderatum. Quapropter, cum Pipinus quidem ante annum 752; Carolus Magnus autem ante annum 768 regnare exorsus non sit, necesse est secundum Bertharium, ut ante annum quidem 752 Virodunenses infulas adeptus non sit S. Magdalveus; ante annum autem 768 non excesserit e vivis. Validissima sane hæc est objectio, meque initio dubitare fecit, an in Sancti nostri chronologia sat sibi constaret Bertharius, ac proin an ex scriptoris hujus fide Sancti nostri obitus cum anno 762 sat tuto posset componi. Verum, re maturius discussa, comperi, Bertharii verba, proxime huc transcripta, utut sensus, quem fert objectio, sint capacia, non necessario tamen eo esse interpretanda. Ita enim possunt accipi, ut dumtaxat significent, Sanctum ab eo tempore, quo floruit Pipinus, floruisse usque ad tempus, quo Carolus Magnus florere incepit. Jam vero, cum Sanctus seculi VIII initio, Pipinus anno 714, & denique Carolus Magnus anno 742 natus sit, quid, quæso, contra opinionem, qua Sancti obitus anno Christi 762 illigatur, elici potest ex verbis Bertharii, sensu jam dato, acceptis?
[105] [utpote qui sensum opinioni nostræ] Adhæc illis hic scriptor potest etiam dumtaxat significatum voluisse, S. Magdalveum ab eo tempore, non quo Francorum rex primum factus est Pipinus, sed quo post Caroli Martelli patris obitum major-domus in Neustrasia hic princeps evasit, ecclesiam Virodunensem fuisse moderatum usque ad tempus, non quo Carolus Magnus post patris Pipini obitum regnare in Francia primum incepit, sed quo primum hic princeps cum fratre Carolomanno a Stephano Papa rex unctus est. Jam vero, cum Pipinus quidem anno 741 post patris obitum major-domus Neustrasiæ evaserit; Carolus Magnus autem anno 753 a Stephano Papa rex unctus fuerit, nihil pariter contra opinionem, qua Sanctum anno 762 obiisse, credimus, potest haberi ex iisdem Bertharii verbis, sensu jam proxime dato, acceptis. Ne vero quis jam forte contendat, locutionem, qua Sanctum tempore Pipini regis fuisse ait Bertharius, ita non posse accipi, ut significet, Sanctum jam ab eo tempore, quo Pipinus factus est Neustrasiæ major-domus, ecclesiæ Virodunensi præfuisse episcopum, revoco in memoriam, quæ Commentarii hujus num. 43 & seq. dicta sunt. Etenim Paulus diaconus, qui res ad S. Chrodegandum, Metensem episcopum, spectantes, tempusque, quo hæ gestæ essent, probe habuit perspectum, verbis ibidem recitatis tradit, sanctum hunc præsulem temporibus Pipini regis ad Metensem sedem fuisse evectum; quod tamen serius non evenit quam anno 742, quo sane Pipinus Francorum rex nondum erat. Ea scilicet loquendi formula usus est Paulus diaconus, quod, quamquam quidem tunc seu anno 742, cum Metensium episcopus creatus est Chrodegandus, regis titulo nondum gauderet Pipinus, re tamen ipsa, utpote tunc nullo regni Francici coronam gestante principe, regiam auctoritatem in Francos exerceret.
[106] Quam ob rem, cum idcirco Paulus diaconus, quod sub Pipino, [accommodatum patiatur, recte concluseris,] dumtaxat adhuc majore-domus, accidisse, norat, Pipini regis temporibus gestum scripserit, quid ni eamdem ob causam simili loquendi formula scripsisse credatur Bertharius, Sanctum nostrum tempore Pipini regis ad Virodunensem cathedram fuisse evectum, utut id sub hoc principe, adhuc dumtaxat majore-domus, factum novisset? Porro, cum Bertharius, spectato contextu, de tempore, quo Sanctus Virodunensem cathedram tenuerit, verbis proxime recitatis facere videatur sermonem, hæc idcirco non eo sensu, quem prius dedi, sed eo potius, quem jam mox assignavi, malim accipere, imo vero eo, uti inde verosimile fit, necessario etiam accipienda videntur. Jam vero, cum id ita sit, hinc etiam opinio, qua Sanctum ad Virodunensem sedem jam ab anno 742 statuimus evectum, probabilior efficitur, simulque habetur, ex iis, de quibus disserimus, Bertharii verbis necessum non esse, ut Sancti nostri obitus ultra annum 762 differatur. Quod si porro reponas, illis equidem Bertharii verbis, in sensu magis obvio acceptis, significari, Sanctum ab eo tempore, quo Pipinus primum factus est Francorum rex, usque ad tempus, quo Carolus Magnus regnare incepit, Virodunensi ecclesiæ præfuisse episcopum, id equidem non ibo inficias. Verum quid tum? Scriptorum verba in sensu magis obvio accipienda non sunt, si quando, ne ita accipiantur, ratio sat solida impediat; hoc autem hic locum indubie obtinet, cum putandum non sit, pugnantia scripsisse Bertharium, hicque scriptor, uti num. 98 & seq. jam docui, ea prodat memoriæ, e quibus necessario, nullo prorsus relicto in oppositum interpretationi loco, consequens evadit, ut Sanctus anno 762 vitam hanc mortalem cum immortali commutarit. Sed hæc jam, quantum opinor, dicta sufficient, ut, quamquam quidem omnem de modo, quo præmemorata Bertharii verba accipienda sint, scrupulum fortassis non tollant, cuique saltem eo, quo postremo diximus, modo accipienda esse, probabilius appareat. Aliud nunc insuper, quod huc etiam spectat, difficultatis caput discutiendum pariter atque dissolvendum hic est.
[107] Hugo Flaviniacensis (adi Commentarii hujus num. 96) verbis ibidem adhuc recitatis ita hæbet: [In hæc porro, utut alii aliter sentiant, ratio etiam,] Tunc (cumscilicet a S. Magdalvei obitu in sedem Verodunensem anno 776 a Carolo Magno suffectus fuisset Petrus Italicus) fuit episcopatus Virdunensis per duodecim annos vacuus, sed quidam servus Dei, Amalbertus nomine, juxta morem temporis illius factus chorepiscopus, regebat ipsam ecclesiam… Licet enim Petrus præfatus, vir Italicus, pro traditione Tharovisæ de ipso episcopatu fuisset ab eo (nempe Carolo Magno) honoratus, quia tamen semper suspecti sunt traditores in episcopatu per tempus præscriptum receptus non est. Tamen ne verbum regis esset inane & vacuum, post præscriptum annorum spatium concessum est illi civitatem ingredi & episcopatu potiri anno ab Incarnatione Domini DCCLXXXVIII; hæc Hugo, rationem reddens, ob quam, S. Magdalveo vita functo, Virodunensis ecclesia duodecim annis caruerit antistite, tantumque a chorepiscopo ad annum usque 788 fuerit administrata. At vero, inquient modo, qui Sanctum ad annum usque 776 vixisse, sedemque Virodunensem ab hoc anno ad annum usque 788 vacasse volunt, nequit in opinione eorum, qui Sanctum anno 762 obiisse, sedemque Virdunensem ab hoc anno ad annum usque 774 episcopo exstitisse vacuam, ex Berthario statuunt, ratio utcumque sat probabilis afferri, ob quam ab anno 762 ad annum usque 774 sub Pipino Brevi, hujusque filio, Carolo Magno, piis admodum principibus, Virodunensis episcopatus antistite vacuus exstiterit, totoque illo temporis spatio a chorepiscopo dumtaxat fuerit administratus. Ita præterea sententiæ nobis adversæ patroni possunt arguere.
[108] [ob quam Virdunensis sedes 12 annis vacarit, potest afferri;] Verum næ hic multum illi falluntur: cum enim, ut supra docui, cathedralem Virodunensem ecclesiam, quæ infelici incendio fuerat absumpta, reædificandam curarit S. Magdalveus, ex sumptibus, qui tantæ molis operi ad umbilicum adducendo fuere impendendi, verosimile sane fit, Virodunensem ecclesiam ære alieno, quod illum in finem verosimiliter fuerit contrahendum, multum etiam post Sancti obitum mansisse gravatam. Hinc porro factum esse potest, ut, vita functo Magdalveo, episcopatus Virodunensis, quo interim ex hujus redditibus annuis æs alienum, ab ecclesia contractum, exsolveretur, antistite vacuus fuerit relictus, datusque pro more temporis chorepiscopo administrandus. En ergo rationem, & quidem, ut apparet, sat probabilem, ob quam in opinione, qua Sancti obitus anno 762 innectitur, potuerit ab hoc anno ad annum usque 774 episcopatus Virodunensis vacasse. Hinc etiam, qui Virodunensis ecclesiæ, administrante hanc Amalberto chorepiscopo, bona omnia, a Berthario verbis num. 98 recitatis enumerata, amittere potuerit, facile jam colliges, etiamsi cum Hugone sedem Virodunensem, cum jam ad hanc a Carolo Magno nominatus fuisset Petrus Italicus, vacasse non statuas. At vero, inquiet modo non nemo, ratio hic a nobis adducta, ob quam post S. Magdalvei obitum Virodunensis sedes forsan vacarit, in nullo antiquitatis testimonio fundatur. Fateor, sic habet: verum quid tum? Vero equidem sat similis apparet, idque insuper habet, quod ex iis, quæ Bertharius, scriptor utique antiquus, memoriæ prodit, sit deducta.
[109] [Hugo autem in ratione, ob quam id factum prodit,] Nec repudianda est, quod ratio longe diversa & a Wasseburgio & ab Hugone assignetur. Etenim nec Hugone nec Wasseburgio hic standum est. Rem sic probo: Ait lib. 3 Antiquitatum fol. 137 verso Wasseburgius, Virodunensem sedem a Sancti nostri obitu duodecim annis idcirco vacasse, quod Pipinus quidem & Carolus Magnus, qui nominandi ad episcopatus, in Galliis vacaturos, facultatem Pontificia concessione acceperant, bellis continuis distracti, toto illo temporis spatio a civitate Verodunensi abfuerint. Verum cui verosimile appareat, principes illos, etiamsi Viroduno subinde tum procul abfuerint, ad vacuam urbis hujus cathedram nominare non potuisse episcopum, aut etiam de hoc faciendo nec monitos fuisse, nec sponte sua cogitasse? Certe Carolus Magnus Viroduni non versabatur, dum ad episcopalem civitatis hujus sedem Petrum Italicum nominavit. Quod jam pertinet ad rationem, ab Hugone verbis supra huc transcriptis expressam, præterquam quod hæc ab auctore, qui Hugone sit antiquior, memorari non inveniatur, repetitur a populo cleroque Virdunensi, qui Petrum Italicum, utut a Carolo Magno episcopum jam designatum, in civitatem suam recipere, idcirco noluerit, quod odioso proditoris nomine laboraret. Verum sat verosimile non apparet, clerum populumque Virodunensem eo processisse audaciæ, ut episcopum, a Carolo Magno, penes quem ad sedes in Galliis vacuas aut porro vacaturas nominandi erat facultas, sibi designatum, ausus fuerit non recipere. Adhæc quamquam quidem Bertharius nullam, ob quam a Sancti obitu sedes Virdunensis duodecim annis vacarit, rationem assignet, Hugo tamen cum hoc scriptore in assignanda, ob quam Virdunensis sedes tamdiu vacarit, ratione jam memorata pugnat.
[110] Ita autumo, quod hæc requirat, ut sedes Virodunensis non prius, [verosimiliter falsus est,] quam cum ad hanc jam nominatus fuisset Petrus Italicus, episcopo vacua fuerit relicta; quod sane cum Bertharii assertis, utpote sedem Verodunensem ante Petri nominationem vacasse exigentibus, apertissime pugnat. Jam vero, cum id ita sit, Berthariique, utpote scriptoris Hugone longe præstantioris, assertis potius standum sit, quis rationem, ob quam Virdunensem sedem vacasse vult Hugo, non repudiet, aut certe falsitatis non habeat admodum suspectam? Quid si Hugo, cum sedem quidem Virodunensem duodecim annis a Sancti nostri obitu vacasse ex Berthario resciret, rationem autem, cur tamdiu hæc vacarit, ignoraret, rationem idcirco, quam allegat, absque ullo antiquitatis testimonio finxisse adstruatur? Id sane Hugo, ut mihi equidem apparet, re ipsa forsan fecerit, vel sane, quod non nemini verosimilius forsan videbitur, rationem illam ex auctore minime probato hauserit. Utrumlibet statuatur, equidem ex jam disputatis habemus, non tantum in opinione, qua Sancti obitum anno 762 illigamus, rationem posse afferri non improbabilem, ob quam, vita functo Magdalveo, sedes Virdunensis diutissime vacarit; verum etiam rationem, ob quam id factum prodit Hugo, verosimiliter in veritate fundatam non esse. Atque ita quidem prostrema hæc difficultas, contra opinionem, qua Sanctus anno 762 obiisse statuitur, moveri nata, dissoluta etiam jam est. Restat nunc, ut alteram etiam dissolvam, quæ, quamquam quidem Sanctum anno demum 776 obiisse, non postulet, id tamen serius quam anno 762, cui nos felicem ejus e vivis transitum innectimus, evenisse exigit.
[111] Secundum Bertharium Petrus Italicus ob Papiam, [uti & in urbe, ob quam proditam Petrum scribit factum episcopum:] secundum Hugonem autem ob Taravisinam civitatem, Francis traditam, a Carolo Magno ad Virodunenses infulas fuit promotus. Jam vero, cum in Francorum potestatem anno 776 venerit Taravisina civitas, atque ab hoc anno anni duodecim, quibus secundum nos a Sancti obitu ante Petri ad episcopales infulas promotionem vacavit Virodunensis sedes, ordine retrogrado computati deducant ad annum 764, S. Magdalvei obitus cum hoc ipso anno 764 debebit componi, si modo Hugoni, Petrum Italicum a Carolo Magno ob traditum Tarovisum Virodunensi episcopatu donatum asserenti, assentiendum sit. Verum enim vero Berthario, qui id non ob Tarovisum, sed ob Papiam traditam factum affirmat, potius iterum hic assentiendum est, quam Hugoni. Etenim hic scriptor, ne cetera jam ante adducta, ob quæ deterioris, quam Bertharius, est fidei, etiam hic repetam, donationem, ut jam docui, abbatiæ S. Amantii, a Berengario, qui Virodunensium seculo decimo fuit episcopus, monasterio S. Vitoni factam, ab ipsomet S. Amantio, qui seculo V floruit, factam esse, perperam affirmat. Adhæc gloriosam, ut pariter jam docui, corporis S. Magdalvei de terra levationem, quæ secundum ipsummet seculi IX initio facta est, sub Berhardo, Virodunensi episcopo, ad hanc dignitatem ante annum 870 non promoto, evenisse, manifesto errore litteris consignat. Jam vero, cum Hugo tam in donatore, qui in monasterium S. Vitoni fuerit munificus, quam in episcopo, qui Sancti nostri corpus seculi IX initio de terra levarit, assignando aberret, pro certo quis asserat, non errare eum pariter in assignanda civitate, ob quam Francis traditam Petrus Italicus fuerit in Sancti defuncti locum a Carolo Magno susfectus.
[112] [id adeo ob proditam Papiam, ut tradit Bertharius, qui nec hic] Bertharii itaque, qui indubitati erroris nuspiam convincitur, quique Petrum Italicum ob traditam Papiam Virodunensium antistitem creatum tradit, amplectenda potius videtur narratio. Verum, opponet modo non nemo, Papia post longam sex ut minimum mensium obsidionem, peste & fame ad extremas angustias redacta, a Desiderio, Longobardorum rege, qui huic sese cum uxore & filia incluserat, Carolo Magno tandem ex pacto fuit tradita, nec ullum proditionis, qua Francis a quopiam civitas illa fuerit in manus data, in antiquis historicis, Papiensem seu Ticinensem obsidionem, a Carolo Magno factam, commemorantibus, vestigium occurrit. Fateor, sic habet; verum quid tum? Nihil etiam habetur ex antiquis historicis, ut Taravisinam civitatem fuisse a quopiam proditione Francis traditam, affirmes. Attamen, cum equidem Bertharius, Papiam fuisse a Petro Italico proditione Francis traditam, sat aperte innuat, juverit hic, ne indubitati erroris Bertharium forte quisquam arguat, quo sensu illud, utut ab historicis non traditum, verosimilius veritati sit consonum, exponere. Wasseburgius lib. 3 Antiquitatum fol. 140 ait, Desiderio, Longobardorum regi, Francis obsidentibus Papiam, duos fuisse celebrioris nominis consiliarios, quorum alter fuerit Paulus diaconus, alter Petrus, ad episcopatum Virdunensem postea evectus. Non unius hi erant opinionis. Prior enim, fidei in Desiderium, dominum suum, prorsus incorruptæ, omni modo Francis resistendum, protractaque obsidione, suppetias esse exspectandas forteque afferendas contendebat; posterior vero, qui fidei erga Desiderium adeo integræ non erat, pecunia forte aut promissionibus a Francis corruptus, nullam suppetiarum spem superesse, deditionemque proinde, attentis gravissimis, quæ incolæ ex obsidione paterentur, incommodis, absque ulteriori mora faciendam esse, aiebat, tantumque suis verbis & suasionibus effecit, ut tandem Desiderius Papiam, sese ipsum, uxorem & filiam, certis pactis conditionibus, Francorum potestati permiserit.
[113] [erroris convincitur, verosimilius factum fuerit,] Ita fere quantum ad substantiam Wasseburgius. Petrus igitur secundum hunc scriptorem Papiam non aperta vi aut fraude, sed consilio dumtaxat occultoque dolo, ex prava in Desiderium voluntate profecto, Francis prodiderit, aut citius certe, quam alias factum fuisset, dedendam curarit; cum autem, quæ de insigni Pauli diaconi in Desiderium fide memoriæ hic prodit Wasseburgius, e probatæ fidei documentis constent, didicerit forte tam ea, quæ de Petro, quam quæ de Paulo diacono narrat, ex antiquiori quopiam auctoritatis non contemnendæ scriptore, ac proin non est, cur certo falsum putetur, quod de civitate Ticinensi, seu Papia, quam consilio suo Francis tradi fecerit Petrus Italicus, litteris consignat. Jam vero, cum ea, quæ consilio dumtaxat doloque occulto geruntur, passim non tam nota sint, quam quæ aperta vi efficiuntur, fieri potest, ut Papiam a Petro Italico consilio occultoque dolo Francis fuisse proditam, scriptores ignorarint, ac proin ex eo, quod rem hi silentio prætereant, consectarium non est, ut civitatem illam Francis a Petro Italico fuisse traditam seu proditam, certo atque indubitato errore scribat Bertharius. Quapropter, cum id ita habeat, vel ob solam Bertharii, qui nec hic erroris convincitur, auctoritatem verosimilius autumo, Petrum Italicum, utut Hugo aliter scribat, Francis seu Carolo Magno eo forte, quem jam exposui, modo prodidisse Papiam, hancque ob causam fuisse episcopatu Virodunensi a principe illo donatum. Jam vero, cum Carolus Magnus anno 774 in potestatem suam Ticinum seu Papiam acceperit, annique duodecim, quibus tunc ex jam dictis episcopatus Virodunensis vacarat, retrogradiendo computati deducant ad annum 762, firma manet nostra opinio, qua anno huic, non autem anno 764, Sancti obitum supra affiximus.
[114] Hanc porro opinionem, utut in sola Bertharii auctoritate fundatam, [munetque proinde, quidquid contra Cointius & Pagius argutentur,] opinione jam supra discussa, quæ Sancti obitum anno 776 innectit, quæque notis chronicis, ex Cointio num. 87 & seq. propositis, ab Hugone firmatur, probabiliorem esse, magis magisque, omnibus jam consideratis, existimo. Ea autem, ut præcipua opinionis nostræ fundamenta breviter hic repetam, præsertim idcirco sedet sententia, quod Bertharius uno dumtaxat circiter seculo post Sancti nostri ætatem floruerit, ac proin potiorem, quam Hugo, qui tribus circiter seculis ab ea abfuit, fidem mereatur, maxime cum nullius prorsus aperti, indubitatique erroris sit convictus; Hugo autem tam frequentes tamque manifestos, uti ex jam supra disputatis liquet, errores præsertim chronologicos admittat, ut ei etiam tum, cum notis pluribus chronicis, apprime invicem congruentibus, eumdemque Christi annum designantibus, factum aliquod communit, tuto fidi haud queat, ac proin ut, quamquam notis chronicis supra productis, optime invicem congruentibus annumque Christi 776 designantibus, Sanctum hoc anno obiisse, lueulentissime indicet, fidem sat certam hac in re mereri haud possit. Contrarium quidem ex dictis Cointius & Pagius contendunt. Verum quidquid bini hi scriptores, qui opinionem suam nullo prorsus argumento stabiliunt, indubitanter hic loquantur, quidquid asseverent, quidquid argutentur, ego quidem, ut contra Bertharii fidem Sanctum anno 776 obiisse credam, neutiquam possum induci solo Hugonis testimonio, qui in errores, ut jam sæpe monui ac probavi, apertissimos frequenter prolabitur, quique, cum pleraque, quæ in prima Chronici sui parte tradit, ex auctoribus antiquioribus (adi num. 8) absque delectu & judicio deprompserit, forte etiam supra memoratas, quibus Sanctum anno 776 excessisse e vivis indicat, notas chronicas, seu potius (adi num. 95 & binos seqq.) harum unam, e qua profluxerint reliquæ, hauserit dumtaxat ex sequioris fidei scriptore, cui præ Berthario, quem tamen habuit ante oculos, ex prudentis criseos defectu duxerit assentiendum.
[115] Et vero multum dubito, anne Cointius, & Pagius præcipue, [opinio, qua Sancti obitum anno 762 innectimus.] qui conventum Attiniacensem, cui Sanctus interfuit, anno 762 innectit, opinionem mutaturi non fuissent, si brevem episcoporum Virodunensium Historiam, in qua Sanctum anno 762 obiisse, apertissime indicat Bertharius, habuissent præ oculis. Verum hanc anno primum 1675 typis vulgavit Acherius, ut forte visa non fuerit, imo ne videri quidem Cointio potuerit, dum hic scriptor sextum, jam ab anno 1676 luci datum, Annalium suorum tomum, in quo Sancti obitum anno 776 illigat, prelo appararet. Quod vero pertinet ad Pagium, potuit quidem hic brevem illam videre Bertharii lucubrationem; verum hanc, utpote quam non citet, verosimillime haud consuluit, reque non sat discussa, Cointium præpropere videtur secutus. Idem dicendum videtur de Mabillonio, qui, quamquam quidem, uti Cointius & Pagius, notas omnes chronicas ab Hugone suppeditatas annumque Christi 776 designantes, non memoret, Sanctum tamen ex dictis hoc anno obiisse, indicat. Ita autumo, vel ex eo, quod Sanctum anno vitæ suæ penultimo omnia sua S. Vitono dedisse, manifesto errore, in quo ei (adi num. 87) præivit Cointius, verbis num. 89 recitatis scribat. Sanctus enim (videsis Vitam edendam num. 37) anno vitæ suæ penultimo omnia sua S. Vitono non dedit, sed tantum a Theuthardo plura, quæ hic habebat & possidebat, S. Vitono adquisivit. Itaque, ut tandem, omnibus jam expensis, § huic finem imponam, quamvis Cointius, Pagius, hisque etiam adjunctus Mabillonius S. Magdalvei obitum cum anno 776 conjungant, horum ego, ut idem faciam, auctoritate minime moveor, sed opinioni, quæ Sanctum anno 762 obiisse statuit, veluti probabiliori, firmiter adhæreo, futurumque puto, ut mihi assentiantur, quicumque, quæ de Hugone & de Berthario in medium adduximus, attento præjudiciisque vacuo animo expenderint.
§ X. Sancti sepultura, variæ translationes & cultus ecclesiasticus.
[Sanctus in ecclesia S. Vitoni fuit sepultus.] Quod pluribus viris, felici beatoque e vivis excessu ad Superos translatis, ob insignem plane, qua vitam exegerant, sanctimoniam evenit, id quoque Sancto nostro a supremo meritorum ejus prorsus insignium remuneratore Deo fuit concessum, ut multis claruerit ab obitu miraculis. Cum vero, inquit de Sancto seu potius de sacro ejus cadavere num. 7 Comment. hujus Bertharius) inde (e Nova-Villano vico) portaretur ad sanctum Petrum sive ad sanctum Vitonum, fertur, quod super crucem, videntibus cunctis, duæ columbæ candidæ sicut nix venerint, & in eadem usque dum corpus ejus sepulturæ traditum fuisset, sederunt. En insigne plane, quo Sanctus ab obitu fuerit illustratus, miraculum! pro hoc tamen, utpote quod ipsemet Bertharius ex dubitantis, quam adhibet, loquendi formula, pro certo habuisse non videtur, spondere neutiquam ausim. Sancti biographus num. 43 rem paulo aliter narrat. En verba. Statim … (inquit) ut cælo (S. Magdalveus nimirum) spiritum reddidit, duæ columbæ candidiores nive ab æthere, cunctis videntibus, lapsæ super crucem, quæ ante corpus erat, sederunt, & per omnes exequiarum moras, usquequo sepulturæ traditum est, manserunt, sicque, videntibus illis, iterum poli secreta petierunt. Ita Hugo, qui, quidquid sit de columbarum, quæ Sancti funeri adfuerint, prodigio, mox subjungit, Sanoti corpus in Virdunensi S. Vitoni ecclesia solemni ritu, præsentibus vicinarum urbium episcopis, terræ fuisse mandatum; qua sane de re, quam etiam verbis proxime recitatis insinuat Bertharius, dubitandum non est.
[117] Miraculorum porro multitudo, qua, ut jam innui, [cumque ad tumulum multis illustraretur miraculis,] Sanctum ab obitu illustravit divina benignitas, ad tumulum, quem in ecclesia illa nactus est, evenit. Testatur id Hugo num. 45 his verbis: Humato Patris (sancti Magdalvei) corpore, ut ostenderetur in cælis semper vivere, ad ostendenda præclara ejus merita fiebant ad sepulchrum ejus divina miracula. Ita Sancti biographus. Quamquam autem Bertharius miraculorum, quæ ad S. Magdalvei tumulum ab ejus obitu fuerint patrata, ne verbo quidem meminerit, Hugonem tamen hic a veritate minime esse devium, vel ex eo fas est concludere, quod sacrum Magdalvei corpus quadragesimo, postquam hic vita functus esset, anno de terra, qui honor tum etiam, cum id factum est, tantummodo viris, sanctitatis miraculorumque fama claris, impendi solebat, solemni ritu fuerit levatum. Pauca Bertharii verba, quibus Sanctum quadragesimo, postquam obiisset, anno de terra levatum, simulque tunc sacrum ejus corpus repertum fuisse incorruptum, docet, huc transcribo.. Sic habent: Cujus (S. Magdalvei videlicet) corpus, dictu mirabile! post quadraginta annos integrum repertum est, &, ubi nunc jacet, venerabiliter reconditum est. Fuisse sacrum S. Magdalvei corpus quadragesimo, postquam hic ad Superos jam evolasset, anno de terra levatum incorruptumque repertum, etiam docet Hugo, Sancti biographus.
[118] Et quidem nonnihil prolixiori, quam supra ex parte huc transcripsi, [sacrum ejus corpus probabilius anno 102,] oratione id præstat. Tota in compendium contracta sic habet: cum quotidianis Sancti sepulchrum illustraretur miraculis, frequensque propterea ad id populi fieret concursus, sacrum Magdalvei cadaver e terra educere, honoratiorique loco deponere, episcopo Virodunensi, clero populoque est visum. At ecce, dum reseratur loculus, mirum sese offert adstantibus spectaculum. Cadaver, quod jam annis quadraginta in terra jacuerat reconditum, inveniunt prorsus incorruptum, nulla vel macula vel signo ex morte fœdatum, suavissimumque a se odorem diffundens. Hærent omnes prodigio attoniti, simulque lætitia perfusi sacrum pignus de terra summa veneratione educunt, inque præparatum ad id mausoleum transferunt. Virodunensi ecclesiæ episcopus tum præerat Berhardus; Occidentali autem imperio Lotharius, Ludovici Pii filius. Ita fere quantum ad substantiam Hugo, duos in chronologiam admittens errores; alterum quidem, quod sub Berhardo, Virodunensi episcopo, alterum vero, quod sub Lothario, Ludovici Pii filio, Sancti translationem factam scribat. Priorem ex his num. 93 ob oculos jam posui; proximum est, ut alterum nunc demonstrem. Hunc in finem, quo Christi anno sacrum Sancti cadaver de terra fuerit levatum, prævie aperio. Id anno ab obitu Sancti quadragesimo tam secundam Bertharium, uti ex jam dictis liquet, quam secundum Hugonem evenit. Quam ob rem, cum ex nostra quidem opinione probabilius anno 762, ex Hugonis autem calculo anno 766 Sanctus obierit, consequens est, ut quidem secundum Hugonem anno 816, probabilius autem anno 802 sacrum Sancti cadaver de terra fuerit levatum.
[119] Jam vero, cum Lotharius, Ludovici Pii filius, ante annum 840 patri in imperium non successerit, [summi forte Pontificis vel jussu vel consensu] illam Sancti nostri, qua de hic agimus, translationem, imperante Lothario, Lu dovici Pii filio, factam esse, perperam notat Hugo, Sancti biographus, alterumque proinde errorem hic admittit, etiam in opinione, qua Sancti obitum anno 776, ac proin translationem anno 816 innectit, satis gravem; in opinione vero ex jam supra dictis probabiliori, qua Sancti obitum anno 762 ac proin translationem anno 802 illigamus, longe graviorem. Porro Hugo non tantum in ea, qua Sancti de terra levationem refert, narratione errores jam ostensos admittit, verum etiam, quod nobis hic accidit incommodum, nihil omnino suppeditat, ex quo utcumque colligas, an sacra illa solemnitas, summo Pontifice jubente, aut saltem consentiente, fuerit peracta. Eodem etiam defectu laborat Bertharii narratio. Verum Wasseburgius lib. 2 Antiquitatum fol. 133 vers. auctoritate summi Pontificis Sancti corpus de terra fuisse levatum, diserte affirmat. Verba ejus in compendium redacta ita habent: Austrannus, Virodunensis episcopus, anno post Sancti obitum quadragesimo ad populi petitionem sepulcrum ejus aperiri, levari corpus, levatumque in capsam argenteam inferri, summi Pontificis, Leonis III, auctoritate jussit. Ita Wasseburgius, luculenter sane, ut dixi, docens, Sancti nostri de terra levationem, summi Pontificis interveniente auctoritate, fuisse peractam. Verum hicne scriptori illi certo assentiendum? Cum equidem neque Bertharius, neque Hugo quidpiam scribat, quod Wasseburgio hic adversetur, fuisse Sanctum, uti hic auctor prodit, summi Pontificis auctoritate de terra levatum, sat credibile existimo; id tamen pro certo asseverare idcirco non ausim, quod ad id Wasseburgii, scriptoris a re nimium remoti, auctoritas neutiquam sufficiat, reperiaturque etiam, subinde olim & cultum ecclesiasticum Sanctis decretum, & sacra horum corpora episcoporum dumtaxat auctoritate e terra fuisse levata.
[120] [iuterveniente, de terra levatum,] Utut interim res hæc habeat, Wasseburgius equidem Sancti translationem sub Leone III, summo Pontifice, & sub Austranno, Virodunensium antistite, recte collocat. Leo enim, uti inter eruditos satis convenit, ab anno 796 ad annum usque 816 Romanam S. Petri cathedram occupavit; Austrannus autem, ut Bertharius apud Acherium tom. 12 Spicilegii pag. 259 & seq. docet, Virodunensem ecclesiam, postquam hanc, quæ prævie a Sancti nostri obitu seu ab anno 762 duodecim annis vacarat, annis viginti quinque moderatus fuisset Petrus Italicus, gubernandam accepit, quinorumque deinde annorum spatio prudentissime gubernavit, ut adeo anno 802 episcopi munere adhuc Virodunensibus præfuerit. Quapropter, cum ex dictis sacrum S. Magdalvei cadaver probabilius anno 802 de terra fuerit levatum, id sub Leone III, summo Pontifice, & sub Austranno, Virodunensium antistite, accidisse referens Wasseburgius minime est carpendus, veritatique etiam probabilius ejus congruit narratio. Atque hæc sunt, quæ in primam Sancti nostri translationem observanda habui; ad aliam jam progredior. Hugo Flaviniacensis in secunda Chronici sui Virdunensis parte, in qua, quod res ævo suo seu seculo XI gestas dumtaxat ibidem tractet, fidem ex dictis longe potiorem meretur, apud Labbeum Bibliothecæ novæ Mss. pag. 163 refert, Richardum (de hoc apud nos tom. VI Julii actum est) ab Heimone, Virodunensium antistite, anno 1004 ordinatum fuisse Vitoniani in civitate Virodunensi monasterii abbatem, ac dein, postquam a venerabili hoc viro novam, eamque priori seu antiqua ampliorem ac elegantiorem præfato monasterio seu abbatiæ ecclesiam fuisse exstructam, pag. 164 narravit, ita deinde pag. seq. subjungit: Ædificata igitur nova ecclesia majori ambitu & elegantiori opere, necessarium fuit, ut corpora quorumdam sanctorum pontificum transmutari debuissent.
[121] Tunc corpus sancti Madelvei incorruptum repertum est, [inter annos dein 1003 & 1047 in vas marmoreum translatum] & in cripta sanctæ Mariæ sub altari in vase marmoreo decenter repositum. En adeo alteram Sancti nostri translationem; quæ dum facta est, sacrum ejus corpus iterum, teste Hugone, repertum est incorruptum. Hæc porro Sancti translatio, utpote post novam ecclesiam, uti ex Hugone intelligitur, a Richardo jam abbate, qui anno ex dictis 1004 ad hanc dignitatem primum fuit evectus, Vitoniano monasterio exstructam facta, ante annum 1004 non evenit: hanc autem etiam post annum 1046 factam non esse, fas est colligere ex iis, quæ Hago Flaviniacensis in secunda iterum Chronici sui parte apud Labbeum tom. cit. Bibliothecæ pag. 189 memoriæ prodit. Etenim ibidem, narratis prædicti abbatis Richardi sepultura ac obitu, sic scribit: Requiescit autem (Richardus abbas) in cripta subterranea ante altare sanctæ Dei Genitricis Mariæ & S. Joannis Euangelistæ, & super eum majus altare S. Petri stabilitum est. In eadem cripta subtus altare præfatum S. Mariæ sanctus requiescit Madelveus, ab eodem patre nostro (Richardo nimirum) ibidem transpositus & reverenter tumulatus. Ita Hugo, luculentissime sane docens, Sancti nostri translationem, a translatione proxime memorata utique non diversam, a Richardo, Vitoniano abbate, fuisse peractam. Quam ob rem, cum anno 1046, uti iterum Hugo apud Labbeum tom. cit. pag. 190 testatur, vita functus sit Richardus, Sancti indubie, qua de hic sermo est, translatio post annum 1046 facta non fuerit. Jam vero cum hæc translatio, qua Sancti corpus e tumulo seu potius mansoleo antiquo in novum, id est, in vas marmoreum subtus sanctissimæ Dei Genitricis altare (vide utrumque Hugonis textum jam proxime recitatum) fuit transpositum, secundum jam dicta etiam ante annum 1004 facta non sit, consequens sit, ut inter annum 1003 & 1047 evenerit.
[122] Ceterum nihil suppetit præterea, quo propius determinem tempus, [et tandem prosiosiori capse anno 1477 fuit inclusum,] cui innectenda sit secunda hæc Sancti translatio. Hujus, quod mirum videri potest, ne verbo quidem meminit in sua Lotharingiæ Historia Calmetus; verum, ubi priorem, quæ ex dictis anno 802 probabilius facta est, translationem tom. jam sæpius cit. col. 546 narravit, verbis Gallicis, Latine a me redditis, ita subjungit: Tunc (cum scilicet Sancti, quadraginta dumtaxat annis defuncti, prima facta est translatio) fuit illud (sacrum Magdalvei cadaver) capsæ inclusum, populique venerationi expositum; verum anno MCDLXXVII Matthæus, abbas S. Vitoni, novam ei (S. Magdalveo videlicet) capsam multo pretiosiorem confici fecit, fuitque in hanc illius corpus translatum. Hæc Calmetus; qui, quamquam quidem secundam jam memoratam Sancti translationem silentio involvat, tertiam tamen, cujus aliti mentionem invenire non quivi, opportune nos docet. Fuerit porro capsa seu theca, in quam tunc, cum hæc facta est, Sancti corpus illatum ait, ex argento verosimillime constructa. Etenim Wasseburgius, qui, quod tamen mirum est, duarum posteriorum, quas ex Hugone & Calmeto jam proposui, Sancti translationum ne verbo quidem mentionem facit, hasque proinde ignorasse videtur, in suo de Galliæ Belgicæ Antiquitatibus Opere, quod anno 1549 typis vulgavit, fol. 133 verso memoriæ prodit, quadragesimo post obitum Sancti anno factum esse, ut sacrum ejus cadaver, repertum incorruptum, in capsam argenteam, uti tum adhuc cernebatur, ab Austranno, Virodunensium episcopo, fuerit illatum. Erat ergo Wasseburgii ævo seu seculo sexto decimo sacrum Magdalvei corpus capsæ argenteæ inclusum; quod cum seculo XI (vide, quæ num. 121 dicta sum) in vas dumtaxat marmoreum e loc, in que ante jacuerat, a Richardo abbate fuerit illatum, capsa argentea, cui Wasseburgii ævo includebatur, verosimillime non ante, contra ac num. 119 sentit Wasseburgius, sed post Sancti translationem, a Richardo abbate factam, fuerit confecta.
[123] [ipse autem Sanctus quoiannis appud Virdunenses 4 Octobris] Quam ob rem, cum post hanc a Richardo seculo undecimo factam translationem nova Sancto bierotheca præter capsam, in quam anno 1477 sacrum ejus corpus translatum, verbis proxime recitatis tradit Calmetus, fuisse exstructa non inveniatur, hæc verosimillime fuerit ea ipsa capsa argentea, cui Wasseburgii ætate Sancti corpus exstabat inclusum, ac proin capsa pretiosior, quam, teste Calmento, anno 1477 Sancto confici fecit Matthæus, S. Vitoni abbas, verosimillime fuerit ex argento constructa. Atque hæc sunt, quæ de variis Sancti translationibus commemoranda habui. Porro Virodunenses insignem suam in Sanctum venerationem non tantum tribus jam memoratis, quibus sacras ejus affecerunt exuvias, translationibus probavere, verum etiam cultu Officioque ecclesiastico, quo ejus quotannis recoluere memoriam, hodieque adhuc verosimillime recolunt. Et festivæ quidem huic luci quartam Octobris diem, qua Sanctus migravit ad Dominum, quondam consecrarant; verum dubito, an, mutatione quapiam facta, Sancti festum in quintam Octobris diem hodie non differant. Etenim Calmetus in Lotharingiæ Historia tom. 1, col. 546 Sanctum quinta Octobris die apud Virodunenses coli affirmat, atque hinc forte factum est, ut, cum Magdalveum quinta Octobris die olim etiam apud Verodunenses cultum fuisse, ex errore putaret, hac illum pariter die obiisse, litteris ibidem contra Hugonis aliorumque omnium scriptorum fidem perperam mandarit. Attamen, cum Calmetus in rebus, quas de Sancto nostro scribit, ubique, uti ex supra dictis facile colliges, omnimodæ accurationis laudem haud mereatur, S. Magdalveum hodie non quarta, sed quinta Octobris die a Virodunensibus coli, pro certo asseverare non ausim. Utut sit, Sancti equidem memoriæ quartam Octobris diem olim apud Virodunenses fuisse consecratam, certum est atque indubitatum.
[124] [cultu ecclesiastico jam inde a seculo XVI, imo etiam, uti ex Hugonis verbis.] Etenim apud nos exstat Breviarium Virodunense, quod anno 1625, & Missale item Virodunense, quod anno 1554 typis notatur excusum; ex ambobus autem hisce monumentis constat, Sanctum tunc, cum typis fuere excusa, ad quartam Octobris diem apud Verodunenses cultum fuisse. Etenim ad hanc diem in Missali quidem Missa de S. Magdalveo, in qua tamen hic nihil sibi habet proprium, dicenda proponitur; in Breviario autem recitandum præscribitur novem lectionum Officium, in quo hæ omnes Sancto sunt propriæ, atque ex ejus Actis, per Hugonem Flaviniacensem descriptis atque huic Commentario subjiciendis, omnes depromptæ, uti ex facta illarum cum his collatione manifestum evadit. Jam vero, cum hæc ita sint, certum fit, non tantum Sanctum olim ad quartam Octobris diem cultu Sanctis Officii ecclesiastici recitatione festique annui celebratione deferri solito Viroduni fuisse affectum, verum etiam cultum illum satis esse antiquum. Et vero multo etiam is, quam bina jam producta documenta indicent, est antiquior. Intelligitur id iterum ex secunda Chronici Virdunensis parte. Etenim in hac Hugo Flaviniacensis apud Labbeum tom. Bibliothecæ Novæ Mss. jam sæpissime cit., pag. 190 factum esse refert, ut Rodulfo, qui tertius a Richardo supra memorato monasterium S. Vitoni sub seculi XI finem moderatus est, mente sæpius volventi, scireque aventi, an Richardus ille suus decessor tantæ quidem, quantæ putaretur, sanctitatis fuisset, visio in somnis, cum ad illius pernoctaret sepulcrum, fuerit oblata, qua angelum sibi viderit adstantem atque hæc audiverit angelum dicentem: Diu te cogitatio tua morosa curiositate detinuit, ut scires, cujus meriti hic, cujus sepulchro adsistis, esset, & ne te diutius fatigandum protrahat, missus sum hæc tibi expedire.
[125] Duo sunt in hac cripta quiescentes, & diem Domini, [e Chronico Virdunensi huc transcriptis,] quo duplici stola remunerentur, exspectantes, hic abbas Richardus, & confessor Christi præcipuus Madalveus, cujus vos festivitatem suo tempore & die devotis, ut dignum est, honoratis officiis; utpote quem Deus in numero Sanctorum suorum & forte Justorum adscivit. Et iste quidem digne in memoriam vertitur hominum, qui ad gaudium transiit Justorum. Hic autem, cujus adsto sepulchro, pari vobis nec minori devotione venerandus in terris, quem pari forte, nec inferiori gloria, Deus decoratum sublimavit in cælis. Multa sanctitatis ejus fama in terris, quam tamen nec ad medium nostis, quia Vir gratia Dei inluminatus humilitati studuit & vilitati, nec actus suos prodere maluit, sed occultare. Sed noveris, quia magnum patronum & Deo carissimum præmisistis, & quæ de eo dicuntur, vera sunt, quanquam ampliora dici possent. Placeat tibi devotio filiorum ejus erga memoriam ejus & quæ tibi missus a Deo refero, hac ipsa die omnibus in commune edicito, ut gaudeant de felici successu patris, quem habent suffragatorem & devotum interventorem in cælis. Tu itaque, his de beato Viro agnitis, viam, quam cœpisti, ne deseras, mortificationi carnis, humilitati, vilitati & castimoniæ invigila, lucrandis animabus operam da, ut cum hoc & aliis doneris beatitudine æternæ jocunditatis.
[126] Hæc Hugo, veluti Rodulpho, monasterii Vitoniani sub seculi XI finem abbati, [eruitur, a seculo XI, ac multo etiam citius fuit affectus.] ab angelo in somnis dicta, proponens; quamquam autem vel ex eo, quod seculi X & XI scriptores in credendis confingendisque visionibus ac prodigiis mire fuerint proclives, merito possit ambigi, an Rodulpho vere fuerit, quam Hugo memorat, cælestis oblata visio, e verbis tamen, quæ hic scriptor, utpote qui non serius quam seculi XII initio floruerit, veluti ab angelo prolata refert, fas est colligere, S. Magdalvei festivitatem quotannis, verosimillime quarta Octobris, Viroduni seculo XI & XII, cum Hugo Flaviniacensis floruit, devotis officiis, ac proin verosimiliter sacrosancti Missæ sacrificii celebratione, Officiique ecclesiastici recitatione fuisse honoratam. Cultum ergo Sanctis deferri solitum, festumque Officio ecclesiastico celebrandum diu etiam ante seculum sextum decimum, ut supra asserui, Viroduni nactus est S. Magdalveus; quod pariter ei diu etiam ante ipsum seculum undecimum obtigisse, verosimillimum mihi vel idcirco apparet, quod ut supra vidimus, & miraculis ab obitu patratis, frequenti hinc ad tumulum suum populi concursu illustratus, ac deinde quadragesimo dumtaxat, postquam obiisset, anno de terra summa veneratione fuerit levatus.
VITA
auctore Hugone, Flaviniacensi abbate,
Ex Chronico Virdunensi apud Labbeum tom. 1 Bibliothecæ novæ Mss.
Magdalveus episc. conf. prope Virodunum in Lotharingia (S.)
BHL Number: 5133
A. Hugone Flav.
CAPUT I.
Sancti natales, studia & virtutes in juventute, clericatus
susceptus, promotio ad sacerdotium, ad abbatis munus, ac deinde ad
episcopatum; gesta hujus initio.
[Sanctus Viroduni natus est.] Anno igitur ab Incarnatione Humani a Verbi DCCLIII suscipit præsulatum Virdunensis ecclesiæ domnus Madelveus b. Hic in eadem urbe Christianis & inclytis parentibus est editus c. Qui statim renatus ex aqua & spiritu in septem baptismatis gradibus septem comprehendit dona Paracleti Spiritus. Accepit deinde carnes Agni immaculati cum sanguine, candidatus virginitatis veste, decoratus immortalitatis lampade. Ardebat ea tempestate omnis Belgica quotidiana bellorum instantia d. Nam regalis dignitas, quæ a Meroveo rege sumpserat initia, in Childericum regem, qui jussu Stephani, Romani Pontificis, detonsus & in monasterium trusus est e, porrecta, illo in tempore nullius vigoris erat, nec quicquam in se, præter inane regis vocabulum, præferebat f.
[2] [Lugubris rerum in Gallia Belgica status.] Opes quippe & reddituum affluentia, regni administratio, seu omnia, quæ vel domi, vel foris agenda ac disponenda erant, penes præfectos palatii, qui Majores domus dicebantur, manebant. Qua præfectorum licentia crevit morum insolentia, adolevit dominorum crudelis potentia, nec defuit invidia, quæ pessumdedit regnorum jura. Inflatur unus adversus alium, invadit quisque nomen regium. Hac crescente discordia, urbes depopulantur, ecclesiæ incenduntur, ministeria divina detrahuntur, monasteria virorum diruuntur, puellarum deluduntur, & cuncta vastantur: fuitque illo tempore non minor in ecclesiis gemitus, quam Decianeis, Diocletianeisque temporibus g. Quo turbine Virdunensis civitas exagitata, defuncto Agronio episcopo, diebus multis mansit vacua pastore viduata h.
[3] His diebus ablactatus almus puer Madelveus religiosis viris traditus est litteris imbuendus i, [Litteris imbuendus traditur ac magnum] quarum elementis brevi datis memoriæ, dedit operam intelligere præcepta artis Grammaticæ, per quæ vera agnoscere, vitia quiret vitare. Posthæc tribunal ascendit Rhetoricæ: sed quia rhetor est traditor eloquentiæ, eloquentia vero sine sapientia nimium obest plerumque, prodest numquam: omissa exercitatione dicendi, in rectissimis atque honestissimis studiis rationis omnem suam consumpsit operam, studium rectæ rationis ad divina, studium honesti officii referens ad humana. Hinc res omnes, quæ in dictis & factis & in toto mundo aguntur, decem esse intelligens, quæ Prædicamenta dicuntur, argumentorum fucos & syllogismorum perplexiones sagaci animo discrevit, & in eis aciem sui docilis sensus ad unguem exercuit.
[4] Intrat ex hoc quadruvium, ubi cubos Arithmeticæ, sonos Musicæ, [in his facit progressum.] modos Geometriæ, radios Astronomiæ perspicaci percipiens mente ad perfectionem duplicis thesis; id est, theoricæ pervenit & practicæ. Puerilibus igitur annis, ut patriarcha Jacob, simpliciter domi transactis, pulsabat adolescentiæ fores proficiens & placens tam Deo, quam hominibus. Sane post flores Rhetoricos ac angues syllogismicos, Scripturæ divinæ ingreditur campos, ubi audiens ab Apostolo: Omnis, qui caste vivit, templum est Spiritus sancti; item in Apocalypsi: Qui mulieribus non sunt coinquinati, hi sequuntur Agnum, quocumque ierit k, statim primariam suam ætatulam Christo Domino consecravit; illi toto animo placere ac servire gestiens, qui est pars & hæreditas ejus, cogitansque vias suas, convertit pedes suos in testimonia Jesu, quærens videre bona Domini in terra viventium.
[5] Adeptus tandem clericatus honorem, accepit a Domino benedictionem, [Fis clericus, totumqae se virtute addicit.] & misericordiam a Deo salutarem: quotidiano siquidem provectu ibat de virtute in virtutem, latam & spatiosam viam, quæ ducit ad mortem, horrens, artam & angustam, qua itur ad astra, sequens, confixit timore Domini carnes suas, mortificans membra sua cum vitiis & concupiscentiis, spiritu ambulans, desideria carnis non perficiens, misericordiæ operibus studens, vigiliis & jejuniis corpus affligens, orationi insistens vel meditationi inserviens, aures ab auditione mala coërcens, oculos a vanitate avertens, odor bonus Domino in omni loco esse satagens, os suum a multiloquio & vaniloquio custodiens, manus ab omni munere excutiens, consilium opusque suum ad Dominum semper convertens, in omni actu suo Dei, non suam, gloriam quærens.
Vivebat studiis Adolescens justus in istis,
Ordinibus sacris respondens moribus aptis.
[6] Post hæc ad majora conscendens presbyterii honorem electus accepit, justificatus obtinuit. [Sacerdotio suscepto, monasterii S. Vitoni abbas] Constituitur itaque unanimi assensu, electione omnium, rector & abba ecclesiæ sancti Vitoni l, quam & studio spiritualis exercitii, & rebus temporalibus melioratam, exemplo & doctrina ad divini famulatus amorem accendit. Fuit enim humilitate præcipuus, caritate diffusus, prudentia mirabilis, sobrietate laudabilis, justitia insignis, fortitudine spectabilis, & licet cunctos dignitate præcelleret, erat tamen obedientia cunctis subditus, patientia probatus, forma factus gregi ex animo, ut in eo subditus quisque agnosceret, quam sibi vivendi normam assumeret.
[7] [ac dein Virdunensis creatur episcopus Tunc Metensi ecclesiæ Chrodegandus,] Hæc de eo fama ubique ferebat, hic rumor omnium in ore continuus erat, Madelvei pietas, ejusque probitas lustrabat patrias, replebat plateas, ædes pulsabat palatinas. His præcurrentibus nunciis, cunctorum votis in pontificatu eligitur Virdunensis urbis m. Quod licet timore Dei plenus omni conamine rejecerit, totoque adnisu recusaverit, multorum tamen sententia, Deo gratia præcedente, prævaluit, ac una cleri populique concordia episcoporum judicio dignus in cathedra pontificali exaltatus, benedictione firmatus, unctione sacratur. Regebat tunc Romanam Ecclesiam Stephanus secundus, Francis vero principabatur Pippinus, Caroli Tuditis n filius, ex Majore domus & præfecto palatii rex constitutus o, a quo Chrodegandus abba, vir egregius & omnibus efferendus præconiis in palatio præfati Caroli nutritus, ejusque referendarius, ab ipso & Francis omnibus electus Romam missus est, ut prælibatum Stephanum Papam ad Gallias, ut cunctorum vota anhelabant, evocaret p; quod & fecit, a quo etiam in pontificem Mettensis ecclesiæ, adstante rege & populo consecratus pallium promeruit cum nomine archiepiscopi q…
[8] [Tullensi autem præerat Godo. Luctuoso in statu] Tullensibus quoque præerat Godo venerandus episcopus r, qui immunitatem civitatis & recuperationem chartarum igne consumptarum apud præfatum regem Pippinum suæ adquisivit ecclesiæ. Inter hoc beatus Madalveus virtutum radiabat decore, & dignitatem pontificalem bonorum operum adornabat nitore. Quod officium, quamvis rudis acceperit tempore, aptus accessit assueta bonitatis ubertate. Instabat prædicationibus, firmabat plebem benedictionibus, incitabat ad meliora sacris exhortationibus, quod dicebat verbis, monstrabat exemplis. Erat tunc civitas ipsa insectatione barbarica bellis attrita, obsidionibus fatigata, calamitatibus repleta, templa Domini in ea polluta, sanctuaria exusta, ministeria violata, officia diurna vel nocturna neglecta.
[9] [Virodunum Magdalveus invenit:] Clerici alii fugati, quidam necati, qui remanserant multa paupertate addicti plus propriis seu terrenis, quam cælestibus studebant negotiis s. Hoc respectu Vir Domini amaro cum esset animo, posuit spem suam in Domino, clamans illi spiritu humiliato: Omnia, quæ fecisti nobis, Domine, in vero judicio fecisti; quia peccavimus tibi & mandatis tuis non obedivimus. Cui mox Dominus: Invoca me, inquit, in die tribulationis, eruam te & honorificabis me. At ille humili prece: Deus meus, misericordia mea, tu es refugium meum a tribulatione, quæ circumdedit me, exultatio mea, erue me a circundantibus me angustiis & filiorum necessitatibus. Nec mora consolatio ex ore veritatis affuit. Primum, inquiens, quærite regnum Dei & justitiam ejus, & omnia adjicientur vobis. Tunc ille gratulabundus: Auditui meo, ait, Domine, dabis gaudium & lætitiam, & exultabunt ossa humiliata.
[10] Gressu ergo celeri ecclesiam intravit, clerum populumque advocavit, [gregem hinc ad virtutem exstimulat, clerum reformat,] judicia Domini vera innotuit, crimina vel peccata alterutrum confiteri monuit, fructus dignos pœnitentiæ facere suasit, ecclesiam frequentare, orationibus cum lacrymis incumbere, laudes Domini cum silentio & reverentia audire, eleëmosynas pro posse libenter dare, hospitalitatem sine murmuratione servare, discordantes ante solis occasum ad pacem redire, pacem falsam non dare, gehennam timere, vitam æternam sperare præcepit & docuit. Clericos deinde regulariter vivere, septies in die laudes Domino dicere, & noctu ad confitendum illi surgere, ecclesiastica sanctione instituit, victumque illis quotidianum de propriis, prout potuit, ordinavit t.
[11] Curiam interea adiit, Pippino, qui ex auctoritate Stephani Papæ ex præfecto palatii rex constitutus fuerat u, [novasque acquirit ecclesiæ suæ possessiones.] vastitatem urbis, calamitatemque plebis, quam regendam susceperat, innotuit, auxiliumque ab eo ex regali largitione quæsivit & obtinuit. Collatione siquidem fidelium quædam prædia suscepit, Wasnaum scilicet seu Warnunci curtem x, Ramisbatium y etiam, aliaque quamplurima, quæ Chartis manu propria inseruit, quas & regis annulus roboravit, & ecclesia Virdunensis ex tunc non amisit z. Civibus præterea regis munificentia non defecit, clerum lætificavit, ecclesiam ornavit, remuneratum Pontificem gaudenti populo repræsentavit. Multa autem erant, quæ eum erga ipsam ecclesiam diligendam, promovendam & ampliandam accendere debebant, videlicet Pepponis episcopi in Carolum Tuditem patrem suum amor profusus, gratuita fidelitas & in tempore seditionis contra Rainfredum, Francorum principem, ipsius Caroli æmulum indivisa laboris & periculi subeundi dualitas, pro quo etiam idem Peppo multa perpessus est adversa aa.
[12] Sed quiddam eum specialius ad dilectionem, redintegrationem & communem tuitionem omnium ecclesiarum impulit, [Hæc in calamitatem, in qua erat, a Carolo Martello,] quod non abs re videtur in laudem hujus Patris nostri huic Opusculo innectere, ad comprimendum tumorem regum & principum bb, & ut evidentius agnoscatur, quæ fuerit causa desolationis Trevirensis & Virdunensis ecclesiarum. Qui igitur historias legerunt & veterum scripta rimantur, hujus Caroli Tuditis actus & prælia noverunt, qui ideo Tudites appellatus est, quod est malleus fabri, quia sicut malleo universa tunduntur ferramenta, ita ipse contrivit omnia regna sibi vicina. Per viginti septem enim annos, quibus principatum obtinuit sub regibus Dagoberto Juniore, Chilperico, Theoderico, Clotario, Childeberto & Childerico cc, postquam de manu Rainfredi Majoris domus in regno Francorum per multa bella eundem principatum sustulit, tanta clade omnia regna sibi vicina, id est, Saxoniam, Bavariam, Provinciam usque Massiliam, Wasconiam, Frisiamque contrivit & Alamannicam, ut multæ ecclesiæ usque in hodiernum diem desolationem sui factam sub eo lugeant, & tribulationis ipsius calamitatem obliterare in se nulla vetustate prævaleant.
[13] Tanta enim profusione thesaurum totius ærarii publici dilapidatus est, tanta dedit militibus, quos Soldarios vocari mos obtinuit, [qui militibus suis ecclesiarum bona dedit,] qui ex omnibus mundi partibus causa quæstus ad eum concurrebant, quorum genus infestum & improbum tempore ejus sumpsit initium, ut non ei suffecerit thesaurus regni, non deprædatio urbium, non multimodæ vastationes regnorum exterorum, non expoliatio ecclesiarum & monasteriorum, non tributa provinciarum. Ausus est etiam, ubi hæc defecerunt, terras ecclesiarum diripere, & eas commilitonibus illis contradere. Postremo non est veritus ipsos episcopatus laïcis dare, fautoribus videlicet suis & consentaneis, adeo ut archiepiscopatus Trevirensem & Remensem Milo quidam tonsura clericus dd, moribus, habitu & actu irreligiosus laïcus, multo tempore pessumdans obtinuerit; Viennensem quoque & multos alios episcopatus per terras diversas possiderent laïci, ut historiæ referunt, & per manum laïcam investiti: si qui erant episcopi, aut ei omnino favebant, aut res ecclesiasticæ diripiebantur, aut certe illis obeuntibus, in locum illorum neophytus quilibet, &, quos canonicæ sanctiones non recipiunt, substituebantur ee.
[14] [fuerat conjecta.] Ab hac autem direptione civitas illa quantulumcumque immunis erat, quæ ei favebat, vel quæ ei adjutorium præbebat; cui enim innitebatur, illam per se suosque a se suisque tuebatur. Hinc est, quod inter innumeras, quas attriverat, Virdunensem tempore Pepponis episcopi prædiis auxit, quia Peppo idem, ut superius relatum est, in tempore dissensionis & partibus ejus favit, & familiarius illi servivit ff. Verumtamen, illo defuncto, quod aliæ patiebantur, & eadem quoque experta est. In tantum autem vastitate præfata Trevirensis metropolis afflicta fuit, ut, pro multimoda ejus calamitate & conculcatione vacante ea, Mediomatricæ civitatis gg præsules postmodum fungerentur archiepiscopi dignitate & nomine. Vastata quoque & dissipata Lugdunensi & Virdunensi provincia aliquot annis sine episcopis utraque fuit ecclesia hh. Wiliarius enim Viennensis, qui Austroberto successerat, videns Viennensem ecclesiam indecenter humiliari ob cladem Saracenorum Septimaniæ & Viennensi & Lugdunensi provinciis imminentium, laïcis sacrilege & barbare res sacras obtinentibus, relicto episcopatu, monasterium Agaunense expetiit, ubi & vitam venerabilem duxit, & hoc in tempore Stephani Papæ, qui Zachariæ successerat. Rexit autem post eum Viennensem ecclesiam Bertericus, cui successit Paulus ii…
ANNOTATA.
a Verbum, pro nobis incarnatum, non humanum est, sed divinum. Quamquam autem Hugo illud hic vocet humanum, hoc tamen ab eo, utpote qui hæresi, Verbi divinitatem negante, non fuerit infectus, non ex mentis pravitate, sed ex solo sufficientis accurationis defectu factum putato.
b Sanctum probabilius anno circiter 742 Virodunensium creatum esse antistitem, § 3 Commentarii prævii contra Hugonem, ejusque sequaces ostendi.
c De Sancti parentibus, loco & tempore natali Commentarii num. XI & seqq. actum est.
d Perturbate admodum hic loquitur Hugo, sibique ipsi in designando tempore, quo totam bellis Belgicam arsisse ait, videtur contrarius. Spectatis enim, quæ præmittit, respicere videtur ad tempus, quo Sanctum vel natum vel ætate jam crescentem exhibet, aut etiam ad Virodunensem cathedram scribit promotum; spectatis vero, quæ subjungit, bellicos illos tumultus, quibus flagrarit Belgica, referre videtur ad illud decennale circiter temporis spatium, quod ab anno 742, quo Childericus III, e stirpe Merovingica postremus, Francorum rex regnare incepit, usque ad annum 752, quo hic princeps fuit exauctoratus, medium effluxit. Verba Hugonis consideranti, res evidens evadet.
e Childericus III Francorum rex, auctoritate, non Stephani, sed Zachariæ, Romani Pontificis, interveniente, fuisse videtur exauctoratus. Adi Henschenium nostrum in Diatriba de Tribus Dagobertis lib. 3, § VI, Papebrochium in Paralippomenis ad Conatum de Pontificibus Romanis, Pagium in Criticis ad annum 751 num. 4 & seq., aliosque scriptores, de Childerici exauctoratione Pipinique ad regnum Francicum promotionetractantes.
f Quam verum id sit, a Papebrochio loco cit. & a Pagio in Criticis ad dictum annum num. 1 & 2 probatum invenies.
g Hæc, quæ hic tradit Hugo, referenda potius videntur ad tempus, quo Carolus Martellus rerum in Francia est potitus, quam ad tempus, quo Childericus sub Pipino Brevi, dumtaxat adhuc majore-domus, regem umbratilem egit.
h Demochares, Chenutius, aliique, num. 29 Commentarii prævii nominati, tempus, quo Virodunensis sedes ab obitu Agronii seu Agroïni vacarit, triennio definiunt; verum sedem illam, si anno, ut notant, 732 vita functus sit Agronius, diutius vacasse, ex iis, quæ § 3 disputata sunt, verosimilius apparet.
i Quoniam S. Magdalveum, quem Hugo (adi Comment. num. 17) anno 711 natum affirmat, teneræ adhuc ætatis puerum, litteris imbuendum traditum fuisse, a scriptore illo hic (videsis Commentarii num. 20) significatur, fuerit secundum Hugonem verosimiliter id factum, cum Sanctus ad annorum circiter septem ætatem jampervenisset, ac proin tunc, cum jam majoratum-domus in Austrasia (hunc enim anno 715 adeptus est) obtineret Carolus Martellus, deque rerum summa adversus Ragenfredum, Neustriæ majoremdomus, confligeret. Quapropter, cum per voces his diebus biographus seu Hugo tempus illud, quo lugubrem fuisse rerum in Francia statum, verbis proxime præcedentibus scripsit, indubie hic designet, quæcumque his de ecclesiarum incendio, de monasteriorum eversione, aliisque calamitatibus memoriæ prodit, manifeste refert ad tempus, quo Carolus Martellus rerum potitus est; ut adeo, spectato tempore, ad quod ea (vide dicta ad lit. d ) etiam jam antea retulit, perturbate admodum Hugo loquatur.
k Cum textus sacri, quos subinde in medium adducit Hugo, e Scriptura plerumque ad verbum deprompti non sint, quibus hujus illi locis habeantur, annotare visum non est.
l Quo circiter tempore verosimilius id factum sit, Commentarii prævii num. 23 edocui.
m Pro anno, quo circiter hoc factum sit, adi Comment. præv. § 3.
n Tudes seu tudites significat fabri malleum; Carolus autem, Pipini Brevis pater, appellatus fuit Martellus seu Tudites, quod, ut fabri tudite seu malleo ferrum, ita ille hostes in præliis ense contuderit. Paulo aliter Hugo infra loquitur.
o Hugo ex opinione, qua Sanctum anno 753 Virodunensium creatum fuisse antistitem, arbitratus est, has notas chronicas suppeditat; verum hæ in opinione nostra, qua Sancti ad sedem Virodunensem promotionem anno circiter 742 innectimus, deserendæ sunt, cum Pipinus Brevis, de quo hic sermo, ad Francorum solium, & Stephanus II ad Pontificale culmen ante annum 752 non fuerint evecti.
p Apud nos tom. 1 Martii, ad sextam menfis hujus diem, de Chrodegando, Metensium episcopo, qui die illa ut Sanctus colitur, actum jam est; ex iis autem, quæ ibidem de sancto hoc antistite in Commentario historico § 2 & 3 disseruntur, veritati liquet esse consona, quæ huc usque de illo memoriæ hic prodit Hugo. Verum hic scriptor deinde etiam indicat, Chrodegandum a Stephano II, in Galliis existente, consecratum fuisse Metensium antistitem; hoc autem a vero indubie alienum est. Etenim Stephanus II ante annum 753 in Gallias non venit; tunc autem Chrodegandusjam ab anno circiter 742 Metensium fuerat episcopus, uti in Operis nostri Commentario proxime cit num. 7 traditur, atque ab eruditis omnibus admittitur. Porro, quamquam quidem proinde Chrodegandus a Stephano, in Galliis existente, non fuerit Metensium consecratus episcopus, ab eo tamen, quod etiam addit Hugo, archiepiscopi nomen, imo etiam pallium & potestatem consecrandi episcopos accepisse videtur. Adi Pagium in Criticis ad annum 766, num. 7.
q Quædam hic, quod ad institutum nostrum non faciant, omittenda duxi; iis autem, cur aliquot insuper præter Chrodegandum Metenses episcopi tulerint archiepiscopi nomen, rationem reddit Hugo; remne acu tangat, ex Pagio in Criticis ad annum 766, num. 8 intelliges.
r Calmetus in Episcoporum Tullensium Catalogo, quem tom. 1 Historiæ suæ Lotharingicæ præfixit, notat Godonem jam anno 735 fuisse Tullensium antistitem; quod si adeo, ut hic Hugo indicat, Tullensium ecclesiam tunc, cum jam Francorum rex esset Pipinus, adhuc gubernarit, præfuerit sane Godo Tullensi ecclesiæ, cum Sanctusnoster anno circiter, ut opinamur, 742 Virodunensem moderandam accepit.
s Cum Sanctus in tam lugubri statu, uti hic tradit Hugo, ecclesiam suam invenerit, vel hinc concludendum videtur, eum proxime a Caroli Martelli obitu anno circiter 742 aut certe diu ante annum 753 Virodunensium creatum fuisse antistitem. Anno enim 753, quo hoc factum scribit Hugo, ecclesiæ Virdunensis res, cum tunc decennio circiter partim Carolomannus, partim Pipinus majoratum-domus in Austrasia gessisset, lugubri adeo loco fuisse non videntur. Hæc iis adde, quæ de anno, quo Sanctus creatus sit episcopus, § 3 disputata sunt.
t Biographus hic indicare videtur, novum quoddam vitæ genus clero Virdunensi a Sancto fuisse præscriptum; qua de re quid sentiendum sit, Comment. præv. num. 41 exposui.
u Fuit quidem Pipinus a Stephano II, qui anno 753 venerat in Franciam, Francorum rex unctus; verum is princeps fuerat jam antea, interveniente Zachariæ Papæ auctoritate, diademate Francico insignitus. Vide dicta ad lit. e.
x In geographica episcopatus Virodunensis Tabula, quam Historiæ suæ Lotharingicæ tom. 1 præfixit Calmetus, quatuor circiter aut quinque leucis horariis a Viroduno Occidentem versus ad Arolam fluvium vicus occurrit, nomine Vraincourt; diversus forsan hic non est a vico, qui hic vocatur Warnunci-curtis.
y Vicum, qui nomine huic sit satis affinis, in Tabulis geographicis invenire non quivi; vicus tamen, qui hic vocatur Ramisbatium seu Ramisbaccium, ab antiquis idem esse asseritur, ut ait lib. 2 Antiquitatum fol. 131 Wasseburgius, cum vico, qui modo appellatur Rambercourt.
z De prædiis, quæ ecclesiæ suæ impetrasse Sanctum, hic refert Hugo, uti etiam de tempore, quo hoc factum sit, Commentarii prævii num. 42 & quatuor seqq. fuse disserui.
aa Neustrasii ægerrime tulerant, Pipinum Heristallium, hominem Austrasium, æque in Neustrasia atque Austrasia obtinere majoratum-domus. Hinc pars illorum, cum hic princeps anno 714 excessisset e vivis, adversus Theudoaldum, ejus ex filio nepotem atque in majoratum-domussuccessorem, cui Plectrudis avia Austrasiique adhærebant, arma assumpsit; cum autem anno 715 profligatus fuisset Theudoaldus, pauloque post obiisset, apud Neustrasios (adi Pagium in Criticis ad annum 715 num. 2 & 3) Rainfredus seu Raginfredus, aut etiam, ut ab aliis scribitur, Ragenfredus constitutus est major-domus, resque Austrasianæ in summo versabantur periculo. Verum interea Carolus, Pipini Heristallii ex Alpaïde filius, postea Martellus dictus, e custodia, in qua a noverca Plectrude detinebatur, feliciter elapsus, fractos Austrasiorum animos erexit, sævissimoque Raginfredum simul & Chilpericum II, quem Raginfredus & Neustrasii in Dagoberti III, Francorum regis, anno etiam 715 vita functi, locum suffecerant, bello appetiit, cui tandem hi, ut Francorum historici passim tradunt, secundo ac tertio profligati succubuere. Caroli porro partibus (vide verba num. 37 Commentarii ex Berthario, Virodunensium antistitum historico, recitata) favit Peppo, Virdunensis episcopus ordine vigesimus.
bb Respicit hic indubie Hugo ad creditam olim, qua S. Eucherio, Aurelianensi episcopo, revelatafuerit Caroli Martelli ob direpta usurpataque, ut putabatur, ecclesiæ bona damnatio, cælestem visionem. Hanc enim mox infra narrat.
cc Carolus Martellus, uti inter eruditos satis convenit, ab anno 715 ad annum usque 741, cujus mense Octobri obiit, per annos viginti sex mensesque sex majoratum-domus gessit; verum toto illo tempore rex, nomine Childebertus, Francorum solium haud occupavit; Childericus autem III, quem hic haud dubie memorat Hugo, in eo ante annum 742, quo jam obierat Carolus Martellus, sedere non cœpit. Hugo ergo in regibus, sub quibus majoratum-domus gesserit Carolus, enumerandis hic errat.
dd Milo hic memoratus anno 713, uti inter eruditos convenit, sedem Trevirensem invasit, ac dein anno 717, cum S. Rigobertus, Remensis archiepiscopus, fuisset a Carolo Martello in exsilium pulsus, sedem etiam Remensem usurpavit. Anno porro 753, cum venationi vacaret, ab apro percussus miserrime interiit.
ee Vide, quæ de plerisque, Carolo Martello ab Hugone hic imputatis, Commentarii prævii § 3adduxi in medium.
ff Videsis quæ ad litt. aa in fine jam dicta sunt.
gg A Julio Cæsare aliisque antiquioribus Lotharinglæ urbs, quæ recentioribus Metæ dicitur, Mediomatrice vocatur.
hh Ado in Chronico ætate sexta sic habet: Vastata & dissipata Viennensi & Lugdunensi provincia, aliquot annis sine episcopis utraque ecclesia fuit; videtur adeo ex hoc Adonis loco, quæ hic de Virdunensi & Lugdunensi ecclesiis scribit, Hugo deprompsisse, Viennensique ecclesiæ Virodunensem substituisse; quod etiam concludendum videtur ex iis, quæ de Wiliario, Viennensi archiepiscopo, mox subdit, ex Adonis Chronico, ætate cit., pariter desumpta.
ii Sammarthani Galliæ Christianæ tom. 1, pag. 797, Claudius Robertus, aliique, quos viderim, omnes Berterico successorem sufficiunt non Paulum, sed Proculum. Porro subditur hic ab Hugone visio jam supra memorata, qua S. Eucherio, Aurelianensi episcopo, Caroli Martelli damnatio fuerit revelata. Verum, cum visio illa modo ab eruditis, nec immerito, habeatur procommento, prolixa admodum Hugonis de illa verba, quæ præterea ad institutum nostrum etiam non conducunt, satius duxi in Sancti, quam hic edo, Vita omittere, uti & nonnulla alia, quæ ad Sanctum nostrum pariter non spectant.
CAPUT II.
Sanctus diœcesim lustrat, templa collapsa instaurat, res ecclesiæ suæ sedulo curat, hisque compositis, Hierosolymam peregrinatur.
[Sanctus diœcesim suam lustrat, ecclesiasque collapsas instaurat,] Igitur Sacerdos eximius, episcopum * pastorali sollicitudine circumiens, ecclesias, in quibus non erant locis, extinxit *, dirutas vel inveteratas restauravit, ministeria divina ordinavit, plebes salutari doctrina edocens, & episcopali benedictione sacrique chismatis * unctione confirmans. Ipsam autem ecclesiam beati Vitoni, cui ante perceptam Pontificatus gratiam pastor & rector institutus fuerat a, tanta semper dilectione coluit & provexit, ut curam ejus, etiam sumpto episcopatu, non dimitteret: quin potius omni eam conamine, & divinis famulatibus illustrem reddidit, prædiis quoque & ecclesiasticis utensilibus ampliavit, ob prædecessorum suorum ibidem quiescentium beatam memoriam, a quibus nec corpore, nec spiritu volebat disjungi, sed in loco requiei eorum optabat consepeliri.
[16] [monasterio S. Vitoni munificum se præbet, aliique in id] Dedit ergo eidem ecclesiæ de suo proprio Raherei curtem b cum appendiciis pro tumulatione sui corporis & alia perplura, ut ostendit chartarum notitia. Quidam etiam Sarcio nomine, ad extrema veniens & in atrio præfatæ ecclesiæ se sepeliri deposcens, testamento facto, ipsam ecclesiam de rebus suis, quas possidebat in pago Virdunense, in loco, qui dicitur Ex propter fluvium ejusdem nominis c ibidem decurrentem, hæredem instituit, ut exinde sanctus Vitonus, & hic pater noster beatus Madelveus episcopus & abba, custodesque sancti corporis hæredes essent perpetui.
[17] Cujus exemplum sequutus & beati Patris amore ductus Grimbertus possessor & ipse fundi ipsius, [ex Sancti amore fiunt benefici.] & hæreditarii juris particeps, quidquid in eodem loco possidebat, basilicæ sancti Vitoni condonavit in mensis, campis, oleis, pratis, pascuis, concisis, silvis, aquis, aquarumque exitibus & decursibus. Qui, exinde postmodum precaria d facta, res ipsas a beato Viro jure beneficiario recepit, denominato censu viginti librarum olei singulis annis in festivitate sancti Vitoni ad luminaria ecclesiæ ejus, in qua preciosus idem confessor requiescit, præscripto etiam spatio, quo Sanctus ea deberet meliorata recipere. Quod testamentum precariæ beatus Pontifex & Abba auctoritate sua firmavit anno tertio regni Carlomanni, qui fuit frater Caroli Magni, die Calendarum Julii anno ab Incarnatione Domini DCCLXX. Indictione VIII e.
[18] Ceterum Aquitania sanctitatis ejus accepit magnalia, [Res ecclesiæ Virdunensis, in Aquitania sitas, sedulo curat,] illius sæpe gressibus lustrata, lacrymis rigata, doctrinis roborata, & miraculis glorificata. Res quippe, quas Virdunensis ecclesia antiquitus in ipsa regione possedit, frequenter visitabat, & Vitas seu Miracula prædecessorum suorum Pontificum secum ferebat, ut per illorum merita res illas liberius possideret, vel pagensibus dominatio carior, subjectio esset humilior. Fuerunt autem res istæ: Abbatia sancti Amantii in Rotena urbe cum appendiciis, fiscus etiam Regius Maderniacus, & alius Puliniacus nomine, donata servitorum sancti Petri & sancti Vitoni usibus ipsius beati Amantii largitione f.
[19] Anno vero ordinationis suæ XIII, qui erat Dom. Incarnat. [compositis dein episcopatus sui rebus, Hierosolymam petere statuit,] DCCLXV g, delata sunt ab urbe Roma per venerabilem Grodegandum Mettensem archiepiscopum corpora sanctorum Gorgonii, Naboris, & Nazarii, a successore Stephani Paulo Papa sibi concessa nono Papatus sui anno, & sequenti anno uterque decessit a sæculo Indictione quinta, & Grodegandus in monasterio, quod Gorzia dicitur, quod ipse construxerat, tumulatus veneratur, ubi postea positum est corpus sancti Gorgonii anno post obitum ejus quarto, videlicet anno Incar. Dom. DCCLXVIII, regnantibus jam post Pippinum filiis ejus Carlomanno & Carolo h. Dum igitur multiplici virtutum flagraret desiderio, incidit ei cogitatio ad sepulcrum vitæ Principis Hierosolymam pergere peregrinando.
[20] Festinavit itaque implere voluntaria exhibitione, quod mente concepit divina inspiratione. [reque ipsa, postquam ecclesiæ suæ cathedralis reædificationi prospexit,] Dumque in administratione itineris necessaria quæque prævidentur, principalis ecclesia, peccatis exigentibus, igne apprehenditur ac sæviente incendio succenditur.
Turbantur plebes, tolluntur ad æthera voces,
Unus in urbe dolor, communis civibus horror.
Tunc mens Madelvei in diversa rapitur, spiritus anxiatur, corque turbatur. Tandem in se reversus, illiusque memor proverbii: Non est magnus magnum putans, quod ruunt ligna & lapides, & moriuntur mortales; temporale damnum patientur tulit, ac statim in meliorem statum reparare fabricam jussit. Conventione porro facta cum artificibus, deputatisque custodibus, & ordinatis necessariis sumptibus, suadet, precatur, imperatque opus inchoare maturius, accelerare attentius, explere diligentius.
His ita collatis datur alternatio votis.
[21] [gregemque vicinis episcopis commendavit.] Præparantur sumptus ac vehicula tanto itineri necessaria, eliguntur comites amore Christi ferventes, in prosperis humiles, in adversis fortes. Favor Metropolitani quæritur, assensus comprovincialium episcoporum petitur, nec negatur. Tristantur tanti comparis absentia, lætantur de ejus justitia, precantur, illi adesse Christi præsentiam, non defore Spiritus Sancti gratiam. Benedictionem rogant rogati, salutant salutati. Eorum demum consilio ordinatur ecclesia, commendatur plebs commissa. Sic accepta benedictione, & data, exit novus Hospes in cordis lætitia.
[22] [iter illud suscipit.] Fulcitur cuneis, quos nectit amor pietatis:
Fletus ora rigant, singultus pectora quassant.
Flet pius ipse gregem prospectans flere sequentem:
Compulit, ut redeant, illi ferventius instant,
Ora, manusque pedes stringunt, mulcetque
gementes,
Ingeminatur Ave, Salve, felixque Valeto.
Vixque posthæc multis precibus elapsus eorum manibus iterum firmat eos benedictionibus, monens & deprecans sollicitius divinis invigilare cultibus, ac animarum salutem quærere propensius. Sic tandem eos commendans Domino, graditur aggere publico, fretus Dei auxilio i.
[23] [Romam, ubi benigne a Pontifice excipitur.] Itaque emensa nativa Gallia, post aspera ac devia Alpium itinera excepit eum Italia deducens Romam ad Apostolorum limina: ubi per diversa martyrum cœmeteria quærens orationum juvamina, pernoctavit vigiliarum instantia, frequentius beati Petri revisens oratoria. Præsidebat eo tempore Romanæ Ecclesiæ Adrianus k, vir Apostolicus, cui nunciatus est Madelveus sacratissimus peregrinus, benigne est ab eo exceptus, benignius diebus multis retentus, benignissime probata ejus voluntate, cum Apostolica benedictione dimissus.
[24] [Campaniam & Apuliam prætergressus, mari se committit,] Prætergressa ergo Nursiæ provincia l, suscepit novum Hospitem Campania m, quem exinde amplexa est in Gargano n Archangeli ecclesia, cujus pro foribus aliquantis excubans noctibus confortatur Angelicis consolationibus, exhilaratur divinis revelationibus. Præstolabatur eum gaudens Appulia o, vulgante fama ejus sanctitatis insignia: quem ut vidit, mirata proclamavit cum Psalmista: Sicut audivimus, ita & vidimus. Post diversa autem locorum diverticula pontica ingreditur littora. Hinc turbidi imminent fluctus, procellosi occurrunt spiritus. Suscipiunt Madelveum pontificem peregrinum vita religiosum, innocentia gloriosum. Dat naulum navigio, credens se maris periculo pastus cælesti sacrificio.
[25] [tempestatem exortam sedat,] Protelatur navigatio multorum dierum curriculo. Instat Sacerdos prædicationibus, informat nautas doctrinis salutaribus. Continuis jejunat diebus, vigiliis pernoctat & orationibus. Cum vero die quadam assuetum nautæ concinerent celeuma, garrulitateque perstroperent nautica, tempestas oritur repentina. Navis autem mediis jactabatur fluctibus, suisque solvebatur compagibus. Turbatis cunctorum animis, ablata spe salutis, sola suberat formido mortis. Tunc Præsul beatissimus, non sorte dejectus velut Jonas fugitivus, sed sanctitate conspicuus, cui * probatus Domini servus, voce omnium rogatus pulsat cælum singulitubs, vocat Christum gemitibus. Illico cælum ejus patuit precibus, & oratio ad supernos pervenit auditus. Nec mora aëris serenitas, marisque redit tranquillitas, ac animorum jocunditas p.
[26] Inde Byzanteum q lætantes tenuerunt portum. Constantinopolitanum in illis diebus regebat imperium Constantinus cum Irene matre r in rebus bellicis strenuus, [Constantinopolim appellit,] in cultibus diuinis devotissimus. Hic accipiens, justum advenisse Madelveum, quærere & suis conspectibus præsentare præcepit inventum. A quo multa audiens utilia, suæque saluti proficua, ut pro se Dei misericordiam orare dignaretur, prece quæsivit humillima, preciosaque ei offerens exenia *, quæ ille contempsit omnia, optatæ viæ dimisit eum cum reverentia. Quem Græcia excipiens peregrinum mirata est inter suos Philosophum, extra suos Theosophum. Erat quippe vere sapiens, potens in verbo & doctrina.
[27] De ore ejus procedebat mel, dulcedo mellis in lingua ejus, [lustrataque deinde Epheso, Hierosolymam tandem delatus, loca sacra invisit.] favus distillans labia ejus, ex dulcedine sermonis præbens cunctis incendium amoris. Descendit interea Ephesum s orare ad Joannis Theologi sepulcrum, ubi effudit multarum flumina precum circumferens, In principio erat Verbum, recolens & edocens, Verbum caro factum. Inde pervenit Joppem t diversis viæ periculis perquirens tunicas & vestes, & eleemosynas Dorcadis, stupensque cum Petro linteum quatuor initiis de cælo submissum, jussus in eo mactare quadrupedia & reptilia terræ in mortificatione vitiorum, ac manducare, fructus dignos pœnitentiæ faciendo. Apprehendens posthæc Hierosolymam diu desideratam & jam concupiscenti animo oblatam, introivit in tabernacula ejus, omnem locum sanctum fide & amore frequentans, qui est super omnia, Dominum in eis adorans, sepulcrum Jesu Nazareni crucifixi lacrymarum imbre die quotidie rigans, Christumque resurgentem a morte glorificans & adorans.
[28] Nuntiatur interea patriarchæ Eusebio u, qui tempore illo sanctam gubernabat Ecclesiam Sion, [Honorifice excipitur a loci patriarcha,] Madelvei reverentissimi erga Christum devotio, circa loca sancta diurna frequentatio, jugis pernoctatio, carnis propriæ maceratio. Hic igitur, his auditis, moram pati nesciens in quærendo, inventum amplectitur continuo, miratus in eo vultum angelicum, sermonem modestum, mitem gressum, habitum reverendum. Posthæc introduxit eum in domo matris suæ in cubiculum genitricis suæ & dedit ei poculum ex vino condito & mustum malorum granatorum.
[29] Cumque eum retinere cogitaret diebus vitæ suæ omnibus, [qui ne Sanctum, ut statuerat, apud se retineret, divinitus monitus,] revelatione est divina admonitus x, ne propriis intentus aliorum invideret utilitatibus, neu vellet habere peregrinum, quem suspirabant filii patrem angelicum. Hoc tonitruo perculsus, dixit ad eum tremebundus: Voluntatis meæ fuit, Frater mi, te a me umquam nolle separari: sed quia Deo nequimus reniti, revertere, dilecte mi, egredere & abi post vestigia gregum tuorum, pasce hœdos tuos juxta tabernacula pastorum, cape nobis vulpes parvulas, quæ demoliuntur vineas, sub umbra illius, quem desiderasti, sede, qui introduxit te in cellam vinariam, ordinavit in te caritatem, fulciens te floribus, stipans te malis, ac veniat Dilectus tuus in hortum suum & comedat fructum pomorum suorum, læva ejus sub capite tuo & dextera ejus amplexetur te.
[30] [sacris eum reliquiis caliceque crystallino donatum dimittit.] His dictis, multorum pretiosas Sanctorum reliquias efferens cum calice crystallino opere mirifico sculpto & obtulit y, dicens: Accipe, o care meus, hoc mutui amoris pignus. Annuat Christus Dominus, his ac reliquis Sanctis intervenientibus, ut iterum nos videamus cum gaudio in cœlestibus. Tandem ora, manus oculosque alterutrum exosculantes, bona prosperaque sibi imprecantes, ab invicem divisi sunt flentes. Madelveus itaque sepulcrum Domini locumque Ascensionis, ubi steterunt pedes ejus, iterum iterumque revisens ac deosculans, nativum solum revisere deliberavit gaudens & exultans, Dominum in adjutorium suum intendere petens & exorans.
ANNOTATA.
a Sanctus Virodunense S. Vitoni monasterium,priusquam Virodunensium fieret antistes, abbatis munere moderatus est. Vide Hugonem supra num. 6 & 7, vel etiam Commentarium § 3.
b In Geographica episcopatus Virodunensis Tabula, Historiæ Lotharingicæ tom. 1 a Calmeto præfixa, haud procul ab Axonæ fontibus vicum invenio, Riocourt Gallice nominatum: idemne is forte est cum vico, qui hic Raherei-curtis appellatur?
c Nec fluvius, nec vicus nominis hujus occurrit, nisi forte quis hic Axonam seu Assonam fluvium, vicumque fere cognominem velit intelligi.
d Quid sit Precaria seu potius contractus precariæ num. 53 Commentarii exposui.
e Videsis, quæ in has notas chronicas, a biographo adhibitas, Comment. prævii num. 52 observata sunt.
f Abbatiam S. Amantii Vitoniano monasterio ab ipsomet S. Amantio, de quo ad quartam Novembris diem, memoriæ ejus sacram, erit agendum, donatam non fuisse, num. 45 & tribus seqq. probatum invenies.
g Annum Christi 765 cum anno tertio decimo ordinationis episcopalis, a Sancto nostro susceptæ, idcirco hic componit Hugo, quod eum anno753 ad Virodunensem cathedram statuat promotum. Verum vide, quæ de hac Sancti promotione § 3 disputata sunt.
h Pro his, quæ de SS. Gorgonii, Naboris & Nazarii reliquiis, Roma in Galliam a S. Chrodegando, Metensium episcopo, translatis, memoriæ hic prodit Hugo, videsis tom. III Februarii Comment. prævium de B. Joanne, abbate Gorziensi, tom. 1 Martii Comment. de S. Chrodegando, tom. 2 Junii de SS. Basilide & Sociis, ac tandem tom. III Septembris prævium de SS. Dorotheo & Gorgonio martyribus Commentarium, idcirco præcipue etiam hic consulendum, quod varii in eo, quos hic admittit Hugo, errores num. 34 accurate notentur.
i Quo circiter tempore iter Hierosolymitanum arripuerit Sanctus, Comment. prævii § VI utcumque definii.
k Dum Sanctus Roma Hierosolymam peregrinatus est, S. Petri cathedram (adi Commentarium præv. num 61) ibidem probabilius occupabat Paulus, Wasseburgio memoratus; est autem hic nominis hujus Papa primus, qui ad 28 Junii diem, qua propterea etiam de eo apud nos actum est, Martyrologio Romano Sancti titulo inscribitur.
l Nursia, urbs Italiæ, inquit Baudrandus, in Sabinis Livio, Ptolemæo & aliis, nunc etiam Norcia, urbs parva ditionis Ecclesiæ in Umbria. Per Nursiæ ergo provinciam Hugo hic intelligit non ipsam Nursiam, sed Umbriam, quam verosimillime idcirco, quod Nursiam urbem in se concludat, Nursiæ provinciam appellat.
m Provincia hæc est Italiæ sub dominio summi Pontificis sita, quæ, quod in se Romam complectatur, Campania Romana, incolis la Campagna di Roma solet vocari.
n Mons hic est, in Apulia Daunia ad mare Adriaticum positus, apparitione & cultu S. Michaëlis archangeli celebris. Accurata ejus descriptio tom. VIII Septembris in historico de omnibus Angelis Commentario § XIX suppeditatur; quo propterea curiosum lectorem brevitatis ergo remitto.
o Italiæ Meridionalis regio, hodierni Neapolitani regni pars, dupliciter, ait Baudrandus in Geographia, sumebatur ab antiquis, nempe Apulia lata & Apulia proprie dicta; dividebaturautem Apulia propria in Apuliam Peucetiam & Apuliam Dauniam. Quam ob rem, cum mons Garganus, uti ad lit. præced. dixi, in Apulia Daunia situs sit, minus recte Hugo hic insinuat, Sanctum ex monte Gargano petendo Apuliam iter suum Hierosolymam versus promovisse.
p Miraculum hic factum verosimillime vult Hugo; verum adi Commentarii prævii num. 74.
q Adjectivum a nomine proprio Byzantium, quo Constantinopolis, urbs Thraciæ, quæ ex imperatorum Græcorum sede Turcarum tandem regia evasit, quondam vocabatur.
r Constantinus cum matre Irene ante annum 780 imperii Constantinopolitani seu Orientalis habenas non tenuit, uti in Commentario prævio num. 60 docui. Hugo adeo, qui Sancti obitum anno 776 innectit, certissime hic errat.
s Urbs hæc est Asiæ Minoris maritima, quæ commodo in ora maris Ægei & sinus Jonii portu gaudet, sanctique Joannis Euangelistæ gloriatur tumulo.
t Urbs hæc in Palæstina ad oram marisMediterranei sita est, ex eaque Hierosolymam terrestri itinere venitur. In civitate illa habitavit mulier, nomine Tabitha seu Dorcas, quæ pauperibus viduis, ut Act. cap. 9 narratur, vestes faciebat & tunicas, atque per S. Petrum Apostolum a mortuis fuit resuscitata. Item in eadem civitate versatus est Petrus, quando ei obtigit visio, Act. 10 memorata, qua per lintei, e cælo in terram submissi omniaque animalium genera concludentis, aspectum didicit, gentes esse ad Euangelium admittendas. Ad hanc Petri visionem, & ad Dorcadis in pauperes pietatem occasione civitatis Joppensis, per quam Sanctus Hierosolymam petiit, verbis sequentibus alludit biographus.
u Cum Sanctus Hierosolymam advenit, sanctæ hujus civitatis patriarcha erat non Eusebius, sed Theodorus. Videsis Commentarium num. 65.
x Revelationis hujus fidem penes Hugonem stare volo. Adi Commentarium num. 74.
y Sanctum multas reliquias una cum calice crystallino a patriarcha Hierosolymitano accepisse, testatur etiam Bertharius. Vide Commentarium num. 7.
* episcopium
* exstruxit
* chrismatis
* l. ceu
* l. xenia, i. e. dona hospitibus dari solita.
CAPUT III.
Reliquias in novam cathedralem ecclesiam transfert, totum
virtuti & gregi suo se dedit, plures possessiones monasterio S.
Vitoni acquirit, in morbum lethalem incidit & moritur.
[Sanctus Hierosolymis redux, magna lætitia Viroduni excipitur,] Inde longo ac vario labore itineris redditus est finibus patriis. Recepit Alumnum læta tellus Gallica: occurrit Pastori læta plebs Virdunica: Lætentur cæli & exultet terra, vox consonat urbana & rusticana: fluunt lacrymæ gaudio plenæ, madent lætitia genæ: coronatur civitas: plateas replet hilaritas, ecclesias jocunditas. Pontifex egregius Dei auxilio fultus, Sanctorum reliquiis onustus, intrat ecclesiam devotus, orat Dominum corpore terræ prostratus. Consurgens episcopalem ascendit thronum, salutat clerum ac populum, dans omnibus pacis osculum, adjungens benedictionis signaculum.
[32]
[reliquias, Hierosolymis allatas, in novam ecclesiam transfert,] Quisque sua repetit, sacraria Præsul adivit,
Pignera deposuit, post hæc sua tecta subivit.
Singula perquirit, si pax, si vita salubris:
Omnia, quæ voluit, fore prospera protinus
audit,
Ore Deo grates persolvit, pectore laudes.
Postera die lustrata novæ ecclesiæ fabrica, laudata artificum industria, renumerata * custodum diligentia, ordinat tempus & diem consecrationi habilem, cunctis religione venerabilem a. Quæ ubi illuxit, Præsul cum sacris ordinibus ecclesiastico ritu omnibus exterius, interiusque rite peractis, reliquias Hierosolymitanas in principali absida locis congruis venerabiliter collocavit b.
[33] [claret miraculis,] Quæ vero in antiquiori fuere ecclesia, in parte altaris dextera in crypta subterranea decenter composuit. Erat autem hic Præsul beatissimus studio castitatis mundus, abstinentiæ robore validus, doctrinæ dapibus refertus, patientiæ longanimitate humilis, auctoritatis fortitudine erectus, pietatis gratia benignus, justitiæ securitate districtus. Qui pastorali sollicitudine gregi sibi credito invigilans, alios cælestis doctrinæ verbis erudivit, multos religiosæ vitæ exemplis roboravit, plurimos quoque ab omni infirmitatum molestia curavit, quosdam etiam a dæmoniacis spiritibus liberavit, omnibusque exemplar & speculum totius sanctitatis se præbuit.
[34] [corpori suo sepeliendo ecclesiam S. Vitoni deligit,] Imminente vero resolutionis suæ tempore, cum cognovisset revelatione divina se mundanis liberandum tumultibus, in ecclesia, in qua adoleverat quotidiano virtutum provectu, cui primo pastor & rector institutus, de qua etiam ad pontificium promotus fuit, sepulturæ suæ locum delegit c. Licet enim omnium ecclesiarum insudaret utilitatibus, hanc tamen præ omnibus locis sacris post primam, quæ sedes est episcopalis, coluit, amplificavit & provexit. Quod etiam omnes prædecessores ejus fecisse novimus, utpote qui, exceptis perpaucis, omnes in ea sedem habent requietionis.
[35] Accepit hoc privilegii donum ecclesia ipsa a beato Patre, [huicque, quæ prærogativa, a S. Sanctino accepta,] debito cum honore nominando Sanctino, suo fundatore, primoque Christianæ religionis & nominis apud ipsam urbem doctore, ut post matrem ecclesiam ipsa esset caput omnium Virdunensis diœcesis ecclesiarum d, a qua & mater ecclesia ipsa subsistendi accepisset initium: quæ etiam est ab antiquo ab ipsis scilicet nascentis ecclesiæ primordiis cœmeterium episcoporum & reliquorum fidelium Christianorum. Quod privilegium ita permanet & permansit inconvulsum, ut in ea fere omnes ejusdem urbis pontifices legantur divinis aptati servitiis, tonsorati, nutriti, edocti, consecrati, excepta ipsa inunctione Pontificalis dignitatis, quam constat esse matris ecclesiæ, & frequentius, qui in ea functi sunt abbatis officio, per virtutum studia inthronizati sunt in solio episcopali e.
[36] Et merito veneratur ab omnibus locus ille, merito expetitur, [multorumque episcoporum sepultura habetur illustris,] merito diligitur, quem apex tantæ dignitatis attollit, quia, etsi eis, qui illo oraturi conveniunt, qui Domino inibi famulantur, qui corpora sua ob Sanctorum patrocinia illic tumulari precantur, si desunt bona acquisita, per meritum sufficere possunt, quæ a loci fundatore sancto Sanctino, a Sanctis inibi quiescentibus præstabuntur, tamen prout fides petentium merebitur. Attestatur huic nostræ astipulationi domni Bertarii memorialis antiquitas, qui sanctorum Virdunensium Pontificum Acta replicans, basilicæ quoque hujus meminit in hæc verba: Basilica, inquiens, in qua prædicti episcopi requiescunt, est in honore sancti Petri constructa, & habet multorum episcoporum sepulcra, & propter hoc multum a fidelibus veneranda f.
[37] Huic ergo loco beatus Madelveus anno vitæ suæ penultimo, [annovitæ suæ penultimo quasdam possessiones acquirit,] dono Theuthardi adquisivit res quasdam sitas in Virdunensi pago, loco, qui dicitur Offebris-curtis g, & in fine Bettiliniaca h, in fine quoque Vindelinse i, quas idem Teutgardus a genitore suo Gunthero sibi relictas jure possidebat hæreditario in terris, mansis, campis, pratis, pascuis, silvis, aquis, aquarumque decursibus, & basilicam sancti Martini in ipsa villa Bettiliniaca constructam, quæ omnia, sicut habebat & possidebat, sancto Vitono & huic Patri nostro idem contulit, perpetualiter possidenda anno Inc. Dom. DCCLXXV. Indictione XIV. regnante Carolo-Magno anno regni ejus octavo, die quinto Idus Novembris, in ipsa scilicet solemnitate sancti patris nostri Vitoni k. Diligebatur autem ab omnibus totius regni primoribus & ab ipso præcellentissimo rege Carolo, quia & congruum erat, ut quem Dominus perfuderat gratia, ab omnibus amaretur.
[38] Studebat omnibus per omnia placere, non eo modo, [dumque omnibus semper obsequi studet,] quo placetur hominibus, quorum Dominus dissipavit ossa, ut repleantur confusione ab indignatione ejus, sed illo, quo omnibus per omnia placebat Apostolus, non quærens, quod sibi esset utile, sed multis, ut salvi fierent. Ideo bona conscientia dicere poterat auditoribus suis cum eodem Apostolo: Imitatores mei estote, sicut & ego Christi; qui utique volebat sine offensione esse Ecclesiæ Dei, ita scilicet temperandam docens conversationem, ne quis in ea scandalum pateretur. Sed quid nos in laude ejus tentamus, quod non sufficimus explicare? Ipse enim laus ejus est, qui in Sanctis suis laudabilis est. Quo ergo nos ducit oratio? Quo moras innectimus? Quid felicem ejus e mundo transitum replicare tricamur? Adsit ipse nobis propitius, ut digna fari valeamus, aspiret cordi nostro ejus meritis Spiritus sanctus & nostris infundatur visceribus. Dicamus itaque, quid dederit ipse, de quo loquimur, & quomodo de mundo ad Christum, cui devotus serviebat, migraverit, breviter ipsi indagemus.
[39] [ædes sacras consecraturus acri dolore corripitur, hocque, cum jam consecratio facta esset,] Advenerat jam tempus resolutionis ejus, & Beatus ipse ad quemdam episcopii fundum transierat causa conservandarum l ecclesiarum, ubi tactus digladiabili sorte naturæ, acri cœpit fatigari dolore. O beatum & vere felicem, qui sciens, imminere transitus sui diem, fatiscentes artus spiritui servire cogebat, bonam hanc virtutum suarum consummationem existimans, si in tam pio, tam celebri Dei servitio expenderet, quod reliquum erat attriti corporis virium. Fecerat itaque votis satis. Consecravit namque vici illius ecclesias, & consecratio ipsa viget usque in hodiernum diem. Tanta enim erat tunc & nunc est auctoritas Viri sancti, ut nullus episcoporum, quamvis sanctus, quamvis justus, consecrationem ipsam reiterare, vel immutare audeat, sed perennis est apud cunctos tunc facta dedicatio, & erit perpetualiter.
[40] [vehementius invalescente,] Tota ergo urbe, imo tota regione adstante, & ad verbum oris ejus pendente, sermonem fecit omnibus de ipso festo ecclesiæ, & quia præsentialiter ibidem Sanctus sanctorum advenerit, cunctis adnuntiavit, atque, ne consecratio reiteraretur prohibuit m. Tandem omnibus valedixit, suumque exitum maturius affuturum, prædixit. O quantus in voce hac luctus omnium! quæ suspiria juvenum! qui gemitus dolentium! Et quis non fleret, ubi tantus Vir suum a sæculo nunciabat excessum? Quis se cohiberet a lacrymis, ubi tanta erat destitutio omnium in absentia tanti Patris? Igitur consueta salutis documenta replicans, seque illis commendans, omnibus benedixit, &, ut Dei memorarentur, ammonuit, & sic, expleto officio, domum rediens languore invalescente acrius cœpit anxiari.
[41] [inter adstantium gemitus cælesti Viatico pastus] Dehinc relatus ad ecclesiam, exitus sui præstolabatur horam gaudens, & verba vitæ omnibus annuncians. Plena erat ecclesia lacrymarum, plena gemituum, plena plangentium & dolentium. Solus ipse gaudebat, qui, quo vocabatur agnoscebat, & vocationem suam precibus commendabat. Cum clamarent omnes, Cui nos, Pater, deseris, cui tuas oves desolatas relinquis? Ipse omnium miserabatur, omnibus compatiebatur, omnes a lacrymis temperare docebat. Nec multo post venit hora Sancto optabilis, grata spiritibus angelicis, mæsta filiolis & Servum suum post diuturna præliorum exercitia Christus invitabat ad præmia. Præsentibus ergo ecclesiæ suæ filiis post dulcia vitæ monita, post ultima consolationis affamina Viatico cælesti pastus, pace data omnibus, in bona confessione spiritum Deo reddens, patribus suis est appositus, adeptus optimam partem, quæ non auferetur ab eo, quia in pace fuit locus ejus, & in Sion habitatio ejus.
[42] Fuit autem beatus Maduleus a tempore Pippini, qui Ansegiso ortus Carolum Tuditem genuit, qui pater Pippini, ex quo Carolus Magnus est genitus n, [in vico Nova-Villa quarta Octobris die excedit e vivis,] cujus usque ad tempora hic Justus vixit vita sobria, juventute casta, complens cursum vitæ præsentis in senectute bona. Senectutem autem ipsam dicimus, quæ ab anno hominis quinquagesimo in septuagesimum septimum porrigitur, quando jam a statu suo minorari & infirmari virtus humana incipit. Obiit autem, terra plorante, cælo plaudente, in proximo episcopii feudo, quod dicitur Novavilla o, quarto Nonas Octobris, anno ætatis suæ septuagesimo sexto p, in ipso initio albescentis senectutis, exuens corruptibilem carnis tunicam, induens deificam immortalitatis stolam.
[43] Hoc accepto elogio *, civitas tota turbatur, populus omnis mœrore afficitur. [sacrumque ejus corpus, cui, dum humatur, binæ columbæ, cælo delapsæ, assident,] Nec mora, omnis ætas, uterque sexus indiscrete corpori obviam ruunt, lacrymarum imbres fundunt, plangoribus aëra tundunt. Nec defuere exequiis beati corporis cælestes exequiarum ministri, qui beatum funus, dum suo ambiunt apparatu, odorem dulcissimum sua præsentia exhibuerunt, ut palam cunctis daretur intelligi, advenisse illic ipsum quoque Auctorem suavitatis. Et revera. Ipsa enim clemens afficit * divinitas consolans lugentium lacrymas, notificans, quæ cordis fuerit puritas. Statim namque ut cælo spiritum reddidit, duæ columbæ candidiores nive ab æthere, cunctis videntibus, lapsæ super Crucem quæ ante corpus erat, sederunt, & per omnes exequiarum moras, usque quo sepulturæ traditum est, manserunt, sicque videntibus illis, iterum poli secreta petierunt q.
[44] Cum tanta ergo cælestis exercitus frequenquentia curatum est corpus Patris pia filiorum diligentia, [in ecclesia S. Vitoni bonorifice terræ mandatur,] & sic cum omni veneratione dignissima delatum est ad ecclesiam beati Petri, Apostolorum Principis r, quæ sita ad Septentrionalem plagam urbis, in qua preciosus Domini confessor Vitonus cum multis prædecessoribus seu successoribus suis requiescit præsulibus sanctis, ubi Officio solemniter ex more celebrato, occurrentibus vicinarum urbium episcopis, terræ est mandatum cum gloria. Felix ecclesia tanti Patris humatione digna! Felix locus tanti thesauri largitione ditatus! Beatum dixerunt populum tanti Pastoris regimine sublimatum, benedictione protectum, miraculis jocundatum. Etenim si gloria ecclesiæ laus doctoris est, quantæ erant, imo quantæ sunt hujus ecclesiæ gloriæ, cujus Doctorem tanta Deus omnipotens approbabat laude? Ecce ad exequias ejus cælestes excubabant ministri, ut agnosceretur in terris, quanta hunc Dominus gloria donasset in cælis.
[45] Beata plane exequiarum funera talium testium visitatione digna. [illudque, dum ad Sancti tumulum crebre fiunt minacula,] Et quid est columbas de cœlo venisse, funeri obsequium & solatium præbuisse, iterum cunctis videntibus, cæli secreta petisse, nisi Christum in specie alitis innocue fidelibus populis de morte Patris mœrentibus suamque destitutionem lugentibus patenter ostendere voluisse, illum, cujus funus erat, in innocentia & simplicitate vixisse, sine felle amaritudinis vitam piam, timoratam, circumspectam, sollicitam, societatis Sanctorum avidam, ab omni malitiæ nævo immunem exegisse, & consortia Sanctorum in gloria curiæ cælestis pia devotione meruisse. Accedant adhuc & potiora miracula, glorificetur Dominus in Sanctis suis, qui est mirabilis in operibus suis. Humato enim Patris corpore, ut ostenderetur in cælis semper vivere, ad ostendenda præclara ejus merita fiebant ad sepulcrum ejus divina miracula. Et quia pia Dei clementia illum a puero ab omni inquinamento carnis abluit, mentemque ejus castificans ab illusione diabolica potenter defendit, isque sibi mundo corde & casto corpore servivit, ejus post obitum evidentius manifestatum.
[46] [quadragesimo post anno de terra levatur,] Ut enim ipsius mens inviolata libidine, ita caro mansit incorrupta putredine. Si quidem cum sepulcrum ejus quotidianis virtutum floreret prodigiis & crebris populorum frequentaretur excubiis, erat tamen situm negligentius, quam posceret debitæ venerationis cultus. Quare dignum duxit tum temporis episcopus clerusque omnis & populus illud mutare decentius. Præsidebat eo tempore Virdunensi ecclesiæ Berhardus episcopus s, vir catholicus & religiosus, & in fide sancta nominatissimus, imperante Lothario, Ludovici Pii filio t, cujus regnum fuit Italia cum urbe Roma & parte Franciæ, quam Mosa & Rhenus inter se claudunt. Quod cum, uti deliberaverant animo, certarent effosso implere sarcophago, subito illis inæstimabilis ostensa est visio. Nam, ablato sepulcri cooperculo, vident cadaver ante quadraginta annos defunctum, velut viventem hominem soporatum, candore liliorum & rubore rosarum perfusum, nulla macula nec aliquo mortis signo fœdatum.
[47] [atque in præparato mausoleo deponitur.] Quo viso miraculo, odoreque perfusi suavissimo, cœperunt flere præ gaudio, levantesque corpus Sancti cum reverentia & jubilo in præparato transponunt mausoleo, ubi extuac operatur divinitas, cunctosque Dei medetur pietas. Sopitur omnis ibi infirmitas, fugatur cæcitas, erigitur curvitas, roboratur debilitas, omnibus redditur sanitas. Habet jam beatus Vitonus in cælis socium & concivem, quem habuit aliquando in terris alumnum & devotum successorem. Conjunctus est Sanctis in gloria, quibus devotus servivit in hac vita laboriosa. Quæramus & nos eum Patronum & tutorem, & cum reliquis Sanctis pium apud Dominum intercessorem, quem meruimus habere doctorem & veritatis præconem. Illic ergo positus nos hic orantes exaudiat, tueatur & protegat, & quos habet in terris supplices veneratores, obtineat suos in cœlis fore concives.
[48] [Misera ecclesiarum in Francia sub majoribus-domus facies] Si ergo hujus beati Viri amore ductus diligens lector studiosius cupit addiscere, quo in tempore natus, quove sit ad episcopatum promotus, quot annis ante episcopatum & quot in episcopatu vixerit, & quo hominem exuerit, teneat Chronicam memorialis ejus, & sic per succedentium sibi regum & Romanorum Pontificum tempora, quod quærit, inveniet. Relatum est superius, quod ante ordinationem ejus per multa dierum curricula absque pastore fuerit plebs Virdunica. Non enim ferebat præfectorum, qui & majores-domus dicebantur, improba licentia, ecclesias uti libertate propria, cum ipsas quoque urbes nimium attriverit, maxime tamenVirdunum, quæ, sita in confinio Neustriæ & Austrasiæ, utrobique incursioni diripientium patuit & rapinæ.
[49] [anno demum 753 cessavit,] Duravit hæc vastitas per annos complures, a tempore scilicet Theoderici u & principis Ebroïni, quorum bestialis & non humana sævitia maculavit regnum Francorum sanguine procerum & magnatorum, usque ad secundum Pipini regis Francorum annum, quo institutus est a Stephano Papa rex Francorum, sicut & prædecessor ejus Zacharias constituerat, qui fuit annus ab Incarnatione Domini DCCLIII. Tunc primum discussa caligine horribilis turbinis nova lux oriri visa est Galliarum populis, & plebes, quæ carebant pastore, suum quasque * certatim rapere, quo anno inthronizatus est hic Beatus auctoritate Stephani x Papæ & Pipini principis laude.
[50] Dum ergo referat Chronica, quid fuerit a tempore Pippini, [tuncque Sanctus, quadraginta jam annis natus, episcopus creatus est,] qui Austrasio ortus Carolum Tuditem genuit, usque ad Caroli tempora, teneamus annum ab Incarnatione Domini DCCXII, quo Beatus hic natus Indictione XIII y; & sic computando ascendentes habebimus ipsos annos, quibus Pippinus z superavit; annos etiam XXVII, quibus Carolus obtinuit principatum post patrem aa, sex etiam, quibus filii ejus Carlomannus & Pippinus post eum communiter dominati sunt, quatuor quoque, quibus ante unctionem solus principatum obtinuit, ipsum etiam annum, quo in regem elevatus est, & sic summam numeri colligentes inveniemus, quod XLIII ætatis suæ anno consecratus sit electione superna, eo scilicet anno, quo Pippinus rex constitutus a Papa est bb.
[51] Hinc iterum numeratis annis XV, quibus postea Pippinus solus regnavit, [annoque 777 excessit e vivis] & octo annis regni Caroli, quia nono hic Beatus hominem exuit, cum obsideret Carolus Tarovisam, Italiæ urbem cc, inveniemus, quod vigesimo quarto pontificatus sui anno pro perituris cœlestia & æterna commutans, in proximo episcopi * fundo, qui dicitur Novavilla, ad Dominum migraverit, quarto Nonas Octobris ætatis suæ anno LXVIII. Indictone XV. Epacta XXVII. Anno Pontificatus Adriani Papæ sexto, ab Incarnatione Domini DCCLXXVII. Constantini & Irenes temporibus, anno regni eorum sexto, uno ante septimam synodum anno dd. Ergo felix Madelvei ortus, felicior vitæ cursus, felicissimus fuit occasus præstante Jesu Christi gratia, cui est honor & gloria in sæculorum sæcula. Amen.
ANNOTATA.
a Indicare hic videtur Hugo, Sanctum, ut primum Virodunum Hierosolymis fuerat reversus,cathedralem Virdunensem ecclesiam, quam reædificari, discedens jusserat, ad apicem invenisse perductam. Verum quid hac de re sentiendum sit, Commentarii num. 76 edixi.
b De reliquiis, a Sancto ex itinere Hierosolymitano relatis, consule num. 75, 77 & 78 Commentarium.
c Vide, quid occasione loci, quem corpori suo sepeliendo S. Magdalveum, ex itinere, uti ex contextu liquet, Hierosolymitano jam reversum, delegisse, scribit biographus, a nobis in hunc sit scriptorem Comment. num. 79 observatum.
d Bertharius apud Acherium tom. 12 Spicilegii pag. 252 in brevi sua Virodunensium antistitum Historia primum hos inter locum concedit S. Sanctino: ex iis tamen, quæ ibidem etiam addit, consequi videtur, ut Sanctinus non Virodunensium, utpote quibus dumtaxat ex occasione Euangelium prædicarit, sed Meldensium proprie fuerit episcopus. Adhæc etiam Hugo, cum non episcopi Virdunensis, sed tantum ecclesiæVitonianæ fundatoris titulo Sanctinum hic honoret, fuisse hunc primum Virodunensium antistitem, pro indubitato habuisse non videtur; & sane non immerito, uti intelligetur ex iis, quæ ad XI mensis hujus diem, quo Meldis colitur S. Sanctinus, quoque proinde de eo in Opere nostro agemus, adducentur in medium. Jam vero, cum res ita habeat, privilegium, quod a S. Sanctino ecclesiæ Vitonianæ, de qua hic sermo, fuisse concessum, Hugo hic affirmat, minime indubitatum apparet. Quis enim indubitanter credat, S. Sanctinum concessisse, seu potius concedere potuisse, ut Vitoniana ecclesia primum a matre Virdunensi ecclesia seu cathedrali obtineret locum, si huic ille numquam præfuit episcopus, sed tantum ex occasione Viroduni primus Euangelium annuntiavit? Porro Vitoniana ecclesia S. Sanctini ætate S. Petri nomine erat distincta, posteaque dumtaxat, veteri paulatim obsolescente nomine, a S. Vitono, qui in illa (vide biographum num. 17) jacebat sepultus, Vitoniana cœpit vocari. Certum hoc est, cum S. Vitonus diu post S. Sanctinum floruerit, uti palam fiet ex iis, quæ ad IX Novembris diem, quo S. Vitonus Viroduni colitur, disputaturi de hoc Sancto sumus.
e Plures revera ex abbatibus Vitonianis creatos fuisse, uti hic prodit Hugo, Virodunensium antistites, docet nos horum apud Acherium tom. 12 Spicilegii Historia, a Berthario inchoata atque a nonnullis aliis deinde continuata.
f Liquet hinc, uti in Commentario num. 9 monui, brevem episcoporum Virodunensium Historiam, a Berthario usque ad ævum suum productam, præ oculis habuisse Hugonem. Verba tamen, quæ ex illa hic recitat, a genuinis Bertharii verbis nonnihil sunt diversa. Hæc enim apud Acherium tom. 12, pag. 254 occurrunt, sicque habent: Basilica siquidem, ubi prædicti (Virodunenses antistites) requiescunt Sancti, in honore sancti Petri Apostoli est antiquitus constructa, quæ etiam pro antiqua dignitate habet multa corporum sepulcra, & propterea a fidelibus cunctis multum est veneranda.
g Vicum hujus aut affinis nominis invenire non valui.
h In Geographica episcopatus Virdunensis Tabula, jam sæpius citata, haud procul a Virduro Occidentem versus notatur vicus, Bettinviller Gallice vocatus. De hoc forte Hugoni hic sermo est.
i Ad Axonam fluvium situs est vicus, quiGallice Vailli, Latine Viduliacum nominatur. Is ipse forsan ab Hugone, corripta nomenclatione, hic designatur. Cum enim locus, qui hic vocatur Vindelinse, in Virdunensi territorio, uti hic ipsemet Hugo indicat, situs fuerit, diversum illum esse puto a Vindelensi seu Vindoilensi territorii Bellovacensis pago, de quo ad vocabula Vindoilisus pagus in Notitia Galliarum Adrianus Valesius.
k Pro notis chronicis, quibus donationem, monasterio seu ecclesiæ S. Vitoni a Teuthardo, ut narrat, factam, Hugo Flaviniacensis seu Sancti biographus hic signat, videsis Commentarii prævii num. 80, 94 & tres seqq.
l Legendum consecrandarum, ut ea, quæ deinde Hugo subjungit, consideranti manifestum evadet.
m Stet penes Hugonem fides omnium, quæ de ecclesiis, a Sancto morti vicino consecratis, adjunctisque, consecrationem hanc comitatis, litteris hic prodit.
n Pipinus Heristallius Ansegisum patrem, Beggam autem, Pipini Landensis filiam, matrem habuit. Genuit porro ex Alpaïde Carolum Martellum, qui Pipinum Brevem, primo majorem-domus, ac dein Francorum regem, Caroli Magni patrem procreavit. Certa hæc sunt atque admittuntur ab omnibus, ut saltem a veritate Hugo hic non deviet.
o Vicus hic est, Viroduno haud procul dissitus, cujus qualemcumque num. 1 Comment. dedi notitiam.
p Cum Hugo Sancti quidem nativitatem (vide Comment: num. XI & 17) anno 711; obitum vero (adi Comment. § VIII) anno 776, aut certe anno 777 affigat, Magdalveus secundum hunc scriptorem ætatis suæ anno non septuagesimo sexto, sed sexagesimo sexto obierit. Error adeo hic indubie cubat; hunc tamen, cum Hugonem equidem tam parum sibi constare non autumem, librariorum potius quam scriptoris hujus vitio puto admissum.
q Videsis de hoc miraculo Commentarii prævii num. 116.
r Hæc postea a S. Vitono Vitoniana fuit nuncupata. Vide dicta ad lit. d, & verba Mabillonii, Commentarii prævii num. 24 huc transcripta.
s Longissime ab episcopo Virodunensi, sub quo Sancti nostri corpus de terra fuit levatum, hic aberrat Hugo. Adi Commentarium prævium num. 93.
t En alium adhuc Hugonis hic errorem Comment. num. 118 & 119 expositum.
u Theodoricus III, Francorum rex, de quo hic indubie Hugoni sermo est, fratri suo Childerico II, violenta nece e vivis sublato, in Francorum regnum, quod antea adhuc post fratris Clotharii obitum tenuerat, anno 673, uti inter eruditos convenit, iterum fuit suffectus, majoremque domus habuit Ebroïnum. Fuerint ergo secundum Hugonem Galliarum ecclesiæ ab anno 673 ad annum usque 753 misero admodum ac lugubri in statu, multæque ex illis, uti verbis sequentibus indicare videtur, ac in primis quidem Virdunensis, ad præfatum usque annum 753 episcopo caruerint. Atque hinc forte factum est, ut Sancti ad cathedram Virdunensem promotionem eidem anno 753 innectendam duxerit scriptor ille. Verum Pipinus Brevis, præcipueque ejus frater Carolomannus, major-domusAustrasiæ, ab anno 742 (adi ad hunc annum Pagium in Criticis) curam habuere, ut res Ecclesiæ meliori statui restituerentur. Ac posterior quidem hic princeps, in cujus majoratu sita erat Virodunensis civitas, pro instauranda, quæ penitus collapsa erat, ecclesiastica disciplina synodum Germanicam 1, cui præsedit S. Bonifacius, Germaniæ apostolus, anno 742 celebrari curavit, ac deinde anno 743 concilium Liptinense, in quo (vide ad hunc annum Pagium in Criticis) Abel quidem Remensis, Ardobertus vero seu Artbertus Senonensis constitutus est archiepiscopus. AdhæcS. Chrodegandus anno circiter 742, uti apud nos tom. 1 Martii in Historico de hoc Sancto Commentario num. 7 docetur, civitatis Metensis, quæ in eodem, in quo Virodunum, sita erat Austrasiæ regno, creatus est episcopus, ut adeo nihil obstet, quo minus Sanctus eodem circiter tempore creatus fuisse credatur Virodunensium antistes, ac proin ut ob calamitates, quæ seculo septimo & seq. Galliarum ecclesias afflixere, Magdalvei ad sedem Virodunensem promotionem in annum usque 753 differre, Hugo non debuerit. Adi etiam Commentarii num. 31 & 38.
x Cum Sanctus anno circiter 742 (vide Comment. § 3) creatus sit Virodunensium antistes, id utique auctoritate Stephani, utpote ante annum 752 ad Pontificale culmen non evecti, factum non est.
y Alibi Sancti nativitatem (videsis Comment. num. XI & 17) anno 711 Hugo affigit; alterne autem ex his annis, an anterior potius præeligendus sit, quis edicat? Utut sit, Indictio equidem XIII, cum qua hic biographus annum 712 componit, nec cum hoc anno, nec cum anno 711 congruit.
z Pipinus Heristallius, de quo hic Hugo, anno 714 vita functus est, uti fert eruditorum prorsus omnium opinio, fuitque proinde in Hugonis opinione Magdalvei nativitati annis circiter tribus superstes.
aa Carolus Martellus, ab Hugone hic designatus, rexit populum Francorum, ut Annalista Metensis scribit, annis XXVI, mensibus VI; Hugo ergo, cum anni incompleti pro completis a scriptoribus subinde non inepte numerentur, annis septem supra viginti Caroli regimen recte hic definit.
bb Pipinus Brevis, anno 741, quo pater ejus Carolus Martellus obiit, majoratum-domus in Neustrasia adeptus, una cum fratre suo Carolomanno, qui tunc quoque Austrasiæ major-domus est factus, Francorum regnum administravit ad annum usque 747, quo Carolomannus, mundo nuntium remittens, monachum induit. Jam vero, cum anni quatuor, quibus deinde Pipinus rerum summam, tam in Austrasia quam in Neustrasia, solo adhuc majoris-domus titulo obtinuit, alterque annus, quo demum Francorum rex est creatus, anno 747 adjecti dumtaxat deducant ad annum 752, sibimetipsi iterum contrariushic videtur biographus, cum Sanctum quidem vel anno 711, vel anno 712 natum, anno autem 753 ad episcopatum supra scribat promotum.
cc Sanctum obiisse tunc, cum Carolus Magnus, seu principis hujus exercitus, Tarovisam Italiæ urbem obsideret, perperam hic scribit Hugo-Adi Comment. num. 86.
dd Notæ chronicæ diversæ, quibus hic annum Sancti emortualem biographus definit, variis iisque manifestissimis laborant erroribus chronologicis, quos Commentarii § VIII majori ex parte notatos invenies.
* remunerata
* i. e. ingrato nuncio
* l. affuit
* l. quæque
* episcopii
DE S. FRANCISCO CONFESSORE, FUNDATORE ORDINIS MINORUM,
ASSISII IN UMBRIA.
ANNO MCCXXVI.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Franciscus confes., fundator Ordinis Minorum, Assisii in Umbria (S.)
BHL Number: 3095, 3103, 3117
AUCTORE C. S.
§ I. Scriptores præcipui, qui de S. Francisco egerunt, quorum postremus S. Bonaventura: Vitæ hic edendæ cum supplementis.
Ad gesta S. Francisci Assisiatis illustranda jam aliquo tempore diligentem operam pro more suo impenderat Joannes Stiltingus noster, [E sex Vitis a Waddingo nominatis] jamque non pauca conscripserat, quando morbo correptus, ad ejusdem aliorumque Sanctorum, in quorum Actis enarrandis plurimos annos exegerat, felix consortium a Deo evocatus fuit, ut certe confidere possumus ac debemus. Parata ab illo mihi magno usui erunt, &, prout ipse cœperat, a biographis ordior. Lucas Waddingus in Annalibus Minorum primæ editionis Lugdunensis anni 1625 (qua per hujus Commentarii decursum, nisi ubi aliter monuero, usurus sum) ad annum 1230 num. 7 eos sic enumerat. Primus omnium ejus Vitam conscripsit ex præcepto Gregorii IX (a quo Legenda ipsa denominata) Thomas Celanus, provinciæ Pennensis, nunc S. Bernardini dictæ, sancto Patri familiaris, a quo, vel a sociis, accepit cuncta, quæ retulit. Secundus venerabilis dominus Joannes de Ceperano, notarius Apostolicus, in sanctum Virum summe propensus. Tertius Anglicus quidam Legendam illam Celani ad metrum gravis & docti carminis heroici reduxit. Quarto diffusius ejus acta retulerunt socii tres, Leo, Angelus & Ruffinus, ex præcepto Ministri generalis, Fratris Crescentii. Quinto ad ejusdem mandatum prænominatus Celanus ampliorem, quam ante, scripsit sancti Viri Historiam, cui secundam addidit partem, ita præcipiente Joanne Parmensi, Ministro generali; atque hæc illa, quæ communiter nuncupatur Legenda antiqua. Sexto gravem & candidam ex omnibus Legendam contexuit S. Bonaventura, id rogante universo ferme sodalitio: deinde breviorem concinnavit aliam, quæ distribuitur per Officium recitandum in solemnitatibus S. Francisci.
[2] Pergit ad alios Waddingus: at nos tantisper hic sistamus; [habemus primam ex abbatia Longipontis,] quamvis enim præcipua documenta, quæ S. Bonaventuræ præluxerunt, enumeraverit, id tamen vir eruditissimus satis accurate præstare non potuit, forte quod non omnes illas Vitas vidisset, licet non pauca earumdem fragmenta in Annalibus allegaverit, ex aliis nonnumquam, ut suspicor, descripta. Dubitandi ratio est, tum quod nusquam asserat, eas omnes penes se esse, tum quod nonnumquam aliter scripturus fuisse omnino videatur, si omnes consuluisset, uti suis locis indicabo. Fortasse Vita per Bonaventuram scripta ob eximiam sancti doctoris auctoritatem effecerit, ut priores negligerentur. Certe nullam ex prioribus hactenus typis editam novimus. Casimirus Oudinus tom. 3 de Scriptoribus ecclesiasticis col. 105 de primæ Vitæ per Celanum exemplari sic habet: Opus hoc quidem anonymum extat Ms. in membrana in bibliotheca Longipontis, Ordinis Cisterciensis, in Suessionensi tractu, has antiquitatis habens notas, ut codex originalis videri possit. Hujus exemplum a Johanne Baptista Desnoiville, hujus abbatiæ Priore, ad me transmissum, meis curis ad Danielem Papebrochium destinatum ac receptum est.
[3] [jubente Gregorio IX, scriptam a Thoma Celanensi] Sic est, habemus illud ab Oudino cum epistola missum, dum ille ante suum ad heterodoxos transfugium subpriorem agebat in abbatia Buciliacensi, Ordinis Præmonstratensis, in diœcesi Laudunensi. Præclara admodum Vita est, scriptorem præferens doctum & pium; qui nomen quidem silet suum, sed cum in Prologo dicat, se scribere, jubente domino & glorioso Papa Gregorio, multisque in locis insinuet, se S. Francisci discipulum fuisse, non dubito, quin is sit laudatus a Waddingo Thomas Celanus seu de Celano, qui solus, saltem ex Fratribus Minoribus, eodem mandante Pontifice, Vitam S. Francisci conscripsit. Accedit & ea ratio, quod omnia, quæ Waddingus velut ex Legenda Thomæ Celanensis allegavit, in hac reperiantur. Hunc autem esse primum S. Francisci biographum, abunde ostendit ipsum Prologi initium, quod subjungo. Actus & vitam beatissimi patris nostri Francisci pia devotione, veritate semper prævia & magistra, seriatim cupiens enarrare, & quia omnia, quæ fecit & docuit, nullorum ad plenum tenet memoria, ea saltem, quæ ex ipsius ore audivi, vel a fidelibus & probatis testibus intellexi, jubente domino & glorioso Papa Gregorio, prout potui, verbis licet imperitis, studui explicare. Hic Prologus, non Vita, integer editus exstat apud Martenium tom. 1 Anecdotorum col. 956.
[4] [ac in tres libres divisam,] Porro tota Vita hæc non solum in duas, ut Waddingus de secunda Celani lucubratione supra insinuavit, sed in tres partes seu libros divisa est, ut auctor ipse in Prologo exponit. Liber primus, passim servato ordine temporis, exhibet S. Francisci gesta & miracula usque ad penultimum ipsius vitæ annum, æræ Christianæ 1224. Secundus refert acta duorum postremorum annorum, sacra stigmata tunc impressa, Sancti infirmitates, beatam mortem & honorificam sepulturam. Tertius denique enarrat ejusdem canonizationem factam anno 1228, & priora post mortem miracula. Sed tacet de translatione corporis, quæ secuta est anno 1230. Quapropter illa Vita perfecta fuit ante translationem, quam ille alias non siluisset; ut forte nondum elapso a Sancti obitu anno, mandante Gregorio IX, scribi cœpta sit; nam primus liber, imo & secundus perfici potuit ante canonizationem, & post hanc tertius addi.
[5] Itaque non est hujus auctoritas minor, quam Vitæ per S. Bonaventuram scriptæ, [quam non satis novit Waddingus.] si tempus spectes, & oculati familiarisque scriptoris testimonia; meruitque pius iste doctusque biographus hoc Opusculo suo ampliora elogia, quam ei dederit Waddingus tam in Bibliotheca Scriptorum, quam in Annalibus. Verum, quod jam monui, eruditus ille Annalista videtur hoc Opusculum non habuisse. In Bibliotheca pag. 323 Thomæ de Cellano (sic nomen ibi scribitur) duplicem Legendam pariter attribuit. De priori ait: Alteram Legendam Minorem prius ediderat, quæ legebatur in choro. Consentit in Annalibus ad annum 1244, num. 10; sed addit Minorem illam a Celano compositam ex mandato olim fel. rec. Gregorii IX. De altera, quam multo serius scriptam statuit, nempe sub Crescentio generali Ordinis ministro, disputabo inferius. Potuit Celanus, jubente Gregorio, post Francisci canonizationem, anno 1228 ab eodem Pontifice celebratam, aliquam Legendam minorem ad usum chori composuisse; verum nostra, quam ejusdem Gregorii jussu a Celano scriptam constat, nec brevis est, nec ad eum usum accommodata, estque translatione sacri corporis, anno 1230 facta, prior. Quapropter si laudatus Annalista hanc nostram integram habuisset, aliter, opinor, de Celani Opusculis fuisset locutus; nam ex fragmentis, quæ alicunde accepit, non potuit eam satis noscere.
[6] At certum est, quod idem Annalista Minorum ait, [Illius auctor ab ipsomet S. Francisco in Ordinem admissus fuit.] ipsum e discipulis S. Francisci fuisse. Quo autem fere tempore sese illi adjunxerit, videtur mihi ipsemet humilibus verbis utcumque insinuasse in Vita edenda, dum num. 56 narrans, S. Franciscum in Hispania impeditum morbo fuisse, ne trajiceret in Africam, hoc modo loquitur: Sed bonus Deus, cui mei & multorum placuit recordari, cum jam ivisset in Hispaniam … ægritudine intenta, eum a cœpto itinere revocavit. Revertente quoque ipso ad ecclesiam sanctæ Mariæ de Portiuncula, tempore non multo post quidam litterati viri, & quidam nobiles ei gratissime adhæserunt. Ex his litteratis viris verisimiliter fuit Celanus ipse: quam ob rem cum is Sancti ex Hispania reditus anno 1215 affigendus sit, videtur Thomæ ad illius sodalitium accessus eodem, vel subsecuto anno contigisse. Sane anno 1222 non fuit ille tiro in Ordine, sed vir magnæ auctoritatis, si verum est, quod Waddingus ibidem num. 24 scribit, ipsum jam tunc custodem, ut vocant, conventum Moguntinensis, Wormatiensis & Coloniensis a Cæsario Germaniæ Ministro, ac mox etiam hujus vicarium, constitutum fuisse. Waddingus ad annum 1221, num. 6 eumdem vocavit Thomam de Zelchio vel Celano; at Celanum aut Celanensem dictum, existimo, ab oppido Celano, quod est prope lacum Fucinum, vulgo de Celano nuncupatum in Marsis. Hæc satis de viro, quem etiam Vitam edenda commendabit, quippe scripta pie, erudite & eleganter, certe si quasdam minutias grammaticales auctoris seculo condonemus.
[7] [Eidem attribuuntur etiam aliæ ejusdem Sancti Vitæ.] Quod spectat ad alteram Vitam, Waddingus in Bibliotheca loco citato de ea sic habet: Thomas de Cellano, provinciæ Pennensis, S. Francisci discipulus & socius, edidit ex præcepto Crescentii generalis Ministri & generalium comitiorum Januensium librum de vita & miraculis S. Francisci, quem Gregorius nonus, eidem Sancto summe familiaris, approbavit. Incipit: Placuit sanctæ universitati vestræ. Communiter vocatur a Fratribus Legenda antiqua. Eadem tradidit in Annalibus ad annum 1244, quo dicta comitia Januis habita fuere, num. 10; sed ibi rectius non dixit, Legendam hanc a Gregorio IX approbatam fuisse. Sane Gregorius IX, anno 1241 vita functus, non potuit probare Legendam, quæ ex mandato comitiorum generalium, anno 1244 celebratorum, scribi cœpta est. Duplicen S. Francisci Legendam a Celano scriptam esse, me etiam monuerunt RR. PP. Conventuales Romani in monumentis, quæ ad nos humanissime miserunt, quæque mihi magno usui erunt. Laudant illi Chronicon Ms. in membrana, Romæ in bibliotheca excellentissimi principis de Comitibus, Poli ducis, servatum, sed mutilum, auctore Salimbeno Parmensi in Ordinem Minorum recepto a Fratre Helia anno 1238, uti constare aiunt ex ejusdem Chronici pag. 246. In eo pag. 283 de Crescentio generali Ministro ad propositum nostrum legi asserunt sequentia.
[8] [quarum præcipuam alii Ceperano adscribunt,] Hic præcepit F. Thomæ de Celano, qui primam Legendam B. Francisci fecerat, ut iterum scriberet alium librum, eo quod multa inveniebantur de B. Francisco, quæ scripta non erant; & scripsit pulcherrimum librum, tam de miraculis, quam de vita, quem appellavit Memoriale B. Francisci in desiderio anime… Sed processu temporis a F. Bonaventura Geñli Miñro ex iis omnibus compilatus est unus optime ordinatus. Incipit Prologus hujus Legendæ: Placuit sancte universitati olim capituli generalis, et vobis, reverendissime pater. Prioris Legendæ, ut putant, copiam ex sui conventus Assisiensis codice Ms. iidem humanissimi patres nobis obtulerunt, quorum beneficentia etiam hic usus fuissem, si temporis angustiæ permisissent, nec defectum hunc Vita, quam habemus, & S. Bonaventura, qui ex omnibus de S. Francisco lucubrationibus, illo prioribus, Vitam concinnavit, satis compensasset. At scrupulum mihi hic injiciunt iidem RR. Patres, dum ex Chronico viginti quatuor Generalium eadem fere de Thoma Ceperano recensent, consentiente Rodulphio, de quo Waddingus in Annalibus ad annum 1244, num. 10 de eodem argumento loquens ait: Celano substituit Rodulphus Ceparanum, similitudine appellationis deceptus. Rectene hæc, an secius, non perspicio: at laudati Chronici verba mox dabo inferius.
[9] [nec sat constat de ceteris. Quæ vocetur Legenda antiqua.] Porro ex hactenus dictis consequeretur, Thomam Celanensem gesta sui sancti Patris quater scripsisse; primo scilicet, mandante Gregorio IX, Legendam breviorem ad usum chori; secundo ampliorem, eodem jubente, quam edam; tertio ex præcepto Crescentii Ministri generalis, ac denique quarto jussus a Joanne Parmensi, qui anno 1247 in generale ministerium Crescentio successerat. Facilius apud me fidem inveniret, qui diceret, Celanensem Vitæ, quam habemus ab illo compositam, ex laudati Pontificis aut alterutrius e nominatis Ministris generalibus præcepto addidisse partem, seu librum quartum, in quo translatio sacri corporis, ante quam tres priores libros scripserat, & posteriora miracula exponerentur; quod tamen an fecerit, non est mihi exploratum. Non parum etiam ambiguum mihi apparet, an, dum Waddingus in Annalibus laudat Vitam antiquam, hæc vere illa altera sit, cujus supra meminit Salimbenus; tum quod ex Waddingo certo colligere nequeam, hanc ab illo visam esse; tum quod nomen Legenda antiqua fallere possit; nam & aliæ Vitæ sic vocari potuerunt a scriptoribus, qui Waddingo præluxerunt. Quin & ipsemet verbis num. 8 datis agnovit, eam, quam Ceperanus scripsisse creditur, a Rodulphio Legendam antiquam appellari, quod etiam asseritur in Chronico viginti quatuor Generalium verbis mox recitandis. Apud Pisanum quoque in libro Conformitatum aliquoties laudatur Legenda antiqua; sed fere pro quibusdam S. Francisci monitis ac dictis, ut non videatur per Legendam antiquam Vita ibi indicari, sed potius quædam ejusdem Sancti dictorum collectio. Hactenus de Celano.
[10] De secundo S. Francisci biographo pauciora habet Waddingus, [Aliam vitam Joannes vel Thomas Ceperamus,] quam de primo. Verbis num. 1 datis vocatur Joannes de Ceperano, diciturque fuisse notarius Apostolicus, in sanctum Virum summe propensus. In Annalibus ad annum 1244 num. 10 appellatur Thomas Ceparanus, & additur: Hic fuit sæcularis, officio protonotarius; etiam de mandato Gregorii noni B. Franciscum stylo prosequutus est. At in Bibliotheca Minorum legitur: Thomas de Ceperano, Cellanensem (de quo mox egimus) imitatus, scripsit etiam ex mandato ejusdem Generalis (Crescentii) Vitam S. Francisci. Undecumque hæc variatio nata sit, Thomas etiam vocatur & Ordinis Minorum fuisse dicitur, & ex præcepto Crescentii scripsisse legitur in Chronico viginti quatuor Generalium, cujus verba ex Ms. membraneo archivi conventus S. Francisci Assisiensis descripta, a supra laudatis laudandisque RR. PP. Conventualibus accepi. Hujus Chronici auctor anonymus postquam dixerat, ex præcepto Crescentii in comitis Januensibus dato multa de S. Francisco a multis atque inter hos a Tribus Sociis scripta & ad Crescentium transmissa esse, sic perrexit: Et post F. Thomas de Ceperano de mandato ejusdem Ministri & Generalis capituli primum tractatum Legendæ B. Francisci, de vita scilicet & verbis & intentione ejus circa ea, quæ pertinent ad Regulam, compilavit, que dicitur Legenda antiqua, que dicto Generali & capitulo dirigitur cum Prologo, qui incipit: Placuit sancte universitati vestre. Quam Legendam postea F. Bernardus de Bessa ad compendiosiorem formam reduxit.
[11] Rursum ibidem in Vita Fratris Joannis Parmensis hæc legi aiunt: [secularis aut Minorita, scripsisse dicitur,] Hic Generalis præcepit, multiplicatis litteris, F. Thome de Ceperano, ut Vitam B. Francisci, que antiqua Legenda dicitur, perficeret; quia solum de ejus conversione & verbis in primo tractatu, de mandato F. Crescentii compilato, fecerat mentionem; & sic secundum tractatum, qui de ejusdem S. Patris agit miraculis, compilavit. Quem cum epistola, que incipit, Religiosa nostra solicitudo, misit eidem Generali. Hæc omnia, si non eadem sunt, certe tantam affinitatem habent cum iis, quæ de Thoma Celanensi narravit Waddingus, ut vix possim dubitare, quin ex utriusque biographi nominis similitudine quædam, quæ ad hunc pertinebant, isti, vel contra, attributa fuerint. Quoque etiam minus dubitem, auctorem Vitæ a Bernardo de Bessa in compendium contractæ laudatus chronologus Thomam Ceperanum, Waddingus Thomam de Celano dixit in Bibliotheca, cujus verba dabimus infra, dum de Bernardo de Bessa sermo erit. Utcumque sit, scripsi pro laudato Ceperani Opere, sive is Joannes, sive Thomas dictus fuerit, sive secularis sive Frater Minor, a benignissimis PP. Conventualibus Romanis obtinendo; at illi dolenter negarunt, illius apud se exemplar esse, quod sciant. In hisce tenebris cogor dubitare, an, quod Waddingus ad annum 1244, num. 10 asseruit, revera non fuerit aliquis Thomas Ceperanus, secularis protonotarius, qui tempore Gregorii IX gesta S. Francisci post Celanensem scripserit. Cur ita suspicer, exponam.
[12] [si secularis fuerit, illius esse potest Vita, quam in codice habeo,] Exstat in Museo nostro spissus codex membraneus, olim Isaaci Vossii, notatus P. MS. 10, qui exaratus videtur circa finem seculi XIII aut initium sequentis. In hoc ad diem IV Octobris legitur Vita S. Francisci, quam ex omnibus, quas quidem vidi, secundam esse, non inaniter conjicere licet, scriptamque non multis annis post 1230. Hujus Vitæ auctor procul dubio ad manus habuit primam, scriptam a Celano, cum eam passim sequatur, factaque in illa relata eodem fere ordine, sed aliis sæpissime verbis pauloque brevius, enarret. At cum prima Vita non producatur usque ad corporis translationem anno 1230 factam, hanc illa addidit, nihilque præterea, nisi quod generatim memoret, miracula post translationem impetrata fuisse. Hinc manifestum est, hanc Vitam compositam fuisse post primam. Scripsisse auctorem illius sub Gregorio IX, colligitur ex modo loquendi de Gregorio, de quo semper scribit velut de vivente, secus ac de duobus ejusdem decessoribus, Honorio III & Innocentio III. S. Claræ quoque ut viventis meminit, dum S. Francisci corpus ad ipsam delatum ab eaque visum narrat. Tertia ratio petitur ex collatione reliquarum Vitarum, quarum postremam scripsit S. Bonaventura. Etenim ex collatione dictæ Vitæ cum Legenda Trium Sociorum, anno 1246 vel 1247 scripta, cumque alia ejusdem fere temporis relatione Ms. inferius laudanda, ac denique cum scripta per Bonaventuram, deprehenditur, hæc tria Opuscula ignota fuisse scriptori Vitæ, de qua agimus.
[13] [quæ vere antiqua est,] Præterea, quod antiquitatem illius etiam certius commendat, ex hac & prima accepit, imo fere descripsit Vincentius Bellovacensis, quæ ante scriptam a Bonaventura Vitam suo Speculo Historiali lib. 29, cap. 97 & duobus sequentibus, ac rursum lib. 30, cap. 99 & aliquot sequentibus de S. Francisco ex Gestis ejusdem inseruit, ut cuicumque hæc cum laudatis Vitis conferenti indubium fiet. Et vero, exstitisse saltem duas S. Francisci Vitas ante annum 1246 vel 1247, liquet ex Opusculo Trium Sociorum, infra memorando, quod illi alterutro anno una cum epistola sua ad Crescentium generalem Ministrum transmiserunt. Nam in Epistola aiunt: Per modum Legendæ non scribimus, cum dudum de vita sua (id est, ejus, seu S. Francisci) & miraculis … sint confectæ Legendæ. Neque has unius solius scriptoris fuisse, agnoscunt, dum de collectis a se aiunt: Credimus enim, quod, si venerabilibus, qui præfatas confecerunt Legendas, hæc nota fuissent, ea minime præterissent. Fidem quoque earumdem Vitarum gravissima sua auctoritate probant, dicentes, se multa prætermittere, quæ in prædictis Legendis sunt posita, tam veridico, quam luculento sermone. Ex Vitis autem illis prima sine dubio est Thomæ Celanensis. Si altera auctorem habuit Joannem vel Thomam Ceperanum, hicque fuit vir secularis, notarius Apostolicus, vel officio protonotarius, ut Waddingus in duobus Annalium locis asseruit, vehementer suspicor, illius Opusculum esse, quod in laudato codice nostro habemus; nam & hujus auctor nullibi se indicat fuisse Ordinis Minorum, & cetera, ut dixi, congruunt.
[14] Hinc minime mirum est, huic nostræ non præfigi Prologum, [quamque huic Commentario membratim inseram,] cujus initium recitat auctor anonymus Chronici viginti quatuor Generalium & cui simillimum secundo Celanensi Opusculo tribuit Salimbenus supra num. 8, multo antiquior isto anonymo, quippe qui Chronicon istud ad annum usque 1374 perduxisse legitur. Quid multa? Opus Ceperani, quod iste anonymus laudat, non potest esse omnium secunda S. Francisci Vita, cum istud, teste eodem anonymo, posterius sit Opusculo Trium Sociorum; hæc vero ex dictis multo prior. Forsitan Sancti Vitam diversis temporibus scripserint duo Ceperani, unus Joannes dictus & notarius Apostolicus sub Gregorio IX; alter Thomas Ordinis Minorum ex mandato Crescentii sub Innocentio IV. Primi potest esse, quam habemus, non secundi. Non æque tamen existimo, nostrum scripsisse, jubente Gregorio IX, cum id auctor nullibi dicat, nec sat idonea occurrat ratio, cur laudatus Pontifex idem scriptionis argumentum, a Celanensi Sancti discipulo optime tractatum, seculari viro denuo exponendum jussisset, isque Celanensis lucubrationem fere tantum fuisset secutus. Sane digna esset hæc Vita, quæ secundo loco ederetur, si aliquid primæ adderet præter Prologum & corporis translationem. Quapropter malo totam illam ordine temporis, quantum licebit, huic Commentario sparsim inserere, ut & verba primæ rarius veniant alleganda, & lectores S. Francisci gesta ex monumento optimæ notæ per Commentarium disposita habeant.
[15] Hoc consilio totam Præfationem illius hic præmitto. [Prologo hic præmisso.] In nomine Domini introitus in Vitam S. Francisci. Ad hoc quorumdam, quos speciali meritorum prærogativa Dominus privilegiare disposuit, priora quædam in divinis eloquiis commemorantur infirma Sanctorum, quatinus inscrutabilem divini consilii profunditatem mirantes pariter & laudantes, quos * lapsi quidam excellentioribus super plerosque justorum meritis sublimantur, nec innocentes, quasi de sua confisi justitia, in imo vitiorum prostratos despiciant; nec tamen de suis impii flagitiis desperantes, pro venia postulanda propinquare ad fontem misericordiæ Deum pertimescant. Sic nimirum pia justorum humilitas Domini judicis justitiam metuit, ne ruinosus eos præsumptionis tumor extollat: sic tam firma, quam discreta, lapsorum spes de pii Patris benignitate præsumit, ne horrenda ipsos vorago desperationis absorbeat. Sic quoque stupenda in omnibus laudanda, magnificentia Domini gloria * prædicatur; quæ & gratuito diligens sustentat justos, ne corruant, & benigne commiserans erigit elisos, ne pereant. Hinc, Christum negasse primum ejusdem vicarium; hinc & ipsum vas electionis Christi, legimus, Ecclesiam persecutum. Ob hoc etiam Publicanus ille, qui & Apostolus & Euangelista vocatur; sed & illa specialis Christi discipula septem dæmoniis obsessa narratur. Hinc gloriosi confessoris & levitæ Christi, Francisci breviter utcumque gesta scripturi, priora quædam infirma præmittimus, ut conversationis ejus ultimis, quæ plene vel digne explicare non possumus, ad prima collatis, conversionis illius Auctor magnifice ab omnibus collaudetur, pia innocentibus humilitas augeatur, firmiorque prolapsis de venia spes donetur. Fortasse hoc Prologo auctor se munivit, quia noverat, nonnullos conquestos de adolescentis Francisci gestis in Vita prima candide expositis.
[16] [Vitam metricam per Anglicum non curamus; sed Opusculum] Tertius S. Francisci biographus Waddingo est Anglicus, qui primam per Celanum Vitam carmine heroico expressit. Hic forte ille est, de quo Patres Conventuales Romani in suis ad me scriptis sic aiunt: Extat quidem in eodem archivo (conventus S. Francisci Assisiensis) codex item membraneus sæculi XIII, in quo aliam S. Francisci Legendam rudioribus exametris versibus fuse productam, & Gregorio IX dicatam deprehendimus. Sed hæc numquam nobis loco primæ Celanensis erit, tum quia carmine illam fuisse exaratam, nemo umquam asseruit, tum quia frequentiores hæc habet chronologiæ lapsus, rerumque minus cohærentium mixturas. Certum apparet, Celanensem non scripsisse metrice gesta Francisci, etsi vero constaret, Assisiensem illam ex prosaica Celani mox ab alio metricam factam, eam non magnopere requirimus, tum ob memoratos lapsus, tum quia prosaicam ipsam habemus. Est tamen apud nos metrica quædam carmine heroico, sine nomine auctoris edita Cracoviæ anno 1594, quam Waddingus in Scriptoribus Hieronymo Maripetro Veneto tribuit, aitque, primum impressam Venetiis anno 1531, & Clementi VIII (septimo voluit dicere) dedicatam. Junior hic scriptor est, quam ut nobis possit esse usui. Quarta S. Francisci Vita (si tamen illa metrica locum tertiæ mereatur) apud Waddingum est Legenda Trium ejusdem Sancti Sociorum communi labore composita. Qua de causa hi scripserint, exponit laudatus Annalista ad annum 1244, num. 8, agens de comitiis generalibus, eodem anno Januæ celebratis: In eo capitulo, inquit, mandavit tam Generalis, quam omnes Patres, datis per orbem universum litteris, quidquid de vita, sanctitate & miraculis sancti patris Francisci occurreret, scriptis traditum ad ipsum Generalem mitteretur.
[17] [a tribus Sancti sociis, mandante Crescentio Generali, scriptum,] Hoc speciatim tribus beati Patris sociis injunctum est; nempe sancto fratri Leoni, qui a confessione & secretis fuit sancti Patris, item sanctis fratribus Angelo de Reate & Ruffino, qui inter primos ejus duodecim socios sunt adsciti. Hi gnaviter operi incumbentes, Legendam, quam Trium Sociorum vocant, dictarunt, in qua id præcipue suppletur, quod ab aliis est omissum. Opus perfecerunt in loco Græcii, provinciæ Romanæ, III Idus Augusti, anno MCCXLVI; perfectum vero scriptis sequentibus litteris ad Generalem direxerunt, quæ litteræ deinceps præfationis loco insertæ præficiuntur Operi. Tum dictam recitat epistolam, quæ ibi legitur data Græciæ III Idus Augusti, anno MCCXLVI; at in nostro apographo sic habetur: Data in loco Græcii III Idus Augusti, anno Domini MCCXLVII. Si recte se habeat chronotaxis Waddingi de Crescentio, ad quem ea epistola scripta est, mense Julio ejusdem anni 1247 ab officio amoto, sine dubio legendum est anno MCCXLVI. Nihil tamen ad propositum nunc interest, unone an altero scripta fuerit ista lucubratio, quam ex ejusdem Crescentii in comitiis Januensibus mandato a laudatis fratribus confectam esse, etiam chronologus viginti quatuor Generalium supra memoratus, expresse affirmat; nec video, hac de re posse dubitari.
[18] Æque constat, tres illos fuisse S. Francisci socios; [velut primæ Vitæ supplementum] an tamen fuerint e duodecim primis, atque ex iis Leo eidem Sancto a confessionibus, hic non inquiro. At monuerunt me supra laudati PP. Conventuales, fuisse, qui contenderent, Opus, quod horum Trium Sociorum nomine venit, fœtum esse cujusdam sycophantæ e Fratricellis hæreticis, in eoque S. Bonaventuram inter damnatos censeri. Sed iidem Patres recte suspicantur, aut illis aliud, quam quod in Chronico viginti quatuor Generalium memoratur, Opusculum, aut certe alicujus impostoris malitia interpolatum præluxisse. Certe, quod edemus, Bonaventura prius est, nec de Bonaventura meminit; nihilque nisi auctoribus, quos præfert, dignissimum continet; ut procul ab illis fuerit ejusmodi blasphemiam protulisse, aut etiam potuisse proferre. Accepimus autem Opusculum istud ex codice Ms. RR. PP. Minorum conventus Lovaniensis in Belgio nostro. Ante Epistolam Trium Sociorum hæc posita annotatio est: Hæc sunt quædam scripta per Tres Socios B. Francisci de vita & conversatione ejus in habitu sæculari, de mirabili & perfecta conversatione ipsius, & de perfectione originis & fundamento Ordinis in ipso & in primis fratribus. Sequitur Epistola, ex qua clarissime intelligitur, tribus illis sociis non fuisse propositum integram Sancti Vitam scribere, sed tantum aliqua illius gesta, ab aliis prætermissa vel non satis exposita, quæ proinde, si ita videretur, Vitis, quæ exstabant, possent inseri.
[19] Hoc eorum propositum ipsa lucubratio confirmat: multa enim in ea adduntur de S. Francisci gestis in statu seculari, [ademus, Aliud anonymi Perusini] quæ primi biographi non memoraverant; aliaque prolixius exponuntur, quam apud illos, alia item brevius, aut etiam tacentur, quæ apud istos pluribus legere erat. Quapropter hoc Trium Sociorum Opusculum, stilo admodum simplici conscriptum, subjiciam Vitæ primæ, tamquam supplementum illius aut Appendicem: neque enim recte vocabitur Vita, cum pleraque sancti Institutoris gesta in eo sint omissa ob rationes datas. Hinc rursum cogor suspicari, hanc lucubratiunculam non satis notam fuisse Annalistæ Minorum, quod eam fusius ab illis scriptam crediderit, quam quæ Celanensem auctorem habet, quæ illa multo est prolixior. Est & alia ad manum mihi lucubratio, mutila in posteriori parte ex Ms. Perusino, ex quo ad diem XXIII Aprilis apud nos data sunt Acta B. Ægidii, unius e primis sociis S. Francisci. Papebrochius noster, qui illam describi curavit, hoc ei adjecit monitum: Hæc habebantur in Ms. Perusino, de quo ad Vitam B. Ægidii XXIII Aprilis, inter cujus Collationes & miracula hæc scripta legebantur. Est forte Fratris Leonis.
[20] Patres Conventuales Romani, jam alias laudati, longe aliter opinantes asserunt, eamdem censeri Opus anonymi Ultramontani, [in Commentario adhibendum.] qui sæculo XV inter mortales agebat, & bona mixta malis continere. Non possum ego suspicioni Papebrochianæ suffragari; sed neque Conventualium opinioni assentiri, quod eam nullo argumento probent; ipseque auctor sese fuisse discipulum S. Francisci, aut certe sociorum illius profiteatur. Porro quamvis inter B. Ægidii Collationes & miracula legatur, Ægidii non esse, probat elogium, quo ipse in eadem ornatur. Quam ob rem hoc quoque Opusculum suis locis in hoc Commentario adhibebo. Hunc titulum præfixum habet: De inceptione & actibus illorum Fratrum Minorum, qui fuerunt primi in Religione & socii B. Francisci. Subditur hæc brevis Præfatio: Quoniam servi Domini non debent ignorare viam & doctrinam sanctorum virorum, per quam ad Dominum valeant pervenire; ideo ad honorem Domini & ædificationem legentium & audientium ego, qui acta eorum vidi, verba audivi, quorum etiam discipulus fui, aliqua de actibus beatissimi fratris nostri Francisci & aliquorum fratrum, qui venerunt in principio Religionis, narravi & compilavi, prout mens mea divinitus fuit docta.
[21] [Ejusdem Vitam etiam scripsit S. Bonaventura,] Ex omnibus medio seculo XIII prioribus instrumentis tandem S. Bonaventura Vitam S. Francisci composuit, uti ex collatione luculenter perspicere licet; præcipua tamen hausit ex Vita prima, auctore Celanensi, ac cetera addidit partim, ut opinor, ex documentis jussu Crescentii Generalis per varios ante conscriptis; partim ex relatione sociorum S. Francisci, qui, eo scribente, supererant plurimi. Testatur enim ipsemet in Præfatione sua, sese ea de causa profectum esse Assisium, ibidemque diligenter ac frequenter contulisse cum familiaribus Sancti sociis superviventibus, ac maxime cum quibusdam, qui sanctitatis ejus & conscii fuerunt & sectatores præcipui, quibus propter agnitam veritatem probatamque virtutem fides est indubitabilis adhibenda. Hinc sanctus doctor, etsi annis facile triginta post Celanum scripserit, & Franciscum non nisi puer quinquennis videre potuerit, copia tamen instrumentorum illum longe superavit; ideoque nil mirum est, multa in hac posteriori Vita reperiri, quæ desiderantur in prima. Nec propterea tamen negligenda est prima; cum in hac etiam multa sint, quæ minus expresse tradidit Bonaventura, forte ne Opusculum suum nimis excresceret.
[22] [rogatus a suis in comitiis Narbonensibus,] Quæ fuerit huic Sancto causa post alios hanc Vitam scribendi, Waddingus ad annum 1260, num. 18 loquens de comitiis generalibus eodem anno Narbonæ celebratis, narrat his verbis: In iisdem comitiis rogaverunt patres sanctum primicerium (id est, Ministrum generalem Bonaventuram) ut ablata varietate multarum Legendarum, ex diversis historiarum fragmentis, quæ de S. Francisco circumferebantur, gravem & sinceram ipse concinnaret historiam. Quibus licet responderit, plures sibi superesse curas officii, quam ut ad seria studia posset attendere, tandem acquiescens in se assumpsit onus gesta sui Institutoris enarrandi. Hæc probat Waddingus ipsis S. Bonaventuræ verbis, & subdit: Legendam autem hanc compilavit anno sequenti (id est, 1261) Parisiis, nihil sacræ admiscens historiæ, nisi probatum & certum, candidis testimoniis assertum; quod ut verum credamus, omnino persuadet eximia S. Bonaventuræ eruditio & sanctitas. Mitto hujus Vitæ elogia, a Waddingo ex aliquot recentioribus ibidem relata: satis enim sanctus doctor seipsum commendat, ipsaque Vita seipsam suis commendabit lectoribus. Deinde rursus Waddingus Legendam, inquit, hanc in plures sectiones distributam in compendium redegit vir sanctus (Bonaventura) ad preces cujusdam episcopi Galli, quæ Legenda Legenda Minor nuncupatur, & per dies Octavæ S. Francisci leguntur in Officio divino.
[23] Utramque Historiam, longiorem & breviorem, obtulit triennio post in comitiis Pisanis patribus Ordinis, [quæ præ ceteris in usu fuit; sed nunc in duobus locis] quas reverenter cum gratiarum actione, suppressis aliis quibusque Legendis, admiserunt. Verisimile est, hinc factum, ut antiquiores Vitæ deinceps in tenebris ineditæ latuerint. Non omnino tamen neglectas fuisse apud scriptores Ordinis Minorum, patet ex Waddingo, qui eas non raro allegavit in margine, nec pauca recitavit Vitæ primæ fragmenta, forte ex Mariano Florentino, de quo in Epistola ad lectorem ait: Præ omnibus opi fuit Mariani Florentini Historia Ms., quinque libris distincta, aut ex aliis medii temporis scriptoribus, quos laudavit. Verum, quæ modo exstant istius Legendæ Majoris editiones, imo & exemplaria Mss. non ab omni interpolatione pura esse, probant sæpe laudati PP. Conventuales, quorum verba hic transcribo. Interpositum ergo aliena manu asserimus id, quod probare jam possumus, vel potius fateri compellimur, ut ea, quæ addidit F. Hieronymus de Asculo, postea summus Pontifex Nicolaus IV. Addidit autem tum visionem notissimam Innocentii Papæ III, tum illud miraculum de cæco, effossis oculis, luce donato in cap. De cæcis Iluminatis insertum.
[24] Primum constabat ex Chronico supra citato viginti quatuor Generalium in Vita F. Hieronymi de Asculo, [aliquot exemplaria interpolata habet: hæc quoque edenda est.] ubi pag. 110 hæc leguntur: “Hic Generalis addidit Legendæ B. Francisci, per dominum Fratrem Bonaventuram compilatæ, illam visionem domini Papæ Innocentii III, quando B. Franciscum, tamquam ignotum, repulit indignanter ab illo loco: Cum igitur esset Christi vicarius in loco, qui dicitur Speculum &c. Quam dominus Ricardus tit. S. Angeli diaconus Cardinalis, nepos ejusdem domini Papæ, prout ab eodem avunculo acceperat, devote revelavit.” Constat insuper additio eadem ex collatis Mss. archivi nostri Assisiensis, in quo ex undecim exemplaribus, sex nempe Legendæ Majoris, ac quinque Minoris B. Bonaventuræ, duo dumtaxat visionis præfatæ narrationem habent, quorum etiam unum solummodo infra textum, alterum vero ad marginem appositam exhibent. Secundæ vero additionis testes sunt tum Waddingus ad annum MCCX, tum Epistola ejusdem F. Hieronymi de Asculo, cujus apographum authenticum ex abundanti inter alia monumenta transmittimus. Hisce ego omnino consentiens, utramque narrationem e Vita recisam solum inter Annotata reponam, ubi etiam de laudatis Hieronymi Asculani litteris faciam mentionem. In ceteris sequar editionem Henrici Sedulii, eamque cum editionibus Vaticana, Suriana & Waddingiana, & codice Ms. Musei nostri conferam.
[Annotata]
* l. quo
* an gloriæ?
§ II. Quid censendum sit de Speculo Vitæ S. Francisci, sæpius varie edito, & apud nos Ms.; scriptores alii, qui de eodem Sancto egerunt, antiqui & recentiones.
[Habemus editionem Speculi Metensem anni 1509] Inter vetusta instrumenta, quæ in Annalibus allegat Waddingus, occurrit Speculum Vitæ S. Francisci & sociorum ejus, sæpius impressum & apud nos etiam Ms., illudque haud dubie multo crebrius allegasset, si omnia in eo contenta pro veris certisque habuisset. Habemus in Museo nostro tres hujus Speculi editiones, quarum primæ in fine locus, annus & auctor impressionis sic indicatur: Impressum Metis per Jasparem Hochffeder ano Dñi 1509. Opusculo præfixus hic titulus est: Speculum vite beati Francisci & sotiorum ejus. Initium hoc est, sed vocibus abbreviatis: Ad laudem & gloriam Domini nostri Jesu Christi & sanctissimi patris nostri Francisci. Et hic scripta quædam notabilia de beato Francisco & sotiis ejus, & quidam actus eorumdem mirabiles, que in Legendis ejus prætermissa fuerunt, que etiam valde utilia & devota. Verum hæc non sunt in editionibus posterioribus, neque in apographo nostro. Tum sequuntur aliquot notabilia usque ad folium 5 versum, ubi demum sic legitur: Incipit Speculum vitæ beati Francisci & sotiorum ejus.
[26] [alteram Antverpiensem anni 1620,] Neque hic tamen videtur antiquum Opusculum inchoari, cum folio 7 verso rursus legatur: Incipit Speculum perfectionis Fratrum Minorum. Ut autem existimem, hoc loco inchoari Opusculum, quod Speculum vocatur, facit, quod ibi etiam incipiat in Ms. apographo nostro, addita tamen hac annotatione: Istud Opus compilatum est per modum Legendæ ex quibusdam antiquis, quæ in diversis locis scripserunt & scribi fecerunt socii beati Francisci. Alteram Speculi editionem curavit Guilielmus Spoelberch, Ordinis Minorum Regularis Observantiæ, provinciæ Germaniæ Inferioris definitor, typis Antverpiensibus anno 1620. Multum hæc differt ab altera, nec tamen puram non esse, auctor dissimulavit in Epistola ad generalem Ministrum de eadem candide dicens, Qui (liber) cum jam quasi exolevisset, multorum pio desiderio & rogatu permotus, eum, uti videtis, restitui, in alium ordinem congessi, notulis quibusdam pro mea exiguitate collustravi, pauca hinc inde, quæ vel in scripto divi Bonaventuræ habemus, vel quæ nasutum hodie seculum offendere poterant, suppressi.
[27] [ac tertiam Coloniensem anni 1623, invicem differentes.] Secuta est anno 1623 alia editio per Philippum Bosquierum, Minorem provinciæ Flandriæ, impressa Coloniæ Agrippinæ, quæ hunc titulum præfert: Antiquitates Franciscanæ, seu Speculum vitæ beati Francisci & Sociorum ejus, auctoribus FF. Fabiano & Hugelino, & aliis Minoritis D. Francisco coævis. Nulla consilii sui in recudendo Speculo causam reddidit Bosquierus, neque exemplaria, quibus usus est, nominavit. Sed librorum censor in approbatione testatur, Speculum hoc vitæ B. Francisci & sociorum ejus cum aliis exemplaribus fideliter impressis collatum, in nullo ab iis discrepare: Quod quidem testimonium universim admitti nequit, nisi solum significet, in hac editione nihil referri, quod non referatur in aliis: nam in eadem multa prætermissa sunt, quæ habentur in Metensi. Præter has aliæ editiones non exstant in Museo nostro. Waddingus, mox uberius laudandus, memorat editionem Venetam anni 1504; sed hanc Metensi prorsus similem esse suspicor, quod, quæ in Veneta assignat folio 77 & 78, iisdem plane foliis in Metensi legantur.
[28] Quemadmodum magna est differentia inter editiones Speculi, [Differunt item tria exemplaria Mss., & in his omnibus] sic non exigua est in tribus exemplaribus Mss., Lovaniensi, Bruxellensi & Antverpiensi, quæ tempore Majorum nostrorum inter se & cum dictis editionibus collata fuere. Porro de auctoribus Speculi laudatus Spoelberchus in Præfatione ad lectorem hæc ait: Si quid apud te valet Bartholomæus Pisanus, libri Conformitatum sancti Francisci author; si alicujus apud te auctoritas est historicorum omnium, re & nomine, Cæsar Baronius; crede hujus Operis authores esse fratrem Leonem, fratrem Ruffinum & fratrem Angelum: hos enim ille scrïptores citat. De his tribus scriptoribus Baronius revera meminit in Annotatis ad Martyrologium Romanum ad hunc diem; verum ibi quidem ait, illos de S. Francisci gestis scripsisse, sed non dicit, fuisse auctores Speculi; Pisanus quoque eorumdem Legendam subinde laudat, non Speculum. Dabimus illam, ut dictum est, sed a Speculo omnimodis diversam. Tres illos non esse auctores Speculi, vidit Bosquierus, qui in ipso titulo alios nominavit auctores, at non probavit. Hinc neque Bosquieri opinio placuit Waddingo, qui ad annum 1226, num. 44 occasione litterarum Fratris Heliæ, quas Spoelberchus Speculo inseruit, mentem suam de Speculo ejusdemque auctoribus utcumque declaravit, uti subdo.
[29] Quas (Heliæ litteras) Guilielmus Spoelberch, provinciæ Germaniæ Inferioris definitor, [multa leguntur apocrypha & frivola] transcripsit in editum & limatum a se Speculum, neglectis multis apocryphis & frivolis narrationibus, quæ in vetusta editione habebantur; quod etiam consultius fecisset Philippus Bosquierus, provinciæ Flandriæ, in alia posteriori, quam fieri curavit anno proxime elapso Coloniæ Agrippinæ. Ex his intelligitur, quid laudatus annalista de tribus illis editionibus censuerit. Censuit nimirum, in Veneta (cui ob rationem datam num. 27 Metensis prorsus similis videtur) multas haberi apocryphas & frivolas narrationes, quas doluit non prætermissas fuisse a Bosquiero. Multas tamen hic prætermisit, ut liquet ex collatione; sed non sat multas, ut visum Waddingo est. Spoelberchus vero multo plures expunxit; sed alia editioni suæ inseruit, quæ nec in aliis editionibus, nec in Mss., ex quibus factum est apographum nostrum, reperias. Quapropter certum fit, nullam istius Speculi editionem puram esse; quod abunde colligitur ex Mss., in quibus multo pauciora leguntur, licet nec ipsi codices Mss. interpolationibus careant. Hæc de ipso Speculo.
[30] De auctoribus ejusdem contra Bosquierum Waddingus ibidem sic prosequitur: [Illius auctores non fuerunt Sancto synchroni aut coavi,] A quo illud scire cupierim: Unde accepit, FF. Fabianum & Hugelinum cum aliis Minoritis S. Francisco coævis ejus libelli authores fuisse? Sed & Henricus Sedulius, vir eruditus & pius, ejus conditores vult Leonem, Angelum & Ruffinum, S. Francisci comites perpetuos. Hi sane sancti Patris Legendam compilarunt, non Opusculum hoc; ex illa multa hic inserta, ab aliis longe posterioribus recentiora addita. Compilator hujus Operis vixit post annum MCCC; idque admittet pater Bosquierus, si antiquum legat volumen vetustæ impressionis Venetæ anni MDIV fol. 77 & 78 (aut etiam editionis Metensis anni 1509) aut a se noviter editum, centuria prima, cap. 96, ubi ex quodam eventu anni MCCCIII confirmatur veritas indulgentiæ S. Mariæ de Portiuncula: & cap. 97 ad id ipsum aliorum inducitur testimonium sub anno MCCCX. Non itaque librum scribere potuerunt tres illi socii a Sedulio assignati, neque coævi illi a Bosquiero relati, neque certo ullo argumento aut probata Operis inscriptione hucusque constitit de legitimo ejus authore. Hactenus Waddingus, probans, Speculum istud seculo XIV antiquius non esse, nec negans, eo etiam esse recentius.
[31] [cum in eo legantur facta seculi 141] Sane ante seculum XIV scriptum non fuit illud, ex quo editiones Metensis ac Bosquieri prodierunt. In harum priori fol. 99, in altera centuria 2, cap. 13 narratur factum quoddam anni 1343. Initium capitis ex Metensi accipe. Anno siquidem Domini MCCCXLIII cum causa visitationis sacrum locum montis Alvernæ accederem &c: quæ verba si compilatoris Speculi sint, probant, illum saltem non esse vetustiorem medio seculo XIV, at, quod verosimilius est, si sint alterius, & ab auctore Speculi mere adoptata, nihil obstat, quin hic ad seculum XV referri queat. A Stiltingo nostro piæ memoriæ inter cetera annotata habeo sequentia. Curiose quæsivi in Opere Bartholomæi Pisani, qui floruit & scripsit sub finem seculi XIV, an memoratum Speculum allegaret, aut ex eo videretur multa de S. Francisco asserta hausisse. Verum ex omnibus, quæ hunc in finem consideravi, nequaquam advertere potui, Speculum vitæ S. Francisci vel cognitum fuisse Pisano. Neque enim illud in ejus Opere laudatum video; plurimaque in solo asserta Speculo apud Pisanum non invenio. Si qua vero Pisanus habet, quæ non reperiuntur apud antiquiores, & quibus similia in Speculo leguntur, collector Speculi ex Pisano potius censendus est hausisse, quam Pisanus e Speculo. Cum enim Pisanus fuerit scriptor magis pius & credulus, quam crisi severa usus, multo plura e Speculo adoptasset, eique verbis ipsis magis consonaret, si illa, quæ cum illo utcumque similia habet, ex eo fonte hausisset, librumque prolixum sibi prælucentem habuisset. Quapropter omnino mihi persuadeo, Speculum Pisano posterius esse, collectumque seculo XV.
[32] [imo illud forte tantum colligi cœptum est seculo 15:] Huic Stiltingi judicio favet ætas codicum Mss., quos novi. Codex Ms. Lovaniensis, teste R. P. Matthia Grouwels infra sæpius laudando, scriptus est anno 1454, sicut apud nos dictum est tom. 2 Augusti pag. 454. In Ms. Antverpiensi sequens legitur annotatio: Expliciunt quædam notabilia valde devota & utilia, extracta ex quadam antiqua Legenda sanctissimi patris nostri Francisci. Ad laudem Domini nostri Jesu Christi, qui est benedictus in secula. Amen. Anno Domini MCCCCLXXII, XII die mensis Augusti, Claræ sanctæ virginis in festo. Videtur itaque hoc anno ac die codex ille absolutus fuisse. De Bruxellensi notatum invenio, illum scriptum esse anno 1549. Nullus ergo e tribus codicibus medio seculo XV antiquior est, ut ex hoc capite major Speculo ætas nequeat adscribi. Porro ex hactenus dictis mihi verisimile fit, illud collectum fuisse præcitato seculo XV ab auctore incerto, multisque modis interpolatum; cum nec editi, nec Mss. codices invicem consentiant. Quilibet videtur illi aliquid addere voluisse, a qua libertate nec Spoelberchus in sua editione abstinuit. Quapropter tam incertum Opusculum minime recudendum censui, imo nec in Commentario hoc prævio adhibendum; quamvis enim in illo multa vera ac certa sint, illa ipsa certiora tamen sunt ex Vitis edendis, quæ auctores graves ac pios, certaque fide historica dignissimos habent.
[33] Si Thomæ Celanensi, scriptori S. Francisci discipulo, [quare hoc Opusculo non utemur;] diligenti, pio ac docto, præ multitudine gestorum illius aliqua exciderunt, hæc Tres ejusdem Sancti Socii Leo, Ruffinus & Angelus, atque alius, Anonymus Perusinus, magna ex parte addiderunt; & si qua horum diligentiam præterea fugerunt, habuit S. Bonaventura, non solum horum Opuscula, verum etiam, quæ alii e mandato Crescentii generalis Ministri annotarunt, quæque ipsemet ex superstitibus sancti Patris discipulis intellexerat. Si qua vero ex ejusmodi schedis antiquis compilator ac interpolatores Speculi insuper retulerunt, verisimile est, hæc majori saltem ex parte a sancto doctore vel improbata, vel minus certa & negligenda ei visa fuisse. Quam ob rem, meo quidem judicio, non sunt addiscenda S. Francisci gesta ex illo tam incertæ auctoritatis Speculo, dum tam proba instrumenta habemus, quæ sanctissimum Virum longe majorem, prudentiorem, sanctioremque, stilo etiam concinniori, quam in illo legatur, nobis repræsentant. Censuit quidem laudatus pater Grouwels, Speculum scribi cœptum a Tribus Francisci Sociis, ac deinde ab aliis usque ad annum MDVI continuatum; at nihil adducit, quo id persuadeat, nisi quod insertæ sint quædam, velut Sociorum illius narrationes: quod cur a compilatore, qui certe nullam stili curam habuit, fieri non potuit? Itaque plura de hoc Opusculo non addam.
[34] Supra laudatus annalista Minorum subinde etiam allegat Vineam S. Francisci, [uti nec Vinea S. Francisci, etiam minus antiqua.] velut librum antiquum & ad cognoscenda illius gesta idoneum; sed ex aliis tantum, ut existimo: nam librum hunc sermone nostro Belgico conscriptum verisimiliter non novit. Liber hic, quem ad manus habeo, impressus Antverpiæ est anno 1518, ac certe non diu ante compositus, cum in eo referantur non pauca, quæ eodem seculo XVI cantigerunt. Verisimile est, vetustiorem visum fuisse Waddingo, quia eumdem non raro laudatum legerat apud Henricum Sedulium, ac forte alios Belgas, qui Vineam sermone vernaculo legere potuerunt. Multa in eo Opere narrantur ex vetustis auctoribus, sed & quædam subinde admiscentur ex fontibus non æque puris, ut aliquot exemplis ostendit Sollerius noster tom. III Julii, pag. 823 in S. Bonaventura. Inutile igitur hoc nobis Opusculum est ad S. Francisci acta illustranda, dum suppetunt alia meliora, certæque fidei documenta. Ceterum de hac Vinea & Speculo hic egi, etiamsi reperiantur alii scriptores antiquiores; quod duo illa, licet revera non sint admodum vetusta, inter vetustiora tamen invenerim allegata.
[35] Regredior ad Waddingum, ad annum 1230, num. 7 S. Francisci biographos recensentem. Post primos sanctumque Bonaventuram ita pergit eos memorare: Septimo Bernardus a Bessa, Bonaventuræ socius, ejusdem Sancti (Francisci) gesta longiori complexus est historia. [Opusculum Bernardi a Bessa, sive unum sive geminum sit.] Hæc ibi: at in Scriptoribus inter ejusdem Bernardi Opera recensuit primo Libellum de triplici statu Religionis Minorum, quorum primo compegit Vitam S. Francisci, adjectis multis ejusdem miraculis. In secundo Chronica generalium Ministrorum usque ad Fratrem Bonagratiam, in ea serie decimum. In tertio miracula & attestationes divinas pro approbatione triplicis status, seu Ordinis, a S. Francisco instituti, videlicet Minorum, Clarissarum & Pœnitentium, collegit. Tum, uno libello apologetico interposito, ibidem subdit: Legendam S. Francisci, a Thoma de Celano diffusius scriptam, ad compendium reduxit, & cultiori stylo repurgavit. Incipit: Plenam virtutibus. Opus ipsum: Quasi sol oriens. De hoc posteriori Opere consonans in Annalibus ad annum 1244, num. 10, cum dixisset, Thomam Celanensem ex præcepto Crescentii generalis Ministri aliquam S. Francisci Legendam scripsisse, adjecit: Eam mox in compendium contraxit Frater Bernardus de Bessa, provinciæ Aquitaniæ, S. Bonaventuræ socius, cujus initium est: Quasi sol oriens.
[36] [non habemus, nec magnopere desideramus.] Ex his omnibus statuendum est, aut Bernardum de Bessa duas sancti Patris sui Vitas scripsisse, aut Waddingum unicam bis memorasse, tamquam gemina fuisset. Unicam ab eo scriptam esse, verisimilius est: quorsus enim scripsisset geminam? Errori (si tamen erravit Waddingus) locum dare potuit, quod forte eadem unica tum in capite libelli de triplici statu Religionis Minorum relata fuerit, tum etiam seorsum vulgata, hæcque Waddingo magis nota fuisse videtur, quam laudatus libellus, cum non hujus, sed illius initium annotaverit. Utut sit, non multum verosimile est, longiorem ab eo compositam esse, postquam suam satis prolixam jam ediderat S. Bonaventura, cujus ille erat socius. Si vero ante scripserit, Vitam illam ergo habuerit Bonaventura, ex eaque acceperit, quæ scitu digna certaque putavit; ut adeo hoc Bernardi Opus, si vere exstat, non vehementer desideremus. Etiam minus requirimus alterum, compendium scilicet Vitæ per Thomam Celanensem scriptæ, quam integram dabimus.
[37] [Pisanus sub finem seculi 14 scripsit libros Conformitatum,] Bernardo a Bessa Waddingus ad annum 1230, num. 7 subdit Bartholomæum Albisium, a patria sua Pisanum appellatum, qui sub finem seculi XIV scripsit. Octavo, inquit, Bartholomæus Pisanus, quidquid omnes narrarunt, per suas Conformitatum & fructuum sectiones ita distribuit, ut operosum sit quicquam ex eo secundum methodum historicam decerpere. Sæpe tamen illum in iisdem Annalibus laudavit Waddingus, iis etiam in locis, in quibus vetustissima documenta potius laudare potuisset, si fuissent ad manum. Librum hunc idem annalista in Scriptoribus ex Rodulphio sic memorat: Opus Conformitatum sancti Francisci cum Christo. Habetur Ms. Urbini in bibliotheca ducali. Prodiit Mediolani per Zariotum Castilioneum anno MDXIII in folio, & alibi sæpe. Non est tamen hæc antiquior hujus Operis editio, uti etiam docet Waddingus, post aliqua dicens, illud sub typographiæ infantia prodiisse Venetiis & Mediolani anno MDX. Mediolanensem hujus anni benignissime accommodavit mihi ex insigni bibliotheca sua domestica Antverpiensi clarissimus vir ac prænobilis dominus Carolus de Proli, sacræ Cæsareæ ac Regiæ Apostolicæ Majestatis rei classicæ in Scaldi supremus præfectus, quem vulgo Amiralium vocamus. Editi libri locus, typographus & annus in fine leguntur hoc modo: Impressum Mediolani per Gotardum Ponticum: cujus officina libraria est apud templum sancti Satiri. Anno Domini M. CCCCCX. Die. XVIII. Mensis Septembris.
[38] Hæc typographus; qui vero Opus prelo paravit curavitque typis excudi, [varie editum,] fuit Frater Franciscus Zeno Mediolanensis, Fratrum Minorum de Observantia in Cisalpinis vicarius generalis, uti in ejusdem litteris ibidem editis legere est. De anno etiam, quo Pisanus ipse illud vulgavit vel absolvit, ista in Prologo præmittitur annotatio, sed vocibus compendiosis: In nomine Domini nostri Jesu Christi & beatissime Virginis Marie, Matris suæ, ac beati patris nostri Francisci, incipit Opus, quod intitulatur de Conformitate vitæ beati Francisci ad vitam Domini Jesu Christi, Redemptoris nostri, editum a fratre Bartholomeo de Pisis Ordinis Minorum sacre theologie magistro, ob reverentiam sui patris precipui beati Francisci. anno Domini. M. CCC. LXXXV. Dixi: De anno, quo vulgavit vel absolvit; nam ex ipsiusmet Pisani litteris, responsoque Henrici generalis Ministri patrumque in generalibus comitiis anno 1399 congregatorum, quæ in calce Operis exstant, discimus, Pisanum hoc posteriori anno ab illis petiisse obtinuisseque licentiam hunc librum suum vulgandi. Editiones Venetam ac Mediolanensem anni 1513, a Waddingo laudatas, non habeo, sed præter primam Mediolanensem, ut dixi, habeo alteram Musei nostri, Bononiæ factam anno 1590, at variis locis a prima nostra discrepantem, imo & auctam a Jeremia Bucchio, Ordinis Minorum, uti in libri frontispicio legitur. Non satis quoque certum est, an omnia, quæ in prima editione Mediolanensi anni 1510 leguntur, vere Pisani sint. Cum enim Franciscus a S. Columbano, ejusdem Ordinis provinciæ Mediolanensis vicarius, in Præfatione sua, quam Zeni Prologo præfixit, expresse dicat, Zenum Pisani librum Conformitatum primo castigandum, inde imprimendum tradidisse, nescimus, an ista castigatio non æque adjectione, quam resectione facta fuerit.
[39] Pisanus hoc Opus suum librum Conformitatum appellavit, [nec in omnibus paris auctoritatis:] quia in eo probare intendit, Franciscum, ut vere fuit, fuisse egregium Christi Domini nostri imitatorem. Hinc multa de gestis ejus collegit ex antiquioribus, sive Vitis edendis; sed & alia multa adjecit, quæ unde accepta sint, non exposuit. Quapropter non possunt omnia illius asserta ejusdem pretii esse: nam quæ ex vetustioribus illis hausit, etsi hos non nominet, historice certa sunt; cetera vero, quorum auctores nec ipse indicat, nec aliunde novimus, non nisi dubiæ fidei esse queunt, cum Pisanus annis fere 150 vel 160 post S. Francisci obitum scripserit, nec tali vixerit seculo, ut accurata crisi defectum ætatis suæ supplere potuerit. His de causis ipsum in hoc Commentario solum allegabo, dum disputanda venient, pro quibus ejusdem auctoritas a recentioribus laudatur.
[40] Hæretici tempore Lutheri hoc Pisani Opus multis calumniis impetierunt: [quem calumniati sunt hæretici,] ejusdem defensionem suscepit Henricus Sedulius Ordinis Minorum, scripto Apologetico adversus Alcoranum Franciscanorum pro libro Conformitatum, editoque typis Plantinianis Antverpiæ anno 1607. Vel in solo Prologo ostendit, quam impotenter Lutherus & Erasmus Alberus, Germanus Brandeburgensis contra librum illum Conformitatum declamaverint, quamque impudenter mentiti sint, dum non erubuerunt dicere, hunc librum non alio loco habitum a Catholicis, quam Alcoranum a Turcis, & a Franciscanis loco Euangelii. Quis umquam alicujus nominis scriptor Catholicus librum illum tanti fecit, tantisve elogiis extulit? Quis fidei dogmata ex eo stabilire, confirmare, aut defendere voluit?
[41] [apologetico defendit Sedulius.] Ipsemet defensor libri Sedulius candide agnovit, illum a vitiis non immunem: sic enim in Prologo loquitur: Hoc tamen do tibi, mi Albere, liberius nonnulla in eo scripta pro sæculi simplicitate. Verum, ut vinum non esse vinum desinit, si paucæ in eo guttulæ aquæ, sic nec hic improbus liber propter nonnulla vitia. Si novæ illius religionis conditores volebant librum Conformitatum impugnare, æquum erat, ut ab apertis mendaciis fœdisque calumniis abstinerent. Nihilominus mendacia illa etiam nostro seculo recusa fuere Latine & Gallice; atque in alio Opere, cujus auctor nomen suum suppressit, lingua Belgica partim ex Pisano, partim ex Speculo supra memorato, eadem fere, aut certe similia, contra Franciscanos, contra Catholicos, contra ipsum S. Franciscum petulanter ac impie intorquentur. Ego non omnia probo, quæ in eodem Pisani libro & in Speculo leguntur; sed nec lubet mihi ulterius attingere homines, qui hæreseos suæ fundamento tam parum confidunt, ut dolis, mendaciis, calumniisque sibi opus esse credant ad Catholicos oppugnandos. Itaque ad Waddingum regrediamur.
[42] [De Sancto etiam scripsisse dicuntur] Nono, inquit ille, Jacobus Oddo Perusinus per duodecim virtutum partitiones omnem Francisci vitam dispertivit vetusto idiomate Italico. In Scriptoribus Opus hoc Italicum vocat Speculum Ordinis Minorum, aitque, vulgariter dici Francischinam. Ejusdem meminit ad annum 1474, num. 14, quo anno illum huic lucubrationi finem imposuisse scribit. Junior ergo hic auctor est, quam ut illum multum requiramus. Subdit Waddingus: Plura item fragmenta scripserunt frater Hugolinus de Monte-majori, frater Jacobus de Senis, & frater Jacobus Guarini, quorum omnium Opusculis in referenda huc usque vita & morte Francisci usi sumus, & potiora transcripsimus. Primus ex his in Scriptoribus vocatur Hugolinus de sancta Maria in Monte, diciturque S. Francisci synchronos, & scripsisse Historiam (quam Floretum prænotavit) in qua narrat vitam & gesta sancti Francisci ac sociorum ejus usque ad Pontificatum Alexandri IV. Habeo (addit Waddingus) penes me nitido charactere membranis exaratam.
[43] [varii alii Franciscani.] Hugolini Floretum ad manum non habeo; verum Waddingus ipsemet facit me de illius ætate dubitare. Etenim in Annalibus ad annum 1322 num. 48 asserit, Hugolinum de Monte Mariæ scripsisse ex oculata fide gesta B. Joannis Firmani eodem anno 1322 defuncti. Similia jam præmiserat ad annum 1272, num. 23, ubi ille Hugolinus de Monte S. Mariæ appellatur, videturque idem esse, qui verbis supra datis Hugolinus de Monte-Majori, & in Scriptoribus Hugolinus de sancta Maria in Monte nominatur. Quod si ita sit, aut Hugolinus ille non scripsit gesta B. Joannis Firmani, aut synchronus S. Francisci non fuit, nisi quis ipsum centenario multo majorem fuisse credere malit, dum B. Joannis gesta scribere cœperit. An forte Waddingus in Scriptoribus credidit, auctorem Floreti, quia historiam ad Pontificatum Alexandri IV, qui anno 1254 sedere cœpit, solum perduxerat, S. Francisco synchronum fuisse? At non omnes scriptores historias ad sua usque tempora perducunt; ideoque non satis certum ex eo capite foret argumentum, etiamsi constaret, Historiæ Hugolini exemplar, quod habuit Waddingus, plenum ac integrum fuïsse.
[44] Jacobo de Senis in Scriptoribus tribuuntur brevia Chronica Ordinis Minorum, [qui hic recensentur, inter quos sunt Marianus Florentinus,] atque ipse floruisse dicitur circa annum MCCCXXX. De hujus ætate pluribus non investigo, cum vel sic S. Francisco nec coævus fuerit, nec suppar. Jacobum Guarini Waddingus in Scriptoribus non memorat, nisi forte sit Jacobus Garibi, qui ibidem dicitur Vitam S. Francisci versu Italico composuisse, & Francisco Gonzagæ, totius Ordinis Ministro, dedicasse. Floruit ergo Jacobus ille non parum post medium seculum XVI, dum Gonzaga generale Ordinis Minorum Ministerium gessit, & aliunde exigua spes nobis est ex poëmate Italico aliquid ad propositum nostrum discendi. Addit Franciscum Maurum, alium poëtam; recentiores autem, licet illos frequenter laudaverit, ibidem præterit, videlicet Marianum Florentinum, cujus Chronicon Ms. Florentiæ perlustravit Henschenius noster. In hujus autem huc transmissa notitia dicitur constare id Chronicon quinque tomis in folio justæ molis; productum esse usque ad annum 1486, auctorem vero obiisse anno 1523, pro quo mortis anno laudatur Dionysius Pulinarius in Proœmio Chronicæ Tusciæ. Spectat igitur Marianus ad seculum XVI, etiamsi forte seculo XV scribere cœperit.
[45] Alter e recentioribus, quem frequenter sequitur Waddingus, [Marcus Ulyssiponensis, Petrus Rodulphius, Franciscus Gonzaga,] est Marcus Ulyssiponensis, qui Lusitanico sermone, ut legitur in Scriptoribus, composuit Chronica, ab aliis translata in linguam Hispanicam, Italicam & Gallicam. Scripsit Marcus Ulyssiponensis circa medium seculum XVI, obiitque episcopus Portugallensis circa annum MDLXXX, teste Waddingo in Scriptoribus. Tertius ejusdem seculi scriptor, a Waddingo sæpe laudatus, est Petrus Rodulphus seu Rodulphius e Tossiniano, qui Seraphicam Historiam composuit, & defunctus est episcopus Senogalliensis. Henricus Sedulius, quem non raro quoque memoravit Waddingus, varia scripsit sub initium seculi XVII, & Vitam S. Francisci, a Bonaventura factam, Commentario illustravit, ediditque in Historia Seraphica Antverpiæ anno 1621. Circa idem tempus floruerat Franciscus Gonzaga, Ordinis Minorum generalis Minister, deinde archiepiscopus Mantuanus, cujus Opus de Origine Seraphicæ Religionis Franciscanæ &c apud Waddingum similiter crebro allegatur. Mitto alios ab eodem Annalista rarius memoratos, uti & fere alios omnes Ordinis Minorum scriptores, Waddingo posteriores; cum hunc fere fuerint secuti.
[46] Nihil itaque dicam de Francisco Haroldo, qui Waddingi Annales in Epitomen contraxit; [Hæroldus, Fremautius & Chalippus.] nihil de Benigno Fremautio, qui multa Belgice; nihil de aliis, qui variis linguis S. Francisci gesta post Waddingum celebrarunt. Candidus Chalippe, qui anno 1720 Vitam ejusdem sancti Institutoris idiomate Gallico prolixe vulgavit, in Præfatione profitetur, voluisse se Waddingo presse inhærere, quod & a reliquis Ordinis Franciscani scriptoribus, qui post laudatum Annalistam scripsere, factum asserit. Fecit id revera Chalippus, sed ut vir eruditus; ideoque hujus Opus minime negligendum duco. Consulam similiter Supplementa ad Waddingi Annales, composita ab Antonio de Macro, quæ anno 1710 Taurini impressa sunt, & in postrema Waddingi Annalium editione Romana suis quæque locis inserta. Dum tamen Annales Waddingi laudabo, editionem Lugdunensem a me designari, meminerit lector, nisi aliter monuero.
[47] [Scripserunt item Vincentius Bellovacensis, Jacobus de Voragine,] Verumtamen non soli Franciscani, sed aliorum quoque Ordinum scriptores non pauca de S. Francisco in suis Operibus memorarunt. De Vincentio Bellovacensi, Ordinis Prædicatorum, qui ante S. Bonaventuram scripsit, superius jam facta est mentio. Ejusdem Ordinis fuit Jacobus de Voragine, sed ad Genuensem episcopatum promotus, apud quem non pauca de S. Francisco compendiose relata legere est. Floruit quidem hic eodem, quo Sanctus obiit, seculo; non tamen ei synchronus fuisse dici potest; utpote aliquot annis post illius mortem natus, & defunctus anno 1298. Pleraque ex antiquioribus hausit, sed præ ceteris mirabilia compendio suo inseruit. Seculo XV scripsit S. Antoninus, ex eodem Ordine factus archiepiscopus Florentinus, qui, unde acceperit, quæ de S. Francisci gestis ac miraculis refert, insinuavit tit. 24, cap. 2, pro titulo præmittens: De beato Francisco ex Speculo Vincentii Historiali, & Legenda secundum Jacobum de Voragine, & Chronicis Minorum hæc extracta sunt.
[48] [S. Antoninus, omnes ex Ordine Prædicaterum,] Hæc verba non obscure docent, S. Antonino nec Vitas priores, nec pleniorem a Bonaventura conscriptam præluxisse. Habuit tamen primæ & secundæ qualecumque compendium in Speculo Vincentii, in quo etiam cum quædam facta minus recte aut confuse exponantur, mirandum non erit, si in Antonini relatione subinde aliquid confusionis occurrat, quandoquidem illi difficillimum fuisset ad rectum ordinem reducere relata a Jacobo de Voragine, & sine antiquarum Vitarum subsidio restituere pauca confusa a Vincentio. Si vero ex Chronicis Minorum aliqua hauserit, aut etiam ex Jacobo de Voragine, quæ nequeant certa veterum auctoritate firmari, ea per decursum ponderabimus. Hoc certum est, Antoninum, ut sanctum virum decebat, fideliter expressisse præcipua S. Francisci decora, quæ apud scriptores, quos sequebatur, invenit. Quod vero non habuerit Vitas præcipuas, condonandum est ætati ejus; scripsit enim ante inventam vel usitatam artem typographicam, qua factum est, ut libri facilius vulgarentur.
[49] [Petrus de Natalibus, postea episcopus Equilinus,] Diu ante S. Antoninum, sed integro fere seculo post Jacobum de Voragine, sive provecto post mediam partem seculo XIV scripsit Petrus de Natalibus, tum temporis plebanus Sanctorum Apostolorum Venetiis, postea episcopus. Is in Catalogo Sanctorum lib. 9, cap. 18 gesta S. Francisci perstringens, multa habet similia cum Jacobo de Voragine, sed pauciora. Neque apud ipsum S. Franciscus totus agnoscitur; magis enim mirabilia illius breviter referuntur, quam gesta. Errores etiam quidam auctori obrepserunt, ut proinde elogium istud minime legendum sit volentibus S. Francisci gesta cognoscere. Plures antiquos, ac nonnullos etiam coævos, de eodem Sancto quædam scripsisse, per hujus Commentarii decursum patebit, quorum ætatem fidemque indicabo, quando venient allegandi. De duobus tamen, qui ambo utcumque contemporanei Francisco, sed loco ab eo longe dissiti fuere, paucis hic agam.
[50] [Richerius Senonensis & Matthæus Parisius.] Primus est Richerius, monachus Senonensis in Vosago, qui in Chronico Senonensi, apud Acherium in Spicilegio lib. 4, cap. 17 de S. Francisco & instituto per illum Ordine meminit, sed tanta cum negligentia, totque brevi illi relationi immixtis erroribus, ut ex incerto vulgi rumore scripsisse videatur. Alter est Matthæus Parisius, monachus Anglus, qui in Historia Majori ad annum 1227 pluscula quidem de eodem Sancto annotavit, sed pari usus negligentia, variosque pariter miscens errores. Ex amborum relatione perspicio, ne synchronis quidem scriptoribus indubitatam fidem semper habendam esse, maxime quando longo terrarum spatio a rebus, quas tractant, remoti scripserunt. Nolim tamen certo asserere, omnia a Parisio scripta esse, sicut ibidem edita leguntur. Denique reliquos historicos, vetustiores recentioresque, ex quibus aliquid subsidii haberi poterit, suis locis nominabo. Attamen Waddingi in Annalibus diligentia facit, ut nihil aut parum, quod alicujus momenti sit, apud alios requiramus.
[51] Hujus igitur asserta potissimum venient ponderanda, [Waddingi Annales præcipue adhibendi.] sive de chronotaxi agendum sit, sive de Sancti gestis, quorum alia aliis sunt certiora, ut solet in Actis omnium Sanctorum, præsertim illorum, qui tam antiqui sunt, ut ad Vitas vetustiores multa lapsu temporum ex traditione populi & conjecturis, aut etiam ex probatis monumentis accesserint. Velim igitur, ut prudens lector intelligat, Lucam Waddingum mihi esse annalistam venerabilem, sincerum, diligentem & eruditum; neque alia de causa ab ipso me umquam dissensurum, quam quod pro instituto Operis nostri cogar omnia diligenter examinare, ac non modo veritatem unice quærere, sed etiam, quantum facere possum, dubia a certis secernere.
§ III. S. Francisci, cujus Ordo prædictus creditur, ortus, patria, parentes, nomen in baptismo impositum, deinde mutatum.
[Creduntur sanctus, & calamitosis temporibus ab eo institutus Ordo] Waddingus, qui Annales Ordinis Minorum conscribendos suscepit, cum mihi solum propositum sit, ejusdem Ordinis Institutoris gesta elucidare, in Apparatu ad eosdem Annales multa disserit, quæ mihi aut omnino prætereunda, aut tantum leviter attingenda censeo. Idem fiet per decursum hujus Commentarii, ne moles nimium accrescat. Hinc lectorem ad ipsum remitto pro addiscendis calamitatibus, quibus Ecclesia premebatur circa tempus, quo SS. Franciscus & Dominicus nati sunt, quas late prosequitur § 1, proque generalibus scriptorum assertis de subsidio, adversus tot mala Ecclesiæ præstito per insignes Religiosos Ordines ab iisdem duobus Sanctis institutos. Vitæ tamen, quas edam, satis ostendent, miserum eo tempore fuisse rerum statum, deque allato per S. Franciscum animabus auxilio certissima subministrabunt documenta.
[53] In secundo § recensuit vaticinia, quibus S. Franciscus ejusque Ordo prædicti fuerint, [vario prædicti.] quæ ego similiter solum leviter perstringam. Adducit Sibillam Erythræam, Zachariam prophetam, Joannem Euangelistam in Apocalypsi, & Joachimum abbatem Florensem. De prioribus non ausim judicium interponere, præsertim cum sua hic non proferat Waddingus, sed asserta ab aliis, & hos inter viris mihi magis venerandis, quam ut eorum opinionem de locis admodum obscuris ad trutinam revocare tentem. De B. Joachimo abbate Florensi actum in Opere nostro est tom. VII Maii, ubi Papebrochius noster pag. 141 illius de SS. Francisco & Dominico prophetias utcumque examinavit, nisusque probare est, laudatorum duorum Sanctorum Ordines ab eodem Joachimo fuisse luculentissime prædictos, uti & ingentes fructus, quos producturi essent. Perrexit etiam alia examinare ad eosdem Ordines spectantia, quæ ibidem legi possunt, neque hic sunt repetenda.
[54] [Natus est Sanctus verisimiliter non anno 1181.] Nativitatem S. Francisci Marianus Florentinus, aliique aliquot apud laudatum Waddingum, anno æræ Christianæ 1181 illigarunt; a quibus Waddingus dissentiens, eamdem uno anno serius reponit. Pro hac sua opinione laudat Cardinalem Baronium in Annalibus Ecclesiasticis ad hunc annum, quemque hic secutus fuit, Albertum Stadensem abbatem, aliosque plures recentiores. Gravis est hic Alberti Standensis auctoritas, quippe qui utcumque synchronus fuit S. Francisco, relictaque abbatia sua, illius Ordini Minorum anno 1240 se adjunxit; ut facile intelligamus, ipsum in annum natalem Sancti diligenter ac feliciter inquirere potuisse. Addit aliud argumentum Waddingus, petitum ab ætate, quam Antoninus Sancto morienti tribuit. Etenim parte 3 Historiali, tit. 24, cap. 7, § 6 scribit, illum obiisse anno ætatis suæ quadragesimo quinto; quare cum etiam aliunde constet, eumdem Sanctum vivere desiisse anno 1226, die IV, sive aliter computando, die III mensis Octobris; concludit, morienti contra communem opinionem tribuendos fore annos quadraginta sex, si anno 1181 in primam lucem editus fuisset.
[55] [sed 1182, Assisii, quæ civitas Umbriæ est] Verum non concludit hæc ratiocinatio. Etenim cum de mense natali nihil sciatur, ponamus Franciscum natum esse anno 1181 post mensem Octobrem, vel sic cucurrisset tantum annus ejus ætatis quadragesimus quintus, quando anno 1226 die IV vel III Octobris obiit, ut computanti patebit. Ex Vitis antiquis nihil hac in re statui potest, nisi Sanctum tempore mortis suæ annum ætatis quadragesimum quintum verosimiliter nondum explevisse. Præferenda nihilominus est opinio Waddingi propter auctoritatem Alberti Stadensis, Mariano Florentino longe antiquioris, quæque hodiedum passim communis scriptorum sententia est, neque ullam difficultatem patitur: Stadensis verba in Chronico hæc sunt: Anno Domini M. C. LXXXII. Puer Franciscus natus est in civitate Assisii, patre Petro de Bernardone. De loco natali Waddingus ita disserit: Patriam sedem obtinuit in Umbria, antiquissima & bellicosissima olim Italiæ regione, licet Tuscus quispiam ad suæ regionis laudem abraserit in Mariani Chronicis nomen Umbria & apposuerit Tuscia; & Thomas Walsinghamus ex errore Franciscum Tuscum nominarit, atque ex simili lapsu Chronicon Magnum Belgicum ex Alberico, Ordinem Minorum in Tuscia apud Assisium ortum dixerit: nisi velis cum Isidoro Hispalensi Umbriam Tusciæ partem dicere, & obinde Franciscum Tuscum cognominare. Sed modo regio illa, quæ Umbria dicitur, communiter distinguitur a cosmographis ab Hetruria.
[56] Ita ille, addens plura de origine & nomine Umbrorum, nobis minime hic necessaria. Nunc vero Umbria, aut magna ejus pars, passim Ducatus Spoletanus vocatur, [& ditionis Pontificiæ,] ut ipse etiam observat; & a plurimis sæculis ditionis est Pontificiæ. In hac porro regione ad finem vallis Spoletanæ arduo in colle sita est Assisia civitas (Assisium aut etiam Asisium sæpius dicta) quæ certe admodum antiqua est civitas, sed civilibus discordiis multum passa, a pristino splendore suo non parum degeneravit. Inclyta tamen hoc quoque tempore haberi debet, quod ortum dederit S. Francisco & celeberrimo sacro Ordini per illum instituto, uti & S. Claræ, ac Pauperum Dominarum sive Clarissarum Ordini, quem ille pariter instituit, hæc prima amplexa est atque ex illius præscripto gubernavit; quodque utriusque corpora miraculis clara possideat. Hæc de civitate, in qua S. Franciscum natum esse, omnes Vitæ consentiunt, dicta interim sufficiant.
[57] Sancti parentes idem annalista sic memorat: Hujus tanti Viri progenitores fuerunt Petrus Bernardoni, [patre Petro Bernardoni & matre Pica,] ita cognominatus a patre, & honestissima fæmina, domina Pica, inter Assisiates præcipui. Licet enim mercaturæ pater intenderet, non exinde censendus ignobilis; cum plurimi per Italiam optimates etiam ex iis, qui titulari fulgent dignitate, suos habeant apud exteros contractus & opulenta cum alienigenis commercia. Plura addit ibidem Waddingus, quibus insinuare videtur, S. Franciscum nobili stirpe natum fuisse, quod probare nequeo ex Vitis edendis, in quibus pater ejus, ut dives, aut saltem ut non omnino mediocris pannorum mercator repræsentatur. Est tamen in iis unus & alter locus, in quibus nescio, an ipsius generis nobilitas asseratur, an negetur. Unus est apud Celanensem num. 5, ubi dicitur: Nobilis quidam civitatis Assisii militaribus armis se non mediocriter præparat… Quibus auditis, Franciscus… ad eundum conspirat cum illo, generis nobilitate impar, sed magnanimitate superior, pauperior divitiis, sed profusior largitate. Dubium, inquam, est, utrum hoc loco Celanensis omnem generis nobilitatem Francisco negare, an solum minorem (uti minores illius, quam laudati militis, divitias dixit) asserere voluerit. At cum tam Celanensis, quam auctor Vitæ, quam secundam appellamus, militem istum nobilem appellent, neque hunc titulum iidem aut Tres Socii, aut Bonaventura S. Francisco umquam adscribant, verisimilius apparet, Celanensis dicta primo modo accipienda esse.
[58] Imo vero dicti Tres Socii in Appendice num. 4 nobilitatem generis illius non obscure negant, [de quorum familiis] ubi agunt de carcere Perusino, in quo ipse cum multis aliis Assisiatibus tempore belli per annum detentus fuit. Ibi enim de Francisco hæc observant: Quia nobilis erat moribus, cum militibus (id est, cum viris nobilibus) captivus est positus. Quid ista aliud indicent, nisi Franciscum, licet non esset nobilis genere, fuisse tamen nobilibus moribus ornatum, ac propter hos ipse inter nobiles captivos eo in carcere locum datum esse? Vide etiam Vitam primam num. 53, ubi legitur Sanctus ipse fratri suo eum rusticum, mercenarium & inutilem vocanti applausisse, dicens: Benedicat tibi Dominus, quia dixisti verissima: talia enim licet audire filium Petri de Bernardone; additque biographus: Sic loquens, nativitatis suæ HUMILIA primordia recolebat. Forte tamen Waddingus solum dicere voluit, Sancti parentes non omnino mediocris conditionis fuisse, sed honestæ honoratæque inter cives fortunæ. Hoc si velit, certo habet Vitas edendas sibi faventes. Chalippus in Vita Gallica, etsi alias Waddingo passim consentiens, pag. 2 patrem illius sine ulla nobilitatis mentione divitem mercatorem dixit; sed in Annotatis ibidem quædam observavit ex Opusculo Octavii Assisiatis episcopi anno 1701 typis edito. Anno scilicet 1689 huic antistiti Lucæ in Etruria exhibitum fuit a quodam canonico Lucensi vetustum documentum, in quo legebantur, quæ ex Gallicis Latina subjicio.
[59] [aliqua partim incerta,] Erant Lucæ duo fratres mercatores, Morico dicti. Horum unus mansit in patria; alter, nomine Bernardus, profectus Assisium, ibi fixit domicilium, ubi cognominatus est Bernardonus. Uxorem duxit, habuitque filium, quem appellavit Petrum, qui jam dives duxit filiam e nobili familia, nomine Picam. S. Franciscus, horum filius, sui contemnendi gratia aliquando nominabat se filium Petri Bernardoni, nolens uti nomine familiæ, quod erat Morico. Addidit laudatus episcopus, teste Chalippo, Lucenses Moricones, qui suo tempore Lucæ supererant; inter nobiles habitos fuisse. Si cui documentum hoc sat antiquum certumque videatur, probabit primo; paternam S. Francisci familiam Morico dictam fuisse; secundo, posteros ejusdem familiæ, qui Lucæ remanserunt, vel ante vel post, nobilitatem consecutos fuisse; tertio Sancti matrem nobilem fuisse. At forte malent credere, Sancti proavum proprio nomine Moricum appellatum. Waddingus ait, se a nobili Assisiate, antiquitatum civitatis suæ indagatore, accepisse paternam lineam non longe a Francisci morte descriptam, ex qua ab illius avo orsa sic scribit: Avus paternus fuit Bernardonis Morico; pater Petrus Bernardoni; fratrem habuit germanum unum dumtaxat, se juniorem, Angelum. Jam vero quandoquidem S. Francisci pater proprio suo nomine dictus fuerit Petrus, & a Paterno nomine cognominatus Bernardoni vel de Bernardone; cur non suspicemur, ejusdem Sancti avum suo proprio nomine Bernardonum dictum, a sui patris nomine similiter Morici vel de Morico cognomen habuisse; & hunc Moricum fuisse Francisci proavum? Nam si nomen Morico jam ante Petrum, Francisci patrem, ejus familiæ adhæsisset, ille non fuisset vocatus Petrus Bernardoni, sed Petrus Morico.
[60] [quædam etiam de posteris, observantur.] Accepi & ego a RR. PP. Conventualibus Romanis arborem genealogicam exceptam ex codice membranaceo conventus eorum Assisiensis, litteris Gothicis scripto anno 1381, & a Blasio Epiphani, notario publico Assisiensi de concordantia cum originali subnotatam, quam cum lectore hic communico. S. Francisci avus dicitur Bernardonus, pater Petrus, mater domina Pica, germanus frater Angelus; huic duo filii tribuuntur, Picardus, qui tunc etiam vixisse continens, seu cælebs mansisse notatur, & Johannes, qui Ciccolum genuit, Ciccolus autem dicitur habuisse duas filias, Francischinam maritatam, & Claram abbatissam Pantii, ac quatuor filios, Franciscutium, postea Guardianum S. Damiani, Antonium, postea de Ordine Minorum lectorem Parisiis, Petrutium, & Bernardum, qui genuit Johannem. Post hæc subditur: Et ulterius non processit genealogia sancti Francisci, deficiens in mortalitate. Ad Franciscum vero adjecta hæc sunt: Iste generavit in Christo infinitos filios in XXXXIIII provinciis per totum orbem, inter quos fuit unus Papa. Hæc ibi: sed Waddingus in Apparatu § 3 adductis publicis civitatis Assisiensis litteris, docet saltem anno 1534 superfuisse duos ex ejusdem Sancti familia, qui velut pauperes piis fidelibus in iisdem litteris commendantur. Quæ vero de ejusdem gentilitio insigni ibidem disserit, non lubet mihi attingere. Factis & virtutibus suis eluxit S. Franciscus, non proavorum insignibus aut titulis, quos nec desideravit.
[61] Idem Annalista citato loco nullum testem laudans, [Traditio de Sancto in stabulo nato] aliqua refert de ipsius nativitate, quæ nec apud antiquos inveni, nec ipse alicujus scriptoris testimonio confirmat. Verba accipe: Illud autem singulare in Viri sancti ortu, quod per plures dies parturiente, magnisque cruciatibus laborante, nec fœtum edere valente fœlicissima genitrice, ad ostium domus accesserit quidam (cœlestis creditur nuncius) in specie peregrini, dixeritque, non in pretioso thalamo, sed in stabulo, parituram; nec Prolem in sericis, sed in fœno edendam: consuluitque, ut quamprimum transveheretur in stabulum domui vicinum. Res licet nova & ferme inanis videretur, attamen ut laborantis prospiceretur periculo (ut nihil in hujusmodi angustiis intentatum relinquitur) delata est in destinatum locum, ubi (mirum!) absque plurimo adjutorio aut labore jacens in fœno, sydus hoc edidit clarissimum. O beatum Puerum, qui ex primo vitæ limine suo assimulatur Creatori! Stabulum adhuc magno in honore haberi, ipse vidi, constructumque ibi sacellum in Viri sancti honorem, vulgariterque vocari San Francesco il piccolo, id est: S. Franciscus parvus. Inscripta habet in superliminari ostii lapide characteribus aureis, sed vetustis, hæc duo inconcinni metri carmina:
Hoc oratorium fuit bovis & asini stabulum,
In quo natus est Franciscus mundi speculum.
Non longe distat ad finem ejusdem plateæ ab ipsis ædibus paternis, ejusque curam & possessionem habent patres Conventuales. Ab his eamdem inscriptionem Roma accepi, servato charactere, quo facta est; sed in eo hæc differt a Waddingiana, quod uno continuato versu legatur, & Francisci nomini præposita sit vox Scs, seu Sanctus, quæ tamen discrimina nescio, an varietatem in describendo, an ipsiusmet inscriptionis a tempore Waddingi mutationem arguant.
[62] Mallem ego ista in aliquo antiquo probatoque scriptore, [nunc in sacellum converso] quam in incertæ ætatis aurata inscriptione legere. Laudati sæpeque laudandi Patres Conventuales Romani in suis Notitiis Mss. ad me missis laudant quidem pro eo loco natali quinque scriptores, quos veteres vocant, Hungarum, alias Hugarium Pesthiensem, Pelbartum a Themesvar, Marcum Ulyssiponensem, & Ludovicum Thyphernatem, omnes Ordinis Franciscani alumnos, & eorum verba referunt; sed horum antiquiorem Pelbartum Waddingus in Scriptoribus Minorum anno MD sub Alexandro VI, summo Pontifice, claruisse, docet; ut proinde non possit eorumdem auctoritas alicujus hic ponderis esse. Addunt, & ex transmisso instrumento jurato & publica notarii auctoritate munito, probant, eamdem historiam pictam visi in choro ecclesiæ suæ in terra Montis Falci, diœcesis Spoletanæ; sed neque hujus picturæ sat magna antiquitas est; cum in eodem instrumento dicatur de ea ibidem sic legi: In nomine Ssmæ Trinitatis hanc capellam pinsit Benotius Florentinus sub annis Domini millesimo quadracentesimo quinquagesimo secundo. Hinc constat, eam opinionem saltem jam a medio seculo XV in Umbria receptam fuisse. Sed an etiam multo citius? Laudati Patres Conventuales, hinc consequi, putant, eam Assisii prius viguisse, ac statuendum videri, istud Assisiense sacellum jam ante finem seculi XIV consecratum fuisse, inscriptumque lapidem de stabulo in ecclesiam converso.
[63] [testimonio caret satis antiquo,] Id vero ego eruditis istis viris nequeo assentiri propter altum hac de re Bartholomæi Pisani silentium, quod hic non potest non esse ponderis gravissimi. Scripsit ille, eodem seculo XIV exeunte, Conformitates Francisci cum Christo, orsusque a prophetis, qui Christum Dominum prædixerunt, quædam pariter vaticinia de Francisco interpretatus est. Quid deinde ad ipsius propositum aptius poterat excogitari, quam utriusque in stabulo nativitas? Silet tamen. At quam hujus silentii causam allegabimus, nisi quod exeunte seculo XIV nondum nata esset ea, quam vocant, traditio; neque eo titulo exstaret Assisii sacellum, quod ipsum alioquin solo obvio aspectu suo vel invitum monuisset de non omittenda tam singulari conformitate. Forsitan ob hoc omnium antiquorum silentium Henricus Sedulius, licet & ipse Ordinis Minorum, in Commentario ad Vitam sancti patris sui Francisci cautius sic locutus est: Vidi ædiculam Assisii, D. Francisco sacram, quod aiunt stabulum fuisse, in quo natus sit. Non sunt hæc verba istud natale stabulum asserentis, sed alienam de eo opinionem dubitanter referentis. Neque ego possum istud ex sola traditione, mihi non satis probata antiqua, neque ex incerti temporis inscriptione, cujus characteres seculum XV non prævertunt, neque ex ejusdem seculi pictura Montis Falci, nec denique ex scriptoribus hac certo recentioribus certum facere. Nullus tamen dubito, quin sacra illa ædicula non sine peculiari quadam causa dicata fuerit S. Francisco; forte quod ea, dum ille natus est, pars esset paternarum ædium. Si vero constiterit, eum in alia æde adolevisse, non vel sic conjectura de eodem ibidem, etsi non in stabulo, nato fiet improbabilis, cum parentes illius alias tempore nativitatis ejus ædes inhabitare potuerint, alias dum puer erat aut adolescens.
[64] [nec satis firma est, uti & altera de susceptore] Quid si alia omnino de causa, nobis ignota, ædicula illa huic Sancto dicata fuerit, &, quemadmodum basilica Liberiana, quia reliquis beatissimæ Dei Genitricis in urbe Romana ecclesiis præstantior est, vulgo Maria Maggiore seu Maria Major appellatur; ita S. Francisci minor ecclesia Assisii (nam magnam præterea basilicam paucis ab ejusdem obitu annis erectam ibidem præterea habet) San Francesco il piccolo seu S. Franciscus parvus dicta fuerit, eaque appellatio occasionem lapsu temporis dederit, ibidem illum natum dicendi, & ad majorem cum Christo conformitatem cetera addendi. Utut sit, minus etiam verisimile est, matrem Francisci jam plures dies in partu laborantem, ex ignoti peregrini consilio ad alterius ædis stabulum portatam esse, ut pareret. Aliam de ejusdem Sancti baptismo traditionem sine ullo pariter antiquo teste refert Waddingus ibidem § 4, Adfuit, inquiens, baptismali ministerio peregrinus, vestitu & incessu gravis, qui ultro elevando e sacro fonte Infantulo se obtulit. Sed, ut oblatum præstitit obsequium, & mysteriosæ terminatæ sunt functiones, a circumstantium oculis disparuit, relictis genuum, quæ ad altaris propitiatorium flexit, vestigiis in marmore, quod usque in hodiernum diem inter cæteras reliquias asservari, crate ferrea munitum, in ecclesia cathedrali S. Ruffini, ubi res ipsa successit, ad lævam ingredientis ipse vidi, traditionemque hanc universalem esse per continua sæcula in illa civitate & æde, ab omnibus accepi.
[65] Extat etiam adhuc in eadem ecclesia baptisterium, in quo sacro purgatus est lavacro Franciscus, [e sacro fonte, qui hactenus superest.] necnon, ut fertur, beata Clara. Forma est satis antiqua; materia rudis durusque lapis. Superfixam habet hanc Italicam inscriptionem: “Questo e il fonte, doue fu battizzato il Serafico padre san Francesco.” Quam Latine sic vertas: Hic est fons, in quo baptizatus est Seraphicus pater sanctus Franciscus. Itaque hæc sola traditione nituntur, quam neque Chalippus potuit ullo veterum testimonio firmare. Quod tamen ait Waddingus, fontem illum eumdem esse, in quo Franciscus baptizatus fuit, id omnino verisimile est, neque tam singulare, ut veterum scriptorum auctoritate egeat. Quippe postquam Franciscus anno circiter 47 aut 48 a nativitate sua inter Sanctos solemniter relatus fuit, facile sciri potuit, ubi ille baptizatus fuisset, isque fons cœpisse propterea in veneratione haberi; biographorum vero nihil intererat, fontem illum indicare. At, quod de peregrino susceptore additur, si sic vere contigerit, non æque debuit ab iisdem prætermitti. Hinc sola illa populi Assisiensis traditio factum istud mihi certum facere nequit; cum parum verisimile sit, munus e sacro fonte elevandi ignoto peregrino permissum fuisse.
[66] Addit continuo Waddingus aliud mirabile, sic pergens: [post baptismum dicitur peregrinus quidam] Ut domum jam Christianus (Franciscus baptizatus) rediit, & nutricis gestaretur in ulnis, venit velut ad stipem præ foribus alius, sive ipse idem peregrinus, Puerumque ut videre & tangere liceret, efflagitat. Quem ut a nutrice suscepit, velut alter Symeon, cum gaudio sacrum tenens pignus, brachiisque dulciter amplectens & blande osculatus, ejus humero dextero Crucis signum impressit, egregium mox futurum Christi Militem tanquam tessera condecorans, & veluti jam ratione usum amatoriis & mysteriosis alloquitur verbis. Reddidit demum nutrici, &, ut sollicitam ejus gereret curam, commendavit, dicens: Scias, Infantulum, ut major evaserit, magnum etiam coram Domino futurum, & ad eum perventurum perfectionis gradum, ut inter perfectissimos orbis viros veniat connumerandus. Hanc ei invident dæmones virtutem, cave, ne tua negligentia, vel illorum pateat * insidiis. Hoc dicto, citius disparuit, nec diligenter perquisitus, in urbe amplius potuit inveniri.
[67] Pro hisce laudat in margine Legendam antiquam, [ad paternas illius ædes apparuisse, Puerumque amplexus,] Sedulium in Apologetico lib. 1, cap. 3, num. 4, & Rodulphum lib. 1, fol. 14, prætermisso Pisano, qui eadem fere habet lib. 1, Conformitate 4, parte 2, allegatque similiter Legendam antiquam. Quæ hæc sit, mihi ignotum est, cum in nostris nihil ea de re legatur. Nec fuit, opinor, notior Waddingo, quam mihi, cum nullum ex ea verbum transcripserit. Potest fuisse aliqua post Bonaventuram scripta post finem seculi XIII, eaque de causa velut antiqua seculo XIV decrepito a Pisano citari. Hunc igitur audiamus, qui ex hoc facto intendit probare, Franciscum infantem ita fere osteusum fuisse angelo, sicut Christus fuit Simeoni seni & Annæ prophetissæ. Ut enim (ait) Legenda pandit antiqua, & frater Nicolaus de Assisio guardianus post Spoleti, habuit a domina Margarita, sua matre, vicina & nota matri beati Francisci, matre referente & pedissequa seu famula beati Francisci &c. Si Pisani mentem recte assequor, mater S. Francisci ejusque famula factum narrarunt dominæ Margaritæ, vicinæ suæ, hæc filio suo Nicolao, & hic demum laudatæ Legendæ scriptori. Nunc ex Pisano audiamus facti relationem, quam verbis mox datis subnexuit.
[68] [eruce signasse, ac de eodem vaticinatus evanuisse ex oculis:] Ipso die, quo beatus Franciscus natus est, ad hostium domus beati Francisci quidam advenit angelus in specie peregrini, petens instanter a famula, ut puer Franciscus eidem ad videndum & tangendum exhiberetur. Sed cum famula timeret hoc agere, ac iste in rogatu persisteret, tandem mandato matris beati Francisci peregrino Franciscus est oblatus. Qui eum in suis ulnis accipiens, stringens & osculans, ejus humeris in parte dextra crucem impressit. Dixitque: Hodie in isto vico sunt nati duo pueri, hic Franciscus, & alius. Hic erit de melioribus hominibus de mundo; & alius erit de pejoribus. Demum prædixit, infantulum Franciscum in magna custodia gubernandum propter insidias demonum, qui de ejus ortu turbati ad necandum eum multas insidias prepararent eidem. Atque his dictis, statim disparuit, nullibi in dicta Assisii civitate amplius visus. Hæc Pisanus in prima editione Mediolanensi. Si modo hoc testimonium conferamus cum silentio S. Bonaventuræ ceterorumque, qui ante hunc scripserunt, oportebit fateri, memoratum factum minus certum esse, quam si apud unum ex illis fuisset relatum, nec tamen sua probabilitate carere, quam etiam aliunde augeri mox videbimus.
[69] [quæ licet in primis Vitis non legantur,] Etenim ab ipsa Sancti matre & ancilla ejus, quæ illud initio solæ sciverunt, per duas tantum personas intermedias, videlicet ejusdem matris vicinam dominam Margaritam, hujusque filium Nicolaum, dicitur innotuisse ignoto nobis scriptori Vitæ S. Francisci. Huic autem potuit sic innotuisse aliquot annis post scriptam a S. Bonaventura Vitam, imo etiam sub finem seculi XIII, si Nicolaus de Assisio multo junior erat S. Francisco, & jam senex factum biographo narravit. Potuit etiam Sancti mater factum prudenter diu siluisse, ne vanæ de Filio suo existimationis accusaretur, aut aliis etiam velut stulte credula risum moveret; deinde tamen cum ancilla secretum suum vicinæ Margaritæ commisisse. Hac ratione non erit mirandum, si ea res primos biographos ipsumque S. Bonaventuram latuerit.
[70] [ex Pisæni tamen narratione & aliunde] Aliunde quoque verisimile fit, S. Francisci matri aliquid contigisse, ex quo in spem fuerit inducta de futura Filii sanctitate. In Appendice Vitæ primæ per Tres Socios scripta, quorum unus certe Assisias erat & Sancti matrem noverat, num. 2 conquerentibus de prodigalitate juvenis Francisci illa respondisse legitur: Quid de Filio meo putatis? Adhuc erit filius Dei per gratiam. Responsio hæc videtur peculiarem quamdam matris de futura Filii sui sanctitate notitiam fiduciamque insinuare. Magis etiam observatu dignum est, quod ibidem num. 4 Franciscus ipse ante conversionem suam in carcere Perusino detentus dixisse referatur: Quid putatis de me? Adhuc adorabor per totum mundum. Qui horum verborum causa Franciscum hic vaticinatum, credunt, non satis considerarunt, quam parum id levissimis illius eo tempore moribus congruat. Rectius Chalippus cum Waddingo dicta tantum narrat, nulla facta de vaticinio mentione. Mihi verisimilius apparet, Franciscum aliquid de prædicto ignoti viri vaticinio a matre sua inaudisse, atque inde ex juvenili levitate sic locutum esse, licet nondum studeret mores suos tantæ spei congruos facere.
[71] His ergo rationibus illa de futura Francisci sanctitate prædictio mihi non improbabilis videtur, [fiunt verisimilia.] etiamsi fortasse stilo liberiori exposita sit, & nonnihil amplificata. Forte etiam hæc Infantis in ulnas peregrini acceptio occasionem dedit alteri asserto, quo idem Infans a peregrino e sacro fonte levatus dicitur, quod & omni veterum testimonio caret, ac tanto tamen magis eo eget, quanto difficilius quilibet, maxime honestioris fortunæ, hujusmodi officium ignoto peregrino sese ultro offerenti commissurus est. Cum stabulo quoque, in quo esset Sanctus, non satis congruit iste peregrini accessus ad ædes, nisi quis velit, matrem statim a partu e stabulo domum suam relatam fuisse. Nam, teste Pisano, peregrinus ille ipso die, quo beatus Franciscus natus est, non ad stabulum, sed ad hostium domus beati Francisci advenit, id est, opinor, ad ostium ipsius domus paternæ, & in eadem, in qua Puer, domo mater tunc erat, ut colligitur ex relatione Pisani. Quod Waddingus addit de energumeno, cujus ore dæmon fassus fuerit, insidias vitæ Pueri a dæmonibus frustra structas, ut acceptum a recentioribus ac minoris momenti prætereo.
[72] Quod ad Sancti nomen attinet, ex Tribus ejusdem Sociis in Appendice primæ Vitæ num. 2 constat, [In baptismo a matre nominatus fuit Joannes,] illum Assisii natum esse, absente in Gallia patre, nomenque Joannis jussu matris ei datum in baptismo, idque a reverso e Gallia patre in Franciscum mutatum fuisse, forte quod ille de imponendo nomine non fuisset rogatus & auctoritatis suæ esset tenacior. Duo priores biographi & S. Bonaventura in Vita edenda de primo nomine ejusque mutatione non meminerunt, quia gesta ejus scribere cœperunt a juventute illius, omissis nativitate & annis pueritiæ. Meminit tamen idem S. Bonaventura in Expositione ad Regulam ejusdem Sancti cap. 1, ubi illa illius verba Frater Franciscus sic excipit: Hoc Sancti nomen fuit adventitium, cum Joannes nomine proprio in regeneratione imponi * diceretur primo a matre. Waddingus pro eadem re laudat etiam ejusdem sancti doctoris Legendam Minorem de S. Francisco, ignotam mihi. Inde aliqui de auctore ac tempore mutati nominis varie opinati sunt.
[73] Sed clara sunt verba Trium Sociorum loco mox allegato, [sed deinde a patre peregre reverso Franciscus.] ubi hæc aiunt: Franciscus de civitate Assisii oriundus … Joannes prius vocatus est a matre; a patre vero, tunc redeunte a Francia, in cujus absentia natus erat, Franciscus est postmodum nominatus. Si hanc Legendam totam, non solum illius apud alios fragmenta, habuisset Waddingus, non puto, illum de nomine disserturum fuisse, aut certe non quæsiturum mysteria, ubi nulla esse videntur. Neque enim aliud insinuant hæc verba, nisi patrem e Francia reducem ægre tulisse, se inconsulto, nomen Puero inditum, eidemque pro sua auctoritate aliud imposuisse, quod rarum quidem eo tempore erat, sed non prorsus novum, ut credidit Waddingus, alios secutus, sicut jam annotavit Chalippus in Vita Gallica tom. 1, pag. 3. Jacobus de Voragine, passim ludens in nominibus Sanctorum, id etiam fecit in nomine S. Francisci, ex eoque aliqui suas hac super re conjecturas hauserunt. Hunc igitur audiamus.
[74] [Jacobus de Voragine varias mutati nominis causas allegans,] Franciscus (ait) prius dictus est Joannes; sed postmodum, mutato nomine, Franciscus vocatus est. Cujus nominis mutationis multiplex causa fuisse dicitur. Primo ratione miraculi connotandi: linguam enim Gallicam miraculose a Deo recepisse cognoscitur. Unde dicitur in Legenda sua, quod semper, cum ardore sancti Spiritus repleretur, ardentia foris verba eructans, Gallice loquebatur. Secundo ratione officii divulgandi. Unde dicitur in Legenda, quod divina providentia sibi hoc vocabulum indidit, ut ex singulari & insueto nomine opinio ministerii ejus toti citius innotesceret orbi. Tertio ratione effectus consequendi, ut scilicet per hoc daretur intelligi, quod ipse per se, & per filios suos, multos servos peccati & diaboli debebat Francos & liberos facere. Quarto ratione magnanimitatis in corde: nam Franci a ferocitate sunt dicti, quod eis inest naturalis feritas & magnanimitas animorum. Quinto ratione virtuositatis in sermone; quia ejus sermo instar securis vitia incidebat. Sexto ratione terroris in dæmonum effugatione. Septimo ratione securitatis ex virtute & operum perfectione & honestatis in conversatione. Aiunt enim, FRANCISCAS dici signa quædam instar securium, quæ Romæ ante consules ferebantur, quæ erant in terrorem & in honorem.
[75] [frustra agit.] Hæc omnia Jacobus de Voragine, quæ plane frigida aut frivola esse, facile perspiciet, quisquis vetustas Vitas & hæc ipsa ratiocinia consideraverit. Quod miraculo didicerit Franciscus linguam Gallicam, ex nulla vetustiori Vita colligi potest, neque ipse admittit Waddingus, verius existimans, Franciscum a patre dictum fuisse ex Gallicano affectu, prompteque apprehensa lingua Francica, quam expedite loquendo, quasi Francus evasisse poterat videri. Hunc in finem probat, id temporis vocem Franciscus idem significasse, quod Francicus & Francus; idque verum est. Ex Vitis quoque novimus, Franciscum lingua Gallica libenter usum fuisse, sed addunt Tres Socii mox laudandi; Licet ea recte loqui nesciret. Denique ne credam, inde nomen Francisci ei datum esse, obstant iidem Socii, ex quorum relatione omnino dicendus videtur nomen illud accepisse a patre in infantia sua, ac proinde antequam linguam Gallicam didicerat. Incertum porro est, an id pater ita voluerit, quod ille natus esset sibi versanti in Francia; an, quod idem nomen jam haberet in cognatione sua, sive alia de causa mihi ignota.
[Annotata]
* an pereat?
* an imposito:
§ IV. Sancti pueritia, adolescentia & juventus: propositum non negandi stipem pauperibus: annua detentio in carcere Perusino.
[Puer litteras discit; item linguam Gallicam] De pueritia S. Francisci nihil fere traditur in Vitis antiquis. Auctor secundæ agens de loco primæ sepulturæ illius in ecclesia S. Georgii in civitate, tantum observat, ipsum in eodem loco primis litterarum elementis imbutum fuisse. Tunc, inquit, perlatum est in civitatem corpus sanctissimum, & in loco, ubi primum litteras Puerulus ipse didicerat … est sepultum. Consentit S. Bonaventura, priorem secutus, in Vita num. 219 scribens: Pretiosum thesaurum, quem portabant (nimirum corpus S. Francisci) in ecclesia S. Georgii cum omni reverentia condiderunt. In eo siquidem loco Puerulus litteras didicit. Linguam Gallicam utcumque scivisse, jam dixi supra, constatque ex Thoma Celanensi, biographo secundo & Bonaventura, qui pari consensu scribunt, ipsum laudes Deo Gallice cecinisse. Haud dubie curaverat pater ipsum ea imbui propter commercium, quod cum Gallis exercebat, & cui eumdem admovere decreverat. Non tamen illum dicta lingua perfecte uti valuisse, docent Tres Socii in Appendice num. 10 his verbis: Libenter lingua Gallica loquebatur, licet ea recte loqui nesciret.
[77] Latinis quoque litteris addiscendis illum in adolescentia vel juventute operam dedisse, [& Latinam; deinde admovetur mercaturæ.] nec earum fuisse prorsus ignarum, argumento est, quod habet Celanensis in Vita num. 22. Scilicet Franciscum, cum inter Missarum sollennia verba Euangelica, quæ utique Latine legebantur, intellexisset, ad sanctiorem vitam incitatum fuisse. Eadem narrant biographus secundus & S. Bonaventura in Vita num. 26, qui etiam ibidem num. 1 aliqualem litterarum notitiam ei tribuit, priusquam animum ad mercaturam adjecit. Eodem item teste, paternam hanc artem sic tractavit, ut nec inter cupidos, seu avaros mercatores, quanquam intentus ad lucra esset, haberi posset, nec speraret in pecunia & thesauris. Hoc ipsum insinuant reliqui omnes biographi, ut nulla possit esse suspicio de injusto commercio, ad quod immoderata lucrandi cupiditas sæpe impellit.
[78] Quod ad Francisci educationem in paternis ædibus spectat, [Fuit molliter educatus, in juventute vanis oblectamentis,] primus biographus invehitur in negligentiam parentum, qui pueros mundanis & perversis moribus imbuere student, illisque Francisci genitores accenset. Auctor Vitæ secundæ, forte Ceperanus, cui prima præluxit, sic orditur: Fuit igitur in Vallis Spoletanæ finibus, civitate Assisio, vir quidam, nomine Franciscus, negotiator officio, prædives transitoriis opibus, sed justitiæ pauper operibus. Nam primævo ætatis suæ tempore in mundi vanitatibus indecenter nutritus, suis etiam nutritoribus insolentior est effectus. Quid multa? Hic seculi miserrimæ felicitati & gloriæ penitus intendebat, ceterosque in hiis præire conatus, inquieti cordis lasciviam jocis & lusibus, gestu & habitu, verbis impudicis (vide correctionem inferius) & cantibus ostendebat. Et cum esset pecuniarum cautissimus conquisitor, etsi in dispensando vel retinendo largitatis medium non tenebat; plus tamen in partem prodigalitatis, quam avaritiæ, declinabat.
[79] [captandæ inani gloriæ ac prodigalitati deditus,] Unde, cum propter inanem suorum dissipationem videretur affabilis & humanus, multorum ob hoc sibi cohærentium caudam post se traxit iniquam, qui ipsum velut caput & ducem sequebantur præcipites ad ruinam. Sic suorum complicum stipatus agminibus usque ad annum ætatis suæ vicesimum quintum in via perditionis incessit; donec ad declarandam mirabilium suorum gloriam Domino complacuit, ut miranda in illo dexteræ Excelsi mutacio, & in stuporis exemplum posteris fieret, respirandique in gratiam peccatoribus spem præberet. Hæc paulo brevius, sed iisdem tamen fere verbis expressit Bellovacensis lib. 29, cap. 97, ex Gestis, id est, ex hac ipsa Vita, quam secundam nominamus. Thomas Celanensis, qui secundo biographo præivit, juvenem Franciscum de impudicis verbis non arguit, sed de scurrilibus tantum; licet alias plura dicat de ferventi illius ætate, aliisque non favorabilibus phrasibus utatur, quæ mox discutiemus, ut impudicitiæ notam, quam aliqui non satis considerate juventuti illius inusserunt, amoveamus.
[80] [non tamen impudicitiæ, a qua eum Tres Socii] Tres Socii, qui præ ceteris omnibus Franciscum juvenem noscere potuerunt, in Appendice ad Vitam primam, præ reliquis arguunt prodigalitatem ipsius & fastum in ornatu vestium, ultra quam ferebat ejusdem conditio, indicantque, jocis & lusibus vehementer deditum fuisse, atque etiam lascivum appellant. Non in eo tamen sensu hanc vocem usurpant, ut impudicum fuisse velint: imo ab hac labe vindicant ibidem num. 3 verbis, quæ subdo. Erat tamen quasi naturaliter curialis (id est, comis & urbanus) in moribus & in verbis, juxta cordis sui propositum, nemini dicentis * verbum injuriosum vel turpe: immo cum sic esset juvenis jocosus & lascivus, proposuit turpia sibi dicentibus minime respondere. Unde ex hoc fama ejus quasi per totam provinciam est adeo divulgata, ut a multis, qui cognoscebant eum, diceretur aliquid magni futurus. Quid ista aliud indicant, quam juveniles jocos & vana oblectamenta sectantem, sed simul studiose caventem, ne quid impudici dicto factove immisceret, aut etiam sociis id inceptantibus consentiret. Quæ sane in hujusmodi juvene continentia admirationem sui apud alios merito parere potuit, atque aliquid magni de illo videri portendere.
[81] [& S. Bonaventura] Prædictorum aliorumque de S. Francisco scripta vidit S. Bonaventura, utque de illius gestis penitius instrueretur, profectus Assisium, cum familiaribus ejus tum superviventibus collationem de iis habuit frequentem ac diligentem, & maxime cum quibusdam, … quibus propter agnitam veritatem probatamque virtutem fides est indubitabilis adhibenda, ut ipsemet loquitur in Prologo num. 4. Post tam accuratam inquisitionem, qua majorem nemo merito requirat, favorabilius de adolescentia & juventute Francisci scripsit, illumque impudicum fuisse, negavit. Ut res clarior evadat, juverit verba ejus recitasse. Caput 1 sic orsus est: Vir erat in civitate Assisii, Franciscus nomine, cujus memoria in benedictione est, pro eo, quod Deus ipsum in benedictionibus dulcedinis benigne præveniens, & de præsentis vitæ periculis clementer eripuit, & cælestis gratiæ donis affluenter implevit. Etenim cum inter vanos fuerit hominum filios, juvenili ætate nutritus in vanis, & post aliqualem litterarum notitiam lucrativis mercationum deputatus negotiis, superno tamen assistente præsidio, nec inter lascivos juvenes, quamvis effusus ad gaudia, post carnis petulantiam abiit, nec inter cupidos mercatores, quamquam intentus ad lucra, speravit in pecunia & thesauris.
[82] His verbis Bonaventura juvenem Franciscum eodem modo a petulantia carnis, [vendicant:] quo ab avaritia vindicavit; quodque ab hac utraque labe fuerit immunis, divino præsidio adscripsit; avarum fuisse, etiam priores biographi expresse negarunt. Itaque hæc simul cum Trium Sociorum verbis abunde mihi sufficiunt, ut cum Waddingo omnino existimem, Francisci corpus nulla umquam impudicitiæ labe fuisse pollutum. Neque id asseruit Bellovacensis, nec S. Antoninus, nec ullus antiquus; ut mirari liceat, unum & alterum a Waddingo relatum virginitatis gloriam illi abjudicasse. Plura pro virginitate eidem vindicanda allegat ibidem laudatus Annalista scriptorum testimonia, sed quæ, utpote recentiorum, pondus non addunt antiquis. Quæ vero addit de testimonio Leonis, confessarii illius, deque divina revelatione hac super re eidem facta, habentur apud Pisanum Conformit. 25, part. 2 circa finem, neque apud antiquiores reperi. Si quis tamen crediderit, in Vita prima & secunda saltem insinuari, non abhorruisse Juvenem a verbis & cantibus inhonestis, huic quædam hic consideranda propono.
[83] Parum verisimile est, S. Franciscum fuisse cognitum Thomæ Celanensi, [quæ vero in Vita prima videntur contraria,] priusquam hic in illius societatem admissus fuit. Celanum enim, apud lacum Fucinum in Aprutio situm, longius abest Assisio, quam ut sine teste veri appareat simile, Juvenis Assisiatis mores illi satis perspectos fuisse. Quapropter cum Celanensis in Prologo profiteatur, se narraturum, quæ ex ore ipsius Sancti vel a fidelibus & probatis testibus audiverat, vix dubitandum mihi videtur, quin ea, quæ de mundana illius vita retulit, saltem pleraque ex ore ipsius Sancti, adolescentiam suam accusantis, acceperit. Hoc posito, advertendum ulterius est, quantum humillimus ille sui Contemptor suos qualescumque defectus soleret exaggerare; quantum arguere sua facta, in quibus ne severissimus quidem censor invenisset, quod carperet. Unum afferam exemplum e Vita prima, ubi num. 52 narratur factum sane stupendum, ab aliis similiter relatum. Infirmitate gravatus aliquantulum pullorum carnium ederat. Quis hoc merito reprehendat? Attamen voluit Sanctus duci per civitatem, fune ad collum alligato; voluit, ut socius, idemque ductor, clamaret: Ecce glutonem, qui impinguatus est carnibus Gallinarum &c.
[84] His præmissis, sedulo perpendamus primi biographi verba, [collata cum aliis explicantur.] quæ magis adversari videntur, at simul meminerimus testimonia Trium antiquorum Sociorum & S. Bonaventuræ, qui cum Celanensi non collidendi, sed, si fieri potest, conciliandi sunt. Num. 2 ait: In jocis curiosis, in scurrilibus & inanibus verbis, in cantilenis, in vestibus mollibus & fluidis. Nihil in his impudici est, nisi quis propriam verborum significationem mutare voluerit. Duriora sunt, quæ ibidem dicit num. 3. Cum adhuc Vir ille juvenili calore fervesceret in peccatis, & lubrica ætas ad explenda juvenilia jura ipsum impelleret insolenter, ac mansuescere nesciens, antiqui serpentis esset virulentia concitatus, adest subito divina ultio vel unctio super eum. Graviora hæc videri possunt, non tamen de peccatis impudicitiæ necessario accipienda. Non enim ad hæc sola juvenilis calor incitat, neque hunc sensum ingerunt juvenilia jura, sed potius immoderatum cordis affectum sectandi jocos, otiosa consortia, convivia, vanos corporis ornatus, inanem gloriam, liberioris vitæ genus, prodigalitatem & cetera hujusmodi, quæ inconsulta juventus sibi licita esse, haud difficulter sibi persuadet. Nihilo magis evincit Lubrica ætas, cum hæc ad varia vitia pro diversitate ingeniorum impellat. Cum igitur Tres Socii sanctusque Bonaventura omnem impudicitiæ labem a Francisco removeant, Celanensis vero nullum verbum faciat, quo oppositum certo affirmetur; dicendus hic quoque S. Francisci pudicitiæ favere, etiamsi alia Juvenis vitia, quæ forte ex ejusdem ore nonnihil exaggerata intellexerat, candide retulerit, ut Dei gratia in illius conversione magis eluceret.
[85] [Neque audiendi hic sunt secundus biographus aliique,] Secundæ Vitæ auctor, quem Ceperanensem fuisse suspicamur, minus favet honestati verborum Francisci in adolescentia & juventute, sed minoris debet auctoritatis reputari. Ceperanum quoque longius abest Assisio, quam ut satis verisimile sit, S. Franciscum, dum juvenis erat, huic scriptori satis fuisse cognitum; in Vita vero scribenda præ oculis habuit Celanensem, quem non recte interpretatus est, dum de Francisco ait: Inquieti cordis lasciviam jocis & lusibus, gestu & habitu, verbis impudicis & cantibus ostendebat. Hæc verba ex ipso adoptavit Vincentius Bellovacensis, & ex Bellovacensi S. Antoninus, qui proinde excusandi sunt, non audiendi. Omnes enim corrigendi sunt ex Celanensi, qui eorum primo præluxit, & ex Tribus Sociis, qui & ætate & loco propinquiores fuerunt; maxime cum hi diutius Assisii, ubi ea contigerunt, cum ipso Sancto habitaverint, atque horum gravissimo testimonio post novum diligensque examen accesserit etiam testimonium S. Bonaventuræ, quibus sine ullo dubio cedere debet Ceperanensis, vel si quis alius est auctor Vitæ secundæ.
[86] [sed Sancto sua virginitas & pudicitia asserenda.] Denique in nulla Vita usquam vel minima mentio fit de Juvenis familiaritate cum mulieribus, a quarum consortio non solent abstinere, qui turpi libidini addictum animum habent. Quapropter maneat illibata sua S. Francisco virginitas, historice certa; maneat pudica in verbis non minus, & factis, quam liberalis, ac honesta & benigna in omnes ejus conversatio. Si vero ultra modum largus fuit & prodigus, ut constat ex biographis; si laudem & gloriam ardentius aucupatus est; si sumptuosiori, quam ejus ferebat conditio, ornatu vestium mundanum fastum imitabatur; si jocis & lusibus nimium indulgebat; si denique inter æquales excellere nitebatur, vitia hæc fuerunt educationis, quæ animum illius ad mundana magis, quam ad divina a teneris annis inclinaverant. At inter ipsa Adolescentis vitia magnus eminebat animus, qui ubi semel, divina operante gratia, ad meliora se convertit, se magis magisque erexit, multoque ardentius divina appetiit, quam ante terrena, uti per hujus Commentarii decursum luce clarius apparebit.
[87] Inter illius in juventute virtutes emicuit in primis eximia in pauperes liberalitas, de qua luculentum testimonium dederunt Tres Socii in Appendice ad Vitam 1, [Cum semel pauperem repulisset, statuit deinceps] num. 3, & S. Bonaventura num. 6, occasionemque narrant, qua ille decrevit deinceps nulli eleëmosynam, pro amore Dei petenti, negare. Consentit de illa occasione Vita 1, num. 17, sed extra ordinem; atque hinc etiam scriptor Vitæ secundæ post narratam prius Sancti conversionem & alia quædam, de eodem facto sic habet: Alios vero pauperes & afflictos, cum adhuc seculo deditus esset, pio semper cum passionis * affectu respexit, & libentissime se pro Deo petentibus misericordiæ manum porrexit. Exprobrans autem præter morem quadam vice pauperi, se pro Deo roganti, mox super hoc compunctus gravissime doluit, & nimis arbitratus indignum, denegare quidquam pro tanti Regis nomine postulanti, ita ex hoc a se pro Deo pauperibus aliquid petituris statuit repulsam non facere: quod & pro posse suo sollicite studuit custodire.
[88] Anonymus auctor in Ms. nostro Perusino, quem anonymum Perusinum propterea vocabo, [in nomine Dei petentibus stipem numquam negare,] qui Sanctum forte noverat, eadem ita refert: Qui cum quadam die in apotheca, in qua pannos consueverat vendere, circa hujusmodi negotia secum sollicitus cogitaret, apparuit pauper quidam, postulans ab eo, pro Domino eleëmosynam sibi dari. Cui dictus Franciscus, illectus cogitatione divitiarum & cura supradictorum, data licentia, elemosinam denegavit. Quo recedente, divina perspectus * gratia, cepit seipsum redarguere magnæ rusticitatis, dicens: Si pro aliquo comite vel barone magno pauper hujusmodi postulasset, petita porrexisses petenti; quanto magis pro Rege regum & omnium Domino hoc facere debuisti? Cujus rei causa in corde suo proposuit, pro tanto Domino postulata de cetero se nemini negaturum: & vocans dictum pauperem, sibi caritatem (id est, ipsi stipem) est largitus.
[89] Addit auctor vocibus utcumque corruptis, hanc misericordiam multum profuisse Francisco: [quod & fecit: quidam eidem bene præsagit.] hunc in finem adducit locum Isaiæ cap. 58, ℣. 10: Cum effuderis esurienti animam tuam, & animam afflictam repleveris, orietur in tenebris lux tua, & tenebræ tuæ erunt sicut meridies. Et hæc ℣. 7 & 8: Frange esurienti panem tuum… Tunc erumpet quasi mane lumen tuum, & sanitas tua citius orietur, & anteibit faciem tuam justitia tua, & gloria Domini colliget te. Addit & alia virtutum semina S. Bonaventura, & narrat vaticinium vel præ præsagium cujusdam viri Assisiatis, qui Francisco per civitatem incedenti pallium aliquando stravit, dicens, illum magna effecturum. Hoc apud alios antiquiores quidem, quos habemus, non legitur, certum tamen facit sancti doctoris auctoritas, qui & ab aliis collecta habuit, nec nisi post diligens examen, habitumque cum ipsiusmet S. Francisci sociis colloquium, Vitam conscripsit. Fortasse vir ille aliquid sciverit de vaticinio, quod matri & ancillæ editum dicitur, uti num. 66 relatum est. De anno, quo hæc contigerunt, non constat; attamen cum Tres Socii pium istud Sancti de non recusanda eleëmosyna propositum narrent ante ejusdem Perusinum carcerem, qui conversionem illius paucis annis præcessit, conjicere licet, istud ad priores seculi XIII annos pertinere.
[90] [Tempore belli a Perusinis captus, annuo carcere detinetur,] Waddingus ibidem num. 18 post relatum istud viri vaticinium agit de carcere, in quem Franciscus, nondum ad meliora conversus, a Perusinis conjectus fuit, in margine laudans Chronicon Minorum, Marianum, & Pisanum in Conformitate 5. Chronici istius antiquitatem non novi; Pisanus vero, Mariano prior, sub finem seculi XIV scripsit. Verum etsi hac de re nec Celanensis, nec secundus biographus, nec demum ipsemet S. Bonaventura meminerunt, certa tamen est ex Tribus Sociis, apud quos in Appendice num. 4 refertur, ubi legi potest. Consona habet Pisanus loco citato, cujus verba subjicio ex editione Mediolanensi anni 1510. Secularis dum esset, & guerra esset inter Perusium & Assisium, captus cum pluribus ex suis civibus, in carcerem missus, ibidem per annum stetit, donec pax inter Assisinates firmata esset & Perusinos. In quo carcere dum esset, cum displicentiam habere deberet ex his, que in carceribus habentur; & libertate, qua carent; vir Dei Franciscus, aliis concaptivis dolentibus & tristantibus, ipse jocundus stabat & alacer, adeo ut ad stultitiam sibi imputaretur. Super quo ab uno reprehensus ex sociis, cur tanto gaudio letaretur, respondit viva voce: Quid putatis de me? Adhuc adorabor per totum mundum.
[91] [hilari interim animo & comis:] Concaptivus ergo manens Perusii, velut alter Tobias, suis concaptivis serviebat, ut poterat. Ac uni militi *, qui injuriam alteri irrogarat, propter quod emissus * erat ab aliis, beatus Franciscus nec societate deseruit, nec administratione cessavit. Hausit hæc Pisanus ex prælaudata Appendice, præterquam quod ait de Francisco aliis ministrante; sed in Appendice de illo additur: Quia nobilis erat moribus, cum militibus (id est, cum viris nobilibus) captivus est positus. Non exprimunt biographi, utrum Franciscus in pugna aliqua, aut saltem militiæ Assisiati adscriptus, fuerit captus a Perusinis, an solum interceptus, quod Perusini omnes Assisiates, quos poterant, captivos abducerent. Belli tamen ibidem etiam meminerunt Tres Socii, his verbis: Quodam tempore guerra inter Perusium & Assisium exeunte, captus est Franciscus cum multis aliis suis concivibus &c. Potuit ergo ille tunc pro patria sua arma tulisse, a quorum tractatione non alienum animum aliquando gestasse, infra patebit. Potuit etiam aliter, ut dictum est, capi, quia tunc militasse non dicitur.
[92] [detentionis annus incertus;] Apud Waddingum in prima editione, qua utor, factum hoc per errorem verisimillime typographicum anno 1120 innexum est, pro quo in novissima editione substitutus est annus MCCI, & utrobique occasio belli Perusinos inter & Assisiates repetitur a Marcomaldo, aliis Marquardo, imperii Senescallo, ut præmiserat, invadente terras Ecclesiæ, & tyrannice possidente seu retinente in Piceno, Æmilia & Umbria. Verum Marquardus ille jam ab anno 1198 possessione Marchiæ Anconitanæ exutus fuerat, annoque sequenti multa cœpit movere in regno Neapolitano & in Sicilia, ubi etiam anno 1201 vel 1202 mortuus est, ut videri potest apud Muratorium in Annalibus Italiæ. Non ergo cum allegato anno 1201 Marquardi vel Marcomaldi in Piceno dominatio potest componi. At quæcumque fuerit illius belli, in quo Sanctus captus fuit, seu causa seu occasio (nam calamitosis illis temporibus non rara ejusmodi inter civitates Italiæ erant dissidia) si annus a Waddingo recte signatus sit, Sancti e carcere Perusino in libertatem restitutio ad annum 1202 referenda est. Neque hic annus multum potest aberrare, cum Tres Socii ab eo facto per hæc verba Post paucos vero annos transeant ad aliud, quod necessario figendum est anno 1205, aut 1206, quandoquidem contigerit modico tempore ante illius conversionem, anno 1206 ex dicendis illigandam.
[93] De memorata S. Francisci apud Perusinos captivitate bis meminit Vita B. Columbæ Reatinæ, [ejusdem mentio in Vita B. Columbæ Reatinæ.] in qua in Opere nostro ad diem XX Maii num. 30 hæc leguntur: Simile prorsus habetur de S. Francisco, qui adolescens, cum una cum pluribus a Perusinis captus & diro fuisset carceri mancipatus, dolentibus aliis, hic solus exultavit; & redargutus super hoc a concaptivis, respondit: Ideo me exultare noveritis, quia adhuc Sanctus per totum seculum (id est, per totum mundum) adorabor. Ex Vita nostra istud Sancti dictum est acceptum, sed modice mutatum. Jam monui, eadem verba non videri ex spiritu prophetico prolata, sed potius ex spe, quam Juvenis concepisse potuit ex vaticinio matri facto; vel etiam ex præsagio hominis illius, qui pallium suum Francisco stravit & magna illum gesturum, prædixerat; si tamen hoc contigerit ante carcerem Perusinum. Rursum in eadem B. Columbæ Reatinæ Vita num. 74, ubi narraverat, quomodo B. Columba cum patre suo aliisque, postquam Tiberim per pontem S. Joannis in territorium Perusinum transierat, detenta fuerit a sceleratis hominibus, hæc auctor addit: Memini, me legisse, hoc eodem loco B. Franciscum, tunc juvenem, cum pluribus sodalibus carceri mancipatum. Viderit biographus ille etiam alia de captivitate S. Francisci documenta; nam de loco, in quo ille captus fuit, in nostris nihil legitur.
[Annotata]
* an dicens?
* an compassionis?
* an perstrictus?
* l. unum militem
* i.e. desertus
§ V. Francisci ad meliora conversio per morbum inchoata, & variis modis paulatim promota.
[E morbo convalescens mundana fastidit,] Emissus ex annuo carcere Franciscus & ad patrem suum reversus, pristinam pannorum mercaturam tractavit usque ad conversionem suam, quæ paucis annis post secuta est. De conversionis initio prolixe agit Vita prima cap. 1, brevius Bonaventura num. 8. Tres Socii, quorum potior cura fuit prætermissa a primis biographis supplere, morbum, a quo illa cœpta fuit, tacitum præterierunt. At secundus biographus, cujus verba de nimio Francisci ad mundana affectu num. 78 & sequenti dedimus, ad eum ita procedit: Aggreditur itaque primum divina miseratio ad illius multorumque salutem corporalibus molestiis erroneum revocare, & variis correptum languoribus coëgit jam solitis dissimilia cogitare: sicque factum est, ut inciperet, etsi non plene, mansuescere sub flagellis, quod ante nesciebat in prosperis. Tandem namque tantillo virium resumpto, ut baculi adminiculo sustentatus incederet, totam ei circumjacentem contemplanti provinciam quodam modo tædium generabat, quicquid visu pulcrum in desiderio prius habuerat; sed & talium amatores stultissimos reputabat.
[95] Sed quoniam prosperitas post periculum facile consuevit incautos decipere; cepit Vir iste, [sed paulo post statuit militatum ire in Apuliam:] arridentibus iterum prosperis, adhuc sibi majora prioribus de seculi vanitate promittere, qui plene necdum perversæ virtutis * jugum excusserat de cervice. Nam quodam nobili civitatis Assisii vanis laudibus augendisque pecuniis inhiante, & ob hoc militaribus ornamentis ad eundum in Apuliam se parante, Franciscus, jam pristino corporis recuperato vigore, non minus divitiarum & gloriæ cupidus, eidem nobili sociare se studuit, veluti qui levis animi jamjam paternæ correptionis non meminit. Sed in hoc satis est divini dispositio miranda consilii, quod is, qui jam pridem mansuescere ceperat per languores, meritoque ad plenum corrigi per flagella debuerat, jam nunc secundo cepit inde mirabilius a suo proposito revocari, unde rationabiliter videbatur ad hoc debuisse potius animari. Hæc postrema dicit auctor de proposito militandi in Apulia. Censuit enim, Franciscum somnio mox referendo, ad sectandam militiam magis animari debuisse, sed eo tamen ab illa magis fuisse avocatum.
[96] [pretiosas vestes suas donat nobili pauperi:] In hanc opinionem abductus fuit, quod solam vidisset Vitam primam, in qua non refertur præcipua ratio, qua Sanctus a militandi proposito, etiamsi in eo per somnium fuisset confirmatus, penitus abstinuit. Ut omnia in ordinem reducamus, præmittendum est, quod somnio illi militari præivit, quodque a duobus primis biographis fuit prætermissum. Tres Socii in Appendice num. 5 & S. Bonaventura in Vita num. 8 præmittunt insignem Sancti in virum nobilem liberalitatem, cujus præmium in subsecuto somnio significatum fuisse, idem sanctus doctor asserit. Est tamen inter hunc & illos aliqua in narrando differentia. Bonaventura enim, nulla adhuc facta de militandi desiderio mentione, refert, Franciscum, postquam vires corporis plane receperat, sibi vestimenta decentia more solito comparasse; cumque obvium haberet militem (id est, nobilem) generosum quidem, sed pauperem & male vestitum, misericordiæ commotum affectu, his illum protinus, se exuto, vestivisse. Unde & subdit ibidem sanctus doctor, ita a Sancto factum esse, ut simul in uno geminum impleret pietatis officium, quo & nobilis militis verecundiam tegeret, & pauperis hominis penuriam relevaret.
[97] [circa quam donationem quædam annotantur.] At Tres Socii vel geminam vestium donationem post conceptum militandi desiderium memorant, vel unam eamdemque varie narrant, nisi forte vitium sit in apographo nostro. Nam num. 5 sic aiunt: Quidam nobilis de civitate Assisii militaribus armis se præparat, ut … in Apuliam vadat. Quo audito, Franciscus ad eandem (forte eundum) cum illo aspirat, ut a quodam comite gentili miles fiat; pannos pro posse præparat præciosiores concivi suo, pauperior divitiis, sed profusior largitate. His verbis indicant, Franciscum ex quadam prodigalitate pretiosiores vestes, quam ipsemet sibi paraverat, donasse nobili ditiori, se; nisi forte pro concivi suo legendum sit concive suo, adeo ut Franciscus dicatur, licet minus dives esset, quam nobilis ille, pretiosiores tamen, quam ille, vestes sibi comparasse. Verum huic expositioni, præterquam quod lectionem mutet, non congruunt ista: profusior largitate. Utut sit, num. 6 postquam militandi propositum somniumque retulerunt, Quoddam tamen, inquiunt, magnæ curiositatis & nobilitatis indicium in eo præcesserat die immediate præcedente visionem prædictam, quod ipsius visionis non modica occasio creditur exstitisse. Nam omnia indumenta sua, quæ de novo fecerat sibi, curiosa & cara, cuidam pauperi militi donaverat illa die. Hæc certe illa donatio est, de qua meminit S. Bonaventura, qui cum Trium Sociorum Opusculum habuerit, credendus non est eamdem sine causa, contra ac illi fecerant, una cum visione seu somnio præposuisse proposito militandi. Quapropter illius auctoritate standum puto.
[98] Nocte vero sequenti, ut prosequitur Bonaventura, obtigit Sancto memoratum somnium, [Nocturno somnio excitatus ad militiam] ut misericordiam, inquit, pro summi Regis amore pauperi exhibitam militi, præostenderet, incomparabili compensandam esse mercede. Somnium hoc, quod narrant omnes biographi, secundus his verbis exposuit: Nam quadam nocte, cum ad iter Apuliæ consummandum tota se deliberatione dedisset, ostensa est ei per visionem domus sua militaribus apparatibus plena, quæ venalium esse consueverat pannorum cumulis occupata. Stupenti igitur ad eventum rei insolitum responsum est, hæc omnia fore sua militumque suorum. Evigilans autem, quamvis hujusmodi visionem suo proposito videret applaudere, & ad illud exequendum prosperitatis eam præsagium reputaret; subito tamen & mirabiliter circa hæc eadem, quæ conceperat, cepit tepescere, ita ut ad hæc explenda jam a seipso vim fieri sibimet oporteret; donec tandem non multo post ire in Apuliam penitus recusaret. Sic novæ militiæ dux futurus, ex hac ipsa sui permutatione perpendit, jam dictam visionem longe aliud, quam crediderat, importare. Sic armis cælestibus, quibus postmodum contra omnes temptationes viriliter utebatur, acceptis, cepit ex tunc mores pristinos ad plenum mutare. Hisce consonat Vita prima, ex qua hausta sunt: at vera ratio, ob quam a sequendo somnio abstinuit S. Franciscus, mox dabitur ex aliis.
[99] Tres Socii, S. Bonaventura & anonymus noster Perusinus omnino consentiunt, [aggreditur iter versus Apuliam,] Sanctum militari hoc somnio in ingentis mundanæ amplitudinis spem erectum fuisse, atque ita animatum iter versus Apuliam aggressum, imo Spoletum usque aut ad proximam Assisio civitatem, ut loquitur S. Bonaventura, pervenisse, sed ibi alia visione dedoctum & a cœpto itinere revocatum. Anonymum nostrum Perusinum audiamus. Huic beato Viro, inquit, tempore præcedente accidit, quod indignum puto silentio transeundum; quia, cum nocte dormiret in stratu suo, apparuit ei quidam, qui vocans eum ex nomine, duxit in quoddam indicibile speciosæ amenitatis palatium, plenum armis militaribus, resplendentibus clypeis & ad murum pendentibus undecumque. Quo (Francisco) interrogante, cujus essent hæc arma tanto fulgore splendentia, & palatium sic amenum, responsum accepit ab eo, qui ducebat: Hæc omnia sunt tua cum palatio, militumque tuorum. Et expergefactus cepit seculariter cogitare, tamquam qui nondum plene spiritum Domini gustaverat, se debere in his magnifice principari. Qua de re eo multiplicante cogitatione *, deliberavit fieri miles, ut principatum hujusmodi sibi militi afferret.
[100] Unde disposuit ad comitem gentilem, præparatis sibi pannis (id est, [sed in via cælesti voce ab incepto revocatus revertitur.] vestibus) pretiosis, ut potuit, quatenus ab eodem comite miles fieret, in Apuliam proficisci. Et ex hoc lætior effectus solito ab omnibus mirabatur. Quibus de hac nova lætitia interrogantibus, unde esset, respondebat: Scio, me magnum principem affuturum. Et assumpto scutifero, ascendens equum, versus Apuliam equitabat. Cum autem Spoletum pervenisset sollicitus sui itineris, & nocte facta se deposuisset ad dormiendum, audivit semidormiens vocem quandam, ipsum, quo vellet ire, interrogantem. Cui per ordinem totum suum propositum revelavit. Cui vox iterum: Quis potest tibi melius facere, Dominus, an servus? Qui respondit, dicens: Dominus. Quare ergo relinquis pro servo Dominum, Principem pro cliente? Cui Franciscus, Quid, Domine, vis faciam? Revertere, ait, in terram tuam, facturus, quod tibi Dominus revelabit. Qui sibi divina gratia * in virum, ut sibi videbatur, alterum est mutatus. Hactenus anonymus ille: nunc vero pauca observanda sunt.
[101] [Expenduntur quædam facti adjuncta] Omnes antiqui hanc Francisci animi mutationem sic narrarunt, ut in aliquot minoris momenti adjunctis varient. Hoc indicio intelligimus, anonymum Perusinum non hausisse ex Trium Sociorum Opusculo, sed rem narrasse, prout vel ex ipso S. Francisci ore, vel ex prioribus illius sociis, vel denique ex Assisiatibus, quibus credendum censuit, intellexerat. Verum ex iisdem fontibus etiam hauserunt Tres Socii, multaque certius ex ipso Francisco didicerunt, quo præ reliquis usi sunt familiarius. Bonaventura autem illorum omnium scripta habuit, & nonnullos præterea Sancti socios diligenter consuluit. Videamus ergo, quorum dicta, dum variant, hic præferenda sint. Parum interest, an Francisco in primo somnio domus paterna militaribus armis instructa visa fuerit, uti Celanensis & secundus biographus referunt; an palatium pari modo ornatum, ut habent Tres Socii, anonymus Perusinus & Bonaventura. Standum tamen potius pro palatio est, quia Tres Socii, etsi serius, quam Celanensis, scripserint, citius tamen ac familiarius, quam ille, Sanctum ipsum cognoverunt, iisdemque aliunde instructus anonymus Perusinus consonuit, & post accuratum examen consensit Bonaventura.
[102] [apud biographos] Iisdem de causis, utut taceant isti duo priores biographi, omnino admittenda est revelatio mox memorata, quæ Francisco plane excussit desiderium militandi, quod ex præcedenti somnio in eo excitatum vel magis accensum fuerat. Hæc addo, quia non satis certum apparet, an cogitationem sequendi militiam conceperit ex viso in somnis illo bellico apparatu, ut insinuat Bonaventura, cui etiam favet anonymus Perusinus; an vero ante illam visionem statuisset militare, uti habent Vita prima & secunda, consentiuntque Tres Socii antiquiores. Waddingus S. Bonaventuram secutus est; neque id mirandum, cum non videatur aliorum Opuscula integra habuisse. At mihi contrarium probabilius est: nam Celanensis, Auctor Vitæ secundæ Tresque Socii de præcedente proposito militandi conveniunt; Bonaventura vero & anonymus Perusinus id non negarunt, sed tantum omiserunt. Solus S. Bonaventura num. 9 tradidit, militaria arma in eodem somnio, ut dictum est, visa, Crucis Christi signaculo insignita apparuisse; quod verisimillime Assisii ex Sancti sociis didicit, quodque futuræ Francisci spirituali militiæ, quam illa visio portendebat, apprime congruit.
[103] Aliquid etiam dubitationis movet Waddingus, an Sanctus tunc Spoletum usque pervenerit, [non eodem modo relata.] ibique militandi animum deposuerit, quia Bonaventura solum dicit, illum usque ad proximam civitatem profectum fuisse. Dubium suum, simul ac scriptores conciliandi modum ibidem exponit his verbis: Iter aggressum, Spoletum pervenisse, referunt Tres Socii in ejus Legenda, & Pisanus, licet PROXIMAM CIVITATEM non præteriisse, dicat Bonaventura, cum Spoletum non sit prima ab Assisio civitas in via Flaminia, qua tendatur in Apuliam; alia forsan incessit via, nec ullam ante Spoletum ingressus est civitatem, ita ut verum asseruerit Bonaventura, hoc sensu proximam vocando… Communiter autem in hoc conspirant scriptores, ut in ipsa Spoleti urbe ab incepto itinere a Deo sit revocatus sequenti visione; nimirum, quam jam retulimus. Hisce addi potest, Spoletum forsitan a Bonaventura proximam civitatem hic dictam esse, non quod eo in itinere situ suo omnium proxima Assisio sit, sed quod Sancto proxima fuerit ad prima nocte quiescendum: cum enim illa civitas tantum viginti millia passuum aut paulo plus distet Assisio, commode illuc, ut erat eques, uno die potuit pertingere. Nulla itaque ratio suadet, ut istam juvenis Francisci mutationem alibi, quam Spoleti contigisse suspicemur.
[104] Inquirit etiam laudatus Annalista, quis videatur comes ille fuisse, [Quis fuerit comes, ad quem Sanctus voluit proficisci.] ad quem Franciscus in Apuliam se voluit conferre, existimatque, fuisse Gualterum Brennensem, seu a Brenna, qui seculo XIII ineunte pro Innocentio III Papa bellum in hodierno Neapolitano regno strenue gessit, ibidemque anno 1205 vulneratus captusque obiit. Hinc illa conjectura satis probabilis est, non tamen certa, maxime cum id temporis etiam alii comites in istis partibus militaverint. Certior est ejusdem Waddingi observatio, corrigentis aliquot recentiores, qui comitem, sub quo Sanctus voluit mereri, statuunt, proprio nomine fuisse Gentilem appellatum: quamvis enim ille apud Tres Socios comes gentilis dicatur, non videtur vocabulum gentilis ei magis proprium fuisse, quam vocabulum Liberalis apud S. Bonaventuram in Vita num. 9, ubi hic eumdem liberalem comitem dixit. Occurrit quidem in Muratorii Annalibus Italiæ ad annum 1200 comes aliquis Gentilis, ut apparet, dictus, in Sicilia, sed hunc in Apulia bellasse, non legi.
[105] Ab illo tempore, sive hæc anno 1205 vergente ad finem, [Corrigitur error anonymi Perusini.] sive anno 1206 contigerint, quod mihi hactenus ambiguum est, cœpit Franciscus meliora meditari, non tamen tam cito avulsus a mundanis fuit, quam insinuat anonymus Perusinus, qui reliquis omnibus contraria hic scripsit, quia duo Francisci itinera confudit. Nam post relatam visionem, qua Spoleti a militaribus studiis abstractus fuit, statim ille subjunxit: Mane autem facto, revertit, ut sibi fuerat (cælesti voce) imperatum, & iter faciens, cum Fulgineum devenisset, vendidit equum, cui insidebat, & vestimenta, quibus ad eundum in Apuliam se ornaverat, vilioribus se induens vestimentis &c. Subduntur hic eadem, quæ contigerunt post aliud Sancti iter Assisio Fulginium, in quo & equum suum & alia vendidit, uti suo loco dicemus; at multa hic præmittenda sunt, quæ utrique itineri intercessere. Tres Socii testantur, Franciscum festinanter lætumque Assisium rediisse, ut, quod cælesti voce jussus erat, divinæ voluntatis indicium exspectaret.
[106] [Sanctus in convivali pompa repletus divina dulcedine,] Reversus autem Assisium, ut iidem habent num. 7, non post multos dies quodam sero a sociis suis eligitur in dominum, ut secundum voluntatem suam faceret expensas. Fecit ergo tunc sumptuosam commestionem parari, sicut multociens fecerat. Verum Deus, qui Juvenem vocare jam cœperat, inter hæc ipsa vana oblectamenta animum ejus ad potiora allexit. Dum enim post epulas a convivalibus sociis velut dominus seu rex convivii cum cantu & pompa per civitatem ducitur, ecce subito (ita inquiunt Tres Socii) visitatur a Domino, tantaque dulcedine repletur cor ejus, quod nec loqui, nec moveri poterat, nihilque aliud sentire vel audire, nisi dulcedinem illam, valebat; quod ita ipsum alienaverat a sensu carnali (ut) sicut ipse postea dixit, si fuisset tunc totus frustatim incisus, non potuisset se de loco movere & c, stupentibus interim sodalibus, causamque tam insolitæ rei inquirentibus. Hæc quidem soli referunt Tres Socii, silentibus reliquis antiquis biographis & Bonaventura; sed illorum sufficit auctoritas, cum ipsummet S. Franciscum testem allegent.
[107] [totusque mutatus, precibus ac lacrymis] Porro ab illa hora (ita subdunt iidem Tres Socii num. 8) cœpit sibi vilescere, & illa contemnere, quæ prius habuerat in amore; non tamen plene, quia nondum erat penitus a sæculi vanitate solutus. Itaque hæc, quæ non post multos dies ab illius Assisium reditu acciderunt, præmittenda sunt iis, quæ alii laudati biographi de ejusdem insigni mutatione, velut mox a reditu facta, tradiderunt, & de quibus post Vitam primam sic ait auctor secundæ: Franciscus itaque jam a publicæ negotiationis tumultu se subtrahens, Euangelicus negotiator efficitur, & quasi bonas margaritas, donec unam pretiosam inveniat, quærit; dum ad videndum, quid Deo placentius inchoet, diversarum meditatio virtutum officinas ingreditur. Cumque sic in agrum Dominicum meditari secedit, thesaurum illic absconditum invenit & recondit, eumque, cum agro venditis omnibus, comparare proposuit. Jam novi propositi novum consiliarium quærit; Deum, quid agat, unicum consulit, nullique mortalium, quid intendat, exponit.
[108] [in loco solitario voluntatem Dei exquirit;] Solum tum quemdam sibi præ ceteris familiarem gaudii sui participem esse desiderans, quin potius occasionem, ut verbis aliquam lætitiam mentis exprimeret, quærens; ipsum ad loca secretiora sæpius evocabat; & quidem illi sub ænigmate loquens, sed omnino propositi sui secreta non reserans, magnum se pretiosumque thesaurum reperisse, dicebat. Congratulabatur sibi vir ille non modicum, lætanter cum ipso, quotiescumque vocabatur, egrediens, & de thesauro utcumque loquenti libentissime colloquens. Intrabat autem crebro Vir novo perfusus spiritu quandam criptam, socio deforis expectante, &, quid intus ageret, penitus ignorante: ibique cum lacrymis cælestem exorabat in abscondito Patrem, ut viam ipsius dirigens, suam ei plenius ostenderet voluntatem. Sic jugiter in oratione persistens & semetipsum graviter affligebat, &, donec divinitus, qualiter inchoandum, cognosceret, affectionum sibi invicem succedentium importunitas ipsum quiscere non sinebat. Alternabantur namque in illo gaudium præ gustati dulcedine spiritus, dolor gravissimus pro peccatis præteriti temporis, timor non modicus de futuris, fervensque desiderium super his, quæ conceperat, consummandis.
[109] Tandem miseratione divina plenius invocata, pro optato meruit exaudiri, [eaque cognita, mire exsultat,] cælicoque infallibiliter indicio, quid ageret, edoceri. Tantoque deinceps perfusus est gaudio, ut jam se continere non valens, quædam etiam nolens in publicum verbotenus depromeret, ire quidem in Apuliam recusaret, sed grandia se facturum in propriæ nationis terra promitteret. Mirantibus cunctis & sciscitantibus, an ducere vellet uxorem, sponsam se ducturum, respondit, plus sapientem, plus nobilem, plus omnibus, quas unquam viderint, amabilem & decoram. Hæc omnia aliis fere verbis legi possunt in Vita prima. Bonaventura num. 12 scribit, voluntatem Dei Sancto tunc manifestatam fuisse per apparitionem Christi velut cruci affixi. Nam, ut subditur, intellexit per hoc nempe Vir Dei, illud Euangelicum sibi dici: Si vis venire post me, abnega temetipsum, & tolle crucem tuam, & sequere me. Tres Socii istud Sancti de uxore ducenda tropicum dictum ab illo tum hic, tum antea prolatum scribunt, quando, ut supra dictum est, cum sodalium turma per civitatem incedens cælesti dulcedine perfusus hæsit. Ænigma autem ibidem sic exponunt: Ipse vero dixit hoc non a se, sed inspiratus a Deo; nam ipsa sponsa fuit vera religio, quam suscepit, ceteris nobilior, ditior & pulcrior paupertate.
[110] Iidem tres Socii num. 8 & 9 frequenti orationi addunt majorem Sancti eo tempore in pauperes & ecclesias liberalitatem. [& precibus largas eleëmosynas adjungit.] Nimirum qui antea in sumptus inutiles ac profanos multa prodigebat, conniventibus parentibus, tunc sumptibus non pepercit, ut indigentibus, magis quam antea, provideret. Quæ de orationibus in crypta fusis dicuntur, illi paulo serius reponunt. Supplentur ab illis etiam nonnulla alia, quæ integram Francisci conversionem præcesserunt, eaque omnino figenda videntur eo ordine, quo narrantur: neque enim est ratio, cur historiæ ordinem ab iis inversum fuisse, credamus. Quo tempore ea Juvenis de piæ vitæ genere assumendo deliberatio cœpta fuerit, nequit accurate assignari; verum integra conversio videtur sub finem anni 1206 contigisse, ideoque deliberatio etiam pro majori saltem parte ad eumdem annum referenda esse. Certe omnia, quæ ex Opusculo Trium Sociorum mox subjiciam, eodem anno 1206 evenisse, existimo.
[111] Primum est peregrinatio, quam ad veneranda sanctorum Apostolorum Petri & Pauli sepulcra suscepit. [Romæ in habitu mendici stipem petit:] Waddingus hanc post alia posuit, haud dubie secutus Marianum Florentinum in Chronico, cujus caput 2, § 5 allegavit in margine. Testantibus Tribus Sociis num. 10, voluit Franciscus experimentum capere, an posset inter mendicos publice stipem petere, & quo id laturus esset animo. Itaque cum devotionis causa Romam accessisset, cujusdam mendici vestes commodari sibi, ibidem secrete petiit, iisque indutus in gradibus ecclesiæ (S. Petri, ut præmiserant) cum aliis pauperibus eleëmosynam Gallice postulabat… Postea vero exuens dictos pannos (id est, vestes mendici) & proprios resumens, rediit Assisium. Bonaventura eadem nonnullis aliis etiam postponens, scribit, S. Franciscum uni ex eis, nimirum mendicis, magis egenti proprias largitum esse vestes; & diem illum in medio pauperum cum insolita spiritus jocunditate transegisse. Postremum non negant Tres Socii, qui, ut de largitione vestis cum S. Bonaventura concilientur, explicandi sunt de resumptis a S. Francisco vestibus propriis, non quas mendico dederat, sed quas præterea secum Assisio attulerat, & in suo habebat diversorio. De pia ejus munificentia in ecclesiam S. Petri lege auctores citatos.
[112] [leprosos osculatur & eis stipem largitur:] Aliam non minorem Sancti de semetipso victoriam subjungunt ibidem laudati Socii num. XI, a S. Bonaventura quoque memoratam num. XI, imo & a Thoma Celanensi in Vita prima num. 17, sed extra locum suum occasione similium factorum. Hinc & secundus biographus de eadem extra ordinem agens, Antea tamen, ait, hujusmodi (leprosos, de quibus ibi sermo fit) in tantum despexerat, quod non solum illos e vicino, sed & eorum domos e longinquo prospiciens, nares manibus obturare consueverat. At ubi sua eum Dominus gratia visitavit, adhuc in seculari habitu constituto quidam fortuito leprosus occurrit: quo cum solito more horreret aspecto, vim tamen sibimet faciens vicit seipsum, & constanter accedens, osculatus est illum. Ex hoc itaque ad sui contemptum ferventius ardescens, bella sibi ipsi continuo cepit ingerere, donec desuper ei daretur perfectam de se victoriam optinere *. Fecit igitur, sicut ipse postmodum de se testatus est, misericordiam cum leprosis, quos & videre non poterat, cum adhuc viveret in peccatis. Ita ille: Tres Socii addunt, Franciscum, dum leprosum vidit, ex equo, cui insidebat, descendisse, ut ei eleëmosynam daret, tuncque manum illius osculatum esse; deinde vero ad leprosorum domos accessisse, & omnibus, quos ibi reperit, stipem pariter cum manus osculo impertitum esse. Bonaventura credidit, Christum leprosi specie ei apparuisse, quia, ubi ille equum rursus ascenderat, leprosum amplius non vidit. Hoc non habent priores; at sanctus doctor id discere potuit ex aliis S. Francisci Sociis, quos consuluit.
[113] [insistit orationi, invito dæmone; imago Crucifixi illum alloquitur.] Ab hac secunda victoria Tres Socii transeunt ad ea, quæ de Francisci orationibus in crypta, relicto foris socio, ex aliis jam retuli. Addunt tentationem, qua dæmon novum Pugilem terrere & a felicibus cœptis avocare frustra conatus est. Tum num. 13 narrant allocutionem imaginis Crucifixi in ecclesia S. Damiani, per quam ille ad aliam plane vitam, quam ante vixerat, perductus fuit, aut ad dudum cœptam ad meliora conversionem perficiendam plurimum incitatus. Hoc factum etiam refert Bonaventura num. 15 & de loco consentit, nempe de ecclesia S. Damiani, in qua Deus per imaginem Crucifixi Franciscum allocutus est, jussitque domum suam reparare. Id unum inter illorum narrationem interest, quod hic scribat, easdem voces a sacra illa imagine ter fuisse editas, illi vero de unica vice meminerint. Celanensis & secundus biographus silent de allocutione; consentiunt tamen cum aliis, Sanctum multum laborasse ad prædictam S. Damiani ecclesiam reparandam; ita enim arbitrabatur, sibi per Crucifixi voces mandatum fuisse.
[Annotata]
* l. servitutis
* an cogitationes?
* adde opitulante
* obtinere
§ VI. Perfecta Francisci conversio, & certamina cum patre, cui tandem coram episcopo omnia bona, ipsaque vestimenta cedit.
[Ad reparandam S. Damiani ecclesiam pannos & equum vendit,] Sæpe laudati Tres Socii & S. Bonaventura relatæ Crucifixi allocutioni attribuunt, quod Franciscus continuo aliquot venales pannos e paterna domo acceperit, eosque equo impositos vexerit Fulginium, quod Umbriæ civitas est, vulgo Foligno appellata, & decem circiter milliaria Romana versus Spoletum Assisio dissita. Fulginii eosdem pannos & equum vendidit, confectamque ex illis pecuniam Assisium pedes retulit, ut supra dictam S. Damiani ecclesiam (quod sibi mandatum credebat) reparandam curaret. Thomas Celanensis in Vita prima num. 8 factum similiter narravit; sed cum nesciret, Crucifixi imaginem Francisco fuisse locutam, illum velut deliberantem, quid de illa pecunia ageret, ad ecclesiam S. Damiani perduxit, ibique eum ait ex conspecto ejusdem sacræ ædis misero statu, de eadem reparanda primum cogitasse. Aberrantem Thomam secutus est biographus secundus, cujus verba subjicio: Jam Vir divino munere confirmatus, pium mentis desiderium complere non distulit; sed facultate se temporis offerente, lætus exurgens, confidenter se Crucis signo munivit, assumptisque secum pannis venalibus pretiosis, ad vicinam, quæ Fulgineum dicitur, civitatem perrexit: quibus ibidem cum equo, cui insederat, venditis, onustus pecunia repedavit.
[115] Tum statim totus in opere Dei fervens, piis illam pauperum usibus, [& confectam ex eis pecuniam presbytero loci] piis aliarum necessitatum obsequiis mancipare disposuit. Jam tam graviter ipsa pecunia, cor a curis liberum esse procurans, offendit, quod & ejus, quam velut arenam reputabat, gravamen non sustinens, quantocius illam deponere festinavit. Sic ille biographus divinans scripsit, quod ignoraret, pecuniam illam non alia mente a Francisco corrasam fuisse, quam ut dicta ecclesia repararetur. Hinc subdit ibidem: Invenit itaque prope Assisium quamdam ecclesiam, olim in honore S. Damiani constructam, sed jam ruinæ præ nimia vetustate propinquam. Cujus ipse continuo (imo jam ante) necessitatem miseratus, reverenter introivit in illam. Ubi invento quodam paupere presbytero, primum illi reverentiam, manibus deosculatis, exhibuit; deinde pecuniam pro resarciendis ecclesiæ parietibus obtulit. Videns autem sacerdos Virum, quem paulo ante totum seculo deditum noverat, vehementer in facto ejus obstupuit; & ab eo sibi illudi existimans, pecuniam non recepit.
[116] Denique propositum suum plenius exponenti vix credens, [frustra offert; hoc Sancti factum calumniatur hæreticus,] ad ultimum, ut secum morari posset, instanter roganti concessit; pecuniam tamen metu parentum illius omnino recipere renuit; quam ut refutari, verus ille pecuniæ Contemptor aspexit, in quadam fenestra dejectam, velut pulverem, vilipendit. Priusquam cetera subjungo, pauca hic observemus. Hæc reliquis consona sunt. De eadem quoque re loquitur anonymus Perusinus, aitque, dictum presbyterum fuisse Petrum appellatum; sed prævium Sancti de reparanda ecclesia propositum ignoravit; de quo tamen dubitandum non est, cum ex eo intelligamus, cur ille pannos & equum vendiderit. Erasmus Alberus Brandeburgensis, ex illa hæreticorum classe, qui nihil antiquius habent, quam Sanctos Dei calumniari, Franciscum in hisce satis convictum peccati pronuntiat ex illa Salomonis sententia Proverbiorum cap. 28, ℣. 24: Qui subtrahit aliquid a patre suo, & a matre, & dicit, hoc non esse peccatum, particeps homicidæ est. Acerbitatem censuræ scriptoris heterodoxi non redarguit Henricus Sedulius in Apologetico, Franciscum hic, ut hominem, reum peccati agnoscens: at rectius Waddingus § 4 hanc etiam labem a sancto Patre removendam credidit. Fecit id tum ostendendo, non constare, pannos equumque, quos vendidit Franciscus, patris aut matris fuisse, potuisseque tunc habuisse Juvenem, viginti quatuor annorum, de quibus sine parentum injuria potuerit disponere; tum alio argumento, quod ejusdem verbis recitabo.
[117] [sed ab acerbæ ejusdem censura] Accepit (inquit Waddingus) a Christo sensibiliter & palam loquente præceptum, ut ecclesiam repararet; & licet alio tenderet præcipientis intentio, attamen de illa æde resarcienda injunctam sibi curam intellexit. Perquam optime novit, Christum impossibilia non jubere; intulitque non improbabiliter, ut divino obsequeretur mandato, sibi licere bonis se ingerere paternis, si propria non suppetebant, neque tunc mendicare fas esse, nec si ad stipem sedere liceret, adeo facile aut brevi colligi potuisse, quæ omnia necessaria erant, ut, quod accepit præceptum, exequi valeret. Qui ergo posset ruinosam reædificare ecclesiam, vel ejus imminenti ruinæ statim occurrere, qui sui juris nihil habebat? aut quomodo supremi Domini obtemperaret mandato, si paterni dominii jura omnino vellet illæsa? Non dubitavit, quod ipse idem, qui filiis Israël Ægyptiorum pretiosa supellectilia licite potuit concedere propter supremum & excellens in res humanas dominium, ei etiam, qui ex privilegio hæredis quasi paternorum honorum dominus esse existimabatur, authoritatem possit tribuere, ut ex bonis paternis Deo jubenti valeat ministerium præbere.
[118] [recte vindicat Waddingus.] DEI, inquit divus Thomas, sunt omnia, et cui voluerit, tribuet illa; quare etiam, si velit, in sua non accipiat obsequia? Qui ergo ad Dei ministerium, ad divinum delubrum patulo ipsius Dei imperio reparandum aliquid accepit, quod patris videbatur, non secundum illud Salomonis edictum particeps est homicidæ, præsertim cum aliunde & ex multiplici ancipitique illius loci sensu, tanti sceleris communionem aut pœnam possit Franciscus evadere. Plura ibi legi possunt; mihi dubium non est, quin Franciscus id sibi licitum putaverit, sive quod præcipienti Christo crediderit sic obtemperandum esse, sive quod non paterna, sed sui proprii juris usurpaverit. Primum mihi verisimilius apparet propter ea, quæ a furibundo patre in illum mox gesta videbimus; nec tamen his alterum improbabile fit, ut ostendit Waddingus. Sane S. Bonaventuræ hoc Francisci factum non modo non reprehensibile, sed laudabile visum fuit in Vita num. 16, ubi propterea ab illo felix mercator appellatur. Nunc historiam prosequamur.
[119] Mansit igitur S. Franciscus apud pauperculum presbyterum in suburbana ecclesia S. Damiani, ut jejuniis precibusque tranquillius vacaret. Interea pater, [Apud prædictum presbyterum latitans a patre frustra quævitur:] de absentia Filii sollicitus, tandem intellexit, ubi ille moraretur. Quæ inde secuta sunt, eodem fere modo referunt biographi: quare secundum audiamus, cum reliqui suis locis in Vitis edendis consuli possint. Sic ille habet: Igitur pater illius, quidnam de ipso factum esset, ignorans, quam plurimum sollicitus esse non destitit, donec ei tandem post longam inquisitionem innotuit, qualiter in loco præfato Filius ejus misere vivendo delituit. Turbatus itaque non mediocriter ad subitum rei eventum, convocatis amicis & notis, sine mora cucurrit ad locum. Sed novo Christi Militi adventum minasque persequentium audienti, iræ locum dare complacuit; & ne videretur a patre, cuidam caveæ, quam ad hoc ante præviderat, se immisit. In hac ergo quasi per mensem integrum latenti ab uno solo, forsitan locum scienti, clandestinum impendebatur obsequium: & inde raro vix aliqua necessitate compulsus egrediens, divinam illic clementiam in jejuniis & fletu non desiit implorare, ut a persequentium manibus ipsum dignaretur eripere.
[120] Hæc omnia etiam habent Thomas Celanensis in Vita prima, [sed non satis constat de prodigio parietis] & Tres Socii in Appendice. Solus Bonaventura pro mense, quem alii integrum latitanti tribuunt, dixit diebus aliquibus. At verisimile non est, Bonaventuram sic loquendo voluisse dissentire ab aliis, qui Sanctum noverant, fuerantque illius discipuli & Socii. Hinc etiam Waddingus easdem latebras per mensem integrum extendit. Verum idem Annalista ibidem num. 25 relatis addit miraculum, quod quo teste asserat, ignoro. Agens enim ibi de audito adventu patris, ita pergit: At ipse (S. Franciscus) quia novus erat Christi athleta … prope ecclesiam in sacerdotis cubiculo se abscondit; supervenientis vero repente patris furiam declinare haud commode valens, ut ad ostium paternas minas audivit, ad portæ lævam muro, qua potuit collectione membrorum, adhæsit, qui ultro suos sinus aperiens, timidum Tyronem in se recepit, ita ut duriorem invenerit patrem, quam parietem, murusque hominem vicerit humanitate. Adhuc extat hæc muri concavitas in monasterio S. Damiani reverenter observata, cui ego, quo potui affectu & reverentia, memet immersi.
[121] Allegantur in margine Legenda Trium Sociorum & Antoninus. [ipsum sinu suo excipientis,] Hinc Chalippus Waddingi asserta adoptans, dixit, miraculum hoc a Tribus scriptoribus synchronis, nimirum a Tribus illis Sociis affirmari. At ego, qui horum Legendam editurus sum, nihilo magis in hac, quam in S. Antonino prodigium istud parietis sese aperientis invenio. Par est silentium in S. Bonaventura & in Vita prima; par etiam in Ms. Perusino, & apud alios antiquos, quos legi. Quam ob rem suspicari licet, Waddingum idem prodigium accepisse a recentiori aliquo, apud quem prædicta Legenda & S. Antoninus laudabantur pro facto abscondentis se Francisci, non pro miraculo in pariete, quod forte originem suam debet levibus conjecturis, ex veneratione loci, ubi Sanctus latuit, petitis. Nam hujusmodi conjecturæ, ubi ex nimia credulitate semel admissæ fuere, paulatim transeunt in traditiones populares. Ceterum quod ille Sancti latebrarum locus postea fuerit in veneratione habitus, ac modo pars monasterii S. Damiani, non est, cur ambigamus.
[122] [In publicum prodiens pessime excipitur & a patre] Itaque dum Franciscus apud S. Damiani ecclesiam in presbyteri cavea, ut dictum est, perpetuis precibus ad divinum auxilium implorandum instaret, infusa est proinde (ut post verba num. 119 recitata pergit biographus secundus) in tenebris exoranti mira quædam & inexperta lætitia, ex qua subito in tantam mentis animatur constantiam, ut non solum, persecutoribus spretis, in publicum prodeat, verum etiam, quia segniter latuerit, torporis & ignaviæ se graviter arguat. Videntes itaque noti ejus Virum a statu pristino penitus alteratum, macieque & squalore confectum, non id supernæ gratiæ, sed dementiæ potius imputabant; & eidem miserabiliter insultantes, luto eum & lapidibus impetebant. Sed Vir Dei nulla fractus injuria, velut aure surda, transibat, & gratias illi, a quo desuper confortabatur, agebat. Tandem rumor auribus patris insonuit, suum Filium taliter comparuisse: qui non paterno, sed ferali modo festinus accurrens, cepit in illum plurs ceteris omnibus insanire.
[123] [domestico carceri includitur, & a matre dimissus redit ad presbyterum,] Domi namque satis inhoneste pertractum, putans ab incepto per adversa reflectere, primo quidem contumeliis verberibusque crudeliter afficit; sed deinde vinculatum in carcerem, omni miseratione subtracta, detrudit. Quanto autem in Christi Militem tribulationis pressura desævit, tanto amplius validum reddit & firmum; nec valet a statu rectitudinis per adversa deflecti, cui est Dominus in tribulatione refugium. Accidit autem quadam die, patrem ejus a domo causa rei familiaris abscedere; cum mater illius, factum mariti non approbans, blandis Filium allocuta est sermonibus: sic illum a suo attemptabat proposito revocare. Quod cum se non posse conspiceret, materna pietate commota, latenter vincula rupit, Filioque soluto, liberum abire permisit. At ille, veluti jam in temptatione probatus, solito securior est effectus, & gratias omnipotenti Domino referens, in magna animi libertate ad locum, in quo prius fecerat *, est reversus.
[124] [a patre denuo conuentus pecuniam ei cedit.] Quod factum est *, ut domum rediens pater agnovit, iratus uxorem contumeliis lacessivit: Nec adhuc cessans, animo post Filium effrenato cucurrit. Nitebatur enim, ut eum saltem ab illius terræ confinio penitus elongaret, si illum a suo proposito flectere non valeret. Cujus adventui se Filius liber & intrepidus offerens, jam patris furiæ non cedebat, ut antea fecerat; sed adhuc majora pati pro Christo gratanter se velle, clamabat. Videns igitur pater inflexibilem ejus constantiam, demum ad pecuniam convertitur extorquendam. Qua, ubi Vir sanctus illam projecerat, inventa pariter & sublata, jam erga Filium mitius agere cœpit; quia avaritiæ sitis paulisper extincta furorem simul animi temperavit. Verumtamen his non contentus durus pater Filium suum etiam apud episcopum Assisiensem accusavit, instititque, ut adigeretur coram ipso reliquam, quam habebat, pecuniam reddere, omnibusque facultatibus & juri, quod in illas habere poterat, illi cedere, uti mox ejusdem biographi verbis referemus, cui etjam consentiunt Thomas Celanensis & S. Bonaventura.
[125] [Expenditur quædam difficultas] Sed tres Socii inserunt aliquid a reliquis prætermissum, nec de modo, quo pater pecuniam recepit, videntur convenire cum illis, nisi commoda explicatione concilientur. Tres, inquam, Socii de illo patris cum Francisco in ecclesia S. Damiani congressu, in quo destinatam ad ejusdem ecclesiæ reparationem pecuniam recepit, altum silent. Hujus silentii ratio ea potest allegari, quod congressum illum & in eo gesta jam satis ab aliis exposita scirent; sed iidem aiunt, patrem post emissum e carcere Filium accessisse ad consules civitatis, petiisseque, ut pecuniam, quam a spoliata domo asportaverat, (Filius) facerent sibi reddi. Subdunt, Franciscum a consulibus, ut coram se compareret, citatum, se excusasse, ne veniret; & excusatione admissa, patrem eadem de causa adiisse ad episcopum, & quod postulabat, impetrasse. Utramque patris actionem Waddingus receptæ in ecclesia S. Damiani pecuniæ recte postposuit; sed qua ergo ratione pater a consulibus petiit, ut pecuniam, quam a spoliata domo asportaverat (Filius) facerent sibi reddi; quomodo id etiam postulavit ab episcopo, hicque apud eosdem Socios legitur tunc Francisco dixisse: Si vis Deo servire, redde illi (nimirum patri) quam pecuniam habes, quæ quoniam forte est de injuste acquisitis, non vult Deus, ut eroges eam in opus ecclesiæ, propter peccata patris tui, cujus furor mitigabitur, ea recepta.
[126] Similis est difficultas ex aliis biographis, qui unanimi consensu tradunt, [ex biographorum relationibus orta,] Sanctum post redditam in prædicta ecclesia pecuniam a patre suo, non quidem apud consules, sed apud episcopum, eadem tamen de causa in jus vocatum fuisse. Ego hæc omnia sic explicanda existimo. Franciscus patri repetenti pecuniam, quam ex venditis collegerat, restituit in ecclesia S. Damiani, retenta reliqua, quam vel e proprio peculio, ipsius olim usibus concesso, vel aliter accepto a matre, quando, patre peregre profecto, ab illa dimissus e carcere est; neque enim verisimile est, matrem, quæ misericordia mota illum solvit, abeunti non prospexisse, unde vitam suam utcumque sustentaret. At vero furibundus pater hanc quoque illi invidens, ac forte etiam plura per illum ablata suspicans, aut credi volens, primo eum ad consules, deinde ad episcopum citavit, ut quidquid haberet, redderet, & juri hereditario renunciaret. Pecuniam autem, quam pater tunc exigebat, saltem aliquo titulo fuisse Francisci, ex eo colligere licet, quod episcopus, ut hunc ad illam cedendam induceret, non monuerit de restitutione facienda ex justitia, sed ex religione, nempe quod pecunia illa, etsi etiam a parentibus acceptam juste possideret, forte tamen parta esset ex injusta patris mercatura.
[127] Juverit episcopi verba ex Trium Sociorum Appendice repetiisse. [qui mutuo conciliantur.] Sic ille Sanctum allocutus ibi legitur: Si tu vis Deo servire, redde illi (patri) quam pecuniam habes, quæ quoniam forte est de injuste acquisitis, non vult Deus, ut eroges eam in opus ecclesiæ, propter peccata patris tui. Neque urget illum lege justitiæ, sed fiducia in Deum ad cedendum hortatur, subdens: Habeas ergo, Fili, fiduciam in Domino, & viriliter age, nolique timere; quia ipse erit adjutor tuus, & pro ecclesiæ opere (id est, pro ecclesia S. Damiani restauranda) abundanter tibi necessaria ministrabit. Non hæc sunt verba episcopi debitam pecuniæ restitutionem Francisco imperantis, sed ad suam ex amore Dei cedendam animantis. Neque obstat, quod ibidem præmiserint Tres Socii, patrem accurrisse ad consules civitatis, ut pecuniam, quam a spoliata domo asportaverat (Filius) facerent sibi reddi; non enim ibi probant dicta patris, sed solum referunt. Conciliatis hoc modo omnibus biographis, secundi verba recitare pergamus.
[128] [Coram episcopo omnia, quæ habet,] De rebus apud episcopum Assisiensem hac in lite gestis ita ille prosequitur: Post hæc (scilicet post receptam pecuniam in ecclesia S. Damiani) illum ad episcopum loci perduxit (Filium pater) ut & cuncta coram illo, quæ habuit, redderet, omnesque facultates suas in ipsius manibus resignaret. At ille promtus & hylaris ad hoc ipsum, prius etiam, quam postularetur, se offerens, omnia, quæ habuit, indumenta, nec femoralibus quidem retentis, deponens, ea patri restituit, sicque omnino nudus coram omnibus remanens in mundo se exulem designavit. Episcopus vero tantum Viri fervorem ammirans, nequaquam hæc sine nutu divino fieri posse, cognovit. Et ex tunc illi paternæ caritatis affectu paratus assistere, intra brachia sua collectum pallio, quo induebatur, obtexit. Jam se Vir Dei nudus in cruce Nudato conformat, jam perfecte consilium de omnibus renuntiandis impleverat, quem a divino contuitu jam nil terrenum, nisi solus carnis paries, separabat. Tres Socii addunt, etiam pecuniam, quam pater repetebat, a Sancto super vestimenta positam fuisse, consentitque fere anonymus Perusinus mox laudandus. De qua pecunia hoc intelligi possit, supra exposui.
[129] [patri libens gaudensque cedit,] Verum alia ex relatis exsurgit dubitatio, quam ab aliis non satis discussam legi. Consentiunt omnes antiqui Vitæ scriptores, S. Franciscum omnia vestimenta sua atque etiam femoralia coram episcopo deposuisse, & patri reddidisse. Primus num. 15 ait: Continuo depositis & projectis vestimentis, restituit ea patri, insuper etiam nec femoralia retinens, totus coram omnibus denudatur. Secundi verba jam dedi. Anonymus Perusinus sic habet: Coram episcopo Assisino pecuniam ipsam & vestimenta, quibus tegebatur, nudus sub pelle (id est, pallio) dicti episcopi, qui ipsum amplexatus est nudum, remanens patri alacriter resignavit. S. Bonaventura num. 19 & sequenti: Continuo depositis omnibus vestimentis, restituit patri. Inventus est autem tunc Vir Dei cilicium habere ad carnem sub vestibus delicatis. Insuper ex admirando fervore spiritu ebrius, rejectis etiam femoralibus, totus coram omnibus denudatur &c. Supersunt audiendi Tres Socii, qui cum rei gestæ & tempore & loco præ reliquis fuere propinqui, de eadem penitius instrui potuerunt.
[130] [etiam vestes & femoraliæ,] Illam num. 20 hoc modo exposuerunt. Post verba episcopi, Sanctum ad cedendam patri suo pecuniam adhortantis, quæ num. 127 dedi, Surrexit, inquiunt, Vir Dei lætus & confortatus in verbis episcopi, & coram ipso portans pecuniam, ait illi: Domine, non tantum pecuniam, quæ est de rebus suis (nempe patris) volo ei reddere gaudenti animo, sed etiam vestimenta. Et intrans cameram episcopi, exuit omnia vestimenta de suis rebus (id est, de rebus patris, sive quæ a patre acceperat) & ponens pecuniam super ipsa coram episcopo & patre, aliisque astantibus, nudus foras exivit, & dixit: Audite omnes & intelligite: Usque modo Petrum Barnardonis vocavi Patrem meum; sed quia Deo servire proposui, reddo illi pecuniam, pro qua erat turbatus, & omnia vestimenta, quæ de suis rebus habui, volens amodo dicere: Pater noster, qui es in coelis; non: Pater Petre Barnardonis. Inventus est autem Vir Dei tunc cilicium habere ad carnem sub vestibus coloratis. Consentiunt denique prædictis biographis, Sanctum sic denudatum in brachia ab episcopo, illius fervorem admirante, susceptum & sub pallio retentum fuisse.
[131] Porro hoc S. Francisci, ut multa alia gesta, [Credunt aliqui, Sanctum tunc nullo velamine] calumniati sunt hæretici, quibus respondit Waddingus num. 19 & sequentibus, multis probare nisus, Sanctum ex singulari instinctu divino id egisse. Nec ego dubito, quin divina peculiaris gratia illum ad hæc impulerit; sed quod ille quasi certum admittit, fuisse scilicet Franciscum tunc omni prorsus corporis velamento exutum, mihi ne satis quidem probabile apparet ex relatis. Trium Sociorum narratio, uti reliquis explicatior est, ita etiam verisimilior debet videri. In hac de Sancto dicitur: Intrans cameram episcopi, exuit omnia vestimenta de suis (patris) rebus. Quorsum hoc, nisi ut honestius solus se exueret? vel quorsum hæc cautio, si illico post indecore nudus voluisset coram eodem episcopo & adstantibus apparere? Rediit revera ad eos paulo post, sed inventus est … tunc cilicium habere ad carnem sub vestibus coloratis, ut ibidem legitur, consentitque S. Bonaventura. Non erat ergo sic plane nudus, quin saltem cilicio texerit, quæ legenda alioquin suadet honestas. Neque audiendi sunt Jacobus de Voragine & Petrus de Natalibus, qui contra antiquorum dicta, atque ipso etiam Waddingo improbante, cilicii indumentum cessioni vestium postposuerunt quasi Franciscus cilicio se primum contexisset, postquam jam comparuerat nudus.
[132] Non satis etiam certum apparet, an, sicut constat, [usum esse; sed hoc non evincitur ex biographis,] eum sub vestibus delicatis gestasse cilicium, ita sub femoralibus, quæ exuit, non habuerit subligaculum aliquod rudius. Dubitandi ratio est, quod S. Bonaventura expresse dicat, datum illi ab episcopo esse vile agricolæ mantellum ad membra corporis contegenda, sed de datis femoralibus, quod utique magis exegisset honestas, non meminerit. At enim, inquies, si Sanctus subligaculum sibi & cilicium servaverit, qua ratione tunc omnia patri restituit, totusque coram omnibus nudus vel nudatus comparuit? Ad primum respondeo, apud Tres Socios non frustra tertio adhiberi voces de rebus suis, paternis scilicet, uti manifestum ex sensu est. Jussus enim ab episcopo Franciscus pecuniam reddere, respondit: Domine, non tantum pecuniam, quæ est DE REBUS SUIS, volo ei tradere… sed etiam vestimenta. Et intrans cameram episcopi, exuit omnia vestimenta DE REBUS SUIS, scilicet, ut supra, paternis. Demum ea omnia ad episcopum afferens, dixisse legitur: Reddo illi (patri) pecuniam, pro qua erat turbatus, & omnia vestimenta, quæ DE SUIS REBUS habui. Non gratis, inquam, videntur hic eædem illæ voces tertio additæ, sed studiose, ut daretur intelligi, pauca ac vilia, quæ honestatis gratia servaverat, non fuisse e rebus paternis comparata, sed aliunde accepta, forte a presbytero S. Damiani, apud quem hospitabatur.
[133] Hinc fluit responsio ad quæsitum alterum. Etenim dum apud Thomam Celanensem sanctumque Bonaventuram dicitur: [ex quibus constat, saltem cilicio fuisse tectum] Totus coram omnibus denudatur, exponendi illi sunt modo mox dicto, nempe de nudato vestimentis omnibus, etiam femoralibus, in quæ iniquas pater jus aliquod potuisset sibi arrogare. Certe nec Bonaventura, nec Tres Socii asserunt, Franciscum etiam exuisse cilicium, quod habere ad carnem tunc visus est. Vere autem & totus denudatus & nudus fuisse dici potest, qui rebus omnibus paternis, etiam quibus induebatur, exutus erat; neque aliud corporis velamen retinuerat, quam aliunde acceptum cilicium, ac forte etiam subligaculum, ut indecore nudus compareret. Quapropter cum ista biographorum asserta commode sic exponi possint, imo debere videantur, cur sine ulla necessitate, sine convincente antiquorum testimonio, factum sancto Juveni attribuamus, quod minime imitandum est, & pro quo excusando probandoque necesse sit ad singularem instinctum divinum recurrere.
[134] [quique hoc factum merito laudarunt.] Nudationem Francisci dato sensu intellectam merito laudant omnes biographi, in eaque divinum consilium & mysterium agnoseunt. De illa primus dicit: Ecce jam nudus cum nudo luctatur, & depositis omnibus, quæ sunt mundi, solius divinæ justitiæ memoratur. Studet jam sic propriam contemnere vitam, omnem pro illa sollicitudinem deponendo, ut sibi pauperi par esset in obsessa via, & solus carnis paries ipsum a divina visione interim separaret. De hac S. Bonaventura, postquam dixerat, vile pallium ab episcopo donatum ei fuisse, ex quo operimentum sibi formaverat crucifixi hominis & seminudi, exclamat: Sic igitur Servus Altissimi nudus (honeste tamen, ut patet, opertus) relictus est, ut nudum sequeretur Christum dominum, quem amabat. Hanc denique laudant & alii biographi, quorum nullus tamen innuit, in ea quidquam mirandum magis, quam imitandum fuisse, aut episcopo, aliisve adstantibus aliquid pudoris incussum. Quare omnino existimo, S. Franciscum, ut iniquo patri etiam ultra, quam ille exspectaverat, indulgeret, omnia quidem vestimenta ab eodem accepta deposuisse, sed non omnia alia, ut de cilicio clare asserunt Tres Socii.
[135] [Abeunte cum vestibus patre, episcopus Sancto vile pallium donat.] Porro, ut intermissam narrationem de gestis apud episcopum Assisiatem absolvamus, durus pater hisce omnibus nihilo mitior factus, in suo perstitit consilio. Postquam enim jam omnia cesserat, ut dictum est, sanctus Filius, Surgens ergo, addunt Tres laudati Socii, pater ejus, nimio dolore & furore succensus, accepit denarios & omnia vestimenta. Quæ dum portaret ad domum, illi, qui ad hoc spectaculum fuerant, indignati sunt contra eum, quia de vestimentis Filio reliquerat nihil, ut * super Franciscum vera pietate commoti, cœperunt fortiter lacrymari. Episcopus autem animum Viri Dei diligenter attendens, atque fervorem & constantiam ejus vehementer admirans, ipsum inter brachia sua recollegit, operiens eum cum pallio suo. De hoc facto episcopi meminerunt etiam Thomas Celanensis & S. Bonaventura, qui addit, episcopum præterea mandasse suis, ut ad tegendum illum aliquid afferrent. Tunc oblatus est … ei (ut subjicit) mantellus pauper & vilis cujusdam agricolæ, servientis episcopo; quem ipse gratanter suscipiens, cum cœmento, quod sibi occurrit, ad modum crucis manu propria consignavit, operimentum formans ex eo crucifixi hominis & pauperis seminudi. Cum alia vestimenta Francisco episcopus, quem biographi ex illo tempore ei maxime favisse testantur, nulla dedisse legatur, verisimile est, Franciscum alia respuisse, ac mox inde recessisse, permittente episcopo, ne divino censilio, quod in illo agnoscebat, obsisteret.
[Annotata]
* fuerat
* abundat est
* l. &
§ VII. Chronotaxis conversionis, abdicationis omnium rerum coram episcopo, ac mutati postea habitus, congregationis primorum sociorum, & Ordinis ab Innocentio III approbati.
[Omnium rerum abdicatio non est necessario figenda anno 1206,] Post prædicta S. Francisci gesta coram episcopo Waddingus inquirit in tempus, quo illa peracta sunt, relatisque aliquot opinionibus recentiorum, quorum aliqui a vera chronotaxi certe aberrarunt, ipse cum S. Antonino allisque recentioribus conversionem illius figit anno 1206, atque ita rationcinatur. Cum enim vigesimo anno a mundi contemptu communiter referatur vita defunctus, obieritque anno MCCXXVI (addamus die IV, seu nostro loquendi modo die III Octobris) consequens videtur, ut conversus dicatur anno Christi MCCVI, & XXV suæ ætatis, sub quo ad meliorem frugem redactum, communiter dicunt historici. Nos vero jam supra statuimus, natum fuisse anno MCLXXXII. Subductis ergo calculis, exacte numerabitur ejus conversionis annus millesimus ducentesimus sextus, saltem inchoatus. Hoc ratiocinium, quod infra firmabitur, non adeo stringit, quin ad unum æræ Christianæ annum possit aberrare. De anno ac mense emortualibus nullum plane est dubium: nam ex omnium antiquorum consensu constat, S. Franciscum anno 1226, die IV, seu III Octobris obiisse. Quare, si vigesimo conversionis suæ anno mortuus sit, nequit conversio ejus figi ante dictum diem Octobris anni 1206, figi tamen etiam poterit ante Octobrem anni 1207.
[137] Annus natalis, qui minus certus est, minus etiam urget. [sed figi etiam potest anno 1207: expenduntur] Ponamus enim, S. Franciscum certo natum esse anno 1182, sed sub finem vel etiam medium, ut annum ætatis suæ vigesimum quintum ante conversionem suam fere explevisset, conversio illius rursus incidet in eumdem annum 1207. Porro loquendi modi, quibus antiqui biographi in designando ejusdem conversionis tempore usi fuere, difficultatem non satis dilucidant. Celanensis num. 2 scribit, Franciscum ante illam fere usque ad vigesimum quintum annum ætatis suæ tempus perdidisse. Hæc autem verba duplicem sensum patiuntur. In primo, qui magis obvius est, dicendus est Sanctus, fere expletis viginti quatuor suæ vitæ annis, at nondum inchoato vigesimo quinto, conversus fuisse. In secundo autem, qui minus accuratus est, subaudienda erit vocula completum, dicendusque ille ante conversionem tempus suum perdidisse fere usque ad completum vigesimum quintum annum ætatis suæ.
[138] Idem num. 109 ait, Sanctum obiisse, quando conversionis suæ tempus jam erat viginti annorum spatio consummatum; [dicta biographorum de tempore conversionis illius,] sive, ut præmiserat num. 88, expletis ab ea viginti annis: simili modo in Vita secunda de tempore mortis illius dicitur: jam viginti annorum spatium erat elapsum, ex quo primum … consiliis Euangelicæ perfectionis adhæserat. De eodem tempore apud Tres Socios num. 68 legitur: Post viginti annos, ex quo perfectissime Christo adhæsit, Apostolorum vitam & vestigia sequens. Consonat & anonymus Perusinus, mortuum scribens, viginti … annis expletis, postquam … Euangelicæ perfectioni adhæsit. Qui hæc sola legerit, non dubitabit dicere, inter Francisci conversionem obitumque annos viginti plenos intercessisse, ac proinde illum non anno vigesimo, sed vigesimo primo conversionis suæ ex hac mortali vita migrasse. Hoc autem posito, poterit eadem conversio etiam anno 1205 contigisse. Verum aliter statuendum est tum ex ipso Celanensi, qui num. 119 Sancti obitum vigesimo conversionis suæ anno affixit; tum ex S. Bonaventura, qui, cum prædictas Vitas omnes aut certe earumdem præcipuas legisset, ac novum insuper examen, consultis, qui supererant, præcipuis S. Francisci sociis, instituisset, in Vita num. 208, ipsius mortem anno… a sua conversione vigesimo illigavit, ita priorum dicta exponens aut corrigens; hujusque auctoritate standum puto.
[139] [quæriturque, a quo facto illud orsus sit Celanensis,] Itaque annis novemdecim completis, sive viginti incompletis ab anno Christianæ Æræ 1226, die IV Octobris abductis, ad annum 1206 vel 1207 veniemus pro ratione tempestatis anni, in quam conversio inciderit. Adhæc inquirendum est, a quo facto Celanensis conversionem S. Francisci ordiatur, seu unde annos conversionis enumerare incipiat. Num. 2 de annis eidem conversioni præviis ita loquitur, ut dictum est: Fere usque ad vigesimum quintum annum ætatis suæ tempus suum miserabiliter perdidit. Hoc tempus conversioni sine dubio præmittit. Deinde num. 3 refert morbum illius, eoque animum ejus mutatum dicit, sed non plene tamen ac vere, ut subdit num. 4; quia scilicet paulo post militatum in Apuliam ire voluit; ita ut nec ab hoc morbo initium conversionis fixisse Celanensis credendus sit. Tum num. 6 quasi plenam ejusdem conversionem narrat, dum ait, illum ex itinere versus Apuliam cœpto reducem secessisse a seculari tumultu, frequenter orasse in crypta, arsisse intus amore divino, aliaque refert, plenam conversionem innuentia.
[140] [& ex his ostenditur, conversionem] Ab hoc igitur tempore numerasse potuit annos conversionis Francisci, qui meliora tunc vere aggressus fuerat, licet de vivendi norma etiam hæreret ambiguus. Potuit tamen ordiri quoque ab eo, quod ait num. 7: Ostentum est ei, quid ipsum agere oporteret; potuit denique a reditu e civitate Fulginii, unde post venditos ibi pannos equumque reuersus Assisium, apud pauperculum presbyterum ecclesiæ S. Damiani moratus fuit, seu latuit, ac nihil deinde cum mundo voluit habere commune, ut narrat Celanensis num. 8. Postremum hoc mihi verisimilius apparet; quidquid tamen ex illis sit verius, certe non existimo, primum illum biographum annos conversionis Francisci a depositis coram episcopo vestibus inchoasse, cum ab eo tempore, quo apud laudatum ecclesiæ S. Damiani presbyterum latuit, precibus, jejuniis, vigiliis, ceterisque corporis afflictationibus insistens, nihil plane defuerit, quod ad plenam conversionem possit requiri.
[141] Itaque cum S. Franciscus ex communi sententia annum ætatis suæ quadragesimum quintum, conversionis vero vigesimum egerit, quando anno 1126 die IV seu III Octobris obiit, contigit illa anno ætatis ipsius vigesimo quinto, cumque eadem saltem aliquot mensibus ante bonorum coram episcopo abdicantionem cœperit, [figendam esse anno 1206, abdicationem bonorum anno sequenti;] figenda est anno 1206 vergente ad finem, sive annis fere viginti ante mortem. Pro eodem anno stat etiam gravissima auctoritas Alberti, Stadensis abbatis, qui in Chronico ait: Anno Domini MCCVI beatus Franciscus a seculi vanitatibus se convertit. Cessio vero bonorum omnium, coram Assisiensi episcopo facta, spectat ad annum 1207, ac verisimillime ad hujus mensem Aprilem, ut mihi quidem indicare videtur anonymus noster Perusinus, qui post præfationem sic orsus est: Postquam impleti sunt anni ab Incarnatione Domini MCCVII mense Aprilis, XVI Kalendas Maii, videns populum suum Dominus, quem unigeniti sui Filii sanguine redemerat pretioso, mandatorum ejus oblitum, beneficiisque ingratum, cuilibet * digno morte, multo tempore misertus fuerat, adhuc tamen nolens mortem peccatoris, sed ut convertatur & vivat, sua benignissima misericordia motus voluit operarios mittere in messem suam, & illuminavit virum, qui erat in civitate Assisio, nomine Franciscum, mercatoremque officio &c.
[142] His verbis, quibus certe nequeunt præcedentia S. Francisci gesta indicari, [ut ostenditur ex anonymo Perusino] anonymus omnino dicendus est designasse cessionem bonorum, per quam sanctus Institutor velut primum lapidem Ordinis Minorum posuit, solidumque fundamentum jecit. Quod ad annum pertinet, non potest hic alius ab illo designatus esse, quam æræ Christianæ millesimus ducentesimus septimus, licet dicatur: Postquam impleti sunt anni ab Incarnatione Domini MCCVII. Vel enim accurate loquens secutus est computum Dionysianum, annosque ab Incarnatione Domini numeravit, & hoc modo die XVI Aprilis anni 1207 nostræ æræ Christianæ vulgaris, quæ a Kalendis Januariis incipit, revera jam erant impleti anni mille ducenti & septem; cum anni Incarnationis incipiant a die XXV Martii, annumque nostrum vulgarem uno fere anno præveniant: vel minus accurate locutus est idem anonymus, eaque phrasi dicere voluit, jam tantum temporis ab Incarnatione Domini tunc impletum fuisse, ut jam numeraretur more vulgari annus 1207. Hoc indubitatum est, abdicationem bonorum non posse in annum nostrum vulgarem 1208 differri; nec aliunde verisimilo est, anonymum illum, qui & mensem & diem studiose annotavit, errasse in anno.
[143] Optime vero cum hac epocha congruunt, quæ Majores mei ad XXIII Aprilis dederunt de B. Ægidio, [collato cum altero Ms. Perusino, Vitæ B. Ægidii] qui biennio post inter primos S. Francisco se adjunxit. Quippe in Commentario prævio num. 2 ibidem allegantur hæc verba: In eadem sacristia (Fratrum Minorum Perusii) servatur liber Ms. in membrana, satis antiquus, catenulis ferreis clausus, in quo descripta sunt Vita, collationes & miracula B. Fr. Ægidii lingua Latina satis rudi, ubi sub finem ista habentur: “Anno Domini MCCIX venerabilis pater Fr. Ægidius associatus est S. Francisco & factus est Frater Minor: & MCCLXII tempore Domini Papæ Urbani, X Kal. Maii migravit ad cælum: unde vixit in Religione Fratrum Minorum LIII annis.” Hæc de tempore, quo Ægidius se S. Francisco sociavit, accurata videntur. Ad eumdem annum MCCIX accessum illum retulit Waddingus, addiditque diem S. Georgio sacrum, qui est XXIII mensis Aprilis. De hoc die consentit Vita ejusdem B. Ægidii apud nos edita, quæ num. 2 sic habet: Hinc post dies octo (a conversione Bernardi & Petri, primorum sociorum S. Francisci) accidit, quod, cum supradictus Ægidius quodam sero esset in domo sua, parentes ejus narrare cœperunt, quod F. Bernardus & F. Petrus fecerant: quo audito, sibi plurimum placuit.
[144] [& Tribus Sociis in Appendice.] Sequenti vero mane tempestive surgens, de sua salute sollicitus perrexit ad ecclesiam S. Georgii, cujus eo die celebrabatur festivitas; & ingressus est adorans. Oratione autem expleta, ecclesiam egressus cogitabat, qualiter posset B. Franciscum & socios invenire. Mox narratur, quo modo ad S. Franciscum pervenerit, ab eoque in sodalitium fuerit receptus. Itaque cum die XXIII Aprilis anno 1209 ad S. Franciscum accesserit Ægidius, & alii duo ante ipsum octiduo citius, ut etiam habent antiquissima monumenta inferius laudanda, jam accessissent; Franciscus primos socios admisit circa medium Aprilem præcitati anni 1209. At testibus Tribus Sociis in Appendice num. 27, innotescente autem apud multos beati Francisci tam simplicis doctrinæ veritate, quam vitæ, cœperunt post duos annos a sua conversatione (id est, post inchoatam ab illo vitam pauperem) viri quidam exemplo ipsius ad pœnitentiam animari, & eidem, rejectis omnibus, habitu vitaque conjungi; quorum primus extitit frater Bernardus sanctæ memoriæ &c. Tum rursus num. 32: Post aliquot autem dies vir quidam Assisinus, Ægydius nomine, venit ad eos, & cum magna reverentia & devotione, flexis genibus, rogavit Virum Dei, ut eum in suam societatem reciperet &c. Numeremus igitur ordine retrogrado a medio Aprili anni 1209 annos duos, & perveniemus ad medium Aprilem anni 1207, cujus mensis die XVI noster anonymus Perusinus, S. Franciscum omnia abdicasse, proinde recte annotavit.
[145] [Huic sententiæ etiam favent antiqui,] Audiamus etiam unum & alterum synchronos & suppares, qui institutionem Ordinis Minorum eidem anno 1207 illigarunt, quia S. Franciscus hoc anno terrenis omnibus renuntiando fundamentum sui Ordinis posuit. Albericus monachus Trium Fontium, qui certe S. Francisci tempore vixit, in Chronico ad annum 1207 ait: Cœpit insuper hoc eodem anno (alibi tempore) alius Ordo novus in Tuscia (imo in Umbria) apud Assisium, & isti Fratres Minores ob humilitatem & abjectionem corporis appellantur. Habent propriam Regulam & approbatam a Papa Innocentio tertio, quam beatus Franciscus, cooperantibus viris religiosis & peritis, edidit: sed & morem legendi & psallendi secundum ritum Ecclesiæ Romanæ eis instituit. Superiorem habent, quem Ministrum generalem appellant. Consonat, ac etiam clarius loquitur Bernardus Guidonis, qui quidem Sancto synchronus non fuit, sed suppar, in Vita Innocentii III, tom. 3, parte I Scriptorum Italiæ pag. 481, ubi primo generatim dicit, Ordines Prædicatorum & Minorum sub eodem Pontifice esse institutos, deinde de hujus institutione subjungit sequentia.
[146] [qui initium Ordinis Minorum ad eumdem annum retulerunt.] Ordinem vero Fratrum Minorum incœpit sanctus Franciscus, qui ante suam conversionem (imo infans a baptismo usque ad reditum patris sui e Gallia) vocabatur Johannes, prope civitatem Assisii apud Sanctam Mariam de Portiuncula anno Domini MCCVII, Pontificatus domni Innocentii Papæ (nimirum ejus nominis tertii) anno X, a primo suæ conversionis exordio computando. Postremis his verbis clare indicat Bernardus, sese initium Ordinis Minorum repetiisse ab abdicatione bonorum, ab ejusdem sancto Institutore facta, (ut dixi ex anonymo Perusino, die XVI Aprilis anni 1207) quo tempore cœperat quoque currere annus decimus Pontificatus Innocentii III, quippe ad eum evecti mense Januario anni 1198. Alius quidem scriptor Vitæ ejusdem Pontificis, sed recentior, ibidem tom. 3, part. 2 editus, pag. 379 institutionem ponit anno 1206; verum hic minoris auctoritatis est, & eodem in loco fallitur; dum de S. Francisco ait: Ordinem Fratrum Minorum incœperat ordinare & publicare, videlicet anno a Nativitate Domini MCCVI; quod certe falsum est, cum id temporis nec Socios habuerit, nec forsitan de Ordine instituendo, nedum publicando, cogitaverit.
[147] Implexi sunt de his S. Antonini calculi, parte 3, tit. 24, cap 7, ubi de S. Francisco ita loquitur: [Expenditur narratio S. Antonini,] Primo per duos annos honestum habitum & eremiticum gerens, portando baculum in manibus, accinctus corrigia, calciatis incedens pedibus, per civitatem Assisii mendicando: nunc latebat in eremis, nunc ecclesiarum reparationibus insistebat devotus. Incepit autem vitam istam anno Domini MCCVI, Pontificatus domini Innocentii III anno XIIII. Anno vero Domini MCCIX… calciamenta deposuit, peram & pecuniam abdicavit, rejectisque baculo & corrigia, una contentus tunicula, pro cingulo funem sumpsit, & sic ad servandam vitam Euangelicam se totis viribus recollegit. Quo tempore secundum opinionem veriorem in lapide isto fundamentali Ordo Fratrum Minorum initium & fundamentum accepit. Quumque sic a mundo abstractus, a multis reputatus insanus, per duos annos in maxima austeritate, paupertate & patientia soli Domino deserviret, quidam vir venerabilis de nobilioribus, prudentioribus & ditioribus civitatis Assisii, Bernardus nomine &c, quibus Bernardum hunc ad S. Francisci societatem tunc pervenisse, pluribus exponit S. Antoninus.
[148] At non immerito visus Waddingo est hoc in loco pugnantia scribere: [qui conversionem cum abdicatione confudit.] quo modo enim, si anno MCCVI illam vitam incipiens, solum per duos annos honestum habitum & eremiticum gessit, hunc non nisi anno MCCIX cum duriori illo commutavit? Hæc certe non congruunt: sed nec obscura quoque est vitiatorum calculorum causa. Antoninus enim hic conversionem Francisci, quæ anno 1206 ad finem vergente accidit, confudit cum abdicatione facta anno 1207, in qua seculares vestes deposuit, & eremiticam deinde induit, quam biennio post demum in duriorem habitum commutavit, ut ostendemus infra. Hinc in tantum favet nobis sanctus historicus, quod duos annos ab assumpta veste eremitica numeret usque ad habitum Minorum, anno 1209 indutum. Forte tamen error solum typographicus est in anno Domini MCCVI, pro eoque legendus est annus MCCVII; qualis error manifestus est in anno XIIII Pontificatus Innocentii III, cujus anni nonus & decimus concurrerunt cum annis Domini MCCVI & MCCVII. Denique duo anni, post quos S. Franciscus primos socios admisit, non sunt inchoandi ab anno 1209, uti facere videtur Antoninus, sed ab anno 1207, quemadmodum mox probatum est. Imo id ex ipso etiam sequitur Antonino, qui ibidem § 4 scribit, S. Francisci Regulam ab Honorio III confirmatam fuisse anno Christi 1223, & ex quo Beatus cepit habere fratres, anno XV. Etenim si annos 15 incompletos sive completos 14 ab anno Christi 1223 subtrahas non ad annum 1207 pervenies, sed ad 1209, quo proinde ex ipsiusmet S. Antonini sententia cepit habere fratres. Chronotaxim prosequamur.
[149] [In latrones incidit, in culina servit, indutus veste eremitica redit Assisium,] Exutus omnibus bonis paternis S. Franciscus & seminudus, in silva quadam incidit in latrones, a quibus male habitus & in foveam nive plenam conjectus fuit. Hoc factum paulo post abdicationem bonorum contigit, id est, paulo post medium mensem Aprilem, quo tempore superesse poterant hibernæ nives in foveis, soli minus expositis, congruitque etiam huic tempori, quod de frigore nulla apud biographos mentio fiat. Eodem mense famulatus est in culina cujusdam monasterii, victum comparandi gratia, etiam tum male tectus. Non multo post venit Eugubium, ubi a quodam veteri amico vestem accepit. Tum etiam aliquo tempore servivit leprosis, ac demum est Assisium reversus, verisimiliter mense Maio. Assisii apud presbyterum S. Damiani, cujus supra meminimus, habitans, cœpit mendicare, tum ad vitam suam sustentandam, tum ad reparandam S. Damiani ecclesiam, uti antea ex sua pecunia voluerat facere. Perfecto hoc opere, verisimiliter eodem anno 1207, mutavit locum, alteramque ejusmodi ecclesiam, prope Assisium S. Petro dicatam, mendicando & laborando similiter reparare aggressus est; deinde & tertiam, S. Mariæ Angelorum, sive de Portiuncula dictam, utramque verisimiliter anno 1208.
[150] [ubi tres ecclesias reparat.] Ut vero, lector, minus mireris, potuisse illum non toto biennio tres ecclesias reparare, observandum est primo, has verosimillime non fuisse, nisi exiguas, sive sacella, ut conjicere licet ex postrema, hactenus superstite, quæ, ut suo loco latius dicemus, in latitudinem habet solum pedes circiter septemdecim, in longitudinem triginta sex. Observandum secundo est, non omnes tres æquali reparatione eguisse. Tertio denique, vix posse dubitari, quin Assisienses jam tum suspicere cœpissent Concivis sui virtutes, ac proinde tum opere, tum largis eleëmosynis illum libenter juverint ad pia illa loca restauranda: quod in primis verisimillimum est de episcopo, qui illius virtutem in abdicatione omnium rerum admirabundus probaverat, & ex tunc factus est ejus adjutor, exhortando & fovendo ipsum, ac diligendo & amplexando in visceribus charitatis, ut loquuntur Tres Socii num. 20, & ante illos Celanensis num. 15. Porro postquam sacras illas ædes, seu sacella reparaverat, perrexit Sanctus prope Assisium commorari & habitum gestare eremitico similem.
[151] [Audita Euangelii lectione, alium habitum induit,] Verum aliquo tempore post, quando jam conversionis ejus annus tertius agebatur, teste Thoma Celanensi num. 21 & 22, audita lectione Euangelii de missione Apostolorum, pro eremitico alium assumpsit habitum, vitamque orsus est Euangelii de missione Apostolorum verbis congruam. Verba autem illa, ut docet S. Bonaventura num. 26, fuerunt ex Matthæi cap. 10, nimirum hæc: Nolite possidere aurum, neque argentum, neque pecuniam in zonis vestris: non peram in via, neque duas tunicas, neque calceamenta, neque virgam. Alii quoque biographi eadem Euangelii verba insinuant, & consentit Waddingus, qui hoc factum anno 1208 innexuit, ab eoque Annales Minorum exorsus est. Quod ad annum attinet, ita ille statuit, quia Sancti conversionem & rerum omnium abdicationem, quarum primam ad annum 1206 vergentem ad finem, alteram ad mensem Aprilem anni 1207 pertinere, diximus, ille eidem anno 1206 illigavit, & ab eodem consequenter repetiit biennium, quo Sanctus eremiticum habitum gestavit. Sed biennium illud incompletum inchoandum erat a rerum abdicatione, vel completum, a conversione: nam, ut expresse docet Celanensis, conversionis ejus annus tertius agebatur, quando eremiticum habitum cum altero illo commutavit.
[152] Diem, quo hæc mutatio habitus contigit, qui ad annum stabiliendum pariter conducit, [aliamque vitam orditur, quod contigit] Marcus Ulyssiponensis ex conjectura dixit, fuisse XVIII Octobris, Euangelistæ Lucæ sacrum. At Waddingus observat, hanc conjecturam fallacem esse; tum quia in festo S. Lucæ aliud legitur Euangelium, nempe de missione septuaginta duorum discipulorum ex ejusdem Lucæ cap. 10, in non prohibentur omnia, quæ ex Euangelii verbis sibi interdixit Franciscus; tum quia in nulla Apostolorum festivitate hoc tempore legitur dictum Euangelium, cujus verba Franciscus tunc audivit, ac mox sibi observanda proposuit. Addit tamen, forte olim in aliqua Apostolorum vel etiam S. Lucæ festivitate, illud, de quo agitur, Euangelium lectum fuisse, & hujusmodi Missale forsan præluxisse Marco Ulyssiponensi. Vera est ea Waddingi observatio. Sed, quod certius est, habemus in Museo nostro Missale Spirense, excusum ante annum 1540, ut adscriptum legitur; sed annus impressionis, qui forte in primo folio, quo caret, habebatur, nullibi annotatus est. In hoc autem die XXIV Februarii in Missa de S. Matthia apostolo habetur memoratum Euangelium ex Matthæi cap. 10 de missione duodecim Apostolorum, eadem verba continens, quæ S. Franciscum permovisse, antiqui biographi testantur.
[153] Martenius quoque Tractatu de antiqua Ecclesiæ disciplina in divinis Officiis pag. 562 notat ex Scultingo, [anno 1209, forte die 24 Februarii.] in Missa ejusdem S. Matthiæ secundum Regulares legi idem Euangelium ex Matthæi 10: Misit Dominus duodecim discipulos. Addit tamen, Strigoniæ, Romæ, Treviris, legi Euangelium: “Confiteor tibi, domine Pater.” Hæc suspicari me faciunt, S. Franciscum sæpe dicta verba in festo S. Matthiæ audivisse, maxime quia hoc pacto recte conveniunt calculi ab antiquis adducti. S. Antoninus part. 3, tit. 24, cap. 7 a postrema vestium mutatione velut a fundamento exordium Ordinis Minorum repetens, annum 1209 signavit verbis, quæ num. 147 data sunt. Thomas Celanensis in Vita prima verbis num. 151 pariter datis, scribit, Sanctum tunc conversionis suæ annum tertium egisse; quam si nobiscum anno 1206 vergenti ad finem statuas, tertius ille annus vere cucurrerit anno 1209 die XXIV Februarii, quo S. Matthiæ festum celebratum fuit. Secundum omnes biographos Franciscus, mutato habitu, mox cœpit prædicare, sive ad pœnitentiam & emendationem vitæ verbis hortari, nec multo post primos socios admisit. Atqui hos ex supra dictis admisit circa medium Aprilem, cum ex illis unus sit B. Ægidius, qui octiduo serius, quam duo omnium primi, eodem anno 1209 die XXIII Aprilis ab eo fuit susceptus. Adeo ut secundum hanc opinionem meam non duo integri menses inter mutatum habitum & admissos socios intercesserint, quod biographorum narrationi optime congruit.
[154] [Hoc etiam anno Innocentius Regulam viva voce approbavit;] Eodem anno 1209 viva voce probatus fuit Ordo Minorum ab Innocentio III, ut omnino statuendum est ex Vita prima & tempore, quo Otto IV imperator ad accipiendam coronam imperii Romam profectus est. Etenim Celanensis post relatam Ordinis approbationem, agit de S. Francisci sociorumque reditu Roma versus vallem Spoletanam, ac num. 34 narrat, eos venisse ad quendam locum prope civitatem Ortensem, ibique commoratos esse fere per dies quindecim; deinde vero ultra progressos habitasse prope Assisium in loco, qui dicitur Rugustortus, ut habet apographum nostrum num. 42, vel Rivus-tortus, ut correctius legitur apud Waddingum. Dum autem hic degebant, contigit, ut imperator Otho ad suscipiendam coronam terreni imperii per partes illas cum magno strepitu & pompa transiret, inquit rursum Celanensis num. 43. Itaque approbatus Ordo fuit ante coronationem Ottonis. Jam vero ex communi omnium consensu constat, Ottonem IV, de quo hic sermo est, anno 1209 Romæ ab Innocentio III Papa imperatorem coronatum fuisse. De die ac mense dubitatur, aliis, ut Muratorius in Annalibus Italiæ ad eumdem annum observavit, assignantibus diem XXVII Septembris, aliis IV Octobris; quæ modica differentia nihil facit ad præsens propositum nostrum. Id interim certum est, approbationem Ordinis sui a S. Francisco impetratam fuisse anno 1209, uno circiter vel forte duobus mensibus ante Romanam coronationem Ottonis.
[155] [neque id in annum 1210 differri patiuntur] Waddingus eamdem approbationem rejecit ad annum 1210, & nihilominus Ottonis transitum prope Rivum-tortum ad finem mensis Septembris dicti anni 1209 etiam reposuit, laudans in margine Corium in Historia Mediolanensi, Vincentium Bellovacensem & Marianum Florentinum. At nemo veterum dixit, S. Franciscum ante approbatam Regulam eo in loco habitasse, & Celanensis eumdem transitum approbationi tam clare postposuit, ut de eo dubitari nequeat, videaturque hic rursum Waddingus non habuisse integram illius lucubrationem, quam alioquin rectius potuisset citare, quam recentiores, quos laudavit in margine. Sanctus quoque Bonaventura non de alio illius sociorum commorationis loco, quam apud S. Mariam de Portiuncula meminit ante iter Romanum, pro approbatione Regulæ petenda susceptum: sed in eorumdem reditu primum ad Rivum-tortum accessum, tacito loci nomine, sic memorat num. 41: Recollegit itaque se Vir Dei cum ceteris sociis in quodam tugurio derelicto juxta civitatem Assisii, in quo secundum sanctæ paupertatis formam in labore multo & inopia victitabant.
[156] [dicta biographorum] Juverit hoc ipsum etiam e Tribus Sancti Sociis probasse. Num. 32 aiunt: Vir autem Dei Franciscus duobus, ut dictum est, Fratribus (nimirum Bernardo & Petro, qui omnium primi ab eo admissi fuere) sociatus, cum non haberet hospitium, ubi cum eis maneret (hactenus enim ille habitaverat apud presbyterum ecclesiæ S. Damiani) simul cum ipsis ad quandam pauperculam ecclesiam derelictam se transtulit, quæ Sancta Maria de Portiuncula dicebatur, & fecerunt ibi unam domunculam, in qua aliquando pariter morarentur. Hæc ibi: tum num. 34 postquam narrarunt B. Ægidii accessum, & iter, quod tunc quatuor effecti, bini & bini instituerunt, redierunt (inquiunt) ad dictum locum sanctæ Mariæ. Deinde relata trium aliorum accessione, alioque itinere, num. 41 subdunt: Statuto termino omnes ad Sanctam Mariam de Portiuncula sunt reversi, adducentes alios, quos in itinere susceperant, ut ibidem præmittitur.
[157] Demum agentes de eorumdem reditu post Regulam Romæ approbatam, [collata cum tempore coronationis Ottonis IV imperatoris.] non amplius aiunt, illos reversos esse ad S. Mariam de Portiuncula; sed tunc cœpisse habitare apud Rivum-tortum, satis insinuant postea, dum referunt, eos ex hoc loco ad vetus suum domicilium commigrasse. Illorum verba num. 55 hæc sunt: Conversabatur autem adhuc Pater cum filiis in quodam loco juxta Assisium, qui dicitur Rivus-tortus, ubi erat quoddam tugurium, ab hominibus derelictum &c. Mox memorant emigrandi causam, subduntque: Reliquerunt ergo dictum tugurium ad usum pauperum leprosorum, transferentes * ad Sanctam Mariam de Portiuncula, juxta quam in una domuncula fuerant aliquando commorati. Itaque ex hisce omnibus constat, S. Franciscum cum Sociis suis non nisi post approbatam Regulam apud Rivum-tortum habitasse, ac proinde hanc jam probatam fuisse, quando Otto IV ad suscipiendam coronam terreni imperii, dum Sanctus in eodem loco cum sociis suis morabatur, illuc anno 1209 transivit.
[158] Mirabitur forsan lector, quod tam exiguum tempus inter primorum sociorum adventum & approbationem Regulæ reponam. [Sanctus eodem anno ante dictam approbationem] Verum ita omnino exigunt biographi synchroni aliaque optimæ fidei documenta, ex quibus hanc chronotaxim composui. Ne tamen, quæ interim gesta ab iisdem referuntur, tam brevi tempori intermedio adversari videantur, oportet etiam hæc paucis percurrere. Ex supra dictis duo primi socii ad S. Franciscum venere anno 1209 die XV vel XVI Aprilis; B. Ægidius die XXVIII ejusdem mensis. Post hujus accessum narratur sanctus Pater, missis in aliam partem duobus sociis, cum B. Ægidio Marchiam Anconitanam, regionem vicinam circuivisse, atque indere versum Assisium. Iter illud forte fuerit octo vel decem dierum; neque enim dicuntur totam provinciam circumivisse. Saltem nihil cogit huic itineri plus temporis impensum dicere. Paucis autem diebus (post reditum) elapsis, venerunt ad eos tres alii Fratres, ut testantur Tres Socii in Appendice num. 35, quod fieri potuit ante medium mensem Maium. Eodem fere tempore accesserat & alter, ut habent alii; ut una cum S. Francisco octoni esse potuerint medio mense Maio. Tum vero Sanctus illos binos & binos rursum misisse legitur, sed quam procul illi tunc Assisio recesserint, non invenio. Duos solum, scilicet Bernardum & B. Ægidium, Florentiam adivisse, ibique aliquot diebus moratos esse, tradunt Tres Socii & anonymus Perusinus.
[159] Hæc missio sic narratur a Celanensi num. 30, [undecim socios aggregaverat.] quasi prima Sancti intentio fuisset; ut in longinquas regiones proficiscerentur; sed, addit, modico tempore jam elapso, illum petiisse a Deo, ut omnes rursum congregaret, itaque factum esse; quod etiam tradunt biographus secundus & S. Bonaventura. Alii de illa Sancti intentione non meminerunt, sed indicant iter in diversas partes, non tamen longinquum. Post hoc iter, a quo ante finem Maii reduces esse potuerunt, quatuor alii socii prioribus additi fuerunt, partim, vel forte etiam omnes, in ipso itinere admissi; adeo ut tunc omnes fuerint collecti, quibuscum S. Franciscus Romam profectus est, ut approbationem Ordinis sui a summo Pontifice flagitaret. Congregatis autem illis consilium suum proposuit, brevem Regulam scripsit, & cum iisdem Romam pergens, intra paucos a suo adventu dies, quod desiderabat, obtinuit, sed viva tantum voce Pontificis. Hæc igitur approbatio forte obtenta fuit mense Junio vel Julio, aut si etiam aliquid plus temporis concedere velis supra dictis rebus gestis, etiam mense Augusto. Intra mensem ab Ordine approbato videtur S. Franciscus in Rivo-torto habitare cœpisse, proindeque ibi habitare potuit mense Septembri, dum Otto imperator ad accipiendam imperialem coronam illac Romam transivit, modo obtenta fuerit approbatio mense Augusto.
[Annotata]
* l. cui, licet
* adde se
§ VIII. Gesta Sancti a bonorum abdicatione usque ad habitum mutatum, sive annorum MCCVIII, & MCCVII, ac partim anni MCCIX.
[In foveam nive plenam conjicitur a latronibus] Regredimur ad tempus, quo S. Franciscus paternis bonis cessit, ut gesta, quæ in præcedenti § ad chronologicum ordinem reduximus, latius exponamus. Tres Socii, cum sibi proposuissent non Legendam scribere, sed aliqua tantum sui sancti Patris gesta, eaque præcipua, vel a prioribus biographis prætermissa, posteritati tradere, in Appendice num. 21 post dictam bonorum abdicationem mox agunt de illius reditu ad ecclesiam S. Damiani, omissis, quæ hunc inter & illam contigerunt. Quid ipsi acciderit, postquam ex episcopi palatio & civitate Assisiensi mox excesserat, narrat primus biographus num. 16; cui secundus consona scribit hoc modo: Postquam ergo beatus Franciscus inhumanitatem paternæ persecutionis evaserat, accidit die quadam, ut ipse legis novæ zelator in quodam nemore seminudus incederet, & sic Domino laudes in Gallica lingua decantans, subito in latrones incideret.
[161] [prius verberibus affectus & tunica spoliatus.] Quibus ferali modo, quisnam esset, quærentibus, nil trepidans prophetice sic respondit: Præco sum magni Regis. Quid ad vos? At illi indignantes, Servum Dei in foveam nivibus plenam post verbera projecerunt, & futuro Dominici gregis Pastori taliter insultantes dixerunt: Jace, rustice præco Dei. Ipse vero, recedentibus illis nefariis, de fovea lætus exiliit, & omnium Creatori laudes alacriori voce personuit. Waddingus in Apparatu § 5 ait, illum, priusquam in foveam projiceretur, paupercula lacerna sua, quam scilicet (ut supra dictum est) ex vili agricolæ pallio sibi fecerat, ab iisdem latronibus spoliatum fuisse. Verisimile id fit ex sequentibus; nam ambo laudati biographi subdunt, ipsum post hæc in sola vili camisia, id est, subucula ad quoddam monasterium accessisse, cumque ibidem nemo daret, quo se vestiret, profectum esse Eugubium, ibique a veteri amico tuniculam accepisse. Exutus ergo tunc fuerat priori tunica Assisiensi, solaque vili camisia, ac verisimillime non melioribus femoralibus tectus manserat. Factum hoc quoque retulit S. Bonaventura in Vita num. 21, ubi etiam sequens brevissime attigit.
[162] Secundus biographus post primum ita pergit: Tandem, [Servit in culina monachorum; hinc abire coactus,] qui pretiosis uti consueverat indumentis, in sola vili camisia venit ad quoddam cœnobium monachorum, ubi nimirum nec agnitus nec reputatus, cum victus penuria viliter in coquina permissus est, videlicet servire, ut reliquorum servulus abjectissimus; donec viso, quod nuditatem ejus miserationis oculis nemo respiceret, post plures dies sola necessitate compulsus abiret. Eamdem, nec aliam, hinc discedendi causam clarissime allegat Celanensis his verbis: Cum, omni miseratione subtecta (forte legendum est: subtracta) nullum posset vel vetustum acquirere indumentum, non motus ira, sed necessitate coactus, inde progrediens devenit ad Eugubii civitatem. Quapropter oportet, hunc utriusque biographi locum visum non fuisse a Waddingo, qui Legendam Gregorii IX & Marianum laudans in margine, longe alium discessus causam attulit: At sentiens, inquit, se parum ibidem inter offas & ollas in spiritu profecisse, nec a monachis ad spiritualia excitari, sed ad servilia mancipari, illinc, cœnobii incolis humane salutatis, brevi recessit. Waddingum secutus Chalippus est.
[163] Brevi post pœnituit Priorem loci inhumanitatis suorum, [pœnitente postea Priore, Eugubii vestitur vili tunica.] teste utroque biographo nostro; nam, ut habet secundus; Postea tamen, (a modico tempore jam elapso, ait primus) cum sanctitatis ejus circumquaque fama crebresceret, Prior loci graviter ob curam tanti Viri neglectam compunctus, usque ad illum dolens pervenit, & humiliter ab eo pro se suisque veniam postulavit. Hæc quoque non leguntur apud Waddingum & Chalippum. Progressus igitur (ita rursum subjicit secundus biographus) a monasterio supradicto Pauperculus Jesu Christi, veniens in civitatem, cui nomen Eugubium, illic quendam suum, quem noverat, amicum pristinum requisivit, qui ob veterem amicitiam tunicula nuditatem illius obtexit. Celanensis hæc rectius præmisit veniæ per Priorem petitæ, brevius inquiens: Inde (ex prædicto monasterio scilicet) progrediens devenit ad Eugubii civitatem, ubi a quodam, olim amico ejus, sibi tuniculam acquisivit. Consentit S. Bonaventura his verbis: Inde vero progrediens, devenit Eugubium, ubi a quodam amico pristino agnitus & susceptus, paupere tunicula, ut Christi pauperculus, est contectus. Omnino verisimile mihi est, quod Waddingus cum aliis censuit, pauperem hanc tuniculam ipsum esse habitum eremiticum, quem ab illo gestatum biennio esse, biographi nostri testantur. Sunt, qui volunt, eremiticum hunc habitum fuisse Religiosum Eremitarum Ordinis S. Augustini; sed horum opinioni omnes biographi refragantur.
[164] Pergo ex Vita secunda, cui consonat prima num. 17 & S. Bonaventura num.22, [Leprosis infervit, & pauper ipse, pie fovet.] quæ deinde secuta sunt, enarrare. Post hæc humilis sui Contemptor, & jam se ab omnibus contempni contempnens, ad leprosos se transtulit; quibus devotissime serviens, & eorum humiliter ulcera lavit, saniemque detergere non abhorruit. Antea tamen hujusmodi in tantum despexerat, quod non solum illis e vicino, sed & eorum domos e longinquo prospiciens, nares manibus obturare consueverat. Verum jam ante vidimus, quam strenue sese hac in re vicerit initio conversionis suæ, & verba, quæ hic sequuntur, dedimus num. 112. Subjungit Bonaventura, S. Franciscum propter hæc pietatis officia in spiritualibus & corporalibus morbis expurgandis mirabilem efficaciam a Deo obtinuisse, atque inter cetera id generis mirabilia solo osculo horribilem immedicabilemque maxillæ plagam subito curasse. Crescebat eodem tempore illius misericordia in pauperes, quam semper perrexit exercere, licet ipse esset pauperrimus, & de quæ in eadem Vita secunda post factum, quod suo loco retuli num. 87, hæc sequuntur: Quo autem post conversionem erga pauperes compassionis spiritu moveretur, etsi satis perpendi valeat ex præsenti, postmodum tamen aliquantulum plenius exponetur. Ceterum hæc omnia, quæ in hoc § modo exposuimus, quæque facta sunt extra civitatem Assisii, videntur spectare ad menses Aprilem & Maium anni 1207; probabilius enim cœpta sunt die XVII vel XVIII Aprilis; neque multum temporis exigunt.
[165] [Reparat ecclesiam S. Damiani ex eleëmosynis collectis,] Mense igitur Maio potuit S. Franciscus in habitu eremitico, quem Eugubii ab amico acceperat, Assisium reversus fuisse, quod nollet deesse mandato divino de reparanda, ut certe putabat, S. Damiani ecclesia. De hac reparatione agit Vita prima num. 18, & post illam biographus secundus his verbis: Verum, cum Sanctus adhuc, quæ sibi ventura forent, penitus ignoraret, primam post hæc inter alia, quæ fecit, operam pietatis impendit, ut ecclesiam S. Damiani, apud quam primitus moram fecerat, resarciret. Quod utique opus, sicut imminentis ruinæ necessitate compassus incepit, sic & in brevi, Domino cooperante, complevit. Hic est ille locus celebri memoria dignus, in quo illa tantarum virtutum plenitudine prædicta, pauperum videlicet dominarum virginumque sanctarum religio, ab eodem sancto Viro quasi post sextum suæ conversionis annum felix exordium sumpsit: quam non modicæ perfectionis prærogativa laudabilem hodie Dominus per diversas Italiæ partes magnifice dilatavit. De instituto ibidem Pauperum Dominarum, uti tunc vocabantur, seu Clarissarum, Ordine agam suo loco.
[166] [ex quibus etiam vivit inter multas sannas & maledicta etiam patris,] Mendicasse Franciscum Assisii, ut necessarios ad eam reparationem sumptus compararet, docet S. Bonaventura num. 23. De eadem re pluribus agunt Tres Socii a num. 21, adduntque alia, quæ contigerunt, dum pio huic operi insisteret; nimirum illum propriis humeris lapides portasse; a multis derisum, sannisque, tamquam insanum, impetitum fuisse, nec ab hujusmodi injuriis patrem fratremque illius temperasse. Sanctum, dum cum aliis proprio labore fabricam promovebat, ad transeuntes & loci vicinos, ut suam quoque operam opemque conferrent, alta voce vaticinantem clamasse: Venite & adjuvate me in opere ecclesiæ S. Damiani, quæ futura est monasterium dominarum, quarum fama & vita in universali Ecclesia glorificabitur. Pater noster cœlestis. Præterea docent, eumdem initio victum accepisse a presbytero ejusdem ecclesiæ, qui licet ipse pauper, Viri tamen virtutem admirans, specialia quædam obsonia ei parabat; sed Sanctum, hoc comperto, etiam victum mendicando sibi quæsivisse, eaque occasione magnam vim intulisse tam verecundiæ suæ, quam naturali horrori vescendi ostiatim quæsitis & in unam scutellam collectis.
[167] Quod iidem adjiciunt de adoptato per illum paupereulo patre, [quibus opponit benedicta senis pauperis, & omnia patienter fert:] cujus bene precantia verba maledictis sui carnalis patris opponeret, refert etiam anonymus noster Perusinus, cujus verba hic transcribo. Et ubicumque pater ejus inveniebat eum, vehementi dolore repletus maledicebat eidem. At beatus Vir quemdam senem pauperem, nomine Albertum, assumebat (videlicet in patrem, ut addunt alii, eique dabat partem eleëmosynarum, quas sibi collegerat) postulans benedictionem ab eo. Multi quoque alii deridebant eum, & verba ei injuriosa dicebant, & pro insano quasi ab omnibus habebatur. Ipse autem nihil curabat, nec eis respondebat; sed cum omni sollicitudine studebat opere adimplere, quæ ostendebat ei Dominus: nec in doctis humanæ scientiæ verbis, sed in ostensione & virtute spiritus ambulabat. Hactenus de reparatione primæ ecclesiæ, sive S. Damiani, quam, non obstantibus illis omnibus, Sanctus, gratia ipsum Altissimi comitante, in brevi … tempore reparavit, ut testatur Celanensis num. 18.
[168] De duabus aliis sacris ædibus reparatis non loquuntur Tres Socii, [simili modo reparat ecclesiam S. Petri, gestans habitum eremiticum,] quia, ut jam alias monui, prætermissa potius ab aliis supplere, quam novam Vitam scribere, sibi proposuerant. At de illis agunt Celanensis num. 21, & Bonaventura num. 23 & sequenti. Secundus biographus, primi vestigia sequens, de eodem argumento hæc habet: Interea Dei Servus, habitum mutans, ad alium non longe ab Assisio locum migravit, ubi & quamdam ecclesiam similiter ruinosam reædificare incipiens, donec cœptum perficeret, non cessavit. Sistamus paulisper, ne quis ex hoc loco statuat, eremiticum, de quo hic agitur, habitum alium esse ab ea veste, quam S. Franciscus Eugubii ab amico accepit, & præter quam verisimillime nullam aliam ab illo gestatam, antequam Minorum habitum induit, supra dixi. Verba illa habitum mutans &c reducenda sunt ad mentem Thomæ Celanensis, quem pene perpetuo ille secutus est. Celanensis autem mutationem habitus in eremiticum reparatæ ecclesiæ præposuit num. 21, ubi, postquam occasione ejusdem restaurationis institutionem Ordinis Clarissarum alieno tempore retulit, ad rerum seriem rediens, ita ait: Interea Sanctus Dei, mutato habitu, & prædicta ecclesia (S. Damiani) reparata, migravit ad locum alium &c.
[169] Hoc ipsum etiam clarius docent Tres Socii in Appendice, [qui videtur fuisse vestis ab amico Eugubii accepta.] qui num. 21, priusquam de cœpta reparatione ecclesiæ S. Damiani ullum verbum fecerunt, Fecit, inquiunt, sibi quasi heremiticum habitum; ac deinde Sanctum mox ad eam reparationem colligendis eleëmosynis & opera manuum suarum admovent. Atque hi quidem prius de illius Assisium reditu, quam de assumpta veste eremitica loquuntur, dicentes: Revertensque (post abdicationem bonorum coram episcopo factam) ad ecclesiam S. Damiani, gaudens & fervens, fecit sibi quasi heremiticum habitum: sed, ut supra jam monui, iidem prætermiserunt, quæ inter eamdem abdicationem reditumque ad civitatem Assisiensem contigerunt, ex quibus unum est tuniculæ acceptio ab amico Eugubino. Quapropter illa verba sic accipienda sunt, ut dicatur Sanctus pro secularibus vestibus, coram episcopo depositis, fecisse sibi habitum eremiticum, scilicet ope prædicti amici Eugubini. Constabat autem habitus hic ex prædicta tunicula, quam corrigia stringebat, & sub qua ex dicendis videtur interulam induisse, habebatque calceatos pedes, & virgam seu scipionem in manu.
[170] [Reparat item ecclesiam S. Mariæ in Portiuncula,] Redeo ad secundum biographum, qui ita pergit narrare: Post hæc ad locum tertium, qui Portiuncula dicitur, haud longe a prædicta civitate se transtulit, ubi quondam ecclesia fuerat in honore gloriosissimæ Genitricis Dei Mariæ constructa, sed tunc desolata pariter & evulsa. Cujus ruinæ misertus, sed & devotione, quam in beata Virgine specialiter habebat, inductus, ibidem assidue morabatur, donec annus conversionis tertius, reparata jam dicta ecclesia, volvebatur. Non hoc, arbitror, absque dignioris rei mysterio gestum, quod videlicet iste Sanctus tres ecclesias supradictas erexit. At illud nimirum nutu Dei prævio per hoc existimo figuratum, quod & ipse simplex mirabiliter adimplevit, qui tres celebres Ordines, de quibus suo loco vel breviter tangendum est, inchoans, ipsos ad perfectionis statum vita verboque provexit. His consona habent Vita prima, sanctusque Bonaventura, ex quibus tamen corrigendus est prædictus biographus, dum verbis mox datis eamdem ecclesiam evulsam ait. Nam in prima num. 21 de hac tantum dicitur: Deserta tunc a nemine intrabatur: apud Bonaventuram vero num. 23: Deserta tunc a nemine curabatur. Non itaque evulsa, sive penitus destructa illa erat, sed prorsus neglecta ac proinde verisimiliter ruinosa, dum eam S. Franciscus restaurare aggressus est.
[171] [quod postremum nomen videtur olim loci fuisse, non ecclesiæ.] Waddingus in Apparatu § 5 scribit, illam sexcentis tantum passibus a civitate Assisiensi remotam esse, disserensque de ejusdem vocabulo ait, B. Mariæ Angelorum nomine aliquando celebrem fuisse. Hoc constat ex S. Bonaventura in Vita num. 24, ubi dicitur: Sentiens autem (Franciscus) juxta nomen ipsius ecclesiæ, quo ab antiquo S. Mariæ de Angelis vocabatur, angelicarum ibi visitationum frequentiam &c. Idem Annalista, ibidem disserens de alio ejusdem ecclesiæ nomine, mentem suam sic exponit: Ipse autem situs, non vero ecclesia, primitus Portiuncula vocabatur propter paucos agellos & aliquot jugera terræ, quæ velut terræ portiunculam in ampla illa campi planitie possidebant patres Benedictini. Quidquid sit de causa nominis, locum ipsum Portiunculam dictum fuisse, præter biographum secundum supra relatum, tradunt etiam Thomas Celanensis num. 21, & S. Bonaventura num. 23. Aliæ item hac super re sententiæ videri possunt ibidem; mihi præplacet mox exposita. Ceterum de hac sacra ædicula, quam nunc ampla ac magnifica superstructa ecclesia complectitur, pluribus erit agendum inferius ratione celeberrimæ indulgentiæ Portiunculæ vulgo appellatæ; atque etiam latius in Gloria posthuma.
[172] [Audita Euangelii lectione in eadem ecclesia,] Post reparatas prædictas tres ecclesias perrexit Sanctus in Portiuncula habitare, veste utens, ut dictum est, quasi eremitica, donec tertius agebatur conversionis illius annus, ac fere biennio, postquam ille vestes seculares coram episcopo deposuerat. Qua vero occasione tunc aliam vestem elegerit, (quod forte factum esse, diximus, in festo S. Matthiæ die XXIV Februarii) Vita prima exponit num. 22, cui secunda consentiens, sic habet: Beatus itaque Franciscus, trium, ut dictum est, ecclesiarum opere consummato, habitum adhuc heremiticum tunc habuit, baculumque manu gestans, pedibus calciatis, & corrigia cinctus incessit. Audiens autem die quadam inter Missarum solempnia ea, quæ Christus in Euangelio missis ad prædicandum discipulis loquitur; ne videlicet aurum vel argentum possideant; ne peram in via vel sacculum, ne virgam vel panem portent; ne calciamenta vel duas tunicas habeant; intelligensque hæc eadem postmodum plenius ab ipso presbytero, indiciali (in margine legitur indicibili) gaudio mox repletus, Hoc, inquit, est, quod quæro, hoc est, quod totis præcordiis concupisco!
[173] Igitur cunctis, quæ audierat, tenaci memoriæ commendatis, [eremiticam vestem mutat in aliam.] lætanter hiis ad implendum innititur, duplicibusque sine mora depositis, ex hoc jam virga, calceamentis, sacculoque vel pera non utitur. Fecit proinde tunicam plurimum contemptibilem & incultam, rejectaque corrigia, funiculo cinxit illam. Eadem plane leguntur apud Tres Socios num. 25, consentitque Bonaventura num. 26 & 27, qui tamin rectius omittit vocem panem: nam locus Euangelicus desumptus est ex Matthæi cap. 10, ubi ea vox non legitur. Recte etiam Celanensis ibidem meminit de præcepto Apostolis a Christo dato prædicandi regnum Dei; hoc enim, æque ac alia, S. Franciscus ex eodem Euangelio sibi servandum statuit, ac etiam mox facere aggressus est. Idem biographus tradit, ecclesiam, in qua Sanctus Euangelium illud audivit, fuisse hanc ipsam, de qua nunc egimus, in Portiuncula; quod Bonaventura quoque non obscure indicat num. 26, ex cujus sententia Sanctus ibidem tunc meritis Matris misericordiæ concepit ac peperit spiritum Euangelicæ veritatis, secundum quem Ordinem suum instituit.
[174] Ex relatis de mutatione vestium inter scriptores recentiores gemina nata est controversia. [Quidam volunt, Sanctum biennio fuisse Eremitam Augustinianum,] Nam ex habitu eremitico, vel quasi eremitico, quem Franciscus fere biennio gestavit, crediderunt aliqui, eumdem Ordini Eremitarum S. Augustini fuisse adscriptum. Joannes Marquez, eruditus scriptor Ordinis Augustiniani, in Opere Hispanico, quod habemus impressum Salmanticæ anno 1618, hanc controversiam prolixe exposuit, & tum auctoritatibus tum rationibus contendit, S. Franciscum ante Ordinis Minorum institutionem revera aggregatum fuisse Eremitis Congregationis B. Joannis Boni. Contra Waddingus non minus prolixam Dissertationem texuit, cui hunc titulum fecit: Apologeticus de prætenso monachatu Augustiniano sancti Francisci, in quo deteguntur & refelluntur varii errores ex hac controversia exorti. Chalippus in Vita Gallica pag. 16 asserit, oppositam sententiam post hanc Waddingi Apologiam esse desertam. Nec immerito.
[175] Quapropter ego de his multa disserere nolo, & ad eam confutandam solæ mihi sufficere videntur quatuor Vitæ S. Francisci antiquissimæ, [cui sententiæ omnes Vitæ nostræ refragantur.] quarum tres integras post hunc Commentarium recitabo, quartam eidem Commentario, ut cœpi, inseram. Hæ, inquam, ad refutandam S. Francisci monachatum Augustinianum affirmantem sententiam mihi omnino sufficiunt; nec dubito, quin mecum sensurus sit, quisquis, nullis olim disputantium partibus addictus, eas legere voluerit. Clare enim perspiciet, Sanctum toto illo biennio, quo eremiticum vel quasi eremiticum habitum gessit, nulli fuisse Religioso Ordini adscriptum, sed vitam egisse pœnitentis, & post modica itinera, quibus Eugubium usque processerat, ubi & vestem illam eremiticam a veteri suo amico accepit, reversum esse Assisium, & in hujus civitatis vicinia, non in eodem tamen semper loco, mansisse, tresque ibi reparasse ecclesias, ac tandem ex audita lectione Euangelica assumpsisse habitum Minorum; nulla interim occurrente vel levissima mentione inchoati apud alios tyrocinii vel Religiosæ professionis. Quod vero iter Romanum intra illud biennium illi attribuit in eodem Apologetico § 3, num. 4 Waddingus, caret fundamento, & ex lapsu memoriæ assertum esse, colligitur ex eo, quod ibidem laudet S. Bonaventuram cap. 2, & Apparatum suum § 5, num. 3, quo utroque loco manifeste agitur de profectione Romana, non S. Francisci, sed alterius cujusdam de comitatu Spoletano, cui a liminibus Apostolorum reduci S. Franciscus fœdum oris maxillæque incurabile malum solo osculo exemit.
[176] [Habitus postremo assumptus, & eodem spectantia] Altera inter ipsos S. Francisci Religiosos posteros orta controversia est de forma vestis, quam Sanctus post eremiticam assumpsit ac deinde usque ad mortem gestavit. Ne hæc quidem nos diu occupabit, cum modica habitus mutatio exigui momenti sit, majoremque laudem mereantur, qui eximias sancti Patris virtutes, quam qui antiquum ejusdem habitum scrupulosius imitari conantur. Ex vetustorum biographorum consensu certum est, S. Franciscum eo tempore tunicam induisse magis vilem, asperam & contemptibilem, quam ante gesserat, eamque fune cinxisse; calceamenta quoque & baculum rejecisse, pro quibus cum non legatur alia substituisse, verisimillimum est, illum saltem eo tempore pedibus omnino nudis incessisse. Caput habuit tectum caputio, quod ipsi tunicæ annexum, sive ejusdem tunicæ pars fuisse videtur ex Vita prima num. 22, ubi dicitur: Parat sibi ex tunc tunicam, crucis imaginem præferentem; nimirum quia pars illa tunicæ, qua caput tegebatur, seu caputium, ut vocant, satis exstabat supra humeros, ut crucis apicem, manicæ vero, ut transversum ejusdem stipitem utcumque possent repræsentare.
[177] [ex vetustis Vitis exponuntur.] Non legitur, an Sanctus in hac mutatione aliquid sibi proposuerit de palliolo contra frigus gestando vel non gestando, quo aliquoties usum esse, liquet ex pluribus locis apud sæpe dictos vetustos biographos. Sic eum post accepta stigmata etiam pedibus calceatis incessisse, ut illa tegeret, testatur Bonaventura in Vita num. 200. Sed nequeo ex iisdem Vitis certo colligere, an ante id temporis plantas pedum soleis munierit. Antiquæ imagines, quas plurimas dedit Zacharias Boverius in Dissertatione de vera habitus forma illius, dubitationem non tollunt: nam aliæ plantas nudas exhibent, aliæ soleis armatas. Si conjecturis uti liceat,crediderim, sanctum Virum in mutatione habitus sui nec de pallio nec de soleis cogitasse; sed unica uti tunica statuisse, & nudis incedere pedibus; postea tamen justis de causis pallio aliquando usum esse, (quod certum est) ac subinde etiam soleis, ne læsæ pedum plantæ piis longisque itineribus perferendis impares fierent, & prædicationem verbi Dei morarentur. Intellexerit enim, hujusmodi usum pallii ac solearum minime repugnare Euangelio aut præceptis a Christo Domino Apostolis suis datis. Sed nec de his fuit inter ejusdem discipulos disceptatio.
[178] Verum de capucio præ ceteris prolixam Dissertationem scripsit laudatus Boverius, quam [Disceptatum fuit de ejusdem & caputii forma,] post primum tomum Annalium Capucinorum vulgavit. Quæ disserit de capucio verisimilia sunt: nec tamen displicet Waddingi observatio ad annum 1208 num. 4, ubi ait, Franciscum eodem quidem habitus genere deinde usum esse, ea solum admissa non magna differentia, ut aliquando parumper longiorem largioremque secundum offerentium liberalitatem vel tenuitatem, pannique mensuram, portaret, & caputium aliquando magis vel minus pyramidale aut acuminatum adsueret. Hanc observationem confirmant plurimæ tunicæ S. Francisci & sociorum ejus, quarum formas exhibet Boverius; harum enim caputia alia aliis magis sunt oblonga & acuminata, sicut & in antiquis picturis apud eumdem expressis. Hinc Waddingus ita pergit: Id porro constat, ipso, quos gessit, habituum conspectu. Etenim, ut ego vidi, & ante me adnotavit Sedulius, Assisii in æde S. Georgii, quæ monialium est S. Claræ, asservatur tunica sancti Viri, & caputium quadrata prope forma parumper acuminatum. Ejusdem formæ alius est habitus in monte Alvernæ; itemque alter Florentiæ in Hetruria, quem ferebat, quando suorum vulnerum numero, forma & colore eum Christus tam dignanter, quam mirabiliter, affecit. Illum ipsum, aliosque similes habes apud Boverium.
[179] Cum Waddingo prosequamur. Hunc posteriorem maxima habent in veneratione serenissimi Hetruriæ duces, [de qua ex ipsiusmet Sancti tunicis,] christallinaque observant in arca, pluribus seris obfirmata. Post aliqua idem Annalista habitum illum describit his verbis: Color perfecte cinereus, qualitas sagi vilis, nec tamen rudissimi: Hispani Sayal vocant, Itali Panno rigato. Strictioris observantiæ Citerioris, seu Taraconensis, Hispaniæ Patres asperiorem gestant, ea, quam habui præ manibus, particula: strictus nimis non est, nec pannosus valde, aut præsegmina habet alterius panni, nisi ad imam lævam manicam uno, quo resarciri indiguit, loco. Lætatus sum, tam vastis sæculis adhuc in plurimis provinciis non tam superare, quam superari sanctissimi Institutoris, saltem in exteriori veste, asperitatem, conscissæque & laceræ undique resarcitæ tunicæ in filiis augeri vilitatem. Forma paterni illius habitus ipsa est, quam in suo gestant filii; manicas habet a cubito ad corpus laxiores, quam patiantur strictioris hodiernæ observantiæ leges.
[180] In eo a communi Minorum tegumento differt, [quæ hactenus servantur, & picturis antiquis] quod capitium habeat quadratum absque orbiculari illa parte ad pectus pendente, & sine rotundo aut pleno illo capitis obvelamento, modo omnibus a Bonaventuræ tempore, ut suo loco dicam, consuetudinario. Quadraturam hanc ita explicem, ut, si ab habitu dissuas capitium, & semel plices, vel latera jungas, duangulum efficiat inferius, alterum superius; sed hujus duanguli a parte posteriori angulus acutior est, vel acumen majus aut prominentius. Religiossimi patres congregationis Capuccinorum plus ceteris ad hanc formam accedunt, si non excedunt: nec enim tam oblongum & acuminatum, ut illi ad scapulas dimittunt, facile judicaverim sanctum Patrem gestasse. Nequeo improbare hoc Waddingi judicium, præsertim cum ille apte respondeat ad aliquot picturas antiquas, in quibus apparet capitium magis oblongum & acuminatum, iisque alias opponat. Verum tam exigui res momenti videtur, sive paulo longius & acuminatius fuerit S. Francisci capitium, sive brevius minusque acuminatum, ut plura de his scribere nec lubeat, nec vacet.
[181] [nonnulla annotantur.] Etiam minus lubet examinare, an illud orbiculare tegumentum, quod a tempore S. Bonaventuræ usitatum dixit Waddingus, sed recentius existimavit Boverius, revera tam antiquum sit; non lubet, inquam, id examinare, cum certe eo usus non fuerit S. Franciscus, cujus gesta hic illustro. Illud tantum ex Waddingo observo, talem ab illo assumptum habitum esse, qualem … deferre consueverant agrestes homines illius regionis & temporis, talemque, qui formam Crucis insigni quodam mysterio repræsentabat, & omnis mundanæ gloriæ & ornatus contemptum alta quadam despectione ostendebat, ut esset dumtaxat nuditatis operimentum, necessitatis fomentum, veræ humilitatis indicium, & improperii crucis Christi Jesu, quæ semper fixa erat in animo, singulare contra hostes remedium.
§ IX. Primorum trium sociorum ad S. Franciscum accessio, ejusdemque cum B. Ægidio excursio in Marchiam Anconitanam.
[Sanctus incipit publice hortari ad pœnitentiam,] Post depositam vestem eremiticam, magisque austeram & viliorem assumptam, S. Franciscus, sicut toto habitu suo pœnitentiam prædicabat, ita & verbis eam suadere aliis cœpit, ut alterum Euangelicæ lectionis mandatum impleret. Hæc narrat Thomas Celanensis num. 23, utens verbo prædicare, etiamsi Sanctus proprie non prædicaverit ante sui Ordinis approbationem, ut ostendam inferius. Secundus Vitæ scriptor relatæ vestium mutationi similiter hæc subdit: Omnem ergo sollicitudinem cordis apponens, qualiter auditus * novæ gratiæ verba perficeret, cœpit instinctu divino Euangelicæ perfectionis annuntiator existere; cœpit in publicum simpliciter verba proponere. Erant autem ipsius eloquia non inania, nec risu digna; erant virtute sancti Spiritus plena; erant medullas cordis penetrantia, & in vehementem audientes stuporem provocantia. Sed &, sicut postmodum ipse testatus est, quod hujusmodi salutationem, Domino revelante, didicerat, ut diceret: Dominus det tibi pacem, sic in omni prædicatione sua pacem annuncians, populum in sermonis exordio salutabat. Subito ergo spiritu prophetarum perfusus, juxta sermonem propheticum annunciabat pacem, prædicabat salutem; factumque est, ut salutaribus monitis fœderaret plurimos veræ paci, qui discordes prius a Christo exstiterant, a salute longinqui.
[183] [pacem omnibus impertiens magno cum fructu.] Incertum est, an S. Franciscus, dum ait, se illud de pace impertienda, Domino revelante, didicisse, de peculiari revelatione divina sibi facta loquatur, an de revelatione publica in Euangelio; nam in Matthæi capite 10, quo audito, ille hæc aggressus est, ℣. 12 legitur: Intrantes autem in domum, salutate eam, dicentes: Pax huic domui. Ut ut sit, addunt Tres Socii in Appendice num. 26, quemdam alium ante S. Francisci conversionem fuisse Assisii, qui omnes frequenter salutabat his verbis: Pax & bonum, pax & bonum; & postea non amplius comparuit. Celanensis num. 23 scribit, S. Franciscum primitus prædicare cœpisse eo in loco, ubi, cum adhuc esset infantulus, didicerat legere, in quo etiam loco honorifice sepultus est; id est, in ecclesia S. Georgii; quod dubito tamen, an de primis illis exhortationibus, de quibus nunc agimus, recte dici possit. Ceterum tam hic, quam alii antiqui biographi, assertum a secundo biographo sermonum illius fructum confirmant. Simplici illa prædicatione primi ad illum pertracti sunt socii, ut consentiunt iidem omnes biographi; secundus, suppressis eorumdem nominibus, post data verba id ita pergit narrare.
[184] Innotescente igitur apud multos beati Francisci tam doctrinæ simplicis veritate, [Socios sibi adjungit, quorum primus Bernardus,] quam vitæ, cœperunt post modicum viri quidam ipsius exemplo ad pœnitentiam annunciari *, & eidem, relictis omnibus, habitu vitaque conjungi. Ut autem novis filiis Sancti jam merita remunerari cœperunt, cœpit & amplius ipse nova spiritali consolatione repleri, cœpit & illorum diligentius invigilare saluti. Hinc paterno eos affectu demulcens & fovens, novis non destitit monitis informare, docens ipsos sanctæ paupertatis & veræ simplicitatis viam indeclinabiliter ambulare. Hæc ille; at multa omittens ab aliis biographis tradita, ac nominatim a Tribus Sociis, qui uti loco & tempore proximi fuerunt, præ reliquis etiam videntur primorum sociorum accessum ad S. Franciscum accuratissime exposuisse. Verum inter primum biographum & reliquos hic aliqua est dissensio, saltem apparens, in ordine, quo primi socii S. Francisco aggregati fuerunt. Etenim Tres Socii in Appendice, S. Bonaventura in Vita, Anonymus noster Perusinus, & recentiores omnes, asserunt, Bernardum ex illis omnibus primum fuisse. At vero Celanensis num. 24 alium illi præponit, dicens: Inter quos (primos S. Francisci sectatores) quidam de Assisio puer, ac simplicem spiritum gerens, Virum Dei primo devote secutus est. Post hunc frater Bernardus &c.
[185] Sane hæc verba indicant, illum, qui vel ætate, [non alter quidam, qui licet prior Sancto adhæserit,] vel potius a servitio ac simplicitate sua, puer vocatur, adhæsisse S. Francisco ante Bernardum; atque hac ratione Bernardus solum erit secundus illius discipulus, & B. Ægidius, qui a reliquis tertio inter discipulos loco censetur, reponendus erit quarto. Porro, puerum illum fuisse vere unum e Sancti sociis, liquet ex eodem Celanensi ibidem num. 25, ubi post aliorum quatuor accessum Philippus, qui quintus venisse ibi narratur, septenarium eorumdem numerum, simul cum ipso sancto Patre adimplevisse dicitur; cum hi omnes solum sex numero fuissent, nisi puer ille adnumeretur. Quapropter, ut hæc apparens biographorum dissensio tollatur, existimo, hunc ut assiduum quidem auditorem familiaremque adjutorem & discipulum initio Sancto adhæsisse, non tamen ab eo eodem, quo hic utebatur, habitu donatum inque perpetuum socium adscitum fuisse ante Bernardum & paucos alios, ante quorum accessum Sanctus forsitan de sociis sibi aggregandis nondum quidquam statuerat, vel etiam cogitaverat.
[186] Hoc modo cum Celanensi facile conciliabuntur reliqui biographi, qui Bernardum inter S. Francisci socios primum statuunt. [non tamen ante Bernardum habitu donatus fuit.] Hanc conjecturam meam firmat ipse modus loquendi Celanensis; nam de anonymo illo puero tantum ait: Virum Dei primo devote secutus est; nihil memorans de facultatibus suis, si quas habuerit, datis pauperibus, aut habitu mutato. Sed de Bernardo longe aliter loquitur, inter alia referens, ipsum redactam ex omnibus bonis suis divenditis pecuniam pauperibus distribuisse, ac tandem subdens: Quo facto, vita & habitu sancto Francisco associatus est &c. Bernardus itaque omnino habendus est primus S. Francisci socius eo, quo dixi, modo; licet eodem die etiam accesserit alter, Petrus appellatus. Quo ordine deinde admissus sit alter ille puer dictus, non invenio; at forte iste fuerit Sabbatinus aut Moricus, quos non nominavit Celanensis. Hac difficultate discussa, audiamus modum, quo conversus est Bernardus, imo & Petrus, qui plerisque rebus eo conducentibus adfuisse videtur.
[187] [Bernardus ille & Petrus ex consilio Sancti] Motus S. Francisci, quem hospitio suo frequenter exceperat, virtutibus Bernardus, vir dives, illum consuluit, quid de opibus suis sibi faciendum suaderet. At sanctus hac super re Deum ex inspecto Euangelii libro consulendum respondit; quod & postridie fecerunt, ut narrant Tres Socii in Appendice num. 28 & 29, qui etiam innuunt, tunc adfuisse Petrum, licet de Bernardo tantum loquantur, quia hic erat præcipuus. Anonymus noster Perusinus eadem paulo brevius refert, & Petrum adfuisse, clarius indicat, sic inquiens: Videntes autem hæc & audientes (de prædicatione S. Francisci) duo viri de civitate illa, visitatione divinæ gratiæ inspirati ad eum humiliter accesserunt. Unus ex his fuit frater Bernardus, & alius frater Petrus, & dixerunt ei simpliciter: Volumus esse tecum de cetero, & facere, quæ tu facis. Dic ergo nobis, quid de rebus nostris facere debeamus. Qui de adventu & voto eorum exultans benigne respondit eis: Eamus, & a Domino consilium requiramus.
[188] [Euangelium consulunt, eoque edocti omnia sua dant pauperibus:] Abierunt ergo ad quandam civitatis ejusdem ecclesiam, & intrantes in eam, positis genibus, humiliter in oratione dixerunt: Domine Deus, pater gloriæ, rogamus te, ut per tuam misericordiam ostendas nobis, quid facere debeamus. Expleta autem oratione, dixerunt sacerdoti ejusdem ecclesiæ, qui præsens erat: Domine, ostende nobis Euangelium nostri Domini Jesu Christi. Et cum aperuisset sacerdos librum, quia ipsi adhuc bene legere nesciebant (nempe Latine) invenerunt statim locum, ubi scriptum erat: “Si vis perfectus esse, vade & vende omnia, quæ habes, & da pauperibus, & habebis thesaurum in cœlo.” Et iterum revolventes, invenerunt: “Qui vult venire post me &c.” Et iterum revolventes, reperierunt: “Nihil tuleris * in via &c.” Audientes autem hoc, gavisi sunt gaudio magno valde, & dixerunt: Ecce, quod desiderabamus; Ecce, quod quærebamus. Dixitque beatus Franciscus: Hæc erit regula nostra. Deinde ait illis duobus: Ite, &, sicut audistis, consilium Domini faciatis.
[189] [quod dum agunt, Silvester presbyter pecuniam a Sancto inique exigit,] Abiit ergo frater Bernardus, & quia dives erat, venditis omnibus possessionibus suis, fecit multam pecuniam. Ille vero frater Petrus pauper fuerat temporalibus, sed jam dives spiritualibus factus erat. Facit ergo & ipse, sicut habuerat consilium Domini; congregantesque pauperes civitatis, ipsis pecuniam, quam de facultatibus suis venditis tulerant, erogabant. Dum hoc facerent, & beatus Franciscus adesset, venit quidam sacerdos, Silvester nomine, a quo beatus Franciscus emerat lapides pro ecclesia S. Damiani resarcienda, apud quam & morabatur (nimirum ad tempus) antequam socios haberet fratres. Videns ergo dictus sacerdos illos taliter pecuniam expendentes, avaritiæ anhelans, concupivit de illa pecunia sibi dari; & cœpit murmurare, dicens: Francisce, non bene persolvisti mihi de lapidibus, quos emisti a me. Audiens autem beatus Franciscus illum injuste murmurantem, qui a se omnem avaritiam repulerat, accessit ad fratrem Bernardum, & mittens manum in chlamidem ejus, ubi erat pecunia, extraxit manum plenam denariis, deditque sacerdoti. Iterumque manum ponens in chlamidem, extraxit denarios, ut semel jam fecerat, & iterum dedit dicto presbytero, dicens ei: Habes adhuc plene solutionem? Plene, inquit. Quo facto, sacerdos lætus ad domum suam regreditur.
[190] Post paucos dies idem sacerdos a Domino inspiratus cœpit super his, [sed paulo post pœnitens, tandem in ejusdem disciplinam transit,] quæ beatus Franciscus ei fecerat, cogitare, dicens: Nonne ego miser sum, qui, cum sim senex, bona temporalia concupisco & quæro; & hic Juvenis ea pro Dei amore despicit & abhorret? Nocte itaque sequenti vidit in somnis crucem immensam valde, cujus summitas cœlos tangebat, pes autem ejus in ore Francisci stabat: latera autem crucis ab una parte mundi usque ad partem alteram tendebant. Evigilans ergo ille sacerdos credidit, beatum Franciscum esse vere amicum Domini, & quod esset per universum mundum Religio, quam cœperat, dilatanda. Et sic cœpit deinde timere Dominum, & pecuniam (lege pœnitentiam, ut habent Tres Socii) agere in domo sua; & parvo post tempore evoluto, Fratrum Ordinem est ingressus, & bene vixit, & religiose finivit. Eadem hæc de Silvestro leguntur etiam apud Tres Socios num. 30 & sequenti, ut pro certis habenda sint & indubitatis, licet ea omiserit Thomas Celanensis, & qui eum secutus fuit ac fere contraxit, biographus secundus.
[191] De petita per Silvestrum pecunia etiam siluit Bonaventura, [& in illius Ordine pie moritur.] forte ut famæ consuleret viri, qui deinde in Ordine pie vixit ac mortuus est, & hac pœnitentia culpam illam abunde delevit. At non prætermisit sanctus doctor visionem illam de cruce, cui alteram simul oblatam addidit, & utramque tertio repetitam, quam deinde secuta est ejusdem Silvestri conversio & ad Ordinem accessus. Consule illum in Vita edenda num. 30. Hæc adjuncta discere potuit S. Bonaventura ex diligenti, quod instituit de sancti Patris sui gestis, examine & quos consuluit, illius sociis superstitibus. De eodem Silvestro, qui non diu post approbatum a Romano Pontifice Ordinem S. Francisco se adjunxit, sermo infra redibit. Quod ad petitionem pecuniæ spectat, credibile est, laudatum Silvestrum partem, quæ solutioni deerat, S. Francisco in pium opus ecclesiæ reparandæ antea condonasse, sed cum deinde nummos ex ejusdem Sancti consilio tam liberaliter egenis distribui videret, occasionem inconsulto arripuisse male recuperandi, quod bene expenderat. Utut res se habeat, delictum suum laudabili pœnitentia eluit, non modo non recte accepta, verum etiam aliter possessa relinquendo, seque sancto Patri, cui injurius fuerat, sub religiosa disciplina subjiciendo.
[192] [Primus Sancti socius Bernardus notissimus est, secundus] Pauca modo dicenda sunt de duobus illis primis S. Francisci sociis, Bernardo & Petro. Primus in Ordine suo notissimus est, & apud Waddingum passim vocatur Bernardus a Quinta valle. Multis ille claruit virtutibus, & annis pluribus sancto Patri suo, cui erat amicissimus, superfuit, de eoque sermo recurret. Beatus vocatur ab Arturo in Martyrologio Franciscano, aliisque Franciscanis scriptoribus; verum hunc titulum nomini ejus non sunt ausi adscribere decessores mei, quos consule in Prætermissis ad diem X Julii; neque ego propter eamdem rationem audeo, maxime cum nec in Martyrologiis Ordinum S. Francisci ad calcem Martyrologii Romani, auctoritate Benedicti XIV editi, adjectis nomen ejus reperiam. Alter, Petrus scilicet, a Waddingo aliisque passim creditur fuisse Petrus Cathanii, qui postea totius Ordinis vicarius a S. Francisco creatus fuit. De conversione illius Waddingus ad annum 1209, num. 9 hæc ait: Eodem ipso die (quo Bernardum) humili sua veste donavit Vir Dei Petrum Cathanii, ecclesiæ cathedralis, divo Ruffino sacræ, canonicum, qui Bernardi motus præludiis eum comitatus est, donec eidem instituto una nomen dedere, prior Bernardus, posterior Cathanius.
[193] [Petrus, passim creditur fuisse Petrus Cathanii;] Forte hujus sententiæ primus auctor est Bartholomæus Pisanus, vel qui illius librum Conformitatum typis excudi curavit Mediolani anno 1510, in qua editione fol. 52 verso, col. 2 sic legitur: Frater Petrus Cathanii fuit sanctus frater, & filius ac socius beati Francisci. Istum beatus Franciscus, cum esset canonicus majoris ecclesiæ de Assisio, distractis omnibus una die, cum sancto fratre Bernardo de Quintavalle ad Ordinem recepit & fratrem fecit. Hic frater Petrus primo fuit beati Francisci vicarius, & demum, beato Francisco renunciante officio generalatus coram fratribus, ipse frater Petrus factus est generalis Minister. Tam clara hæc est Pisani, vel certe primi ejusdem editoris sententia, ut mirandum non sit, illam passim ab omnibus Franciscanis admissam esse. At sunt nonnulla, quæ eamdem mihi ancipitem faciunt. Prima difficultas oritur ex tempore, quo Petrus, qui cum Bernardo ad S. Franciscum accessit, in Ordine vixisse dicitur a Thoma Celanensi, collato cum tempore, quo Petrum Cathanii obiisse, scribit Waddingus, nimirum anno 1221, die 10 Martii; ac proinde anno ab ingressu in Ordinem duodecimo fere completo.
[194] [sed non desunt rationes, quæ diversum ab illo esse,] Celanensis enim, qui Petrum certe noverat, num. 25 de eodem ait: Statim autem (post Bernardum) vir quidam Assisii civitatis eum secutus est, qui valde in conversatione laudabilis exstitit; & quod sancte cœpit, sanctius post modicum consummavit. Illud post modicum quid aliud indicat, quam secundum illum S. Francisci socium non nisi exiguo tempore vel paucis annis in Ordine vixisse? Id autem non videtur dici potuisse de Petro Cathanii, qui totius Ordinis generalis Minister, seu potius S. Francisci vicarius fuit, & annos fere duodecim in Ordine explevit. Idem biographus ibidem de B. Ægidio dicit: Qui longo tempore durans &c, etsi annis tantum septem vel octo post mortem Petri Cathanii ista scriberet, sive annis fere viginti post ingressum Ægidii. At, qui annos viginti vocavit longum tempus, non videtur annos duodecim dicturus fuisse modicum. Altera difficultas petitur a canonicatu Petri Cathanii, dictisque Trium Sociorum & anonymi nostri Perusini. Tres Socii, quibus Petrus, secundus S. Francisci discipulus, procul dubio probe notus fuerat, num. 28 asserunt, hominem simplicem fuisse, neque in lectione Euangelica versatum: de eo enim simul ac de S. Francisco & Bernardo aiunt: Simplices erant, & nescierunt invenire verbum Euangelii de renunciatione.
[195] Deinde num. 29 & seq. insinuant, Petrum, de quo agimus, [potius suadeant.] pauperem fuisse, dum de Bernardi divitiis, bonisque omnibus venditis & in pauperes distributis expresse meminerunt, de Petro autem solum inquiunt: Petrus etiam pro posse divinum consilium adimplevit. Hoc ipsum etiam apertius asserit Anonymus Perusinus verbis illis jam datis: Ille vero frater Petrus pauper fuerat temporalibus. Itaque nescio, an modo dicta simplicitas & paupertas satis conveniant in canonicum ecclesiæ cathedralis Assisiensis. Accedit & altera dubitandi ratio, quod S. Bonaventura in Vita num. 28 & 29 loquens de primis S. Francisci sociis, solos nominet Bernardum & Ægidium, de reliquis vero tantum generatim dicat: Non multo post (ab accessu Bernardi) vocatis eodem spiritu quinque viris, filiorum Francisci senarius numerus completus est, inter quos tertium sortitus est locum sanctus pater Ægidius. Secundum locum certe obtinuit Petrus noster, isque præ reliquis nominandus erat, si Petrus Cathanii fuisset canonicus cathedralis ecclesiæ, postea vicarius generalis sub S. Francisco, & morum sanctitate commendatus. Quam ob rem hæc me dubitare cogunt, an secundus S. Francisci socius Petrus non sit alius a Petro Cathanii, qui forte primum post approbatam eodem anno ab Innocentio III Religionem ad eam accesserit.
[196] Tertium e sociis S. Francisci fuisse B. Ægudium, [Tertius Sancti socius fuit B. Ægidius,] cujus Acta apud nos data sunt ad diem XXIII Aprilis, consentiunt S. Bonaventura & tres Socii num. 32, ubi dicunt, illum venisse post aliquot dies ab adventu duorum primorum. Anonymus Perusinus ejusdem conversionem ita narrat. Postquam vero dicti frater Bernardus & frater Petrus, venditis facultatibus suis, earum pretium, ut diximus, pauperibus erogarunt, induti sunt, sicut vir Dei beatus Franciscus indutus erat, & associati sunt ei. Non habentes autem hospitium, ubi manerent, abierunt & invenerunt ecclesiam quandam (dudum S. Francisco notam) pauperculam, quasi derelictam, quæ Sancta Maria de Portiuncula dicebatur; & fecerunt ibi unam domunculam, ubi pariter morabantur. De illa ecclesia hic primum meminit auctor, ideoque de eadem loquitur, sicut loquendum erat, antequam eam reparaverat Franciscus. Tum de Ægidio subjungit: Post dies octo (ab adventu primorum) iterum venit ad eos alius vir, nomine Egidius, de civitate eadem, homo devotissimus & fidelissimus, cui Dominus gratiam multam dedit.
[197] Et cum devotione magna & reverentia flexis genibus, [cujus ad illum accessus] beatum Franciscum rogavit, ut eum in societatem suam recipere dignaretur. Quod audiens & videns beatus Franciscus, lætus efficitur, & recepit eum alacriter & libenter. Et sic isti quatuor habuerunt immensam lætitiam & spirituale gaudium magnum valde. Hæc ille de B. Ægidio, quæ etiam omnia prolixius referuntur in supra laudata ejusdem Beati Vita, ex qua nonnulla huc transfero. De S. Francisco ibi multa dicuntur relatis consona; narratur Bernardi & Petri conversio, eamque dicitur Ægidius post dies octo intellexisse ex parentibus suis. Illorum autem excitatus exemplo, postridie, præmissis ad Deum precibus, S. Franciscum quæsivit & invenit. Audito illius desiderio, Franciscus Ægidium allocutus fuisse dicitur hoc modo: Frater, ita fecit tibi Dominus, sicut faceret imperator, si modo ad civitatem istam accederet, & vellet sibi eligere aliquem pro suo dilecto familiari; omnes dicerent singillatim: Utinam eligat me! Et ita Dominus elegit te. Commonuitque eum & confortavit, ut in vocatione, qua vocatus erat, fideliter permaneret. Tum dicuntur gavisi illi quatuor, additurque: Et necdum erant plures.
[198] [ex aliis exponitur, quique paulo post] Deinde subjungitur: Ipsa itaque die venit quædam pauper, eleëmosynam ab eis petens: cumque S. Franciscus, qui proposuerat in corde suo non renuntiare alicui petenti pro Domino, donec haberet, quod daret, ut impleret Euangelicum illud: “Omni petenti te tribue;” vocans Ægidium, diceret ei, ut daret illi pauperi chlamydem suam (nondum enim indutus erat) ad jussionem ejus festinavit, & alacriter dedit ei… Altera die vestivit eum B. Franciscus. Plura de B. Ægidio ibi legi possunt, uti & iter ejus cum S. Francisco per Marchiam Anconitanam, de quo etiam agunt Tres Socii num. 33, silentibus Celanensi & S. Bonaventura. Illud hic referam ex anonymo Perusino, qui vetustior est, quam biographus B. Ægidii.Dehinc assumpsit beatus Franciscus fratrem Egidium, & eum in Anchonitanam Marchiam secum duxit, & duo alii remanserunt (secundum Tres Socios profecti sunt alio.) Euntes autem in Domino non modicum exultabant. Vir autem Domini Franciscus voce clarissima exultavit, Gallice decantans, laudans & benedicens Dominum.
[199] [cum illo ivit in Marchiam Anconitanam,] Magna siquidem in eis lætitia abundabat, quasi ab eis esset thesaurus maximus acquisitus: multum enim gaudere poterant, quia multum reliquerant, & tanquam stercora reputaverant, quæ consueverunt homines contristare; considerantes proinde amaritudines, quas seculi dilectores in delectationibus secularium patiuntur, in quibus multa miseria & tristitia reperitur. Dixit autem beatus Franciscus ad comitem suum fratrem Egidium: Similis erit Religio nostra homini piscatori, qui mittit retia sua in aquam, capiens multitudinem piscium copiosam: videns autem piscium multitudinem, magnos eligit in vasis suis, parvos in aqua relinquens. Miratus est ergo dictus Egidius de prophetia, quam Sanctus protulit ore suo, cum sciret, parvum numerum fratrum esse. De hoc vaticinio eodem loco & tempore etiam Tres Socii meminerunt num. 33, & addunt: Sicque prophetavit, Ordinem dilatandum, quod sane, ipso Sancto in vivis superstite, luculenter impletum fuit, & ad hæc usque nostra tempora stabili experientia confirmatur. Meminit etiam Celanensis in Vita prima num. 28, sed paulo serius una cum aliis prædictionibus.
[200] [de quo itinere pauca referuntur.] Redeo ad anonymum, qui sic pergit: Adhuc non prædicabat populo Vir Dei: quando tamen per civitates & castella transitum faciebant, hortabatur viros & mulieres, ut timerent & amarent Creatorem cæli & terræ, & pœnitentiam agerent de peccatis suis. Hac scilicet de causa jam ante dicitur prædicasse, ut monui supra num. 182. Hinc etiam Tres Socii, qui anonymo nostro hic præluxerunt, num. 33 aiunt: Licet autem Vir Dei nondum plene populo prædicaret, quando tamen per civitates & castella transibat, hortabatur omnes &c. Sequitur apud anonymum: Frater vero Egidius respondebat, dicens: Optime dicit; credatis ei. Qui eos audiebant, dicebant ad invicem: Qui sunt isti, & quæ verba dicunt? Quidam eorum dicebant, quia stulti vel ebrii videntur: alii autem dicebant: Non sunt verba stultorum ea, quæ proferunt ex ore suo. Respondens unus eorum dixit: Propter summam perfectionem Domino adhæserunt, aut insani facti sunt; quia vita corporis eorum desperata videtur. Nudis pedibus ambulant, viles vestes induti sunt, parco cibo utentes. Adhuc tamen non sequebantur eos. Mulieres autem juvenculæ, videntes eos a longe, fugiebant paventes, ne forte stultitia tenerentur. Quamvis autem minime ipsos sequerentur, timorati nihilominus remanebant, visa forma sanctæ conversationis, qua insigniti pro Domino videbantur. Cumque circuissent illam provinciam, ad dictum locum Sanctæ Mariæ Portiunculæ sunt reversi.
[Annotata]
* an audita?
* animari
* tuleritis
§ X. Quatuor aliorum sociorum ad S. Franciscum accessus, qui illos instruit, & binos in varias regiones mittit: brevi tamen post omnes ad S. Mariam in Portiuncula redeunt, & rursus aliorum quatuor accessu, una cum Sancto, fiunt duodecim.
[Quatuor alios socios admittit,] Quæ hic exponenda proposui, leguntur in Vita prima num. 25 & sequentibus; sed nonnulla in eis sunt obscuriora, & quæ facile in errorem inducerent, nisi ope aliorum instrumentorum explicentur. Secundum Tres Socios num. 35, paucis a S. Francisci reditu e Marchia Anconitana elapsis diebus, tres Assisiates simul ad eum accesserunt, videlicet Sabatinus, Moricus & Joannes de Capella. De tribus illis consentit Anonymus Perusinus, cujus verba recitabo inferius. S. Bonaventura non satis distinxit tempus, quo singuli advenerunt; cetera consonat. At Thomas Celanensis, qui præposito sociis omnibus quodam, quem puerum appellavit, B. Ægidium a tertio loco ad quartum perperam amovit, relato hujus adventu, subjunxit num. 25: His autem uno alio apposito, frater Philippus septenarium (nempe ipso Francisco annumerato) adimplevit. At inter Ægidium & Philippum ab aliis tres ponuntur intermedii, ac passim creditur Philippus octavus, solusque accessisse, atque is ipse esse, de quo, tacito nomine, ait laudatus Celanensis num. 29: Eodem tempore (videlicet post aliqua mox referenda) quodam alio bono viro Religionem intrante, ad octonarium numerum processerunt. Hic, inquam, octavus Philippus fuisse creditur, licet ab aliis non nominetur.
[202] S. Bonaventura num. 31 iisdem fere verbis accessum illius memoravit, sed septenarium numerum filiorum S. Francisci tunc impletum dixit, [quorum ultimus fuit Philippus. Sanctus de suis sollicitus,] ut octavus esset ipse S. Franciscus. Potuit primus biographus, qui illis rebus non adfuit, in eum errorem facile incidisse, ut septimum cum Francisco posuerit Philippum, qui sine Francisco erat septimus. Audiamus modo secundum biographum, qui omnia compendiosius tradidit, & tam accessum sociorum, quam sancti Patris monita, apud primum uberius relata, stilo suo sic expressit: Jam sex fratrum septimus ipse Pater jocunda societate gaudebat, qui inter Minores in omnibus non ut major, sed ut minimus, se gerebat: cum adhuc sui suorumque processum prorsus ignorans, scire pusilli gregis exitum vehementer optabat. Jam antea Sanctus quædam de futura Ordinis sui magnitudine prædixerat B. Ægidio, ut supra vidimus; ideoque non sic accipienda sunt secundi biographi verba, quasi tunc eidem Sancto nihil hac super re innotuisset; neque id asseruit Celanensis, ex quo ille hæc hausit, sed solum sollicita prece petiisse a Deo, ut conversationis suæ suorumque processum sibi indicaret.
[203] [Ordinem suum mire dilatandum cognoscit, eosque animat,] His breviter observatis, pergo cum laudato biographo secundo. Cum ergo (inquit ille) se quadam die devotus devotius, uti consueverat, orationi dedisset, & super impensis sibi divinitus beneficiis gratias agens, annosque male transactos in amaritudine animæ suæ recogitans, Domino tremebundus assisteret, cœpit passim menti ipsius mira suavitas & lætitia perfundi, in tantum, ut etiam a seipso deficeret; donec tandem de peccatis concreta caligo penitus fugaretur, sibique usque ad quadrantem novissimum remissionis debiti culparum certitudo daretur. Dehinc supra se raptus & in quadam mirandi luminis claritate totus absorptus est; ubi dilatato mentis sinu, certificari de hiis, quæ desideraverat, meruit, & ex omni natione suorum multiplicationem luculente prospexit. Non solum autem hæc, sed & alia plura de futuris archana contemplans, tandem ad se reversus cuncta per ordinem fratribus enarravit, spirituque nimirum totaliter innovatus, nec de ipsorum, nec de sua eos simplicitate diffidere monuit; sed veluti usque ad fines orbis multipliciter dilatandos, in Domino confortavit.
[204] [& in quatuor orbis plagas mittit;] Eo tempore appositus est eis quidam vir alius, & sic octonarius ipsorum impletus est numerus. Tunc cans (lege convocans, nam pars vocis erasa est) universos, & ad mittendum in diversas mundi partes binos binosque confederans, plura illis de regno Dei, de mundi suique contemptu dulciter & intente proposuit, & inter alia præcipue de patientia & humilitate præcepit. Gaudet igitur grex humilis ad vocem Pastoris, & ad recipiendum salutaris obedientiæ mandatum gratanter obtemperans, ad pedes ejus humiliter se provolvit; quos ipse Pastor benignissimus erigens, & affectuose, velut filios mater, amplectens, singulos ad oscula suscipit, singulos illo prophetico sermone communit: “Jacta cogitatum tuum in Domino; & ipse te enutriet.” Hoc verbum frequenter, quotiescumque mittebat, pronuncians, omnem fratrum sollicitudinem in Deum dirigere voluit, sic erroneam illis & interminam cupiditatis viam præcludere, sic & in zonis es * pro crastino cor prorsus a curis extraneum non providit. Hæc omnia etiam videri poterunt in Vita prima.
[205] Sequitur ibidem profectio omnium octo ad quatuor diversas mundi partes, [non tamen diuturna fuit hæc peregrinatio, nam, Sancto orante,] ut loquuntur Celanensis & Bonaventura, quasi longa indicare voluissent aggressos itinera. Laudatus enim Celanensis num. 30 ait: Tunc frater Bernardus cum fratre Ægidio versus sanctum Jacobum (Compostellam indicat in Hispania) iter arripuit. Verum, si ista intentione revera recesserint Assisio in Etruriam, ubi eosdem tunc fuisse videbimus, certe mutarunt consilium, licet etiam in Vita B. Ægidii innuatur, illum tunc Compostellam profectum esse: hæc enim B. Ægidii peregrinatio multo serius figenda est. Ita omnino exigit temporis ratio; sanctusque Bonaventura clare docet, itinera illa minime longa fuisse. Nam num. 33 asserit quidem, S. Franciscum cum socio suo versus unam orbis partem perrexisse, reliquis sex ad modum crucis tribus aliis mundi partibus deputatis; sed mox addit, sanctum Patrem, modico elapso post tempore, desiderasse & a Deo petiisse, ut omnes redirent, atque ita factum, ut post modicum temporis omnes denuo convenerint apud Assisium. Eadem habet Celanensis num. 30, qui S. Bonaventuræ præluxit.
[206] Consonat de more auctor Vitæ secundæ, apud quem de eodem itinere hæc legere est: [omnes post modicum tempus apud Assisium rursum convenerunt.] Igitur sex illorum binis in diversas regiones ad pacem cum pœnitentia nunciandam divisis, ipse quoque in aliam mundi partem, uno secum retento, secessit. Sed paternus affectus absentiam novæ prolis non sustinens prorogari, cœpit ad videndum eos non multo post affici desiderio vehementi. Quæsivit ergo ad optinendum *, quod concupierat, orationis consuetæ refugium; & sic a Domino meruit exaudiri, ut in brevi omnes improvise & mirabiliter congregarentur in unum. Hoc itaque omnium iter non fuerit, opinor, nisi paucarum hebdomadarum aut unius fere mensis, cum Sanctus, modico elapso post omnium discessum tempore, eorum absentiam dolens, reditum a Deo flagitaverit, & post modicum temporis desiderium suum mirabiliter expletum viderit. Quid porro in eodem itinere egerint & passi fuerint, silent laudati biographi; sed plura de his scribunt Tres Socii num. 37 & seqq., & ad hoc tempus revocant formulam orandi a S. Francisco sociis traditam.
[207] Hisce, quoad gesta consentit Anonymus noster Perusinus, [Anonymi narratio de injuriis illis illatis,] cujus verba nondum data ab adventu trium sociorum hic subjicio, ut hinc conjiciat lector, quanta viri illi instructi fuerint virtute, qui talia patienter ferrent, & cœptis insisterent. Verba accipe: Paucisque diebus elapsis (a reditu S. Francisci e Marchia Anconitana) tres alii viri de civitate Assisii venerunt ad eos, videlicet frater Sabbatinus, frater jobs (Joannes cognomento de Capella) & frater Moricus parvus, beato Francisco, ut eos in societatem suam reciperet, humiliter supplicantes. Qui benigne & alacriter recepit eos. Quando vero petendo eleëmosinam per civitatem ibant, vix volebat aliquis eis dare, sed dicebant eis: Dimisistis res vestras, & vultis comedere alienas. Et sic patiebantur penuriam multam valde. Parentes quoque eorum & consanguinei persequebantur eos, & alii de civitate illa parvi & magni, masculi & feminæ despiciebant & deridebant eos, tanquam insensatos & stolidos, nisi solus episcopus civitatis, ad quem ibat frequenter beatus Franciscus ad consilium postulandum. Propter hoc autem persequebantur eos parentes eorum & consanguinei, & alii deridebant, quia eo tempore nullus inveniebatur, qui omnia sua relinqueret, & iret petendo eleëmosinam hostiatim.
[208] [de Sancti gestis cum episcopo, de instructis ab illo] Quadam vero die, cum adiisset beatus Franciscus dominum episcopum, episcopus dixit ei: Dura multum mihi videtur & aspera vestra vita, nihil possidere in hoc seculo, nec habere. Cui Servus Domini sic respondit: Domine, si possessiones aliquas haberemus, arma ad protegendum necessaria nobis essent; quia inde quæstiones oriuntur & lites plurimæ, & solet dilectio Domini & proximi impediri. Idcirco nolumus in hoc seculo temporale aliquid possidere. Et placuit episcopo hoc responsum. Sanctus autem Franciscus, cum Spiritus sancti gratia plenus esset, quæ ventura erant, fratribus suis prænuntiavit; & convocans ad se sex istos fratres suos, quos habebat, in silva, quæ erat juxta ecclesiam Sanctæ Mariæ de Portiuncula, ad quam ipsi ad orationem frequenter ibant, dixit eis: Consideremus, carissimi fratres, vocationem nostram; quia misericorditer vocavit nos Dominus, non tantum pro nostra, sed pro multorum utilitate & salute. Eamus ergo per mundum, exhortantes & docentes homines & mulieres verbo & exemplo, ut agant pœnitentiam de peccatis suis, & mandatorum Domini recordentur, quæ oblivioni tanto tempore tradiderunt.
[209] [& ad pradicandum missis discipulis,] Et iterum dixit eis: Nolite timere, pusillus grex, sed in Domino fiduciam habeatis; & nolite dicere: Inter nos insipientes sumus sine litteris; quomodo prædicabimus? Sed memores estote verborum Domini, quæ locutus est discipulis suis, dicens: “Non enim vos estis, qui loquimini, sed Spiritus Patris vestri, qui loquitur in vobis.” Ipse enim Dominus dabit vobis spiritum & sapientiam ad exorandum & prædicandum viris & mulieribus suorum viam & opera mandatorum. Invenietis autem fideles homines, mansuetos, humiles & benignos, qui vos & verba vestra recipient cum gaudio & amore. Invenietis alios infideles, superbos & blasphemos, resistentes & exprobrantes vobis & verbis vestris. Ponite ergo in cordibus vestris patienter & humiliter hæc omnia tolerare. Cumque fratres hæc verba audissent, formidinem habuerunt. Videns autem beatus Franciscus, eos timere, dixit eis: Nolite expavescere; scitote enim, non post multum temporis venient ad vos multi sapientes & prudentes & nobiles; eruntque nobiscum, prædicabunt gentibus & populis, regibus & principibus; & multi ad Dominum convertentur, & per universum mundum multiplicari faciet Dominus suam familiam & augeri. Et cum consummasset omnia verba hæc, benedixit eis, & abierunt. Alia quoque prædixit in Vita prima; sed his minime contraria.
[210] [traditoque iisdem precandi modo,] Pergo cum anonymo. Cum autem per viam Christi devotissimi servi Domini ambularent, & aliquam ecclesiam habitabilem vel derelictam inveniebant, sive crucem aliquam secus viam, ad eas se ad orationem devotissime inclinabant, dicentes: Adoramus te, Christe, & benedicimus tibi, & ad universas ecclesias tuas, quæ sunt in universo mundo, quia per sanctam crucem tuam redemisti mundum. Et ibi credebant & sentiebant, se locum invenire. Peculiarem hunc orandi modum illos a S. Francisco doctos fuisse, tradunt alii biographi, licet de tempore non conveniant. Thomas Celanensis in Vita prima num. 45 istud S. Francisci documentum ad illud tempus retulit, quo ille cum sociis suis post approbatum ab Innocentio III Papa Ordinem Roma redux, apud Rivum-tortum vel apud S. Mariam de Portiuncula habitavit; consonatque S. Bonaventura in Vita edenda num. 42. At Tres Socii, quos Anonymus hic secutus est, eodem, quo hic, tempore de eadem oratione meminerunt num. 37, ex quo loco etiam postrema Anonymi verba sic sunt emendanda, vel exponenda: Credebant enim semper invenire locum Dei, ubicumque crucem vel ecclesiam invenissent. Ceterum ex horum Trium Sociorum testimonio saltem probabile fit, usum dictæ orationis prius, quam apud Celanensem & Bonaventuram dicitur, a sancto Patre discipulis suis commendatum fuisse.
[211] Nunc ex eodem Anonymo audiamus, quæ & quanta illi eo in itinere passi fuerint. [& injuriis, quas in hoc itinere sustinuerunt.] Quicumque vero, inquit, videbant eos, mirabantur, dicentes: Numquam tales Religiosos vidimus, sic indutos. Omnibus enim habitu & vita dissimiles, silvestres homines videbantur. Quando intrabant civitatem aliquam, castellum aut domum, pacem annunciabant. Ubicumque enim inveniebant homines vel mulieres in viis vel in plateis, confortabant eos, ut timerent & amarent Creatorem cæli & terræ, & ut mandatorum ejus, quæ oblivioni tradiderant, recordantes, ea studerent ammodo opere adimplere. Et quidam eorum libenter eos cum gaudio audiebant; alii autem e contrario deridebant: a multis multipliciter interrogabantur; & valde laboriosum erat eis tot & tantis interrogationibus respondere; quia in novis rebus novæ interrogationes sæpius oriuntur. Quidam enim interrogabant eos: Unde estis? Alii vero dicebant: De quo Ordine estis? Illi autem simpliciter respondebant: Pœnitentes sumus, & in civitate Assisio nati sumus. Adhuc enim Religio fratrum non nominabatur Ordo. Et multi, qui videbant & audiebant eos, deceptores vel fatuos existimabant; & aliquis inter eos dicebat: Nolo eos in domum meam recipere, ne forte furentur res meas. Et propter hoc in multis locis inferebantur injuriæ multæ eis: unde sæpe hospitabantur in ecclesiarum porticis * vel domorum.
[212] Eodem tempore erant duo fratres apud civitatem Florentiæ, [Illorum duo Florentiæ hospitio exclusi,] qui per civitatem ibant hospitium exquirentes, & nullatenus poterant invenire. Venientes ergo ad quandam domum, cui quidam * porticus erat ante, & in porticu clibanus quidam; qui dixerunt ad invicem: Hic poterimus hospitari. Rogaverunt ergo dominam illius domus, ut in domo sua eos recipere dignaretur. Qua statim hoc facere recusante, deprecati sunt eam, ut vel juxta clibanum eos illa nocte permitteret hospitari; quæ concessit eis. Cum venisset autem vir ejus, & fratres in porticu juxta clibanum respexisset, dixit eis *: Quare ribaldis (id est, nebulonibus) istis hospitium contulisti? Quæ respondit: Ego eos in domo nolui hospitari, sed extra in porticu jacere permisi, ne intus nobis possent aliquid furari, nisi forte ligna. Et propter suspicionem istam noluerunt fratribus ad cooperiendum aliquid dare, licet magnum eo tempore frigus esset. Ex chronotaxi nostra mense Maio hæc facta sunt: poterat tunc Florentiæ nocturno tempore intensius frigus esse, quam ut una induti paupercula tunica & nudipedes noctem sine alio tegumento in porticu commode traducerent.
[213] [sed deinde cognita eorum virtute.] Surgentes autem Fratres (ita pergit Anonymus) nocte illa ad Matutinum ad magis vicinam sibi ecclesiam perrexerunt. Mane autem facto, mulier illa, vadens ad ecclesiam ad audiendam Missam, respexit eos in oratione devote & humiliter permanentes; dixitque intra se: Si homines isti malefactores essent, sicut vir meus dicebat, orationi non sic insisterent reverenter. Cumque hoc multi cogitarent *, ecce, vir quidam, nomine Guido, per ecclesiam illam ibat, & pauperibus, quos inveniebat, eleëmosinas tribuebat. Qui cum accessisset ad Fratres, & denarium unum cuilibet, sicut aliis, vellet dare, illi accipere renuerunt. Quibus ille dixit: Quare denarios non accipitis, sicut ceteri pauperes, cum ita vos videam inopes & egenos? Respondit ei unus ex eis frater, Bernardus nomine: Verum est utique, quod pauperes sumus; sed paupertas nostra non ita gravis est, ut pauperum aliorum, quia per Domini gratiam, & ejus consilium adimplendo, pauperes facti sumus. Admirans homo ille interrogavit eos, si adhuc in seculo aliquid habuissent: qui responderunt, se aliquid habuisse, sed amore Dei pauperibus tribuisse. Considerans autem dicta mulier, Fratres denarios recusasse, accedens ad eos, dixit eis: Christiani, si ad meum vultis redire hospitium, ego vos recipiam intra domum. Cui Fratres humiliter responderunt: Dominus retribuat tibi.
[214] [a viro pio benigne excipiuntur; ab aliis socii pessime hæbiti,] Cum vidisset ergo vir ille, quod fratres non poterant hospitium invenisse, apprehendens eos duxit in domum suam, & dixit eis: Ecce hospitium, quod vobis Dominus præparavit; manete in eo secundum beneplacitum vestrum. At illi gratias egerunt Domino, qui fecit misericordiam suam cum illis, & exaudivit clamorem pauperum; & manserunt apud eum per dies aliquot. Et sic propter eorum verba, quæ audivit, & exempla bona, quæ vidit, multa postea pauperibus est largitus. Iterum * enim apud homines Fratres viles deputabantur, ut multi parvi & magni facerent eis & dicerent, sicut domini servis suis. Et licet haberent vilissima indumenta & paupercula, tamen eis libenter auferebant. Cumque sic nudi remanerent (solis scilicet tecti femoralibus) quia unam tantum habebant tunicam; sæpius tamen formam Euangelicam observabant, non ea auferentibus repetentes: si tamen illi pietate commoti volebant restituere, recipiebant libenter. Et quibusdam lutum in capite jactabant: cuidam quoque eorum taxilli in manu fuerunt positi, si vellet ludere, invitando; quidam autem post dorsum cujusdam portatus fuit, appensus per caputium, quantum portitori placuit. Hæc eis & alia multa faciebant, affligentes eos; qui * idcirco non dicimus, ne verba nostra multum dilatemus. In tantum enim vilissimos eos reputabant, qui secure & audacter affligebant eos, quasi malefactores essent. Insuper & in fame & in siti, frigore & nuditate multas tribulationes & angustias tolerabant. Hæc posteriora, uti & sequentia, videntur non de solis illis duobus, sed de omnibus sociis dici.
[215] Hæc autem omnia constanter & patienter, sicut a beato Francisco moniti fuerant, [patientia sua tandem multos movent, aliquos in societatem admittunt,] sustinebant. Non contristabantur, nec conturbabantur, sed, sicut homines in magno lucro positi, exultabant in tribulationibus, & gaudebant, & Dominum sollicite pro suis persecutoribus exorabant. Cumque viderent eos homines in suis tribulationibus exultare, & eas patienter pro Domino tolerare, & ab oratione devotissima non cessare, pecuniam quoque non recipere, non portare, sicut recipiebant alii pauperes indigentes, & magnam invicem dilectionem habere, in qua esse discipuli Domini noscebantur; multi benignitate Domini corde compuncti sunt, & venientes ad eos, de offensis in eos veniam postulabant; ipsi autem ex corde remittentes eis, alacriter respondebant: Dominus parcat vobis. Et sic eos libenter postmodum audiebant; & quidam rogabant eos, ut in suam eos societatem recipere dignarentur; & ex eis plurimos receperunt, quia tunc temporis propter paucitatem Fratrum unusquisque habebat a beato Francisco potestatem recipere, quos volebat. Et in termino sibi statuto ad sanctam Mariam de Portiuncula sunt reversi.
[216] Eodem fere modo Tres Socii, quos Anonymus præ oculis habuit; [& revertuntur ad S. Mariam de Portiuncula.] rectius tamen hi pro Plurimos receperunt num. 41 habent: Aliquos receperunt; nam quatuor tantum post hoc iter veste donatos videbimus. Verum in illis verbis in termino sibi statuto, vel, ut habent Tres Socii, statuto termino omnes ad Sanctam Mariam de Portiuncula sunt reversi, latet difficultas. Etenim apud Celanensem in Vita prima num. 29 & 30, & apud S. Bonaventuram num. 32 & 33 omnino videntur a S. Francisco in longa itinera missi, dicunturque post modicum tempus, eorumdem reditum a Deo precante Francisco, omnes absque humana vocatione, &, ut expresse addit Bonaventura, omnes ex insperato post modicum temporis, … divina operante clementia, non sine ipsorum admiratione pariter convenisse Assisium. Qua vero ratione hæc omnia vera sunt, si statuto termino, vel in termino sibi statuto redierint? Mihi verisimillimum apparet, terminum illum nec de spatio temporis, quod peregrinationi præfixerat Sanctus, nec de loco, ad quem usque illa ex ejusdem mandato extendenda erat, explicandum esse, sed de loco, ad quem redeundum erat, quique a Sancto statutus fuerat terminus seu finis totius peregrinationis. Sensus ergo hic erit: Ad terminum sibi statutum, nempe ad Sanctam Mariam de Portiuncula sunt reversi.
[217] In quas partes S. Franciscus (nam ex dictis ipse quoque unam sibi elegerat) cum socio suo tunc processerit, [Sanctus forte tunc ad Reatinam vallem profectus fuerat;] nemo veterum biographorum, quos quidem habeo, memoriæ prodidit. Forte tamen iverit in Vallem Reatinam, in Sabinis Umbriæ, ad quam illum eodem anno, sed alio tempore ante mox memoratum iter profectum fuisse, scribit Waddingus ad hunc annum 1209, num. 24, laudans Marianum & Angelum Reatinum. Ait nempe ibidem ex laudatis scriptoribus Waddingus, Franciscum discipulos suos eo consilio illuc eduxisse, ut a patria urbe remoti stipem majori peterent fiducia & absque duriori acciperent contumelia. Angelus ille in Scriptoribus Minorum ab eodem Annalista vocatur Angelus Tancredus, patria Reatinus, diciturque ultimus ex undecim S. Francisci sociis fuisse, ac scripsisse Historiolam de gestis S. Francisci in urbe & valle Reatina, atque Vitam ejusdem sancti Patriarchæ, simul cum aliis duobus sociis, Leone & Ruffino. Vitam hanc, quam Appendicem appellamus, jam frequenter nominavi, sed cum Historiolam illam alteram non habeam, de ea nequeo pronunciare. Verumtamen si memorata Sancti ad Reatinam vallem cum omnibus suis profectio ad hunc annum in eadem narretur, nequeo satis mirari, cur nec in prima nec in secunda Vita, nec in Appendice Trium Sociorum, quorum unus fuit Angelus ille Reatinus, nec denique in S. Bonaventura, vel levissimum illius profectionis vestigium invenire sit.
[218] [nam alia ante hanc ad eamdem profectio non satis certa est.] Quapropter si in dubiis conjectare liceat, nonnihil suspicor, S. Franciscum, Angelo teste, cum uno socio in vallem Reatinam profectum esse, quando, ut supra dictum est, alios sex socios in diversas orbis partes misit; Angelumque hujus profectionis ac missionis causam a Waddingo ex ipso allegatam, attulisse, sed a Mariano, qui tribus fere seculis junior est, creditum, ipsum de communi omnium sociorum ad vallem Reatinam profectione locutum; unde facile induci potuerit Waddingus, ut trinam eodem anno illorum profectionem distingueret; primam scilicet, dum S. Franciscus cum B. Ægidio ivit in Marchiam Anconitanam; secundam hanc communem, ac tertiam denique, quando ex supra dictis socios omnes, binos & binos, in quatuor partes destinavit. Attamen hæc solum conjectura est, quia in vetustis Vitis, quas habeo, nullum prorsus exstat pro hoc tempore vestigium istius mediæ profectionis, quæ forsan alio anno contigit, & ad hunc ex levi conjectura a Mariano relata fuit. Nunc reversos ex itineribus suis ad sanctam Mariam in Portiuncula socios revisamus.
[219] [Congratulantur invicem reversi; & quatuor novi socii] Magno gaudio perfusos fuisse amantissimum suorum Franciscum, omnesque socios, quando incolumes se reduces viderunt, tum ratio ipsa suadet, tum etiam docet Vita prima num. 30, ubi subjungitur, quanta sese caritate complexi sint, ac aliorum quatuor ad societatem accessus narratur. De reversorum gaudio breviter etiam meminerunt Tres Socii num. 41, & Bonaventura num. 33. At secundus biographus primum sequens, hæc ait: Quibus taliter adunatis, non mirum, si pius Pater jocundatur in filiis. Congratulabantur quoque filii gaudio Patris, mirantesque pariter & lætantes glorificabant unanimiter magnificentiam Salvatoris. Referebat ille, quo ordine desiderium suum Dominus adimpleverat: illi quoque beneficia sibi divinitus impensa narrabant, & humiliter de omnibus semetipsos ingratitudinis arguebant. Factum est autem post hæc, ut eidem pusillo gregi quatuor alii viri idonei jungerentur, ut sic duodenarius fratrum numerus impleretur. Cœpit itaque sancti Viri suorumque jam latius fama diffundi; sed &, quo super peccatorum conversione sine personarum acceptione gaudebant, illorum in Domino cotidie gaudium augmentari.
[220] [sacro habitu induuntur.] Quatuor illi, qui post Sancti reditum Franciscano habitu donati dicuntur, vel omnes vel illorum aliqui in ipso itinere, ut vidimus, a sociis admissi fuere. Nomina eorum in antiquis Vitis nostris non exprimuntur; at catalogus primorum sociorum (annumerato Francisco) in editione Speculi per Spoelberchum, parte 2, cap. 2 excusus, ea sic exhibet: Nonus F. Joannes de Constantino. Decimus F. Barbarus. Undecimus F. Bernardus de Violente. Duodecimus F. Angelus de Reate. Horum primus in Annotatis ibidem, ab aliis vocatus dicitur Constantius, apud Waddingum Constantius vel Joannes de S. Constantio; tertius in Annotatis Bernardus Vigilantius, uti & apud Waddingum, alias Bernardus de Viridante dictus legitur; quartus, Angelus scilicet, unus ex Tribus Sociis est, qui Appendicem ad Vitam primam scripserunt. Laudatus Waddingus ad annum 1209 num. 38 pro Angelo quartum posuit Silvestrum, Angelumque primum anno sequenti a S. Francisco admissum credidit, quando hic pro confirmatione Regulæ suæ a summo Pontifice impetranda Romam petens, Reatinam urbem pertransiit; ita ut ex ejusdem Annalistæ sententia Angelus ille tunc sociorum S. Francisci numerum duodenarium, Francisco non annumerato, compleverit. Verum hanc opinionem suo loco expendemus. Porro, licet de numero undecim S. Francisci sociorum mihi constet, non tamen contendere velim, Angelum unum ex his undecim fuisse; quia non possum omnium illorum, qui in prædicto Speculi catalogo recensentur, nomina & accessus ordinem ex vetustioribus documentis confirmare.
[Annotata]
* l. æs
* obtinendum
* l. porticibus
* l. quædam
* forte ei
* an multis cogitaret?
* forte Interim
* an quæ?
§ XI. Aliquot sociorum virtutes: Sanctus scribit Regulam, pro cujus approbatione cum omnibus undecim sociis Romam proficiscitur, & eam cum facultate prædicandi ab Innocentio III obtinet.
[Sociorum occupationes, orandi studium, mutua caritas,] De mutua sociorum caritate aliisque eorumdem virtutibus multa præmissis adduntur in Appendice ad Vitam primam a num. 41. Similia habet Anonymus Perusinus, cujus verba hic habe. Quando autem se revidebant (ex itinere, præcedenti § relato) tanta jucunditate & spirituali gaudio replebantur, quod nihil recordabantur adversitatis & maximæ paupertatis, quam patiebantur. Solliciti erant quottidie in oratione & labore manuum suarum, ut omnem otiositatem, animæ inimicam, a se penitus effugarent. Noctibus vero similiter solliciti surgere media nocte, juxta illud Prophetæ, “Media nocte surgebam ad confitendum tibi” orabant cum devotione multa & lacrimis frequenter. Amore intimo se invicem diligebant. Serviebat quoque & nutriebat unus alterum, sicut mater servit & nutrit filium suum. Tantus ardebat in eis caritatis ignis, quod eis facile videbatur tradere corpora sua, non solum pro nomine Domini nostri Jesu Christi, sed etiam unus pro alio, & libenter. Quadam enim die, cum duo Fratres per quamdam viam transitum facerent, unum fatuum invenerunt, qui in eos lapides jaciebat. Alter illorum fratrum, dum in fratrem suum videret jactari lapides, accurrens & lapidum ictibus se opponens, potius voluit se percuti, quam fratrem suum, propter flagrantem mutuam caritatem. Hæc & his similia sæpius faciebant.
[222] In humilitate radicati & fundati erant, & unus reverebatur alium, quasi dominus esset suus. [humilitas, obedientia, cura fraternæ caritatis servandæ,] Quicumque inter eos officio vel gratia præcellebat, humilior & vilior ceteris videbatur. Omnes quoque se totos ad obediendum tradebant, quando aperiebat os præcipientis *, pedes suos ad ambulandum, manus quoque ad operandum continuo præparantes. Quidquid præcipiebat eis, putabant, præceptum esse secundum Domini voluntatem: & ideo suave erat eis & facile omnia adimplere. Abstinebant se a carnalibus desideriis, & ne vindicarent semetipsos, sollicite judicabant. Nam si casu unus alteri diceret verbum, quod forte posset ei displicere, tantum a conscientia reprehendebatur, quod non poterat quiescere, donec diceret suam culpam, & prosternens se in terram, licet inviti, pedem ejus super os suum faceret sibi poni. Et si illo nullatenus vellet ponere; si prælatus erat, qui verbum dixerat, præcipiebat ei hoc facere; alioquin a prælato præcipi faciebat, ut effugaretur ab eis malitia, & plena semper inter eos dilectio servaretur. Et sic contra vitia singulas virtutes opponere satagebat.
[223] [communis rerum usus, paupertas, in egenos loberalitas,] Quicquid habebant, librum vel tunicam, communiter utebantur; & nullus, suum aliquando esse, dicebat. Sic fiebat in Apostolorum Ecclesia primitiva. Cum autem in eis paupertas nimia abundaret, semper tamen largi erant, & omnibus, amore Domini se petentibus, libenter compartiebantur eleëmosinas sibi datas. Quando autem ibant per viam, & pauperes sibi petentes inveniebant, aliqui ex ipsis, non habentes aliud, quod præberent, de vestimentis suis pauperibus erogabant. Quidam enim eorum capucium divisit a tunica, & pauperi petenti tribuit; alius quoque manicam separavit, & dedit; alii vero partem aliquam, alii autem de tunica sua dabant, ut verbum illud Euangelicum observarent: “Omni petenti te tribue.” Quadam vero die venit quidam pauper ad ecclesiam Sanctæ Mariæ de Portiuncula, ubi ipsi demorabantur, & eleëmosinam fratribus * postulavit. Erat autem ibi quædam chlamys, quam quidam eorum habuerat, cum adhuc erat in seculo. Beatus autem Franciscus dixit illi fratri, cujus fuerat chlamys illa, ut eam illi pauperi erogaret: qui libenter & velociter dedit illi. Statim autem propter reverentiam & devotionem, quam frater habuerat in donando, visum est ei, quod eleëmosina illa cælum ascenderet, & sensit protinus novo spiritu se repletum. Hoc factum jam ante retuli de B. Ægidio, in cujus Vita eadem leguntur.
[224] [modus agendi cum divitibus & consanguineis; pœna ob tactam peouniam] Quando autem declinabant ad eos divites hujus mundi, recipiebant eos alacriter & benigne, & eos invitabant, ut revocarent eos a malo, & ad faciendam pœnitentiam provocarent. Sollicite illo tempore postulabant, ne mitterentur in terras, unde fuerant oriundi; ut sic effugerent conversationem & familiaritatem consanguineorum suorum, verbumque propheticum observarent: “Extraneus factus sum fratribus meis, & peregrinus filiis matris meæ.” In paupertate plurimum lætabantur, quam * divitiæ ab eis non concupiscebantur. Aurum & argentum numquam possidebant, & omnes mundi hujus divitias contemnebant; maxime tamen pecuniam sub pedibus conculcabant. Quadam vero die, cum fratres morarentur apud Sanctam Mariam de Portiuncula, venerunt quidam homines & intraverunt ecclesiam, & ipsis nescientibus, super altare denarios posuerunt. Quidam vero frater intrans ecclesiam inventos accepit denarios, & in ejusdem ecclesiæ fenestra quadam posuit eos. Quidam vero alius frater, inventa pecunia, ubi frater eam posuerat, retulit sancto Francisco.
[225] Quod, cum audisset beatus Franciscus, fecit diligenter inquiri, [cuidam fratri a Sancto imposita.] quis fratrum ibi hanc pecuniam posuisset. Quo invento, jussit eum venire ad se, & ait: Quare hoc fecisti? Nesciebas tu, me velle, quod fratres non solum pecunia non utantur, sed quod nec tangant eam? Quo audito, frater inclinavit se, & dixit flexis genibus suam culpam, rogans, ut pœnitentiam sibi daret. Ipse vero imposuit ei, ut illam pecuniam extra ecclesiam ore proprio exportaret, donec stercum * asini inveniens frater ille, poneret ore proprio, quo gerebat. Quod frater diligenter adimplevit. Et exinde fratres admonuit, ut, ubicumque pecuniam invenirent, vilipenderent & pro nihilo reputarent. Continue gaudebant, quia, unde turbari posse *, non habebant. Quanto namque a mundo erant divisi, tanto magis cum Domino erant convicti *. Isti intraverunt per semitam artam, veram viam, & custodierunt asperitatem ejus; super saxa conculcaverunt spinas, & sic nobis facta est via plana. Hæc omnia etiam habent Tres Socii: at procul dubio aliqua ab ordine temporis avulsa sunt: sicut enim B. Ægidius pallium suum citius pauperi dedit, quam hic pro exemplo refertur, sic pœnitentia ob tactam pecuniam serius data est, cum ecclesiam S. Mariæ in Portiuncula non acceperint Minores, nisi post Ordinem approbatum.
[226] Redeo ad tempus supra indicatum probatumque, quo S. Franciscus approbationem Ordinis sui ab Innocentio III summo Pontifice petiit & impetravit. [Sanctus sibi suisque scribit Regulam brevem,] Rem gestam narrat Thomas Celanensis in Vita prima num. 32 & sequenti. Adjutores Romæ Sanctus habuit Guidonem, episcopum Assisiensem, & Joannem de S. Paulo, Cardinalem episcopum Sabinensem, seu verius adjutorem habuit Deum ipsum, qui per laudatum Guidonem dedit illi prædictum Cardinalem suffragatorem, ut consentiunt biographi. Ante hoc Romanum iter Franciscus brevem quamdam Regulam scripsit, quam Innocentio III probandam offerret. De hac sic legitur in Vita prima num. 32: Scripsit sibi & fratribus suis, habitis & futuris, simpliciter & paucis verbis vitæ formam & Regulam, sancti Euangelii præcipue sermonibus utens, ad cujus perfectionem solummodo inhiabat. Pauca tamen inseruit alia, quæ omnia omnino ad conversationis sanctæ usum necessario innuebant; forte legendum est: necessaria inveniebat. Consonat biographus secundus his verbis: Brevi ergo Regulam sermone conscripsit, interpositis in illa sacris Euangelii verbis. Similiter Tres Socii in Appendice num. 51 de eadem aiunt: Regulam, quam scripserat verbis simplicibus, utens sermonibus sancti Euangelii &c: & S. Bonaventura in Vita num. 34: Scripsit sibi & fratribus suis simplicibus verbis formulam vitæ, in qua, sancti Euangelii observantia pro fundamento indissolubili collocata, pauca quædam alia inseruit, quæ ad uniformem vivendi modum necessaria videbantur.
[227] Waddingus tam in Opusculis S. Francisci a pag. 133, quam in Annalibus ad annum 1210, [quam Waddingus credidit eam, quam edidit;] num. 2 edidit Regulam viginti & tribus capitibus distinctam, quibus fere novem paginas Annalium in folio, ut vocant, implevit, hancque primam omnium, de qua modo agimus, esse existimavit. Verum ego Regulam tam prolixam nequeo conciliare cum dictis biographorum, maxime primi ac secundi. Qua enim ratione dicetur illa paucis verbis ac brevi sermone conscripta, quæ multo prolixior est, quam ea sit, quam Honorius III postea approbavit, quippe quæ in iisdem Annalibus ad annum 1223 a num. 12 edita vix quatuor cum dimidia paginas occupat. Accedit & altera ratio; nimirum quod in ejusdem Regulæ capite 2 legatur, juxta mandatum domini Papæ non licere Minoribus post emissam professionem suam ad aliam Religionem accedere; quæ prohibitio tom. 1 Bullarii Franciscani primum facta dicitur anno 1220 ab Honorio III, Innocentii III successore, quod Waddingus in Annotationibus ad Regulam, quam vocat secundam, num. 8 agnoscens, cogitur dicere, ea verba ab ipso Francisco Regulæ, quæ ipsi prima est, inserta fuisse, simul ac ista Honorii prohibitio fuit edita.
[228] [quod non satis verisimile est; videturque Waddingiana illa,] Nullus dubito, quin ita senserit eruditus vir, quod non nisi duæ exstent Regulæ Minorum a S. Francisco scriptæ, quarum brevior certe postrema est; quodque nesciret, plures (etiam præter eam, quam frater Elias amisit, aut clam destruxit) ab eodem Sancto compositas fuisse. Hoc tamen expressis verbis docent Tres Socii in Appendice num. 35, ubi de Francisco hæc aiunt: Cuncta transitoria, & præcipue pecuniam, contempsit in tantum, ut in omnibus Regulis suis commendaret potissime paupertatem, & omnes fratres sollicitos redderet de pecunia vitanda; plures enim Regulas fecit, & illas expertus est, prius quam faceret illam, quam ultimo reliquit fratribus. Unde in una ipsarum dixit in detestationem pecuniæ:“ Caveamus, qui reliquimus omnia, ne pro tam modico regnum cælorum perdamus. Et si pecuniam in aliquo loco inveniremus, non curemus plus, quam de pulvere, quam sub pedibus calcamus.” Plures ergo Regulas fecit S. Franciscus ante illam, qua nunc utuntur Minores; neque inter illas plures numerari potest ea, quam amisit Elias, cum hæc eadem fuerit, ac omnium ultima; & si inter eas numeranda esset, non recte plures, sed solum duæ ante ultimam scriptæ fuisse dicendæ essent.
[229] [una esse ex aliis, quas Sanctus post primam fecit.] Allegata a Tribus Sociis ex una ipsarum plurium verba leguntur cap. 8 Regulæ, velut omnium primæ apud Waddingum editæ; at si hæc revera fuerit omnium prima, aut unica tantum ante postremam conscripta, cur Tres Socii eamdem non primam aut unicam, sed unam ipsarum plurium dixerunt? Non esse autem primam, suadent mihi rationes, quas allegavi. Quapropter ne a Tribus Sociis, quorum præcipua hic esse debet auctoritas, recedamus, credo equidem, omnium primam, quam Innocentius III approbavit, admodum brevem fuisse, ac paucis verbis conscriptam; sed dudum intercidisse; eam vero, quæ Waddingo omnium prima visa fuit, unam esse ex aliis, quas S. Franciscus deinde ante ultimam scripsit, servatis semper primæ Regulæ substantia ac primariis præceptis. Nam hac ratione & salva stabit primorum biographorum fides, & Regula illa Waddingo prima visa recte dicetur ab Innocentio III, ut in Præfatione ibidem legitur, approbata fuisse, & de prohibitione ab Honorio III anno 1220 facta in eadem sine ulla interpolatione fieri potuit mentio. Audiamus modo secundum biographum, qui de hisce ita fatur.
[230] Cernens ergo beatus Franciscus, passim accrescere numerum fratrum, [Pro hac approbanda it Romam cum undecim sociis,] plenius illis exposuit cordis sui propositum, nec non & divinæ revelationis archanum. Brevi ergo Regulam sermone conscripsit, interpositis in illa sacris Euangelii verbis, ad cujus perfectionem, quantum poterat, anhelavit. Desiderans autem, quæ scripserat, a summo Pontifice confirmari, undecim, quos habebat secum, fratres assumpsit, & sic Romam cum illis duodecimus ipse perrexit. De numero undecim sociorum, qui cum S. Francisco Assisio discesserunt, convenit inter omnes; sed Waddingus ad annum 1210, ad quem hanc profectionem distulit, & Silvestrum presbyterum inter socios undecimum fecit, num. 3 scribit, rursum alterum socium in hoc ipso itinere Romam versus reliquis adjunctum fuisse, adeo ut S. Franciscus cum XI quidem sociis iter inceperit, sed cum XII Romam pervenerit atque inde reversus sit. In hanc sententiam allegat ipsum, quem tunc adjunctum credidit, Angelum Tancredum Reatinum in sua Historiola de Gestis S. Francisci in urbe & valle Reatina, quam superius ex ipso laudavi. Quandoquidem libro illo caremus, Waddingi verba recitabo.
[231] Deflexerunt autem (Franciscus & undecim socii, [quibus in via Angelum Reatinum additum] Romam petentes) paulisper ad civitatem Reatinam, in qua per unum vel alterum manentes diem, obvium habuit Franciscus nobilem quemdam militem, Angelum Tancredum nuncupatum; cui, licet antea ignoto, Dei instinctu ex tempore dixit: Domine Angele, baltheum, ensem & calcaria militaria sat longo cinxisti tempore: oportet, te modo ferre pro cingulo rudem funem, pro ense Christi crucem, pro calcaribus pulverem & lutum platearum. Me ergo sequere, & faciam te militem Christi. Mirabile dictu! Statim Spiritus sancti gratia adeo cor hominis ad suam flexit voluntatem, ut, omnibus continno relictis, Virum Dei secutus sit, & sequenti die paupercula hac leucophæ veste se humiliter induerit, duodenariumque Franciscani collegii numerum (non annumerato Francisco) compleverit. Breviter hic noto, Bonaventuram, Vincentium Belluacensem, & alios docere, cum undecim tantum discipulis Franciscum Romam perrexisse; quia non plures habuit, cum Assisio discessit, nec hujus Angeli in itinere initiati meminerunt. Suæ conversionis seriem ipse Angelus ad amussim humiliter expressit in illo, quod scripsit Opusculo de Francisci gestis in partibus Reatinis. Hactenus laudatus Annalista Minorum.
[232] Ego factum ipsum non ausim revocare in dubium; [scribit Waddingus,] sed ne in hoc itinere Romam versus cœpto contigisse credam, omnino suadet biographorum auctoritas. Certe undecim tantum socios ante iter illud admissos fuisse, præter S. Bonaventuram & Bellovacensem, etiam tradit Celanensis; nec Sanctum cum pluribus Romam adventasse, docet num. 32 dicens: Venit proinde Romam cum omnibus dictis fratribus, nimirum cum XI, quos memoraverat. Tres Socii, quorum unus, favente Waddingo, ipsemet Angelus fuit, num. 46 de Francisco cum omnibus suis Romam profecturo aiunt: Dixit illis undecim, ipse duodecimus dux & pater eorum &c; deinde num. 52 de iisdem Roma recessuris rursum inquiunt: Suscepta itaque benedictione a summo Pontifice, & visitatis Apostolorum liminibus, datisque tonsuris beato Francisco & aliis fratribus, sicut dictus Cardinalis procuraverat, volens, omnes illos duodecim esse clericos, relinquens Urbem Vir Dei cum dictis fratribus in orbem profectus est.
[233] [quod antiquis Vitis nostris non est conforme.] Sane ex his testimoniis non possum equidem non persuasum habere, nec plures, quam undecim, socios cum Sancto Romam profectos, indeque reversos, nec inter illos ullum presbyterum fuisse, qualem constat fuisse Silvestrum, priusquam sese Sancto adjunxit. Adde, quod Assisio Romam euntibus minime transeunda sit urbs Reatina, cum valle sua plane extra viam sita ad lævam; nec aliunde satis verisimile sit, Franciscum, qui hoc iter unice susceperat, ut Regulam suam a summo Pontifice approbandam curaret, tantum e via sua deflectere voluisse. Quapropter probabilius mihi est, si prædicta Angeli Tancredi conversio contigerit eodem anno, quo Sancti iter Romanum, contigisse eam uno circiter mense citius, quo tempore Franciscum forte in valle Reatina fuisse, observavi supra num. 217 & sequenti. Hoc posito, potuit laudatus Angelus fuisse undecimus S. Francisci socius, ut habet catalogus num. 220 allegatus, in cujus Angeli locum Waddingus substituit Silvestrum presbyterum, ut cum antiquis biographis Sancto iter aggredienti undecim socios tribueret, quos alioquin solum invenisset decem, Angelo deinde in itinere primum admisso.
[234] [Post iter pie ac prospere exactum, Romam veniens,] Tres Socii num. 46 quædam habent de modo peregrinandi, quem in hac Romana profectione observarunt. Eadem refert Anonymus Perusinus, ex quo descripsi sequentia: Cumque per viam incederent, dixit eis (nempe S. Franciscus:) Faciamus unum de nobis ducem nostrum, & habeamus eum nobis quasi vicarium Jesu Christi. Quocumque ei declinare placuerit, declinemus; & quando hospitari voluerit, hospitemus. Et elegerunt fratrem Bernardum, qui primus a beato Francisco receptus fuerat; & sicut dixerant, opere perfecerunt. Gaudentes ibant, & verba Domini loquebantur, & nullus eorum audebat aliquid dicere, nisi quod ad laudem Domini & gloriam pertineret, & quod esset ad utilitatem animarum ipsorum, vel orationi vacabant. Dominus autem eis hospitium & cibum necessitatis eorum tempore præparabat. Hæc de itinere; de gestis vero Romæ præmitto iterum secundum biographum, primi vestigiis sic inhærentem, ut tamen (quod Bonaventura quoque fecit) omiserit, quæ de episcopo Assisiensi, invento Romæ, habet primus cum Tribus Sociis & Anonymo Perusino.
[235] [a Cardinale episcopo Sabinensi benigne excipitur,] Secundi verba accipe. Quo (Romam) perveniens, ad quendam ex episcopis Cardinalibus, virum probatum & discretum, accessit, eique per ordinem adventus sui causam plenius explanavit. Qui, diligenter audito pauperum Christi negotio, etsi propositum tam laudabile non immerito commendaret, in primis tamen illi suggessit, ut ad vitam heremiticam sive monasticam (ad aliquam scilicet ex probatis) se transferret. Sed Famulus Christi, cœpto perseveranter insistens, persuasiones hujusmodi, quanto poterat humilius, non admisit. Qui & usque adeo tandem, Domino cooperante, prævaluit, donec eodem episcopo fideliter procurante, ad summi Pontificis audientiam res pervenit. Concomitabatur quoque beatum Virum divina providentia in omnibus, quæ agebat, & securum per crebras revelationes visionesque reddebat. Vidit etiam tunc temporis visionem, suo domini Papæ consensum proposito pollicentem; quamdam videlicet arborem magnam miræque proceritatis, cujus ipse cacumen manibus leviter ad terram usque deflexit. Hæc visio significabat, Innocentium III a Francisco facile ad consensum inclinandum, ut videri potest in Vita prima num. 33; nam in secunda verba hic vitiosa sunt, quæ propterea non transcripsi.
[236] Anonymus noster Perusinus, magis consonans Tribus Sociis, [opera episcopi Assisiatis,] nec tamen ab aliis dissentiens, docet, Franciscum in laudati Cardinalis episcopi notitiam gratiamque tunc venisse per episcopum Assisiatem Guidonem, vel, ut in Ughelli Italia sacra appellatur, Vidonem; eum ipsum scilicet, coram quo Sanctus ante biennium bonis omnibus paternis, atque ipsis etiam, quibus indutus erat, vestibus cesserat. Cumque venisset, ait Anonymus, Romam, invenerunt episcopum civitatis Assisii, qui Romæ tunc temporis morabatur. Qui vidit eos cum ingenti gaudio, & suscepit. Episcopus notus erat cuidam Cardinali, qui Joannes de Sancto Paulo dicebatur, & erat bonus homo, religiosus, & servos Domini plurimum diligebat. Cui dictus episcopus patefecerat propositum & vitam beati Francisci & fratrum suorum. Qui, his auditis, beatum Franciscum & aliquos de fratribus suis videre cum desiderio affectabat. Cumque audisset, quod essent in Urbe, misit pro eis, & ad se venire fecit. Videns autem eos, cum devotione & amore suscepit illos. Cum autem paucis diebus cum eo morati fuissent, &, quod de ipsis audiverat, videret opere refulgere, eos intime diligebat.
[237] Et dixit beato Francisco: Recommendo me vestris orationibus, [& eodem Cardinale curante, ad summi Pontificis colloquium admissus,] & volo, ut sicut unum de vestris fratribus me de cetero habeatis. Dicite ergo mihi, quare venistis. Tunc beatus Franciscus totum ei suum propositum revelavit, & quod Domino Apostolico loqui volebat, & de voluntate ejus & præcepto prosequi, quod agebat. Cui respondit: Ego volo esse procurator vester in curia domini Papæ. Et sic pergens ad curiam, dixit domino Papæ Innocentio III: Inveni Virum perfectissimum, qui secundum formam sancti Euangelii vult vivere, & perfectionem Euangelicam observare; per quem, credo, quod velit Dominus per universum mundum totam suam Ecclesiam renovare. Quo audito, dominus Papa miratus est, & dixit ei: Ducas eum ad me. Sequenti vero die duxit ipsum ad eum. Beatus ergo Franciscus domino Papæ totum suum propositum patefecit, sicut antea dixerat Cardinali. Respondit dominus Papa: Nimis est dura & aspera vita vestra, si volentes congregationem facere, nihil vultis in hoc seculo possidere. Unde enim necessaria vobis pervenient? Respondit beatus Franciscus: Domine, confido in meo Domino Jesu Christo; quamquam promittit nobis dare in cælo vitam & gloriam, non subtrahet nobis necessaria corporis in terra tempore opportuno.
[238] Respondit Papa: Verum est, Fili mi; tamen humana natura fragilis est, [post imperatas ab illo preces ad eumdem reditus,] & nunquam in eodem statu permanet: sed vade, & ex toto corde Dominum deprecare, ut meliora & utiliora animabus vestris tibi dignetur ostendere; & rediens illa mihi renuncia, & ego ea postmodum concedam. Tunc abiens ad orationem, oravit ad Dominum puro corde, ut per suam ineffabilem pietatem hoc ei ostendere dignaretur. Cumque jam in oratione perseverasset, & totum cor suum ad Dominum collegisset, factum est verbum Domini in cor ejus, & per similitudinem dixit ei: Fuit in regia cujusdam magni regis mulier quædam, paupercula plurimum, sed decora, quæ in oculis regis placuit, & ex ea plures filios generavit. Quadam vero die cœpit mulier illa cogitare intra se, dicens: Quid faciam ego paupercula, cui nati tot sunt filii? Non possessiones habeo, unde vivere possint. Cum vero in corde suo talia cogitaret, & pro multitudine cogitationum tristis facies ejus videretur, apparuit rex, & dixit ei: Quid habes, quia cogitantem te video, & esse tristem? At illa dixit ei omnes animi sui cogitationes. Respondit rex, dicens: Noli timere de tua nimia paupertate, neque de filiis tuis natis & plurimis nascituris; quoniam cum multi mercenarii in domo mea abundent panibus, nolo ego, quod filii mei fame pereant.
[239] [& visionem habitam exponens, obtinet approbationem Regulæ,] Intellexit statim beatus Franciscus, se per mulierem illam pauperculam designari: ex hoc ergo Vir Domini suo proposito stabilivit sanctissimam paupertatem de cetero observare; & surgens eadem hora, ivit ad Apostolicum, & ea; quæ sibi Dominus revelaverat, indicavit. Audiens autem hoc dominus Papa, miratus est vehementer, quoniam Homini tam simplici suam Dominus revelaverat voluntatem; & cognovit, quoniam non in sapientia hominum ambulabat, sed in ostensione spiritus & virtute. Deinde inclinavit se beatus Franciscus, & promisit domino (Papæ, ut addunt Tres Socii) perpetue obedientiam & reverentiam humiliter & devote: & alii fratres, quia obedientiam nondum promiserant, secundum præceptum domini Papæ beato Francisco obedientiam & reverentiam similiter promiserunt. Et dominus Papa concessit ei Regulam (quam attulerat, ut addunt Tres Socii) & fratribus ejus præsentibus & futuris. Hæc omnia paulo uberius leguntur in Appendice per Tres Socios scripta, ab iisque parabola de muliere paupercula exponitur modo utcumque diverso, sic tamen, ut illa ad idem propositum tendat, & æque, aut etiam expressius probet, filios unice Deo adhærentes, non deserendos ab optimo Patre, qui etiam mercenarios liberaliter alit. Verissimam juxta ac piissimam S. Francisci cogitationem jam ultra quinque secula in Ordine illius confirmavit confirmatque eventus.
[240] [& facultatem prædicandi sibi suisque, qui omnes etiam tonsurantur.] Nec hic stetit Pontificis benevolentia; sed, ut mox sequitur apud eumdem Anonymum, & dedit ei auctoritatem prædicandi ubique, sicut ei Spiritus sancti gratia largiretur, & quod possent etiam fratres alii prædicare, quibus esset a beato Francisco officium prædicatoris concessum… Ac rursum post aliqua intermedia subdit: Dictus autem Cardinalis (episcopus Sabinensis) propter devotionem, quam habebat in Fratrem, omnibus illis duodecim fratribus clericam fecit dari, videlicet tonsuram, uti etiam docent Tres Socii, eodem Cardinale Joanne de S. Paulo procurante, factum esse, in Appendice num. 52; de qua tonsura Bonaventura quoque meminit in Vita num. 38. Hæc S. Francisci cum Innocentio III gesta brevius perstrinxit biographus secundus, sola ista tradens: Dans igitur duodenario (numero) fratrum pium summus Pontifex de Regula confirmanda consensum, dans & eisdem de pœnitentia prædicanda mandatum, cum gaudio illos, data benedictione, dimisit. Sed & eisdem adhuc ampliora multiplicatis in posterum compromisit. Beatus igitur Franciscus magnum non immerito reputans, se tanta a Christi vicario beneficia consecutum, divinæ super omnibus clementiæ gratias egit, & visitatis Principis Apostolorum liminibus, gaudenter cum suis ab Urbe recessit.
[241] Restant nonnulla eodem pertinentia hic examinanda. [Ad hæc concedenda dicitur Pontifex] Tres Socii num. 51 præter allatas rationes, quæ Innocentium ad approbandam Regulam impulerunt, adducunt aliam visionem. Vidisse scilicet in somnis Pontificem, antequam Franciscus ipsum accesserat, ecclesiam Lateranensem ruinam minitantem, & a quodam viro religioso & despecto sustentari; cumque post paucos dies Franciscum, ut dictum est, vidisset, audissetque, tacite sibi dixisse: Vere hic est ille vir religiosus & sanctus, per quem sublevabitur & sustentabitur Ecclesia Dei! Similia habet S. Bonaventura num. 38; at silent reliqui biographi. Illorum relatio tamen etiam roborari potest ex testimonio Ricordani Malaspina, qui certe seculo XIII scripsit, ac verisimiliter vixit, quando Ordo Minorum approbatus fuit. Hic ergo in Historia Florentina cap. 92, apud Muratorium tom. 8 Scriptorum ad propositum nostrum habet Italice, quæ Latine subjicio.
[242] Hoc tempore inchoatus est sanctus Ordo Fratrum Minorum, [etiam alia visione inductus fuisse.] Pontificatum administrante Innocentio III. Illius Fundator fuit sanctus Franciscus, natus in civitate Assisio. Per memoratum autem Pontificem confirmatus & acceptatus est dictus Ordo; quia tota ejus Regula fundata est in humilitate, caritate & paupertate, sequens in omnibus sanctum Christi Euangelium, & fugiens omnes delicias humanas: & vidit dictus Pontifex in visione, S. Franciscum humeris suis sustinere ecclesiam Lateranensem. Hæc Ricordanus Malaspina. Similis visio etiam dicitur Honorio III Papæ oblata pro confirmando Ordine Prædicatorum, de qua vide die IV Augusti in Commentario prævio ad Acta S. Dominici § 22, a num. 417. Porro Waddingus ad annum 1210, num. 14 recte observat, prædictam Innocentii visionem non portendisse Lateranensis basilicæ structuræ restaurationem & fulcimentum, postea primo a Nicolao IV, ac deinde a Sixto IV, ex Ordine Minorum ad summum Pontificatum evectis, curata; sed explicandam de insigni auxilio, quod universæ Ecclesiæ allaturus erat Ordo Minorum, quodque reipsa sexto jam seculo pergit afferre.
[243] Rursum alia ejusdem Pontificis visio in Bonaventura apud Sedulium legitur, [Expenditur & altera de hisce relatio,] quam veluti Bonaventuræ suppositam e texto Vitæ sustuli ob rationes superius datas num. 23 & sequenti. Waddingus ad prædictum annum 1210, num. 8, Visionem hanc, inquit, multi referunt ex cap. 3 Legendæ D. Bonaventuræ; nec tamen ipse eam huic suo Opusculo inseruit; sed Hieronymus Asculanus, Bonaventuræ in generalatu successor, postea summus Pontifex Nicolaus IV renunciatus, qui eam accepit a Richardo Hannibaldensi de Molaria, diacono Cardinali tituli S. Angeli in foro Piscium, a Gregorio IX creato… Huic rem omnem retulit ipse Gregorius IX, Innocentii III patruelis fratris filius, cui jam a se creato Cardinali tituli S. Eustachii visionem sibi factam expandit Innocentius. Consona hæc sunt relatis a me in hoc Commentario num. 23 & sequenti; nec est, cur ea tam affirmate scribenti Annalistæ non credamus. Neque porro mirandum est, etiam ceteris biographis ignotam fuisse: potuerunt enim tum ipse Innocentius, tum Gregorius IX, visionem, quæ tantam Francisci, ejusque Ordinis magnitudinem portendebat, noluisse vulgari; tandemque Hieronymus Asculanus a Richardo Hannibaldensi auditam S. Bonaventuræ Legendæ inserere.
[244] [quæ non caret difficultate] Utut sit, res ibidem refertur his verbis. Cum autem (Franciscus) ad Romanam curiam pervenisset, & adduceretur ante conspectum summi Pontificis; essetque Christi vicarius in palatio Lateranensi, in loco, qui dicitur Speculum, deambulans, altis occupatus meditationibus, Christi Famulum tanquam ignotum repulit indignanter. Quo humiliter foras egresso, sequenti nocte hujusmodi revelatio facta est a Deo ipsi summo Pontifici. Videbat namque, inter pedes suos palmam paulatim succrescere & in arborem pulcherrimam elevari. Et eo mirante, quid hæc visio vellet ostendere, divina lux impressit menti ipsius Christi vicarii, quod hæc palma illum Pauperem, quem in præcedenti die repulerat, designabat. Et mane sequenti mandavit, per suos famulos per urbem dictum Pauperem quæri. Quem inventum juxta Lateranum in hospitali sancti Antonii, ante conspectum suum celeriter jussit adduci &c. Quæ sequuntur, satis congruunt cum supra relatis ex aliis, satisque cohærerent cum præcedenti Bonaventuræ narratione, licet tota ista, quæ inserta dicitur, relatio penitus abesset.
[245] [ex aliorum biographorum testimoniis,] Major tamen difficultas est, ut primus ille S. Francisci ad Pontificem accessus, repulsa & revocatio, quales ibi narrantur, concilientur cum assertis Thomæ Celanensis, Trium Sociorum & Anonymi Perusini, apud quos omnes nulla horum umbra apparet, Sanctusque opera Cardinalis de Sancto Paulo ad Innocentium introductus fuit & strenue adjutus. Quin & ipse quoque S. Bonaventura testatur num. 36, eumdem Cardinalem refutasse præcipuam rationem, quam Pontifex & nonnulli alii Cardinales proferebant, ne Regula, quæ omnes possessiones excludebat, admitteretur. Itaque visio illa, quæ S. Bonaventuræ Opusculo addita dicitur, vera quidem esse potest, sed reliqua adjuncta ex certioribus testimoniis non sunt satis verisimilia. Hoc certum est, formam vitæ & Regulæ Minorum anno 1209, ut ante probavi, ab Innocentio III Papa oretenus approbatam fuisse.
[246] [& quid ex eadem admitti possit, ostenditur.] Id autem mihi videtur sic peractum. Franciscus per episcopum Assisiensem innotuit Joanni de S. Paulo, Cardinali episcopo Sabinensi. Postquam huic vitæ suæ normam Regulamque probavit, commendatus ab illo est Innocentio & ad eum introductus. Pontifex ipsum benigne excepit, sed Regulam illius nimis arduam censens, eam approbare distulit, illumque post fusas ad Deum preces redire ad se jussit. Post hunc congressum forte habuit Pontifex memoratam visionem de palma excrescente in arborem pulcherrimam: verosimiliter etiam tunc Cardinales consuluit de Regula, ejusque patrocinium feliciter suscepit laudatus Cardinalis contra alios secus opinantes. Post hæc reversus ad Pontificem Franciscus parabolam de muliere paupercula, num. 238 relatam, exposuit; Pontifex vero, miratus parabolam admodum opportunam, ac simul memor tam visionis de basilica Lateranensi a viro paupere sustentata, quam recentioris de palma, S. Francisco desideratam Regulæ approbationem & prædicandi facultatem concessit, ut supra dictum est.
[Annotata]
* l. præcipiens
* a fratribus
* l. quia
* stercus
* possens
* conjuncti
§ XII. Francisci & sociorum discessus Roma: cibus illis in via mirabiliter datus: commoratio in loco deserto prope Hortanum, deinde apud Rivum-tortum prope Assisium: reditus ad Portiunculam, & concessa ipsi ecclesia: aliqua gesta ibidem.
[Roma revertentes, in loco solitario] Pergimus in examinandis rebus anno 1209 secundum chronotaxim a nobis datam gestis, quas Waddingus ad annum 1210 differendas censuit. Franciscus, obtenta Ordinis sui approbatione & pœnitentiam prædicandi facultate, cum undecim, cum quibus venerat, sociis, clericali tum, ut ipse, capitis tonsura donatis, continuo Roma discessit, & versus vallem Spoletanam, seu Assisium iter direxit, testibus Thoma Celanensi in Vita prima num. 34, & S. Bonaventura num. 39. Ambo addunt, itinerantes tam pie seduloque de rebus Ordinis sui, & ad animarum suarum perfectionem conducentibus, locutos fuisse, ac de corporum cura tam parum sollicitos, ut aliquando, cum ea cibis reficiendi tempus adesset, in solitudinem venerint, ubi nulla illos habendi spes erat; sed divinam providentiam servis suis non defuisse, dum deerat humana. Secundus biographus primi vestigiis inhærens, post relatum recessum ab Urbe hæc sic narrat: Movebat protinus eum (Franciscum) dati ratio, ne forsitan remaneret ingratus, piaque cum fratribus incepit tractare consilia, qualiter in observando Regulam, primum in semetipsis per virtutum incrementa proficerent; adhuc qualiter ædificando proximos, sibi credita Domino fœnerarent.
[248] Hæc & hiis similia pie conferentibus illis accidit, [divinitus reficiuntur: morantur apud Hortanum.] ut quendam * locum desertum, jam hora diei progrediente, venirent, ubi humano destituti videbantur auxilio, cum refectione corporis pro labore itineris indigerent. Sed pauperibus suis divina providentia non defuit, quæ mirabiliter illis panem per quendam inopinate venientem, & subito disparentem, porrexit. Comedentes itaque pariter & mirantes, gratias Domino retulerunt, & non modicum confortati, in cœpto itinere processerunt. Venerunt ergo ad locum quendam solitarium prope civitatem Ortensem, ubi quibusdam eorum in eadem civitate mendicantibus, in magna necessariorum penuria fere per dies quadraginta manserunt, ibique cum ingenti gaudio sanctæ paupertatis initia renovantes, pacto illam perpetuo firmaverunt. Orta, de qua hic, alias Horta & Hortanum, Tusciæ civitas est ad Tiberim fluvium, ubi Narem recipit, estque dominii Pontificii ac Romam inter & Assisium sita; proindeque Roma Assisium pergentibus obvia. De hac commoratione silent Tres Socii & Bonaventura; sed Celanensis in Vita num. 34 eam multo breviorem facit, dicens: Ibidem fere per dies quindecim sunt morati; consentitque Waddingus ad annum 1210, num. 21, ut forte ex solo describentium errore pro quindecim legatur quadraginta in Vita secunda, cujus auctor sua passim ex prima hausit. Gesta in illo loco videri possunt apud laudatum Celanensem; nam quæ Waddingus ex Mariano, ut apparet, addidit, non æque certa sunt.
[249] [Inde migrant ad Rivum-tortum prope Assisium,] Ex territorio Hortensi Sanctus cum suis ulterius processit versus Assisium, ut habent laudati biographi, & cum iisdem habitare cœpit in quodam tugurio non procul ab hac civitate sito. Locus hic in Vita prima vocatur Rugus-tortus, in secunda Rigus-tortus, apud Tres Socios in Appendice Rivus-tortus; Bonaventura nomen non expressit. De eodem Waddingus ad citatum annum 1210, num. 23 hæc scribit: Recollegit itaque se Vir Dei cum cæteris sociis in eo, quod supra insinuavimus, tuguriolo juxta civitatem Assisii, Rivus-tortus seu sinuosus dicto, quod adeo angustum fuisse commemorant Bernardus de Bessa & Jacobus Oddo Perusinus, ut vix in eo omnes simul sedere, nequaquam protenso corpore jacere valerent. Ut commodius absque alternis molestiis vel quiescerent vel orarent, suum cuique statuit locum devotus Pater, signatis omnium nominibus super sublicias seu trabes humilis ædiculæ. Quæ de loci angustia, aliisque ibi factis refert Waddingus, abunde legi possunt in Vitis edendis, sed iisdem plane contrarium est, quod ratione suæ chronotaxis idem Annalista S. Franciscum cum suis etiam ante iter Romanum ibidem habitasse, dixit: nam, ut supra jam probavi, in nulla illarum de eo loco fit mentio, nisi post istud iter & Regulæ approbationem ab Innocentio III impetratam.
[250] [ubi in angusto tugurio habitant.] Pro mora in hoc loco post laudatum iter tracta consule Vitam primam num. 42, Tres Socios num. 55, & S. Bonaventuram num. 41; apud secundum biographum hæc legere est: Recollegerat autem se verissimus ille paupertatis Zelator cum fratribus suis in quodam prædicti loci (quem Rigum-tortum vocaverat) domicicilio derelicto, ut ibidem se utcumque ab æstu pluviaque defenderent. Quod videlicet adeo strictum fuit, ut etiam commode in illo requiescere non valerent. Sed tamen loci angustia cordis latitudinem non artavit, quin ibidem lætanter in summa penuria viverent, & in continua gratiarum actione & laude persisterent. Scribebat quoque Vir sanctus per tigna domunculæ nomina fratrum, ne quis alterum, quiescere vel orare volentem, inquietare vel modicum posset, sed locum sibi deputatum unusquisque cognosceret. De penuria, quam ibi passi fuere, plura dant alii biographi; infra vero dicemus, qua de causa deinde hinc alio migraverint, postquam quædam alia, quæ partim in hac commoratione facta sunt, expenderimus.
[251] [Sanctus animarum lucra præferens solitudinis quieti,] Thomas Celanensis num. 35, & S. Bonaventura num. 40 docent, S. Franciscum post regressum in vallem Spoletanam, sive dum adhuc in itinere erat, sive etiam ad prædictum tugurium jam pervenerat, deliberasse cum fratribus suis, utrum expediret in solitariis locis manere, an inter homines conversari; & postremum hoc post fusas ad Deum preces decrevisse. Secundum biographum illis consentientem audiamus. Post hæc vallem Spoletanam intrantes, pium novæ justitiæ zelatores habuere tractatum, utrum in locis solitariis, an potius inter homines, foret illis morandum. At vero sanctus Vir, veluti de sua diffidens industria, devotis orationum studiis negotia cuncta præveniens, ibi, quid ageret, infallibiliter didicit, zeloque ductus divino, proximorum lucris intendere, quam sibi soli vivere, intendit. Profecto sera fuisset hæc deliberatio, si dubitatum fuisset, an prædicarent pœnitentiam; quippe quod & ipsi facere dudum decreverant, & cum approbatione Regulæ summus mandaverat Pontifex. Quare mihi videntur solum deliberasse, præstaretne domicilia sua prope urbes vel etiam in urbibus figere, an in locis solitariis, e quibus nonnumquam ad prædicandum prodirent in publicum. Electa est pars prior, velut proximi saluti utilior: nec tamen in ipsa civitate Assisii, sed prope eam primum suum fixum domicilium habuerunt.
[252] Ab illo etiam tempore cœpit Franciscus civitates & vicos majori cum fiducia circumire, [multis in locis prædicat magno cum fructu,] ut pacem & pœnitentiam prædicaret. Adi Vitam primam a num. 36, cui plane consonat secunda, ex qua hæc habe: Tunc sanctus Franciscus in Domino confortatus, ex auctoritate Apostolica fiducialius agere cœpit, & per civitates villasque & castella circuiens, pœnitentiam constantissime prædicavit. Curabat præcipue semetipsum irreprehensibilem in omnibus exhibere, ne veritatem cogeretur verbis adulatoriis palliare. Mirabantur viri litterati ejus, quem homo non docuerat, verborum virtutem; videntes ad ipsum nobiles & ignobiles, divites & egenos, turbatim confluere, eique, veluti novo sideri in tenebris orienti, solerter intendere. Omni namque ordini, conditioni, ætati & sexui congruenter documenta salutis impendit. Omnibus vivendi regulam tribuit, cujus hodie felicem ducatum in utroque sexu sequentium triumphare se, gaudet Ecclesia, triplici militia salvandorum.
[253] Tres enim, ut supra tetigimus, Ordines ordinavit; [triumque Ordinum institutor socios suos exemplis] quorum primum ipse professione simul & habitu super omnes excellentissime tenuit, quem & Ordinem Fratrum Minorum, sicut in Regula scripserat, appellavit. Secundus etiam, qui supra memoratus est, Pauperum Dominarum & virginum felix ab eo sumpsit exordium. Tertius quoque non immediocris * perfectionis Ordo Poenitentium dicitur, qui clericis & laïcis, virginibus & continentibus conjugatisque communis, sexum salubriter utrumque complectitur. Nota, quæ hic dicuntur de secundo & tertio Ordinibus a S. Francisco institutis, posteriora esse, & suis in locis magis elucidanda. Huc propius spectant, quæ sequuntur ibidem. Verum qualiter ipse B. Franciscus Ordinem Fratrum Minorum in omni virtutum culmine magnifice supererogando servaverit, qualiterque ad omnia, quæ sunt veræ religionis, suos fratres & filios informaverit, quis enarrare per singula poterit? Nam in omnibus, quæ facta sunt, doctrinæ Spiritus sancti gratia sufficienter instructus, omnem in semetipso perfectionem voluit experientia teste cognoscere; & sic fratres omnia primum factis edocuit, quæ & postmodum ipsos frequentia melliflui sermonis admonuit.
[254] Qualiter autem & fratres, sub tanto Duce personaliter militantes, ad illius exemplum & documenta in omni perfectione profecerint, potius arbitror subticendum, quam diminute etiam cum sermonis pluralitate dicendum. Summa namque vigilantia Vir beatus super suam suorumque custodiam stabat: [& verbis insigniter instruit, nihil in se vel in aliis] summa continue diligentia præcavebat, ne non solum forsitan aliquem manifestum peccati pateretur incursum, verum etiam ne qua latens cogitatio germinaret in vitium: sed & ne quis sub virtutis specie, vel necessitatis occasione se dolus ingereret, aut per incautas exteriorum sensuum aperturas ad interiorem forsitan hominem mors intraret. Non est passus in se vel in aliis, ut quidquam disciplina plectendum impune transiret, ne forte remissa manus negligentiæ torporem induceret. Tantum quippe in seipso justitiæ rigorem exercuit, quod, si quando, ut assolet, temptatio carnis surreperet, hyemali tempore in locum glacie vel nivibus plenum usque ad illiciti motus abscessum se mergeret.
[255] [reprehensibile impunitum ferens, & sensus cohibens.] Provocabantur quoque fratres alii similiter facere, videntes illum sub tanta se districtione tenere. Tanto quippe, ut dictum est, Vir Dei non solum carnis incentiva rigore repressit, verum etiam corporis sensus, ne quicquam vanitatis haurirent, summæ cautelæ repagulis obfirmavit. Nam, cum moram in loco, qui dicitur Rigus-tortus, prope Assisium faceret, accidit, ut Romæ coronandus imperator cum magno illac comitatu & pompa transiret. Beatus vero Franciscus cum secus viam cum suis fratribus moraretur, ad videndum imperatorem nec ipse, nec aliquis suorum, egredi saltem vel aspicere de tugurio voluit, præter unum solum ex ipsis, cui, hujusmodi gloriam modicum duraturam, eidem imperatori constanter nunciare præcepit. Consonat Vita prima; atque ex hoc facto, quod contingere debuit sub initium aut medium mensis Septembris anni 1209, supra § 7 monstravi, Ordinis approbationem per Innocentium III, non anno 1210, sed 1209 figendam esse; quia constat, Ottonem IV, de quo ibi agitur, præcitato anno 1209 sub finem Septembris vel initium Octobris ab eodem Innocentio coronam imperii Romæ accepisse.
[256] Si ordo rerum recte digestus est in Vita prima & secunda, ut mihi probabilius pro hisce apparet, nunc reddenda est ratio, ob quam S. Franciscus ex hoc tugurio Rivi-torti se cum suis receperit ad S. Mariam in Portiuncula, ubi ante iter Romanum fuerat commoratus. Silente Bonaventura, causam referunt Celanensis num. 44, & Tres Socii num. 56. Hisce addo verba Vitæ secundæ. Quadam vero die vir quidam cum asino venit ad locum, & ad umbram fortasse quærendam, volens introïre tugurium, ut sine repulsa liberius intraret, allocutus est asinum: Ingredere; quia huic loco bene faciemus adhuc. Sed Homo Dei verbum viri & intentionem graviter ferens (qui videlicet eos illic pro domibus ædificandis & dilatando vel appropriando sibi locello credidit adunatos) domicilium mox reliquit, & ad locum, qui Portiuncula dicitur, ubi gloriosæ Virginis ecclesiam reædificaverat, transmigravit. Vidit sanctus Pater, tugurium illud pro sua possessione haberi, eaque de causa illud deseruisse hic dicitur, vel umbram fugitans possessionis, ut clarius ait laudatus Celanensis, Nihil, inquiens, volebat proprietatis habere.
[257] Aliam rationem addunt Tres Socii, quorum unus ibi adfuit, nempe quia ille (rusticus) tumultum magnum fecerat cum suo asino, inquietans omnes fratres, qui tunc silentio & orationi vacabant. Hoc scilicet exemplo intellexit Sanctus, [redit ad tugurium prope ecclesiam S. M. de Portiuncula,] locum illum orationi minime esse accommodatum, ac propterea, ut ibidem sequitur, dixit fratribus: Scio, fratres, quod non vocavit nos Deus ad præparandum hospitium asino, & ad habendum hominum frequentationes, sed ut hominibus quandoque viam salutis prædicantes, & salutaria consilia exhibentes, orationibus & gratiarum actionibus principaliter insistere debeamus. Atque hinc, ut subditur, reliquerunt ergo dictum tugurium ad usum leprosorum, transferentes * ad Sanctam Mariam de Portiuncula. Prorsus alias e Rivo-torto migrandi rationes allegat Waddingus ad annum 1210, num. 26, quarum prima est, quod plures peterent eorum collegio aggregari, quos illius loci angustiæ non permittebant admitti; altera, quod prospiciendum esset de ecclesia, in qua & omnes possent divino Missæ Sacrificio assistere, & Horas canonicas persolvere, & post obitum sepeliri. Verum licet minime ineptæ hæ rationes sint, eas tamen in antiquis Vitis nostris non invenio; nec ipse pro iisdem ullum hic laudat auctorem.
[258] Consequenter ad hanc suam opinionem idem Annalista Minorum insinuat, [quam, non tunc, sed postea, in illorum usum] S. Franciscum e Rivo-torto non migrasse, priusquam post frustra petitam ab episcopo & canonicis ecclesiam aliquam, tandem prædictam S. Mariæ ecclesiam in Portiuncula a Patribus Benedictinis, quorum illa erat, obtinuisset. Hoc quoque antiquioribus biographis nostris non satis congruere videtur. Nam Celanensis quidem post relatum factum rustici hæc subjicit: Statimque S. Franciscus egrediens inde, relicto tugurio illo propter rustici verbum, transtulit ad alium se locum, non longe ab illo, qui Portiuncula dicitur, ubi, sicut supra dictum est, ecclesia Sanctæ Mariæ ab illo ante fuerat reparata. Pari modo biographus secundus num. 256 relatus scribit: Domicilium mox reliquit &c. Non igitur distulit emigrationem, donec illam obtinuit ecclesiam; sed mox recessit ad domunculam, quam post admissos tres primos socios, Bernardum, Petrum & B. Ægidium, ibidem sibi exstruxerat, & ex qua cum iisdem sociis discesserat Romam, & ad quam denique sine Benedictinorum licentia poterat redire. Hinc non ait Celanensis, Franciscum se transtulisse ad ecclesiam S. Mariæ in Portiuncula, sed ad alium … locum non longe ab illo, qui Portiuncula dicitur &c.
[259] Id etiam innuere mihi videntur Tres Socii, dum in Appendice post relatam num. 55 hanc commigrationem, [ipsi concessit abbas monasterii Montis Subasii.] mox num. 56 subdunt: Postmodum vero ab abbate S. Benedicti de Monte Subasio, prope Assisium, B. Franciscus … eum (lege eam, nimirum ecclesiam) acquisivit. Videtur ergo Sanctus sæpe dictam ecclesiam paulo serius obtinuisse, sed de tempore non constat mihi. Waddingus ad annum 1212, num. 45, laudato in margine Mariano Florentino, affirmat, S. Francisci decretum de capitulo quotannis bis celebrando ad eumdem annum 1212 pertinere; quod cum Tres Socii num. 57 post obtentam ecclesiam ab eo latum, clarissime asserant, hæc illi saltem non serius concessa fuisse dici potest, si certa sit decreti epocha assignata. Præterea Waddingus ad annum 1210, num. 26 & sequentibus varia narrat de transactis abbatem Benedictinum inter sanctumque Franciscum pro concessione ejusdem ecclesiæ, aliisque ad eam spectantibus, ac num. 29 apparitionem quamdam Sancto in illa pernoctanti factam; quæ ego nec negare velim nec affirmare, quia de illis tacent antiquiores. De multis quoque ea in loco a sancto Patre in Ordinem admissis fuse prosequitur, quæ ad Annales Minorum, quos ille condebat, magis pertinent, quam ad Vitam S. Francisci, quam solam illustrandam suscepi.
[260] [Sanctus suis tradidit formulam precandi] Regredior igitur ad Vitas antiquas, quarum prima post relatam transmigrationem ad locum de Portiuncula continuo narrat, quomodo S. Franciscus discipulos suos docuerit orare. Secundus biographus, primi vestigia legens, de eo hæc habet: Rogatus a fratribus eo tempore beatus Franciscus, ut eos orare doceret; simpliciter illis hujusmodi formam tradidit, dicens: Cum orabitis, dicite: “Pater noster; &, Adoramus te, Domine Jesu Christe, ad omnes ecclesias tuas, quæ sunt in toto mundo, & benedicimus tibi, quia per fanctam crucem tuam redemisti mundum.” Quod ipsi fratres humiliter exequentes, & verbum simpliciter pro mandato obedientiæ reputantes, se etiam ad ecclesias, quas e longinquo prospicere poterant, inclinabant, & proni in terram, prout instructi fuerant, adorabant. Hanc precandi formulam eodem fere tempore a Sancto sociis traditam memorat S. Bonaventura in Vita num. 42: sed Tres Socii & Anonymus Perusinus de illa velut jam ante Romanum iter apud fratres usitata loquuntur, ut dixi num. 210; cujuscumque tamen temporis sit, certe documentum est S. Francisci.
[261] [de qua pauca annotantur; discipuli ejus] Waddingus ad annum 1210, num. 24 ad præsens argumentum ait: Aram crucis erexit (Franciscus, dum etiam in Rivo-torto manerent) in medio tugurioli, defixa in terra mediocris mensuræ lignea cruce, circa quam omnes in orbem acti magna veneratione & summo affectu dicebant: “Adoramus te, Christe, & benedicimus tibi, quia per sanctam crucem tuam redemisti mundum;” & deinde sæpius repetebant orationem Dominicam. Pro his allegat in margine Marianum & Oddonem Perusinum; eaque vera esse possunt, modo habitationem apud Rivum-tortum itineri Romano postponas. Verumtamen si locos veterum biographorum, tum hic, tum supra num. 210 a me productos consulas, videbitur ista precandi formula extra ædes procedentibus potius commendata fuisse, quam versantibus domi; quamvis & hic in usu esse potuerit. Eadem oratio, paucis mutatis, legitur in ejusdem Sancti Testamento inferius recitando. His observatis, pergo secundi biographi, primum secuti, interruptam narrationem describere. Fratres quoque, tunc sacerdotes Ordinis non habentes, confitebantur secularibus sacerdotibus indifferenter, bonis & malis; nec peccatum in aliquo considerabant; sed ad exemplum & doctrinam sancti Patris maximam omnibus reverentiam exhibebant.
[262] [pie simplices maxime venerabantur sacerdotes,] Hoc enim ipse Vir Catholicus & totus Apostolicus in prædicatione sua principaliter monuit, ut Romanæ Ecclesiæ fides inviolabiliter servaretur, & ob Dominici Sacramenti, quod ministerio sacerdotum conficitur, dignitatem, in summa sacerdotalis Ordo reverentia teneretur. Sed & divinæ Legis doctores & omnes ecclesiasticos ordines, docebat, summo opere reverendos. Erat autem tanta fratrum simplicitas, quod, cum quidam sacerdos, qui non ignorabatur infamis, uni ex fratribus diceret: Vide, ne sis ypocrita *, ipse frater, se esse ypocritam, certissime crederet; eo quod, sacerdotem mentiri non posse, putaret. Cumque diu super hoc dictus frater gravissime turbaretur, ad sancti Patris ignitum eloquium, quo frequenter omne nubilum a fratrum cordibus fugabatur, tandem consolationem recepit, qui verbum sacerdotis & intentionem sagaciter excusavit. Uno in loco recessit hic scriptor a primo, qui non dixit, soluisse fratres indifferenter bonis & malis sacerdotibus confiteri.
[263] Sed solum ait, illos tantæ in sacerdotes venerationis tantæque simplicitatis fuisse, [nec de iis quidquam poterant mali suspicari.] ut de nullo eorum auderent male suspicari, aut sinistris de illis rumoribus assentiri. Id vero tunc probat gemino exemplo, quorum primum sic habet: Nam dum cuidam sacerdoti ex secularibus, qui meritis valde infamis erat, & enormitate scelerum ab omnibus contemnendus, confiterentur sæpe peccata sua, & per multos eis innotuisset ejus nequitia, nullo tamen modo credere voluerunt; nec propterea obmiserunt peccata sua ei solito confiteri, nec debitam impendere reverentiam. Alterum exemplum conforme est relato in Vita secunda & ex utroque constat, istos tunc summo studio cavisse, ne de aliis male suspicarentur, maxime de sacerdotibus, quos nec mentiri quidem posse, eorum aliquis ex simplicitate & veneratione sibi potuit persuadere. Lege, si lubet, S. Francisci Testamentum infra num. 623, ubi loquens de honorandis sacerdotibus inter alia ait: Nolo in ipsis considerare peccatum, quia Filium Dei cerno in ipsis. De his silent Tres Socii & Bonaventura; sed quod mox sequitur, horum ultimus num. 43 factum memorat apud Rivum-tortum, aut certe in pauperculo habitaculo in Portiuncula.
[264] Refertur illud post jamjam dicta in Vita prima num. 47, [Corpore absens, suis mirabili modo apparet;] & a secundo biographo sic exponitur. Crebris quoque revelationibus fratrum simplicitas consolabatur tunc temporis, quas utique recipere meruerunt ex præsentia tanti Patris. Nam cum nocte quadam se beatus Franciscus absentasset, ecce circa mediam noctis horam, quibusdam fratribus quiescentibus, aliis autem orantibus, currus igneus per ostiolum domus introiens, huc illucque per domunculam pluries se convertit, super quem globus non mediocris, speciem solis habens, ipsas quoque sua claritate noctis tenebras effugavit. Convenientibus ergo cunctis, & invicem, quid hoc esset, cum magno stupore quærentibus, celebri memoria digna res accidit; quod videlicet ex virtute mundi luminis alterius alteri conscientia nuda fuit. Intellexerunt igitur, hanc animam esse Patris sanctissimi, quam ob præcipuam sui puritatem in filiorum solatium ipse sic meruerat transfiguratam ostendi. Vere hic est * Sanctus triplicis militiæ, de qua supra dictum est, currus & auriga digne dici meruit, qui in solari specie quadriga vectus ignea, adhuc vivens in carne mortali prærogativam transfigurationis optinuit *.
[265] Eadem habent Celanensis & Bonaventura, nisi quod apud horum primum currus ille, [eorumdem arcana novit, iisque varia] non pluries, sed bis & ter, apud alterum tertio per domicilium se convertisse legatur. Causam absentiæ illius Bonaventura num. 43 docet his verbis: Vir sanctus die quadam Sabbathi civitatem Assifii intravit, prædicaturus mane diei Dominicæ, ut moris erat, in ecclesia cathedrali. Cumque in quodam tugurio, sito in horto canonicorum, Vir Deo devotus in oratione more solito pernoctaret &c, quæ ex secundo biographo jam recensui. Post hæc tam Thomas Celanensis, quam Bonaventura prosequuntur ad cognitionem arcanorum mentium, qua S. Franciscus divinitus fuit instructus. Secundæ Vitæ auctor de eadem sic disserit. Reversus itaque corporaliter ad fratres suos Vir Dei, cœpit conscientiarum illorum subtiliter archana rimari, quæ & ipsum non latere, fuerant crebro non inexperti. O res utique nostris temporibus stuporis & gaudii plena! infirmum scilicet hominem alienarum mentium dijudicare secreta. Multis namque cordium suorum occulta Vir iste gloriosus aperuit; absentium quoque fratrum multotiens acta cognovit; aliis quidem in sompnis, ne hoc vel hoc facerent, prohibens; aliis autem istud vel illud agendum præcipiens.
[266] [prædicit: longe item absens apparet in capitulo Arelatensi,] Multorum etiam, qui boni in facie videbantur, mala dampnabilia prævidens nunciavit: sed & eorum, qui mali, dona gratiarum futura prædixit. Vere duplex in ipso prophetarum spiritus requievit, qui & tantis, ut in parte patebit, in vita miraculis claruit, & de futuris, quorum pauca prosequimur, tanta prævidit. Sæpius quoque fratribus suis Vir Dei solatia gaudii spiritualis impendit, quibus ipse corpore quidem absens, sed spiritu præsens fuit. Referam breviter unum de multis. Nam tempore quodam, fratre Johanne de Florentia capitulum in Provincia celebrante, ubi a beato Francisco minister fuerat constitutus, intererat eidem capitulo venerabilis ille frater, qui nunc sanctus & gloriosus Christi confessor extat, Antonius (passim de Pauda dictus, & anno 1232 Sanctis adscriptus.) Ubi dum Sanctus iste, in exponendis divinarum paginarum eloquiis sapientiæ spiritu plenus, super hac materia, Jesus Nazarenus rex Judæorum, fratribus adunatis verbum exhortationis affectuose proponeret, frater quidam, Monaldus nomine, sacerdos, vir simplex & multarum (virtutum) ornatu præclarus, faciem suam ad ostium domus convertit; viditque corporeis oculis, qualiter beatus Franciscus in aëre sublevatus, velut manibus in cruce protensis, fratres, qui aderant, benedixit.
[267] [ubi S. Antonius prædicabat.] Tantumque subito singulis & universis gaudium spiritus est infusum, ut, quod idem sacerdos postea de eadem visione narrabat, cunctis mirantibus, ipsa faceret experientia (fide) dignum. Eamdem apparitionem narrat Celanensis num. 48, & S. Bonaventura num. 53; sed omnes ordinem temporis neglexerunt, ut ad idem argumentum spectantia conjungerent. Waddingus eam ad annum 1224 retulit num. 42, non alios citans auctores, quam laudatum S. Bonaventuram & Surium in Vita S. Antonii cap. 10, apud me 12: verum hi factum quidem referunt, at non certo anno affigunt. In Actis S. Antonii, apud nos ad diem XIII Junii datis, ejusdem apparitionis bis mentio fit, primo in Vita num. XI, atque iterum in libro Miraculorum num. 8, ad quorum primum locum Papebrochius noster lit. e annotavit, videri sibi, eam rem contigisse anno 1226, vel paulo citius; atque ita a Waddingo aut nihil aut parum dissensit. Mihi aliunde ad manum non est, unde tempus propius definiam; at certe serius figi non potest, quam anno 1226, quo S. Franciscus obiit. Solum ex Bonaventura observo, contigisse in Arelatensi capitulo in Provincia Galliæ.
[268] De arcanorum cognitione aliud exemplum sine ordine temporis subdit biographus secundus; [Fratri Richerio arcanum timorem eximit.] Qualiter autem, inquiens, alienorum cordium sæpius occulta pandebat, unum de plurimis enarrare sufficiat. Frater quidam, Richerius nomine, tam moribus quam genere nobilis, in tantum de beati Francisci meritis præsumebat, ut divinam profecto mereri gratiam crederet, si quis ipsius Sancti dono benevolentiæ potiretur; aut si quis illa careret, Dei nichilo minus iracundiam mereretur. Cumque ad optinendum familiaritatis ipsius beneficium vehementer aspiraret, timuit valde, ne quid in ipso vitii Vir sanctus occulte forsitan deprehenderet, cujus occasione se ab illius gratia magis elongari contingeret. Igitur hujusmodi timore jam dictum fratrem continue & graviter affligente, nec illo cogitationem suam cuiquam hominum revelante, accidit, ipsum die quadam solito more turbatum ad cellulam, in qua sanctus Franciscus orabat, accedere. Cujus adventum simul & animum Vir Dei cognovit, & benigne ad se vocato sic ait: Nullus te timor de cetero, nulla te, fili, conturbet temptatio, quoniam karissimus michi es, & inter præcipue caros speciali caritate te diligo. Securus ad me, cum tibi placuerit, venias, & a me libere pro tua voluntate recedas. Obstupuit non modicum & lætatus est frater in sermonibus sancti Patris, & deinceps de ipsius dilectione securus, crevit etiam, sicut crediderat, in gratia Salvatoris.
[269] Eadem plane habet Thomas Celanensis in Vita prima num. 49 & 50. [Huic factum simile] At silet Bonaventura, qui & alia quædam prætermisit: atque hinc factum reor, quod Waddingus, cum primam Vitam integram non haberet, ad annum 1226 num. 13 recurrerit ad Pisanum Conformitate 8, ubi res modo plane diverso narratur. Laudat quidem etiam S. Antoninum & Vincentium Bellovacensem, qui conformia habent Vitis primæ ac secundæ, sed ausus non est, ut opinor, illos sequi, quia fontem, ex quo hi hauserant, non habebat perspectum. Porro ut lector intelligat, quam parum fidere possimus Pisano, qualis exstat, totum illius locum ex prima editione Mediolanensi anni 1510 hic referam. Frater autem Rizerius, dicti fratris Peregrini socius in terris, & nunc concivis in celis, per activam vitam, dum viveret, ambulans, & Deo ac proximo fideliter serviens, factus est familiarissimus & charissimus B. Francisco, & multa ab ipso B. Francisco didicit, & de pluribus veritatem, & in agendis cognovit Domini voluntatem. Et secundum B. Francisci vaticinium frater Rizerius fratribus serviens, factus est Minister provinciæ Marchiæ Anconitanæ; & propter zelum Dei, qui semper ardebat in corde suo, cum pace maxima & discretione ipsam provinciam regebat, sequens Christi exemplum, qui prius voluit facere, quam docere.
[270] Post multum vero temporis permisit Deus, [aut potius idem plurimum deformatum,] in lucrum animæ tentationes gravissimas sibi evenire, ut probaretur, tamquam aurum in fornace; propter quas tentationes se affligebat in abstinentia & disciplinis, lachrimis & orationibus, sed a tentatione liberari non poterat, & multotiens ducebatur ad desperationem. Nam propter immanitatem tentationis credebat se a Deo derelictum. In ultima vero desolatione & desperatione positus cogitavit in corde suo, dicens: Surgam & ibo ad patrem meum B. Franciscum; & si ostenderit mihi familiaritatem, credo, quod Deus propitius erit mihi peccatori; sin autem, signum erit, quod sum a Domino derelictus. Et arripiens iter ibat ad B. Franciscum securitate maxima & affectu. Beatus autem Franciscus jacebat in palacio episcopi Assisinatis valde infirmus: & cogitanti de Domino Jesu Christo, revelatus fuit sibi a Deo ordo tentationis & adventus & propositum dicti fratris Rizerii. Et statim vocans socios suos, scilicet fratres Masseum & Leonem, dixit: Ite in occursum filii mei, fratris Rizerii, & ex parte mea ipsum amplexantes, osculantes & salutantes, dicite illi ex parte mea, quod inter omnes fratres, qui sunt in mundo, singulariter ipsum diligo. Illi vero, sicut obedientiæ filii, statim exierunt in occursum fratris Rizerii; & invenientes eum, sicut dixerat B. Franciscus, amplexantes & recipientes, amicabilia & amabilia verba Patris ita animam illius consolationibus repleverunt, quod totus fuit quasi liquefactus ex gaudio.
[271] [narratur in Conformitatibus Pisani] Quanto vero gaudio fuerit tunc plenus & lætitia, & gratias Deo exhibuerit, non posset effari; quia Dominus prosperum iter fecerat suum. Perveniens autem ad locum, ubi jacebat pater noster Franciscus, & licet esset graviter infirmus, surrexit & venit in occursum illius, & amplexans cum dulcedine dixit: Charissime fili, frater Rizeri, inter omnes fratres, qui sunt in mundo universo, te diligo. Et imprimens ei signum crucis in fronte, & ipsum amantissime osculans in eodem loco, dixit: Fili mi charissime, frater Rizeri, hæc tentatio data tibi fuit ad maximum tuum lucrum: sed si non vis amplius istud lucrum, non habeas. Mirabile dictu! Statim cessavit omnis illa tentatio diabolica, ac si in vita sua numquam sensisset, & mansit in Domino consolatus. Hæc omnia leguntur etiam in omnibus tribus editionibus Speculi S. Francisci, quas habemus in Museo, & quidem iisdem sæpe verbis, ut vix dubium sit, quin vel primo Speculi editori Pisani Opus præluxerit, vel primus hujus editor Speculum præ oculis habuerit. Jam vero nemo non facile perspiciet, hanc relationem admodum fimilem esse præcedenti, quam ex Vita secunda recensui, ac necessario dicendum, aut agi de gemina tentatione Richerii, Rixerii vel Rizerii, ut nomen varie scribitur, qui primo, dum juvenis erat, modo supra relato tentatus fuerit, ac deinde rursum alia graviori tentatione pulsatus, dum jam præerat Marchiæ Anconitanæ; aut in secunda relatione hanc historiam prorsus esse deformatam.
[272] [& editionibus Speculi S. Francisci.] Lubens ego judicio lectorum permittam, ut, quam velint, partem eligant. At mihi prima relatio historice certa est ex auctoritate Thomæ Celanensis, qui procul dubio Richerium illum noverat; secunda ne probabilis quidem apparet, utpote satis antiquo & idoneo teste destituta, primæque tam affinis, ut ex hac facile sic deformari potuerit a scriptore incauto, qui sciebat, Richerium aliquando provinciæ Marchiæ Anconitanæ præfuisse. Quod autem Waddingus ista ad annum 1226 retulerit, non alio nititur fundamento, quam quod in Pisano & Speculo, ut dictum est, S. Franciscus, adveniente Richerio, infirmus jacuisse dicatur in palatio episcopi Assisiatis, in quo ipsum eodem anno 1226 non diu ante beatum obitum suum decubuisse, constat aliunde. Quo vero tempore ejusdem Richerii accessus, a primo & secundo biographo memoratus, contigerit, plane incertum est; sed ex ipso narrandi modo videtur tunc Richerius, non in diverso, sed in eodem, in quo S. Franciscus, loco commoratus fuisse.
[Annotata]
* adde in
* mediocris
* adde se
* hypocrita
* abundat est
* obtinuit
§ XIII. Cura paupertatis servandæ, vitæ austeritas, humilitas, aliæque Sancti virtutes: S. Claræ anno MCCXII ad strictiorem vitam conversio, ejusque Ordo inchoatus: primum Ordinis Minorum capitulum: iter in Syriam ab illo frustra mari tentatum.
[Paupertatem arctat, miram in victu abstinentiam servat;] Jam aliqua dicere cœpi de virtutibus & mirabilibus S. Francisci, quæ in Vitis non sunt certo tempori illigata, neque certis argumentis ad determinatos annos possunt revocari, etiamsi Waddingus singulis annis nonnulla narraverit, prout invenit apud alios scriptores non satis vetustos ad ejusmodi chronologicam seriem sine aliis testibus stabiliendam. Ego malo in iis, quæ incerti temporis sunt, ordinem primæ Vitæ sequi, donec perveniam ad gesta, quorum tempora certis rationibus possunt comprobari. Celanensis in Vita prima a num. 51 sedulam Sancti de suis subditis curam, ingensque studium sanctæ paupertatis servandæ commendat. Sequitur biographus secundus, cujus verba accipe. Sanctus Christi confessor Franciscus omni studio præcavebat, ne sanctæ summæque paupertatis metas transiliens, ad superflua quoquo modo difflueret, ita ut magis semper ad indigentiam, quam ad habundantem sufficientiam vel excessum declinans, usque ad maximæ necessitatis exigentiam vix vasculum saltem in domo relinqueret. Quid de cibariis delicatis aut vini potu, quid de aliorum etiam vilium superfluitate dicamus; quod rarissime coctis utens, ea cineribus vel aqua frigida commisceret, & de ipsa sufficienter aqua non biberet? Difficillimum enim asserebat, necessitati satisfacere, & voluptati non obedire.
[274] Sæpius quoque, cum pœnitentiam prædicans circuiret, [innocutem carnis esum in se vindicat,] & invitatus refectionem in domibus secularium sumeret, visus quidem comedere carnes, ad os manum ducebat, sed tantum propter Euangelii verbum, quo dicitur: “Edentes & bibentes, quæ apud illos sunt;” minimum quid perraro degustans, reliquias in sinum subtili cautela mittebat. Nuda humus dormire coacto, tunicula tantum interposita, lectus erat; & sæpius sedens, quam jacens, inclinato ad lignum vel ad lapidem capite, dormitabat. Accidit quoque, ut infirmitatis necessitate de pullo quadam vice manducans, viribus postmodum utcumque resumptis, cuidam fratri districte præciperet, ut, collo ipsius fune ligato, eum tamquam latronem per medium civitatis Assisii duceret, & præconia nichilominus voce clamaret: Ecce, videte glutonem, qui se gallinarum carnibus impinguavit, quas secreto, vobis ignorantibus, manducavit. Factumque est, ut multi ad tam mirandum compuncti spectaculum lacrimabili nimirum * voce lugerent, seseque miserrimos, velut cotidianis voluptatibus deditos, proclamarent.
[275] [utque ab omnibus condemnatur.] Multa quoque in hunc modum sæpius faciebat, ut semetipsum perfecte contempneret, & ad sui contemptum ceteros provocaret. Sed & hic verissimus sui Contemptor, cum non immerito magnificaretur ab hominibus, mirabiliter favorem hominum, solus se vilissimum reputans, arcebat pro foribus. Cum enim extolli se laudibus humanis audiret, alicui fratrum per obedientiam, graviter hoc ferens, injunxit, ut viriliter ipsum a latere verbis contumeliosis afficeret, & adversus laudantium mendacia veritatis verba proferret. Quem dum frater invitus Rusticum & mercenarium inutilem appellaret, sanctissimus ille jocundo applausu subrisit, & sic exprobranti respondit: Benedicat tibi Dominus, fili karissime, quia verissima loqueris, & talia Filium Petri de Bernardone decet audire. Ne quis existimet, in hisce fratris illius dictis exiguam curam habitam fuisse veritatis, observo, ea, si recte expendantur, certo sensu fuisse vera. Rusticum dicere potuit, quia exteriori habitu morumque simplicitate rusticos potius, quam nobiles, imitabatur. Mercenarium, quia, licet ex puro amore potius, quam mercedis causa, Deo serviebat, exspectabat tamen amplam ab illo mercedem. Inutilem eo sensu, quo dixit Dominus Lucæ 17, ℣. 10: Cum feceritis omnia, quæ præcepta sunt vobis, dicite: Servi inutiles sumus.
[276] [mirifice laborat. Brevis observatio ad nonnulla,] Præmissis hæc denuo subdit laudatus biographus: Cupiens quoque, se perfecte inutilem ab omnibus reputari, peccata sua non erubuit in prædicatione publica confiteri. Sed &, si quid sinistri surreperet levi cogitatione de aliquo, id ipsum eidem, de quo cogitaverat, confitens humiliter, veniam postulavit ab illo. Et hoc ipso etiam leviter advertenti patebit, qualiter Vir iste murmurationis & detractionis verba vitavit. Quid plura? In omni genere perfectionis usque ad summum apicem pertingere cupiens, favorem summopere devitabat humanum, & ut, conscientia teste, vas sanctificationis interius possideret, factus est sibimetipsi exterius tanquam vas perditum. Similia habet etiam S. Bonaventura, sed non eodem semper ordine. Multa quoque possent ex Speculo adjungi de rigore, quo voluit S. Franciscus paupertatem observari, uti & de vitæ austeritate, humilitate & contemptu sui; verum cum illa sint minus certa, & Commentarius hic aliunde sat futurus sit prolixus, solum paucis perstringam, quæ Waddingus ad annos 1210 & 1211 ad propositum nostrum pluribus commemoravit, ut deinde transeamus ad gesta anno 1212. Itaque laudatus Annalista ad annum 1210 a num. 32 agit de conversione & ingressu in Ordinem Minorum fratrum Leonis, Ruffini, Massæi, aliorumque multorum, quos fuisse præclaros viros a S. Francisco in Ordinem admissos novimus; sed annos, quibus id contigit, apud antiquos non reperimus, nec investigandos nobis putamus.
[277] Præterea etiam particularia aliqua, quæ inter eos sanctumque Franciscum accidisse dicuntur, & pleraque ex Speculo desumpta sunt. Deinde de illius virtutibus multa disserit, [quæ Waddingus annis 1210 & sequenti illigavit.] quæ partim in Vitis edendis, partim in eodem Speculo legere est. Dum autem num. 59 ait: Hæc porro, quæ retulimus, hoc anno peracta esse, docent Marianus, Legenda antiqua Celani & alii, licet, quæ ex Bonaventura transcripsimus, nullo apud eum anno signentur, qui prudens & sciens, se ad chronologiam non respexisse, præfatur; dum, inquam, hæc ait, dicere voluit, opinor, Celanum laudari a Mariano, qui ea ad memoratum annum reposuit. Celanus enim pro his, non magis, quam S. Bonaventura, certum annum indicavit. Nihilo magis ex vetustis Vitis discere potui, an anno 1211 contigerint omnia, quæ de S. Francisci virtutibus, miraculis & itineribus ad eumdem annum, duce Mariano, narravit Waddingus, uti & de ingressu multorum in Ordinem, exstructisque in usum fratrum Minorum domiciliis in variis Italiæ locis. Nequeo, inquam, ex laudatis colligere, an hæc omnia præcitato anno 1211, an serius, figenda sint. Quædam enim ex ibidem relatis serius facta esse, Vitæ utcumque innuunt; sed hæ rerum gestarum ordinem non semper accurate observant, & S. Bonaventura præ ceteris frequentius ab ordine recedit, magis curans ordinem aptæ juncturæ, quam temporis, ut in Prologo fatetur. Itaque prætermisso chronotaxis illius & rerum narratarum examine, transeo ad annum 1212, cui facta aliqua certius possunt illigari.
[278] Memorabilis est hic annus 1212 initio secundi Ordinis S. Francisci, [Anno 1212 datum est initium Ordini S. Claræ,] a prima, quæ illum professa est, S. Claræ appellati, cujus institutio communi scriptorum consensu ad hunc annum refertur. Confirmatur hæc epocha ex Thoma Celanensi in Vita edenda num. 18, ubi post narratam ecclesiæ S. Damiani per Franciscum reparationem, cujus supra meminimus, ita pergit: Hic est locus ille beatus & sanctus, in quo gloriosa Religio & excellentissimus Ordo Pauperum dominarum (sic initio vocabatur Ordo S. Claræ) & sanctarum virginum, a conversione B. Francisci fere sex annorum spatio jam elapso, per eumdem beatum Virum felix exordium sumpsit. Currebat sextus S. Francisci conversionis annus circa Pascha anni 1212, & perrexit currere usque ad menses fere posteriores ejusdem anni. Fugit autem e paternis ædibus S. Clara & mundo plane valedixit nocte post Dominicam Palmarum, quæ eo anno in diem XVIII Martii incidit, ac mox a S. Francisco in ecclesia S. Mariæ de Portiuncula attonsa fuit, ut in ejusdem Sanctæ Vita, ab auctore coævo scripta, & apud nos ad diem XII Augusti edita, fusius explicatur. Tota conversionis illius series ibi legi potest; quapropter pauca tantum huc transferam, quæ ad S. Franciscum propius pertinent.
[279] Erat Clara virgo genere, opibus & virtutibus illustris, [quæ nobilis virgo Assisiinsis, monitis S. Francisci instructa,] habitabatque Assisii in patria sua ac ædibus paternis. Audiens vero (ait illius biographus num. 5) tunc celebre nomen Francisci, qui velut novus homo obliteratam in mundo viam perfectionis novis virtutibus renovabat, mox eum audire desiderat & videre, suadente hoc ipsum Patre spirituum, cujus jam uterque, licet differenter, acceperat primitiva. Nec minus ille tam gratiosæ puellæ celebri fama perflatus, videre hanc & alloqui cupit, si quo modo, qui totus inhiabat ad prædam, regnumque mundi depopulaturus advenerat, nobilem istam prædam seculo nequam possit eripere, suoque Domino vendicare. Visitat ille istam, & sæpius ista illum, visitationum suarum tempora moderantes, quibus divinum illud studium nec percipi ab homine possit, nec rumore publico detractari. Nam unica tantum familiari socia comitante, paternos lares puella egrediens, clandestinos ad Virum Dei frequentabat accessus, cujus sibi verba flammantia, cujusque ultra hominem opera videbantur. Hortatur eam pater Franciscus ad mundi contemptum; spem seculi aridam & speciem deceptivam vivo sermone demonstrat: instillat auribus ejus dulcia connubia Christi, suadens, virginalis pudicitiæ margaritam beato illi Sponso, quem amor humanavit, fore servandam.
[280] [e paterna domo noctu fugiens ad S. Mariam de Portiuncula,] Quid immorer multis? Instante Patre sanctissimo, & more fidelissimi paranymphi solerter agente, non trahit in longum virgo consensum. Aperitur ei protinus æternorum intuitus gaudiorum, quorum conspectu mundus ipsi vilesceret… Extunc Francisci consilio se totam committit, ipsum post Deum statuens suæ directionis aurigam. Pendet exinde anima ejus ad sacra illius monita, & de bono Jesu calido excipit pectore, quidquid promit ille sermone… Protinus, ne speculum illibatæ mentis mundanus pulvis ulterius inquinet, … properat Claram educere pius Pater de seculo tenebroso. Instabat Palmarum dies solennis, cum ad Virum Dei puella servido corde se confert, sciscitans, de sua conversione quid & qualiter sit agendum. Jubet pater Franciscus, ut in die festo compta & ornata procedat ad palmam cum frequentia populorum, ac nocte sequenti exiens extra castra, mundanum gaudium convertat in luctum Dominicæ passionis. Die itaque Dominico veniente, in turba dominarum splendore festivo puella perradians cum reliquis intrat ecclesiam… Nocte sequenti ad Sancti mandatum se præparans, optatam fugam cum honesta societate aggreditur. Cumque ostio consueto exire non placuit, aliud ostium, quod lignorum & lapidum pondera obstruebant, miranda sibi fortitudine propriis manibus reseravit.
[281] [pœnitentiæ habitu ab eodem donatur,] Igitur domo, civitate & consanguineis derelictis, ad Sanctam Mariam de Portiuncula festinavit; ubi fratres, qui in aula Dei sacras excubias observabant, virginem Claram cum luminaribus receperunt. Mox ibi rejectis sordibus Babylonis, mundo libellum repudii tradidit: ibi manu fratrum crines deponens, ornatus varios dereliquit. Nec decuit, alibi florigeræ virginitatis Ordinem ad vesperam temporum excitari, quam in ejus aula, quæ prima omnium atque dignissima sola extitit Mater & Virgo. Hic locus ille est, in quo nova militia pauperum, duce Francisco, felicia sumebat primordia, ut liquido videretur utramque Religionem Mater misericordiæ in suo diversorio parturire. Cum autem coram altari beatissimæ Mariæ sanctæ pœnitentiæ suscepisset insignia, & quasi ante thorum hujus Virginis humilis ancilla Christo nupsisset, statim eam ad ecclesiam S. Pauli (quod puellare monasterium Ordinis S. Benedicti erat) S. Franciscus deduxit, donec aliud provideret Altissimus, in eodem loco mansuram. Tum narrantur consanguineorum conatus ad Claram reducendam, quos illa constanti animo viriliter superavit & irritos reddidit.
[282] Post hæc num. 10 subjicit auctor: Paucis interjectis diebus, [ac post unum & alterum commorationis locum, apud S. Damiani fixit sedem.] ad ecclesiam S. Angeli de Panso (quod Benedictinum quoque monasterium erat juxta Assisium) transivit; ubi cum non plene mens ejus quiesceret, tandem ad ecclesiam S. Damiani, beati Francisci consilio, commigravit. Ibi mentis anchoram quasi in certo figens, non jam pro loci mutatione ulterius fluctuat, non pro arctitudine dubitat, nec pro solitudine reformidat. Hæc est illa ecclesia, in cujus reparatione Franciscus miro desudavit studio, cujusque sacerdoti pecuniam obtulerat pro opere reparando. Hæc est, in qua dum Franciscus oraret, vox ad eum de ligno crucis dilapsa insonuit: Francisce, vade, repara domum meam, quæ, ut cernis, tota destruitur. In hujus locelli ergastulo pro cælestis amore Sponsi virgo se Clara conclusit &c. Sic anno 1212 inchoatus est Ordo S. Claræ, ad quam soror ejus Agnes, aliæque accesserunt, quæ a professione sua Pauperes Dominæ, & a prædicta habitatione etiam Damianitæ fuerunt appellatæ, vixeruntque aliquot annis sub institutione S. Francisci & Cardinalis Hugolini, donec scriptam Regulam sibi propriam ab eodem Sancto compositam obtinuerent, quod Waddingus ad annum 1224 retulit; ubi de ea redibit mentio.
[283] Eodem anno 1212, ut observat idem Annalista num. 45, [Sanctus quotannis capitulum bis habendum sanxit in Portiuncula,] sanxit Franciscus, ut in posterum sui Ordinis comitia, Capitulum vocant, bis in anno apud S. Mariam de Portiuncula haberentur. De hoc decreto consentiunt Tres Socii in Appendice num. 57, sed nihil dicunt de tempore, nisi istud conditum fuisse post prædictum… locum S. Mariæ (de Portiuncula) obtentum a præfato abbate, nimirum Benedictino monasterii Montis Subasii, ut supra dictum est. Hinc conjicere licet, eam ecclefiam forte circa initium anni 1212, aut sub finem præcedentis S. Francisco & sociis concessam fuisse, quamvis ab anno saltem 1210 in quadam juxta illam domuncula jam habitassent. De eodem decreto meminit Anonymus Perusinus, Postea, inquiens, ordinavit beatus Franciscus, quod fieret capitulum bis in anno, in Pentecoste & in festo beati Michaëlis, videlict die XXIX Septembris. Dubitare quoque non possum, quin eodem anno prima ejusmodi congregatio habita fuerit in Pentecoste, & ad eam convocati omnes fratres absentes, qui venire poterant: nam, ut ibidem asserunt laudati Tres Socii, in Pentecoste conveniebant omnes apud S. Mariam. Quibus autem de rebus congregati conferrent, ibi quoque legi potest, uti & apud Anonymum Perusinum, qui illos secutus, hæc scribit.
[284] In Pentecoste conveniebant omnes fratres ad capitulum apud ecclesiam Sanctæ Mariæ de Portiuncula. [maxime in Pentecoste, ubi ipse præsidens, verbo & opere,] In quo capitulo tractabatur, qualiter possent aliam meliorem Regulam observare. Apud Tres Socios non legitur vox aliam, sed solum: qualiter melius possent Regulam observare. Non ausim tamen Anonymum certi erroris arguere: si enim, iisdem Tribus Sociis num. 35 testibus, S. Franciscus plures… Regulas fecit, & illas expertus est prius, quam faceret illam, quam ultimo reliquit fratribus, potuit etiam in comitiis tractare de Regula, quam primo scripserat, perficienda, addendisque nonnullis, quæ ad eam melius observandam opportuna videbantur; quo sensu forsitan exponendus Anonymus est. Utut sit, ille sic prosequitur de rebus agi solitis in capitulis generalibus. Et constituebant fratres per singulas provincias, qui populo prædicarent, & quod * fratres in sua provincia collocarent. Sanctus autem Franciscus admonitiones, reprehensiones & præcepta fratribus faciebat, sicut ei, prius consulto Domino, videbatur. Omnia autem, quæ dicebat eis in verbis, affectuose & sollicite eis opere ostendebat. Venerabatur prælatos & sacerdotes sanctæ Ecclesiæ, seniores etiam reverebatur; nobiles vero & divites honorabat; pauperes quoque intime diligebat, & compatiebatur eis; universis denique se subditum exhibebat.
[285] [obedientiam præferens imperio,] Cumque omnibus fratribus esset sublimior, unum autem * de fratribus secum morantibus guardianum suum & dominum suum constituebat, cui obediebat humiliter & devote, ut a se omnem occasionem superbiæ effugaret. Humiliabat hic Sanctus caput suum inter homines usque ad terram, & ideo inter Sanctos & electos suos illum Dominus exaltavit in cælis. Ad istud singulare humilis Francisci inventum, quo obedientiæ meritum cum summa Ordinis præfectura conjungeret, paulisper subsistamus. Waddingus ad annum 1221, num. 27 sic loquitur, quasi Franciscus non petisset guardianum, nisi post depositam præfecturam. Ita ille nempe credidit ex Bonaventura, quem laudat, quique in Vita num. 76 de eodem Sancto ait: Ut autem pluribus modis Negotiator hic Euangelicus lucraretur, ac totum præsens tempus conflaret in meritum, non tam præesse voluit, quam subesse; nec tam præcipere, quam parere. Idcirco generali cedens officio, guardianum petiit, cujus voluntati per omnia subjaceret. Verum infra § XVII ostendam, ista Bonaventuræ verba non necessario accipienda esse de suprema Ordinis prælatura reipsa deposita, & Tres Socii, quos anonymus Perusinus secutus est, num. 57 nullum relinquunt dubium, quin Franciscus, dum toti præerat Ordini, aliquem sibi constituerit, cui, velut subditus guardiano suo, pareret in omnibus, quæ ad se, sive ad suum vivendi modum, non tamen, quæ ad regimen Ordinis pertinebant: oppositum enim mox subdunt, & ex ipsis idem Anonymus, cujus verba rursum sunt, quæ sequuntur.
[286] [fratres instruebat, optimisque & eorum statui congruts] Admonebat eos, ut sollicite observarent sanctum Euangelium & Regulam, quam promiserant, & maxime, ut circa Officia ecclesiastica & ordinationes essent reverentes, solliciti & devoti Missam audirent, & viderent corpus Domini nostri Jesu Christi, & in reverentia haberent sacerdotes, qui tractant hæc veneranda & maxima Sacramenta; & in quocumque loco illos invenirent, caput eis flecterent, & reverentiam eis facerent, & nedum manus eis oscularentur, sed & pedes equorum, si quis equitaret, propter reverentiam potestastatis ipsorum. Admonebat autem eos, ut nullum hominem judicarent aut despicerent, nec autem * eos, qui delicate bibunt & comedunt & induuntur; sicut etiam in Regula continetur. Nam Dominus noster eorum est Dominus, &, qui vocavit nos, potest vocare illos, &, qui voluit justificare nos, potuit justificare illos. Et ipse dicebat: Ego volo eos tanquam nostros fratres & dominos revereri. Fratres mei sunt, quia omnes sumus ab uno Creatore. Domini isti mei sunt, quia adjuvant nos ad pœnitentiam faciendam, necessaria corporis nobis dantes. Hoc quoque dicebat eis: Talis fiat vobis vestra conversatio inter gentes, ut, quicumque vos viderit vel audierit, Patrem vestrum, qui est in cælis, glorificet & collaudet. Magnum namque desiderium ei erat, ut ipse & fratres ejus semper opera facerent, de quibus Domino * laudarent.
[287] Et dicebat eis: Sicut vos ore pacem nunciatis, [præceptis imbuebat, nimiam vitæ austeritatem improbans,] ita & in cordibus vestris pacem Apostoli habeatis, ut nullus per vos provocetur ad iram & ad scandalum; sed omnes per vestram pacem & mansuetudinem ad pacem & benignitatem revocentur; quia ad hoc vocati sumus, ut vulneratis medeamus *, alligemus confractos, & erroneos revocemus. Multi videntur vobis membra diaboli, qui adhuc discipuli Christi erunt. Arguebat autem eos de multa austeritate, quam suo corpori faciebant; quia tunc temporis fratres jejuniis & vigiliis & corporalibus exercitationibus nimium insudabant, ut cuncta in se carnis reprimerent incentiva. Tantam afflictionem sibimet faciebant, quod quilibet videbatur habere odio semetipsum. Audiens & videns hæc beatus Franciscus, arguebat eos, ut diximus, & ne tantum facerent, injungebat. Tam plenus erat gratia & sapientia Salvatoris, quod admonitionem devote, reprehensionem rationabiliter, & præceptum dulciter faciebat. Inter fratres, qui ad capitulum conveniebant, non audebat aliquis eorum invicem negotia secularia recitare; sed colloquebantur de vitis Sanctorum patrum, aut de perfectione alicujus fratris, vel quomodo melius possent in Domini gratiam pervenire.
[288] Si quis autem de fratribus convenientibus ad capitulum habebat aliquam tentationem a carne vel a mundo, [& afflictos consolans. Primum hujusmodi capitulum generale] vel aliam tribulationem, audiendo beatum Franciscum, qui ferventer & dulciter loquebatur, & videndo ejus præsentiam, cessabant ab eis tentationes. Compatienter namque loquebatur eis, non sicut judex, sed sicut pater filiis & infirmo medicus, ut impleretur in eo verbum Apostoli: “Quis infirmatur, & ego non infirmor? quis scandalizatur,” & ego non uror? Hactenus scriptor ille de modo, quo S. Franciscus in comitiis generalibus se gerebat, rebusque, quæ in iisdem traclabantur. Hujusmodi autem comitia hoc ipso anno 1212 celebrata fuisse, mihi omnino persuadeo. Prima ratio est, quia legem de habendis bis in anno comitiis hoc eodem anno latam affirmat Waddingus; nec illam serius latam esse, colligo ex Vitis, in quibus prima de eadem mentio sic fit, ut non diu post concessam S. Francisco & sociis ecclesiam S. Mariæ in Portiuncula condita videatur. Hanc autem ecclesiam jam habebat Franciscus ante Pascha dicti anni 1212, quando S. Claram pœnitentis habitu in ea induit. Cur ergo credamus, legem tunc a sancto Institutore sancitam, nec tamen observatum fuisse, dum nullum argumentum in contrarium profertur.
[289] Imo, quæ altera ratio est, urgebat tunc peculiaris causa pro comitiis habendis. [hoc anno 1212 celebratum credimus.] Hoc ipso enim anno, ut videbimus, S. Franciscus voluit in Syriam navigare; eumque in finem se mari commisit. Verosimillimum igitur est, noluisse illum tam longum ac periculosum iter aggredi, nisi rebus omnibus Ordinis sui in congregatione generali recte ordinatis, substitutoque sibi vicario, qui fratribus interim præesset in Italia. Fateor, hic a me dissentire Waddingum, qui ad annum 1216, num. 1 primam hoc anno congregationem generalem habitam esse censuit, contra sententiam aliorum, qui eamdem usque ad annum 1219 distulerunt, & famosum illud capitulum Storearum primum generale Ordinis fuisse, crediderunt. Verum, quemadmodum Waddingus ibidem recte observavit, nihil obstare, quo minus aliud generale ante celebre illud Storearum convocari potuerit, ita ego pariter existimo, illud, quod ante tentatum iter in Syriam anno 1212 coactum fuit, generale dici potuisse, etiamsi multo minus fuerit numerosum, quod necdum tantus esset fratrum numerus, quantus erat anno 1216; sicut nec hoc anno erat tantus, quantus anno 1219. Ceterum quanto minus erant numerosi fratres, minusque late per orbem dispersi, tanto facilius poterant convocari & in unum locum convenire.
[290] [Ex capitulis in provincias mittebantur: domicilia exstruebant,] Audiamus modo ex eodem Anonymo Perusino, quid post hujusmodi capitula fieri soleret. Expleto autem capitulo (S. Franciscus) benedicebat omnibus fratribus in capitulo, & per provincias, quibus * volebat, singulos destinabat. Quicumque ex eis habebant spiritum & loquentiam * ad prædicandum, clerici, sive laïci, dabat eis licentiam & obedientiam prædicandi. Ipsi vero recipiebant benedictionem illius cum lætitia magna & gaudio in Domino Jesu Christo. Ibant per mundum, tanquam advenæ & peregrini, nihil portantes per viam, nisi tantum libros, in quibus possent dicere Horas suas. Ubicumque inveniebant sacerdotem, pauperem vel divitem, inclinantes se, sicut a beato Francisco docti fuerant, eis reverentiam faciebant. Et quando erat hora hospitandi, libentius hospitabantur apud eos, quam apud alios seculares. Et quando apud eos habere hospitium non valebant, interrogabant, quis in terra illa esset homo spiritualis & timens Deum, apud quem possent honeste hospitari. Et pauco post tempore inspiravit Dominus unum timentem se per civitates singulas, & castella, ubi erant venturi, quod eis hospitia præpararet, donec ipsi postmodum ædificaverunt loca sua in urbibus & in castris.
[291] [multosque ad tres Ordines aggregabant.] Dedit eis Dominus verbum & spiritum secundum opportunitatem temporis ad proferenda verba acutissima, penetrantia multorum corda audientium, & maxime juvenum, plus quam senum. Qui relinquentes patrem & matrem & omnia sua, sequebantur eos, sanctæ Religionis habitum assumentes. Et tunc temporis maxime in ista Religione adimpletum est verbum Domini, in Euangelio sic dicentis: “Non veni mittere pacem in terram, sed gladium: veni enim separare homines adversus patrem suum, & filiam adversus matrem suam.” Illos autem, quos fratres recipiebant, ad beatum Franciscum adducebant, ut induerentur ab eo. Similiter & multæ mulieres, virgines etiam non habentes viros, audientes prædicationem eorum, veniebant corde compuncto ad eos, dicentes: Quid faciemus autem nos? Vobiscum esse non possumus. Dicite ergo nobis, quomodo salvare nostras animas valeamus. Ad hoc ordinaverunt per singulas civitates, quibus potuerant, monasteria reclusa ad pœnitentiam faciendam. Constituerunt autem unum de fratribus, qui esset visitator & correptor earum. Similiter & viri uxores habentes dicebant: Uxores habemus, quæ dimitti se non patiuntur. Docete ergo nos, quam viam tenere salubriter valeamus. At illi ordinaverunt ex ipsis Ordinem, qui Pœnitentium Ordo vocatur, facientes hoc a summo Pontifice conservari, seu confirmari. Quæ de monasteriis puellaribus erectis ait, spectant ad Ordinem S. Claræ, anno 1212, ut dictum est, inchoatum, & paulatim auctum; Pœnitentium vero Ordinem serius institutum esse, postea videbimus.
[292] Ad peculiaria S. Francisci gesta redeamus. Illum ardenti desiderio martyrii flagrasse, [Sanctus ex martyrii desiderio versus Syriam navigans,] testantur biographi, illique attribuunt, quod sexto conversionis suæ anno, ut habent Thomas Celanensis num. 55, & Bonaventura num. 129, in Syriam voluerit navigare. Sextus conversionis illius annus cucurrit cum anno Christi 1212, cui etiam Waddingus hoc iter illigavit. Sed neuter e duobus laudatis biographis indicavit, in quo Italiæ portu Sanctus se mari commiserit; verum ambo tradunt, navem, qua ille vehebatur, a contrariis ventis rejectam fuisse in partes Sclavoniæ; unde conjicere licet, ipsum ex aliquo maris Adriatici portu solvisse. Addunt, eumdem, cum jam omnem eo anno in Syriam trajiciendi spem abjecisset, navigasse Anconam, non sine admirabili Dei erga Servum suum providentia, quæ & ceteris, qui in eadem navi erant, saluti fuit. Secundus biographus illis consona scribit hoc modo: Ardentissimo martyrii desiderio fervens beatus Franciscus, sexto conversionis suæ anno ad partes Syriæ voluit proficisci, ut ibidem Saracenis annunciaret Euangelium Jesu Christi.
[293] Igitur ad eundum quidem in Syriam iter arripuit, [vi ventorum ad Sclavoniæ partes appellit; unde Anconam navigans.] sed ventis contrariis flantibus, in Sclavoniæ partes navis, in qua ducebatur, applicuit. Audiens a nautis, eo anno navem illam in Syriam transire non posse, voto suo fraudatus, in aliam, quæ Anchonam (quæ dominii Ecclesiastici civitas est cum celebri portu ad mare Adriaticum) tendebat, a nautis, expensarum defectum timentibus, vix permissus intravit; in qua & Dominus per eum mirabilium suorum memoriam fecit. Celanensis & Bonaventura clare dicunt, Sanctum, postquam a nautis frustra petierat in navim admitti, cum socio in eam latenter & clam omnibus ingressum esse; sed addunt, id eum fecisse, plurimum de Domini bonitate confisum. Neque vero fefellit illum pia sua fiducia, quæ & nautis quoque ceterisque vectoribus mirabiliter profuit. Gravi namque, ut apud secundum biographum sequitur, & diutina maris tempestate suborta, jam demum propter longos labores ipsis nautis cibaria deerant, dum, cui prius introitum navis defectus victualium timore negaverant, illius tunc subsidio mortis evasere jacturam.
[294] Nam quædam, etsi non tanta, ut multis quoquo modo sufficerent, [ipse cum ceteris a divina providentia pascitur.] beatus Franciscus, Domino sibi providente, latenter intulerat, quæ tunc ad ipsius merita tantum sumpsere divinitus incrementum, ut habundanter usque ad portum Anchonæ necessitatibus omnium subvenissent, quamvis adhuc dies plures itineris superessent. Quod nautæ videntes, immensas agebant omnium Salvatoris clementiæ gratias, qui de mortis eos per famulum suum Franciscum periculo liberaverat. De multiplicatis cibariis consentiunt Celanensis & S. Bonaventura; at docent, illa non a S. Francisco, ejusve socio, in navem illata fuisse, sed ab alio quopiam, divinitus, ut creditur, in utriusque gratiam monito. Bonaventuræ verba ex num. 130 accipe: Adfuit quidam, a Deo, ut creditur, pro Paupere suo missus, qui secum ferens necessaria victus, quendam timentem Deum de navi ad se vocatum sic alloquutus est: Hæc pro pauperibus Fratribus, in navi latitantibus, conserva fideliter, ac necessitatis tempore amicabiliter subministra. Similiter & Celanensis ait: Affuit divina providentia tunc quidam, omnibus ignorantibus, secum necessaria victus ferens, qui quendam Dei timentem de navi vocavit, & ait ad eum: Tolle tecum hæc omnia, & pauperibus necessitatis tempore fideliter exhibebis. Ex his satis liquet, ea non modo non a S. Francisco aut socio ejus in navim allata fuisse, verum etiam iisdem verisimillime insciis, a divina providentia servis suis provisa.
[295] [Quadam alia eidem anno illigata a Waddingo,] Waddingus multa alia narrat ad hunc annum 1212 de exstructione aliquot domiciliorum & de ingressu multorum in Ordinem. Pro his secutus est Marianum, qui, nescimus, an sat idonea argumenta habuerit ad singula suis temporibus affigenda; ideoque hæc malumus Annalium conditori relinquere, quam suscipere examinanda. Id unum ex Celanensi num. 56 constat, Sanctum, simul ac in terram regressus fuit, rursum prædicare cœpisse magno cum fructu, multosque idoneos viros suo Ordini aggregasse, quod & secundus biographus paucis etiam his verbis annotavit: Ut autem Vir sanctus in terram e mari descendit, divini rursum verbi semina jacere cœpit, fructumque ex illis de sequentibus ipsum plurimis viris idoneis recollegit. Multa quoque de virtutibus ejusdem ad eumdem annum retulit laudatus Annalista Minorum, & nonnulla miracula, quorum pleraque in Vitis leguntur, sed sine certa temporis nota. Quapropter nec horum chronotaxim discutimus.
[296] [de quorum tempore non constat.] Romam quoque hoc anno, ante tentatum iter in Syriam, profectum scribit ibidem num. 33, ibique egisse cum Innocentio Papa de mirabili sui Ordinis incremento & fructu; ac denique ab illo impetrasse licentiam in Syriam navigandi. Admodum verisimile est, Franciscum, qui auctor & dux erat Ordinis, ab eodem Innocentio approbati, non suscepisse tantum iter, illo inconsulto, licet hoc ex vetustis Vitis nequeat confirmari. Neque id mirandum est, cum illarum scriptores pro genio seculi sui fere solum narraverint facta mirabilia, ex quibus sanctitas maxime elucesceret. Hinc etiam verisimile fit, Sanctum eo tempore aliquoties Romæ prædicasse, eaque occasione inchoatam amicitiam, quæ arcta intercessit ipsum inter & illustrem matronam Romanam, Jacobam de Septisoliis, quæ Franciscum, ejusque Ordinem multis prosecuta est beneficiis, queque in ejusdem morte recurret memoranda.
[Annotata]
* an nimium?
* l. quot
* l. tamen
* l. etiam
* l Dominum
* medeamur
* l. quos
* l. eloquentiam
§ XIV. Sanctus in Africam trajecturus, morbo in Hispania impeditus, redit ad Portiunculam, ubi plures in socios admittit: causam sui Ordinis agit in concilio Lateranensi: anno MCCXV celebrat comitia: Romæ contrahit amicitiam cum S. Dominico.
[Sanctus in martyrii desiderio proficisci vult in Africam,] Sæpe laudatus laudandusque Annalista Minorum ad 1212, num. 52 scribit, Franciscum eodem anno in febrim incidisse tertianam, quæ deinde in quartanam mutata est, ac decubuisse Assisii in palatio episcopi, qui id ægre impetraverat; ibique plurimos, e variis Italiæ partibus a fratribus illuc missos, sacro Ordinis habitu ab illo donatos fuisse. Rursum ad annum 1213, num. 1 ait, hoc etiam anno ipsum febribus, modo tertianis, modo quartanis, laborasse; sed nec ipse pro his testes laudat, nec ego illarum ulla in antiquis Vitis indicia reperio. Imo etiam parum verisimiles videntur mihi diuturnæ istæ febres, quibus Sanctus inter abruptum iter in Syriam & inchoatum aliud in Africam afflictus fuisset. Ratio est, quod Thomas Celanensis, qui non diu post admissus in Ordinem fuit, non modo de illis non meminerit, verum etiam Franciscum post reditum a mari sedulo & cum fructu populis prædicantem exhibeat, ac tum subjungat: Sed licet electissimorum fructuum palmes ex se copiam producat, martyrii tamen sublime propositum & desiderium ardens in eo nullo modo frigescit. Post non multum enim temporis versus Marrochium iter arripuit &c. Nullum quoque inter duo ista itinera morbum memoravit Bonaventura, nullum biographus secundus, qui ad iter alterum enarrandum verbis, quæ subdo, processit.
[298] Verum adhuc in ipso martyrii fervor non tepuit, [sed in Hispania morbo correptus, ab ulteriori itinere prohibetur.] quin ad fidem Christi Miramolino suisque complicibus prædicandam versus Marrochium non multo post iter arripiens, tanto ad hoc aliquoties impetu festinaret, ut & peregrinationis suæ comitem præ spiritus ebrietate solus præcurrendo desereret. Sed cum usque in Hispaniam ferventissime processisset, Domino ad multorum aliorum salutem aliud ordinante, eique per gravissimas corporis ægritudines occursante, rursus in Ytaliam rediit. Pauca hic annotanda sunt. Miramolinus, quem Sanctus adire voluit, erat rex Marrocani regni in Africa: at non est hoc proprium istius regis nomen, sed commune erat regibus Maurorum. Ille, de quo hic agimus, proprio nomine Mahomet vocabatur, isque præter Marrocanum simul varia regna tenebat in Hispania, ubi anno 1212 a Christianis regibus prælio victus est cum ingenti strage numerosissimi exercitus sui, fugiensque in Africam non diu post obiisse dicitur. Forsitan voluit Sanctus per Hispaniam proficisci, ut Mahometem, si in Hispania degeret, ibi conveniret, sin, ex Hispania in Africam trajiceret.
[299] Non explicant biographi, an Franciscus tunc terrestri, [Sunt, qui volunt, hoc Hispanicum iter fuisse terrestre,] an maritimo itinere Hispaniam petierit. Pro priori magis propendet Waddingus ad annum 1213 num. 58 ita disserens: Id movet, ut asseram, per Galliam perrexisse, quod ex nostris aliorumque monumentis mihi probetur, quod per Navarræ regnum, Galliæ conterminum, primo Juliobrigam, vulgo Logronium, olim Cantabrorum, modo Castellæ Veteris, quam vocant, urbem, pervenerit. Verum mihi non satis urgens hoc apparet argumentum: nam si ad aliquem Cataloniæ portum appulisset, potuisset æque Juliobrigam itinere terrestri procedere. Antonius Melissanus de Macro in Supplemento Annalium Waddingi, ad annum 1213 de S. Francisci itinere per Italiam, quod terrestre fuisse, non dubitavit, multa addidit, quæ brevi argumento relata sic perstrinxit: Enarratur S. Francisci iter per Liguriam supra Sabatium in Chairum, Curtemilliam, Astam, Cherium, Montem-Calerium, Taurinum, Avillianam & Secusiam; quibus in locis stationem pro se & suis fratribus acceptavit, loquelam cuidam filiæ restituit, &, quid usurario impœnitenti post mortem acciderit, refertur.
[300] [multaque ab eo interim monasterio erecta,] Quemadmodum longo tempore in regionibus Alpinis vicinisve subsistere debuit S. Franciscus, si hæc omnia anno 1213 in itinere, quo Africam adire cogitabat, revera facta sint; sic & Waddingus multas monasteriorum in Italia fundationes, anno præcedenti factas, eidem attribuit, & ante hæc omnia molestas febres, modo tertianas, modo quartanas. Ut verum fatear, non satis perspicio, qua ratione tot ac tanta in unum annum conjecta sint; longitudo vero itineris ex Umbria in Hispaniam potius suspicari me facit. Sanctum ex aliquo Italiæ portu navigasse in Hispaniam, maxime cum ad Miramolini congressum tam vehementer anhelaret, nullaque hujus itineris indicia exstent in Gallia, cujus pars ei fuisset transeunda. Neque obstat, quod ille aliquoties peregrinationis suæ comitem præ spiritus ebrietate solus præcurrendo desereret; id enim facere potuit, tum antequam mari se commiserat, tum etiam postquam in Hispaniam appulerat. Si autem Sanctus sub finem æstatis navigare cœperit, facile fieri potuerunt, quæ Waddingus narravit, etiam admisso aliquo morbo prævio, cujus tamen, non magis quam eorumdem gestorum, tempus ex antiquis possum assignare.
[301] [at verisimilius illuc navigavit;] At quæ in Supplemento ab Antonio Melissano addita sunt de variis Sancti per Alpinas regiones itineribus & fundationibus difficulter componi poterunt cum illius navigatione in Hispaniam, nisi ex aliquo hodiernæ Provinciæ Gallicæ portu solverit. Hoc ipsum tamen non apparet satis verisimile; neque enim annum, quo fundationes, quæ in Supplemento referuntur, in Pedemontio inchoatæ sunt, tam certum esse existimo, ut credere cogar, Franciscum pedestri itinere per Longobardiam, Pedemontium & Galliam in Hispaniam, aut etiam tantum in Provinciam pervenisse. Denique testantur antiqui biographi, ipsum summa in hoc itinere festinatione usum fuisse, ut ad Marrocani regis alloquium citius pertingeret. Ad hunc autem finem multum conducebat iter maritimum, plurimumque ei oberat iter terrestre, ac mora fundandis conventibus impensa. Quam ob rem mihi probabilius videtur, Sanctum serius in Pedemontio fuisse. De gestis vero illius in Hispania nihil prorsus tradunt biographi nostri, quos hoc Commentario explicamus, nisi, ipsum ibidem morbo impeditum fuisse, ne in Africam trajiceret, eaque de causa rediisse in Italiam. Itaque hic non examino asserta Waddingi de ejusdem gestis in Hispania ad annos 1213 & 1214, ubi multa itinera, multæque monasteriorum fundationes narrantur.
[302] Agnoscit ipsemet Waddingus ad annum 1214, [neque oppositum satis evincitur] num. 4, nesciri, aut certe a nullo exacte traditum esse, ubi tunc ægrotaverit Franciscus, vel quam peragraverit in hac peregrinatione regionem. Tum post pauca, Hæc tamen, ait, de rebus Hispanicis ab omnibus nostris, etiam Italis, observata; quod Hispaniam lustrarit, S. Jacobi corpus Compostellæ coluerit, quod in Lusitaniam trajecerit, quod universum ferme Aragoniæ regnum & vicina perambularit; demum unum vel alterum ejus inibi factum referunt prodigium. Nihil tam nobis in Hispanico hoc itinere facem præferre potest, quam populorum perpetua (ut fertur) & probata traditio… Hanc egomet ipse constantem esse & sacram in multis urbibus & oppidis, diversisque regnis Hispaniæ comperi; cui si refragari quis velit, non impunis nec absque effrontis nota effugiet; adeo pro magno pius populus & in Franciscum propensus semper duxit, ejus se præsentia visitari. Neque aliunde, quam ex hac diuturna & numquam interrupta traditione illustrissimus Gonzaga primorum Hispaniæ conventuum in Franciscum refert originem; nec profecto inaniter aut leviter, me judice, id præstitit, ut ex singulis domiciliis statim constabit. Ex horum situ & geographia si nos itineris sancti Viri cursum deducamus, non leviter divinare, sed veluti quibusdam faculis & Ariadnæ filo in dubio & cæco gressu duci ab æquis judicibus merito censebimur.
[303] Hactenus Annalista Minorum, qui continuo S. Franciscum ad varias urbes circumducit, [ex rationibus a Waddingo ællatis.] & in multis monasteria fundantem facit. At ego non ausim per tam obscuras semitas sequi, quia non habeo, ubi certum pedem figam. Novimus, Sanctum in Hispania fuisse, ac omnino credimus, ibi fuisse anno 1213 vel sequenti; nec rejicimus traditionem populorum, qui existimant, sese a S. Francisco præsentia sua honoratos fuisse; nec denique negamus, aliquot ab illo tunc ibidem monasteria fundata, maxime unum apud Compostellam, de quo instrumentum authenticum, ipsiusmet Sancti manu subscriptum, ibi in Benedictina abbatia S. Paii servari, asserit Waddingus num. 7. Hæc, inquam, omnia non negamus, sed neque singula confirmare possumus, ac multo etiam minus ex conventibus Ordinis Minorum, in istis regionibus incerto nobis tempore erectis, ejusdem Sancti per Hispaniam iter ordinare. Attamen Lucas Tudensis, qui eodem tempore in Hispania floruit, in Chronico mundi ad æram Hispanicam 1255, seu ad annum æræ Christianæ 1217, sub S. Ferdinando, qui eodem anno Castellæ & Legionis regna a matre sua Berengaria accepit, primum meminit de monasteriis Minorum in Hispania erectis, Eo tempore, inquiens, per totam Hispaniam Fratrum Prædicatorum & Fratrum Minorum construunt monasteria.
[304] Utcumque hæc se habeant, Waddingus S. Franciscum deinde terrestri rursum per Galliam itinere versus Italiam reducit, [Verisimilius quoque non terrestri itinere,] & initio anni 1215 in Longobardiam pertigisse statuit. Illum tunc fuisse Perpiniani in ultimis Hispaniæ, qua hæc Galliæ adjacet, finibus, credi vult ex ejusdem civitatis incolarum traditione, quæ fert, eumdem ibidem suis domicilium obtinuisse. De reliquo per Galliam itinere sic loquitur: E finibus egressus Hispaniæ quid amplius egerit Franciscus in itinere, donec redierit in Italiam, non constat. Vel celeriter absque sparso semine verbi Dei propter turbulentas tunc Gallorum res, per Galliam transiit Narbonensem & Gothicam, vel si quæ egit, nostrorum incuria cuncta nos latent, præterquam quod dumtaxat referatur (apud Marianum Florentinum, quem laudat in margine) in Montepessulano, … qui tunc sub hæresi Albigensium asylo tutoque refugio Catholicis fuit, prædicasse & prophetice prædixisse in ipso, in quo hospitabatur, xenodochio suis fratribus construendum fore domicilium, quod circa annum MCCXX incœptum est, sed ad annum MCCXXX completum. Mihi hæc non sufficiunt, ut Gallicum illud iter, ex solius Mariani auctoritate anno 1214 illigatum, pro certo admittam.
[305] [sed navi pariter vectus, anno 1213 vel sequenti in Italiam rediit.] Etenim cum S. Franciscus in Africam trajicere cogitans, postquam jam in Hispaniam pervenerat, gravi morbo correptus, ab eo itinere abstinere compulsus fuisse dicatur a vetustis biographis, suspicari malo, ipsum navi potius per mare, quam terrestri per Galliam itinere in Italiam reversum esse. Nam valetudo, utcumque restituta facile sat firma fuisse potuit, ut mari se committeret; contra vero contracta ex gravi morbo corporis debilitas, quæ Africanum iter & subeundos in Africa labores impediebat, minime apta erat longissimis illis itineribus per Hispaniam Galliamque suscipiendis; maxime cum ille soleres terrestria itinera pedes conficere, nec nisi postremis vitæ annis, dum omnino cogebat necessitas, asino vectus fuisse legatur. Huic opinioni meæ plurimum favet scriptorum omnium (solo forte excepto Mariano) altum, ut ipse Waddingus agnoscit, silentium de Sancti gestis ac itinere in Gallia, ad quam nec celeriter peragrandam satis firmæ vires illi fuisse videntur. Hinc mihi probabilius est, Franciscum in reditu æque ac in accessu navi usum fuisse; ac omnino ambiguum, utrum ipso anno 1213, quo in Hispaniam profectus creditur, an sequenti, in Italiam reversus fuerit.
[306] [Ad Portiunculam redux aliquot viros insignes in sodalitium recipit:] Porro Annalista Minorum ad annum 1215 a num. 1 Sanctum per Pedemontium & Longobardiam Assisium usque perducit, narrans unum & alterum miraculum velut in itinere factum, quod, quia de tempore nobis non constat, inter Analecta referemus. Postquam ad S. Mariam de Portiuncula rediit, vidit aliquot viros nobiles, aliosque litteratos, in illius disciplinam Ordinemque transire cupientes, quos & benigne admisit; ut habet Thomas Celanensis in Vita num. 57, qui ipse verisimillime unus ex litteratis illis fuit, ut observavi supra num. 6. Consonat biographus secundus, post assertum Sancti in Italiam reditum dicens: Veniensque, aliquantulum apud Sanctam Mariam de Portiuncula moram fecit. Eo quoque tempore quosdam litteratos ad Ordinem nobilesque recepit, quibus discretione præcipua, qua in illos pollebat, curam digne & decenter adhibuit. Post hæc biographi narrant S. Francisci iter in Syriam, non quod id eodem anno contigerit (spectat enim ad annum 1219) sed ut in eodem persistant argumento de martyrii obeundi ardore, quo ille flagrabat.
[307] Nullum tamen dubium est, quin Franciscus multa egerit tempore inter utrumque iter intermedio, [anno 1215 inter alia gesta habet comitia generalia,] & ex his certe aliqua sint, quæ iidem biographi de illius prædicationibus, virtutibus ac miraculis retulerunt; cum tamen pleraque sine serie chronologica recensuerint, malo ego eadem eodem ordine, quo in duabus primis Vitis relata sunt, commemorare, quam sine certis argumentis ad determinata tempora referre. Prætermittam interim alia similia, quæ solum inveni apud recentiores, de quibus in Analectis agetur. Porro sive Sanctus ipso anno 1213, quo in Hispaniam profectus fuerat, redierit in Italiam, sive tempore verno anni 1214, ut consueta Ordinis comitia in Pentecoste celebraret, sive denique, ut visum Waddingo est, sed mihi parum verisimile apparet, sub initium anni 1215 Italiam attigerit, certum est, illum hoc anno 1215 in Italia fuisse; neque scitur eodem anno ex illa excessisse. Hinc dubitari etiam nequit, quin eodem anno generalibus Ordinis sui comitiis apud S. Mariam in Portiuncula interfuerit, cum nulla ratione verisimile sit, non fuisse ab illo observatam legem, quam de hujusmodi comitiis eo in loco ac tempore quotannis celebrandis, anno 1212 ipse tulerat.
[308] Eodem anno 1215 mense Novembri inchoatum Romæ est celebre concilium generale Lateranense IV, [eodem anno creditur ab Innocentio III Romæ obtinuisse,] cui ipsemet summus Pontifex Innocentius III præsedit. Aderat tunc Romæ S. Dominicus cum Fulcone episcopo Tolosano, adiitque Innocentium, ut Ordinis Prædicatorum institutionem impetraret. Remissus autem est in partes Tolosanas ad fratres suos, jussusque aliquam ex approbatis Regulis cum iisdem eligere, ac tum demum pro confirmanda Regula Romam redire. Hæc fusius exposita & idoneis antiquorum testimoniis probata habes apud nos ad diem IV Augusti in S. Dominico § 22. Ratio, ob quam sanctus ille institutor aliquam ex probatis Regulis eligere jussus fuit, eruitur ex laudati concilii canone XIII, qui ex recensione Labbei tom. XI Concil., col. 165 sic habet: Ne nimia Religionum diversitas gravem in Ecclesia Dei confusionem inducat, firmiter prohibemus, ne quis de cætero novam Religionem inveniat: sed quicumque voluerit ad Religionem converti, unam de approbatis assumat. Similiter, qui voluerit Religiosam domum fundare de novo, Regulam & institutionem accipiat de Religionibus approbatis.
[309] Poterat hic canon etiam officere Ordini S. Francisci, [us ordo Minorum in concilio Lateranensi] cujus Regula plane nova erat, nulloque tunc Pontificis scripto, sed verbis tantum, confirmata. Poterat, inquam, canon ille officere, maxime in regionibus longius dissitis, uti postea factum videbimus in Germania & Hungaria, ubi de confirmatione a Pontifice sola voce facta non constabat. Cum vero idem S. Francisci Ordo ex allegato canone nullum in regionibus Italiæ videatur passus detrimentum, verisimillimum mihi est, quod ait Waddingus, Franciscum tempore ejusdem concilii Romam venisse, obtinuisseque, ut Pontifex coram congregatis Patribus approbationem Regulæ a se factam declararet. Laudat hic Waddingus ad annum 1215, num. 33 Marianum, Leonem in Legenda Trium Sociorum & B. Angelum Clarenum in Proœmio Expositionis in Regulam, & caput primum ejusdem, quam, ut inquit, Ms. habebat. Ex Mariano hæc recitat: Dominus Papa coram omnibus Ordinem suum (id est, S. Francisci) esse approbatum pronunciare fecit, & Regulam per ipsum prius sine bulla approbatam manifestare fecit.
[310] [pro probato declararetur,] Tres Socii, quorum unus frater Leo fuit, aiunt quidem num. 52 & 62, Regulam S. Francisci a laudato Pontifice Innocentio viva voce probatam fuisse; sed non dicunt, id ab eo declaratum in concilio Lateranensi. Nescio, quid de eodem argumento dicat B. Angelus Clarenus, (de quo apud nos actum est ad diem XV Junii) quiæ Opusculum ejus, a Waddingo laudatum, non vidi. Clarius loquitur ejusdem seculi XIV scriptor Jordanus de Saxonia in Vitis Fratrum lib. 1, cap. 14, ubi de Ordinibus Prædicatorum & Minorum in eodem concilio Lateranensi receptis ita scribit: In quo concilio Ordines Fratrum Prædicatorum & Minorum, qui tunc recenter surrexerant, in favorem Ecclesiæ recepti sunt, sed nondum confirmati; quia idem Innocentius ad eorum confirmationem durus fuit. Eadem habet S. Antoninus in Historia tit. 24, cap. 14, § 3. Poterat utrique sacro Ordini favor Ecclesiæ exhiberi, modo tamen diverso, nimirum Ordini Prædicatorum ut nascenti & Regulam electuro, Ordini vero Minorum ut jam ante nato, & ad varia loca jam propagato.
[311] [nullam tamen etiam tunc sollennem confirmationem scripto accepit.] Nullum tamen confirmationis scriptum tunc obtinuit, aut verisimiliter etiam petiit S. Franciscus, ut liquebit ex sequentibus. Hinc collige, quo sensu accipienda sint ista illustrissimi Gonzagæ verba, quæ ibidem num. 34 recitavit Waddingus: Sub Innocentio III celebratum fuit Romæ concilium generale, in quo ab Ecclesia receptus, approbatus & confirmatus est Ordo Minorum. Certe solemnis Ordinis Minorum confirmatio Pontificiis litteris primum facta fuit anno 1223 per Honorium III, Innocentu III successorem, ut agnoscit ipse Waddingus. Sanctus scilicet Institutor prima per Innocentium approbatione viva voce concessa, cui & Patres concilii Lateranensis consenserunt, contentus fuisse videtur, nec de confirmatione scripto obtinenda laborasse, donec eventus postea docuit, hac omnino opus fuisse in regionibus longe dissitis, ut fratres fidem ac religionem suam probarent, nec velut impostores, aut certe suspectæ fidei homines, expellerentur. Sed de hac re fusius infra.
[312] [Anno 1216 rursum celebrat comitiæ generaliæ,] Subsecuto anno 1216 in Italia rursum mansit S. Franciscus & consueta generalia comitia in Pentecoste apud S. Mariam in Portiuncula celebravit. Laudatus Annalista Minorum ad eumdem annum num. 1 existimavit, celebriorem quemdam fuisse conventum, ita ordiens: Publicata, uti diximus, in concilio Lateranensi approbatione Regulæ & Ordinis sui, Franciscus, dissoluto Patrum consessu, Assisium abiit, scriptis ex Urbe litteris convocatoriis ad fratres suos hinc inde dispersos, ut ad comitia generalia convenirent apud ædem sanctæ Mariæ Angelorum, Ordinis primævam, in quibus de ejusdem propagine & fratrum missione ad communem hominum salutem communibus ageretur suffragiis. Adfuerunt, quibus licuit, ad statutum a Viro sancto Penthecostes diem, qui eo anno incidit in tertium * Kalendas Junii, quo felix dedere suo consessui principium. Primum hoc fuit generale capitulum, ut vocant, Religionis, licet alii celeberrimum illud Storearum anno MCCXIX habitum pro primo recenseant. Ita ipse: at ego existimo, jam alia singulis annis generalia capitula præcessisse ab anno 1212, quo sanctus Institutor legem sanxit de generalibus comitiis annuis in Pentecoste apud S. Mariam de Portiuncula habendis. Vide dicta num. 289. Non dubito tamen, quin præcedentia fuerint minus numerosa ob minorem fratrum numerum.
[313] Non possum etiam eidem Annalistæ assentiri, dum in hoc eodem capitulo ministros & prælatos pro omnibus fidelium partibus statutos fuisse ait; [in quibus quædam gesta non satis certa.] quod non ante annum 1219 factum esse, arbitror, ut ex Vitis ibidem probabo. Asserit præterea, S. Franciscum in iisdem comitiis missionem in Franciam sibi delegisse; & tamen illum in Italia detinet usque ad initium anni sequentis. Si ex ceteris Sancti gestis, quæ in antiquis Vitis leguntur, de hoc illius proposito conjicere liceat, minus verisimile apparebit; non enim tam tarde proposita sua moliri aut exsequi solebat. Hæc igitur ad alia comitia potius referenda sunt, ut infra ostendam. Sic & alia forte ad posteriores annos removenda sunt, quæ Waddingus in iisdem comitiis facta credidit. Recte tamen ex scriptoribus Ordinis Prædicatorum huic anno 1216 inseruit S. Francisci accessum ad Urbem Romanam, contractamque, dum in ea morabatur, amicitiam cum S. Dominico, qui illuc quoque reversus erat pro confirmatione Regulæ ac Ordinis sui, quam & eodem anno obtinuit ab Honorio III, qui Innocentio III tum nuper successerat.
[314] Rem narrat Gerardus de Fracheto, scriptor Ordinis Prædicatorum, [Rodem anno Sanctus cum S. Dominico contrahit amicitiam;] in Vitis Fratrum part. 1, cap. 1, cujus verba videri possunt in Commentario prævio de S. Dominico ad diem IV Augusti num. 442. Ex ejus verbis nequit intelligi, utrum anno 1215, an 1216, seu utrum in prima, an in secunda, S. Dominici commoratione in Urbe contigerit, cum facta dicatur, cum esset Romæ B. Dominicus, & pro Ordinis confirmatione apud Deum & apud dominum Papam instaret. Verum Theodoricus de Appoldia, ejusdem Ordinis, suppar S. Dominici biographus, in Vita apud nos ibidem data num. 65 eamdem secundæ commorationi Romanæ clarissimis verbis innexuit, sic scribens: Postquam vir Dei Dominicus juxta mandatum Apostolicum de eligenda Regula locutus est fratribus, Romam, Domino comitante & ipsum in omnibus dirigente, profectus est. Interea dominus Papa Innocentius defunctus est, & Honorius succedens Apostolicæ Sedis dignitatem accepit. Egit ergo apud eumdem Christi vicarium Sanctus Dei, ut contra hostes Ecclesiæ Prædicatorum Ordinem confirmaret.
[315] Nemo negabit, hæc omnia ad secundam S. Dominici commorationem Romanam, [quod tamen alii ad annum 1215 referendum censent,] quæ sine dubio anno 1216 contigit, pertinere, ac proinde ex ejusdem Theodorici sententia ad primam referri non posse visionem, S. Dominico tunc oblatam, & contractam ab eo cum S. Francisco amicitiam, quam ibidem subdit verbis mox recensendis. Hinc non dubitavit Cuperus noster eadem ad secundam illam commorationem referre; ac omnino referenda sunt, nisi deserere velimus laudatum Theodoricum de Appoldia tam clare loquentem. At eruditi conditores Annalium Ordinis Prædicatorum, nuper editorum tom. 1, pag. 362, neglecto Theodorici testimonio, imo nec facta quidem illius mentione, eamdem in prima commoratione annoque 1215 consignarunt, ex suo laudati Gerardi de Fracheto codice Ms., ex quo ista recitant: Cum esset Romæ beatus Dominicus circa concilium Lateranense anno Domini MCCXV celebratum &c. Fatentur tamen ibidem, postrema verba ista: circa concilium &c. omissa esse in editione Duacensi, quæ omnium prima est; jubentque dicta conferri cum Roderico Cerratensi in Vita S. Dominici § XIII, in Appendice ejusdem tomi primi Annalium edita, col. 318 & sequenti; & apud Echardum tom. 1 Scriptorum Ord. pag. 15 in not. col. 1.
[316] [nec satis certis rationibus] Hos ergo consului. Apud Echardum loco citato eadem verba circa concilium &c, in textu Gerardi, quem ibi recitat, æque absunt, quam in editione Duacena; absunt quoque in nostro codice Ms. membranaceo, in quo idem Opusculum continetur; ut merito dubitari possit, an prædicta verba non fuerint potius alicui codici addita, quam in aliis prætermissa. Suspicionem auget Theodoricus de Appoldia, qui, ut vidimus, factum, de quo agimus, secundæ S. Dominici commorationi Romanæ clarissime affixit, licet nulla sit ratio dubitandi, quin is Gerardi Opusculum habuerit, quippe quod Humbertus, Ordinis Prædicatorum magister generalis, toti Ordini voluit esse commune. Quorsum vero Theodoricum ita sensisse credamus, nisi quod in suo Gerardi exemplari eadem verba non repererit; nisi malis dicere, ipsum aliunde edoctum fuisse, ut a Gerardi sententia recederet: id enim gratis fecisse non est credendus. Hæc de loco Gerardi Frachetensis.
[317] [evincunt: inita autem est hæc amicitiæ] Quod ad Rodericum Cerratensem attinet, hic revera factum illud ad primam commorationem retulit. Videndum igitur est, an sola illius auctoritas sufficiat dubio penitus tollendo. Rodericus Cerratensis Hispanus (inquiunt laudati eruditi Annalium conditores in Præfatione num. XVIII) qui anno circiter MCCLXX eam S. Dominici Vitam conscripsit, quæ extat in Appendice hujus vol. col. 312 & seqq., memoratus nulli umquam, quem viderim, scriptorum aut Hispanorum, aut Dominicanorum fuit. Nomen & patriam suam ipse scriptor uno in loco indicat; professionem vero suam alio in loco, ubi de Caleruegano Dominicanarum virginum monasterio loquens ait: Ubi religiosæ feminæ nostri Ordinis Domino Deo famulantur. In hoc monasterio virgines illæ constitutæ fuerunt anno 1270; ac propterea supra dicitur Rodericus ille eo circiter anno scripsisse; cetera vix notus est. Codex autem, in qua laudata S. Dominici Vita per Rodericum scripta continetur, quem præcipue memorant, est ecclesiæ Segobiensis in Hispania, quem extremo fere seculo XIII, aut summum ineunte XIV perfectum aiunt. Floruit ergo eodem tempore, quo Gerardus de Fracheto, qui ex eorumdem annalistarum pag. XXX & XXXI calculo librum Vitas fratrum inscriptum, post annum MCCLVI perfecit. Floruit tunc etiam Theodoricus ab Appoldia, ambo notiores, quam Rodericus ille, & quorum primus, ut vidimus, pro qua parte stet, dubium est, alter omnino est pro anno 1216. Sentiat quisque, quod volet, mihi Roderici Cerratensis auctoritas pro hac qualicumque controversia dirimenda non sufficit.
[318] [visione oblata S. Dominico, in quo B. V. hunc et S. Franciscum] Utrolibet tamen anno acciderit, rem ipsam Theodoricus de Appoldia ita narrat, verbis num. 314 datis hæc subdens: More autem solito nocte in ecclesia vigil Dominicus, sedentem ad Patris dexteram Filium exsurgere in ira sua, vidit, ut interficeret omnes peccatores terræ & disperderet omnes operantes iniquitatem. Stabat autem in æthere aspectu terribilis, & contra mundum in maligno positum lanceas tres vibrabat; unam, qua superborum cervices erectas transfigeret; alteram, qua cupidorum viscera effunderet; tertiam, qua concupiscentiis carnis deditos perforaret. Cujus iræ dum nemo posset resistere, occurrit propitia Virgo Mater, & pedes amplectens ejus rogavit, ut parceret eis, quos redemerat; & justitiam misericordia temperaret. Ad quam Filius, Nonne vides, inquit, quantæ mihi irrogantur injuriæ? Justitia mea tanta mala non sustinet impunita. Tunc Mater, Tu scis, ait, qui omnia nosti, quia hæc est via, per quam eos ad te traduces. Habeo servum fidelem, quem mittes in mundum, ut verba tua annuntiet eis; & convertentur ad te omnium Salvatorem. Alium quoque habeo servum, quem ei dabo adjutorem, ut similiter operetur.
[319] Filius dixit: Ecce, placatus suscepi faciem tuam. [Christo obtulit ad emendandum peccatores.] Verumtamen ostende mihi, quos velis ad tantum officium destinare. Tunc Domina Mater obtulit beatum Dominicum Domino Jesu Christo. Et ait dominus Matri: Bene & studiose faciat *, quæ dixisti. Obtulit quoque sanctum Franciscum, quem similiter Dominus laudavit. Sanctus igitur Dominicus in visione diligenter considerans Socium, quem prius non noverat, in crastinum cum in ecclesia invenisset eum, ex iis, quæ nocte viderat, cognovit eum, & in oscula sancta ruens & sinceros amplexus, dixit: Tu es socius meus; tu curres pariter mecum; stemus simul, nullus adversarius prævalebit. Visionem etiam narravit illi. Ex tunc ergo facti sunt cor unum & anima una in Domino; quod etiam posteris mandarunt in perpetuum [observari.] Hujus visionis seriem & cognitionem per sanctum Franciscum meruimus accipere &c. Hactenus Theodoricus. Gerardus de Fracheto de accepta ejusdem visionis notitia sic loquitur: Frater quidam Minor, religiosus & fide dignus, qui socius beati Francisci multo tempore fuit, narravit quibusdam fratribus, quorum unus hæc magistro Jordano (post S. Dominicum Ordinis generali magistro) scripsit.
[320] Itaque S. Dominicus visionem narravit S. Francisco, [Incertum est, an hanc visionem etiam habuerit Fraciscus.] hic socio suo, idemque socius quibusdam Fratribus Prædicatoribus, & horum demum unus ad B. Jordanum perscripsit. Plura vide in Commentario prævio ad Vitas S. Dominici § XXIII. Waddingus eadem refert ad annum 1216 num. 14, ac deinde num. 16 de visione hæc addit: Franciscum etiam eamdem ipsam habuisse, expresse asserit ex aliis S. Vincentius Ferrerius, & pie judicat Ferdinandus Castillo atque Ludovicus Rebolledo, qua moneretur, quid de tanto viro sibi in socium dato, & de semetipso Deus ex alto statueret, quantoque operi & oneri eos dedicarit. Res vera esse potest; cum tamen hi scriptores minus antiqui sint, quam alii, a quibus visio illa soli S. Dominico oblata dicitur, nequeunt illi tantam probabilitatem conciliare pro simili visione etiam S. Francisco attribuenda. Nihil dicam hic de colloquio prophetico SS. Francisci & Dominici cum S. Angelo Carmelita, quod idem Annalista Minorum ad eumdem annum 1216 reposuit; nam de eo abunde actum est a Papebrochio nostro ad diem V Maii in S. Angelo, & a Cupero in S. Dominico pag. 443.
[Annotata]
* imo quartum
* al. faciet
§ XV. Mors Cardinalis de S. Paulo: inchoata Sancti amicitia cum Cardinale Hugolino, postea primo Ordinis protectore: Sancti in comitiis annuis præsentia: celebria comitia anni MCCXIX: an hæc sint capitulum storearum, cui ultra quinque millia interfuere.
[Moritur Cardinalis de S. Paulo,] Circa postremos annos Pontificatus Innocentii III, qui anno 1216 obiit, e vivis quoque excessit Joannes de S. Paulo, Cardinalis episcopus Sabinensis, qui primus e Patribus purpuratis S. Franciscum in obtinenda Ordinis Minorum approbatione apud laudatum summum Pontificem XI. De ejusdem in eumdem Ordinem beneficiis agunt Tres Socii in Appendice num. 61, docentque, post illius mortem Hugolinum Cardinalem episcopum Ostiensem, qui postea ad summum Pontificatum evectus Gregorius IX dictus est, præcipuam vereque paternam de eodem Ordine curam gessisse. Horum dicta Anonymus noster Perusinus his verbis exposuit: Venerabilis autem pater Joannes de S. Paulo Cardinalis, qui beato Francisco consilium & protectionem frequenter impendebat, vitam & actus beati Francisci & omnium fratrum ejus omnibus aliis Cardinalibus commendabat. His auditis, commota sunt viscera eorum ad diligendos fratres; & unusquisque desiderabat ex fratribus in sua curia habere, non pro servitio aliquo recipiendo ab eis, sed propter devotionem & amorem, quem habebant plurimum erga fratres.
[322] [cujus in Ordinem Minorum insigniæ merita perstringuntur.] Quadam autem die cum venisset beatus Franciscus ad curiam, petierunt ab eo de fratribus singuli Cardinales: at ille benigne concessit eis secundum voluntatem eorum. Defunctus est autem prædictus dominus Joannes & requievit in pace, qui pauperes sanctos dilexit. Hæc satis probant, Cardinalem Joannem consilio & opera sua vere se Ordinis Minorum protectorem exhibuisse; at non talem tamen, quales deinde a summis Pontificibus cum certis prærogativis & potestate eidem Ordini concessi fuere. Hinc Waddingus ad annum 1217 num. 5 primum hujusmodi stricte dictum sui Ordinis protectorem assignat Cardinalem Hugolinum, de quo plura dicemus. Primus, inquit, hic fuit Ordinis protector (Minorum scilicet) postulatus & obtentus a sancta Sede Romana; quamvis enim vere protectoris, defensoris & benigni patroni officium egerit opere & affectu vir ille optimus Joannes a sancto Paulo Cardinalis, cujus nos mentionem & laudem supra præmisimus; attamen non assignatus a Pontifice, nec communi fratrum exoratus instantia, sed innata pietate & sponte tantam gratiam fratribus præstiterat. Vide plura ibidem: ego hæc annotanda censui, quia Joannes de S. Paulo apud Ciaconium & Oldoinum tom. 1 Vitarum Pontificum &c col. 1161 ejusdem Ordinis primus Protector vocatur.
[323] Redeo ad Anonymum, qui de divina providentia erga sacrum illum Ordinem, [Post hunc ejusdem Ordinis patrocinium suscipit Hugolinus,] tunc paucis annis natum, optimique patroni obitu afflictum, ibidem ita prosequitur: Post hoc inspiravit Dominus quendam de Cardinalibus, nomine Ugolinum, episcopum Ostiensem, qui beatum Franciscum & fratres ejus dilexit intime, non sicut amicus tantum, sed potius tanquam pater. Audita autem fama illius, accessit ad eum beatus Franciscus. Viso autem eo, Cardinalis suscepit eum cum gaudio, dicens ei: Offero vobis me ipsum ad consilium & auxilium & protectionem ad vestrum placitum; & volo, quod me commendatum in vestris orationibus habeatis. Beatus vero Franciscus gratias Altissimo reddidit, qui ad dandum consilium & auxilium & protectionem inspiravit cordi illius: & dixit ad eum: Volo libenter mei & fratrum nostrorum omnium patrem te & dominum nos habere; & volo, quod fratres omnes pro vobis rogare Dominum teneantur. Deinde rogavit eum, ut venire ad capitulum fratrum in Pentecosten dignaretur. At ille annuit, & singulis annis veniebat. Quando autem veniebat, exibant ei obviam processionaliter fratres omnes in capitulo congregati: ille vero, venientibus fratribus, descendebat de equo, & ibat pedes cum fratribus usque ad ecclesiam propter devotionem, quam erga ipsos habebat, & eis sermonem postmodum faciebat, & celebrabat Missam, & beatus Franciscus Euangelium decantabat.
[324] De his omnibus consentiunt Tres Socii, quos ille secutus est; [cum quo Sanctus amicitiam ante contraxerat Florentiæ] consentit & Celanensis, ut mox videbimus; sed de tempore, quo isthæc Sancti cum laudato Cardinale Hugolino amicitia cœpta videatur, paululum inquiramus. Waddingus ad annum 1217, num. 1 primum Francisci cum illo congressum contigisse, scribit, hoc anno Florentiæ, dum hic legatione Apostolica in Tuscia fungebatur, Sanctusque in Galliam meditabatur transire; sed iter hoc, dissuadente Hugolino, tunc fuisse prætermissum. Deinde refert, Franciscum eodem anno Romam profectum, ibique a summo Pontifice Honorio III, qui Innocentio III successerat, impetrasse, ut laudatus Cardinalis, qui & ipse Romæ tunc aderat, Apostolica auctoritate Protector Ordinis Minorum constitueretur. Quod ad locum congressus meditatumque iter in Galliam attinet, id aperte tradidit Thomas Celanensis in Vita num. 74, sic inquiens: Cum enim tempore quodam dominus ille (Hugo seu Hugolinus) legatione, sicut sæpe solebat, pro Sede Apostolica in Tuscia fungeretur, beatus Franciscus, non multos adhuc fratres habens, & volens in Franciam ire, devenit Florentiam, ubi jam tunc dictus episcopus (Ostiensis Hugolinus) morabatur; nondum alter alteri præcipua familiaritate conjunctus; sed sola fama beatæ vitæ mutuali eos junxerat caritate.
[325] De tempore, ad quod idem ille primus congressus referendus sit, [anno incerto, sed verisimillime ante 1217.] multum me ambigere faciunt mox relata verba Celanensis: Si enim contigerit, quando S. Franciscus non multos adhuc fratres habebat, videtur congressus ille potius figendus esse ante annum 1217, quo Sanctus verisimiliter plures Socios habuit, quam allegata verba Celanensis insinuant. Etenim, si Minores, vivente Francisco, qui anno 1226 obiit, aliquando fuerint ultra quinque millia in comitiis congregati, uti S. Bonaventura in Vita num. 52 testatur, non videntur illi anno 1217 tam pauci fuisse, ut prædicta Celanensis verba iis congruant. Hæc ratio etiam magis urget in sententia Waddingi, secundum quam numerosa hæc ultra quinque millia fratrum comitia celebrata fuere anno 1219, id est, biennio postquam ex testimonio Celanensis totus Ordo non multos adhuc fratres complexus fuisset. Hinc vix dubitare possum, quin asserta S. Francisci cum Cardinale Hugolino amicitia saltem uno alterove anno citius cœpta sit. Forte id contigerit anno 1214, cum Sanctus probabilius ipso anno 1213, quo in Hispaniam profectus fuerat, redierit in Italiam.
[326] [Non videtur Hugolinus iter Gallicum] Quæ de dissuaso per Cardinalem Hugolinum, ideoque prætermisso, quod S. Franciscus sibi proposuerat, itinere Gallico addit Waddingus, nullum testem laudans, apud veteres biographos non invenio; imo oppositum affirmat Thomas Celanensis in Vita prima, dum post verba num. 324 data, & alia quædam de Hugolini in Sanctum amore, num. 75 hæc subjungit: Monuit proinde ipsum (Cardinalis) cœptum perficere iter (in Franciam utique, de quo locutus fuerat) & ad curam & custodiam eorum, quos Dominus Deus sibi commiserat, sollicite vigilare. Hoc mihi longe probabilius est, quam oppositum assertum recentiorum, non alio forsan fundamento nixum, quam conjectura alicujus, qui Vitam per Celanensem scriptam non viderat, aut allegatum locum non perpenderat. Neque etiam video, cur Hugolinus, qui anno 1219 non dissuasit Sancto iter in Syriam, ut videbimus, eidem multo breviorem minusque periculosam in proximam Franciam excursionem dissuadere voluisset. Sunt præterea & aliæ rationes, quæ mihi persuædent, Franciscum in Galliæ partes, quæ Italiæ viciniores sunt, aliquando penetrasse, eumdemque notabili tempore mansisse in regionibus Alpinis. Nam quæ ad annos 1213, 1214 & 1215 late prosequitur Melissanus in Supplemento ad Annales Waddingi, talia sunt, ut prudenter negari nequeat, S. Franciscum aliquando per Alpes ivisse in Galliam, aut in Italiam redivisse, multisque in locis præsentem fuisse. Uti autem hæc minime probant, illum terrestri itinere in Hispaniam profectum & regressum esse, ita verisimillimum faciunt, eumdem per Alpes in Galliam aliquando profectum esse; maxime cum apud Celanensem dicatur in Galliam proficisci voluisse, utque id faceret, a Cardinale Hugolino Florentiæ etiam animatum fuisse.
[327] [Sancto tunc dissuasisse; forte tamen hic ob instantia comitta,] Forte tamen tunc non longe in Galliam penetraverit, eaque causa fuerit, quod Waddingus existimaverit, iter hoc a laudato pio Cardinale dissuasum, & a Sancto prætermissum fuisse. Ratio vero iter non longius protrahendi ea esse potuit, quod appropinquaret festum Pentecostes, quo generalia comitia annua erant celebranda. Ut autem lector intelligat, quam non inanis hæc ratio sit, observabo hic nonnulla de annuis illis comitiis, quibus, ut saltem in Pentecoste interesset S. Franciscus, itinera sua semper ordinasse videtur. Legem hac super re antea latam Tres Socii in Appendice num. 57 sic memorant: Ordinavit beatus Franciscus, quod ibi (apud S. Mariam de Portiuncula) capitulum bis fieret in anno, scilicet in Pentecoste, & in Dedicatione sancti Michaëlis. Horum posterius minus numerosum fuisse videtur, cum de solo priori ibidem addant Tres Socii: In Pentecoste conveniebant omnes fratres. Hoc sancti Institutoris statutum observatum fuit, donec in altera Regula, quam Honorius III anno 1223 confirmavit, prolongatus est terminus capituli propter vitandum laborem fratrum, qui in remotis partibus commorantur, ut habent Tres Socii num. 62. Ex iisdem verbis colligitur, eos etiam, qui in provinciis longe dissitis versabantur, ad comitia in Pentecoste venisse. Præterea, ut iidem testantur num. 59, Sanctus, expleto capitulo, … ad singulas provincias singulos destinabat.
[328] Hinc mihi nullum relinquitur dubium, quin omnes, [quibus ille singulis annis, quando potuit,] qui in regiones magis dissitas mittebantur, sic sua ordinarint itinera, ut ad sequentis anni comitia in Pentecoste ad S. Mariam de Portiuncula reduces esse possent, de gestis suis reddituri rationem, deque agendis mandata excepturi. Præ ceteris autem id ipsum S. Franciscum pro ea, quam de novello Ordine suo sollicitudinem gerebat, curasse existimo; quippe qui in comitiis illis de profecta suorum, & fructu, quem retulerant, inquirere facilius poterat, & quibus officiis obeundis singuli apti, ad quas regiones destinandi essent, & cetera hujusmodi cognoscere. Ipse enim comitiis præsidebat, ibique Ordinem suum proprie regebat, &, ut apud Tres Socios num. 57 legitur, Faciebat admonitiones, reprehensiones & præcepta, sicut ei juxta consilium Dei videbatur, &c, quæ ibidem pluribus exponuntur. Ipse denique, expleto capitulo, … ad singulas provincias singulos destinabat; ut adeo illius in his comitiis præsentia præ ceteris fuerit necessaria, ac proinde ipse censendus sit, quantum per alia pia opera licuit, curasse, ut adesset. Hanc annuam S. Francisci in capitulis generalibus præsentiam videtur mihi non obscure indicasse S. Bonaventura in Vita num. 52, ubi, postquam dixerat, quid Sanctus in iis ipse præsens facere soleret, subjunxit: Capitulis vero provincialibus, quia corporalem præsentiam exhibere non poterat, per sollicitam curam regiminis, instantiam precis & efficaciam benedictionis, spiritu præsens erat; quamvis aliquando, mira Dei faciente virtute, visibiliter appareret. Cur non similia dixit Bonaventura de comitiis generalibus in Pentecoste, si ab his quoque aliquoties sanctus Pater abfuerit? Ex hoc porro illius in dictis comitiis sese exhibendi studio facile intelligitur, cur itinera quædam, quæ magnis animis cœperat, abruperit; nimirum ne huic muneri suo a comitiis absens deesset. Juverit hæc uno alteroque exemplo illustrasse.
[329] Anno 1212 post Pentecosten commisit se mari, [interesse conabatur, iter illud aut prætermisit,] navigaturus in Syriam, quo pervenire potuisset ante autumnum, si prospere navigasset. Poterat itaque aut eodem anno aut tempore verno anni sequentis, redire, & adesse apud Portiunculam circa Pentecosten. Verum cum adversa tempestate in littus Illyricum ejectus, vix speraret, se posse eo anno in Syriam pertingere, non exspectavit ibidem in sequentem annum, ut cœptum iter perficeret, sed iter abrupit, & in Italiam est reversus, ut sequentis anni comitiis posset interesse. Hoc ipso, ut arbitror, anno 1213, post habitum in Pentecoste solitum capitulum annuum navigavit in Hispaniam, transfretaturus in Africam, ut Marrochiani principis conversionem tentaret, aut martyrio bearetur. Sed in Hispania morbo correptus, dimisso denuo Africano itinere, reversus in Italiam est. Quorsum vero putabimus, Franciscum non exspectasse in Hispania, donec, jam satis confirmatis viribus, inde in Africam trajiceret potius, quam paulo citius rediret in Italiam? Mihi quidem nulla ratio verisimilior apparet, quam ita eum fecisse, ut consuetam curam suam & solatium in comitiis anni 1214 impenderet.
[330] [aut non diu prosecutus est.] Simili modo post hæc comitia potuit in Galliam cogitasse, & in hoc itinere suo Florentiæ convenisse Hugolinum Cardinalem, ut docet Celanensis, ac deinde varia regionum Alpinarum loca pro more suo prædicando circumivisse; uti ex Melissano supra conjecimus. Quo usque tamen in Galliam penetraverit, non inveni; nec certo quidem dicere possum, an in eam reipsa ingressus fuerit. Forsitan tunc Pedemontium & Sabaudiam tamdiu peragravit, ut ulterius progrediendum sibi non crederet, sed redeundum ad futura comitia anni 1215. Atque hæc ex conjecturis dicta sunto, ut & præmissum Celanensis testimonium de cogitato itinere Gallico, & Sancti in regionibus Alpinis commoratio a Melissano asserta, & abrupta quædam itinera, ac denique ejusdem Sancti in Generalibus comitiis annuis necessaria præsentia verisimili modo exponantur, recteque concilientur. Porro, licet Cardinalis Hugolinus apud Waddingum narretur eodem anno, quo peculiarem illam amicitiam cum Francisco in urbe Florentina primum constituit, ab eodem Sancto sui Ordinis protector postulatus & a summo Pontifice Honorio III concessus fuisse, id tamen non nisi anno 1223 factum esse, suo loco infra probabo: nec alia de causa de sæpe dicto primo congressu & stabilita amicitia hic memini, quam quod Waddingus hæc ad annum 1217 retulerit, neque certum illis annum possem assignare.
[331] [Sanctus Assisium redux consueta comitia generalia] Transimus ad annum 1219, quo credimus habita a S. Francisco celebria comitia generalia, e quibus ille multos in varias etiam longe dissitas provincias misit, & post quæ ipsemet profectus in Syriam est. Ut hæc comitia ad præcitatum annum 1219 cum Waddingo referamus, suadent Tres Socii, qui in Appendice num. 62 eadem sic memorarunt: Expletis itaque undecim annis ab inceptione Religionis, & multiplicatis numero & merito fratribus, electi fuerunt ministri, & missi cum aliquot fratribus universas per mundi provincias, in quibus fides Catholica colitur. Eadem habet Anonymus Perusinus; nec dubium esse potest, quin hic de comitiis agatur; nam ex dictis in hoc Commentario num. 290 S. Franciscus in eorumdem fine per provincias, quos volebat, singulos destinabat; congruebatque, ut ejusmodi ministrorum electio fieret in comitiis, utpote ad quæ omnes fratres etiam e longinquis provinciis ex lege lata quotannis debebant convenire. Quod ad annum horum comitiorum attinet, is quidem ab antiquis biographis nostris non exprimitur, sed ex iisdem Trium Sociorum verbis aliisque eruendus est.
[332] [apud S. M. de Portiuncula celebrat anno 1219.] Dicunt illi, hæc contigisse, expletis annis undecim ab inceptione Religionis. Hi anni ex chronotaxi nostra numerandi sunt a mense Aprili anni 1209, quo primos socios S. Francisco se adjunxisse, supra diximus, & a quo propterea tempore initium Ordinis Minorum repetendum putamus. At vero si iidem undecim anni, ut verba præferunt, completi accipiantur, deducent ad Pentecosten anni 1220; si autem incompleti, annus solummodo undecimus paululum inchoatus curret in Pentecoste anni 1219. Priorum sociorum accessum Waddingus quoque eidem anno 1209, sed incerto mensi affixit, ut nec hac quoque ratione undecim anni completi ab ista epocha inveniri queant in Pentecoste anni 1219. Verum ille initium Religionis ab anno 1208, quo sanctum Institutorem, audita sancti Euangelii lectione, vestem mutasse, arctioremque, quam antea, paupertatem & habitum amplexum fuisse, statuit, quod ego ad annum 1209 referendum puto. At morari nos hic non debet iste loquendi modus expletis annis undecim, quo minus totidem annos incompletos intelligamus; nam iidem Socii num. 68 asserunt, eumdem Sanctum post viginti … annos, ex quo perfectissime Christo adhæsit, adeoque anno ab illa adhæsione vigesimo primo, mortuum esse; ac nihilominus S. Bonaventura, qui Tres illos Socios procul omni dubio legerat, ista eorum verba sic interpretatus est, aut correxit, ut annos illos incompletos acceperit, num. 208 in Vita dicens, ipsum anno … a sua conversione vigesimo obiisse. Ut igitur Tres Socii hic minus accurate locuti, pro anno vigesimo dixerunt: Post viginti annos, ita censendi sunt annum ab inceptione Religionis undecimum per undecim expletos annos expressisse. Hæc de anno sufficiant, qui cetera nullam difficultatem patitur.
[333] Fuerunt hæc anni 1219 comitia præcedentibus celebriora; [in quibus multos ministros provinciales creat,] primo, quia in hisce creati videntur omnium primi ministri provinciales. Etenim Tres Socii, qui iisdem certe interfuere, horum creationem, velut quamdam novam rem observant verbis num. 331 recitatis, consonatque Anonymus Perusinus pariter inquiens: Expletis autem annis undecim ab inceptæ Religionis [exordio] & multiplicato fratrum numero, electi fuerunt ministri, & missi cum aliquibus fratribus per universas mundi provincias, ubi fides Catholica colebatur. Annalista Minorum aliquos quidem ad annum 1216 num. 3 nominat fratres, quos in variis Italiæ provinciis eo anno ministros fuisse existimat, ast pro sua opinione non alium laudare videtur, quam Marianum Florentinum, qui, cum seculo XVI obierit, exiguam hac in parte habere potest auctoritatem. Certe apud antiquiores nostros nullum ejus rei vestigium invenio, & titulus huic capiti apud Tres Socios in Ms. nostro præfixus etiam clarius opinioni Annalistæ adversatur, quam ipsa verba superius data: est enim talis: De electione ministrorum primorum. Quomodo dixere primorum, si ante hos alii triennio ante fuerint electi?
[334] Alterum, quod hæc comitia celebriora prioribus reddidit, [illosque eum multis sociis in varias regiones mittit,] fuit fratrum in regiones longinquas missio, ut divinum, quo ipsi flagrabant, ignem latius accenderent, Ordinemque dilatarent. Franciscus ipse ex martyrii desiderio in Ægyptum profectus est, ut infra pluribus exponemus. Ad Marrocanum in Africa regnum, quo ipsemet anno 1213 contendere volens, in Hispania morbo prohibitus fuerat, sex alios ex his comitiis misit, quorum unus, isque aliis præfectus, in Hispania item morbo detentus fuit; reliqui quinque coronam martyrii anno sequenti Marrochii in Africa adepti sunt, de quibus apud nos actum est tom. 2 Januarii pag. 62. Ex iisdem comitiis creditur etiam B. Benedictus Aretinus, de quo vide Opus nostrum tom. VI Augusti pag. 809, cum sociis missus in Græciam; quod si verum est, post reditum potius, quam ante, fuerit minister Marchiæ Anconitanæ. Alii quoque in Galliam destinati sunt, alii in Hispaniam, alii in Germaniam, alii in Hungariam, alii denique in alias Christiani orbis provincias, quos omnes investigare longe operosius ac difficilius esset, quam necesse sit ad S. Francisci Acta, quod solum suscepi, illustranda. Tantum breviter observo, illos non æque bene in omnibus provinciis receptos fuisse; sed, quia Regula eorum nullis Pontificiis litteris hactenus confirmata fuerat, multis in locis pro suspectæ fidei viris habitos.
[335] [quorum aliqui, quia Regula nondum confirmata fuerat,] Ita discimus ex Tribus Sociis in Appendice num. 62, quorum dicta Anonymus noster Perusinus sic exposuit: In quibusdam provinciis recipiebantur, sed in eis ædificare habitacula nullatenus sinebant: a quibusdam vero expellebantur, quia timebant, ne fratres non essent Christiani fideles, quia adhuc non habebant fratres confirmatam apprehensam Regulam, sed concessam. Et propterea multas tribulationes passi a clericis & laïcis, & a latronibus spoliati, reversi sunt ad beatum Franciscum, angustiati plurimum & afflicti. Et hæ tribulationes eis factæ fuerunt in Ungaria & Alemannia, & aliis provinciis ulterius. Tres Socii aiunt: Hoc enim passi erant quasi in omnibus ultramontanis partibus, ut in Alemannia & in Ungaria & pluribus aliis. Rationem repulsæ iidem etiam clarius explicant his verbis: Quia, licet præfatus dominus Innocentius tertius Ordinem & Regulam approbasset ipsorum, non tamen hoc suis litteris confirmavit. Declaraverat quidem verbis idem Pontifex in concilio Lateranensi IV, versus finem anni 1215 celebrato, Minorum Ordinem a se fuisse probatum; verum hæc declaratio non æque ubique nota erat, nec poterant eam Minores illi scripto testimonio comprobare, & aliunde adversabatur iisdem canon XIII ejusdem concilii, supra num. 308 relatus, quo cavetur, ne quis de cætero novam Religionem inveniat; qualis tunc erat, aut certe in longinquioribus illis provinciis Ordo Minorum esse videbatur.
[336] [& idiomatis ignari erant, in variis provinciis] Waddingus ad annum 1216 num. 10 aliam addit istarum afflictionum causam, quæ pro Germania, Hungaria, reliquisque earum partium regionibus, ad quas tunc pervenerint, admodum verisimilis est, maxime si non generatim sumatur. Illius verba, quæ ad hunc annum 1219 potius pertinent, huc transfero. Missio vero Germanica, inquit, omnino fuit irrita. Dure enim recepti sunt fratres, Theutonici idiomatis prorsus ignari; crudeliterque in fugam & reditum ex universa provincia acti propter metum & suspicionem hæreticorum; quia ex Italia illuc tunc declinabant. Simplicitatem autem fratrum & idiomatis imperitiam, lepidam huic sævæ repulsæ occasionem ministrasse, ferunt Chronica Mss. provinciarum Saxoniæ, Argentinæ & Germaniæ Inferioris, quorum penes me sunt exemplaria; quam etiam illustrissimus recenset Gonzaga his verbis. Fratribus Theutoniam aggredientibus, cum quidam occurrissent, rogassentque, an hospitari vellent, illos Germanice Ja, quod Latine sonat Ita, respondentes, perhumaniter exceperunt, & eis cibum & potum subministrarunt.
[337] [pessime mulctati, Assisium redierunt.] Quare, cum Theutonicum idioma ignorarent, præfatam responsionem cuicumque interrogationi accommodare statuerunt, arbitrantes, semper ex illa similes eleëmosynas se reportaturos, & hujusmodi beneficiis prosequendos fore. Attamen contra evenit: nam aliis percontantibus, an hæretici essent, & ad avertendam a fide Catholica Theutonicam illuc accessissent, cum suum statutum responsum in medium proferrent, ab ipsis non solum comprehensi & in vincula conjecti sunt, sed etiam ludibria publica atque varia supplicia subierunt. Quare in Germania se nihil posse proficere, conspicientes, in Italiam remearunt, narrantes confratribus ea, quæ in Germania fuerant perpessi. Hæc sufficient ad affundendam aliquam lucem iis, quæ apud Tres Socios de eodem argumento leguntur. Non esse autem ista figenda ante annum 1219, liquet etiam ex iis, quæ ad ejusmodi afflictiones imposterum præcavendas salubriter statuta fuere, inter quæ fuit Regulæ confirmatio, ab Honorio III non ante annum 1223 obtenta.
[338] Quantus in iisdem comitiis fuerit fratrum numerus, [Waldingus credidit, hæc illa esse comitia,] nullus antiquorum biographorum exposuit, imo nec eorum ullus insinuavit, ea præter modum aut consuetudinem numerosa fuisse. Quæ de incremento quoque Ordinis habent, non suadent, ut credamus, Minores jam inde ab anno 1219 ad quinque millia excrevisse, neque plus exigunt, quam ut totum Ordinem eo tempore ex aliquot centuriis constitisse, putemus. At Waddingus, forsan alios recentiores secutus, S. Bonaventuræ verba de comitiis, ultra quinque millia fratrum complexis, ad comitia anno 1219 habita retulit. Verba S. Bonaventuræ in Vita num. 52 accipe. Processu quoque temporis, multiplicatis jam fratribus, cœpit eos Pater sollicitus in loco Sanctæ Mariæ de Portiuncula ad generale capitulum convocare, ut in funiculo distributionis divinæ in terra paupertatis eorum unicuique tribueret obedientiæ portionem. Ubi licet omnium necessariorum esset penuria, fratrumque multitudo ultra quinque millia conveniret aliquando, divina tamen opitulante clementia, & victus sufficientia suberat, & salus comitabatur corporea, & spiritualis jucunditas affluebat. De his comitiis, quæ a nonnullis Capitulum storearum appellantur, multo plura scripserunt recentiores, nimirum Pisanus, auctor Speculi S. Francisci, aliique, postmodum examinanda; neque enim omnia satis probata videntur.
[339] Quod vero ad relata S. Bonaventuræ verba attinet, [quibus ultra quinque milla fratrum interfuisse.] quæ pro certis & indubitatis habeo, non satis capio, cur laudatus Annalista eadem de comitiis anni 1219 accipienda putaverit, cum ipsemet hujus opinionis difficultatem agnoverit ibidem num. 4, ita disserens: Sane incredibile videretur, in tam paucis annis pauperculum Institutum adeo excrevisse, ut præter eos, qui in cœnobiis ad divina & domestica remanserunt officia, tot convenirent, nisi oculati testes, Francisci Socii, viri sanctitate & doctrina commendabiles, Bonaventura, ejus socius Bernardus a Bessa, innumerique alii id firmiter asseverarent. Illud mihi incredibilius, aut vero minus simile, quod habetur in Sermone 16 eorum, quæ sub Extraordinariorum nomine D. Bernardino tribuuntur tom. 4; videlicet, quibusdam post hunc annis, impressis jam Francisco stigmatibus, convenisse triginta millia fratrum ad alium generalem conventum. Non dubitem, satis jam aucta sodalitate, ingentem convenisse numerum ad ultima comitia a Francisco celebrata, vel ea potissimum allectum & attractum ratione, ut Patrem suum & Institutorem videret nostræ redemptionis pignora gestantem, & vivam Salvatoris idæam effectum. Attamen ad ter dena millia pervenisse, nec putem; nec credam, illorum Sermonum authorem (diversum a S. Bernardino) hunc numerum statuisse, sed auctos a chalcographo calculos, sive notas adjectas, & pro 3 millibus ex errore apposuisse 30 millia. Hactenus Waddingus, cujus verba recitavi, ut conjecturam meam lector facilius intelligat.
[340] [testatur S. Bonaventura; verum anno 1219] Ne cui propter ingentem illam fratrum multitudinem, ex S. Bonaventuræ Opusculo allegatam, suspicio fiat de numeris in eo similiter corruptis, observo, tam in Ms. codice nostro, quam in editionibus, quas vidi, constanter legi ultra quinque millia, huncque numerum etiam affirmari a Bartholomæo Pisano, ab auctore Speculi, aliisque; ut de eo per S. Bonaventuram asserto nullum sit dubium. Modica tamen est differentia inter editionem Waddingi & alias codici nostro consonas: nam Waddingiana habet ultra quinque millia conveniret; in codice autem nostro & aliis editionibus additur vox aliquando; ex qua & dicendis apparet, non passim, sed semel, vivente Francisco, ultra quinque millia fratrum Minorum ad comitia generalia convenisse. Jam vero, cum S. Franciscus mense Octobri anni 1226 obierit, quo argumento statuemus, numerosa illa ultra quinque millia fratrum comitia anno 1219 habita fuisse, cum ab hoc anno usque ad confirmatam ab Honorio III anno 1223 Regulam singulis annis generalia comitia ex primæ Regulæ præcepto debuerint celebrari, ac sine dubio fuerint celebrata. Nam, testibus Tribus Sociis in Appendice num. 62, primum in Regula, quam Honorius anno 1223 confirmavit, prolongatus est terminus capituli propter vitandum laborem fratrum, qui in remotis partibus commorantur. Et in ipsa hac Regula cap. 8 sancitum est, ut congregatio illa fiat semel in tribus annis, vel ad alium terminum majorem vel minorem, sicut a prædicto ministro (generali) fuerit ordinatum.
[341] [non videntur tam numerosa fuisse; & comitia a Bonaventura memorata] Quam modo rationem allegabimus, cur ultra quinque millia fratrum credamus convenisse ad comitia anni 1219 potius, quam ad anni 1223, in cujus mense Decembri, ideoque post Pentecosten ejusdem anni, confirmata fuit Regula, quæ præceptum de annuis comitiis primum antiquavit. Mihi quidem assertus ille a S. Bonaventura ad comitia convenientium fratrum numerus tantus apparet, ut, quanto serius convenisse dicatur, tanto fiat verisimilior. Atqui anno 1223 procul omni dubio plures erant Franciscani socii, quam anno 1219; quia, quo ad plures illi pertingebant provincias, plura obtinebant domicilia, pluresque suo sodalitio adscribebant. Pro anno 1219 nihil omnino probant verba Waddingi: Bonaventura enim nullum annum signavit; nec id fecit auctor Speculi, nec Pisanus. Tres Socii, quos, ut conjicio, ex aliis non recte laudavit Waddingus, ne numerum quidem congregatorum expresserunt. Bernardi de Bessa Opus mihi ignotum est, quod an ipsi Waddingo ad manum fuerit, dubitare cogor, quia ipsa illius verba non solet recensere. Hinc nescio, an ille & numerum fratrum & annum comitiorum, de quo agimus, vere signaverit. Quare, cum singulis annis numerus fratrum Minorum, vivente Francisco, excreverit, & quanto plures essent, tanto plures convenire potuerint, suspicor, ingentem illam ultra quinque millia fratrum multitudinem potius convenisse aut anno 1223, quo petenda erat Regulæ confirmatio, aut aliquo e sequentibus annis ante mortem S. Francisci, mense Octobri anni 1226 obitam.
[342] Dubitandi ratio est, quod certe plures fuerint fratres, [potius ad annum 1223 aut etiam serius figenda sunt.] quando ultima ante mortem sancti Institutoris comitia celebrata fuere; sed non æque omnes convocarentur. Nam in Regula cap. 8 de capitulo Pentecostes solum legitur: In quo provinciales ministri teneantur semper in simul convenire. Hi soli autem tam ingentem numerum non potuerunt facere. Verum de annuis comitiis ante habitis Tres Socii num. 57 ita asserunt: In Pentecoste conveniebant omnes fratres; idque continuatum usque ad annum 1223 jam vidimus, ut hoc anno ingens fratrum multitudo convenire debuerit, sed longe minor anno 1219. Quapropter, cum S. Bonaventura haud dubie datis verbis memoraverit comitia, quæ omnium fuerant numerosissima, prout illius propositum exigebat, dicendus est locutus fuisse de comitiis anni 1223, aut de posterioribus, si S. Franciscus post illum annum omnes suos adhuc semel more pristino convocaverit. Forte id factum est anno 1224, quo post confirmatam priori anno Regulam celebrata ab illo comitia videbimus, in quibus rursum ministri provinciales creati fuere, & cum potestate alios in Ordinem recipiendi missi in provincias, e quibus antea fuerant expulsi, ut suo loco latius dicemus.
[343] Ex dictis collige, S. Dominicum non interfuisse comitiis Ordinis Minorum, [Numerosissimis illis non adfuit S. Dominicus.] quæ omnium numerosissima fuere, cum sanctus ille Ordinis Prædicatorum Institutor anno 1219 obierit. An vero comitiis anni 1219, aliisve Franciscanis adfuerit, examinabitur post Acta edita in Analectis, in quibus agetur de nonnullis S. Francisci gestis minus certis, aliisque, quæ ex scriptoribus coævis nequeunt probari, aut quibus in hoc Commentario, quo Vitas antiquas proprie elucidamus, non erat locus opportunus.
§ XVI. Iter S. Francisci in Syriam & Ægyptum: clades ab eo prædicta Christianis ante Damiatam: accessus ad Soldanum Ægypti, gestaque cum eo: fabulosa quædam a recentioribus addita.
[Sanctus martyrii cupidus navigat in Syriam,] Post comitia anni 1219, de quibus præcedenti § egimus, figendum est mense Junio aut Julio S. Francisci iter in Syriam, de quo Thomas Celanensis loquitur in Vita num. 57, quodque ibidem illigavit decimotertio anno conversionis illius, quæ cum ex chronotaxi nostra, anno 1206 senescente, contigerit, hi calculi ad hune annum 1219 rectissime perducunt. Mentem Celanensis expressit Anonymus noster in Vita secunda, ex qua hæc accipe: Porro Vir sanctus, quamvis suum cogeretur vel invitus protelare propositum (de trajiciendo in Africam, quod impedierat morbus in Hispania) tamen accepto * martyrii fervore non desistit, donec tandem tertiodecimo conversionis suæ anno ad partes Syriæ transmeavit. Et licet cotidiana tunc inter Christianos & infideles prælia gererentur, ipse tamen in Domino confisus, adire Soldanum, nec cum evidenti periculo, verebatur. Unde & multis gravibus verberibus & injuriis, antequam veniret (id est, perveniret ad Soldanum) affectus, tandem ipsius Soldani conspectu personaliter est potitus. Sed narratui * longum foret, in quanta mentis constantia coram illo perstiterit, quantaque facundia fidei Christianæ oblatrantium verba retuderit.
[345] [& Soldano Ægypti frustra prædicat, a quo benigne excipitur.] Soldanus vero cum ingenti honore illum suscepit, pluraque & preciosa valde donaria sibi protulit. Quæ Sancto Dei, veluti quasdam immunditias vilipendente, ipse Soldanus tanquam de Viro cunctis dissimili magis obstupuit, & illius eo diligentius verbis intendit; sed nimirum in hiis omnibus suum Vir beatus desiderium (pro Christo moriendi) non implevit; cui mirabilius in singularis gratiæ prærogativam gerenda suorum Dominus insignia stigmatum reservavit. Eadem latius explicat S. Bonaventura a num. 133, additque, Franciscum, ut Soldanum ( sic principem suum vocabant Saraceni) de Christianæ fidei veritate convinceret, obtulisse ei pro eadem asserenda in ardentem rogum ingredi, si quis Saracenorum sacerdos tantumdem velles pro sua secta præstare. Recusante hanc conditionem Soldano, quod diceret, nullum e sacerdotibus suis hoc tentaturum; reposuisse Sanctum, paratum sese esse solum id facere, modo, si inde illæsus evaderet, ille cum gente sua Christi fidem vellet suscipere, sin in eo cremaretur, id Soldanus ipsius peccatis adscriberet. Sed nec hoc permittere voluisse Soldanum, gentis seditionem veritum, quæ ibidem pluribus legi possunt. Deinde num. 154 & 155 refert, eumdem Sanctum Christianis, apud Damiatam adversus Saracenos pugnare parantibus, cladem prædixisse, si tunc congrederentur; quod verum fuisse vaticinium, infelix pugnæ exitus probavit. Ex sociis, quos Franciscus hoc in itinere habuit, Bonaventura unum solum nominavit fratrem Illuminatum; de aliis nec ipse, nec priores biographi meminerunt.
[346] [Referuntur quædam non satis certa de sociis] Verum hisce, quæ certa sunt, Waddingus multa adjunxit ex scriptoribus minus vetustis, quæ singula paulo accuratius hic examinanda sunt a Sancti discessu ex Italia usque ad reditum. In primis de anno discessus consentiens, ibidem num. 54 scribit, duodecim socios illum comitatos esse, & ex his quinque propriis nominibus exprimit, videlicet, Petrum Catanii, Barbarum, Sabbatinum, omnes Assifiates & ex primis ipsius discipulis; deinde Leonardum item Assisiatem, & Illuminatum Reatinum. Hunc ultimum cum S. Francisco in Ægypto fuisse & ad Soldanum accessisse, constat ex S. Bonaventura; de ceteris nihil possum affirmare. Verisimile est, plures cum illo mare transmisisse, & horum aliquos in Syria relictos, ut affirmat Waddingus, licet antiquos scriptores non habeam, ex quibus id confirmem. Verisimile item est, quod ait, ipsum cum sociis suis e portu Anconitano solvisse; sed nec hic vetustos scriptores possum producere. Haud æque admisero, quæ de electis in eodem portu itineris sociis narrat ex Pisani conformitate XI, cujus verba ex prima editione Mediolanensi huc transfero.
[347] [ipsum tunc comitatis & itinere,] Cum tertiodecimo anno a sua conversione ad partes Sirie, ut Soldano predicaret, ire disponeret, multi fratres (quos præter duodecim sibi adscitos socios Waddingus ab eo in via ad Ordinem admissos ait) eum usque ad partes Anconæ sunt sequuti, volentes cum ipso illuc accedere. Sed ipse hæc considerans, &, quam grave esset, tot fratres simul nautis deducere, nec ipse vellet aliquem desolatum dimittere, eos, dum esset in portu Anconæ, sic est alloquutus: Charissimi fratres, omnes vos vellem pro vestra consolatione ducere mecum, sed nautæ non permittunt; & quia ego unum eligendo, & alium dimittendo, vobis materiam præberem scandali & divisionis; ideo super hoc placeat vobis velle consulere Domini voluntatem, quam sic sciemus. Nam vocavit unum parvum puerum, qui neminem illorum agnoscebat; & dixit fratribus: Interrogemus hunc puerum, si vobis placet; & cum omnibus placuisset, dixit beatus Franciscus puero: Estne voluntas Dei, ut omnes isti fratres transeant mecum? Respondit: Non. Et quos vult Deus transfretare mecum? Respondit, tangendo fratres: Iste, & iste, & ille; & sic tetigit undecim fratres de illis, & dixit beato Francisco: Isti tecum ibunt; quia sic est voluntas Dei. Et tunc omnes fuerunt contenti, qui tacti non fuerant per puerum, Dei voluntatem agnoscentes. Beatus autem Franciscus, dictis fratribus assumptis, navim intravit &c. Hæc Pisanus, pro quibus ego certiorem vadem requiro; maxime quia hæc non sunt congrua moribus S. Francisci, qui suavi imperio soluerat suos, quo volebat, destinare.
[348] Sancti iter ex Mariano sic describit laudatus Waddingus. [quod ipse instituit. Fuit prius apud Damiatam,] Ancona navigavit in Cyprum, atque hinc post unius & alterius dierum moram Ptolemaïdem, seu Aconem, Syriæ civitatem, ubi in diversas partes prædicaturos misit socios suos; ipse vero post aliquot dies in vicinis Syriæ oppidis prædicationi utiliter impensos rursus cum fratre Illuminato navim conscendens, in Ægyptum appulit, & ad Christianum exercitum, qui Damiatam obsidebat, contendit. Hæc omnia vera esse possunt, sed ex sola Mariani auctoritate non fiunt certa. Si Sanctus in Cyprum tunc appulerit, potuit ibidem audivisse, Christianum exercitum apud Damiatam esse, missisque aliquot in Syriam sociis, ipse recta in Ægyptum navigasse. Hoc certum est, S. Franciscum cum suo socio Illuminato in Christianorum exercitu apud Damiatam fuisse eo anno, mense Augusto, cum illis prædixerit cladem ejusdem mensis die XXIX acceptam. De prædictione constat ex Bonaventura in Vita num. 154 & sequenti; de tempore autem cladis acceptæ ex anonymo, qui Historiam Tyrii de Bello sacro Gallice continuavit, & cujus Opus editum est apud Martenium tom. 5 Collectionis amplissimæ; constat item ex Vitriaco, qui in exercitu aderat, aliisque; ut annus & dies acceptæ cladis indubitati sint.
[349] De prædicto Sancti vaticinio cum S. Bonaventura consentit Joannes Iperius in Chronico S. Bertini cap.46, [ubi Christiano exercitui eladem prædixit.] parte 19, agens de obsidione Damiatæ, & hæc scribens, anno tamen non satis distincto: Eratin hac obsidione beatus Franciscus, qui videns, Christianos se contra Sarracenos ad pugnam præparare, quasi prophetice dixit eis, quod, si foret acceptus congressus, non cederet prospere Christianis: cujus spreta prophetia, statim pugna committitur, totaque in fugam convertitur acies Christiana. Uno etiam anno præpropere illud reposuit Marinus Sanutus, Iperio antiquior, in Secretis fidelium Crucis lib. 3, parte XI, cap. 7, ubi ait: Fuit & in ipsa obsidione angelicus vir Franciscus, qui gratia prædicandæ fidei & desiderio martyrii ad partes infidelium jam tertio festinabat. Dum igitur Christiani pararent ad pugnam, Christi Servus vehementer ingemuit, dixitque socio: Si belli fuerit acceptus congressus, non cedet prospere Christianis. Ille cognoscens in Sancto vere spiritum prophetiæ, suadet, ut exponat periculum Christianis. Tunc exiliens Christi Præco, salutaribus monitis Christianos aggreditur, prohibet bellum, denuntiat casum. Fit veritas in fabulam, contemnitur Propheta: induraverunt cor suum, & noluerunt reverti. Igitur pugna committitur & bellatur: tota in fugam convertitur acies Christiana, finem belli opprobrium regerens, non triumphum. Hactenus Sanutus, cui præluxit S. Bonaventura. Non tamen tunc soluta fuit obsidio Damiatæ, sed eam Christiani eodem anno 1219, die V Novembris expugnarunt.
[350] [Hinc ad castra Saracenorum transiens, multa passus,] Tempore intermedio, ac verisimiliter non diu post illam infelicem pugnam, S. Franciscus cum socio suo, fratre Illuminato, accessit ad Meledinum, Babyloniæ seu Ægypti Soldanum; qui in vicinia sua castra habebat, ut obsessæ urbi succurreret. Laudatus Sanutus de hoc Francisci heroico facinore cap. 8 ex S. Bonaventura sic loquitur: Libet hujus Sancti præconio modicum immorari. Ut enim Soldani Babyloniæ posset adire præsentiam, multis se periculis constanter exposuit. Exierat enim a Soldano crudele edictum, ut, qui Christiani caput afferret, Bizantium aureum pro mercede acciperet. At intrepide Christi Miles in castris hinc inde in campo locatis iter arripuit, mortis pavore non territus, sed desiderio provocatus. Procedente itaque eo cum fratre Illuminato, viro utique luminis & virtutis, occurrerunt satellites Saraceni, & Servos Dei feraliter comprehensos, crudeliter & contemptibiliter contrectarunt, afficientes convitiis, affligentes verberibus, & vinculis alligantes.
[351] [Soldano Christum intrepide prædicat,] Adductos quoque coram se Soldanus interrogat, a quibus, aut ad quid, aut qualiter missi essent. At Christi servus Franciscus intrepido corde respondit, se missum non ab hominibus, sed a Deo, ut ei & populo suo viam salutis ostenderet, & annunciaret Euangelium veritatis. Tanta vero mentis constantia, tantoque fervore spiritus prædicto Soldano prædicavit Trinum Unicumque Deum, & Salvatorem omnium Jesum Christum, quod Soldanus admirandum in Viro Dei fervorem conspiciens & virtutem, libenter ipsum audiebat, & ad moram secum contrahendam instantius invitabat. At ille superno illustratus miraculo, Si vis, inquit, cum tuo converti populo ad Christum, ob ipsius amorem vobiscum libentissime commorabor. Quod si hæsitas propter fidem Christi legem dimittere Mahumeti, jube ignem accendi permaximum, & ego cum sacerdotibus tuis ignem ingrediar, ut vel sic cognoscas, quæ fides verior & certior sit tenenda. Ad quem Soldanus: Non credo, quod aliquis de sacerdotibus meis se vellet igni propter fidem suam defensandam exponere, vel genus aliquod subire tormenti.
[352] [sed nihil proficiens, & oblata munera respuens, ad Christianos redit.] At Vir sanctus subintulit: Si conversionem promittis, ignem solus intrabo: & si combustus fuero, meis ascribatur peccatis; sin autem, Christum, Dei virtutem & sapientiam, verum Deum & Dominum cognoscatis. Soldanus, optionem hanc accipere se non audere, respondit, quia seditionem populi formidabat. Obtulit autem ei multa munera pretiosa, quæ paupertatis Amator sprevit omnia, quasi lutum. Ex quo Soldanus admiratione permotus majorem erga ipsum devotionem concepit, rogavitque Famulum Christi, ut prædicta susciperet, pro salute ipsius Christianis pauperibus & ecclesiis eroganda. Ipse vero, quia pondus fugiebat pecuniæ, & in animo Soldani veræ pietatis non videbat radicem, nullatenus acquievit. Et cum ad conversionem gentis illius nihil proficeret, ad partes fidelium divina revelatione commonitus remeavit, privilegiato consecrandus martyrio passionis & vulnerum Jesu Christi. Hæc Sanuti relatio conformis est S. Bonaventuræ, quem fere descripsit.
[353] Lubet hic & alterum antiquiorem addere, jam laudatum scilicet Historiæ Tyrii Continuatorem anonymum, [Recitatur continuatoris Historiæ Tyrii narratio] qui inter annos 1275 & 1295 scripsit antiquo idiomate Gallico, & apud Martenium tom. 5 Collectionis amplissimæ excusus est. Hic col. 689, tacitis Francisci ejusque socii nominibus, de hoc argumento Gallice habet, quæ reddo Latine. Porro referam, duos in exercitu, qui Damiatæ erat, fuisse clericos, eosque venisse ad Cardinalem (legatum Pontificium) & eidem dixisse, ituros se ad prædicandum Soldano; sed eo ire velle, accepta ab eo facultate. Reposuit Cardinalis, non ituros bona sua venia: noverat enim, non evasuros, si irent. Verumtamen rogarunt, ut sineret ire, multisque precibus apud eum institerunt. Quando intellexit Cardinalis, tanto illos teneri desiderio eundi, ipsis dixit: Nequaquam novi cogitationes vestras: verum, si adeatis, curate, ut corda vestra Domino Deo semper adhæreant. At illi asseruerunt, non velle se ire, nisi ingentis boni gratia, si id possent consequi. Itaque respondit Cardinalis, illis licitum esse ire, si vellent.
[354] Quapropter discesserunt a castris Christianorum, & accesserunt ad castra Saracenorum. [de eodem Sancti cum socio accessu ad Meledinum,] Dum Saraceni, qui excubias agebant, venientes conspexerunt, putarunt, eos aut ad nuntiandum aliquid, aut ad renuntiandum fidei Christianæ advenire; & obviam processerunt, captosque ad Soldanum adduxere. Dum in Soldani conspectum pervenerunt, salutaverunt eum, & hic illos pariter salutavit. Tum quæsivit, an venirent ut nuntii, an ad fidei suæ renuntiandum. Responderunt, non futuros se Saracenos, sed venisse ut Dei nuntios, & ad salutem ei afferendam, si fidem præstare vellet. Nam vere affirmamus, te esse perditum, si moriaris in ista lege; ideoque huc ad te venimus. Et si nos audire volueris & intelligere, coram sapientissimis regionis tuæ viris solida ratione demonstrabimus, vos omnes esse perditos, & omnes nihil esse. Soldanus reposuit, sibi esse archiepiscopum & episcopos legis suæ, viros insigniter eruditos; nec sine ipsis posse se illis dicturis aures præbere. Responderunt Clerici: Hac de re multum gaudemus: eos arcesse. Soldanus eos advocari jussit; & illi ad tentorium venerunt.
[355] Ibidem igitur aderant ex præcipuis ac sapientissimis illius regionis * viris, [gestisque apud illum,] & duo illi Clerici ibi pariter aderant. Dum advenerant, Soldanus exposuit, qua de causa illos arcessivisset, eisque narravit, quid sibi dixissent Clerici. Responderunt: Domine rex, tu es legis gladius, illamque tueri debes & servare. Nomine Mahometi, qui legem nobis dedit, tibi præcipimus, ut capita illis jubeas resecari. Nam nihil audiemus de illis, quæ dicent. Lex enim vetat fidem dare ulli prædicationi, eaque de causa tibi mandamus, ut capita iis amputari jubeas. His dictis, valedixerunt & abscesserunt: mansit Soldanus, uti & duo Clerici. Tunc accessit Soldanus, eisque dixit: Domini, nomine Mahometi & legis mihi præceperunt, ut capita vobis amputari faciam: nam ita lex mandat. Sed faciam contra mandatum: male enim compensarem vos, quod periculo mortis vos exposueritis, ut animæ meæ procuraretis salutem. Postea dixit, se illis daturum multas terras & amplas possessiones, si secum vellent manere. Dixerunt, se nequaquam mansuros, sed libenter reversuros, si ipse ita imperaret.
[356] [& reditu ad Christianos,] Respondit Soldanus, se libenter curaturum, ut salvi reducerentur. Deinde afferri illi jussit aurum & argentum & pannos sericos ingenti multitudine, præcepitque, ut ex illis caperent, quæ vellent. Dixerunt, se nihil ex illis accepturos, quandoquidem efficere non possent, ut ejus anima Deo adhæreret; magis se desiderare, ut anima illius Deo conciliaretur, quam ut omnes ejusdem possiderent facultates: si tamen bene vellet facere, cibum juberet ad vescendum apponi, cum sibi abeundum esset, quod aliter facere non possent. Soldanus illis abunde dedit ad manducandum & bibendum; ubi vero manducaverunt, Soldano valedixerunt, isque eos duci jussit usque ad castra Christianorum. Hæc anonymus ille, sed verbis, ut supra monui, antiquo idiomate Gallico expressis. De varietate rei gestæ adjunctorum infra quædam observabo, postquam alterius scriptoris synchroni, qui S. Franciscum in Ægypto tunc vidit, de eodem facto testimonium recitavero.
[357] [de quibus etiam Jacobus de Vitriaco] Jacobus de Vitriaco, tunc episcopus Aconensis, postea S. R. E. Cardinalis, qui tunc in Christianorum erat exercitu, in Historia Occidentali cap. 38, ubi agit de Ordine Minorum, ad propositum nostrum hæc habet: Vidimus primum hujus Ordinis Fundatorem magistrum, cui tamquam summo Priori suo alii obediunt, virum simplicem & illiteratum, dilectum Deo & hominibus, fratrem Francinum (lege Franciscum) nominatum, ad tantum ebrietatis excessum & fervorem spiritus raptum fuisse, quod, cum ad exercitum Christianorum ante Damiatam in terra Ægypti devenisset, ad Soldani Ægypti castra intrepidus & fidei clypeo communitus accessit. Quem cum in via Saraceni tenuissent; Ego sum Christianus, inquit; ducite me ad dominum vestrum. Quem cum ante ipsum pertraxissent, videns eum bestia crudelis (Soldanus) in conspectu Viri Dei in mansuetudinem conversa, per dies aliquot ipsum sibi & suis Christi fidem prædicantem attentissime audivit. Tandem vero metuens, ne aliqui de exercitu suo, verborum ejus efficacia ad Dominum conversi, ad Christianorum exercitum pertransirent, cum omni reverentia & securitate ad nostrorum castra reduci præcepit, dicens ei in fine: Ora pro me, ut Deus legem illam & fidem, quæ magis sibi placet, mihi dignetur revelare.
[358] [honorifice meminit.] Hæc ibi; rursumque in epistola, quam ad familiares & notos suos in Lotharingia, seu in ejus parte, quæ nunc Brabantia dicitur, post captam anno 1219, die V Novembris urbem Damiatam dedit, sic scripsit: Magister vero illorum fratrum (Minorum) frater Franciscus nominatur; qui adeo amabilis est, ut ab omnibus hominibus veneretur. Cum venisset ad exercitum nostrum, zelo fidei accensus ad exercitum hostium nostrorum ire non timuit. Et cum multis diebus Saracenis verbum Domini prædicasset, & cum parum profecisset, tunc Soldanus rex Ægypti ab eo in secreto petiit, ut pro se Domino supplicasset, quatenus Religioni, quæ magis Deo placeret, divinitus inspiratus adhæreret. Si quis modo relationes omnes datas de celebri hoc S. Francisci facinore conferre & expendere voluerit, deprehendet, multam quidem in eis esse varietatem; at nihil tamen occurrere, quod aut incredibile sit, aut aliis contrarium.
[359] Facultatem e Christianis castris ad Saracenica transeundi Franciscum a legato Apostolico impetrasse, [Observantur nonnulla ad præmissas relationes.] solus habet Historiæ Tyrii continuator Gallus anonymus; hoc tamen verisimillimum est, Sanctique erga Romanos Pontifices & Ecclesiæ prælatos observantiæ omnino congruum. S. Bonaventura, aliique antiqui, quibus consonat Sanutus, docent, Franciscum cum socio suo contumeliis verberibusque a Saracenis excubitoribus affectum esse, priusquam ad Meledinum adductus fuit. De his silent idem Anonymus & Vitriacus; forte, quod Sanctus de hac re conquestus non fuisset in castris Christianorum; postea tamen aut ipse aut ejus socius illa fratribus suis retulerit. Certe etiam alii scribunt, illos a Saracenorum excubiis captos fuisse, vixque credibile est, id contigisse sine illatis contumeliis ac verberibus, saltem antequam barbari eos ad principem suum perducere decreverant. De mira Soldani, utut barbari hominis, humanitate consentiunt omnes.
[360] Solus anonymus addidit, advocatos ab eo fuisse sacerdotes Saracenos, [qua etsi variæ sint,] quos archiepiscopum & episcopos appellavit, usus vocabulis apud Christianos usitatis, non apud Saracenos: solus item asserit, mandasse sacerdotes Soldano, ut Francisco & socio amputari capita juberet. Utrumque admodum verisimile est, & postremum Mahometanorum feritati ac moribus congruum, nec aliorum relationibus adversatur. Eodem solo teste anonymo, Soldanus Francisco amplas possessiones obtulit, si apud ipsum vellet manere. Favent Bonaventura & post hunc Sanutus, dum asserunt, Sanctum ab eodem principe rogatum fuisse, ut apud ipsum maneret. Dubitari interim potest, utrum hæc illius munificentia ex serio animo processerit, an tentandi gratia, an iste nullo, ut toto habitu præferebat, temporalium rerum desiderio teneretur, atque hinc liceret de Monitoris sui sinceritate ac virtute judicare. Sponsio de subeundo igne heroicæ sancti Viri fidei certæque in Deum fiduciæ adscribenda est, quam tamen verisimilius est, non prius eum fecisse, quam postquam omnem spem abruptam vidit disputandi cum sacerdotibus Saracenis, qui causæ suæ nimium diffidebant, ut hoc discrimen subirent, nedum ut in arenam ignitam descenderent.
[361] Potuit denique eodem spiritu animatus Franciscus coram Soldano solus voluisse ignem experiri, [minime tamen incredibiles aut invicem contraria.] ut hoc velut postremam machinam nutanti barbaro admoveret; sed cum nec verbis, nec aliter se proficere cerneret, abeundi licentiam petiit, quam nec gravate concessit Soldanus, ac forte etiam, (licet antea, ne recederet, petiisset) sponte suasisset, quia, ut Vitriacus indicavit, metuebat, ne aliqui de exercitu suo, verborum ejus efficacia ad Dominum conversi, ad Christianorum exercitum pertransirent. Abituro pretiosa munera obtulisse Soldanum, consentiunt omnes; idque minus mirabimur, si consideremus, veram virtutem ipsis etiam barbaris sæpe admirationi esse, ac proinde credendus sit Meledinus maluisse Hominem, cujus virtutem simplicemque eloquentiam probaverat, donatum dimittere, quam cum periculo minuendi exercitus sui, aut excitandæ a sacerdotibus seditionis, diutius apud se retinere. Eadem illius de sancto Viro æstimatio fecerit, ut ad castra Christiana redeunti ductores Saracenos daret.
[362] [Refelluntur quædam de hoc Sancti accessu ad Soldanum,] Hisce, quæ historice certa haberi possunt, alia quædam adduntur apud Waddingum in Annalibus, sed quæ partim ex scriptoribus suspectis accepta sunt, partim ex errore profecta videntur. Leguntur illa in Speculo Vitæ S. Francisci editionis Bosquieri part. 1, cap. 80, ex quo omnia hic describo, debitis observationibus castiganda. Sanctissimus pater noster B. Franciscus, zelo fidei & fervore martyrii incitatus, cum duodecim sanctissimis fratribus, suis sociis, ultra mare transivit, proponens recto tramite pergere ad Soldanum. Cum ergo venisset ad quasdam paganorum partes, in quibus tam crudeles homines custodiebant itinera, quod nullus Christianus poterat mortem evadere; Deo disponente, mortem quidem evaserunt, tamen capti, multipliciter afflicti & ligati durissime, ducti sunt ad Soldanum. In his corrigendum, quod auctor duodecim socios cum S. Francisco ad soldanum adductos insinuet, quodque innuat longa eorum ad illum itinera; cum ex prædictis constet, Sanctum non nisi cum uno socio Illuminato ex castris Christianorum ad vicina Soldani castra contendisse. Pergamus auctorum Speculi prosequentem audire.
[363] [de licentia prædicandi ipsi & Sociis ab eodem data,] In cujus (nimirum Soldani) conspectu B. Franciscus, a Spiritu sancto doctus, tam divine de sancta fide Catholica prædicavit, quod per ignem hanc se obtulit approbare. Quod tremens Soldanus, magnam in ipso devotionem concepit, tam constantia fidei, quam per contemptum mundi, qui nihil ab ipso recipere voluit, cum esset pauperrimus, quam etiam pro fervore martyrii. Ex tunc eum libentissime audiebat, & rogavit, ut ad ipsum frequenter veniret. Hæc recte; at non æque accuratum videtur, quod sequitur: Et insuper S. Francisco & sociis suis liberaliter concessit, quod, quocumque vellent ire in regno suo, possent ire, & possent libere prædicare. Et dedit eis quoddam signaculum, quo viso, a nemine lædebantur. Hoc certe nec ab antiquis traditum legi, nec illorum dictis congruit. Sine dubio falsum est, quod ibidem subditur. Habita hac igitur licentia, S. Franciscus illos suos electos socios binos hinc inde transmisit in diversas paganorum partes; elegit ipse cum socio suo partem unam. Si hæc diceretur Franciscus sponte sua fecisse, simul atque aut in Cyprum aut alibi e navi egressus fuerat, id fieret verisimile. Verum ille non nisi uno comitatus socio ad Christiana primo castra, deinde ad Soldanum accessit, nec tamdiu inter Saracenos commoratus est, uti præferunt verba Speculi.
[364] [deque Sancto nudo cubante in igne,] Etiam apertius fabulosum mihi apparet, quod post hæc Sancto ibidem inter Saracenos contigisse legitur. Qui cum ad quoddam hospitium pervenisset, ubi sibi erat pro quiete necessarium commorari, invenit ibidem quandam mulierem, speciosissimam quidem, quantum ad faciem, sed mente turpissimam, quæ S. Franciscum de actu nequissimo requisivit. Ait ad illam: Accepto, quod dicis. Eamus ergo, & lectum paremus; & ego ostendam tibi lectum pulcherrimum. Et duxit illam ad maximum ignem, qui tunc in illa domo fiebat; & in fervore spiritus se exspolians, se in lare illo ignito nudum, tanquam in lecto locavit. Et vocans illam, dicebat: Expolia te, festina frui hoc lecto splendido ac florido & mirando; quia hoc oportet esse, si vis obedire mihi. Ille autem ignis nihil sanctum Franciscum læsit; sed super larem illum ardentem, illum ignitum, quasi super flores, facie hilari decubabat. Illa vero mulier tam miranda cernens & stupens, non solum a stercore peccati, sed etiam a tenebris infidelitatis conversa est ad Dominum, & effecta tam mirandæ sanctitatis gratiæ, quod, juvantibus meritis sancti Francisci, multas animas Domino in illis partibus acquisivit.
[365] Eadem, paucis verbis mutatis, leguntur in editione Speculi per Spoelberchum, [ut impudicam mulierem repelleret,] uti & in Metensi cap. 74, quod Waddingus laudavit in margine. Leguntur item in Pisano lib. 1, conformitat. 10 in utraque editione, Mediolanensi scilicet ac Bononiensi. Laudat præterea idem Annalista Hugolinum cap. 33, & Marcum Ulyssiponensem, quorum hic junior est, quam ut ipsius auctoritate stare possimus, alter, cujus Opus non vidimus, forte antiquior non est seculo XIV adulto, uti num. 42 & 43 ex ipsomet Waddingo observavimus. Poterat hæc, ut ego quidem existimo, annumerari ceteris apocryphis narratiunculis, quas Waddingus alibi in eodem Speculo merito agnovit & repudiavit. Ego maluissem hanc verbo uno perstringere, nisi in illius eruditi viri Annalibus utcumque mitigata legeretur. At, quam verisimilis sit, paulisper expendamus. In primis dicitur insolens istud & Viri sanctissimi simul ac prudentissimi moribus minime congruum factum contigisse, postquam a Soldano facta licentia in omnibus ditionibus illius prædicandi, socios suos binos & binos quaquaversum miserat prædicatum, & ipse cum socio suo in unam regionis partem processerat.
[366] At nec ullos ibi socios, præter unum, habuit, [quæ omnia ignota sunt antiquioribus,] quos mitteret, nec tam ampla prædicandi facultas convenit cum assertis antiquiorum, ex quibus dicendus Soldanus benigne quidem sanctum Virum habuisse, ac initio etiam libenter auscultasse; sed, reclamantibus Saracenorum sacrificulis, apud se in castris suis vix satis potuisse tutari; imo etiam, teste Vitriaco, veritus, ne qui e suis Christum amplecterentur, & ad proxima Christiana castra transirent, illum ad hæc amice reduci præcepisse, additis ductoribus, qui viam ei tutam præstarent. Quam parum hæc conformia sint assertis in Speculo, judicet æquus lector, ac proinde de fide, quam ibidem mereatur Speculi auctor, apud se statuat. Deinde qua veritatis specie dicitur S. Franciscus impudicæ mulierculæ sollicitanti respondisse: Accepto, quod dicis: eamus ergo, & lectum paremus, uti habent ejusdem Speculi editiones Metensis & Bosquieri? Tolerabilius Pisanus dictorum verborum partem mulierculæ attribuit hoc modo: Cui (mulieri) Sanctus respondit: Si tu vis, quod ego tibi assentiam, volo, etiam tu mihi consentias. Ait illa: Accepto, quod dicis: eamus ergo, & lectum paremus. Sanctus vero Franciscus ait: venias mecum, & ducam te ad lectum pulcherrimum.
[367] [nec verisimilia; uti nec simile factum,] Paulo conformius ad hæc, nec tamen satis recte, Waddingus ait: Vir sanctus dixit, se concubiturum, at in eo lecto, quem ille sibi vellet eligere. Hoc modo nonnihil mitigantur crudius dicta in Speculo; non proinde tamen verisimilia redduntur sine certiori vade, quam sint illi, quos produci diximus. Sane, licet iidem omnes consentiant, S. Franciscum sese coram petulanti ista muliere nudum in magno igne, vel, ut maluit loqui Waddingus, super ignis carbonibus, reposuisse; & (quod Waddingus solus omisit) dixisse mulieri, ut se similiter denudaret, imprudens fabula mihi semper reputabitur. Antiquiores biographi omnes de hac Sancti tentatione, deque tam insolenti tentationem vincendi, aut tentantem repellendi modo altum silent. Unde ergo ea posteri didicerunt, maxime cum res gesta referatur in regione tam longinqua, unde non facile haberi potuerunt testes idonei præter unicum Sancti socium, ex quo eam non accepisse scriptores synchronos, nec S. Bonaventuram, commune eorum silentium docet. Verum ecce etiam alteram priori similem relationem, de repulsa Barii in Apulia in aula imperatoris Frederici II ejusmodi venere Waddingus ad annum 1222, num. 16 habet.
[368] [quod Barii in Apulia contigisse aiunt;] Narrat scilicet, Franciscum, tentandæ pudicitiæ gratia a dicto imperatore ibidem ad cœnam invitatum, ac deinde dimissum ad cubiculum, in quo impudica mulier latebat, iterasse, quod fecerat in Ægypto. Pro his, quorum nulla pariter est apud primos biographos mentio, in margine laudat Legendam antiquam, & Pisanum in Conformitate 13. Legendam hanc non novi; at Pisanus loco citato in utraque editione sæpe memorata sic habet: Invitatus a muliere prava, clausa & absconse posita in camera in palatio imperatoris Federici de actu nephario B. Franciscus, dum super prunas ardentes se nudum posuisset, dicens mulieri, quod in tali lecto esset secum (id est, ut in tali lecto cubaret secum) ab igne tandem surgens, in nullo fuit læsus aut adustus. In notitiis Mss. PP. Conventualium dicitur locus, ubi contigit, esse turris, quæ (inquiunt) in hunc diem exstat media urbis illius (Barii) maritimæ in arce, quamque nostris oculis vidimus, militari sub ditione & custodia, in sacellum conversam, religioseque asservatam & cultam, apposita altari tabula grandioris ævi, factum repræsentante, signatisque locis, tum ubi Sanctus cubavit in igne, tum unde meretrix immissa, tum tandem, unde rex ipse ex insidiis exitum aucupabatur. Hæc quidem suspicionem movent de structis S. Francisco ibidem hospitanti a meretricula insidiis, eaque ab illo fortiter repulsa; verum id eo, quo supra dicitur, factum modo esse, nobis non persuadent, quia is a Sancti prudentia sensisque abhorret, & aliunde novimus, quam crebro ejus generis facta alienis adjunctis vulgares traditiunculæ deturpent.
[369] [nec congruunt Sancti prudentiæ ac moribus.] Si S. Franciscus, qualis erat vestitus, ad percellendam horrore meretriculam simile quid fecisse diceretur, vero propius posset videri; suspectum tamen esset ex silentio veterum. Quanta cum cautela Sanctus ille cum mulieribus conversari tum ipse soluerit, tum suos docuerit, unde tradit S. Bonaventura in Vita num. 63, unde sequentia huc transfero; Mulierum familiaritates, colloquia & aspectus, quæ multis sunt occasio ruinæ, sollicitus * evitari jubebat, asserens, per hujusmodi debilem frangi, & fortem sæpe spiritum infirmari. Harum contagionem evadere conversantem cum eis, nisi probatissimum virum, tam facile dixit, quam juxta Scripturam in igne ambulare, & non comburere plantas. Si quidem ipse adeo averterat oculos suos, ne hujusmodi vanitatem viderent, quod (sicut aliquando socio dixit) quasi nullam recognoscebat in facie. Non enim securum esse, putabat, earum formarum introrsus haurire imagines, quæ possunt aut edomitæ carnis resuscitare igniculum, aut pudicæ mentis maculare nitorem… Ex nimia securitate minus cavetur hostis; & diabolus, si de suo capillum potest habere in homine, cito crescere facit in trabem. Quis credat, Virum, cujus hæc erant castissima sensa & prudentissima consilia, semetipsum coram muliercula denudasse, eaque, quæ retulimus, cum eadem habuisse colloquia? Itaque scriptores, qui fabulas illas toto seculo post primi tradiderunt, nullam hic merentur fidem: hæretici vero, qui ista adversus Francisci sanctitatem objecerunt, more suo fecere, dum notissimam celeberrimi Viri contestatamque sanctitatem hisce ineptiis impetere, quam illas refutare, maluerunt.
[370] Redeo ad auctorem Speculi, qui alterius generis fabulam narraturus, [Fabulosa item sunt, quæ de salute eidem Soldano promissa,] de eodem Sancto hæc subjicit: Videns autem B. Franciscus, quod fructum ibidem facere non valebat, Domino sibi revelante, disposuit, congregatis sociis, redire ad partes fidelium. Et rediens ad Soldanum, de suo reditu propositum indicavit. Pauca hic intersero. Cum uno solo socio Franciscus adivit Soldanum, & cum eodem socio ad Christianorum castra reversus est, postquam intellexit, se in Soldano suam operam perdere: reliqua gratis sunt addita. At rursum pergit scriptor ille: Soldanus vero dixit: Frater Francisce, ego libenter ad fidem converterer; sed timeo modo facere, quia isti me & te occiderent, & statim cum sociis tuis, si sentirent. Similia forte cogitaverit princeps iste; sed, an dixerit, nescimus. Sequentia magis sunt improbabilia. Cum tu adhuc possis multum proficere (ita Soldanus locutus dicitur) & ego quædam magna negotia pro salute animæ habeam expedire, nollem libenter mortem meam & tuam ita inopinatam inducere. Sed indica mihi modum, quo salver, & libenter sum paratus in omnibus obedire. Dixit ei S. Franciscus: Domine, ego quidem modo recedam; sed postquam ad partes meas rediero, & ad cœlum, Domino vocante, transiero, post mortem meam secundum dispositionem divinam mittam tibi duos de Fratribus meis, a quibus baptismum recipies; & salvus eris, sicut mihi revelavit Dominus Jesus Christus. Tu autem interim ab omni negotio te dissolve, ut, cum gratia Dei venerit, inveniat te in fide & devotione paratum. Cui Soldanus gaudenter assentiens, fideliter obedivit. Sanctus autem Franciscus valefaciens ei, rediit ad partes fidelium cum illo sanctorum sociorum collegio. Jam dixi, unicum tantummodo socium S. Francisco adfuisse, dum ad Soldanum accessit, atque ab illo recessit.
[371] Post aliquot anno (ita sequitur in Speculo) prædictus Soldanus infirmatus est, [collatoque ipsi per duos Fratres baptismo dicuntur:] & expectans Sancti promissionem, qui jam ad vitam migraverat, posuit exploratores in portuum exitibus, ut, si quando duo Fratres S. Francisci habitu apparerent, ipsos ad eum festinanter ducerent. In illo autem tempore apparuit B. Franciscus duobus suis Fratribus, & præcepit illis, ut sine mora pergerent ad Soldanum Babyloniæ, & ejus salutem, sicut ei promiserat, solicite procurarent. Qui perfecerunt devote mandatum, & mare transeuntes, ad dominum Soldanum per exploratores prædictos adducti sunt. Quos ut vidit Soldanus, gavisus est gaudio magno, dicens: Nunc scio vere, quia misit Dominus servos suos; quia * Sanctus promisit, Domino revelante, ita mihi servavit, pro salute mea solicite transmittendo. Recipiens Soldanus a prædictis Fratribus fidei documenta & sanctum baptisma, in ipsa infirmitate regeneratus in Domino migravit ad gaudia sempiterna; quia salva facta est anima ejus meritis S. Francisci ad laudem Domini nostri Jesu Christi. Hæc eadem leguntur etiam, iisdemque fere verbis, apud Pisanum in Conformit. 39, & apud Spoelberchum in sua Speculi editione. Waddingus non omnia quidem illorum asserta adoptavit; credidit tamen, eumdem Soldanum aliquot annis post per duos Fratres Minores, quibus S. Franciscus in Syriæ partibus apparens ita mandaverat, Christianis præceptis imbutum, & sacro fonte ablutum obiisse.
[372] [neque hic Soldanus umquam baptizatus fuit;] Verum ego cogor eadem omnia pro fabulosis habere. Verisimiliter primus hujus historiæ auctor ex errore existimaverit, Soldanum, de quo hic agimus, sub finem vitæ suæ ad Christum fuisse conversum; hocque posito, reliqua pro suo genio inventa liberaliter addiderit. Certe error in persona eruditum Waddingum induxit, ut prædictis fidem partim haberet; cum ad annum 1219 num. 62 pro hac conversione laudaverit Vitriacum & S. Antoninum, qui tamen ambo locis ab eo citatis non loquuntur de Ægypti seu Babyloniæ Soldano, qui Saracenis præerat, sanctumque Franciscum, ut vidimus, benigne excepit; sed agunt de alio principe, Iconii scilicet Soldano, qui in Minori Asia Turcis dominabatur. Ambos scriptores audiamus. Vitriacus lib. 3 Historiæ Orientalis, ad annum 1219 de morte illius Soldani, ita fatur: Mortuus est Soldanus Ichonii, qui creditur baptizatus fuisse. Qui tantæ benignitatis erat in Christianos, ut treugam (forte post treugam, sive post inducias) cum Saracenis solvi juberet Christi cultores, quos vinculatos invenit in munitionibus, quas expugnavit, & in optione eorum posuit, utrum in patriam suam redire vellent, an acceptis ab eo solidis *, sub ipso militare potius eligerent. Idem Christianos in tantum familiares habuit, ut custodes sui corporis constitueret eosdem. Sic ille.
[373] [sed forte Soldanus Iconii, ab illo diversus.] Sanctus Antoninus vero tit. 23, cap. 3, § 3 de eodem Turcarum principe scribit: Eodem anno mortuus est Soldanus Iconii, quem propter dilectionem ad Christianos ac familiaritatem cum eis aliqui existimaverunt baptismum suscepisse. Nam adeo de eis confidebat, ut non nisi Christianos, & maxime Latinos, pro custodia corporis sui habere voluerit. Hæc omnia manifeste dicuntur de Soldano Iconii, principe multum diverso a Soldano Ægypti seu Babyloniæ. Apud hunc, constat, S. Franciscum fuisse 1219; sed Iconii Soldanum, cujus mors eodem illo anno figitur, Franciscus numquam vidit, nec ante illum mortuus est, sed aliquot annos eidem supervixit. Verumtamen, quæ de Iconiensi legerat Waddingus, ad Ægyptium retulit, atque ita facile credidit aliis, qui mirabilem illam hujus conversionem primi commenti sunt. Si autem vir ille eruditus & sincerus ex hujusmodi hallucinatione in eum errorem labi potuit; multo minus mirari debemus, scriptores alios, facto longissime posteriores, aut etiam medii ævi, quos ex aliorum defectu nonnumquam sequitur, in similes errores incidisse.
[Annotata]
* an a cœpto?
* an narratu?
* Gallice de la terre
* forte solicitius
* adde sicut
* i. e. stipendiis
§ XVII. Nonnulli in Ægypto aut Palæstina Minorum Ordini aggregati: ejusdem Ordinis elogium: S. Francisci reditus in Europam: comitia anno MCCXX de more habita.
[In Ægypto & Palæstina multi Ordini se aggregant.] Jam aliquot vicibus laudatus Jacobus de Vitriaco, episcopus Aconensis, qui in Christianorum exercitu ante Damiatam erat, quando S. Franciscus illuc advenit, & ad Soldanum Babyloniæ, ut diximus, transiit, in epistola post captam eodem anno 1219 die V Novembris eamdem civitatem ad familiares & notos suos in Lotharingia, seu in hodierna Brabantia data, docet, aliquot insignes viros Ordini Minorum se adjunxisse in Ægypto vel in Palæstina, vel etiam in utraque. Verba ejus ex fine laudatæ epistolæ accipe: Dominus Reinerus, Prior S. Michaëlis, tradidit se Religioni Minorum Fratrum. Quæ Religio valde multiplicatur per universum mundum, eo quod expresse imitatur formam primitivæ Ecclesiæ, & per omnia vitam Apostolorum. Magister vero illorum fratrum frater Franciscus nominatur &c, quæ jam recitavi num. 358. Tum sequitur: Eidem Religioni tradidit se Colinus Anglicus, clericus noster, & alii duo de sociis, scilicet Michaël & dominus Matthæus, cui curam ecclesiæ sanctæ (nimirum Aconensis) commiseram. Cantorem & Heinricium & alios vix retineo. Quandoquidem hæc verba insinuant, dominum Matthæum fuisse ipsius Vitriaci episcopi in ecclesia Aconensi vicarium, ac reliquos ejusdem ecclesiæ clericos, atque alios denique ecclesiasticos ministros suos vix ab illo potuisse detineri; facili conjectura assequi licet, ingentem fuisse numerum, qui cum in castris in Ægypto, tum in Palæstina S. Francisci Ordinem tunc amplexi fuerunt.
[375] Ut autem studiosus lector perspiciat, quibus illecebris pauperculi isti habituque despecti Fratres, [Vitriacus in insigni Ordinis elogio] Francisco vivente magistro, tot tamque insignes viros in suam traxerint societatem, referam hic amplum eorumdem elogium, quod laudatus Vitriacus, vir pietate ac eruditione præstans, & Romana purpura postea decoratus, posteritati reliquit. Itaque cap. 38 Historiæ Occidentalis de Minorum Ordine habet sequentia: Prædictis tribus, eremitarum, monachorum & canonicorum Religionibus, ut regulariter viventium quadratura fundamenti in soliditate sua firma subsisteret, addidit Dominus in diebus istis quartam Religionis institutionem, Ordinis decorem & Regulæ sanctitatem. Si tamen Ecclesiæ primitivæ statum & ordinem diligenter attendamus, non tam novam addidit Regulam, quam veterem renovavit, relevavit jacentem, & pæne mortuam suscitavit Religionem in vespere mundi tendentis ad occasum, imminente tempore filii perditionis, ut contra Anti-Christi periculosa tempora novos athletas præpararet, & Ecclesiam præmuniendo fulciret. Hæc est Religio vere pauperum Crucifixi & Ordo prædicatorum, quos Fratres Minores appellamus, vere Minores, & omnibus hujus temporis Regularibus in habitu & nuditate & mundi contemptu humiliores.
[376] [Fratrum Minorum zelum animarum, vitam apostolicam,] Habent autem unum summum Priorem, cujus mandatis & regularibus institutis reverenter obediunt minores Priores, ceterique ejusdem Ordinis fratres, quos per diversas mundi provincias causa prædicationis & salutis animarum ipse transmittit. Adeo autem primitivæ Ecclesiæ religionem, paupertatem & humilitatem in se reformare diligenter procurant, puras Euangelici fontis aquas cum siti & ardore spiritus haurientes, quod non solum Euangelica præcepta, sed & consilia, vitam apostolicam expressius imitantes, modis omnibus adimplere laborant; omnibus, quæ possident, renuntiantes, seipsos abnegantes, crucem sibi tollendo nudi Nudum sequentes, relinquentes pallium cum Joseph, & hydriam cum Samaritana, expediti currunt, ambulant ante faciem suam, & non revertuntur, posteriorum obliti in anteriora semper & passibus continuis extenduntur, volantes ut nubes, & sicut columbæ, ad fenestras suas, ne mors per ipsas intrare valeat, cum omni diligentia & cautela providentes. Regulam autem ipsorum dominus Papa confirmavit, & eis authoritatem prædicandi, ad quascumque veniunt ecclesias, concessit; prælatorum tamen loci ob reverentiam requisito consensu. Mittuntur autem bini ad prædicandum, tanquam ante faciem Domini, & ante secundum ejus adventum.
[377] [paupertatem, regimen, rerum mundanarum contemptum,] Ipsi autem Christi pauperes neque sacculum in via portant, neque peram, neque panem, neque æs sive pecuniam aliquam in zonis suis; non possidentes aurum, neque argentum, neque calciamenta in pedibus suis habentes: nulli enim hujus Ordinis fratri licet aliquid possidere. Non habent monasteria vel ecclesias, non agros vel vineas, vel animalia, non domos vel alias possessiones, neque, ubi caput reclinent. Non utuntur pellibus, neque lineis, sed tantummodo tunicis laneis caputiatis; non cappis vel palliis vel cucullis, neque aliis prorsus induuntur vestimentis. Si quis eos ad prandium vocaverit, manducant & bibunt, quæ apud illos sunt. Si quis eis aliquid misericorditer contulerit, non reservant in posterum. Semel autem vel bis in anno tempore certo ad locum determinatum generale capitulum celebraturi conveniunt, exceptis his, qui nimio tractu terrarum vel mari interposito separantur. Post capitulum iterum ad diversas regiones, provincias & civitates duo vel plures pariter a superiori suo mittuntur. Non solum autem prædicatione, sed & exemplo vitæ sanctæ & conversationis perfectæ multos non solum inferioris ordinis homines, sed generosos & nobiles ad mundi contemptum invitant; qui, relictis oppidis & casalibus & amplissimis possessionibus, temporales divitias & spirituales felici commercio commutantes, habitum fratrum Minorum, id est, tunicam vilis pretii, qua induuntur, & funem, quo accinguntur, assumpserunt.
[378] Tempore enim modico adeo multiplicati sunt, [Ordinis incrementum, & sanctitatem, divinam in eos providentiam,] quod non est aliqua Christianorum provincia, in qua aliquos de fratribus suis non habeant, qui in se ipsis, velut in speculo mundissimo, mundanæ vanitatis contemptum oculis respicientium repræsentant; præsertim cum nulli ad Religionem suam transeunti gremium claudant, nisi forte matrimonio vel aliqua Religione fuerit obligatus. Tales enim sine licentia uxorum vel præpositorum suorum, sicut ratio exigit, nec volunt, nec debent recipere. Alios autem omnes in amplitudine Religionis suæ tanto confidentius absque ulla contradictionis molestia suscipiunt, quanto divinæ munificentiæ & providentiæ sese committentes, unde eos Dominus sustentare debeat, non formidant. Ipse * enim funiculum cum tunica venientibus ad se largientes, quod reliquum est, supernæ procurationi relinquunt. Adeo autem ministris suis Dominus in hoc seculo centuplum restituit, & in via hac, qua gradiuntur, firmat super ipsos oculos suos, quod in eis ad litteram completum agnovimus, quod scriptum est: Dominus amat peregrinum, & dat ei victum & vestitum. Fœlices enim se reputant, a quibus hospitalitatis obsequium vel eleëmosynas servi Dei suscipere non recusant. Non solum autem Christi fideles, sed etiam Saraceni & obtenebrati homines, eorum humilitatem & perfectionem admirantes, quando causa prædicationis ad ipsos intrepidi accedunt, grato animo necessaria providentes, libenter eos recipiunt. Tum sequuntur verba de S. Francisco, ejusque gestis apud Soldanum, quæ cum jam dederim num. 357, hic prætermitto.
[379] Post illa vero laudatus auctor de Minoribus iterum subjungit: [eorumdemque etiam apud infideles gratiam exposuit;] Saraceni autem omnes prædictos fratres Minores tamdiu de Christi fide & Euangelica doctrina prædicantes libenter audiunt, quo usque Mahometo, tanquam mendaci & perfido, prædicatione sua manifeste contradicunt. Ex tunc autem eos impie verberantes, &, nisi Deus eos mirabiliter protegeret, pœne trucidantes, de civitatibus suis expellunt. Hic est Fratrum Minorum sanctus Ordo, & apostolicorum virorum admiranda & imitanda Religio, quos Dominus contra perditionis filium antichristum & ejus prophanos discipulos, credimus, in diebus novissimis suscitasse: qui lectulum Salomonis, tanquam fortissimi Christi milites ambiendo, & de porta ad portam cum gladiis transeundo, super muros Hierusalem constituti sunt custodes, diebus ac noctibus a divinis laudibus & sanctis exhortationibus non cessantes, vocem suam, quasi tubam, in fortitudine exaltantes, & facientes vindictam in nationibus, increpationes in populis, & gladios suos non prohibentes a sanguine, mactantes & manducantes, circumeuntes civitatem, & famem patientes, ut canes. Qui tanquam sal terræ cibos suavitatis & salutis condientes, carnes desiccant, vermium putredinem & vitiorum fœtorem amoventes; & tanquam lux mundi multos ad scientiam veritatis illuminant, & ad fervorem charitatis accendunt & inflammant. Hic autem perfectionis Ordo & spatiosi claustri amplitudo infirmis & imperfectis congruere non videtur, ne forte descendentes mare in navibus, & facientes operationem in aquis multis, fluctibus procellosis involvantur, nisi sederint in civitate, donec induantur virtute ex alto.
[380] [de quibus pauca observantur,] Elegantissimum hoc Ordinis Minorum elogium totum recitare volui, quia optime congruit cum iis, quæ primi Vitæ S. Francisci scriptores de Ordine suo tradiderunt, continetque verissimam laudem, quæ redundat in illum, qui, Deo opitulante, Ordinem illum talem instituit, suisque præceptis & exemplis talem fecit. Paucula tamen in eodem elogio modice potius explicanda videntur, quam emendanda. Dum num. 377 dicitur: Non habent monasteria vel ecclesias, … non domos, … neque, ubi caput reclinent; forte hic vox monasterium, uti seculo XIII non raro fiebat, accipitur pro ecclesia, solumque negatur, Minoribus eo tempore fuisse majores ecclesias ad convocandum populum capaces, talesve, ex quarum proventibus viverent. Huic expositioni favet, dum ibidem asserit, illos non habuisse agros, vineas, animalia, domos, vel alias possessiones, ex quorum scilicet fructibut aut elocatione victum & vestitum sibi possent comparare.
[381] [& explicantur.] Sane non credo, negasse Vitriacum, ejus temporis Minoribus fuisse paupercula monasteria, seu, ut vocant, conventus, & exigua oratoria, qualia certe S. Franciscus habuit, tum apud S. Mariam de Portiuncula, tum etiam alibi alia. At difficultas est, quod addatur: Neque, ubi caput reclinent. Mihi verosimillimum est, aut hic solum agi de illis, qui bini & bini in varias provincias mittebantur ad prædicandum, aut solum negari Minoribus dominium vel tantilli loci, ubi caput reclinarent, non usum conventuum, quos fidelium pietas illis erexerat. Quæ deinde de vestimentis asseruntur, satis conveniunt cum antiquis biographis: prætermissa tamen hic sunt femoralia, quibus tempore S. Francisci non carebant Minores, qui & palliis quandoque contra frigus induebantur. Lex de capitulo semel aut bis in anno celebrando, ut jam alias diximus, atque infra dicemus, observata fuit usque ad annum 1223, quo ex novæ Regulæ præscripto tempus comitiorum generalium habendorum justis de causis prorogatum fuit.
[382] [Non constat, quanto tempore Sanctus manserit in Oriente;] Modo inquirendum in tempus est, quo S. Franciscus reversus sit in Europam. Si priores biographos sanctumque Bonaventuram consulamus, nullum deprehendemus indicium, ex quo suspicari debeamus, illum diu in Orientalibus partibus, seu in Ægypto & Palæstina moratum fuisse. Nam tantum duo ipsius facta ibi narrant, videlicet prædictionem cladis, quæ non diu post ejusdem in castra cruce signatorum adventum illata per Saracenos Christianis est die XXIX Augusti; ejusdemque accessum ad Soldanum Ægypti, qui verisimillime figendus est mense Septembri; cum ea sola de causa in prædicta castra advenisse dicatur, ut ad Soldanum transiret, eumque convertere tentaret, pro magno lucro habiturus, si in tam pio conatu sanguinem fundere liceret. Credendum itaque non est, Virum martyrii desiderio æstuantem, hoc propositum suum, cujus causa mare trajecerat, diu distulisse. Hoc ipsum etiam insinuat Vitriacus verbis num. 357 & sequenti jam relatis, priori loco de Francisco dicens: Cum ad exercitum Christianorum ante Damiatam in terra Ægypti devenisset, ad Soldani Ægypti castra intrepidus & fidei clypeo communitus accessit; posteriori autem loco similiter scribens: Cum venisset ad exercitum nostrum, zelo fidei accensus ad exercitum hostium nostrorum ire non timuit. Ita ipse, acsi nulla vel certe exigua inter Sancti adventum in castra cruce signatorum, discessumque ad Soldanum intercessisset. Quapropter dubitare nequeo, quin Sanctus mense Septembri non multum inchoato Soldanum adierit.
[383] Ejusdem apud eumdem principem commorationi, quæ ex antiquis Vitis minime diuturna fuisse dicenda est, [non videtur tamen ibi tamdiu mansisse,] Vitriacus verbis supra datis modo dies aliquot, modo multos dies tribuens, satis indicat, eam saltem non multarum hebdomadarum fuisse; ac proinde quoque nil obstat, quo minus jam circa finem Septembris Franciscus ad Christianos redux esse potuerit. Recedendi causam Vitriacus num. 357 relatus in Soldanum refert, qui, ut ait, metuens, ne aliqui de exercitu suo verborum ejus efficacia ad Dominum conversi, ad Christianorum exercitum pertransirent, cum omni reverentia & securitate ad nostrorum castra reduci præcepit. Bonaventura in Vita num. 138 nihil de principis timore memorans, redeundi causam infelici prædicationis successui divinæque revelationi adscripsit. Videns etiam, inquit, se non proficere in conversione gentis illius, nec suum assequi posse propositum, ad partes fidelium divina revelatione præmonitus remeavit. Amborum dicta facile possunt componi, si dicatur Sanctus divinitus monitus, ne laborem & operam ibi diutius perderet, Soldano ex dicto metu discessum amice imperanti libens consensisse, nec longiorem moram flagitasse.
[384] Incertum porro est, quanto tempore ante suum in Europam reditum deinde in Christianis castris permanserit. [quam quidam existimarunt,] Si Sanuto credimus, in illis commoratus est saltem usque ad captam Damiatam, sive diem V Novembris. Nam lib. 3, part. XI, cap. 8, postquam felicem hunc eventum retulit, mox subdidit: Sed, qui talia munera receperunt de manu Domini, cito obliti sunt mandatorum ejus, & recesserunt de via, quam ostenderat eis Deus; ita ut sanctissimus pater Franciscus, multiplicari cernens homicidia, adulteria, furta, inde recesserit, quia nollent ad Deum converti ejus monitis & exemplis. Hæc insinuant, S. Francisci e Christianis castris abscessum non diu post expugnationem Damiatæ contigisse. Non sic tamen omne mihi dubium tollunt, an non ante captam Damiatam Sanctus inde recesserit. Dubitandi ratio est, quod Vitriacus, qui non diu post eamdem expugnationem supra laudatam epistolam scripsit, Sanctumque, ut vidimus, plurimum pro meritis laudavit, non dixerit, illum tunc adhuc ibi adfuisse; quodque Sanutus primum scripserit seculo XIV, & quæ de Francisci in Ægypto gestis narravit, fere acceperit ex S. Bonaventura; ut propterea ambigam, an non ex conjectura potius, quam ex certo auctore, ejusdem Sancti discessum expugnationi Damiatæ postposuerit, dictamque recedendi causam allegaverit.
[385] Waddingus ad eumdem annum 1219 num. 65 & sequenti narrat, [neque tanta ibidem egisse,] Franciscum ex Ægypto contendisse in Palæstinæ regionem, Syriamque & Galilæam peragrasse; de quo itinere dubitari non posset, si legeretur in Legenda antiqua Thomæ Celani, quam præter vetusta Ordinis Chronica ibidem laudavit. Verum ego nihil simile in ejusdem Thomæ Celani Legenda reperio. Quare rursus suspicari cogor, Waddingum vel ex aliorum fide auctoritatem Celani hic laudasse, vel aliam quamdam habuisse Legendam, ejusdem Thomæ nomine forte inscriptam. Subdit Annalista, Franciscum Antiochiam Celesyriæ perrexisse per Montanam Nigram, ubi ab insignis monasterii monachis Benedictinis, sacro ritu festive obviam procedentibus, honorifice susceptus fuit, eosque omnes in suum Ordinem admisit. Sed postremum hoc ipsemet merito ibidem revocavit in dubium, impugnavitque; neque pro toto illo itinere satis idonei testes sunt incerta Legenda antiqua, Pisanus & Marcus Ullyssiponensis, ex quibus ista accepit. Breviter dico, me ista itinera apud nullum legisse antiquum, cui multum possim confidere, & ex optimæ notæ biographis non modo non posse utcumque confirmare, sed nec verisimilia facere.
[386] [quo minus ante finem anni 1219 inde recessisse credatur,] Admittere quoque nequeo, quod laudatus Annalista ad annum 1220, num. 4 scribit, S. Franciscum tunc rediisse ad Soldanum, ut ei vale diceret, priusquam rediret in Europam. Hoc enim ignotum est antiquioribus, qui docent, Franciscum semel ad Soldanum accessisse, ac post aliquam, non longam moram, vel sponte sua, quod se frustra laborare cerneret, vel divina revelatione monitum, inde recessisse, vel a Soldano, sui exercitus jacturam metuente, ad Christianos remissum esse; at nemo de ejusdem ad Saracenum illum principem reditu meminit. Ex hactenus dictis, etsi certum illius ex Oriente recessus tempus assignare nequeam, vix tamen dubito, quin ante finem anni 1219 se mari commiserit, ut in Italiam navigaret. Præcipua ratio est, quod Franciscus quotannis adesse soluerit comitiis generalibus in Pentecoste, in quibus, ut supra observatum est, potissimum regebat suos, quæque ad conservandum dilatandumque Ordinem pertinere videbantur, coram disponebat.
[387] [ut sequentis anni comitiis interesset,] Aderat tum etiam peculiaris causa, ne a sequentis anni comitiis abesset, nimirum, ut præsens cognosceret, quem successum habuissent, quos ille ex similibus comitiis eodem anno 1219 in varias regiones miserat, ut § XV dictum est. Cum igitur S. Franciscus jam expertus esset, sese in conversione Soldani gentisque illius nihil proficere, nec spem superesse subeundi martyrii; cumque pro longiori in Oriente mora gestisve illius nihil suggerant antiqui biographi, vix possum dubitare, quin ille prima usus opportunitate in Europam trajecerit, ut solitam curam suo Ordini impenderet in comitiis generalibus, ex præscripto Regulæ apud Portiunculam habendis in Pentecoste, quæ anno 1220 in diem XVII Maii incidebat. Neque deerant tunc temporis transfretandi occasiones, cum e cruce signatis multi ultro citroque navigarent, & onerariæ naves, quæ pro Christiano exercitu victualia aliaque necessaria ex Europa continuo advehebant, similiter remeare deberent.
[388] [quæ præcipua redeundi causa fuisse videtur.] Quod ad causam reditus attinet, Waddingus ad annum 1220 longe aliam protulit, ex Angelo Clareno & Mariano asserens, Sanctum in Europam rediisse revocatum a suis per litteras a fratre Stephano ad ipsum perlatas, quibus eum obsecrabant, ut quantocyus in Italiam rediret, ad compescendum fratrem Eliam, qui ab illo relictus vicarius nova in Regulam moliebatur. Marianus junior est, quam ut eo solo stari hic possit. Antiquior illo, nec tamen S. Francisco synchronus est B. Angelus Clarenus, quippe qui anno 1337 vel forte anno 1348 obiit, ut ostensum apud nos est in ejusdem gestis ad diem XV Junii pag. 1092. Quid Angelus hac super re scripserit, cetera incompertum mihi est: at certe hanc reditus causam primi biographi non attigerunt; imo S. Bonaventura aliam, divinam scilicet revelationem, allegavit. Difficile quoque intellectu est, qua ratione laudati amatores Regulæ in Italia tunc noverint, quo in loco Franciscus tunc degeret, ut fratrem Stephanum cum litteris ad eum potuerint destinare. Credit quoque Waddingus, Sanctum, dum mari navigaret, primo in Candiam, Mediterranei maris insulam, deinde Venetias appulisse.
[389] Pro adventu Venetias citat Andream Dandulum in Chronico, [Forte tunc Venetias appulit & aves habuit obsequentes.] quod nunc excusum exstat apud Muratorium tom. 12 Scriptorum Italiæ, ubi col. 343 de avibus eidem Sancto mire obsequentibus hæc legere est: Beatus Franciscus, de ultra mare rediens, in paludibus Venetorum deambulabat; & invenit maximam avium multitudinem, canentium in virgultis. Quibus visis, dixit ad socium: Sorores aves laudant Creatorem suum. Nos igitur in medio earum euntes, Horas canonicas Domino decantemus. Cum igitur in medium earum intrassent, non sunt motæ de loco; & quoniam propter garritum earum se mutuo audire non poterant, conversus Vir sanctus dixit ad aves: Sorores, a cantu cessate, donec laudes Deo debitas persolvamus. At illæ continuo tacuerunt, & persolutis laudibus, cantum resumserunt. De hoc mirabili facto, quod postea pluribus referam, constat ex S. Bonaventura, non item de tempore, quod Dandulus seculo sequenti, forte ex sola conjectura, addidit. At certe erravit, dum Francisci ex ultramarinis partibus adventum ibidem illigavit anno decimo octavo ducatus Petri Ziani, qui cum vulgaris æræ Christianæ anno 1222 & 1223 cucurrit, quorum neutro Franciscus mare transmisit.
[390] In Europam prospere redux Franciscus, anno 1220 generalia Ordinis sui comitia de more celebravit, [Anno 1220 comitia de more celebravit in Pentecoste,] de quibus sic consentit Waddingus, ut putet, in tempore modoque variatum fuisse. Etenim ad eumdem annum num. 19 scribit, sanctum Patrem, dum Venetias appulerat, hæc comitia indixisse per litteras, eaque num. 23 ait, non in Pentecoste, sed in festo S. Michaëlis, seu die XXIX Septembris habita fuisse. Existimavit scilicet vir eruditus, Franciscum diutius hæsisse in Oriente, quam ut ad Portiunculam redux esse potuerit in Pentecoste, quæ anno 1220 in diem XVII Maii incidit. Quapropter, quia ad comitia in festo S. Michaëlis non conveniebant omnes fratres, uti convenire debebant ad comitia in Pentecoste, necesse credidit, scriptas fuisse a sancto Institutore quaquaversum litteras, quibus extraordinaria comitia generalia ad festum S. Michaëlis indiceret. Atque hæc quidem recte, admissa longiori illa in Ægypto aut Palæstina mora, quam cum ego minime admittendam esse, supra satis me ostendisse autumem, in ea sum opinione, ut credam, tam hujus, quam aliorum annorum generalia comitia, prius habita, more solito celebrata fuisse in Pentecoste, quo tempore sine litterarum ope, ex fixa lege omnibus, qui poterant, quotannis conveniendum erat ad Portiunculam. Nam, ut habent Tres Socii num 57, In Pentecoste conveniebant omnes fratres ad S. Mariam, & tractabant, qualiter melius possent Regulam observare… Sanctus autem Franciscus faciebat admonitiones &c.
[391] Modo alia rursus ejusdem Annalistæ, aut quos ille secutus fuit, [in quibus nonnulli credunt, ipsum generale ministerium deposuisse.] opinio examinanda venit. Scribit nimirum num. 23, totius Ordinis præfecturam in prædictis comitiis depositam fuisse a sancto Institutore, eique subrogatum Petrum Cathanii, atque hoc factum a Sancto tum ex humilitate, qua se tanto oneri imparem reputabat, tum propter multiplices infirmitates; additque de ipso: Et prosternens se in terra ad pedes ejus (Petri Cathanii) ei promisit omnem obedientiam & reverentiam, tanquam generali Ordinis Ministro. Pro hac opinione in margine laudantur Marianus & Pisanus; addi poterat & Speculum, in quo apud Bosquierum pag. 59 leguntur eadem, sed anno non designato. Marianus recentior est; Pisanus vero, vel forte ejus editor, in Conformit. 8, part. 2 editionis Mediolanensis, de hoc argumento sic habet: Frater Petrus Cathanii fuit sanctus frater, & filius ac socius beati Francisci… Hic frater Petrus primo fuit beati Francisci vicarius, & demum beato Francisco renunciante officio generalatus coram fratribus, ipse frater Petrus factus est generalis minister. A fratre Petro isto, dum beatus Franciscus abrenunciasset generalatus officio, petiit ipse beatus Franciscus, ut sanctæ obedientiæ haberet meritum, sibi unum de sociis in suum dari guardianum, cui humiliter obediret, quod & factum est. Cui beatus Franciscus vivendo & moriendo firmiter obedivit.
[392] [eique in hot munere suffectum Petrum Cathanii;] Præluxerunt illis haud dubie verba S. Bonaventuræ, qui in Vita agens de S. Francisci humilitate num. 76 sine ulla temporis nota, aut comitiorum mentione, ita loquitur: Non tam præesse voluit, quam subesse; nec tam præcipere, quam parere. Idcirco generali * cedens officio, guardianum petiit, cujus voluntati per omnia subjaceret. Imo & fratri socio, cum quo ire solebat, semper obedientiam promittere consueverat & servare. Ita ipse: at ego non dubito, quin hæc verba aliter accipienda sint, quam laudatis scriptoribus sit visum. Nequeo enim ex vetustioribus Vitis colligere, vivente Francisco, ullum alium fuisse Ordinis ministrum generalem, maxime ab anno 1220. Certe anno 1223 non alius, quam S. Franciscus generale illud tenuit ministerium, ut manifestum est ex nova Regula, ab eo tunc composita, & ab Honorio III Romano Pontifice confirmata, in qua cap. 1 sic legitur: Fr. Franciscus promittit obedientiam & reverentiam D. Papæ Honorio ac successoribus ejus, canonice intrantibus, & Ecclesiæ Romanæ; & alii Fratres teneantur fratri Francisco & ejus successoribus obedire. Hæc tam clara sunt, ut Waddingus ipse ibidem num. 17 ad illa annotaverit sequentia.
[393] [sed verius est, Sanctum hoc officium gessisse, quamdiu vixit,] In confirmatione hac (Regulæ per Honorium III Papam) ex illis verbis Regulæ Et alii fratres teneantur fratri Francisco et ejus successoribus obedire constitutus est Vir sanctus denuo generalis omnium minister, seu potius in ipso eodem ministeriatus officio confirmatus, quod nunquam permiserunt fratres, ut deponeret, quantumvis ille cupiebat, & suo loco fratrem Eliam constituit, quem non nisi vicarium nuncupari permittebant. Ut mentem Waddingi intelligas, observo, apud ipsum ad annum 1221, num. 3 & 4 præmitti, Petrum Cathanii eodem anno mortuum, eique suffectum Eliam esse. Hinc modo statuit, S. Franciscum vel relatis in confirmatione Regulæ verbis denuo constitutum fuisse totius Ordinis generalem ministrum, vel numquam hoc deposuisse officium, & Eliam, qui Petro suffectus fuerat, non nisi ipsius Sancti fuisse vicarium. Ego facile credam, Petrum Cathanii, ac deinde etiam Eliam, sic vicarios generales creatos fuisse, ut S. Franciscus, dum ad remotiores regiones proficiscebatur, omnem illis facultatem regendi mandandique concesserit, saltem quando res tantam non patiebantur moram, ut usque ad annua comitia generalia differri possent.
[394] Sanctus enim Apostolicam vitam ducens, præter comitiorum tempora passim regiones, [adscito tamen vicario in regimine Ordinis,] etiam longius dissitas, prædicando obibat, ut testatur Celanensis num. 97 his verbis: Per decem & octo annorum spatium, quod erat expletum, vix aut numquam requiem habuerat caro sua, (de Francisco loquitur) varias & longissimas circuiens regiones, ut spargeret ubique semina verbi Dei, … ita ut uno die quatuor aut quinque castella, vel etiam civitates, sæpius circuiret &c. Itaque cum Sanctus raro degeret in primario totius Ordinis monasterio apud S. Mariam in Portiuncula, nec certo loco diu consisteret, congruum fuisse videtur, ut aliquem in eodem monasterio vicarium relinqueret, ad quem omnes in subitis negotiis recurrerent, quique extra tempus comitiorum necessaria posset mandata dare, sive obire officium ministri generalis. Forsitan hoc modo explicandus Bonaventura est, dum ait; Generali, vel, ut Waddingus edidit, Generalis cedens officio &c; nimirum quod exercitium illius officii vicario suo plerumque relinqueret, ut prædicationi verbi Dei diutius liberiusque posset insistere. Quod vero addit, Guardianum petiit, seu rectorem, cui obediret, non probat, depositum ab illo fuisse generale ministerium: nam, ut haberet obedientiæ meritum, poterat pro se suoque vivendi modo rectorem aliquem petiisse, eique in omnibus ad personam suam spectantibus, obtemperare, & vel sic supremam Ordinis præfecturam retinere. Pari scilicet modo, quo, ut ibidem subditur, fratri socio (qui certe illius non erat superior) cum quo ire solebat, semper obedientiam promittere consueverat & servare.
[395] Imo, quo allegata Bonaventuræ verba magis perpendo, [alioque, cui ad obedientiæ meritum sponte pareret.] eo magis placet alter eadem exponendi modus, qui ex toto contexto magis naturalis videtur. Franciscus non tam præesse voluit, quam subesse, nec tam præcipere, quam parere, ne obedientiæ merito careret. Summa Ordinis, qua fungebatur, prælatura omnes Minores ipsi, ipsumque nulli eorum subjiciebat. Hanc præfecturam deponere nec sui nec summus Pontifex permisisset. Invenit igitur pium Vir humillimus consilium, quo & illam retineret, & obedientiæ merito potiretur. Generali, vel Generalis cedens officio, sive juri, quod ipsum velut generalem totius Ordinis Ministrum, singulorum jurisdictione eximebat, sponte sua, guardianum sibi assignari petiit, cujus voluntati per omnia, quæ ad Ordinis regimen non pertinebant, subjaceret. Imo & fratri socio, cum quo ire solebat, semper obedientiam promittere consueverat & servare. Utut sit, difficulter credere potero Pisano, aut ejus editori, supremum Ordinis ministerium a sancto Institutore suo sic depositum fuisse, ut ea depositio a fratribus Minoribus fuerit admissa: multoque etiam difficilius id crederem, si certa essent, quæ ex Waddingo supra retuli de eodem Sancto, ex Oriente per amatores Regulæ in Italiam revocato, ut Eliæ, quem vicarium reliquerat, prava molienti resisteret; recentia enim illa Eliæ molimina persuasissent utique, periculosum tunc fuisse, alteri, quam Institutori suo id munus permittere. Potuit id voluisse humillimus verusque obedientiæ æstimator Franciscus; sed a suis prudenter fuisse prohibitus.
[396] [Hanc opinionem confirmaret, si admittenda esset] Waddingus ipse ad annum 1221 S. Franciscum, Petro Cathanio post paucorum mensium spatium generali magisterio (ut credidit) immortuo, sic tamen loquentem & scribentem inducit, ut magis ipse videatur præcipere, quam parere. Præterea in ipso Speculo editionis Spoelberchi agitur de eodem Petro, velut in vicariatu, non in generali ministerio, mortuo. Verba accipe ex parte 2, cap. 10. Quidam frater Petrus de Assisio, antea canonicus majoris ecclesiæ ibidem, ad Ordinem admissus, vicarius fuit B. Francisci. Hic nihil proprium habere volens, præcipue voluntatem propriam ita studuit mortificare, ut eam nulla in re sequi vellet. Existens itaque vicarius, Patre causa prædicationis longius profecto, in morbum incidit, ex quo & mortuus sepultus est in loco Sanctæ Mariæ de Angelis. Post mortem vero tantis cœpit coruscare miraculis, ut populus utriusque sexus e diversis partibus ad ejus sepulcrum cum oblationibus & cereis conflueret. Unde fratres valde inquietati beato Francisco ad eum locum reverso obitum ejus sui vicarii, ejusque miraculorum frequentiam indicarunt, conquerentes nihilominus de inquietudine sua ob populi confluxum.
[397] [narratio de Petro post mortem suam] Eorum querelis permotus accessit sepulcrum, & altius clamans, dixit: Frater Petre, tu mihi, dum viveres, humiliter obedisti; modo etiam cupio, mihi obedias. Quia enim nimis molestamur a secularibus propter te, præcipio tibi per sanctam obedientiam, quod cesses ab istis miraculis. Mirum certe! cessarunt deinceps miracula, neque ulla amplius contigere. Hæc ipsa leguntur in Speculi editione Metensi extra Ordinem circa finem; non tamen in editione Bosquieri, nec apud Pisanum, ut relatio hæc videatur Pisano recentior & Speculo postmodum adjecta. Verumtamen Waddingus ad annum 1221 num. 3 similiter narrat, Petrum post mortem claruisse miraculis, & hæc cessasse, jubente S. Francisco, quem & ad defunctum sic locutum ait: Frater Petre, dum vixisti, semper & prompte mihi obedieras; neque tardiorem a te modo exigo obedientiam. Nimis molestamur a tui sepulchri veneratoribus, paupertatem enervant, silentium violant, disciplinam relaxant. Præcipio itaque tibi per obedientiam, ut deinceps cesses a miraculis patrandis. Mirum sane! obediente Deo voci Hominis, ad sancti viri sepulchrum nullum imposterum apparuit miraculum. Hæc si vera esse putarem, non satis viderem, qua ratione ea cum totius Ordinis præfectura, Petro commissa, possem conciliare.
[398] [ex ejusdem Sancti mandato a miraculis cessante.] Qua enim ratione S. Franciscus generali Ordinis ministro, cui obedientiam promiserat, & ad ejusdem mortem usque obedierat, dixisset: Dum vixisti, semper & prompte mihi obedieras; neque tardiorem a te modo exigo obedientiam… Præcipio tibi per obedientiam &c? Non videntur hæc mihi recte convenire; ideoque illi, qui Franciscum defuncto Petro ita præcipientem primi induxerunt, non crediderunt, Petrum, dum obiit, supremum Ordinis ministrum fuisse, sed solum S. Francisci vicarium, qualem illum expresse nominat utraque laudata Speculi editio. Quam ob rem facile quidem credidero, humillimum Franciscum de abdicanda summa Ordinis præfectura aliquando cogitasse, idque etiam in comitiis facere voluisse; sed persuasum mihi habeo, eumdem, quamdiu vixit, ea functum esse, licet videatur vicarium habuisse, primo ut liberius quaquaversum posset ad prædicandum excurrere; deinde etiam, quia duobus ultimis vitæ suæ annis tot conflictatus fuit corporis infirmitatibus, ut in regimine Ordinis vehementer dilatati necessario sublevandus fuerit per vicarium. Quod vero spectat ad miracula Petri Cathanii, de iis apud antiquos nihil reperio, uti nec de mirabili illo S. Francisci præcepto, quod ut fidem apud peritos prudentesque hagiophilos inveniat, vetustioribus opus est testibus, quam hactenus adducti sunt. Porro de aliis S. Francisci gestis, quæ aliunde, quam ex primis biographis, nota sunt, aut referuntur, loquendi locus erit in Analectis.
[Annotata]
* Ipsi
* al. generalis
§ XVIII. Mirabilia incerti temporis: mansuetudo Sancti in animantia rationis expertia; horum in ipsum reverentia: fructus prædicationis illius: miracula in vita: amor solitudinis & orationis: conflictus cum dæmone: prædicatio coram Honorio III Papa.
Quemadmodum Thomas Celanensis in Vita varios conjunxit S. Francisci ad convertendos infideles, [S. Franciscus incerto mihi tempore] aut ad martyrii coronam obtinendam conatus, etiamsi hi ad diversa tempora spectent, & ultimus septem annos posterior sit primo, sic & alia plura conjunxit ob similitudinem argumenti, licet tempore ab invicem multum distent: idque presse secutus est anonymus scriptor Vitæ secundæ, uti & S. Bonaventura, quamvis non ubique eumdem ordinem adoptaverit. Hinc factum, ut in S. Francisci gestis multa sint historice certa, quæ ad certam chronotaxim nequeunt reduci. Waddingus quidem sua plerisque tempora voluit assignare potissimum ex Chronico Mariani Florentini; at cum hic seculo XVI vixerit, vereor, ne frequenter conjecturas, easque incertas dederit. Non ausim igitur tentare, quod sine crebro errandi periculo fieri posse, diffido. Non ausim, inquam, in certum chronologicum ordinem redigere S. Francisci gesta, quorum tempora nec antiqui signarunt, nec unde signari possint, adjuncta expresserunt. Facta vero ipsa elucidabo eadem serie, qua leguntur in Vita prima, & si quid forte alibi pro determinando tempore reperero, suis locis indicabo.
[400] Itaque postquam laudatus Thomas Celanensis Franciscum a tentata Soldani Saracenorum conversione ex Ægypto in Europam reduxit, [prædicavit avibus, eas ad Dei laudem exhortans,] cumulavit multa mirabilia de reverentia, qua bruta animantia sanctum Virum prosecuta fuere. Primum narrat num. 58, contigisse in itinere prope Mevaniam, oppidum Umbriæ, quod secundæ Vitæ scriptor his verbis exposuit: Beatus Franciscus, vir columbina simplicitate, dum more solito quadam vice per vallem Spoletanam transitum faceret, accidit, ut non longe a castello, cui nomen Mevanium, multitudinem magnam diversi generis avium convolasse videret. Et quoniam ob præcipuum Creatoris amorem miro in omnes etiam creaturas ducebatur affectu, sociis in via relictis, alacriter contra locum, ubi stabant adunatæ, cucurrit, easque, prout ei consuetudinis erat, velut rationis humanæ participes salutavit. Videns autem, quod propter ipsum loco non cederent, ammirans usque ad illas accessit; sed nunc * una quidem illarum, dum adveniret, abscessit. Repletus itaque gaudio magno Vir Dei sollicite illas ad audiendum Domini verbum intendere monuit, & hiis similia simpliciter eis inter alia plura proposuit.
[401] [easque miro modo quasi attendentes habuit,] Fratres mei volucres, multum tenemini vestrum laudare & diligere Creatorem, qui plumis vos induit, qui pennis a terra vos subvehit, qui vobis inter creaturas nobilibus in puriori mansiones aëre tribuit; qui nec serentes nec metentes, nec in horrea congregantes, absque vestra sollicitudine vos enutrit, & habundanter in omnibus, quæ vobis sunt opportuna, providit. Ipsæ vero aviculæ rostris apertis, alis collisque protensis, suo modo mirabiliter gestientes, Sanctum Dei talia proponentem intuebantur, & verbis suis diligenter intendere videbantur. Sanctus vero Franciscus, per medium illarum transiens & revertens, tunica eas tangebat, ut voluit; nec illis quidem se prius a loco moventibus, donec benedictæ cum signo crucis, & licentia eis data, similiter ipse recessit. Tunc cœpit se magnæ negligentiæ incusare coram fratribus, eo quod hactenus omiserat avibus prædicare. Igitur ab illo tempore Vir Dei, cujus ori semper laus affuit (laus utique Salvatoris) non solum homines, ut laudarent, ipse laudans ammonuit, sed & aves & bestias & quaslibet alias creaturas Fratrum vel Sororum nominibus nuncupans, ad omnium Conditoris laudem sollicite invitavit.
[402] [solitus quavis animantia Fratres aut Sorores appellare;] Sed & hic, qui totum se nutui Creatoris subjecerat, non immerito creaturis sibi inferioribus, Altissimi nomen invocans, imperabat, quarum obedientiam ipsa frequenter experientia cognoscebat. Hactenus secundus biographus noster, primo consonans. Eadem narrat S. Bonaventura in Vita num. 174, qui & ante num. 109 observaverat eam S. Francisci consuetudinem etiam bruta animantia fratrum ac sororum nomine compellandi, hujusque rei hanc dederat rationem: Consideratione quoque, inquit, primæ originis omnium, abundantiori pietate repletus, creaturas quantumlibet parvas, FRATRIS vel SORORIS appellabat nominibus, pro eo, quod sciebat, eas unum secum habere principium. Ita nimirum Vir humillimus in memoriam sibi revocabat, æque ex nihilo se productum, ac bruta animantia; ejusdem Creatoris, qui illa creavit, gratuita benevolentia se creatum esse, non minus sine ullo suo merito anima rationali donatum, quam bruta animalia usu sensuum; aliaque similia, quibus vera humilitas suæ ex nihilo originis memoriam solet frequenter renovare.
[403] [quæ pia sancti Viri facta] Si simili humilitate ornati fuissent hæretici, qui S. Franciscum hanc ob rem ausi sunt carpere, linguam & calamum continuissent, nec Virum Deo probatum tam temere arguissent. Si iidem ea saltem Dei amicos prosecuti essent reverentia, ut ea, quæ non intelligebant, in illis improbare non sustinerent, cavissent eumdem volucribus aliisve bestiis prædicantem dicteriis suis impetere. Quis sanæ mentis accuset Davidem, quia non solum bestias & volucres pennatas, non solum serpentes, dracones & universa pecora, sed & ignem & grandinem & nivem & glaciem & spiritum procellarum, ac demum montes & colles & arbores &c ad laudandum Deum invitavit? Quis arguat Ananiam & socios, quod in camino Babylonico lucem & tenebras, fulgura & nubes, fontes, maria & flumina, cete piscesque & universa Domini opera ad persolvendas Creatori suo laudes adhortati sint?
[404] Si autem hi arguendi non sint, quia creata omnia, [quidam heterodoxi imperite ac inepte sugillarunt.] etiamsi quædam ratione, quædam sensu, quædam vita careant, suo tamen qualicumque modo laudant Creatorem suum & enarrant mirabilia ejus, cur arguendus Franciscus est, quod regii Vatis, triumque Hebræorum exemplo edoctus, veritatem istam coram avibus prædicando repetierit; quod bonitatem Conditoris omnium, recensendo beneficia avibus præstita, sibi repræsentaverit; quod ad Dei amorem, omni dilectione dignissimi, pia consideratione etiam minimorum animantium sese excitaverit. Si censores illi iniquissimi æstimare potuissent amorem, quo in Deum suum rapiebatur Franciscus, quas in facto tam simplici, tam pio, tam ingenioso, non potius laudes invenissent, quam causas accusandi! Scilicet ingeniosus est amor Dei; ex minima etiam occasione fervescit & in flammas agitur: neque dubitare possum, quin tales ex hac prædicatione fructus retulerit Sanctus, ac propterea deinde doluerit, quod serius cœpisset avibus prædicare. Verum hæc satis adversus homines istos, quibus nihil antiquius est, quam Dei Amicos injuriis incessere.
[405] Waddingus hoc factum retulit ad annum 1212, [Prædictum prodigium nequit certo anno illigari.] ubi illud num. 31 enarravit. Verum ex Vita prima dubitari potest, an non potius anno 1214, vel paulo etiam serius contigerit. Etenim in laudata Vita Thomas Celanensis num. 56 narrat Sancti meditatum iter in Africam, morbo impeditum in Hispania; tunc num. 57 subdit reditum ad Portiunculam, Revertente quoque ipso, inquiens, ad ecclesiam sanctæ Mariæ de Portiuncula, tempore non multo post quidam litterati viri & quidam nobiles ei gratissime adhæserunt. Demum num. sequenti ad prodigium avium, de quo agimus, sic progreditur: Interea dum, sicut dictum est, multi appositi sunt ad fratres, beatissimus pater Franciscus iter faciebat per vallem Spoletanam &c. Si ergo certum esset, quod verisimile est, inter multos illos appositos ad fratres a Celano numerari litteratos istos ac nobiles, de quibus ante meminerat, prædicta prædicatio ad aves sine dubio reponenda esset post reditum ex Hispania in Italiam, quem § XIV ostendimus sub finem anni 1213 vel ante Pentecosten anni 1214 contigisse, quemque Waddingus usque ad annum 1215 maluit differre. Si tamen Thomas per multos illos solum indicare voluerit eos, quos num. 56 post aliud iter, quod Sanctus anno 1212 inchoavit, similiter ab eo in Ordinem admissos fuisse, dixerat, prædicatio illa potuit sub finem anni 1212, aut initio sequentis contigisse.
[406] Non minus mirabile est sequens, quod nulla temporis nota præditum narratur in eadem Vita prima num. 59, & apud S. Bonaventuram num. 175. [Hirundines ab eo jussæ silere, obediunt:] Habe illud ex Vita secunda utrique consentiente. Et ut referam pauca de multis, accidit die quadam apud castrum, quod dicitur Albianum (alias Alviano in Umbria) ut cum Dei verbum populo illic adunato proponere vellet, pro nimio strepitu & multitudine hyrundinum, ibidem nidificantium, audiri non posset. Quibus ita garrientibus taliter est locutus: Sorores meæ hyrundines, jam tempus est, ut ego loquar; quia vos quidem satis usque nunc estis locutæ: sed deinceps, usque dum sermo Domini compleatur, loqui omnino cessate. At illæ, velut rationis capaces, continuo tacuerunt, nec ab eo loco, donec consummaretur prædicatio, se moverunt. Quo viso miraculo, cuncti, qui aderant, Deum glorificabant, & beati Viri saltem vestimenta contingere cupiebant.
[407] [lepus, cuniculus, piscis ei blandiuntur.] Sequuntur & alia in Vita prima, quæ apud Bonaventuram leguntur a num. 113, & in secunda Vita sic recensentur: Confugiebant quoque sæpius ad beatum Franciscum bestiæ silvestres, veluti ad portum tutissimum, acsi ratione ductæ ipsius erga se cognoscerent pietatis affectum. Nam, cum moram faceret apud castellum, nomine Grecium (vulgo Greccia in valle Aretina) quendam lepusculum, laqueo captum, vivum a quodam fratre vidit adductum. Ad quem pietate magna permotus, sic ait Vir ille mitissimus: Frater lepuscule, veni ad me. Quare sic te decipi permisisti? Qui dimissus a fratre, statim velut securus, ad Virum Dei cucurrit, & in sinu ejus, domiti animalis more, quievit. Quotiens autem a beato Viro super terram depositus est, ut abiret, totiens ad illum, non aliam libertatem quærendo, recurrit, donec tandem ad vicinum nemus ipsum a fratribus asportari præcepit. De cuniculo quoque, quod animal valde indomabile est, huic simile quidem * fecit, quando in insula laci Perusini tempore quodam mansit. Similiter quadam vice, cum in lacu Reatino resideret in navi, piscis quidam non parvus, qui vulgo Tenea vocatur, vivus oblatus est ei. Quem ipse Vir sanctus, non manducandum, sed libertati restituendum hylariter & benigniter recipiens, ipsum Fratrem piscem vocavit, oransque & nomen Domini benedicens, in aquam reposuit. Persistente autem ipso in oratione & laudibus, piscis in aquis ludens a navicula non recessit, donec ei licentiam B. Franciscus, oratione completa, concessit.
[408] [Aqua ei vertitur in vinum in eremo S. Urbani,] Sic igitur gloriosus Christi Confessor, non solum sensibilibus, de quibus longum esset narrare per singula, bestiis videlicet & avibus, imperavit, sed ad ipsius obsequium in alteram naturam insensibilia etiam Dominus elementa convertit. Nam cum ipse Vir sanctus apud heremum S. Urbani quadam die graviter ægrotaret, aqua sibi mirabiliter in vinum (quod, teste Bonaventura in Vita cap. 5, nullum tunc aderat) mutata est; factumque est, ut ad gustum illius tam facile sanitatem reciperet, quod divinum hoc esse miraculum, nullus ambigeret. Waddingus ad annum 1213 eadem memorans, solitarium illum locum situm fuisse, ait, in comitatu Narniensi apud castrum S. Urbani; sed corrigendum hic illum, monent Joannes Benedictus Mittarelli abbas & Anselmus Costadoni, monachi presbyteri Congregationis Camaldulensis, in sui Ordinis Annalibus tom. 4, pag. 232, unde transcribo sequentia. Nullum in Narniensi comitatu, quod asserit Waddingus, castrum hujus nominis (nempe S. Urbani.) Prodigium autem hocce (mutatæ in vinum aquæ) contigit in prædiis monasterii nostri S. Urbani prope Æsinantem.
[409] Cum enim S. Franciscus veniens hoc anno (1213) ex oppido S. Severini in castrum Apiri visitasset monachos Vallis-fucinæ prope montem Suavicinium, [cujus loci notitia datur.] & alios monachos S. Clementis, transiit etiam ad monasterium S. Urbani Æsinantis, cujus abbas ei obtulit locum prope castrum ejusdem nominis, & juxta aliud castrum, appellatum Faëta, quæ erant juris sui monasterii, in quo loco S. Franciscus aliquot humiles casas fundavit. Hinc nova habitatio Eremus S. Urbani. Ibi nimirum miraculum illud etiam edidit ad vitam revocandi puerum, ut in descriptione ejus conventus narrat pater magister Horatius Tivalli a Macerata, minister provincialis Minorum Conventualium anno MDXCIV. Ibi quoque supra relatum prodigium mutandi in vinum aquam patravit. Extat ibidem balneum aquæ prodigiosæ S. Francisci. De hac eremo loquitur in Vita ejusdem Sancti alter Sanctus, Bonaventura. Castrum Faëtæ est inter confinia urbis Æsii & inter castrum Retorsii &c. Porro, quæ in hoc § ex secundo biographo retuli, eodem ordine leguntur in Vita prima, & apud Bonaventuram cap. 8, sed ordine nonnihil mutato, additisque pluribus aliis; ultimum vero de mutata in vinum aqua cap. 5, ubi & alia recensentur similia S. Francisco præstita beneficia. In Vita secunda sequitur hic caput De affectu ipsius ad omnes creaturas propter amorem Creatoris &c; sed illa serius leguntur in Vita prima, cujus ordinem sequor.
[410] Quæ modo cum Vita prima subjiciam de prædicationibus & miraculis S. Francisci, [Prædicat cum ingenti fructu, magnoque applausu] rursum temporis sunt incerti, possuntque extendi ab anno 1209, quo Regula ab Innocentio III probata fuit, Sanctoque concessa prædicandi facultas, usque ad annum 1224, quo Franciscus sacra stigmata accepit, multisque corporis infirmitatibus cœpit affligi. Leguntur ista apud Thomam Celanensem cap. 8, & apud Bonaventuram cap. 12. Anonymus noster Vitæ secundæ auctor hic etiam ordinem mutavit; sed singula reducam ad seriem Vitæ primæ, in qua num. 62 mox refertur, quanta cum sollennitate S. Franciscus exceptus fuerit in civitate, quæ in apographo nostro dicitur Hesculana, pro qua legendum esse suspicor, Asculanam, in Marchia Anconitana sitam, ubi Waddingus ad annum 1212, num. 35 scribit, triginta simul, partim clericos, partim laïcos, ab eo in ordinem tunc receptos fuisse, de quibus Celanensis hic meminit. Anonymus in Vita secunda nomen civitatis omisit, at de S. Francisci gestis ibidem hæc inquit.
[411] Sanctus vir Dei Franciscus eo tempore, quo volucribus, [a populo excipitur: multæ patrat miracula:] ut dictum est, prædicavit, per civitates & castella longe lateque circuiens, tantorum divina virtute ad pœnitentiam corda commovit, quod & aliquotiens ad Religionis habitum simul triginta recepit. Semel id factum, ac verisimiliter, ut observavi, in civitate Asculana, tradidit Celanensis, a quo ille recessit, dum dixit: aliquociens. Pergit idem Anonymus: Tanto namque desiderio turmatim populus confluebat ad ipsum, ut, si quis vel ejus vestimenta contingere posset, felicem se pro devotione permaxima reputaret. Introëunte ipso civitatem aliquam vel castellum, pulsatis illum campanis sollempniter exceperunt, & cum ingenti gaudio adventum ejus unanimiter applaudentes, obviam sibi quandoque cum ramis arborum processerunt. Confundebatur hæretica pravitas, fides extollebatur Catholica, quam non solum hic Sanctus vita magnificavit & verbis, sed & plurimis extulit miraculorum prodigiis. Nam & omnem languorem, divini nominis invocata virtute, curavit, verbo magnifice dæmones effugavit, nullaque oranti necessitas, seu periculi difficultas, obsistere potuit. Cujus miracula, etsi prolixiori tractatui reservemus, pauca tamen huic Opusculo breviter inseremus.
[412] [panes ab eo benedicti & res contrectatæ multos sanant,] Quæ sequuntur, habet Celanensis num. 63; noster ea narrat hoc modo: Panes etiam ad benedicendum sæpius beato Francisco offerebantur, de quibus ægri gustantes a diverso languoris incommodo resurgebant. Crebro quoque pius Pater quasi seminudus a populo derelictus est, eo quod tunicam illius per particulas cum cultellis inciderent, easque devote contra diversa pericula pro salutis remedio conservarent. Hæc item habet primus biographus, apud quem mox subduntur, quæ secundus paulo ante expressit. Hæc & his similia plura (ait) per beati Francisci non solum corporalem præsentiam gesta sunt, verum etiam, si qua fortasse vel manu contingeret, erant in ejus absentia contra diversas clades salubre remedium. Nam in finibus civitatis Aretii supra modum quædam mulier gravida torquebatur, eo quod virtutem pariendi parturiens non haberet, ita ut omnino spes de ipsius salute non esset.
[413] [ut experta est parturiens, imposito freno equi, cui ille insederat.] Accidit autem tunc temporis, B. Franciscum propter infirmitatem corporis & debilitatem ad heremum quandam in equo fuisse deductum, & eundem equum reduci a quodam fratre per illum locum. Videntes autem homines loci fratrem, ipsum esse beatum Franciscum, sperabant; qui quem * jam aliunde transierat, illac transiturum, audierant. Cumque non sine gravi dolore comperissent, ipsum non esse; nec tamen adhuc penitus desperantes, ceperunt rem aliquam, a sancti Viri manibus attrectatam, diligenter inquirere. Invenientes autem freni habenas, quas manu Vir Dei tenuerat, ipsum frenum ab equi ore velociter extrahebant, ponentes id super mulierem, quam periclitari videbant. Factum est, ut statim illa cum gaudio pareret, & ultra periculum penitus non sentiret.
[414] [& alii, pota aqua ipsius cingulo benedicta.] Post hæc Anonymus cum Celanensi procedit ad aliud, ut sequitur: Vir quidam religiosus (moribus, non vitæ professione) Gaufredutius nomine, Castrum-Plebis habitans, quendam devote penes se funiculum conservabat, quo se beatus Franciscus quandoque præcinxerat. Accidit autem, in eodem castello plurimos utriusque sexus graviter infirmari; cum jam dictus vir infirmantium loca circuiens, ipsius funiculi Famuli Dei partem in aqua tinxit, & eidem aquæ de illo minimum quid immiscuit, & sic in ægritudinis loco decubantibus potum dedit. Sicque mirabiliter factum est, ut, si qui languentium ex hujusmodi potione gustarent, optimam continuo sanitatem reciperent. De his omnibus consentit S. Bonaventura cap. 12, ubi deinde num. 187 piam de S. Francisci prædicationis, quam tot miracula confirmabant, efficacitate observationem adjungit.
[415] Quod in Vita prima num 65 sequitur, reliquis præposuit in secunda Anonymus, [Sanctus puerum claudum ac debilem,] cujus verba hæc sunt: In civitate Tuscanella (alias Tuscania, Italis Toscanella, ditionis Pontificiæ in Patrimonio Ecclesiæ) miles quidam (id est, vir nobilis) beatum Franciscum hospitio devote collegerat; cujus filius unicus, etiamsi jam annos ablactationis transierat, adhuc tamen in cunabulis claudus & toto corpore debilis decubabat. Hic beati Viri pedibus humiliter se prostravit, eumque flebiliter pro filii sui sanitate rogavit. Sed Dei Famulus, ad talia indignum se reputans, nequaquam primitus acquievit, donec ad ultimum Justus instantia deprecantis ad orationem se contulit, factoque deinde signo crucis, in nomine Domini puerum allevavit. Puer autem, cunctis videntibus, in continenti surrexit, & sanus per domum huc atque illuc, prout voluit, ambulavit. Consonat S. Bonaventura in Vita num. 180.
[416] Pergit Anonymus noster cum Thoma Celanensi, Alio tempore, [virumque omnibus membris captum] inquiens, quidam vir, Petrus nomine, in civitate, quæ Narnium dicitur (alias Narnia, Italice Narni, ditionis Pontificiæ in Umbria) sic omnium membrorum fuerat officio destitutus, ut per quinque mensium spatium quasi truncus immobilis jacens, linguam saltem utcumque moveret, & oculos miserabiliter aperiret. Hic, audito, quod beatus Franciscus illic applicuisset, mox ad episcopum loci suppliciter rogans misit, ut ad se divinæ pietatis intuitu Servum Dei venire rogaret, eo quod ex ipsius præsentia sanitati restituendum se crederet. Ad quem Vir Dei pietate motus accedens, signum crucis super eum a capite usque ad pedes pertraxit; & mox omni morbo fugato, in virtute Altissimi sanum erexit. Miraculum hoc Bonaventura etiam breviter retulit num. 180. Redeo ad Anonymum.
[417] In eadem civitate quædam mulier oculorum lumen amiserat, [& mulierem cæcam signo crucis sanat: paralyticæ tactu medetur.] quæ etiam a beato Francisco illuminari cum gaudio meruit, statim ut ab eo super oculos signum crucis accepit. Hujus etiam meminit S. Bonaventura num. 182, ubi & alterius cæcæ, & pueri lusci curationem enarrat, præmisitque num. 181 aliam contractæ, quam ex Anonymo nostro subnecto. Quædam mulier civitatis Eugubii (similiter ditionis Pontificiæ in ducatu Urbinate) sic ambas habebat manus contractas, ut ad omne opus agendum penitus essent inutiles; quæ cum beatum Franciscum illic advenisse cognosceret, mœstitiæ plena cucurrit ad illum, ut suam ei miserandam necessitatem ostenderet. Quam visam Vir Dei commiserans, tetigit ac sanavit, ita ut illa propriis manibus caseatam (hoc est, placentam ex caseo) continuo præpararet, eamque Famulo Dei (de qua & ipse paulisper ob devotionem mulieris accepit) offerret.
[418] Frater quidam miseranda, nescio cujus infirmitatis, [Religiosum a dæmone crudeliter vexatum liberat,] angustia torquebatur, nisi quod pessimum a plerisque fuisse dæmonium putatur. Nam nunc allisus volutabatur, spumans & aspectu horribilis, nunc autem rigidus & extensus, nunc curvus jacuit & contractus, nunc vero ad staturam hominis a terra, pedibus æquatis capiti, levabatur, miserabiliter illico relapsurus. Ad quem, infirmitate illius agnita, Pater sanctus accessit; primo quidem orationem pro eo fundens ad Dominum, ac deinde signum crucis exprimens super illum. Ad quod subito mirabiliter factum est, ut frater ille sic immunis a passione hujusmodi pessima fieret, * ne vel motum prorsus ex tunc exiguum de illa sentiret. Consentit Celanensis in Vita num. 68; at Bonaventura num. 184 dissentiens de modo, quo ille sanatus fuit, ait, id factum esse per comestionem buccellæ panis, ex quo Sanctus manducaverat, quamque hic hunc in finem infirmo miserat. Quare cum S. Bonaventura post istos ambos scribens, novis curis omnia examinaverit, credibile est, ipsum non sine certo teste istud rei adjunctum mutasse.
[419] [ex duabus energumenis] Ibidem denuo sic prosequitur noster Anonymus: Apud castellum sancti Gemini quodam tempore beatus Franciscus prædicans regnum Dei, cum tribus fratribus domum cujusdam viri devote receptus intravit; cujus uxorem, sicut omnibus loci illius incolis notum fuit, dæmonium male vexavit. Pro qua Vir sanctus eo quod hominum timeret applausum, diu, antequam acquiesceret, exoratus, tandem victus prece, tres fratres suos in tribus angulis domus ad orandum pro illa constituit, & in quartum, similiter oraturus, ipse secessit. Post hæc ad mulierem miserabiliter se gerentem confidenter accessit, & in Christi nomine dæmoni, ut exiret, per obedientiam imperavit. Qui, Domino id ad humilitatem Famuli sui conservandam agente, tam subito horrende stridens egressus est, ut Vir Dei, sibi fuisse illusum, certissime crederet, statimque a loco cum vultus suffusione recederet. Unde etiam alia vice per idem castellum transitum faciens, ipsam mulierem pro se ut ei loqueretur, devote currentem, & vestigia pedum ejus deosculantem, videre vel alloqui noluit, donec, illam vere dæmoniacam fuisse, cunctis id testantibus, tandem vix credidit. Quod ad locum attinet, Bonaventura ex editione Sedulii recudenda num. 183 pro Castello S. Gemini habet in castro S. Geminiani, cujus nominis locus recensetur in Hetruria mediterranea apud Leandrum Albertum pag. 56 editionis Venetæ anni 1688. At editio Vaticana Vitæ, a S. Bonaventura scriptæ, etiam habet S. Gemini, uti & Celanensis in Vita prima num. 69, ubi, cum addat, hoc castrum in episcopatu Narniensi situm esse, inter cujus loca Orlendius quoque tom. 2 Orbis sacri & profani pag. 650 oppidum S. Gemini recenset, liquet, posteriori modo legendum esse, idque castrum vel oppidum in Umbria ponendum.
[420] [dæmones expellis] Erat quoque in civitate de Castello (quæ alias Tifernum Tiberinum, Italis Citta di Castello dicitur, estque ditionis Pontificiæ civitas in Umbria) quædam mulier habens dæmonium, quæ, adveniente illuc beato Francisco, perducta venit ad ipsum. Aderat autem multitudo populi ad rogandum pro illa, quæ se crebra ipsius dæmoniacæ gravatam conquerebatur insania. Quam ut audivit beatus Franciscus clamantem pro foribus & furentem; scire volens, an esset vere dæmonium, emisit ad illam primitus quendam fratrem. Quem illa videns, novit, non esse beatum Franciscum, & nequiter subridens, quasi pro modico duxit illum. Interim autem Vir Dei in oratione prostratus, ea tandem completa, ad mulierem fiducialiter est egressus. Cujus illa non valens sustinere præsentiam, volutabatur coram illo cum fremitu super terram: ipse vero per obedientiam imperavit exire spiritum; qui egrediens, nec ad momentum resistere valuit imperanti. Hæc omnia, quæ consequenter recitavi, leguntur eodem ordine ac sine notabili differentia in Vita prima, & brevius apud S. Bonaventuram a num. 180, ubi & alia quædam addita sunt, prætermissa a Celanensi, qui num. 70 profitetur, se multa ex miraculis omisisse.
[421] Anonymus vero noster post alia quædam, jam data vel danda, [plurimisque fulget miraculis.] subjungit: Tot & tantis refulsit beatus Franciscus, tum adhuc vivens in carne, tum post excessum vitæ, miraculis, quod ea plenius explicare multo prolixioris esset operis. Nam præter alia quasi innumera, quæ in diversis ægritudinum, necessitatum seu periculorum generibus gessit, multos etiam mirifice mortuos suscitavit; quorum, etsi de pluribus non simus incerti, numerum tamen ad præsens certum non ponimus, nisi quod undecim esse, a viris fide dignis accepimus. Hæc igitur de miraculis ejus in præsentiarum utcumque tetigisse sufficiat, ne cursum vitæ ejus breviter audire volentes tædio miraculorum narratus afficiat. Quid enim miraculis, quæ sanctitatem magis ostentant, quam faciunt, immoremur, cum & miraculosæ ejus conversationis insignia, quorum pauca perstringimus, plurima propter brevitatem subticere cogamur. Paucissimas enim, arbitror, esse virtutes, in quarum exercitiis Vir iste beatus notabilia multa non gesserit, quæ ad narrandum forent utique potiora, miraculis.
[422] Post hæc Anonymus pergit sequi Vitam primam, [In locis solitariis orat, frustra deterrentibus dæmoniis:] & cum eadem transit ad S. Francisci conjunctionem cum Deo, ad amorem solitudinis & conflictum cum dæmone, ipsum in locis solitariis turbare conante. Sic igitur habet: Ad omnia vero, quæ gloriosus pater Franciscus intendit & fecit, tutissimum ejus refugium oratio crebra fuit. Nam etsi ardentissimo zelo proximorum lucris intenderet, studuit tamen summopere, ne sui ipsius curam in omni perfectionis experimento negligeret. Ad hoc solitaria loca quæsivit, ad hoc in heremi vastitate resedit, & inter homines habitans, ad ecclesias domosve desertas solus nocte perrexit. O quantos in hujusmodi locis terrores, quantaque diaboli machinamenta devicit! Cui non solum intus malignus ille pestifera sæpe suggessit, sed & in aliqua horrenda effigie manu ad manum cum illo conflixit. Talia, inquam, loca intrepidus, ut in oratione sibimet invigilaret, elegit; ibi prius didicit, quæ postmodum alios docuit. Didicit autem, non ut curiose, quæ loqueretur, verba confingeret; sed sic supra modulum eruditionis humanæ ex affluentia doctrinæ cælestis uberrime bibens, ut non tam verbis, quam virtute, semper ad eructandum proximis opportuno tempore plenus esset.
[423] Nam etsi, quando hæc vel illa dicere cogitasset, [intrepide prædicat, etiam coram summo Pontifice.] accidit, ut ad prædicandum veniens omnium eorum, quæ cogitarat, oblitus omnino, quid diceret, non haberet; sed nec tum quidem [defectum] suum confiteri coram cunctis erubuit, & sic subito mira verborum eloquentia affluere cœpit. Sic spe tota jugiter in solius Domini provida largitate suspensus, de propria penitus diffidebat industria: eademque mentis constantia multis loquebatur, ut paucis; eadem diligentia uni soli prædicavit, ut multis. Nullius quoque reverebatur personam, quin æquanimiter sapientibus & indoctis, magnisque loqueretur & parvis. Nam & Cardinalibus, coram Domino Papa Honorio congregatis, constantissime prædicavit, non utique tam simplicitate verborum movens ad risum, quam mirando semper fervore compunctionis extorquens suspirium. Hactenus Anonymus, non dissentiens a Vita prima, nisi quod ibi cap. 9 omnia multo uberius exposita sint. Vox defectum, quam uncis inclusi, non est in Ms. codice nostro, sed pro ea duæ aliæ nihil significantes mendose sunt scriptæ. De iisdem egit S. Bonaventura in locis diversis: nam multo plura de S. Francisci oratione in locis solitariis & conflictu cum dæmonibus dedit cap. 10; de prædicationibus vero non eodem plane modo egit cap. 12. Sed prædicatio coram summo Pontifice spectat ad annum 1223, quando Regula Ordinis ab Honorio III confirmata fuit, ut ibidem dicemus.
[Annotata]
* l. nec vel ne
* an quoddam?
* l. quia quum
* adde ut
§ XIX. Sancti misericordia & liberalitas in pauperes: tener affectus erga bruta animantia, maxime erga agnos: Deum in omnibus creatis contemplatur: nomen Domini pio affectu mire veneratur.
[Sanctus in pauperes mire misericors, pauperrimus ipse] Thomas Celanensis in Vita prima, cap. 9, num. 76 agit de eximia S. Francisci misericordia in pauperes. Secutus illum est auctor Vitæ secundæ, sed, ordine mutato, præmisit quædam de ejusdem pio etiam in bruta animantia affectu, quæ postposuerat Celanensis. Itaque ut de more sequamur Ordinem primæ Vitæ, de Sancti misericordia in egenos secundus biographus hæc ait: Quanto autem, putas, erga pauperes homines compassionis fervore ardebat, qui tanta non solum ad animalia bruta, verum etiam ad insensibiles & infimas affluebat pietatis dulcedine creaturas? Nam hic vere pauperum Patriarcha, omnium pauperrimus esse desiderans, etsi supra vilem tunicam nichil possessionis appeteret, noluit tamen in hac unica necessitate parcere sibi ipsi, quin & illam plures * indigenti cuiquam promptissime cuperet impertiri. Vestes quoque diversas a divitibus in hieme postulabat, quas, illis libentissime dantibus, ita ut nec ad restitutionem teneretur, accipiens, eas egenis, quos prius habere contingeret obvios, in frigore porrigebat.
[425] [etiam vestes suas partiebatur cum ipsis,] Gravissimum erat illi, si alicui pauperum verbo vel facto perciperet quicquam molestiæ fieri. Audiens enim tempore quodam unum e fratribus pauperi cuidam hujusmodi verbum invectionis inferre; Vide, ne forsitan falso simules paupertatem; durius increpatum fecit coram eodem paupere nudum procidere, & pedibus ejus deosculatis, humiliter ab ipso veniam postulare. Ait enim: Qui pauperi maledicit, Christo facit injuriam, cujus nobile signum gerit, qui voluntarie pauperem pro nobis in hoc mundo se fecit. In his Anonymus noster passim recte secutus est primum biographum; modice tamen in uno ab illius mente recessit, dum ait, Franciscum cupivisse tunicam suam indigenti impertiri: nam primus solum dixit, desiderasse illum tunicam cum aliquo paupere dividere. De eodem argumento agens S. Bonaventura num. 108, Nulli prorsus, inquit, rei parcebat, nec mantellis, nec tunicis, nec libris, nec etiam paramentis altaris, quin omnia hæc, dum posset, ut pietatis impleret officium, indigentibus largiretur. De tunica tamen, quam is unicam habebat, dividenda potius, quam danda, id exponendum est; uti verba facile admittunt. Neque raram fuisse in schola S. Francisci piam hujusmodi liberalitatem, habemus etiam ex Anonymo Perusino, qui de primis illius discipulis id ipsum quoque asseruit verbis supra num. 223 datis, ac proinde hic non repetendis.
[426] Subdit auctor Vitæ secundæ: Ipse quoque, etsi minimum quid haberet corporalium virium, [suisque humeris illorum onera sublevabat;] humeros tamen proprios sæpius ad sublevanda posuit honera pauperum, quorum & pio zelo multa alia faciebat frequentius in hunc modum, quæ, nisi brevitati studeremus, scribere non fuisset indignum. Eadem leguntur in Vita prima his verbis: Frequenter proinde inveniens pauperes lignis vel aliis sarcinis oneratos, ad juvandos illos proprios humeros, licet nimium debiles, supponebat. Consonat S. Bonaventura num. 108 inquiens: Pluries, cum oneratis obviaret in via pauperibus, imbecilles humeros illorum oneribus supponebat. Præter hæc pietatis in egenos exempla, quæ in laudatis Vitis legi possunt, Waddingus aliquot alia memoravit, quæ licet haud ita certos auctores habeant, conformia tamen sunt misericordissimi Francisci ingenio, atque esse possunt ex eis, quæ auctor Vitæ secundæ brevitatis studio a se prætermissa ait, quæque Bonaventura generaliter indicavit, dicens: Nulli prorsus rei parcebat, nec mantellis, nec tunicis &c.
[427] Ad annum 1211, num. 10 hæc scribit: Ejus (S. Francisci) nuditati & infirmæ valetudini compatiens quidam Cortoniensis, [ac nefas reputabat, etiam cum suo incommodo] obtulit ei palliolum, quod dum paucis gestaret diebus, accessit ad eum mulier paupercula, duos circumducens filiolos seminudos. Petiit a Paupere pauper quidpiam ad parvulorum membra tegenda; cui ex tempore Vir sanctus, quo se tegebat, largitus est mantellum. Socius vero beato Patri compatiens, manu apprehendens palliolum, dixit ad mulierem: Dimitte, & redde Patri, qua indiget, vestem, & quidquam aliud ego tibi acquiram. Cui beatus Pater: Genuflexus dic culpam tuam, & absque mora dimitte huic pauperculæ, quam acceperat, charitatem. Illud mihi palliolum accomodatum fuit, quo usque pauperior occurreret. Qui aderant ad tam pium spectaculum, magnopere ædificati in bonum, paupertatis amorem in sancto Viro digne extulerunt. Sequitur ibidem num. XI: Aliud porro palliolum cum ei socii acquisivissent, & ad portam cœnobioli occurreret ei pauperculus quidam Cortoniensis, mortuam uxorem, & absque solatio vel remedio derelictos aliquot deploraret infantulos, & quippiam sibi dari pro Dei amore efflagitaret, exuens se exteriori illo amiculo beatus Pater, ei porrexit, subjungens: Frater, hoc tibi do mantellum ea lege & conditione, ut nulli quantumvis reposcenti illud reddas, nisi justum aut æquum tibi solverit pretium.
[428] Quod ut resciverunt fratres, & beatus Pater recessit, pauperculum insecuti, reddi sibi postulaverunt, [quidquam recusare petenti, qui videbatur pauperior;] quod accepit palliolum, dicentes, nullum, ipso largitore, pauperiorem, & ob extremum frigus tenuemque valetudinem esse ipsi, plus omnibus, opus. At mendicus recordatus sancti Patris præmonitionis, velut suum defendebat mantellum, nec redditurum absque æquo pretio, dicebat; nec reddidit, donec ad domum benevoli cujusdam viri eum duxerunt, qui, data pecunia, pallium redemit. Hactenus ille; qui, cum nullum testem hic laudet, forte ea in Chronico Mariani Florentini ad eumdem annum relata invenerit. Posterius etiam legitur in Speculo ex recensione Bosquieri centuria 1, cap. 30, ubi insuper in aliquot capitibus anterioribus ac posterioribus similia misericordiæ exempla referuntur. Aliud, at non multum dissimile, etiam habet S. Bonaventura in Vita num. 108, ubi ait, S. Franciscum, Senis redeuntem, palliolum, quo infirmitatis causa amictus erat, occurrenti pauperi donasse, socioque suo id impedire conanti dixisse: Pro furto mihi reputo a magno Eleëmosynario (Deo) imputandum, si hoc, quod fero, non dedero magis egenti. Factum hoc Waddingus ex Mariano ad annum 1213 num. 25 reposuit. Itaque, licet, ut dixi, duo ista exempla a Waddingo adducta satis certis auctoribus destituta sint, aliunde tamen satis fiunt verisimilia.
[429] [dumque nihil aliud suppetebat, etiam sanctum librum donasse dicitur:] Ex eodem Mariani Chronico laudatus Annalista Minorum ad annum 1221, num. 28 & sequenti rursum scribit: Tunc etiam innatam suam, quæ ab utero cum eo crevit, ostendit erga pauperes (S. Franciscus) commiserationem: nam cum ad Portiunculæ ædem vetula quædam, duorum fratrum Minorum genitrix, eleëmosynam petiisset, jussit, ut quidpiam ei daretur, quo suæ miseriæ possit occurrere. Respondente loci præfecto, nihil sibi esse, quod erogari possit præter Testamenti Novi volumen, quo ad sacræ Scripturæ lectionem utebantur fratres in choro; dixit, id ipsum erogandum fratrum genitrici, ut ex illius precio sibi subveniret. Credo enim, inquit, plus Deo placiturum, ut pauperis fæminæ sublevetur egestas, quam ut librum hunc legamus in choro. Quæ Religioni duos dederat filios, quid erit nostrum, quod non suo jure reposcat? Hæc ibi, quibus simillima habentur in Speculo apud Bosquierum centuria 1, cap 37, ubi domus præfectus dicitur fuisse Petrus Cathani generalis Minister, quod ultimum non de suprema Ordinis prælatura, sed de vicariatu explicandum esse, liquet ex supra dictis.
[430] [aliaque referuntur] Porro in fine ejusdem capitis adduntur ista: Illud potest dici & scribi de illo, quod legitur de B. Job: Ab utero matris meæ egressa est & crevit mecum miseratio. Unde nobis, qui cum ipso fuimus, non solum ea, quæ de charitate & pietate ejus circa fratres & alios pauperes ab aliis intelleximus, sed & quæ oculis nostris vidimus, longum esset & valde difficile scribere vel narrare. Hinc videtur, caput hoc a compilatore Speculi ex ipsiusmet S. Francisci sociorum testimonio scripto acceptum esse, ac proinde magnæ auctoritatis. Favet etiam hisce S. Bonaventura verbis num. 425 jam datis.
[431] [hujusmodi misericordis exempla,] Pergit ibidem Waddingus, ex Mariani Chronico aliud subnectens. Alias, inquit, ad eamdem ædem venit quidam pauperculus seminudus, petens pro Dei amore, ut sibi daretur pannicularia aliqua vestis, vel pannorum præsegmina, quibus aliquantisper nudam contegeret carnem; jussit Vir sanctus socium, ut ex angulo aliquo neglectam quamdam vestem extraheret, quam porrigeret. Nulla inventa, ipse se in diverticulum quoddam retraxit, & assuta habitui præsegmina dissuebat, ut daret. Audivit guardianus, & accedens præcepit, ne panniculos corpori debili fovendo necessarios dissueret. Ita se facturum, dixit, propter obedientiam prælati; tamen aliunde debere subveniri pauperis nuditati, alias molestum & scrupulosum sibi futurum integro & subdititio vestiri indumento, tremente præ foribus nudo mendico. Neque ab ostio recessit, aut a fovendo destitit paupere, donec amiculum quempiam ei dedit guardianus, per quem & pauperis nuditatem * & Francisci compassioni adhibuit levamen.
[432] Alias etiam cuidam servulo, hero maledicenti, quod per vim ei quidpiam sustulerit, [at non omnia æque certa.] insuper & blasphemias addenti, quod Deus pauperibus hujus generis injurias inferri permittat; Vir sanctus mantellum suum libenter donavit hac conditione, ut a maledictionibus & blasphemiis cessaret. His simillima legere est in Speculo editionis Bosquieri centuria 1, capp. 31 & 34. At si vera sint, quæ de guardiano imperante dicuntur, intelligenda sunt de voluntaria subjectione S. Francisci, qui, uti superius observatum est, ne obedientiæ merito careret, etiam in suprema sui Ordinis præfectura guardianum sibi dari voluit, cui sponte pareret. Ceterum sunt & hæc sic exposita satis verisimilia; non tamen a sat antiquis, quos quidem novimus, testibus tradita. Mitto alia ejusmodi ex eodem Speculo narrare, & ad certiora progredior.
[433] Thomas Celanensis num. 77 Vitæ a S. Francisci misericordia in pauperes transit ad ejusdem pium affectum erga animantia rationis expertia, [Ex brutis animantibus oves peculiari prosequebatur affectu;] in quibus Creatorem omnium Deum contemplabatur, quæque ob communem Factorem soluerat Fratrum ac Sororum nomine compellare. Scriptor Vitæ secundæ, qui, ut dictum est, ordinem hic invertit, sic de his loquitur: Tanta B. Francisci mentem divini amoris dulcedo repleverat, ut in omnibus opera Creatoris miranda considerans, maxima etiam erga cunctas afflueret pietatis teneritudine creaturas. Inter alias tamen illas præcipue diligebat, quas, ut puta oviculas, simplicioris & mansuetioris naturæ videbat, quarum etiam in omnibus Christum ob aliquam similitudinem figurari in Scripturis, audierat. Nam tempore quodam per Marchiam Anchonæ cum fratre Paulo, quem ibidem Ministrum constituerat, transiens, quendam hyrcorum & caprarum vidit in pascuis non modicum gregem, & unicam inter omnes jam dicti gregis pecudes oviculam depascentem. Ad cujus intuitum graviter ingemiscens, dixit ad fratrem: Nonne vides hanc solam oviculam inter hyrcos & capras simpliciter ambulantem? Sic utique Christus, innocens, mansuetus & humilis inter scribas & phariseos & sacerdotum principes ambulavit. Solvamus ergo, fili karissime, precium, & educamus illam de medio gregis caprarum.
[434] Cumque nichil aliud præterquam viles tunicas habentes de ove redimenda solliciti starent, [quarum semel unam redemit & pascendam curavit,] ecce quidam mercator transiens, se ad hoc voluntarius obtulit, precioque soluto, ipsam ovem sancto Viro reliquit. Qui gaudens illam secum in civitatem, quæ dicitur Auximum, quo tendebat, adduxit, & ad ejusdem loci episcopum hospitandi gratia declinavit. Miranti igitur primum episcopo, quare sic oviculam duceret, longam parabolam de illa cœpit retexere, donec & ipse episcopus Altissimo gratias ageret, non modicum de tanta Hominis Dei compunctus simplici puritate. Sequenti autem die per quoddam claustrum dominarum apud sanctum Severinum Vir Dei transitum fecit, ubi eisdem Christi famulabus oviculam commendavit; quam illæ ob Sancti reverentiam devotissime suscipientes, diligenter eam longo tempore nutrierunt, donec tunicam de ipsius tandem lana texentes, illam beato Viro munus acceptissimum de fratre ovicula transmiserunt. Accepit hæc laudatus auctor ex Vita prima, cui plane consonat; sed omissa sunt a S. Bonaventura & Tribus Sociis; Bonaventura tamen de tenero illo erga hujusmodi animantia affectu diserte meminit, ut infra videbimus. Pergo secundi biographi dicta describere.
[435] [uti & duos agnellos,] Alio quoque tempore per eamdem Marchiam, jam dicto fratre comite, transiens invenit in itinere quendam virum, qui duos in humeris portabat agniculos ad vendendum; quos ut pius Pater balantes audivit, commota sunt ex intimis viscera ejus, & accedens benigne eos, veluti mater plorantes filios, attrectavit. Dixit autem ad virum: Quare fratres meos agniculos sic ligatos & suspensos excrucias? Qui cum respondisset, quod eos ad forum pretii necessitate deferret; quærentique, quid de illis postea fieret, vir, eos mactandos, assereret; ait Sanctus: Absit, ut hoc fiat; quin potius mantellum hunc, quo contegor, accipe, & fratres meos agniculos michi relinque. Acquievit voluntarius homo ille; multo enim majoris pretii erat mantellus, quem Vir Dei, frigoris necessitate compulsus, a quodam fideli mutuaverat ipsa die. Igitur acceptis agniculis, quid ipsis ageret, sollicitus extitit. Tandem cum socio fratre deliberans, gubernandos eidem viro commisit, & ne vel illos venderet ullo tempore, læderetve, districte præcepit.
[436] [imo & sæpe alios, teste S. Bonaventura.] Accepit & hæc biographus ex Thoma Celanensi in Vita prima num. 79; silent denuo Tres Socii; sanctus autem Bonaventura, num. 109 multa paucis perstringens, affirmat, Sanctum plus vice simplici eadem de causa agnos redemisse, Redemit, inquiens, frequenter agnos, qui ducebantur ad mortem, illius memor Agni mitissimi, qui ad occisionem duci voluit pro peccatoribus redimendis. Addit deinde exemplum commiserationis illius ob agniculum, quem recens natum sus necaverat, prolatumque ab illo in eamdem suem maledictum & pœnam, atque alia nonnulla de animantibus, quæ eidem Sancto obsecuta fuere, non secus ac ratione prædita fuissent. Ceterum nemo debet offendi ex eo, quod S. Franciscus palliolum, quod a fideli mutuaverat ipsa die, dicatur dedisse in pretium agnellorum; nemo debet, inquam, hinc offendi, quasi ille alienum dedisset; nam quisquis ejus generis res ei commodabat, tacitam aut expressam potestatem simul faciebat de iisdem disponendi, uti vellet. Sic, teste S. Bonaventura in Vita num. 108 de omnibus, quæ sibi dabantur ad necessitatem corporis relevandam, solitus erat a dantibus licentiam petere, ut licite posset, si magis egenus occurreret, erogare. Haud dubie etiam satis noverat Sanctus, quidquid de pallio fecisset, ratum habendum a domino.
[437] Ad argumentum de pietate in innocua animalia etiam spectant, [Quæ de turturibus ab eodem redemptis] quæ Waddingus ex Hugolino, Mariano & Speculi parte 1, cap. 77 ad annum 1216, num. 20 memoravit, ita scribens: Cum autem ad ipsam civitatem Senarum appropinquaret, occurrit ei quidam juvenis auceps, qui, quos cepit, turtures vivos deferebat in civitate vendendos. Ut erat Franciscus compassivus & pietate plenus, præcipue erga mansueta & casta animalia, tenerrime inquit ad aucupem: Bone adolescens, quam affectuose te deprecor, ut meæ fidas custodiæ innocentes has aviculas, quibus in sacra Scriptura castæ & fideles animæ comparantur; neque velis illas tradere in manus crudeles occisorum. Commotus pietate Viri, aliisque, quas adjunxit, rationibus adolescens, libere, quas portabat, ei tradidit volucres; qui eas in gremio recipiens, tanquam rationis capaces, sancta quadam simplicitate ita colloquebatur: Sororculæ meæ turtures, simplices, innocentes & castæ, ut quid ita vos capi permisistis? Sane si in alterius avidioris aucupis, quam in hujus adolescentis, manus incideretis, certum vobis imminebat mortis periculum, a quo nunc ego juvenis istius liberalitate vos eripiam, faciamque vobis nidos, ut fructificetis, & secundum Domini primævam illam rerum dispositionem crescatis & multiplicemini.
[438] Deductisque secum usque ad locum fratrum in Rauacciano prope mœnia Senarum, [& in arbore, quæ ex baculo excreverat, nidificantibus referuntur,] præ cœnobiolo baculum, quod manu gestabat, fixit in terram, quod die sequenti inventum est in proceram & opacam ilicem excrevisse, quæ etiamnum revirescit. In hanc dimissis turturibus jussit, ut incolerent, & ibidem suis temporibus nidificarent, quod in plurimos annos fecerunt, ita familiares fratribus effecti, ut ad cibum accederent, veluti domesticæ gallinæ. Adolescenti vero id reddidit pro accepto dono mercedis, ut ei prædiceret, in suo sodalitio religiose victurum, regnumque acquisiturum æternum. Quod vere prædixisse, juvenis non diu protracta initiatio & sancta ejus in Ordine conversatio persuaserunt. Quo modo factum est, ut turturibus temporalem, & adolescenti Vir sanctus vitam procurarit æternam. Hæc ibi.
[439] Ex auctoribus vero ab Annalista laudatis Hugolinus secundum dicta num. 43 floruit seculo XIV; [non satis antiquos testes habent.] Marianus num. 44 dicitur obiisse anno 1523; ac denique ex num. 32 Speculum non ante seculum XV colligi cœptum fuisse videtur. Quapropter, licet factum non sit incredibile, nec a S. Francisci moribus alienum, exiguam tamen ab istis habere potest auctoritatem. Sed neque omnia Speculi exemplaria de adjunctis conveniunt: nam de baculo illo, qui a Sancto terræ infixus postridie in proceram & opacam ilicem excrevisse dicitur, nulla prorsus exstat mentio in Ms. nostro exemplari Lovaniensi, nulla in editionibus Metensi, Antverpiensi anni 1620 per Spoelberchum, & Coloniensi anni 1623, adeo ut hæc arbor ab Hugolino aut Mariano inventa fuisse videatur, quantoque magis prodigiosa est, tanto antiquiori testimonio egeat. Demum si vera sit ista de turturibus redemptis narratio, videtur ea etiam nonnihil exaggerata in numero turturum, qui in omnibus prædictis exemplaribus magna multitudo vel magna quantitas fuisse dicuntur. De arbore tamen fortasse quædam venient dicenda in Gloria posthuma inter loca, S. Francisci memoria celebria, alibive.
[440] [In omnibus rebus creatis Deum venerabatur,] Longe majoris fidei sunt, quæ post data num. 435 habet scriptor Vitæ secundæ sic prosequens: Non solum autem his bestiis (agniculis, de quibus ibi egerat) & dignioribus creaturis, sed & aliis vilibus & minimis simili affectu compassionis adhæsit. Nam quia de Amatore (Christo) legitur: “Ego sum vermis, & non homo” vermiculos etiam, ne contererentur, multociens de via legebat; sed & apibus, ne deficerent, forte vinum vel mel in hyeme ministrabat. Diligenter enim, non tam illarum, quam & aliarum creaturarum, efficaciam attendebat, & quicquid ammirationis, delectamenti, seu cujuscumque valoris in unaquaque perpendere poterat, id totum in omnium Factoris gloriam regerebat. Quid, putas, in sole, luna, firmamentoque & stellis; quid in elementis & eorum effectibus, sive ornatibus; quid, inquam, in omnibus omnium Creatoris potentiam, sapientiam, bonitatemque contemplans, veræ cognitionis dulcedinis hausit & gratiæ; utique quempiam mortalium, non arbitror, hoc posse verbis exprimere. Et quoniam ad unum principium omnia retorquebat, propter hæc omnia ad unius Conditoris laudem continuus ipse in laudibus invitabat. Eadem paulo fusius habet Thomas Celanensis num. 80 & sequenti; sanctus autem Bonaventura parcius & generaliter num. 123, agens de fervore caritatis ejus.
[441] [ejusdemque nomen miro modo honorabat.] Pergit scriptor Vitæ secundæ cum Celanensi ad teneram pietatem reverentiamque, qua Sanctus nomen Domini prosequebatur. Ipse vero, inquit, nomen Domini nominans totus supra hominis intellectum afficiebatur, totus in jubilo, totus alterius seculi videbatur. Propterea & tantam nomini Salvatoris reverentiam exibebat *, quod & qualecumque scriptum inveniret inhoneste locatum, reverenter illud recolligens, in loco reponebat honesto, ne forsitan verba divina vel nomina, vel etiam litteræ, quibus illa scribuntur, continerentur in illo. Consuli potest Vita prima num. 82, unde ista potuit accepisse. Breviter etiam anonymus Perusinus ait: Portabat enim Dominum in corde, laudabat in ore, glorificabat in operibus. Et si aliquis Dominum nominaret, sic dicebat: Cælum & terra deberet se inclinare in nomine isto.
[442] [Alia quædam huc non spectantia.] Sequitur in Vita prima a num. 83 quædam S. Francisci elegans mentis corporisque verbis proposita effigies ac velut virtutum illius morumque compendium. Tum subditur ejusdem ardens desiderium ac perpetuum studium Euangelica præcepta & consilia exactissime observandi, nec non jugis meditatio de mysteriis Christi, maxime de humilitate in Incarnatione & charitate in passione exercitis, quæ ibidem legi possunt. Tandem narratur, quanta cum animi exultatione sanctissimus Vir triennio ante gloriosi obitus sui diem festum natale Christi celebraverit in castro Grecii; hisque Thomas Celanensis primum librum Vitæ clausit. Leguntur hæc etiam in Vita secunda, quæ cum ad annum 1223 spectent, præmittenda hic sunt, quæ annis intermediis contigisse novimus.
[Annotata]
* an pluris
* nuditati
* exhibebat
§ XX. Comitia generalia anno MCCXXI de more celebrata: an ex his denuo tentata missio Germanica? Tertius Ordo institutus, scriptaque pro hoc a S. Francisco Regula, non a Nicolao IV PP. Alia quædam ad annos MCCXXI & MCCXXII a Waddingo relata, alibi danda.
[Sanctus celebrat comitia, quibus interest S. Antonius;] Ab incerti temporis gestis regredior ad annum Christi 1221, ad quem usque chronologica rerum series perducta fuerat § XVII. Waddingus ad hunc annum num. 4 scribit, generalia Ordinis comitia eodem anno in festo Pentecostes, quod tunc in diem XXX Maii incidit, præsente S. Francisco, celebrata fuisse. Qua de re dubitandum non est, cum comitia illa ex ejusdem sancti Institutoris decreto quotannis habenda essent in Pentecoste apud S. Mariam de Portiuncula; nec ulla dari possit ratio, ob quam vel hæc tunc prætermissa sint, vel ipse præter morem ab iis abfuisse credatur. His etiam interfuit S. Antonius, a civitate, in qua sacrum corpus illius miraculis clarum magnifice quiescit, Patavinus cognominatus. Colitur hic die XIII Junii, ad quam diem in Opere nostro Vita ejus, auctore anonymo valde antiquo, a Papebrochio data, num. 5 ad propositum nostrum sic habet: Instabat autem eo tempore (scilicet anno 1221, ut ibidem in Annotatis observatum fuit) fratrum generale capitulum, quod in brevi celebrandum erat apud Assisium. Quod ut Antonio per fratres innotuit, illuc (ut erat debilis & infirmus) utcumque pervenit &c.
[444] Ex gestis in eodem capitulo laudatus Annalista duo præcipue memorat, [si in his Elias Petro Cathanio successerit,] nimirum fratrem Eliam in demortui Petri Cathanii locum ab ipso S. Francisco substitutum fuisse totius Ordinis vicarium generalem; fratrumque manipulum cum præfecto suo, fratre Cæsario, in Germaniam missum. Si Elias revera hoc anno Petro Cathanio in id munus successerit, dicendus est eidem non mortuo, sed deposito vel sponte cedenti substitutus fuisse; non enim hic, ut Waddingus, dum hæc scriberet, credidit, hoc anno vivere desiit. Fefellit eruditum virum ejusdem Petri inscriptio sepulcralis, qualis exstat in ecclesia S. Mariæ de Portiuncula saxo vitiose incisa, tempus emortuale exhibens hoc modo: MCC. IVII d. Martii; quas quidem notas ipse sic interpretatus est: MCCXXI. VI. id. Martii. Sed errorem detexit illustrissimus Octavius episcopus Assisiensis in Opere Italico de Indulgentia Portiunculæ, in quo easdem notas sic interpungendas monuit: MCCXXIV. II d. Martii; id est, anno millesimo ducentesimo vigesimo quarto, secunda die Martii.
[445] Plura in hanc rem videri possunt apud Chalippum in Vita Gallica S. Francisci lib. 3, [suffectus fuit ille non mortuo sed viventi.] pag. 205 in Annotatis. Quin ipsemet Waddingus laudatum Petrum inter vivos superstitem produxit anno 1223, ad quem num. 1 scribit, ipsum unum e tribus sociis fuisse, qui S. Franciscum ad figendum indulgentiarum Portiunculæ diem Romam comitati fuerunt. Præterea in adnotationibus ad Epistolam 8, quas inter Opuscula S. Francisci ante ediderat, ex Rodulphio dixerat, eumdem Petrum per biennium eo munere vicarii generalis functum esse, quod tempus deinde ad annum 1221 ex allegata inscriptione aliisque contraxit, sed forsitan etiam melius paulo extendisset. Ceterum hæc breviter observasse juverit, quia in Opere quoque nostro tom. 2 Martii inter Prætermissos ad diem X ex aliorum fide seu errore, Petrus ille Cathanius pari modo dicitur obiisse quinque annis ante S. Franciscum, cujus beata mors certo contigit anno 1226.
[446] [Neque in his comitiis missio Germanica,] Ex iisdem, ut dixi, comitiis anni 1221, censuit Waddingus, in Germaniam missos fratres, iisque præfectum Cæsarium Spirensem; sed quia eadem missio ante fuerat infeliciter tentata, fratresque in istis regionibus pessime excepti & expulsi, non fuisse tunc hanc datam provinciam, nisi sponte volentibus ac petentibus, hosque magnos progressus fecisse. Pro his omnibus auctorem laudat Chronicon German. Franc. Ms. Balduini de Brunsvicke, quod alibi etiam Chronicon Saxoniæ appellat. Profitetur porro, sese, quæ de hoc argumento narrat, ex illo accepisse, hæcque anno 1221 illigasse contra Gonzagam, qui eamdem missionem ad annum 1218 retulerat. Cum Balduini illius ætatem nusquam, quod quidem sciam, Waddingus indicaverit, incerta mihi est ejusdem Chronici auctoritas; ex Vitis autem vetustissimis, quas commentor, cogor, hanc missionem biennio serius reponere, aut, si anno 1221 iterum tentata fuerit, credere, eam non tam prospere successisse, quam legitur apud Waddingum.
[447] [quæ anno 1219 infeliciter tentata fuerat,] Etenim in laudatis Vitis solum duo memorantur comitia, e quibus Minores in Germaniam ac ulteriores provincias fuisse missi dicuntur. Horum prima anno 1219 celebrata, diximus § XV, ubi etiam retulimus infelicem successum eorum, qui ex his comitiis in Germaniam, Hungariam &c missi fuerant. Altera hujusmodi comitia, in quibus denuo decreta fuit Germanica missio, fratresque ad eam designati, in iisdem Vitis dicuntur habita post confirmatam ab Honorio III Papa Regulam Minorum, id est, anno 1223, uti § XXIII pluribus probabo. Interim pauca hic prælibanda sunt. Tres Socii in Appendice ad Vitam primam num. 62 narrant, Fratres, qui (ex comitiis generalibus anni 1219, ut § XV probavi) in Alemanniam missi fuerunt, pessime habitos, compulsosque fuisse in Italiam redire, adduntque: Hoc enim passi erant quasi in omnibus ultramontanis partibus, ut in Alemannia & in Ungaria & pluribus aliis. Causam quoque, cur tam indignis modis fratres ibidem habiti fuerint, hanc allegant: Quia, licet præfatus dominus Innocentius tertius Ordinem & Regulam approbasset ipsorum, non tamen hoc suis litteris confirmavit. Et propterea fratres (velut suspectæ fidei homines) a clericis & laïcis tribulationes plurimas sunt perpessi &c.
[448] [resumpta fuisse videtur, sed anno 1223.] Subdunt Tres Socii, Cardinalem Hugolinum, ut huic malo deinceps occurreret, curasse, ut S. Francisci Regula, quam hic nonnihil mutaverat, ab Honorio III, qui Innocentio successerat, confirmaretur. Addunt præterea, Franciscum ab eodem Pontifice impetrasse, ut laudatus Cardinalis Hugolinus Ordini suo protector daretur, & ab hoc aliisque Cardinalibus ad varios regionum prælatos, qui persecutiones intulerant fratribus, scriptas litteras fuisse, quibus Minorum sanctitas & approbata a Sede Apostolica Religio commendabatur. Tandem ibidem num. 66 hæc subjiciunt: In sequenti ergo capitulo data licentia ministris a beato Francisco recipiendi fratres ad Ordinem, misit ad supradictas provincias, portantes litteras Cardinalium cum Regula, bulla Apostolica confirmata. Tum sequitur ibidem felicissimus ejusdem missionis successus. Itaque secundum Tres Socios, qui iisdem comitiis verisimillime interfuere, & quibus Anonymus noster Perusinus consentit, Germanica missio, quæ anno 1219 infeliciter cœpta fuerat, resumpta non fuit ante annum 1223, aut, si quid in ea interim tentatum fuit, non multo melius, quam anno 1219, successit. Plura de his ad præcitatum annum 1223.
[449] Porro ad annum 1221 tam a Waddingo, quam etiam ab aliis recte, [Sanctus anno 1221 instituit Tertium Ordinem,] ut videtur, refertur institutio Tertii Ordinis, qui æque ac duo alii, Minorum scilicet ac Pauperum Dominarum, seu ut nunc passim vocantur Clarissarum, auctorem habet S. Franciscum, ac Tertius dicitur, quia post istos duos institutus fuit. Annum, quo ille cœptus est, signavit S. Antoninus parte 3, tit. 24, cap. 7, § 3, ubi sic legitur: Anno Domini MCCXXI B. Franciscus instituit Tertium Ordinem, qui dicitur Pœnitentium, propter illos, qui matrimonio juncti facere pœnitentiam flagitabant, quorum primus fuit quidam sanctus homo, dictus Lucius. Bartholomæus Pisanus, Antonino antiquior, Conformit. 10 ejusdem Ordinis initia S. Francisco attribuit post annum quasi quartum decimum a sua conversione, quam si de rerum omnium abdicatione interpreteris, hancque anno 1207 nobiscum illigaveris, Pisano recte cum S. Antonino conveniet. Verum Pisanus ibidem habet etiam aliud adjunctum, quod cum eodem anno componi non posse, arguit Chalippus in Vita Gallica lib. 4, p. 210.
[450] Scilicet loco citato Pisanus institutionem Tertii Ordinis ad iter illud refert, [quod an contigerit in itinere apud S. Bonaventuram cap. 12 relato.] quod S. Franciscus ad prædicandum suscepit, simul atque ex S. Claræ fratrisque Sylvestri responso ad quæsitum suum, utrum prædicare, an cælestia meditari, sibi expediret, intellexit, divinæ voluntatis esse, ut in prædicandi munere persisteret, ut docet S. Bonaventura in Vita num. 170 & aliquot sequentibus. Hoc enim responso Franciscum animatum, scribit Pisanus, ad prædicandum mox prosiliisse, & castri Canarii incolis, per sermones suos vehementer commotis, prima Tertii Ordinis fundamenta jecisse. Pisanum secutus est Helyotus tom. 7 Historiæ Ordinum Religiosorum &c pag. 215, cetera Waddingo inhærens, si annum excipias, quem prætermisit, nomenque loci, quem pro Canario appellavit Carnerio. At Chalippus hanc Pisani & Helyoti opinionem duplici ex capite falsam putat. Primo, quod S. Franciscus post acceptum memoratum S. Claræ ac Sylvestri responsum non ad oppidum Canarii, sed Mevaniam advenerit, teste laudato S. Bonaventura; secundo, quod idem illud iter, anno 1212, non 1221, contigerit.
[451] Certa esset hæc Chalippi observatio, si constaret, [ut Pisanus asserit, negatque Chalippus,] dictum iter anno 1212 contigisse. Verum pro eo non alium vadem citavit, quam Waddingum, & hic S. Bonaventuram & Marianum Florentinum: Bonaventura autem de anno non meminit; & Mariani, qui Pisano multo est junior, auctoritas nequit eum certum facere. Quam ob rem ego acta in eodem itinere inter incerti temporis gesta recensui § XVIII. Neque plus evincitur ex eo, quod S. Franciscus apud Bonaventuram non legatur tunc venisse Canarium, sed Bevanium; Canarium enim, vulgo Canaria vel Cannara, in novissima Tabula geographica Status Ecclesiastici, a Patribus Christophoro Maire & Rogerio Boscovich facta, medio fere itinere ponitur inter Assisium & Bevanium, alias Mevaniam, Italis Bevagna, ut Sanctus Assisio veniens facile potuerit Canarium adiisse, priusquam advenit Bevanium.
[452] [non constat.] Non obstat etiam silentium Bonaventuræ, qui duo dumtaxat loca, in hac excursione apostolica ab illo adita nominatim expressit, Bevanium scilicet & Alvianum, totoque illo capite 12, quod de efficacia prædicandi & gratia sanitatum inscripsit, fere tantum egit de miraculis, quibus Deus Servi sui prædicationem auditoribus mirifice commendavit. Nimirum sanctus doctor in Prologo ad eamdem Vitam num. 4 professus est, sese in ea non ordinem temporis, sed magis aptæ juncturæ & materiæ servasse, eoque consilio cum jam data occasione de institutione Tertii Ordinis num. 25 & 46 antea meminisset, facile potuit de eadem hic siluisse, etiamsi in hoc ipso itinere facta esset. Adhæc non video, cur S. Francisci dubium, utrum prædicare, an contemplari, sibi expediret, non æque ad annum 1221, quam ad 1212 referri queat; cur enim non potuerit ille anno 1221 dubitasse, an post tot exantlatos in salutem proximi labores non esset melius, reliquum vitæ suæ tempus soli Deo sibique impendere? Mihi quidem, etsi Pisani opinionem adoptare nolim, non tamen hæc tam certo falsa aut improbabilis videtur, quam visa sit Chalippo.
[453] [Hic Ordo, de quo omnes biographi meminerunt,] De ejusdem Ordinis institutione agunt omnes Vitæ antiquæ, non tamen loco suo, seu non observatis tempore ac serie rerum, sed occurrente occasione de ea opportune loquendi. Thomas Celanensis in Vita prima illam breviter indicavit num. 73; auctor Vitæ secundæ in hoc Commentario relatus num. 170, 252 & sequenti; Tres Socii in Appendice num. 60; Anonymus Perusinus verbis in hoc Commentario similiter datis num. 291; ac denique S. Bonaventura in Vita edenda num. 25 & 46. Verba illorum, quæ citatis locis legi possunt, hic non repetam præter pauca ex Anonymo Perusino, quibus recte indicatur causa, ob quam Ordo ille institutus fuit. Anonymus hic agens de S. Francisci discipulis, Ordines ab illo institutos propagantibus, primo ait, multos viros ab eis in primum Ordinem, qui Minorum est, adductos esse. Tum subdit, multas quoque virgines viduasque ad eosdem accessisse, dicentes: Quid faciemus autem nos? Vobiscum esse non possumus. Dicite ergo nobis, quomodo salvare nostras animas valeamus; atque has ait Anonymus ad monasteria Pauperum Dominarum, seu Clarissarum transmissas.
[454] [utriusque sexus conjugatos, ac cœlibes, laïcos] Deinde sic pergit ad Ordinem Tertium: Similiter & viri uxores habentes, dicebant: Uxores habemus, quæ dimitti se non patiuntur. Docete ergo nos, quam viam tenere salubriter valeamus. At illi ordinaverunt ex ipsis Ordinem, qui Pœnitentium Ordo vocatur, facientes hoc a summo Pontifice conservari, id est, confirmari. Quamvis autem hic de solis viris uxoratis fiat mentio, comprehendendi tamen sunt etiam juvenes laïci & clerici, virginesque ac mulieres conjugatæ & viduæ, quos vel status vitæ vel vires aut animus, aliave ratio non permittebant primum vel secundum Ordinem amplecti. In hoc enim conveniunt omnes, id fuisse S. Francisci inventum, ut hujusmodi utriusque sexus hominibus normam traderet, ex qua in seculo Christiane pieque viventes Religiosorum vivendi rationem quodam modo imitarentur; ac propterea, ut habet S. Bonaventura num. 46, hic status clericos & laïcos, virgines & conjugatos in utroque sexu admittit.
[455] S. Antoninus supra laudatus cap. 2 de eorumdem Tertiariorum instituto ita loquitur: [ut clericos complectitur; non tamen stricte dicta Religio est] Tertius (Ordo a S. Francisco institutus) est Pœnitentium. Hi dicuntur Pinzocgori, seu Fratres de tertio Ordine, qui active deserviunt. Hi proprie non dicuntur Religiosi; sed habent quemdam modum vivendi religiosum, qui tamen non est completa Religio obligans ad essentialia Religionis. Nam & proprium habent & possunt habere, & uxorati manere. Et quamvis licite non possint contrahere in tali statu, si tamen contraherent, matrimonium teneret; quod nullo modo esset in completa Religione. Obedire tenentur magistro suo in iis præcise, quæ pertinent ad Regulam suam, quæ etiam approbata est ab Apostolica Sede. Et licet aliqui vel aliquæ, viri & mulieres, sub tali habitu Tertio & Regula vivant in congregatione aliqua arctius, quam contineat Regula earum, abrenunciantes propriis, non propter hoc mutant statum illum, ut possit dici completa Religio &c.
[456] Hæc Antoninus de Tertio Ordine, qualis a S. Francisco fuit institutus: [eu sua prima institutione.] nam lapsu temporis fuerunt variæ Tertiariorum congregationes, tam virorum, quam mulierum, quæ, Sede Apostolica probante, completam Religionem professæ sunt, hodieque profitentur. Pinzocgoro, quo nomine S. Antoninus Tertiarios primæ institutionis appellatos, asserit, in Lexico Italico academiæ de la Crusca dicitur is, qui in seculo vivens religiosum habitum gestat; quod sane congruit Tertiariis, quibus sanctus Institutor modestam vestem cinerei coloris cum nodosa chorda gestandam præscripsit. Observat porro Waddingus in Præfatione ad eorum Regulam, eos etiam Mantellatos dictos, sed a S. Francisco rectius Fratres vel Sorores de pœnitentia appellatos fuisse. Ordo vero ipse, ut supra jam monui, passim Tertius dicitur, quia post duos alios, Fratrum Minorum scilicet & Pauperum dominarum, a S. Francisco institutus fuit. His pro notione Ordinis præmissis, pergamus reliqua institutionis illius adjuncta exponere.
[457] Pisanus superius laudatus locum & occasionem sic exponit: [Hujus Ordinis institutioni occasio data dicitur in oppido Canario,] Ad quoddam castrum, nomine Canarium (S. Franciscus) devenit, ubi in tanto prædicavit fervore, quod per prædicationem ejus omnes de castro illo mares & fæminæ volebant, relicto castro, ire post eum. Sanctus vero Franciscus ait ad eos: Non faciatis; quia ego ordinabo pro salute vestra, quid agere debeatis: & ex tunc cogitavit facere tertium Ordinem, qui dicitur Continentium, seu Fratrum & Sororum de poenitentia: & sic fecit. Exaggerata haud dubie hic est multitudo, Sanctum sequi volentium. Waddingus Pisano consentiens, in Præfatione ad Regulam Tertiariorum de eodem argumento ita loquitur: Quam (pœnitentiam) dum cælesti fervore & cumulato fructu in multis Italiæ locis beatus hic Legislator noster prædicaret, sed præcipue in oppido Canarii, quod in Umbria in valle Spoletana per quatuor millia passuum ab Assisio distat, oppidani omnes, & ex aliis pagis & civitatibus turmatim ad Virum Dei, ejus prædicationis igne succensi, undique confluebant, nullo pavore suspensi, nulla cura distracti, & se novis pœnitentiæ legibus vincire velle, significabant.
[458] [ut ad vitam pœnitentem aspirantibus satisfieret:] Qui, ne imbecilles mulieres & periculis facile expositas consortium præsidio orbaret, nec homines uxorum licita & optata societate privaret, & loca urbesque penitus depopulare videretur, nec hos in Religiosorum sodalitium recipere, nec illas infra sanctimonialium claustra recludere, consultum judicavit. Unde commune utrisque hoc institutum præscripsit ad XIV suæ plenæ conversionis annum, & Virginei partus MCCXXI, in quo utriusque sexus omne genus, tam sæcularium, quam ecclesiasticorum, facillime & sub suavi jugo, sub propriis tectis, propria gaudens hæreditate, Deo inserviret. Ordinem suis statutis firmavit, legibus munivit, & propria Regula corroboravit. Simillima habet in Annalibus ad annum 1221, num. 13, ubi pro notitia loci, seu oppidi, ut ibi scribit, Canariæ, addit, infra illud fluvium Asium, alias Clasium, Italis il Chiascio, in Tinnam seu Tiniam, nunc vulgo il Topino, illabi. Eo in loco revera in Tabulis geographicis visitur quoddam oppidulum vel castrum Cannara vel Canara, quod haud dubie Pisani ac Waddingi Canarium & Canaria est.
[459] [quod & factum in Etruria est; sed vestem Ordinis] Post hæc Waddingus in Annalibus ad hunc annum 1221, num. 13 scribit, S. Franciscum eadem, quæ Canarii, in variis Tusciæ urbibus, maxime Florentiæ, fecisse, compulsumque fuisse hujusmodi Regulam propediem tradendam promittere, ut effervescentes animos nonnihil sedaret. Tunc quoque Florentiæ, ut Annalistæ verbis utar, Franciscus inchoatum a civibus sacrarum virginum monasterium invenit, & plurimos sub una congregatione ipse reduxit; a quibus præterea asserit, exstructum fuisse xenodochium infirmis curandis & fovendis senibus, in eoque caritatis exercitio congrua viris feminisque dispertita officia. Demum ad rem nostram propius hæc subdit: Instituta hac congregatione (de Pœnitentia) Vir sanctus venit in villam Gagiani non longe ab oppido Podii Bonantis, aliis Bonitii, olim Imperialis dicti, prope ædem S. Petri ad Elsam fluvium, ubi occurrit ei Luchesius, humilis olim & avarus mercator, Guelphæ factionis intrepidus sectator. A quibusdam jam mensibus vitam mutaverat in meliorem, & ad pie Christianeque vivendum induxerat Bonam Donnam, suam consortem. Erga pauperes liberalis, erga miseros compassivus in xenodochiis infirmorum curam agebat, peregrinos hospitio excipiebat.
[460] [primus cum conjuge sua induit B. Luchesius] His virtutum exercitiis jam aliquantum in rebus cælestibus instructus, a Francisco petierat amplius edoceri, sibi suæque consorti viam ostendi bonam, per quam ambularent secure. Paulo ante se cogitasse, commonuit Vir sanctus, de Tertio Ordine instituendo, in quo conjugati Deo perfecte possent inservire; neque quicquam sibi tunc visum consultius, quam ut illum assumerent. Serio de hac re colloquenribus, normam vivendi & genus indumenti petentibus præcepit vestem cineream modestam & cingulum nodosum, formulasque quasdam verbo tenus tradidit, donec Regulam quantocius compilaret. Primos hos veste hac peregrina donavit, a quibus ad Florentinos & ceteros sama transivit … Præter hos pios conjuges admisit ad novum sodalitium Vir sanctus Petrum de Colle, Brunam quemdam, ac Mortolensem alium, quampluresque vicinorum oppidorum & vallis Elfæ incolas, viros pios; ad quorum preces & instantiam hoc anno vel sequenti, quam subjicimus, eis præscripsit Regulam, licet aliquantulum auctam & mutatam per Nicolaum IV summum Pontificem, ejusdem confirmatorem. Hactenus laudatus Annalista Minorum.
[461] Luchesius iste, S. Antonino Lucius dictus, & ab aliis Lucensis quoque appellatus, [in oppido Podii Bonitii, ubi habitabat,] cum titulo Beati inscriptus est Martyrologio Trium Ordinum S. Francisci ad diem XV Aprilis cum sequenti elogio: Apud Podium Bonitium in Etruria, beati Lucii confessoris, qui plurimis virtutibus exornatus, habitu Tertii Ordinis suscepto, in vita sanctis operibus, post obitum multis miraculis, coruscavit. Ad eumdem diem memoratur in Martyrologio Minorum Capuccinorum, ubi Lucius a sancto Cassino vocatur: at in Martyrologio Seraphici Ordinis ad diem XXVIII ejusdem mensis sic legitur: Apud Podium Bonitium in Etruria, beati Lucii confessoris, Tertii Ordinis sancti Francisci, sanctitatis atque miraculorum fama illustris. Ad hunc postremum diem de eodem actum est in Opere nostro, & gemina ipsius Vita data. Ex utraque discimus, Luchesium vel Lucium cum uxore sua, Bonadonna dicta, primo habitasse in villa Gagiani seu Gaggiani, quæ erat juris Florentinorum in confiniis Senensium sita, atque ab ipsa urbe Senarum septem vel octo millibus passuum dissita; verum inde commigrasse Podium-Bonitium, vulgo Pogi-Bonzi, tunc temporis Senensibus subditum, & a prædicta villa viginti circiter passuum millia distans; eoque in castro cum sua prædicta conjuge jam habitasse, dum Tertiarii vestem a S. Francisco ibidem accepit. Quam ob rem non satis accurate locutus Waddingus est, dum hæc in villa Gagiani facta ait.
[462] Nunc juverit quædam ex Epitome antiquioris Vitæ B. Luchesii, [de quo Beato ex Vitis apud nos datis] ad diem XXVIII Aprilis apud nos edita, hic recitasse. Num. 2 in ea hæc habentur: His igitur actibus (divitiis conquirendis ac secularibus negotiis) implicatus (Luchesius) una dierum solitudini vacans, cogitare cœpit Dei summam potentiam, sapientiam & clementiam in creatione, gubernatione & benigna peccatorum tolerantia & receptione; qui ad se reversus optime, labentis hujus miseræ vitæ proposuit cuncta deserere, ac Christo Jesu perpetuo deservire… Quod ut uxori exposuit, Deo laudes multas dedit, & eum de his plurimum confortavit, & se paratam esse ipsum sequi, ejus provoluta pedibus irremediabilibus lacrymis & singultibus, ut sequenetur inspiratum divinitus, postulare omni instantia procuravit. Tunc vir Dei omnia conjugis assensu vendidit, habitum Fratrum Tertii Ordinis Seraphici Francisci una cum uxore sua sumpsit; ex aliqua parte pecuniæ, quam ex suis bonis accepit, unum hortum quatuor jugerum emit, & totum superfluum, omni mora deposita, pauperibus erogavit &c.
[463] [quædam hic annotantur.] Similia habet Bartholomæus de Tolomæis, qui Vitam alteram anno 1320 scripsit, in qua apud nos cap. 1, num. 7 de habitu Luchesio aliisque per S. Franciscum collato hæc ait: Benigne condescendens (S. Franciscus precanti Luchesio) una cum conjuge sua Bonadonna, quæ ejusdem voti erat, sacro Tertii Ordinis habitu consignivit, necnon & secum viros humiles & devotos, Brunum & Maretolensem, nonnullosque alios convicinorum locorum & vallis Elsæ incolas … non sine magno adstantium fletu, lacrymosis gemitibus & mira cordis compunctione, ejusdem fraternitatis glutino compilavit &c. Plura ibidem legi possunt. Porro ex his omnibus statuendum est, Tertium hunc Ordinem utcumque quidem cœptum in oppido Canarii seu Cannara in valle Spoletana in Umbria, ac deinde apud Florentinos, sed in castro vel oppido Podii-Bonitii, ut docent ambæ Vitæ B. Luchesii, magis perfectum, peculiari Ordinis habitu eidem Beato ejusque conjugi per ipsummet S. Franciscum tradito, qui deinde Tertiariis omnibus, nisi quos justa ratio eximendos suadebat, communis factus fuit.
[464] [Sunt, qui velint, Tertiam Regulam a Nicolao IV scriptam;] Ejusdem Ordinis Regulam ex Ms. codice conventus Assisiensis aliisque editis recitat Waddingus cum in Annalibus ad hunc annum 1221, tum inter Opuscula S. Francisci, ibidemque in Præfatione, de qua supra jam memini, postquam dixit, Regulam illam S. Franciscum habere auctorem, subjecit: Sunt vero, qui contrarium putent, & omnino negent, Regulam concinnatam Tertiariis dedisse, & hanc, quæ sequitur, ejus esse, sed Nicolai IV (non tertii, ut habet Sedulius in principio Annotationum ad Vitam divæ Elisabethæ) licet Franciscus eis quædam præscripsisset statuta. Tum refert aliquot hujus opinionis scriptores, quos ita refellit, ut tamen facile se crediturum profiteatur, Nicolaum quædam ex suis inseruisse, aliquidve pro temporis & ipsius Ordinis ratione immutasse, quorum, inquit, utrumque ipse Nicolaus insinuavit non obscure in Bulla Unigenitus, quam refert Sillin. præcitatus tom. 2, p. 7. Æqua hæc mihi videtur Waddingi sententia: nam, quod ad S. Franciscum attinet, omnes antiqui biographi ipsum non minus faciunt auctorem Tertii Ordinis, quam duorum priorum, quibus constat, Regulam ab eo traditam fuisse. Unum & alterum scriptorem producamus.
[465] [at nobis dubium non est, quin illa S. Franciscum auctorem habeat;] Thomas Celanensis in Vita num. 37 Egregius nempe, inquit, artifex (Franciscus) ad cujus formulam, Regulam & doctrinam efferendo præconio in utroque sexu Christi renovatur Ecclesia, & trina fide (id est, tribus Ordinibus) triumphat salvandorum, omnibus tribuebat normam vitæ. Tres Socii in Appendice num. 60: Per beatum Franciscum … Dei Ecclesia in tribus Ordinibus renovatur, … quorum Ordinum quilibet tempore suo fuit a summo Pontifice confirmatus; utique per confirmationem Regulæ a S. Francisco præscriptæ, uti constat de Ordine primo & secundo. S. Bonaventura in Vita num. 25: Ipsius sancti Viri ducatu secundum datam ab eo formam, Regulam & doctrinam, Christi triformiter renovanda erat Ecclesia, trinaque triumphatura militia salvandorum, sicut & nunc cernimus esse completum. Rursum num. 46: Prædicationis ipsius fervore succensi quamplurimi utriusque sexus, in conjugali pudicitia Domino famulantes, secundum formam a Dei Viro acceptam, novis se pœnitentiæ legibus vinciebant; quorum vivendi modum idem Christi Famulus, Ordinem Fratrum de Pœnitentia nominari decrevit. Hæc illi, qui cum ex dictis § 1 omnes scripserint multis annis ante Pontificatum Nicolai IV, seu ante annum 1288, non potuerunt per formulam, normam vitæ, Regulam, & Ordinem a summo Pontifice confirmatum designasse bullam, cui Regula inserta est, a laudato Nicolao anno 1289 editam. Eadem temporis ratio non patitur, ut iidem biographi censeri possint per summum Pontificem ibidem indicasse Nicolaum III; nam ex eodem § 1 constat, eosdem laudatos biographos multis pariter annis scripsisse ante annum 1277, cujus mense Novembri Nicolaus III summum Pontificatum accepit. Porro data biographorum dicta interpretari de vitæ norma solum viva voce a S. Francisco tradita, mihi cavillari esse videtur.
[466] Credo tamen, oppositæ opinioni occasionem natam esse ex laudata bulla Nicolai IV, [quod etiam ex litteris Nicolai quarti] quod in ea sic loquatur Pontifex, velut ipse insertæ Regulæ conditor esset. Incipit illa: Supra montem Catholicæ fidei; exstatque apud Laërtium Cherubinum tom. 1 Bullarii Romani a pag. 126. Sic autem in eadem loquitur laudatus Nicolaus post Breve proœmium cap. 1: Nos igitur Ordinem ipsum opportunis favoribus prosequentes, ad ejus augmentum benignius attendentes, statuimus, ut omnes, quos ad servandum hujusmodi vitæ formam assumi contigerit, ante assumptionem, seu receptionem ipsorum, de fide Catholica & obedientia erga præfatam Ecclesiam diligentiori examinationi subdantur. Verum ita loqui potuit Nicolaus, quia Regulam auctoritate Apostolica confirmabat. Nam in ipsa Regula a Waddingo edita caput 1 sic incipit: Si qui voluerint hanc vitam observare, & illos ad eam observandam assumi contigerit, ante assumptionem & receptionem ipsorum &c, ut ex bulla recitavi. Certe Nicolaus nusquam in ea asserit, Regulam, quam ibidem recitat, Opus suum esse, sed Francisco non obscure adscribit.
[467] Præmiserat enim in Proœmio: Gloriosus Christi confessor B. Franciscus, [colligitur, & aperte asseruit Leo decimus.] hujus Ordinis (Tertii) institutor, viam ascendendi ad Dominum verbo pariter & exemplo demonstrans, ipsius sinceritate fidei (Catholicæ) suos filios erudivit, eosque illam profiteri, constanter tenere, similiter ac opere voluit adimplere, ut per ejus semitam salubriter incedentes mererentur, post præsentis vitæ ergastulum, æternæ beatitudinis effici possessores. Non aliter, quam nos, hanc bullam interpretatus es Leo X, qui apud Cherubinum tomo citato pag. 541, anno 1521 Tertiam S. Francisci Regulam Fratribus & Sororibus, sub religiosis votis in congregatione viventibus, adaptans, hæc ait: Dudum siquidem hujus gratia Nicolaus Papa IV, prædecessor noster, Tertiam Regulam B. Francisci, quam de Pœnitentia appellavit, per quam almus Confessor homines utriusque sexus fideles, Spiritu Dei plenus, salvare contendebat, confirmavit & approbavit. Verum quia temporis decursu, spirante illo Spiritu sancto, non solum viri conjugati, mundique hujus incolæ, pro quibus a B. Francisco præfata Tertia Regula edita fuerat, verum etiam innumerarum virginum chori tribus essentialibus … votis … præfati Tertii Ordinis jugo sua colla subdiderunt &c. Profecto non potuit Leo X Regulam ipsam S. Francisco, ejusdemque Regulæ confirmationem Nicolao IV clarioribus verbis attribuere.
[468] [Quædam tamen eidem adjecit idem Nicolaus,] Assentior quoque Waddingo, ab eodem Nicolao aliqua adjecta Regulæ, qualis nunc passim exstat, ac forte etiam quædam in eadem justis de causis fuisse mutata. Sane ita ipsemet Nicolaus testatus est in bulla Unigenitus, anno 1290 data adversus quosdam, qui priori bullæ obtemperare noluerant, editaque a Waddingo tom. 2 Annalium pag. 195. Ita, inquam, ipsemet testatus est, dum de priori bulla loquens, ait: Ordinem ipsum approbando, ordinationes nonnullas salutaris persuasionis nostris litteris in eodem Ordine duximus observandas. Inter cæteras eisdem Fratribus paterno consulentes affectu, ut hujusmodi normam vivendi sequerentur, & sequendo amplecterentur eamdem. Et cum naturalis persuadeat ratio, & rationi æquitas acquiescat, ut prædicti Ordinis professores, ob ipsius Confessoris reverentiam, dilectorum filiorum nostrorum Ordinis Minorum dirigantur & regulentur doctrina, qui utriusque (Ordinis) almus extitit institutor, de Ordine supradicto Fratrum Minorum visitatores & procuratores assumere procurent. Verum quia, proh dolor! nonnulli ex Ordine prædicto Pœnitentium … adversus persuasionem & consilium hujusmodi consurgentes, non metuunt affirmare, quod hujusmodi nostro consilio acquiescentes, illosque sequi volentes, salvari nequeunt in eodem Ordine Pœnitentium &c.
[469] [ac forte alia quædam in eadem mutavit.] Ut rem clarius lector intelligat, Regula ex Ms. codice a Waddingo edita, cap. 16 sic habet: Visitatorem habeant sacerdotem, qui alicujus approbatæ Religionis existat, quique illis de commissis excessibus injungat pœnitentiam salutarem. Nec quivis alius possit eis hujusmodi visitationis officium exhibere. His verbis Nicolaus in sæpe dicta bulla anni 1289 subdidit: Quia vero præsens vivendi forma institutionem a B. Francisco prælibato suscepit, consulimus, ut visitatores & informatores de Fratrum Minorum Ordine assumantur, quos custodes vel guardiani ejusdem Ordinis, cum super hoc requisiti fuerint, duxerint assignandos. Nolumus tamen, congregationem hujusmodi a laïco visitari. Hæc omnia absunt a Ms. codice Assisiensi, quem Waddingus in ejusdem Regulæ editione secutus est. Nicolaus itaque visitatorem Fratrum de Pœnitentia, qui ex Regula S. Francisci quilibet sacerdos alicujus Religionis ab Ecclesia approbatæ esse poterat, voluit ex Ordine Minorum assumi; ægreque tulerunt quidam, datam a S. Francisco Regulam hac in parte a summo Pontifice mutatam fuisse, quos proinde ille altera bulla anno 1290 coërcuit. Fortasse eidem Pontifici etiam attribuenda est altera manifesta mutatio facta in ejusdem Regulæ cap. 5, ubi cum in codice Assisiensi tempus, quo laborantes ter in die cibum licite sumere possunt, determinetur a Dominicæ Resurrectionis festo usque ad festivitatem B. Michaëlis, in Regula bullæ Nicolai IV inserta, figitur a Dominicæ Resurrectionis festo usque ad festivitatem B. Francisci; quod ultimum a S. Francisco certe non fuit statutum. An præter hæc laudatus Pontifex alia mutaverit, non inquiro, quia ex his satis constat de mutatione in Regula ab illo facta.
[470] At si quis modo roget, a quo igitur Romano [Primigenium Regulam Honorius tertius aut Gregorius nonus appredavit.] Pontifice prima illa a S. Francisco scripta Regula approbata fuerit, dicam ego, certum esse, approbatam fuisse non post annum 1246 vel 1247, quorum alterutro Appendicem suam absolverunt Tres Socii, quibus testibus, trium Ordinum quilibet tempore suo fuit a summo Pontifice confirmatus. Dicam secundo, mihi pariter certum videri, id viva voce factum ab Honorio III, vel, (si forte illius litteræ, mox laudandæ, agant de aliis Pœnitentibus) ab ejusdem successore Gregorio IX. Ut ita sentiam, faciunt utriusque Pontificis litteræ in favorem Tertiariorum editæ, quæ exstant in Bullario Franciscano, typis Romanis anno 1759 excuso; quarum primæ sunt Honorii III, datæ die XVI Decembris anni 1221, id est, ejusdem anni, quo Ordinem illum a S. Francisco institutum fuisse, dixi. Harum exordium est: Significatum est nobis, exstantque tom. 1, pag. 8. In eodem tomo pag. 30 leguntur litteræ Gregorii IX, (quæ certe de Tertiariis Franciscanis loquuntur) incipientes: Nimis patenter, datæ anno 1227, die XXV Junii; rursum aliæ ejusdem Gregorii pag. 51 signatæ XXII Augusti anno 1229 cum hoc exordio: Cum illorum, qui sua novissima; aliæque pag. 65 datæ die VII Junii 1230, quæ incipiunt: Cum dilecti filii, Fratres Tertii Ordinis sancti Francisci. Itaque cum duo laudati Pontifices Ordinem illum suis privilegiis per memoratas litteras honoraverint, dubium non est, quin ejusdem Regulam, saltem viva voce, approbaverint. Dixi saltem viva voce, quia hactenus nullum legi, qui confirmationem ab alterutro scripto datam protulerit aut indicarit. Pergamus ad alia.
[471] Waddingus ad præcitatum annum 1221 refert quædam alia, [De indulgentiis Portiuncula & dequibusdam aliis] quæ partim incerti temporis ac fidei sunt, partim alibi memoranda; quædam etiam ad propositum meum non pertinentia præter ea, quæ habet ibidem a num. 22 de celebrium indulgentiarum per S. Franciscum a Christo Domino impetratione visitantibus ecclesiam S. Mariæ Angelorum in Portiuncula, quas sexto jam seculo mirus omnium populorum consensus magno in pretio habere pergit. Duplicem harum epocham statuit laudatus Annalista; primam ab hoc anno 1221, quo illas Francisco sine determinato die ab ipsomet Christo, patrocinante Virgine Matre, concessas, & ab Honorio III vivæ vocis oraculo confirmatas affirmat; alteram repetit ab anno 1223, quo easdem a Christo denuo ipsi apparente, ait, affixas fuisse diei secundæ Augusti, ducto initio pridie a primis vesperis.
[472] Hinc annum 1223 ab hoc facto orditur, totamque illarum historiam prolixe exponit, [gestis hujus anni & sequentis agam alibi.] atque ex vetustis scriptoribus, episcoporum litteris, Pontificum bullis, magni nominis virorum consensu, populorum ad sua usque tempora frequentissimo concursu, aliisque argumentis partim probat, partim confirmat. Exigebat temporis ratio, ut & ego ad utrumque annum de indulgentiis agerem; verum argumenti amplitudo persuasit, ut illud ad Analecta differam. Prolixa enim scribenda erit ea de re dissertatio, in qua & indulgentiæ veritas idoneis instrumentis probetur, & obtrectatorum aliterve opinantium argumenta refellantur. Idem Annalista ad annum 1222 multa alia Sancti gesta refert, quorum alia certa quidem sunt ex primis biographis, sed non certi temporis; alia iisdem biographis ignota, ac propterea in Analectis pariter memoranda. De comitiis hoc anno 1222 in Pentecoste de more habitis nihil ambigo, at nihil quoque singulare in iisdem actum legi; quare cogor ad annum 1223 festinare.
§ XXI. S. Franciscus Regulam compendiosiorem facit in monte, Spiritu sancto inspirante: varia hujus historiæ adjuncta a nonnullis tradita, sed non omnia satis firma.
[Sanctus divinitus monitus] Hactenus Ordo Fratrum Minorum, quem S. Franciscus e tribus primum instituerat atque ipsemet profitebatur, usus fuerat Regula ab illo conscripta, annoque 1209 ab Innocentio III summo Pontifice vivæ vocis oraculo approbata quidem, sed nullis Apostolicis litteris confirmata. Hoc anno 1223 sanctus Institutor de obtinenda ab Honorio III, qui Innocentio successerat, suæ Regulæ confirmatione, scripto consignata, serio cogitavit. Non tamen eamdem, si verba spectes, quam laudatus Innocentius verbo approbaverat, Honorio confirmandam obtulit. Audiamus S. Bonaventuram in Vita edenda num. 54 hac super re loquentem. Cum autem (inquit) dilatato jam Ordine, vivendi formam, per dominum Innocentium approbatam, disponeret per successorem ipsius Honorium in perpetuum facere roborari, hujusmodi fuit a Deo revelatione commonitus. Videbatur quidem sibi de terra micas panum subtilissimas collegisse, multisque famelicis fratribus ipsum circumstantibus debere tribuere.
[474] [in monte jejunans, inspirante Spiritu Sancto, Regulam dictat.] Cumque micas tam tenues distribuere formidaret, ne forte inter manus exciderent, vox ei desuper ait: Francisce, unam de omnibus micis hostiam facito, & manducare volentibus tribue. Quo id agente, quicunque illud non devote recipiebant, aut receptum contemnebant donum, mox lepra infecti notabiles apparebant. Recitat mane Vir sanctus hæc omnia sociis, dolens, se non percipere mysterium visionis. Sequenti vero die, cum vigil in oratione persisteret, hujusmodi vocem de cælo delapsam audivit: Francisce, micæ præteritæ noctis verba Euangelica sunt; hostia Regula; lepra iniquitas. Per hanc visionem intellexit Franciscus, Regulam, cujus confirmationem desiderabat, compendiosius esse scribendam. Hinc subdit Bonaventura: Volens igitur confirmandam Regulam, ex verborum Euangelii aggregatione profusius traditam, ad compendiosiorem formam, juxta quod dictabat visio monstrata, redigere, in montem quendam cum duobus sociis, Spiritu sancto ducente, ascendit; ubi pane tantum contentus & aqua jejunans, conscribi eam fecit, secundum quod oranti sibi divinus Spiritus suggerebat.
[475] [amissamque ibidem renovat, quam consirmavit Honorius Papa.] Quam cum de monte descendens servandam suo vicario commisisset, & ille, paucis elapsis diebus, assereret, per incuriam perditam; iterato sanctus Vir ad locum solitudinis rediit, eamque instar prioris, acsi ex ore Dei verba susciperet, illico reparavit, & per supradictum dominum Papam Honorium octavo Pontificatus illius anno, sicut optaverat, obtinuit confirmari. Ad cujus observantiam fratres ferventer inducens, dicebat, se nihil ibi posuisse secundum industriam propriam, sed omnia sic scribi fecisse, sicut sibi fuerant divinitus revelata. Quod ut certius constaret testimonio Dei, paucis admodum evolutis diebus, impressa sunt ei stigmata Domini Jesu digito Dei vivi, tanquam bulla summi Pontificis Christi, ad confirmationem omnimodam Regulæ & commendationem Auctoris. Visum fuit hæc, etsi paulo prolixiora, ex S. Bonaventura describere, quia modum, quo Regula illa scripta fuit, aliaque adjuncta continent, ab aliis prioribus biographis prætermissa, ex sola tamen sancti doctoris auctoritate omnino historice certa. Tres Socii num. 62 de Regula per Honorium III confirmata solum aiunt, fuisse aliam (a prima scilicet ab Innocentio III approbata) Regulam a beato Francisco, Christo docente, compositam.
[476] Waddingus præter S. Bonaventuram laudans Marianum suum, [Præmissæ S. Bonaventuræ relationi] alia addidit adjuncta, quæ Marianus partim accepit ex Pisano, quem proinde antea audiamus. Lib. 1 Conformitate 9, editionis Mediolanensis anni 1510, postquam ex S. Bonaventura retulit visionem de hostia ex multis micis panis compingenda & porrigenda fratribus &c, sic prosequitur Pisanus: Qua visione beatus Franciscus præmonitus, assumptis duobus sociis, fratre videlicet Leone & fratre Bonizo de Bononia, ad montem fontis Polumbæ juxta Reate perrexit, ubi pane tantum contentus & aqua jejunans, Regulam fecit scribi, secundum quod oranti sibi divinus Spiritus suggerebat. Quam cum de monte descendens servandam fratri Heliæ suo vicario tradidisset, ille, ea perlecta cum sibi non placeret, ipsam destruxit, dicens, se per incuriam eam perdidisse seu amisisso. Sed iterato Vir sanctus ad montem rediens præfatum, & jejunans, eam adinstar prioris, acsi ex ore Dei verba susciperet, illico reparavit, & per Honorium octavo sui Pontificatus anno, ut optaverat, confirmari obtinuit.
[477] Huc usque satis presse secutus est Bonaventuram; sed post pauca huc non facientia, [Pisanus multa addidit,] ita perrexit: Sciendum, quod, cum beatus Franciscus Regulam, vicario traditam & amissam, iterato vellet reparare, frater Helias, qui Regulam viderat & tenorem sciebat, ministris notificavit, beatum Franciscum talem Regulam velle facere. Qui ad ipsum congregati inducebant fratrem Heliam, ipsius beati Francisci vicarium, ut ad ipsum iret, & sibi diceret pro parte ipsorum, quod Regulam ipsam faceret pro se, & non pro eis; quia ad ipsam nolebant esse obligati. Sed frater Helias timens beati Francisci reprehensionem, respondit eis, quod ire nolebat: sed instantibus ipsis, quod iret, dixit, se nolle ire sine ipsis. Et tunc omnes simul iverunt. Cumque esset frater Helias prope locum, ubi erat beatus Franciscus, vocavit ipse frater Helias beatum Franciscum. Quo respondente, & vidente prædictos ministros, dixit: Quid volunt isti fratres? Et frater Helias respondit: Isti sunt ministri, qui audientes, quod facis novam Regulam, & timentes, quod facias eam nimis asperam, dicunt & protestantur, quod nolunt esse obligati ad eam: facias eam pro te, & non pro eis.
[478] Quo audito, vertit faciem suam beatus Franciscus ad cælum, & loquebatur Christo sic: Domine, nonne bene dixi tibi, quod ipsi [& alia item Marianus apud Waddingum; secundum quos] non crederent mihi. Tunc audierunt omnes vocem Christi respondentem in aëre: Francisce, nihil est in Regula de tuo, sed totum est meum, quicquid ibi est. Et volo, quod Regula sic servetur ad litteram, ad litteram, ad litteram, sine glosa, sine glosa, sine glosa. Et addidit Christus: Ego scio, quantum potest humana fragilitas, & quantum volo eos juvare. Qui ergo nolunt eam servare, exeant de Ordine. Tunc beatus Franciscus vertit se ad illos fratres, & dixit eis: Audistis, audistis: vultis, quod iterum faciam vobis dici? Tunc ministri seipsos inculpantes, confusi & territi recesserunt. Hactenus Pisanus: nunc ad Waddingum veniamus. Volens igitur, inquit, confirmandam Regulam, ex verborum Euangelii aggregatione profusius traditam, ad compendiosiorem formam, juxta quod dictabat visio monstrata, redigere, ad vallem Reatinam descendit.
[479] [Franciscus tunc 40 diebus jejunavit: Elias cum aliis] Deinde simul cum fratribus Leone & Bonizio in montem Columbæ, seu Rainerii, ab urbe Reatina secundo lapide ad Meridiem, Spiritu sancto ducente, conscendit, ubi in altissimæ petræ scissura per quadraginta dies in pane tantum & aqua jejunans eam fecit conscribi, secundum quod oranti sibi divinus Spiritus suggerebat. Post hæc, interjectis quibusdam de tempore, quo hæc contigerunt, correctoque errore Abrahami Bzovii, qui eadem anno 1216 innexuerat, ex S. Bonaventura refert supra dicta de Regula vicario tradita, & per incuriam, uti hic asserebat, amissa, ideoque in eodem monte denuo scripta. Sed cum Pisano addit, Heliam vicarium, dum S. Franciscus montem secundo ascenderat, indicasse ministris, quid Sanctus ageret, cum iisque, ut num. 477 dictum est, illuc quoque ascendisse, ut intercederet. In eo tamen variat, quod non dicat, Franciscum ab Helia fuisse vocatum, sed ex divina revelatione illorum adventus causam intellexisse. Illius verba habe: Perrexerunt omnes unanimiter novæ Regulæ reluctari; sed, dum erant in via, nihil non revelatum Francisco, qui montis supercilium superantibus ex petræ crepidine prosiliens occurrit, ad indignantis modum fratrem Heliam interrogans, quid sibi vellet ipse, aut ministrorum comitatus?
[480] [pervicaciter Regulæ intercessit, sed illa a Christo coram illis] Ille humili voce demissisque oculis, timens, sanctum Patrem offensum iri, dixit: Ministri audierunt, novam sibi efformari Regulam, humanis viribus superiorem, induxeruntque me huc, ut pro vicarii ratione de temperando agerem instituto; neque enim duriori se volunt adstringere. Turbatus spiritu Franciscus infremuit, vultumque oculosque ad cælum convertens, vehementi affectu dixit: Domine, nonne prædixi, hos mihi non credituros? Ut quid me in vanum laborare coëgisti? Ego institutum hoc cum pauperculis meis sociis ad mortem usque servabo; nolentes hos & dure resistentes compellere nequibo. Dictu mirum! Statim in lucida nube apparuit super Hominem Christus Dominus, qui, audientibus cunctis, dixit ei: Homuncio, quid turbaris, quasi tuum hoc opus esset? Tune legislator, tune hujus vitæ præceptor? Nonne omnia Regulæ præcepta a me præscripta, nonne tabulæ hæ a me formatæ? Tu dumtaxat tenue hujus operis instrumentum & calamus scribentis.
[481] [approbata fuit; intercessores redarguti,] Novi ego, quid dictaverim, novi, quid velim præcipere; vires humanæ mihi compertæ; scio, quid possint, & quantum ego valeo & volo præstare subsidium. Volo proinde, ut Regula hæc observetur ad litteram, ad litteram, ad litteram, sine glosa, sine glosa, sine glosa. Si ergo nolunt isti observare, deturbatis, tanquam discolis & rebellibus, ex hac sodalitate, illorum loco alios substituam, & si opus fuerit, noviter nasci & oriri faciam, atque de lapidibus istis sinceros hujus instituti sectatores resuscitabo. Ad hæc verba trementibus subjunxit Vir sanctus ex eminenti, in qua hærebat genuflexus, petræ scissura: Charissimi fratres, plus satis vobis constat, in hac vestra conspiratione Dei voluntati vos restitisse, neque tam ad Dei circa nos providentiam, quam ad humanos sensus & infirmam vestram prudentiam vos respexisse. Audistis, audistis ipsi vocem claram de nube delapsam? Quodsi adhuc non tinniunt aures vestræ, faciam, iterum eandem demitti. Confusi illi & territi obmutuerunt, cecideruntque in facies suas & timuerunt valde.
[482] Tunc benignus Pater, de scissura petræ descendens in areolam, [ac deinde animati, petierunt, paupertatem nonnihil relaxari,] accedens ad filios, pieque confortans, singulos apprehendit, dicens: Surgite, & nolite timere; sed velut milites Christi, accipite armaturam Dei, & induimini arma lucis, ut possitis in die malo resistere dæmonis insidiis, quas absque dubio vobis sternet in via hac, qua ambulatis. Condita porro & absoluta Regula, velut alter Moyses portans tabulas Legis, descendit de monte, facie ignita & coruscanti, ut iis, qui aderant in vicino tuguriolo, ostenderet acceptam a Christo vitæ normam, eamque transmitteret per præcipuas Ordinis provincias, ut unusquisque, quid sibi videretur, exponeret. Præsentibus id visum, ut juxta cæterarum Religionum consuetudinem saltim quidquam in communi eis liceret habere: brevi enim tempore adeo crevisse, allegabant, sodalitium, ut verosimile sit, ante plures annos tot consodales futuros, ut intra strictæ paupertatis metas non possint contineri.
[483] Ille ad locum, unde venit, reversus, cum vero Legislatore & Magistro (Christo) iniit consilium, [quod consultus a Sancto Christus abnuit: de adjunctis] a quo ita responsum: Ego pars & hæreditas eorum ero; nolo, ut immisceantur terrenis curandis: omnium hujus vitæ virorum me constituo œconomum, nec permittam, ut quidquam ex necessariis vitæ elementis eis deficiat, dum illi curaverint hanc Regulam observare. Quo major eorum numerus, eo major videbitur mea providentia; dum in me jactaverint cogitatum suum, enutriam eos, neque in æternum dabo fluctuationem justis. Cunctis per ordinem relatis, acquieverunt Ministri Dei voluntati & salutaribus Francisci consiliis, cum quo Assisium redierunt, ubi iterum expansa Regula, & ab omnibus approbata, deinde ad provinciarum præfectos transmissa, ut examinaretur, antequam peteretur Pontificis confirmatio. Hæc Waddingus (quem secutus Chalippus est) ex Chronico Mariani Florentini. Manifestum autem est, Vitam S. Francisci a Bonaventura scriptam præluxisse Pisano & Mariano; nisi hic solo Pisano usus sit, vel Waddingus ipse addiderit, quæ cum laudato sancto doctore habet communia. Pisanus Bonaventuræ narrationi addens nomina Fratrum, qui cum S. Francisco montem ascenderunt, vocat illos Leonem & Bonizum; montemque ipsum Pisanus Fontis Polumbæ, Waddingus Columbæ seu Rainerii dixit, & ambo eum prope urbem Reatinam statuerunt.
[484] [scriptores variant: sed historiam] Sed Waddingus addidit, S. Franciscum in altissimæ petræ scissura ibidem tunc commoratum esse. Eumdem solo pane & aqua contentum jejunasse, post S. Bonaventuram Pisanus asseruit; at neuter spatium temporis indicavit, quod Waddingus ex suo, opinor, Mariano per quadraginta dies produxit. Bonaventura ait, vicarium, cui Sanctus Regulam, in monte conscriptam, servandam dederat, paucis post diebus dixisse, eam per incuriam perditam; nec negat, id ita revera factum esse: Pisanus narrat, ita quidem ab Helia vicario simalatum, sed Regulam, quia displicebat, re ipsa ab ipso fuisse destructam; Waddingus solum refert, Heliam simulasse amissam Regulam, quia æquo asperior ei videbatur. De ejusdem Heliæ & Ministrorum adversus Regulam conspiratione & intercessione nullum prorsus verbum fit apud S. Bonaventuram; nec magis de Christo respondente in aëre, sive tunc vox illa solum audita fuerit, ut insinuat Pisanus, sive etiam Christus tunc apparuerit supra Franciscum in nube lucida, uti ex Mariano tradidit Waddingus. Par est ejusdem sancti doctoris silentium de postulatione Ministrorum pro aliquibus rebus in communi possidendis, deque propterea iterato sancti Institutoris in eumdem montem ascensu, ceterisque adjunctis, quæ ex Waddingo retuli. Solus item hic ex laudatis scriptoribus, aut Marianus, dixit, Franciscum, dum secundo descendit de monte, fuisse, velut alterum Moysen, facie ignita & coruscanti. Mitto minores variationes, quæ in eorumdem relationibus occurrunt.
[485] [improbabilem faciunt silentium veterum, quam referri] Ego quo magis historiam hanc expendo, eo magis (si ea, quæ ex Bonaventura continet, excipias) cogor pro fictitia habere, non una ductus ratione. Prima est veterum scriptorum de re tam memorabili publicaque silentium, quam nec ignorare poterant, nec taceri permittebat totius Ordinis Minorum utilitas: quid enim & ad hunc exteris commendandum, & ad exactam Regulæ observationem illius alumnos exstimulandos aptius validiusque dici poterat, quam hanc coram præcipuis ejusdem Ordinis prælatis manifesta Christi Domini sententia probatam atque sine ulla glosa ad litteram observari jussam fuisse? Silet tamen in primis ipsemet Franciscus in Testamento suo infra recitando, licet ejusdem Regulæ observationem in eodem diligenter commendet, glossasque in ea facere vetet, utque id melius inculcet, dicat: Sicut dedit mihi Dominus, pure & simpliciter dicere & scribere Regulam … ita simpliciter & pure sine glosa intelligatis & cum sancta operatione usque in finem observetis. Atqui erat hic profecto de divina ista confirmatione monendi locus, ne quis prædicto Ministrorum exemplo provocatus eidem Regulæ reluctari auderet. Silet pariter Thomas Celanensis, silet anonymus scriptor Vitæ, quam secundam appellamus; silent Tres Socii in Appendice edenda, quamvis his propositum fuerit supplementum aliquod ad priores Vitas scribere. Atque horum quidem silentium etiam magis urget, si Leo, unus eorum, cum S. Francisco tunc fuisse dicatur in monte, dum res contigit, ut Pisanus supra affirmavit.
[486] [Ordinis intererat; personarum probitas,] Silet denique S. Bonaventura, qui post illos S. Francisci Vitam scripsit, cui si ea res nota fuisset, procul omni dubio pro ejusdem Regulæ commendatione cælestem illam vocem adjecisset duobus argumentis, quæ supra num. 475. pro eadem ab ipsius S. Francisci veraci testimonio & impressis ipsi sacris stigmatibus petiit. Par omnino de eodem facto apud ipsum silentium est in aliis illius Opusculis, in quibus Ordinem Minorum instruxit & adversus calumniatores tutatus est, ac nominatim in eo, quod Expositio in Regulam Fratrum Minorum inscribitur, in qua scribendi argumentum non potuisset ipsum non admonere, ne præteriret, quod ad eam Regulam commendandam præ ceteris omnibus valebat. Atque hæc de silentio veterum; nunc rem ipsam expendamus. Suspectæ mihi sunt istæ fratris Heliæ aliorumque Ministrorum Ordinis adversus S. Franciscum Regulamque conspiratio & intercessio audax, ad quas compescendas Christus ipse intervenisse perhibetur. Durum enim est, nec satis, opinor, æquum, sine certioribus vadibus credere, si minus Heliam (quem tamen ultra meritum culpari, alias observabo) saltem ceteros illos Minorum Ministros, viros utique graves ac pios, fuisse tam pervicaciter reluctatos Francisco, quem omnes velut amantissimum patrem suum, & Spiritu Dei plenum merito venerabantur, & cujus eximiam sanctitatem miramque cum Deo conjunctionem multis argumentis & miraculis perspectam habebant.
[487] Adhæc reluctantiæ causa, quam allegant, nempe quod Regula ista asperior esset priori, [& perperam allegata reluctantiæ causa,] mihi non videtur subsistere. Etenim Regula, quam veluti omnium primam edidit Waddingus, vel ipsis etiam verbis conformis est approbatæ ab Innocentio III, vel solum sensu seu præceptis, ut mihi potius visum est § XI; utro modo malis, non deprehendo inter hanc eamque, quam confirmavit Honorius III, tantum intercedere discriminis, ut, qui priorem dudum professi fuerant, potuerint posterioris observantiam nimiæ severitatis titulo detrectare. Id discriminis inter utramque etiam non advertit Honorius III, qui posteriorem, velut a priore non diversam reputans, in bulla confirmationis ait: Ordinis vestri Regulam a bonæ memoriæ Innocentio Papa, Prædecessore nostro approbatam, annotatam præsentibus authoritate vobis Apostolica confirmamus. Imo vero, si utramque Regulam a Waddingo editam conferamus, posteriorem minus severam, quam primam deprehendemus. In prioris capite 2 dicitur: Qui promiserunt obedientiam (id est, Ordinem professi sunt) habeant unicam tunicam cum caputio (id est, tunicam superiorem) & aliam sine caputio (id est, interiorem) si necesse fuerit. In posterioris Regulæ cap. 2 omissis illis: Si necesse fuerit, substituta sunt ista mitiora: Qui voluerint habere; additurque, de quo in prima nulla exstat mentio, usus calceamentorum, dum necesse videbitur his verbis: Et qui necessitate coguntur, possint portare calceamenta.
[488] Rursum in primæ cap. 3 dicebatur: Omnes fratres jejunent a festo Omnium Sanctorum usque ad Natale, [cum secunda Regula minus severa sit,] & ab Epiphania, quando Dominus noster Jesus Christus incepit jejunare, usque ad Pascha: in secundæ cap. 3 præceptum de jejunio ab Epiphania tollitur & mutatur in consilium his verbis: Sanctam vero Quadragesimam, quæ incipit ab Epiphania usque ad continuos quadraginta dies, qui voluntarie eam jejunent, benedicti sint a Domino, qui vero nolunt, non sint adstricti. Hinc Waddingus ad hunc locum annotavit sequentia: In præcedenti Regula jejunium hoc non erat spontaneum, & ad Pascha Resurrectionis protendebatur. Vide cap. 3. Item in primæ cap. 13 fornicationis pœna statuitur exspoliatio habitus Minoritici & ex Ordine expulsio; quod non fit in secunda, sed in hujus capite 7 jubentur superiores eis, qui mortaliter peccaverint, cum misericordia pœnitentiam injungere. Denique tempus conveniendi ad capitulum generale in Pentecoste ad S. Mariam in Portiuncula, quod in prima cap. 18 Ministris, in ultramarinis partibus non versantibus, præstitutum fuerat annuum, in secundæ cap. 8 ad triennium dilatum est, vel ad alium terminum majorem vel minorem, sicut a prædicto Ministro fuerit ordinatum. Cur autem id factum sit, Tres Socii apud me in Appendice sic tradunt: In qua Regula prolongatus est terminus capituli propter vitandum laborem fratrum, qui in remotis partibus commorantur.
[489] [quam primus nec historia illa sat aptum testem habet.] Porro, ut in hisce secunda Regula certe minus severa fuit priori, ita in hac frustra quæsivi, quod austeritate sua reluctandi occasionem dare potuerit priorem jam ante professis. Urgent hæc maxime in sententia Waddingi, qui, quam primo loco typis vulgavit, pro prima habet, quam vivæ vocis oraculo Innocentius III approbavit; mihi enim ob rationes § XI datas multo verisimilius apparet, eamdem præceptis quidem omnium primæ conformem, non tamen etiam verbis omnium primam fuisse; sed unam ex iis, de quibus Tres Socii in Appendice num. 35 aiunt: Plures Regulas fecit (S. Franciscus) & illas expertus est, priusquam faceret illam, quam ultimo reliquit fratribus, id est, quam Honorius III confirmavit. Ex dictis collige, quid censendum sit de altero eorumdem Ministrorum conatu pro quarumdam rerum communi possessione, Sanctique propterea in montem regressu; qui quidem conatus etiam minus verosimilis videri deberet, si constaret, Regulam, quæ hujusmodi possessionem vetat, eo, quo supra dicti scriptores narrant, modo coram iisdem Ministris ab ipsomet Christo confirmatam fuisse. Nam ego quidem difficulter inducar, ut credam, religiosos illos viros ausos fuisse petere mutationem in Regula, cujus præcepta omnia a Christo præscripta, & ad litteram sine glossa observanda esse, ex ipso Christi ore paulo ante audivissent.
[490] [Incerta sunt, quæ de quadraginta dierum jejunio;] Ignotum mihi est, unde didicerit Marianus, seculi XV scriptor, S. Franciscum, dum Regulam dictabat in monte, per quadraginta dies in pane & aqua jejunasse, fuisseque facie ignita & coruscanti, quando e monte descendit. Vehementer tamen suspicor, hisce duobus adjunctis historiæ addendis occasionem natam esse ex qualicumque similitudine, quæ inter modum Veteris Legis Moysi divinitus datæ, modumque hujus Regulæ dictatæ intercessit. Nam, quemadmodum ex divinis libris novimus, Moysen post quadraginta dierum oc noctium sine ullo cibo potuque jejunium Tabulas Legis a Deo accepisse in monte Sinaï; hisque ob idololatriam populi confractis, duas alias, quas ipse ad eumdem montem attulerat, similiter digito Dei inscriptas, eique traditas fuisse: ita, teste Bonaventura, S. Franciscus ad scribendam Regulam in quemdam montem ascendit, ubi pane tantum contentus & aqua jejunans, conscribi eam fecit, secundum quod oranti sibi divinus Spiritus suggerebat; cumque hanc vicarius ejus, cui servandam tradiderat, assereret, per incuriam perditam, iterato sanctus Vir ad locum solitudinis rediit, eamque instar prioris, acsi ex ore Dei verba susciperet, illico reparavit.
[491] Propter hanc quamcumque similitudinem Pisanus ejusdem Regulæ dignitatem pensans, [& Sancti facie ceruscante ea occasione narrantur.] Sic ergo, inquit, apparet ex dictis, quali modo est confecta Regula nostra, quam profitemur; quia scilicet jejunio & oratione. Quali in loco? quia in monte. Quali auctore? quia videlicet Domino Jesu Christo eam beato Francisco revelante: unde ad instar Legis Moysi jejunio in monte, & Deo dictante, facta est & data. Ita Pisanus, nec inepte; verum apud Marianum (puto, ut major esset similitudo) Francisci jejunium, cujus durationem non expressit Bonaventura, ad quadragenarium dierum numerum extensum est; utque in libro Exodi cap. 34, ℣. 29 legitur: Cumque descenderet Moyses de monte Sinaï, tenebat duas tabulas testimonii, & ignorabat, quod cornuta esset facies sua ex consortio sermonis Domini; sic apud Marianum de S. Francisco dicitur: Velut alter Moyses portans tabulas Legis, descendit de monte, facie ignita & coruscanti, ut iis, qui aderant in vicino tuguriolo, ostenderet acceptam a Christo vitæ normam. Ne pluribus lectorem morer, narratio S. Bonaventuræ, quam dedi, indubitatam fidem historicam exigit; pro reliquis adjunctis certiores vades non habeo, quam Bartholomæum Pisanum, qui scripsit sub finem seculi XIV, & Marianum Florentinum, Pisano juniorem, neutrum rei, quam hic referunt, satis propinquum, vel sat magnæ auctoritatis.
[492] Ex opinione Waddingi num. 483 relata, postquam Regula a fratribus, [Ministrorum provincialium consensus pro petenda Regulæ confirmatione] qui Assisii aderant, tandem approbata fuerat, etiam fuit ad provinciarum præfectos transmissa, ut examinaretur, antequam peteretur Pontificis confirmatio. Haud scio, an hæc ille ex aliquo vetusto scriptore didicerit, an solum ita conjecerit, quia æquum videbatur, ut ad Regulam perpetuo stabiliendam expeteretur consensus provincialium ministrorum, qui in partem regiminis Ordinis adsciti erant. At eur id non potius factum credamus in ejusdem anni 1223 generali capitulo Pentecostes, ad quod ex fixa lege omnes isti ministri convenire debebant, & in quo ea res multo melius certiusque coram perfici poterat, quam inter absentes & in provinciis longe dissitis commorantes, quos per litteras consulere, ac forte diversa opinantes in eamdem sententiam adducere, operosius fuisset ac temporis longioris.
[493] Nihil autem cogit nos credere, Regulam scriptam non fuisse ante festum Pentecostes, [verisimillime in comitiis generalibus obtentus fuit.] quod eodem anno 1223 incidit in diem XXII Maii; nam Waddingus ipse statuit, S. Franciscum mense Januario ejusdem anni Assisio Romam profectum, ut de determinando die celebris indulgentiæ Portiunculæ cum summo Pontifice ageret, eoque determinato, inde secessisse in montem Rainerii, ut Regulam formaret. Nulla quoque ratio apparet, ob quam S. Franciscus credatur ab hujus anni generalibus comitiis præter morem abfuisse. Quapropter, si consensus ministrorum provincialium pro petenda confirmatione Regulæ (quod verisimillimum est) reipsa petitus fuit, id in generalibus comitiis factum existimo.
§ XXII. S. Franciscus Regulæ suæ confirmationem anno MCCXXIII ab Honorio III obtinet: coram Pontifice concionatur: protectorem Ordinis ab eodem impetrat: aliæ ejusdem Pontificis litteræ in favorem Ordinis datæ.
[Præcipua causa petendi confirmationem Regula fuit,] Diximus præcedenti §, S. Franciscum ea mente Regulam novis curis concinnasse, ut eam a summo Pontifice Honorio III, qui anno 1216 Innocentio item III successerat, confirmandam curaret; idque hoc eodem 1223 feliciter perfecit. De hoc argumento, silente Thoma Celanensi, agunt Tres Socii in Appendice num. 62, Anonymus Perufinus, cujus verba dabo inferius, sanctusque Bonaventura in Vita num. 54 & sequentibus. Cur sanctus Institutor, qui Regula solo vivæ vocis oraculo ab Innocentio III approbata hactenus contentus fuerat, nunc pro ejusdem confirmatione scripto obtinenda laboraverit, S. Bonaventura verbis num. 473 datis non aliam causam allegavit, quam quod ille Ordinem suum jam mirifice propagatum videret. Erat hæc certe sufficiens ratio, nimirum ut fratribus suis, longe lateque dispersis, per Apostolicam Romani Pontificis auctoritatem certum præsidium, totique Ordini stabilitatem conferret. Eamdem rationem Tres Socii confirmant, aliamque præterea tum magis urgentem adjiciunt.
[495] [quod Minores in aliquot provinciis pessime excepti fuissent,] Ex illis & Anonymo Perusino § XV narravimus, fratres, qui ex comitiis generalibus anni 1219 ad ultramontanas, nominatim Allemanniæ Hungariæque, provincias missi fuerant, pro suspectæ fidei hominibus habitos, & post multas acceptas atroces injurias inde recedere compulsos; eo quod Minorum Ordo, licet ab Innocentio III viva voce approbatus, adhuc nullis Pontificiis litteris confirmatus esset, quibus id illi possent probare. Aiunt ergo laudati Tres Socii, ut huic malo imposterum caveretur, Hugolinum Cardinalem Ostiensem, S. Francisco & Ordini Minorum mire deditum, curasse, ut sæpe dicta Regula ab Honorio III, qui Innocentio in Pontificatum successerat, Apostolica bulla confirmaretur. His consentientia narrat Anonymus Perusinus, qui etiam paulo plus Hugolino hic attribuit. Verba ejus, quibus fratres in prædictis provinciis pessime habitos ejectosque ait, qui adhuc non habebant fratres confirmatam apprehensam Regulam, dedi supra num. 335; quæ vero huc spectant, subjicio. Notificaverunt autem hoc fratres dicto Cardinali, domino Ostiensi. Qui vocato ad se B. Francisco, duxit eum ad dominum Papam Honorium, quia dominus Innocentius fuerat jam defunctus; & fecit scribi sibi aliam Regulam, & confirmari. Et dominus Papa sigilli munimine roboravit.
[496] [uti expresse docent Tres Socii.] Hæc eadem etiam infra confirmabuntur, ubi de comitiis anni 1224 agam, ostendamque, vexationes, Minoribus in supra dictis provinciis ultramontanis ante suscitatas, cessasse, postquam illi cum Regula Pontificiis litteris confirmata, aliisque Cardinalium epistolis commendatitiis muniti ad eas redierunt. Waddingus ad annum 1219 num. 18, ac rursum ad annum 1220 num. 56 Honorii III litteras recitat, in quibus Minorum Ordinem ab Ecclesia approbatum asserens, eos commendat. Primæ inscriptæ leguntur archiepiscopis & episcopis, abbatibus & decanis, archidiaconis & aliis ecclesiarum prælatis; posteriores vero, venerabilibus fratribus archiepiscopis & episcopis, & dilectis filiis abbatibus, prioribus, ac aliis ecclesiarum prælatis per regnum Franciæ constitutis. Ambæ si recte signatæ sunt, confirmationem Regulæ certo præcesserunt. Quia tamen Tres Socii sic loquuntur, quasi nullæ hujusmodi litteræ eamdem præcessissent, quasque ad annum 1220 retulit Waddingus, eæ ad solos prælatos Franciæ directæ sunt, forsitan aliæ illæ anno 1219, sed sine loco signatæ, vel ad particularem aliquam provinciam, cujus nomen exciderit ex apographis, destinatæ fuerunt, vel in provincias Alemanniæ Hungariæque numquam illatæ; aut certe dicendæ sunt in iisdem provinciis desiderato successu caruisse, ac propterea a Tribus Sociis non fuisse memoratæ.
[497] Rebus ita, ut dictum est, constitutis, S. Franciscus Romam profectus, [Honorius anno 1223 confirmat Regulam] adjuvante Cardinale Hugolino, Regulæ suæ confirmationem litteris Apostolicis consignatam ab Honorio III obtinuit. Waddingus ibid. num. 16 eidem confirmationi de Honorio hæc præmittit: Qui lectam dum rigidam nimis putaret, velletque quædam mutari, Franciscus gravissime sanctissimeque confirmavit, ne verbum quidem unum de suo ibi positum, sed omnia, ut erant a Christo Domino inventa & dictata. Potuit revera ita videri Honorio, uti visum fuisse Innocentio III, testantur Tres Socii num. 49 & Bonaventura num. 35; id tamen de Honorio apud veteres non lego. Nec magis apud illos invenio istud S. Francisci responsum; sed S. Bonaventura num. 56 tradit, ipsum eadem dixisse fratribus, ut hos ad exactam Regulæ observantiam induceret. De tempore confirmatæ Regulæ constat ex ipso Honorii diplomate, quod tum in tomo 1 Bullarii Romani, tum in novo Bullario Franciscano, alibique datum legitur Laterani tertio Kalendas Decembris, Pontificatus nostri anno octavo. Hæc indicant præcitatum Christi annum 1223, cujus die XXIX Novembris currebat annus octavus Pontificatus Honorii III, qui mense Julio anni 1216 Innocentio III successerat. Andreas Dandulus in Chronico apud Muratorium tom. 12 Script. Italiæ col. 343 pro anno octavo Pontificatus nonum posuit his verbis: Honorius Papa anno IX ejusdem Ordinem Minorum confirmavit. Reponendum esse octavo pro nono, indubitatum est; alias enim ejusdem Regulæ confirmatio illiganda esset anno Christi 1224, quod certo falsum est.
[498] Optime S. Antoninus part. 3 Histor., tit. 24, [bulla edita, cujus initium & finis recitatur.] cap. 7, § 4, postquam dixerat, S. Franciscum priorem Regulam anno 1223 in compendiosiorem contraxisse, ait: Eodem anno fuit Regula illa per Honorium tertium approbata, Pontificatus ipsius anno VIII, ab inceptione Ordinis, ex quo Beatus cepit habere fratres, anno XV, id est, ab anno 1209, uti § VII ac num. 148 probatum est. Diploma Honorii apud Waddingum aliosque sic habet: Honorius episcopus servus servorum Dei. Dilectis filiis, fratri Francisco & aliis fratribus de Ordine Fratrum Minorum, salutem & Apostolicam benedictionem. Solet annuere Sedes Apostolica piis votis, & honestis petentium desideriis favorem benevolum impartiri. Ea propter, dilecti in Domino filii, vestris piis precibus inclinati, Ordinis vestri Regulam, a bonæ memoriæ Innocentio Papa, Prædecessore nostro, approbatam, annotatam præsentibus, auctoritate vobis Apostolica confirmamus, & præsentis scripti communimus. Quæ talis est. Hic subditur tota Regula, in duodecim capita distincta, sub hoc titulo: In nomine Domini, incipit Regula Fratrum Minorum. In fine hæc sequitur clausula: Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostræ confirmationis infringere, vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attentare præsumpserit, indignationem omnipotentis Dei, & beatorum Petri & Pauli, Apostolorum ejus, se noverit incursurum. Datum Laterani tertio Kalendas Decembris, Pontificatus nostri anno octavo.
[499] [In hac Regula tempus comitiorum generalium,] Tres Socii in Appendice num. 62 solum unius decreti, quo hæc Regula a prima per Innocentium approbata differt, meminerunt his verbis: In qua Regula (ab Honorio III confirmata) prolongatus est terminus capituli propter vitandum laborem fratrum, qui in remotis partibus commorantur. Ut hæc intelligantur, repetendum est, quod de S. Francisco uno alterove anno post probatam ab Innocentio primam Regulam dixerant num. 57. Post prædictum autem locum Sanctæ Mariæ (de Portiuncula) obtendum a præfato abbate, ordinavit beatus Franciscus, quod ibi capitulum fieret bis in anno, scilicet in Pentecoste, & in Dedicatione sancti Michaëlis. In Pentecoste conveniebant omnes fratres apud sanctam Mariam, & tractabant, qualiter melius possent Regulam observare, atque constituebant fratres per diversas provincias &c. Itaque S. Franciscus, obtento loco S. Mariæ de Portiuncula, Regulæ ab Innocentio approbatæ tunc adjecit ordinationem de capitulo generali quotannis celebrando, vel, si id in priori illa Regula jam ordinasset, locum & diem, aut certe locum adjecit. Annuum tunc fuisse capitulum generale, diserte etiam tradit Bartholomæus Pisanus lib. 2, conform. 4, in editione Mediolanensi fol. CLXIX verso, ubi ait: Semel cum appropinquaret tempus capituli generalis, quod fiebat omni anno apud sanctam Mariam de Portiuncula &c.
[500] [que hactenus fuerant annua, prolongatum fuit: unde rursum liquet,] Hoc Francisci decretum etiam agnovit Waddingus in Annalibus ad annum 1212 num. 45, & in Annotationibus ad ejusdem Sancti Epistolam 10 allegatum Pisani locum laudavit. Observatum ergo id fuit usque ad novæ Regulæ confirmationem, in qua Regula, testibus tribus Sociis, prolongatus est terminus capituli propter vitandum laborem fratrum, qui in remotis partibus commorantur. Revera sic factum est in ejusdem Regulæ cap. 8, quod de electione generalis ministri hujus fraternitatis, & de capitulo Penthecostes inscriptum est. In hoc enim sic legitur: Quo (generali Ministro) decedente, electio successoris fiat a ministris provincialibus & custodibus in capitulo Penthecostes, in quo provinciales ministri teneantur semper in simul convenire, ubicumque a generali ministro fuerit constitutum. Et hoc semel in tribus annis vel ad alium terminum majorem vel minorem, sicut a prædicto ministro fuerit ordinatum. Ecce, quam recte ea dixerint Tres Socii, cum tempus comitiorum generalium, quæ hactenus fuerant annua, modo ex judicio ministrorum generalium ad triennium vel etiam ultra potuerit prolongari. Hinc rursum patet, Regulam, quam Waddingus velut primam edidit, non esse illam, qua Minores usque ad confirmationem alterius usi fuere, uti jam dictum est § XI. Rationem suggerit ipsa Regula, velut omnium prima edita apud Waddingum, cujus caput 18, sub titulo Qualiter ministri conveniant ad invicem, totum hic subjungo.
[501] Quolibet anno unusquisque minister cum fratribus possit convenire, [primam Regulam non fuisse eam, quam dedit Waddingus.] ubicumque placuerit eis, in festo S. Michaëlis archangeli, de his, quæ ad Deum pertinent, tractaturus. Omnes vero ministri, qui sunt in ultramarinis & ultramontanis partibus, semel in tribus annis, & alii ministri semel in anno veniant ad capitulum in festo Pentecostes apud sanctam Mariam de Portiuncula, nisi a ministro & servo totius fraternitatis aliter fuerit ordinatum. Confer modo utramque Regulam, frustraque quæres prorogationem temporis comitiorum generalium, quam in gratiam fratrum, qui in remotis partibus commorantur, in secunda factam esse, Tres Socii testantur. Quam ob rem, ut alibi dixi, dicendum est, Regulam, quam Innocentius approbavit, nunc perditam esse aut latere; quam vero Waddingus veluti primam edidit, unam aliam esse ex pluribus illis, quas S. Franciscus apud laudatos Tres Socios num. 35 dicitur scripsisse, priusquam faceret illam, quam ultimo reliquit fratribus. Ceterum justissima causa fuit in postrema Regula prorogandi tempus capituli generalis, quod ea tunc latius propagata fuerat, ac etiam latius propaganda erat per ejusdem confirmationem Apostolicam, ex cujus solius defectu eam respuerant provinciæ Alemannicæ & Hungaricæ. Progredior ad alia.
[502] Ad majorem Ordinis sui firmitatem & cautelam sanctus Institutor in eadem, [Eodem tempore Sanctus coram Papa concionaturus] ut putamus, mora Romana duo insuper alia ab eodem summo Pontifice obtinuit. Primum est, ut Cardinalis Hugolinus, episcopus Ostiensis, qui jam inde ab obitu Cardinalis Joannis de S. Paulo protectionem ejusdem Ordinis auctoritate propria libens admiserat, eam nunc auctoritate Pontificia susciperet. De facto constat apud omnes, non item de tempore. Ego illud colligo ex Tribus Sociis, qui concessionem protectoris confirmationi Regulæ proxime subnectunt. Ad eam gratiam obtinendam videtur S. Franciscus fuisse usus tempore opportuno, quo coram ipso summo Pontifice & collegio Cardinalium concionatus, eorumdem animos magno pietatis affectu accenderat. Concionem hanc Tres Socii petitioni protectoris præponunt, ideoque & ego eam hic præmittendam censeo. Ipsum coram Honorio prædicasse, testantur Thomas Celanensis in Vita num. 73, scriptor Vitæ secundæ apud me fol. 268 verso, Tres Socii in Appendice num. 64 sanctusque Bonaventura in Vita edenda num. 178. Vita secunda sine ulla nota temporis sic habet: Nullius quoque verebatur præsentiam, quin æquanimiter sapientibus & indoctis, magnisque loqueretur & parvis. Nam & Cardinalibus coram domino Papa Honorio congregatis constantissime prædicavit, non utique tam simplicitate movens ad risum, quam mirando semper fervore compunctionis extorquens suspirium.
[503] Celanensis hoc factum scribit, cum Sanctus tempore quodam, causa Religionis poscente, ad urbem Romam venisset, & a Cardinale Hugolino, qui plenus timore, [a Cardinale Hugolino introductus, id optime præstitit,] ne res ei male succederet, ac lætitia propter sancti Viri fervorem & simplicem … puritatem, flagitanti consenserat, ad Honorium introductus esset, ac felici plane successu prædicasset, dum interim in mirabili … dominus Ostiensis timore suspensus erat, totis orans viribus ad Dominum, ne beati Viri contemneretur simplicitas; quoniam in eum Sancti gloria resultabat, & dedecus ei erat (ejusdem opprobrium)eo quod erat pater super ejus familiam constitutus. Hæc Celanensis. Bonaventura duo rei adjuncta reliquis adjecit, videlicet S. Franciscum, suggerente eodem Cardinale, priusquam ad Pontificem concionaturus accederet, sermonem memoriter didicisse; cumque hic coram sacro consessu ei penitus excidisset, post publice agnitam infirmitatem suam, invocatumque Spiritum Sanctum, excellentissime concionatum fuisse. Juverit sancti doctoris verba recitasse.
[504] [licet sermonis, quem didicerat, plæne esset oblitus.] Cum semel prædicaturus coram Papa & Cardinalibus, ad suggestionem domini Hostiensis sermonem quendam studiose compositum commendasset memoriæ, stetissetque in medio, ut ædificationis verba proponeret, sic oblivioni tradidit omnia, ut effari aliquid omnino nesciret. Verum, cum hoc veridica humilitate narrasset, conferens se ad Spiritus Sancti gratiam invocandam, tam efficacibus subito cœpit verbis affluere, tamque potenti virtute illorum mentes virorum sublimium ad compunctionem inflectere, ut aperte clareret, quod non ipse, sed Spiritus Domini loquebatur. De sermone prius mandato memoriæ, deinde ex ea elapso, ac mox extemporali habito, silent alii biographi nostri: favent tamen hisce Tres Socii, dum aiunt: Prædicavit eis, sicut fuerat sola Sancti Spiritus unctione præmonitus; favet item asserta a Celanensi Cardinalis Ostiensis pro Francisco trepidatio, tanto utique justior, si ipse Concionatori, quem ad Papam introduxerat, mandatum memoriæ sermonem excidisse intellexerit. Ceterum videntur omnes de eodem Sancti sermone loqui; nam illum plus semel coram summo Pontifice concionatum fuisse, nullus insinuavit.
[505] [Observatur dissonantia, quæ apud Tres Socios & Celanensem] Difficultas tamen est in Thoma Celanensi cum Tribus Sociis conciliando. Celanensis minime obscure affirmat, S. Franciscum sponte sua a Cardinale Hugolino expetiisse, ut sibi liceret coram Pontifice ac Cardinalibus sermonem habere; Hugolinum vero non nisi spem inter metumque, ne res secus, ac desiderabat, illi cederet, consensisse. Cum tempore quodam, inquit, causa Religionis poscente, ad urbem Romam venisset, loqui coram domino Papa Honorio & venerabilibus Cardinalibus plurimum sitiebat. Quod intelligens dominus Hugo Ostiensis episcopus … timore ac lætitia repletus, admirans sancti Viri fervorem, & simplicem intuens puritatem; sed confidens de misericordia Omnipotentis,… eum coram domino Papa Honorio & reverendis Cardinalibus introduxit. Contra ex Trium Sociorum sententia ipse Cardinalis Sancto auctor fuit, ut coram Pontifice concionaretur, eumdemque ex humilitate reluctantem ac pene invitum ad id impulit. Verba accipe: Venit Romam, & visitavit dominum Hostiensem, qui imposuit S. Francisco, ut sequenti die mane iret secum ad curiam, quia volebat, quod ipse coram domino Papa & Cardinalibus prædicaret, atque suam Religionem devote & affectuosissime commendaret. Licet autem B. Franciscus se excusaret de hoc, dicens, se esse simplicem idiotam, oportuit tamen, ipsum ire cum illo ad curiam &c.
[506] [in uno rei adjuncto occurrit.] Ut verum fatear, non video, quo pacto duas has assertiones componam, si ad unam eamdemque concionem referendæ sint; nec aliunde satis solidam rationem invenio, ut easdem de duabus diversis concionibus possim interpretari. Quapropter, etsi magna apud me sit Thomæ Celanensis auctoritas, malo tamen Tribus Sociis adhærere; tum quod horum narratio hic magis consentanea sit S. Francisci humilitati, tum etiam quod laudati Tres Socii, qui æque ac Celanensis S. Francisco familiares fuere, ac numero illius auctoritatem superant, paulo post Celanensem scripserint, ac proinde sicubi ab hoc discrepent, aberrantem emendare voluisse merito credendi sint. Cum eorumdem dictis recte etiam possunt conciliari verba Bonaventuræ; dicendo, Cardinalem Ostiensem reluctanti Francisco suamque imperitiam humiliter causanti suasisse, ut sermonem aliquem memoriæ mandaret; cumque hunc sermonem volenti dicere coram Pontifice excidisse, adverteret, trepidasse, doluisseque Cardinalem, quod Virum sanctum in hujusmodi periculum summæ existimationis suæ adduxisset. Waddingus ad annum 1217 num. 3, in margine laudans Legendam eorumdem Trium Sociorum & S. Bonaventuram, omnium dicta sic componit, ut S. Francisco attribuat desiderium Pontificem alloquendi; Cardinali vero consilium de sermone eadem occasione coram eodem sacroque collegio habendo. Verum hæc expositio apta quidem est ad conciliandum Thomam Celanensem cum Bonaventura, at non Tres Socios cum eodem Celanensi, cujus integrum Opusculum non videtur Waddingus habuisse.
[507] Post felicissimum sermonis successum Tres Socii mox incipiunt narrare, [Sanctus protectorem Ordinis ab Honorio obtinet;] quo modo S. Franciscus ab Honorio protectorem Ordinis sui petierit & impetraverit. Postea, inquiunt, dixit beatus Franciscus summo Pontifici &c. Rationem petendi hanc allegant, ut haberet virum, qui pauperem gregem suum adversus malevolos tutaretur, quique pro negotiis Ordinis facilius accedi posset, quam summus Pontifex, gravioribus Ecclesiæ curis sæpe præpeditus. Accedebat etiam & visio quædam ante paucos annos Sancto divinitus oblata de gallina parva, quæ tot pullos habebat, ut nequiret omnes sub alis suis continere; unde intellexerat, quærendum suis esse a Romana Ecclesia subsidium. Adi Appendicem ad Vitam primam num. 63 & sequenti. Supplicantem benigne excepit Pontifex, & petita concessit, ut ibidem habent Tres Socii, ac brevius noster Anonymus Perusinus, Et petiit, inquiens, beatus Franciscus a domino Papa unum de Cardinalibus, qui esset istius Religionis gubernator & protector & corrector, sicut in eadem Regula continetur. Et concessit eis dictum dominum Ostiensem. Locus Regulæ, quem laudat, exstat in cap. 12 his verbis: Ad hæc obedientiam injungo ministris, ut petant a domino Papa unum de sanctæ Romanæ Ecclesiæ Cardinalibus, qui sit gubernator, protector & corrector hujus Fraternitatis &c.
[508] Nunc reddenda ratio est, cur laudatum S. Francisci sermonem, [quod non anno 1217, sed 1223] obtentumque post hunc ab Honorio Papa Cardinalem protectorem ad annum 1223 referendum putemus, licet Waddingus & Chalippus utrumque anno 1217 illigaverint. Hanc in rem nihil discere possumus ex Thoma Celanensi, qui capite 9 varias Sancti virtutes, atque inter has eximium illius in concionando fervorem & constantiam celebrans, ea occasione sermonis coram Pontifice habiti, & Cardinalis protectoris mentionem fecit. Nullam quoque temporis notam ad propositum nostrum habet num. 100, ubi paulo pluribus egit de protectione Ordinis Hugolino collata. Nihilo plus nobis hic suggerit S. Bonaventura, qui in Prologo fassus est, se non semper historiam secundum Ordinem temporis texuisse; caputque 12, ex quo supra relata accepimus, de efficacia prædicandi & gratia sanitatum sine temporis serie inscripsit. At vero Tres Socii talem ibi servant rerum Ordinem, qui mihi dubium non relinquit, quin & sermo ille & primi protectoris Minorum concessio anno 1223 consignanda sint. Ut hæc probem, oportebit quædam ex jam dictis obiter repetere. Laudati Tres Socii in Appendice ad Vitam primam num. 62 scribunt, expletis … undecim annis ab inceptione Religionis in comitiis electos fuisse ministros, & aliquot fratres ad varias provincias missos, sed, quia, licet…Innocentius tertius Ordinem & Regulam approbasset ipsorum, non tamen hoc suis litteris confirmavit; propterea aiunt, multos eorum, in variis provinciis pessime acceptos expulsosque, ad sanctum Patrem suum rediisse. Hæc comitia Waddingus ad annum 1216 retulit; ego vero ad 1219 ob rationes, quas § XV proposui.
[509] [factum esse, probatur ex serie rerum, quæ apud Tres Socios] Post hæc iidem narrant, Cardinalem Ostiensem, ut huic malo caveretur in posterum, curasse, ut nova S. Francisci Regula ab Honorio III cum bulla præcedente solemniter confirmaretur. Consentit nobiscum Waddingus, & aliunde certum est, hanc Regulæ confirmationem ad annum 1223 pertinere. Num. 63 & 65 addunt & alterum adversus Ordinis impugnatores subsidium, Cardinalem protectorem, rogante S. Francisco, a Pontifice constitutum, idque, ut mox vidimus, sermoni per Sanctum habito coram Pontifice postponunt, uti etiam fecit Waddingus ad annum 1217 num. 4. Tandem num. 66 de felici utriusque consilii successu sic pergunt: Habito domini Papæ mandato (de Ordinis protectione suscipienda, Cardinalis Ostiensis) revera sicut bonus protector ad defendendos fratres manum extendit, scribens multis prælatis, qui persecutiones intulerant fratribus, ne ulterius essent eis contrarii, sed potius ad prædicandum & habitandum in suis provinciis consilium & auxilium eis darent, tamquam bonis & sanctis Religiosis, auctoritate Sedis Apostolicæ approbatis. Similiter & alii quam plures Cardinales ad idem suas litteras transmiserunt.
[510] [concessionem protectoris præcessisse ac subsecutæ] In sequenti ergo capitulo data licentia ministris a beato Francisco recipiendi fratres ad Ordinem, misit eos ad supradictas provincias, portantes litteras Cardinalium cum Regula, bulla Apostolica confirmata. Quæ omnia prædicti prælati videntes, & exhibita fratribus testimonia cognoscentes, ædificare, habitare & prædicare in suis provinciis liberaliter concesserunt &c. Itaque ex primo capitulo, post constitutum a summo Pontifice protectorem Ordinis habito, missi sunt fratres in varias provincias cum ejusdem protectoris litteris & Regula, bulla Apostolica confirmata. In confesso autem est etiam apud Waddingum & Chalippum, confirmationem, de qua hic sermo est, non esse priorem anno 1223; ac proinde nec protector Ordinis ante eumdem annum constitutus fuisse dicendus est. Adversus hæc objici posset, apud Celanensem legi Hugolinum magno metu suspensum fuisse de successu concionantis Francisci, cujus gloriam dedecusque sua reputabat, eo quod erat pater super ejus familiam constitutus: quibus verbis innui videtur, laudatum Cardinalem non post eumdem sermonem, sed ante, forte etiam diu, protectorem fuisse constitutum.
[511] Fateor; sed eadem difficultas etiam solvenda manet Waddingo & Chalippo, [leguntur. Protector suo munere egregie functus est.] qui æque ac ego sermonem illum ex Trium Sociorum testimonio creationi protectoris præmiserunt. Mihi verisimillimum apparet, Celanensem, nisi hic lapsus memoria sit, sic fuisse locutum, quia Hugolinus etiam diu, antequam id muneris a Pontifice accepit, oblatam a S. Francisco Ordinis protectionem benigne admiserat, eaque ratione jam tum dici potuit pater super ejus familiam constitutus fuisse. Quam porro strenue Hugolinus suas protectoris partes egerit, pluribus exposuit Celanensis lib. 1 cap. 2, ac rursum lib. 2, cap. 2 multa memorans, quæ ille partim ante, partim post demandatam sibi ab Honorio protectionem Ordinis præstitit. Hæc ibi legi possunt, uti & aliqua alia, quæ in hujus Commentarii § XV ex nostro Anonymo Perusino recitavi.
[512] Alterum, quod supra insinuavi a sancto Institutore pro stabilitate Ordinis sui hoc anno Romæ procuratum fuisse, [Aliæ litteræ in favorem Ordinis ab Honorio datæ] fuerunt ejusdem Pontificis litteræ, datæ Laterani XIV Kalendas Januarii, Pontificatus illius anno octavo, id est, versus finem anni 1223. Exhibent illas Waddingus ad hunc annum, & Bullarium Franciscanum tom. 1 pag. 19; sed ibi, forte rectius, XV Kalendas Januarii notantur. Scriptæ illæ sunt ad universos ecclesiarum prælatos, ne fratres, post annuum tirocinium professos, ab Ordine transfugas recipiant, utque eos, maxime si a superioribus suis excommunicati sint, omnino evitent, iisdemque superioribus requirentibus, excommunicatos publice denuntient. Causa autem hæc mandandi fuit, quod, ut Pontifex ibidem conqueritur, quidam prælati aliquos hujusmodi transfugas, a superioribus suis excommunicationis sententia constrictos, non curassent vitari; unde & ipsis major pervicacia accesserat, & Ordini quædam nota infamiæ. Credibile est, hanc quoque culpabilem conniventiam prælatis istis obrepsisse ex eo, quod Minorum Regula hactenus nullis Pontificiis litteris fuisset confirmata. Ex dicendis S. Franciscus verisimiliter Roma jam excesserat, quando has litteras Honorius dedit.
§ XXIII. Sanctus Nativitatem Domini peculiari modo celebrat, & Euangelium cantat: ex quo tempore videatur diaconatu initiatus fuisse: anno MCCXXIV habet comitia generalia, in quibus intermissam missionem Germanicam feliciter instaurat: secedit in montem Alvernum.
[Sanctus jam diaconus, cum licentia Pontificis] Rubus tam feliciter Romæ gestis, S. Franciscus ante Honorii litteras postremo loco relatas ex Urbe discessit, Christi Domini festum natalitium celebraturus Græcii, quod castrum est in valle Reatina, vernacule Greccia dictum, paucisque milliaribus ab ipsa urbe Reate dissitum. Quia vero id singulari modo facere desiderabat, assensum & licentiam summi Pontificis petiit & obtinuit, uti expresse observavit S. Bonaventura in Vita edenda num. 149 lectorem sic præmonens: Ne vero hoc levitati posset adscribi, a summo Pontifice petita & obtenta venia, fecit præparari præsepium &c. Marianus apud Waddingum addit, laudatum Pontificem etiam indulgentias largitum esse omnibus, qui eidem solemnitati pie essent interfuturi; quod ego ejusdem chronistæ fidei relinquo. Præter Bonaventuram solemnitatem illam referunt Thomas Celanensis in Vita prima a num. 84, & auctor Vitæ secundæ in codice nostro Ms. fol. 267 verso & sequenti; omnesque conveniunt, terrio ante ipsius Sancti obitum anno contigisse.
[514] [festum Nativitatis Domini peculiari modo celebraturus.] Ad paranda festivitati necessaria Sanctus usus est opera cujusdam viri nobilis, nomine Joannis, ejusdem castri incolæ (utque verbis Celanensis utar) bonæ famæ, melioris vitæ, quem B. Franciscus amore præcipuo diligebat; quoniam, cum in terra sua & honorabilis (forte legendum: dives & honorabilis) plurimum extitiset, carnis nobilitate calcata, nobilitatem animi est sequutus. Waddingo teste, Joannes ille cognominabatur Velita. Rem gestam ex secunda Vita de more recensebo. Sic habet: Accidit præterea res quædam mirabilis anno ante felicem B. Francisci transitum tertio, quam multis aliis prætermissis, digne recolendam existimo. Ipse namque Vir sanctus ea præcipue, quæ circa Christum gesta sunt, assidua meditatione revolvens, noluit eorum, quæ sacris Euangelii voluminibus enarrantur, pro sua possibilitate vel unicum iota vel apicem transgredi: quin in omnibus, quæ de Christo scripta perpendit, super omnia, quæ in hujus vitæ volubilitate geruntur, jugum ipsius Domini suavissimum, onusque levissimum cuperet experiri.
[515] [speciem stabuli Bethleëmitica parari jubet.] Igitur sollempnitate quadam Dominicæ Nativitatis instante, humilem nascentis in Bethleëm Salvatoris infantiæ paupertatem similitudine, qua poterat, Vir Dei repræsentare desiderans, ad castellum de Grecio quendam virum religiosum & nobilem, nomine Johannem, præmisit; qui ad hoc bovem sibi & asinum cum præsepio contra * venturæ festivitatis gaudia præparavit. Pauca hic claritatis gratia inserenda sunt ex Vita prima, in qua sic legitur: Hunc vero (præfatum Joannem) B. Franciscus, sicut sæpe solebat, per quindecim dies ante Nativitatem Domini fecit ad se vocari, & dixit ei: Si desideres, ut apud Græcium præsentem festivitatem Domini celebremus, festina præcedere, &, quæ tibi dico, præpara diligenter. Volo enim illius Pueri memoriam agere, qui in Bethleëm natus est, & infantilium necessitatum ejus incommoda, quomodo in præsepio reclinatus, & quomodo, astante bove atque asino, super fœnum positus extitit, utcumque corporeis oculis pervidere. Quod audiens vir bonus atque fidelis, cuvurrit citius, & omnia in prædicto loco, quæ Sanctus dixerat, præparavit. Secundum hæc Joannem arcessivit ad se Franciscus quindecim diebus ante natalem Domini nostri; ex quo conjicere licet, ipsum ex Urbe jam recessisse ante Honorii litteras XIV vel XV Kalendas Januarii signatas, de quibus in calce præcedentis § memini. Waddingus tamen ait, Joannem hac de re ab illo monitum fuisse per litteras; nescio, quo nixus testimonio.
[516] Pergo historiam ex secunda Vita describere. Advenit denique nox sollempnis, [sacramque noctem in eo sollenniter exigit:] aderatque B. Franciscus, pluribus illic secum fratribus adunatis. Præparato itaque præsepio fœnum imponitur: adducti bos & asinus ad præsepium collocantur; & cum gaudio sic vigiliæ celebres inchoantur. Confluente igitur e diversis locis multitudine populi, facta est nox illa jucunditatis insolitæ plena; facta est cereis & fascibus * luminosa, novoque ritu celebrantur Bethleëm novæ sollempnia. Fratres quoque laudes Domino debitas exsolvebant; sed & cuncti, qui aderant, novis lætitiæ canticis applaudebant. Stabat autem coram præsepio B. Franciscus; stabat tamquam suspiriis præ gaudio plenus; stabat indicibili suavitate perfusus. Tandem super ipsum præsepe sacra Missarum aguntur sollempnia, cum & ipse sanctus Dei Levita sollempnibus ornamentis indutus Euangelium voce sonora pronuntiat, ac deinde populo de nato in Bethleëm Rege paupere melliflua prædicat. Tanta vero pietatis dulcedine circa jam dicti Regis afficiebatur infantiam, ut, si quando Jesum Christum nominare deberet, ipsum vero veluti balbutiens, Puerum de Bethleem præ nimia amoris teneritudine nuncuparet.
[517] Sed & ne facta putentur hæc omnia sine nutu divino, [quam pietatem cælestis visio & beneficia subsecuta probarunt.] miranda talis ibidem cuidam viro virtutis (quem S. Bonaventura supra dictum dominum Joannem fuisse, scribit) ostensa est visio. Vidit namque ad sæpe dictum præsepe B. Franciscum accedere, & quendam, qui in illo jacere videbatur exanimis, velut a sompno * sopore puerum excitare. Creditur namque non immerito suam dominus Jesus Christus infantiam recolenti in hujusmodi formula non absurde monstratus; quippe qui multorum cordibus per oblivionem quasi sopitus & mortuus, veluti per B. Francisci doctrinam & exemplum evigilans ad memoriam est reductus. Finitis igitur tantis cum exultatione sollempniis, unusquisque lætus ad propria remeavit. At vero de feno præsepii conservato plura diversimode postmodum ab utriusque sexus hominibus sunt remota pericula, necnon & brutis animalibus morbidis sanitatis collata remedia. Porro locus præsepii templum Domino consecratur, & altare super ipsum præsepe constructum ad sancti Patris honorem & facti memoriam dedicatur. Hæc omnia etiam habet Thomas Celanensis, qui eadem narratione librum primum Vitæ terminavit: at S. Bonaventura de ecclesia vel sacello in eodem loco erecto non meminit, cetera consonat.
[518] [Nescitur tempus, quo ille diaconatum suscepit;] Quoniam hoc loco prima ad certum annum mentio fit de S. Francisci Ordine levitico seu diaconatu, hactenus distuli agere de tempore, quo ille eodem initiatus fuisse videatur. Tres Socii, qui mox relatam Natalis Domini celebrationem, utpote ab aliis satis expositam, prætermiserunt, Sancti diaconatum alio in loco aliaque occasione affirmarunt. Nam in Appendice num. 61 de Cardinale Hugolino ad annua comitia in Pentecoste venire solito sic aiunt: Ille autem, venientibus fratribus, descendebat de equo, & ibat pedes cum eis usque ad ecclesiam sanctæ Mariæ, eisque postea faciebat sermonem, & celebrabat Missam, in qua vir Dei Franciscus Euangelium decantabat. Consonat Anonymus Perusinus, eisdem fere verbis inquiens: Ille vero, venientibus fratribus, descendebat de equo, & ibat pedes cum fratribus usque ad ecclesiam propter devotionem, quam erga ipsos habebat, & eis sermonem postmodum faciebat, & celebrabat Missam, & beatus Franciscus Euangelium decantabat. Quid plura? de diaconatu illius consentiunt omnes biographi, apud nullum tamen eorum tempus, quo is eidem collatus sit, annotatum reperio.
[519] [id factum non esse, quando prima Regula probata fuit,] Verumtamen Marianus Florentinus apud Waddingum ad annum 1210, num. 16 ex Legenda Trium Sociorum affirmat, factum id esse eo tempore, quo Sanctus primam Regulam suam ab Innocentio III approbari obtinuit; & ea quidem ratione, ut ipsemet summus Pontifex Franciscum tunc usque ad diaconatum promoverit, sociosque illius laïcos minoribus Ordinibus initiaverit. Hinc Chalippus in Vita Gallica pag. 43 hanc opinionem indubitanter amplexus est, pro eaque ibidem in annotatis, non Marianum, sed Tres Socios, veluti certissimos testes, allegavit. Sane nullus hic superesset dubio locus, si de horum Trium Sociorum testimonio constaret; quod mihi non videtur verisimile. Saltem in apographo nostro solum dicuntur S. Franciscus ac socii ejus tonsura tunc donati fuisse, nec ullum fit hos inter illumque discrimen, ut suspicari quis possit, nedum affirmare, ei peculiare quid præ ceteris tunc collatum fuisse. Sociorum verba hæc sunt: Suscepta itaque benedictione a summo Pontifice, & visitatis Apostolorum liminibus, datisque tonsuris beato Francisco & aliis fratribus, sicut dictus Cardinalis (Joannes de S. Paulo) procuraverat, volens omnes illos duodecim esse clericos, Urbem Franciscus reliquit.
[520] [ostenditur ex Legenda Trium Sociorum,] His duodecim annumerandum esse S. Franciscum, jam satis probatum puto, supra num. 232 & seq.: sed licet ille tertiusdecimus fuisset, non sic tamen aliud, quam tonsuram ei tunc datum esse, ex allato testimonio constaret. Clarius hoc est, quam ut credere possim, dicta Mariani sine ulla censura ab erudito Waddingo adoptanda fuisse, si ipsum Trium Sociorum Opusculum habuisset ad manus; ac proinde rursum cogor existimare, ipsum, quoties Legendam Trium Sociorum laudat, id ex aliorum fide facere. Par est nostri Anonymi Perusini silentium de Francisco tunc ordinato diacono, apud quem simili modo solum breviter legitur: Dictus autem Cardinalis propter devotionem, quam habebat in Fratrem (Franciscum) omnibus illis duodecim fratribus clericam fecit dari. Observandum autem est, hunc Anonymum Legendam Trium Sociorum in quoddam compedium redegisse, atque adeo nec in apographo autographove, quo ille usus fuit, ista, quæ Marianus retulit, lecta esse, cum verisimile non sit, Anonymum eadem, quæ Sancto honorifica erant, fuisse prætermissurum.
[521] Obscurius loquitur S. Bonaventura in fine capitis 3 de Innocentio hoc modo: [sed verisimilius contigit postea anno incerto,] Postulata concessit, & adhuc concedere plura promisit: approbavit Regulam, dedit de pœnitentia prædicanda mandatum, & laïcis fratribus omnibus, qui Servum Dei fuerant comitati, fecit coronas parvulas fieri, ut verbum Dei libere prædicarent. Ex hoc loquendi modo posset aliqua suboriri suspicio, cum Franciscus ibi inter tunc tonsuratos non videatur memorari, illum jam inde ante socios aliquo etiam altiori sacro Ordine initiatum fuisse; nisi ex clarioribus verbis Trium Sociorum oppositum dicendum esset. Eadem ratio facit me credere, Franciscum alio potius posteriori tempore diaconatum suscepisse, licet alias satis verisimile videri possit, Innocentium ei altiorem ecclesiasticum Ordinem contulisse, quam ceteris, quorum illum caput constituerat. Non ausim tamen id differre usque ad hunc annum 1223, quo Honorius Regulam confirmavit, quia iidem Tres Socii in Appendice num. 61 jam aliquot annis ante de illius diaconatu meminerunt, nimirum ab eo fere tempore, quo Hugolinus post obitum Joannis Cardinalis Sabinensis de S. Paulo protectionem Ordinis Minorum, a S. Francisco rogatus, privata auctoritate suscepit, de qua re adi § XV.
[522] Inter alia enim ibidem aiunt: Postea rogavit eum beatus Franciscus, [sed ante annum 1223, ordinante episcopo Assisiensi.] ut in Pentecoste dignaretur fratrum capitulo interesse; qui statim benigne assensit, atque ex tunc interfuit eorum capitulo omni anno … & celebrabat Missam, in qua vir Dei Franciscus Euangelium decantabat. Jam tum ergo erat diaconus, nisi quis adverbium Postea referre voluerit ad tempus, quo laudatus Hugolinus auctoritate Honorii protector Minorum constitutus fuit; quod mihi minus verisimile apparet, quia Tres Socii videntur frequentiorem protectoris ad comitia accessum indicare, quam haberi potuerit post finem anni 1223, post quem S. Franciscus non toto triennio supervixit. Hisce omnibus mature perpensis, existimo, S. Francisci diaconatus initium non melius statui posse, quam anno aliquo intermedio inter 1209, quo prima Regula ab Innocentio III probata fuit, annumque, quo Hugolinus Ordinis protectionem primo suscepit mox ab obitu Cardinalis de S. Paulo, quod factum esse diximus circa finem Pontificatus Innocentii, anno 1216 defuncti. Verisimile quoque mihi est, tam subdiaconatum quam diaconatum collatos ei esse, non a Romano Pontifice, sed a Vidone, Assisiensi episcopo, qui ipsum a conversionis illius initio benignissime complexus fuit, ac deinde semper etiam magis fovit, uti alias ostendimus. Hoc posito, minus mirabimur scriptorum de eadem Sancti initiatione silentium, quam si hanc summo Pontifici Innocentio aut Honorio attribuamus.
[523] [Anno 1224 celebrata sunt comitia generalia,] Prætereo quædam alia, quæ Waddingus ad annum 1223 retulit, quæque ego partim alibi memorabo. Interim nunc ad annum 1224 progredior. Laudatus Annalista Minorum de comitiis, eo anno apud Portiunculam in Pentecoste ex primæ Regulæ præscripto celebrandis, non meminit, quasi hæc jam tum prætermissa fuissent. Mihi vero certum est, ea hoc anno etiam celebrata fuisse. Licet enim generale illud capitulum, quod hactenus annuum fuerat, ex novissima Regula ad triennium & ultra, si generali Ordinis ministro ita videretur, in gratiam fratrum, in remotis regionibus degentium, posset differri, urgebat tamen tunc peculiaris ratio illud convocandi, si alias non fuisset habendum. Ita exigebat novæ Regulæ promulgatio, aliaque huc spectantia, quæ non melius peragi poterant, quam in comitiis generalibus, ad quæ conveniebant omnes, uti ex Tribus Sociis alibi sæpius observavi. Imo revera habita fuisse, satis liquet ex iisdem Sociis, qui verbis num. 510 datis exponunt, quid in sequenti post confirmatam Regulam & constitutum protectorem capitulo factum sit. Hoc autem sequens capitulum serius, quam hoc anno, figendum, nulla ratio suadet.
[524] [quibus forte interfuit Cardinalis Hugolinus,] Dubitandum quoque non est, quin ad illud invitatus fuerit, &, si per negotia licuit, accesserit Cardinalis Hugolinus, sub finem anni præcedentis protector totius Ordinis auctoritate Apostolica constitutus, ac singulis annis, ut Tres Socii testantur, ad capitulum Pentecostes venire solitus. Adeo ut huc partim pertinere possint, quæ Anonymus Perusinus post Tres laudatos scriptores tradidit: Rogavit eum (S. Franciscus Hugolinum) ut venire ad capitulum fratrum in Pentecosten dignaretur: at ille annuit, & annis singulis veniebat. Quando autem veniebat, exibant ei obviam processionaliter fratres in capitulo congregati: ille vero, venientibus fratribus, descendebat de equo, & ibat pedes cum fratribus &c, quæ num. 518 recitavi. Quidquid tamen sit de Hugolini in hujus anni comitiis præsentia, vix dubito, quin fratres, qui anno præcedenti ad capitulum generale convenerant, jussi fuerint hoc anno redire, tum quia sic præcipiebat Regula, quam approbaverat Innocentius, tuncque nondum per confirmationem novæ antiquaverat Honorius; tum etiam ut in hujusmodi generali Ordinis conventu decernerentur ea, quæ post confirmatam Regulam utiliter statuenda viderentur, quæque non parvi momenti fuisse, mox videbimus.
[525] [& in quibus missio Germanica, quæ ante non successerat.] Actum in iis fuit de fratribus in varias ultramontanas provincias, quas antea infeliciter tentaverant, remittendis, Ordineque in iis propagando. Quapropter revocanda hic sunt in memoriam, quæ § XV diximus. Ex comitiis scilicet anni 1219 multos in varias regiones missos, sed non ubique pari successu exceptos; imo vero ex nonnullis provinciis fœde expulsos, aliterve excedere coactos, ac nominatim ex Ungaria, Alemannia & aliis provinciis ulterius, ut habet Anonymus Perusinus, aut etiam, ut Tres Socii addunt, quasi in omnibus ultramonatnis provinciis pessime mulctatos. Hujusce vero rei causam ex iisdem Sociis ostendimus fuisse, quia, licet præfatus dominus Innocentius tertius Ordinem & Regulam approbasset ipsorum, non tamen hoc suis litteris confirmavit. Diximus insuper, ut huic malo imposterum occurreretur, anno præterito die XXIX Novembris impetratam esse ab Honorio III confirmationis bullam, ejusdemque Pontificis auctoritate constitutum Ordinis protectorem, Cardinalem Hugolinum, & scriptas tam ab hoc, quam ab aliis Cardinalibus, commendatitias litteras ad prælatos ecclesiarum, ubi fratres tam indignis modis fuerant excepti.
[526] Hisce ita comparatis, certa spes melioris successus sancto Institutori affulsit. [denuo decreta fuit, missis eo fratribus,] In sequenti ergo capitulo (utique in Pentecoste anni proxime subsecuti, seu anni 1224) data licentia ministris a B. Francisco recipiendi fratres ad Ordinem, misit eos ad supradictas provincias, portantes litteras Cardinalium (quarum mox memini) cum Regula bulla Apostolica confirmata; uti subdunt ibidem Tres Socii, quorum hæc verba sunt, & quibus consona habet Anonymus Perusinus, de Hugolino protectore Ordinis ab Honorio constituto sic dicens: Post hoc, habito dicti Papæ mandato, extendens manum suam ad protegendum fratres, dominus Ostiensis misit multis prælatis litteras, apud quos fratres tribulationes passi fuerant, ut non essent fratribus contrarii, sed potius ad prædicandum & habitandum in suis provinciis consilium & auxilium eis darent, tanquam bonis & Religiosis viris, ab Ecclesia approbatis. Et plures ex aliis Cardinalibus miserunt litteras suas similiter ad hoc idem; & sic in alio capitulo data a B. Francisco licentia ministris recipiendi fratres ad Ordinem, fratres in illis provinciis sunt remissi, portantes Regulam confirmatam & litteras, ut diximus, Cardinalium.
[527] Exspectationi respondisse eventum, subdunt ibidem Tres Socii & Anonymus Perusinus, [eum felicissemo successu.] qui verbis mox relatis hæc addit: Videntes itaque prælati Regulam a summo Pontifice confirmatam; Cardinali quoque domino Ostiensi cum aliis Cardinalibus bonum de fratribus testimonium perhibente, eis ædificare & habitare & prædicare in suis provinciis concesserunt. Quo facto, & fratribus ibi habitantibus & prædicantibus, videntes multi conversationem eorum humilem, mores quoque honestos & verba ipsorum dulcissima, venerunt ad fratres, & sanctæ Religionis habitum assumpserunt. Inter hasce provincias numeranda videtur Bohemia, si accurata sint monumenta Mss., ex quibus Antonius Melissanus de Macro in Supplemento Annalium Waddingi ad eumdem annum 1224 sequentia annotavit: Hoc anno … quidam pauperculi fratres, Patris sui præcepto obaudientes, ex Italia Pragam Boëmiæ, Religionem propagaturi, profecti, a Primislao Otthogari, sive Ottischgari, perbenigne excepti fuere, eisdemque conventum cum prægrandi ecclesia, Divo Jacobo apostolo nuncupata, quæ etiam num in urbe veteri extat & a patribus Conventualibus colitur, regia magnificentia construxit, ut novissima provinciæ Boëmiæ strictioris observantiæ monimenta, mihi transmissa anno MDCXCIV aperiunt. Præterea ait, hoc item anno Minoribus locum concessum in urbe Turonensi in Gallia; & Waddingus ex suo Ms. Chronico Saxoniæ varias missiones in Germania feliciter tentatas; quæ si sat certa sint, optime congruunt supra relatis.
[528] At mirari licet, cur idem eruditus annalista Waddingus, qui probe noverat, tum primam illam fratrum in prædictas provincias infelicem missionem, [Waddingus hæc comitia cum aliquot aliis adjunctis] tum hanc alteram prosperrimam, cur, inquam, ille non meminerit de hujus anni comitiis, in quibus secundam hanc missionem decretam esse, ex Trium Sociorum testimonio constat. Mihi hujus silentii causa potissima fuisse videtur, quod illorum Opusculum, etsi sæpius ex aliis laudet, ipsemet non habuerit, ideoque jam ad annum 1221 similem ex comitiis generalibus missionem retulisset ex Chronico Ms. Saxoniæ, seu Balduini de Brunsvicke, cujus narrationem, profitetur, se ibi non tam secutum esse, quam descripsisse; corrigendum proinde monens illustrissimum Gonzagam, quia eamdem missionem anno 1218 illigavit. Balduini narrationis hæc summa apud Waddingum est. Congregatis in capitulo patribus S. Franciscus per Eliam, vicarium suum, significavit, placere sibi, ut missio Germanica instauraretur; sed, quia fratres, qui illam ante tentaverant, pessime fuerant habiti, resque erat plena periculi, nolle se id oneris cuiquam, nisi sponte expetenti, imponere.
[529] [triennio citius fixit ex Chronico Saxoniæ:] His auditis, circiter nonaginta fratres, martyrii cupidi, se ad eam rem alacriter obtulerunt. Designatus ergo est minister Germaniæ frater Cæsarius, isque cum electis, quos ex illo numero voluit, susceptam provinciam prospere aggressus est. Ita fere, sed prolixius, ex laudato Chronico Waddingus. Mihi dubium non est, quin hic de eadem, de qua Tres Socii, missione egerit ignotus ille mihi Balduinus, etsi in adjunctis variet, quod ignoraret, quibus humanis subsidiis, bulla scilicet Apostolica & Cardinalium litteris, illa denuo tentata fuerit, ac feliciter promota. Certe apud Tres Socios, quorum auctoritas magna hic esse debet, non nisi gemina in istas provincias fratrum missio memoratur; prima elapsis … annis undecim ab inceptione Religionis, id est, anno Christi 1219, quæ prospero eventu caruit; secunda vero post Regulam ab Honorio III confirmatam. Tempore autem intermedio fuisse aliam ad easdem provincias destinatam, neque ex antiquis Vitis eruere possum, neque Trium Sociorum assertis conforme est.
[530] [ego malo Tribus Sociis adhærere.] Quare, si fratres Minores ante annum 1224 in Germania aliquot conventus habuerint, dicendum est, vel non omnes primos, qui anno 1219 illuc profecti fuerant, inde fuisse expulsos; vel, si alia intercesserit missio, hanc veluti minoris momenti a Tribus Sociis prætermissam; quamquam nec hoc eorumdem narrationi satis consonum est. Nisi vehementer fallar, si Waddingus horum Opusculum habuisset, comitia, ex quibus primi in Germaniam destinati fuere, anno 1219, atque altera, in quibus eadem missio denuo ac felicius decreta fuit, anno 1224 illigasset. Unum in chronotaxi nostra forte quis mirabitur, nimirum inter primam & secundam missionem integrum quinquennium intercessisse: verum ita omnino exigit Trium Sociorum narrationis series, idemque annorum intermedium spatium reperitur in chronotaxi Waddingi, qui primam missionem ad annum 1216, secundam ad 1221 reposuit.
[531] [Eodem anno 1224 Sanctus secedit] Thomas Celanensis, ut jam monui, librum primum Vitæ, in quo S. Francisci gesta usque ad octavumdecimum conversionis suæ annum complexus est, cum Christi Domini festis Natalitiis apud Græcium celebratis claudens, librum secundum, in quo gesta ipsius a penultimo vitæ suæ anno recensuit, orsus est a commendatione ejusdem eminentis sapientiæ, eximiarum virtutum, doctrinæque omni hominum generi perutilis ac miraculis comprobatæ. Profitetur tamen, se non omnia illius gesta hic relaturum, sed ea sola, quæ necessaria magis occurrunt, … ut, qui plus his dicere cupiunt, quid addant, semper valeant invenire. Quod ad tempus attinet, eodem modo loquitur in Prologo, ubi dum partitionem Opusculi sui exponit, sic ait: Secundum autem Opus a penultimo vitæ suæ anno usque ad felicem ipsius obitum gesta narrat. Porro cum idem biographus in eodem capite 1 libri 2, S. Franciscum obiisse scirbat anno … Dominicæ Incarnationis MCCXXVII … IV Nonas Octobris, credi posset, omnia, quæ in hoc libro 2 narrantur, ad annos 1225 & 1226 referenda esse, aut saltem posteriora esse, die IV Octobris anni 1224. At non tam stricte voces illas a penultimo vitæ suæ anno usurpavit Celanensis: nam & ipse ibidem num. 94 gestis illis accensuit sacrorum stigmatum impressionem, quam ipsemet asserit contigisse duobus annis, antequam Sanctus animam redderet cælo, & aliunde constat, partim ad Augustum, partim ad Septembrem anni 1224 pertinere.
[532] Laudatus Celanensis, post memoratum de S. Francisco elogium narraturus peculiarem sacrorum stigmatum acceptorum prærogativam, [in montem Alvernum,] notat, ipsum, ut soluerat tempus suum inter sacra cum Deo otia & instructionem proximi sedulo partiri, tunc in quemdam locum quietis & secretum solitudinis (infra heremitorium appellatur) secessisse cum paucis sociis, quibus (ut ipse ait) ejus conversationis sancta, magis quam cæteris, nota erant, ut tuerentur eum ab incursu & conturbatione hominum, & suam quietem in omnibus diligenter adjuvarent. Secedendi causam eam allegat, quod Sanctus cuperet turbas sæcularium hominum, qui ad audiendum & videndum ipsum quotidie concurrebant, tantisper vitare, & extergere, si quid pulveris sibi inhæserat ex conversatione hominum. Eremitorium illud ibidem infra dicitur a loco, in quo positum est, Aumna nominatum, solo, nisi fallor, apographi nostri vitio: nam & Tres Socii, & S. Bonaventura, & Anonymus, qui Celanensis Opusculo maxime usus fuit in Vita secunda, locum montem Alvernæ apellant, isque alias etiam Alvernus, Italis il monte Alverno dictus, mons Tusciæ est in Appennino ad confinia status Ecclesiastici situs.
[533] Waddingus ad annum 1213 a num. 30 de illo pluribus agit ex Rodulpho: [cujus notitia hic datur, & ibidem] mihi suffecerit pauca hic ex eodem Annalista præmisisse. Sic habet: Est autem mons hic in arduis Appenini jugis altitudine procerus, ab aliis montibus separatus, super quos caput extulit omnes, tribus a lateribus, præcipitibus quasi quibusdam altissimis mœnibus cinctus. Duplici flumine Tiberi & Arno alluitur, a Bibiena nobili oppido & agro Cusentino distans septem millibus passuum… Mons iste est sublimis, cujus summum cacumen nemo scandere auderet, nisi frequens fagus prospectum discriminis auferret, & casuris promitteret obicem. Fagi amplæ sunt in cacumine, herbæque & virentia prata, quibus novas faciunt umbras… Amœnissimus est modo mons & maximis virentibusque arboribus coronatus, cum antea calvus, inhospes & horridus esset. In loco Francisco familiari apparent impenetrabiles cavernæ, abrupti & suspensi lapides, inaccessæ undique rupes, in barathra hiatus profundissimi, quos horror erit aspicere &c.
[534] [in honorem S. Michaëlis jejunans.] Waddingo ibidem teste, comes quidam Orlandus, montis dominus, eumdem jam ab anno 1213 S. Francisco ejusque sociis incolendum concesserat, curaveratque tuguriolum quoddam ibi fieri, de cujus donatione, Annalista asserit, instrumentum publicum in ejusdem loci archivo suo etiam tempore servatum. Adjecit deinde idem comes etiam parvulam ecclesiam, titulo S. Mariæ de Angelis Deo sancram. Hæc sufficiant de sacri loci notitia, de quo plura dicenda venient in Gloria posthuma & Analectis. Itaque cum S. Franciscus anno 1224 in hoc eremitorio sacris contemplationibus precibusque totus incumberet, &, ut S. Bonaventura addit, juxta solitum morem Quadragesimam ibidem ad honorem sancti archangeli Michaëlis jejunare cœpisset, incessit illum vehemens desiderium divinæ de se voluntatis cognoscendæ. Immissum est igitur (verba S. Bonaventuræ sunt in Vita num. 189) menti ejus per divinum oraculum, quod in apertione libri Euangelici revelaretur ei a Christo, quod Deo in ipso & de ipso maxime foret acceptum. Nempe simili modo, quo olim, dum duos primos socios, Bernardum & Petrum, sibi adscivit, eos ex trina apertione libri Euangeliorum docuerat, bona sua vendenda & danda pauperibus, tollendamque post Christum crucem, ut in hoc Commentario num. 188 legere est.
[535] [Dei voluntatem exquirit, & aperto libro Euangeliorum,] Auctor Vitæ secundæ factum sic explicavit: Igitur Vir iste sanctissimus, qui sibi & proximis utiliter dividere tempora novit, quadam vice, relictis ex more secularibus turbis, locum solitudinis petiit, paucosque, qui ab omni incursantium (nempe eorum, qui illum videndi & audiendi causa indies adventare solebant) tamultu quietem defenderent, secum duxit. Cupiebat enim ad tempus soli Deo vacare, &, si quis * pulveris ex hominum conversatione forsitan contraxisset, extergere. Cumque mentis aliquantulum continuata quiete, contemplationis fructum sapidius degustasset, totis præcordiis desiderabat agnoscere, quid agendo sacrificium de se Domino magis gratum posset offerre. Jamque Vir mirandæ virtutis consummaverat, cum se adhuc vix incepisse credebat. Summum ejus studium fuerat ad anteriora se semper extendere, & retro acta quasi in nichilum computare. Cupiebat igitur adhuc de novo omnes corporis passiones cunctasque mentis pati angustias, quo perfectius compleretur in ipso beneplaciti divini voluntas.
[536] [cognoscit, multa sibi tolerandæ esse:] Cumque huic desiderio, quanto diutius, tanto ferventius anelaret *, die quadam in heremitorio, quo manebat, ad altare devotus accessit; super Euangeliorum librum cum reverentia & timore se deposuit. Alii rectius aiunt, librum Euangeliorum ab illo fuisse altari impositum. Pergit noster: Post humiliter se coram altari in oratione prosternens, quanta poterat devotione, clamavit ad Dominum, ut in prima libri apertione sui de ipso beneplaciti dare dignaretur indicium. Tandem corde contrito ab oratione consurgens, se Crucis signo munivit, librumque de altari reverenter acceptum aperuit. Cui cum Domini nostri Jesu Christi Passio primum occurreret, suspicatus est, ne casu hoc forsitan accidisset. Unde & rursus librum claudens, rursus aperuit, pluriesque hoc ipsum reiterans, idem, quod prius, vel simile prorsus invenit. Pauca hic inseramus. Thomas Celanensis, qui laudato Anonymo præluxit, tantum habet, librum ab illo bis & ter apertum fuisse, non pluries. De trina libri apertione solum etiam meminit S. Bonaventura, isque eam, non ab ipsoment S. Francisco, sed eodem jubente ac præsente, in sanctæ Trinitatis nomine factam per socium illius, virum utique Deo devotum & sanctum. Potiut hoc rei adjunctum sanctus doctor didicisse ex ipsius S. Francisci sociis, quos diligenter a se consultos fuisse, testatur in Prologo.
[537] Pergo secundi biographi verba recitare: Ad hoc Christi Miles intrepidus non expavit; [quapropter ad quævis patiendum alacer anhelat.] & qui jam dudum martyr desiderio fuit, iterum se ad omne, quod pro Christo sustineri poterat, flagrantius animavit. Simillima habent Thomas Celanensis & S. Bonaventura, cujus verba hic adjicio: Sane cum in trina libri apertione semper Domini passio ocurreret, intellexit Vir Deo plenus, quod, sicut Christum fuerat imitatus in actibus vitæ, sic conformis esse deberet in afflictionibus & doloribus passionis, antequam ex hoc mundo transiret. Et licet propter multam austeritatem vitæ præteritæ, crucisque Dominicæ baiulationem continuam imbecillis jam esset corpore, nequaquam est territus, sed magis ad martyrii sustinentiam vigorosius animatus. Ita ille. Quamvis autem commune martyrium numquam passus a persecutore sit, sustinuit quoddam suavius ab amore divino, dum paulo post sacris Christi stigmatibus acceptis, velut cruci fixus fuit. Sed & reliquum biennium, quod supervixit, multis conflictatus doloribus ac molestiis exegit, cum jam spontaneis corporis cruciatibus etiam illa stigmata, & fracto laboribus corpusculo continuæ infirmitates ac morbi accessissent. Dicemus ista pluribus infra; interim ad speciale quinque vulnerum cæleste donum, quod tam Celanensis, quam biographus secundus, sanctusque Bonaventura præmissis subnectunt, progrediamur.
[Annotata]
* i. e. ad
* l. facibus
* an suo?
* l. quid
* l. anhelaret
§ XXIV. Eodem anno MCCXXIV in eodem monte Alverno quinque sacris stigmatibus insignitur.
[Recitatur fratris Eliæ testimonium de sacrorum stigmatum impressione,] Frater Elias, S. Francisci, dum hic viveret, vicarius & primus defuncti successor, qui & morienti adstitit, in Epistola, quam de ejusdem obitu ad fratres suos Minores, in Francia degentes, dedit, inter causas in communi luctu lætandi hanc protulit: Annuncio vobis gaudium magnum & miraculi novitatem. A sæculo non est auditum tale signum, præterquam in Filio Dei, qui est Christus Deus. Non diu ante mortem Frater & Pater noster apparuit crucifixus, quinque plagas, quæ vere sunt stigmata Christi, portans in corpore suo: nam manus ejus & pedes, quasi puncturas clavorum habuerunt ex utraque parte confixas, reservantes circatrices & clavorum nigredinem ostendentes, latus vero ejus lanceatum apparuit, & sæpe sanguinem evaporavit. Exstat Epistola hæc, quam suo loco dabimus, apud Waddingum ad annum 1226, num. 45, accepta, ut asserit, ex autographa in conventu Recollectorum Valencenis in Belgio asservata. Quod Elias his breviter annuntiavit, multo prolixius & accuratius biographi exposuerunt.
[539] [a biographis latius exposita.] Porro hujus specialis miraculi magnitudo, ac nonnullorum propterea, partim malevolorum, partim etiam non recte instructorum, dubitatio impulerunt me, ut illud contra servatam hactenus in hoc Commentario methodum ex omnibus vetustissimis Vitis, quas habeo, totidem fere verbis, quibus in singulis legitur, recenserem, ut tam probis certisque testibus probatum, si vel sic iniquas censuras evadere nequeat, saltem bonis æquisque lectoribus, inanes scrupulos (si quos habent) eximat. Primus omnium S. Francisci biographus, idemque socius, Thomas Celanensis, primum locum obtineat. Hic postquam narravit vere heroïcum Francisci desiderium pro Deo patiendi, ingentemque fervorem ad divinam voluntatem, quam ex ter aperto Euangeliorum libro cognoverat, perfectissime explendam, processit ad sacrorum stigmatum impressionem, velut tantæ virtutis præmium, enarrandam his verbis.
[540] [Sanctus vidit ad se volantem Seraphinum, quasi crucifixum,] Manebat proinde (S. Franciscus) inconcussus & lætus, & sibi & Deo in corde suo lætitiæ cantica decantabat. Propterea majori revelatione dignus habitus est, qui sic de minimo exultavit; & in modico fidelis constituitur supra multa. Faciente ipso moram in eremitorio, quod a loco, in quo positum est, Aumna * nominatur, duobus annis antequam animam redderet cælo, vidit in visione Dei virum unum, quasi Seraphim, sex alas habentem, stantem supra, manibus extensis, ac pedibus conjunctis, cruci affixum. Duæ alæ supra caput elevabantur, duæ ad volandum extendebantur, duæ denique totum velabant corpus. Cumque ista videret beatus Servus Altissimi, admiratione permaxima replebatur; sed, quid sibi vellet hæc visio, advertere nesciebat. Gaudebatque quam plurimum & vehementius lætabatur in benigno & gratioso respectu, quod Seraphim videbat; quia pulchritudo inæstimabilis erat nimis; sed omnino ipsum crucis affixio & passionis ipsius acerbitas deterrebat. Sicque surrexit (ut ita dicam) tristis & lætus; & gaudium atque mœror suas in ipso alternabant vices.
[541] [advertitque, se quinque sacris stigmatibus insignitum,] Cogitabat sollicitus, quid posset hæc visio designare; & ad capiendum ex ea intelligentiæ sensum anxiabatur plurimum spiritus ejus. Cumque liquido ex ea intellectu aliquid non perciperet, & multum ejus cordi visionis ejus novitas insideret, cœperunt in manibus & pedibus ejus apparere signa clavorum, quemadmodum paulo ante Virum sanctum supra se viderat crucifixum. Manus & pedes ejus in medio clavis confixi videbantur, clavorum capitibus interiori parte manuum, & superiori pedum apparentibus, eorum acuminibus existentibus ex adverso. Erant enim signa illa rotunda interius in manibus, exterius autem oblonga; & caruncula quædam apparebat, quasi summitas clavorum retorta & repercussa, quæ carnem reliquam excedebat. Sic & in pedibus impressa erant signa clavorum, & a carne reliqua relevata. Dextrumque latus, quasi lancea transfixum, cicatrice obducta * erat, quod sæpe sanguinem emittebat, ita ut tunica ejus cum femoralibus multociens respergeretur sanguine sacro.
[542] Heu! quam pauci, dum viveret crucifixus Servus Domini Crucifixi,[quæ aliqui in vita ejus, multi post mortem conspexerunt.] sacrum lateris vulnus cernere meruerunt. Sed felix Elias, qui, dum viveret Sanctus, utrumque illud (nimirum vulnus lateris & defluentem ex eo sanguinem) videre meruit: sed magis felix Ruffinus, qui propriis manibus contrectavit. Enimvero cum semel dictus frater Ruffinus manum suam in sinum sanctissimi Viri (ægrotantis) ut cum scalperet, immisisset, dilapsa est manus ejus, ut sæpe contingit, ad dextrum latus ipsius, & occurrit illi pretiosam illam contingere cicatricem. Ad cujus tactum Sanctus Dei non modicum doluit, & manum a se repellens, ut ei parceret Dominus, acclamavit. Studiosissime namque abscondebat hoc ab externis, celabat cautissime a propinquis, ita ut & tolerabiles fratres & ejus devotissimi secutores hoc per multum temporis ignorarent. Hæc ibi; at deinde cap. 4 tradit, eadem illa quinque stigmata post ejusdem Sancti obitum a plurimis visa tactaque fuisse, quod & alii expresse observarunt. Infra quoque videbimus, quibus modis Sanctus, dum viveret, illa celare studuerit, utque jam morti propinquus laterale vulnus occulere conatus sit.
[543] Secundæ Vitæ scriptor, forte Ceperanus, priori de more consonans, [Hæc eadem historia] verbis num. 537 datis subnexuit sequentia: Et quoniam pro hiis omnibus Domino lætitiæ cantica corde jocundo deprompsit, propterea non multo post majoris revelatione misterii dignus fuit. Nam duobus annis, antequam Vir ille beatus felicem Domino spiritum redderet, in heremitorio, quod Alverna dicitur, moram faciens, vidit in visione quasi Seraph unum in aëre, sex alas habentem, cruci manibus extensis pedibusque conjunctis affixum. Alarum vero duas super caput erectas, & duas ad volandum extensas habebat; porro duabus totum corpus tegebat. Obstupuit vehementer Vir sanctus ad visum, & alternabantur in ipso timor & gaudium. Delectabat eum speciei illius mirabilis pulchritudo; deterrebat plurimum horrenda crucis affixio. Sed & hoc lætificabat, quod gratiose se respici ab illo videbat. Cumque diutius anxio spiritu cogitaret, quid hujus visionis novitas importaret, nichil de illa liquido intelligere poterat, donec in se ipso tandem vidit gloriosissimum illud miraculum, miraculum, inquam, omnibus, ut arbitror, retro actis seculis inauditum.
[544] Apparebant namque in manibus ejus & pedibus quasi fixuræ clavorum, [refertur ex auctore Vitæ secunda,] latusque ipsius dexterum veluti lancea perforatum. Manuum videlicet interior & pars pedum superior supereminentia quædam ex ipsa carne veluti clavorum capita protendebat; manus autem exterius, & pedes interius signa quædam oblonga gerebant, veluti retorta clavorum acumina, quæ & ipsam carnem similiter reliquam excedebant. In latere vero dextro cicatrice obductum vulnus apparuit, quod & sacrum sanguinem sæpius evaporans tunicam ipsius nec non & aliquotiens femoralia tinxit. Talibus igitur in se, Vir Dei, resultantibus margaritis, studuit summopere pretiosissimum illum thesaurum, qua speciali illum Dominus prærogativa ditaverat, ab omnium omnino viventium oculis conservare reconditum, ne quod vel minimum conscii cujusquam familiaritatis occasione fortassis incurreret detrimentum. Unde & quia rarissime perpaucis præcipua consueverat revelare misteria, ea quoque, quæ tam gratiose parebant in ipso, maxime sibi familiaribus diu erant incognita.
[545] [quæ primo consonat.] Periculosum enim existimans, inclitum apparere in oculis hominum, sed & pro magno non reputans, occulta quorumlibet bona non esse majora hiis, quæ proferuntur in publicum; ruminabat multotiens illud in ore propheticum: “In corde meo abscondi eloquia tua, ut non peccem tibi.” Frantribus quoque circa ipsum conversantibus dederat tale signum, ut, si quando eum, cum extraneis occupatum, prædictum versiculum recitare perciperent, illum, ne forte in verba sibi nociva deflueret, curialiter ab eorumdem colloquiis expedirent. Itaque vulnus lateris, quoad usque vixit in corpore, diligenter Viro Dei celante, solus hoc frater Helyas casu utcumque percipere meruit; frater vero Rufinus, ad eum scalpendum admissus, manu illud sensibiliter, sed fortuito, contrectavit; ad cujus contactum Vir sanctus remurmurans, gravissime doluit, & jam dictum fratrem inculpans, ut hoc sibi * Dominus indulgeret, adjunxit.
[546] [Recensetur item ex Tribus Sociis] Tertio loco, ordine scriptionis, non temporis vel auctoritatis, recensendi sunt Tres Socii, quippe qui ipsius S. Francisci, æque ac Thomas Celanensis, discipuli fuere, quod de secundo biographo certo dici nequit. In Appendice ad Vitam primam apud me num. 69 & sequenti de eadem re hæc tradiderunt. Cujus (Francisci) dilectione servorem & jugem passionis Christi memoriam, quam gerebat in corde, volens ipse Dominus ostendere toti mundo, singulari privilegio, mirabili prærogativa ipsum adhuc viventem in corpore mirabiliter decoravit. Cum enim Seraphicis desideriorum ardoribus sursum ageretur in Deum, & in illum, qui charitate nimia crucifigi voluit, transformaretur dulcedine compassiva, quodam mane circa festum Exaltationis sanctæ Crucis, cum oraret in latere montis, qui dicitur Alverna, duobus scilicet annis ante obitum suum, apparuit ei Seraph unus, sex alas habens, & inter alas gerens formam pulcherrimi hominis crucifixi, manus quidem & pedes extensos habentis in modum crucis, effigiemque Domini Jesu clarissime prætendentis. Duabus enim alis velabat caput, & duabus reliquum corpus usque ad pedes, duæ vero ad volandum extendebantur.
[547] [in Appendice & breviter ex anonymo Perusino.] Qua visione disparente, admirabilis in anima ipsius remansit ardor amoris; sed in carne ejus mirabilior apparuit impressio stigmatum Domini Jesu Christi, quæ Vir Dei pro posse abscondit usque ad mortem, nolens publicare Domini sacramentum; licet hæc * penitus celare nequiverit, quin saltem familiaribus sociis fuerit manifestum. Sed post felicissimum ejus transitum omnes Fratres, qui aderant, & sæculares quam plurimi manifestissime viderunt corpus suum * Christi stigmatibus decoratum. Cernebant enim in manibus & pedibus ejus, non quasi clavorum puncturas, sed ipsos clavos, ex ejus carne compositos & eidem carni innatos; ferri quoque nigredinem: dexterum vero latus, quasi lancea transfixum, verissimi ac manifestissimi vulneris rubea cicatrice erat obtractum, quod etiam sacrum sanguinem, dum viveret, sæpe effundebat. Addunt, eadem sacra stigmata deinceps tot miraculis divinitus fuisse illustrata, ut, qui de illorum veritate male senserant, eorumdem laudatores sint facti. Hactenus Tres Socii. Brevissime eadem annotavit Anonymus Perusinus, in hoc Commentario sæpe laudatus. En verba ejus: Volens Dominus nobis ostendere dilectionem, quam habebat in eum, posuit in membris ejus & latere ejus stigmata dilectissimi Filii sui.
[548] At pluribus illa exposuit S. Bonaventura, qui eo tempore scripsit, [Eamdem S. Bonaventura in Vitæ edenda] quo etiam vivebant aliquot S. Francisci socii, quos diligenter consuluit. Cum igitur Seraphicis, ait, desideriorum ardoribus sursum ageretur in Deum,& compassiva dulcedine in eum transformaretur, qui ex charitate nimia voluit crucifigi, quodam mane circa festum Exaltationis sanctæ Crucis, dum oraret in latere montis, vidit Seraph unum, sex alas habentem tam ignitas quam splendidas, de cælorum sublimitate descendere. Cumque volatu celerrimo pervenisset ad aëris locum Viro Dei propinquum, apparuit inter alas effigies hominis crucifixi, in modum crucis manus & pedes extensos habentis, & cruci affixos. Duæ alæ super caput ipsius elevabantur, duæ ad volandum extendebantur, duæ vero totum velabant corpus. Hoc videns vehementer obstupuit, mixtumque mœrore gaudium cor ejus incurrit. Lætabatur quidem in gratioso aspectu, quo a Christo sub specie Seraph, cernebat, se conspici; sed crucis affixio compassivi doloris gladio ipsius animam pertransibat. Admirabatur quam plurimum in tam inscrutabilis visionis aspectu, sciens, quod passionis infirmitas cum immortalitate spiritus Seraphici nullatenus conveniret.
[549] Intellexit tandem ex hoc, Domino revelante, quod ideo hujusmodi visio sic divina providentia suis fuerat præsentata conspectibus, [prolixius exposuit] ut Amicus Christi prænosceret, se non per martyrium carnis, sed per incendium mentis, totum in Christi similitudinem transformandum. Disparens igitur visio mirabilem in corde ipsius reliquit ardorem, sed in carne non minus mirabilem signorum impressit effigiem. Statim namque in manibus ejus & pedibus apparere cœperunt signa clavorum, quemadmodum paulo ante in effigie illa viri crucifixi conspexerat. Manus enim & pedes in ipso medio clavis confixi videbantur, clavorum capitibus in interiori parte manuum & superiori pedum apparentibus, & eorum acuminibus existentibus ex adverso. Erantque clavorum capita in manibus & pedibus rotunda & nigra, ipsa vero acumina oblonga, retorta & quasi repercussa, quæ de ipsa carne surgentia carnem reliquam excedebant. Dexterum quoque latus, quasi lancea transfixum, rubra cicatrice obductum erat, quod sæpe sanguinem sacrum effundens, tunicam & femoralia respergebat. Cernens autem Christi Servus, quod stigmata carni tam luculenter impressa socios familiares latere non possent, timens nihilominus publicare Domini sacramentum, in magno positus fuit dubitationis agone; utrum videlicet, quod viderat, diceret, vel taceret.
[550] Vocavit proinde aliquos ex fratribus, & generalibus verbis loquens, [sum aliquot adjunctis] dubium coram eis proposuit, & consilium requisivit. Quidam vero ex fratribus, gratia Illuminatus & nomine, intelligens, quod aliqua miranda vidisset, pro eo quod videbatur admodum stupefactus; dixit ad Virum sanctum: Frater, non solum propter te, sed etiam propter alios, scias, tibi ostendi aliquando sacramenta divina. Timendum propterea jure videtur, ne, si, quod pluribus profuturum accepisti, celaveris, pro talento abscondito reprehensibilis judiceris. Ad cujus verbum motus Vir sanctus, licet alias dicere solitus esset, “Secretum meum mihi;” tunc tamen cum multo timore seriem retulit visionis præfatæ; addens, quod is, qui sibi apparuerat, aliqua dixerit, quæ numquam, dum viveret, alicui homini aperiret. Deinde post multa de miraculis in confirmationem eorumdem stigmatum factis, sic rursum prosequitur sanctus doctor Seraphicus: Ipse vero, licet thesaurum inventum in agro multa diligentia studeret abscondere, latere tamen non potuit, quin aliqui stigmata manuum viderent & pedum: quanquam manus quasi semper portaret contectas, & pedibus ex tunc incederet calceatis.
[551] [probatisque testimoniis,] Viderunt enim, dum viveret, fratres plurimi, qui, licet essent propter sanctitatem præcipuam viri per omnia fide digni, tamen ad omne dubium amovendum, sic esse, ac se vidisse, tactis sacrosanctis, juramento firmarunt. Viderunt etiam ex familiaritate, quam cum Viro sancto habebant, aliqui Cardinales, laudes sacrorum stigmatum prosis & hymnis & antiphonis, quas ad ipsius ediderunt honorem, veraciter inserentes; qui tam verbo, quam scripto, perhibuerunt testimonium veritati. Summus etiam Pontifex dominus Alexander (hujus nominis quartus) cum populo prædicaret, coram multis fratribus & me ipso affirmavit, se, dum Sanctus viveret, stigmata illa sacra suis oculis conspexisse. Viderunt in morte plus quam quinquaginta fratres, virgoque Deo devotissima Clara cum ceteris sororibus suis, & sæculares innumeri, ex quibus, quemadmodum suo loco dicetur, quam plurimi & osculati sunt ex devotionis affectu, & contrectaverunt manibus ad testimonii firmitatem. Vulnus autem lateris tam solicite occultavit, ut illud nemo posset, nisi furtim, contueri, dum viveret.
[552] [prætermissis ab aliis biographis prioribus.] Unus etenim frater, qui ei sedule ministrare solitus erat, cum pia eum cautela, ut ad excutiendum extraheret tunicam, induxisset, attente respiciens, vidit plagam; cui etiam tres veloci contactu digitos applicans, tam visu quam tactu, vulneris quantitatem agnovit. Subdit S. Bonaventura, idem vulnus ab altero fratre visum & ab altero manu tactum fuisse, nimirum ab Elia & Illuminato, ut supra ex aliis dictum est; sed addit: Propterea (ne scilicet simile quid in posterum contingeret) portabat ex tunc femoralia ita facta, ut usque ad axillas pertingerent ad vulnus lateris contegendum. Fratres quoque, qui illa lavabant, vel tunicam excutiebant pro tempore, quia inveniebant eam sanguine rubricatam, indubitanter per evidens signum in cognitionem sacri vulneris pervenerunt; quod postmodum in morte, revelata facie, ipsi cum aliis plurimis contemplati simul & venerati sunt. Exponit ista cap. 15, ubi de Sancti obitu ac sepultura agit, aitque, clavos nigri, velut ferrum, coloris fuisse, atque ita carni innatos, quod, dum a parte qualibet premerentur, protinus quasi continui & duri ad partem oppositam resultabant. De plaga laterali ibidem inquit: Vulnus autem lateris rubeum, & ad orbicularitatem quandam carnis contractione reductum, rosa quædam pulcherrima videbatur &c.
[553] Mitto plura, quia ibi legi possunt, debitasque ad prædicta observationes adjicio. [Expenduntur prædictorum scriptorum fides] Ex hujus Commentarii § I nequit merito negari, Thomam Celanensem, quem primo loco produxi, fuisse S. Francisci discipulum, neque ex junioribus; scripsisse Vitam sancti Patris sui ante annum 1230, id est, eamdem non serius, quam biennio vel ad summum triennio post illius obitum absolvisse; scripsisse, jubente Gregorio IX summo Pontifice, qui eidem Sancto usque ad hujus mortem, anno 1226 obitam, mire familiaris fuit, annique subsecuti mense Martio ad Romanam S. Petri Cathedram evectus. Eumdem Thomam fuisse virum gravem, pium doctumque, ipsa, quam scripsit, Vita probabit legenti; hocque ejusdem Pontificis in ipso præ ceteris ad Vitam intimi Amici sui scribendam eligendo judicium etiam confirmat. Fuerunt ergo in Thoma conditiones omnes, quas sanus criticus in biographo historica fide dignissimo jure requirat. Nec vero hujusmodi scriptori domestico facile fuit falli in re tanta, nec tutum fallere in re nupera summum Pontificem, paulo ante S. Francisci consiliis intimum, totius Ordinis eximium protectorem, eoque titulo ac munere etiam ejusdem Sancti Ordinisque arcanorum præ ceteris conscium.
[554] Etenim qua fronte ausus fuisset vir ille religiosus summo Pontifici, [& auctoritas, ceteraque adjuncta,] de Ordine suo optime merito, tam impudenter imponere, factumque obtrudere velut certissimis plurimorum testimoniis ex visu tactuque Assisii comprobatum ac publicum; quod & propter suam insolentiam difficulter credi poterat, & ob temporis locique vicinitatem, ceteraque adjuncta, facillime examinari; &, si fabula esset, fœdi mendacii convinci. At numquam illud ab illo mendacii convictum, sed contra probatum, litterisque etiam Apostolicis adversus impugnatores editis confirmatum fuisse, constabit ex dicendis. Idem factum pro indubio certe etiam habuit post Celanensem supra laudatus auctor Vitæ secundæ, qui sive Ceperanus sit, sive alius vir secularis, scripsit quidem post annum 1230, non tamen post 1241, quo obiit Gregorius IX, de quo ille tamquam de vivente semper loquitur. Adi, si lubet, Commentarium nostrum § I. Hunc quoque igitur idoneum historiæ sacrorum stigmatum assertorem habemus, quippe qui in eam mox post scriptam a Celanensi Vitam potuit inquirere, & ob temporis propinquitatem, non minus quam Celanensis, ab Assisiensibus redargui, si illum cæcorum more secutus, fabulam pro contestato facto venditasset.
[555] Pluris etiam facienda est tertio loco adducta Trium Sociorum auctoritas, [ex quibus conficitur, impressionem stigmatum] qui, licet Opusculum suum anno 1246 vel 1247 primum absolverint, fuerunt tamen S. Francisci discipuli, quocum vixerant familiariter; imo eorum unus is ipse frater Ruffinus est, qui a Celanensi supra num. 541 dicitur, dilapsa fortuito manu, sacrum lateris vulnus contrectasse. Prætereo Anonymum Perusinum, quem ea solum de causa hic laudavi, ne suspicari lector posset, sacra stigmata huic vel ignota vel improbata fuisse. S. Bonaventuram summa fide Vitam scripsisse, nemo sine injuria neget. De adjumentis, quibus usus est, egi in hoc Commentario § I. Id unum hic repeto, non fuisse illum contentum præmissis Vitis, aliorumque annotationibus, quas Crescentius generalis Minister, in comitiis anni 1244 fieri mandaverat, verum etiam se contulisse Assisium, ut aliquot sancti Patris sui quondam socios consuleret, de quibus sic loquitur in Prologo: Ut igitur Vitæ ipsius veritas, ad posteros transmittenda, certius mihi constaret & clarius, adiens locum originis, conversationis & transitus Viri sancti, cum familiaribus ejus adhuc superviventibus collationem de iis habui frequentem ac diligentem, & maxime cum quibusdam, qui sanctitatis ejus & conscii fuerunt & sectatores præcipui, quibus propter agnitam veritatem probatamque virtutem fides est indubitabilis adhibenda. Quis aut certiores testes, aut plus diligentiæ requirat in biographo, quem & generale Ordinis Ministerium, quo tunc fungebatur, & sua sanctitas ac eruditio aliunde commendabant?
[556] [historice certam esse, nec de ea prudenter posse dubitari.] Nec vero frustra fuerunt hi sancti doctoris conatus: quamvis enim prioribus biographis de historia impressionis stigmatum omnino consentiat, adjunxit tamen nonnulla ab illis prætermissa, aut non satis explicata, quæ ad ejusdem historiæ integritatem ac clariorem narrationem pertinent. Inter alia docuit, quo pacto celebris illa Seraphini crucifixi apparitio, cujus præter Franciscum nemo fuerat conscius, ad notitiam fratrum pervenerit; qua ratione manuum pedumque stigmata celare nisus sit; qua occasione laterale vulnus, dum viveret, conspectum simul & palpatum fuerit; qua cautela Sanctus usus sit, ne id simili casu deinceps contingeret; unde didicerint socii, ex eodem vulnere sæpe sanguinem fusum. Addidit & alia, atque hoc in primis, stigmata manuum pedumque, utut ipse ea abscondere conabatur, visa esse, dum vivebat, a plurimis fratribus, qui (ut inquit) licet essent propter sanctitatem præcipuam viri per omnia fide digni, tamen ad omne dubium amovendum, sic esse, ac se vidisse, tactis sacrosanctis, juramento firmarunt; visa quoque ab aliquibus Cardinalibus, ab iisque tum scriptis tum verbis asserta, ac nominatim ab Alexandro IV summo Pontifice, in publica concione testato, se, dum Sanctus viveret, stigmata illa sacra suis oculis conspexisse. Quid plura? Qui enim tam certis testibus manus dare recusat, nescio, quos tandem in re historica exigat.
[557] [Eamdem historiam etiam affirmavit] Quamquam autem sacrorum stigmatum S. Francisco impressorum historiam ex testimoniis adductis satis superque extra omne dubium positam esse, credam; sunt tamen & alia, quæ ad ejusdem veritatem confirmandam proderit attulisse. In primis ne quis prædictos scriptores suspectos esse, utut inepte, causetur, quod illi omnes, excepto forsitan auctore Vitæ secundæ, Ordinis Minorum sint, adjiciam unum & alterum synchronum, in quos ejusmodi suspicio cadere nequit. Lucas Tudensis in Hispania episcopus, eximius rerum Hispanarum, teste Nicolao Antonio tom. 2 Bibliothecæ veteris Hispanæ, historicus, S. Francisco synchronus, at numquam illius Ordinis alumnus fuit. Hic in Opere, quod adversus Albigenses hæreticos scripsit, quodque exstat in Bibliotheca Patrum, editionis Lugdunensis tom. 25 a pag. 194, lib. 2, cap. XI sacra Francisci stigmata pro tam certis indubitatisque habuit, ut non dubitaverit ex hisce argumentum desumere adversus eos, qui Christum Dominum nostrum tribus tantum, non quatuor, clavis affixum cruci fuisse, contendebant. Ipsum ergo audiamus.
[558] Illud etiam (ait) beatissimi patris Francisci, cujus humilitate ac simplicitate sanctissima Deus nostris temporibus mundi contrivit superbiam, [Lucas Tudensis in Hispania episcopus,] & scientiam reprobavit, qui stigmata Jesu Christi in suo gestavit corpore, specialius ad fulciendum testimonium veritatis in medium proferamus, ut veritas enucleatius luceat, & falsitas offuscetur. Etenim vero, ut in ejus sacra reperitur Legenda, & multorum Religiosorum, clericorum, laïcorum & secularium, qui manibus contrectare meruerunt, vel corporeis oculis ante quinquennium aspexerunt, pium perhibet testimonium, in manibus & pedibus B. Francisci quatuor apparuerunt signa clavorum, in Christi Milite demonstrantes * perfectam de luctamine mundi victoriam, & sui Regis Jesu Christi sequelam existere signo quatuor clavorum Dominicæ passionis. Scriptum quippe reperitur in ejus Legenda, quod post quandam crucifixi Seraphim beatificam visionem cœperunt in manibus & pedibus eius apparere signa clavorum, quemadmodum paulo ante virum supra se viderat cruci fixum.
[559] Pergit Tudensis stigmata clavorumque modum ac formam, [scriptor synchronus,] & sacrum lateris vulnus exponere verbis Thomæ Celanensis apud me in Vita edenda num. 95 positis, ut dubium non sit, quin hanc Vitam præ manibus habuerit, & supra per sacram Legendam designaverit. Ibidem etiam ex eadem probare intendit, Christo in cruce pendenti dextrum, non sinistrum, latus lancea apertum fuisse, ita disserens: Alii nulla fulti auctoritate asserebant, tribus tantum clavis cruci fuisse affixum (Christum) & non dextrum latus ejus, sed sinistrum lancea vulneratum. Sed omnipotens Deus, qui infirma mundi elegit, ut fortia quæque confundat, per Servum suum, litterarum elementis fere rudem, Franciscum occulta * fide illorum elusit argumenta fallacia, ut etiam inviti cedant manifestissimæ veritati. Si autem quis forsitan adhuc audeat dicere, ista miraculose & non adinstar passionis Christi in B. Franscico fuisse gesta, audiant, quod in ejus obitu legitur manifeste: Resultabat in eo revera forma crucis & passionis Agni immaculati, qui lavat crimina mundi, dum quasi recenter e cruce videretur depositus, manus & pedes clavis confixos habens, & dextrum latus quasi lancea vulneratum. Erat in medio manuum & pedum ipsius mirabile cernere, non clavorum quidem puncturas, sed ipsos clavos ejus clavos compositos (vide mox annotanda) ferri retenta nigredine, ac dextrum latus sanguine rubricatum.
[560] Accepta hæc sunt ex Vita prima secundum partitionem meam num. 112 & sequenti, [in Opere suo adversus Albigenses;] unde pro istis ejus clavos compositos lege: in eis impositos. Tandem Tudensis pro quatuor Christi clavis dextrique lateris vulnere concludens, post alia inquit: Hoc etiam Dominus in beati patris Francisci corpore clamare videtur. Quod ad propositum nostrum attinet, mihi ex istis sine dubio concludere licet, sacra Francisci stigmata tam certa contestataque visa esse Tudensi, ut crederet, a nemine posse negari, aut negantem facile posse convinci. Alioquin inepte argumentum petiisset ab historia, cujus seu falsitas seu sublesta fides facili negotio, nec sine scriptoris dedecore, ab adversariis potuisset demonstrari; cum ista scripserit dumtaxat quinquennio post obitum S. Francisci, ac proinde viventibus plurimis omnis conditionis hominibus, a quibus illa stigmata tunc visa, manibusque palpata fuisse, asserebat. At, inquies, non alia hic est Lucæ Tudensis auctoritas, quam Thomæ Celanensis, cujus ille Opusculum nactus, scripsit in Hispania. Imo vero longe alia est, eaque Celanensis Opusculo simul ac historiæ stigmatum non parum ponderis addit.
[561] [cujus hac in re auctoritas] Joannes Mariana in Præfatione ad ejusdem Lucæ libros adversus Albigenses observat, ipsum ante episcopatum tum alias regiones, tum etiam Italiam Romamque adiisse, quod & ex iisdem libris constat. Lib. 3, cap. 14 Lucas ipse refert aliqua, quæ se didicisse, testatur, narrante viro sanctissimo fratre Helia, successore beatissimi patris Francisci, ac rursum alia quædam ibidem cap. 15, narrante quoque prædicta fratre Helia venerabili viro. Frater ille Elias S. Francisco mense Octobri anni 1226 defuncto successit, rexitque Minorum Ordinem usque ad annum 1230, quo a Gregorio IX Papa ab eo munere amotus fuit, eique suffectus Joannes Parens. Intra hos ergo annos dicendus est Lucas Tudensis in Italia fuisse & convenisse Eliam, verisimiliter Assisii, ubi erat ordinaria totius Ordinis Ministri sedes. Minime quoque ambigi potest, quin laudatus Lucas, vir doctus sciendique avidus, in eo itinere Italico tum alibi, tum maxime Assisii, si ibi fuerit, de stigmatibus illis diligenter interrogaverit, non solum Eliam & fratres ejus, verum etiam Assisienses incolas, qui biennio vel triennio ante S. Francisci cadaver spectaverant, & quorum testimonia præ reliquis minus poterant esse suspecta.
[562] [magni facienda esse ostenditur.] Deinde in Hispaniam redux, allata tunc vel postea accepta S. Francisci Vita per Thomam Celanensem composita, quinquennio post ejusdem Sancti obitum scribens libros suos adversus Albigenses, inseruit eis, ut vidimus, argumentum, ab iisdem quinque stigmatibus sumptum, nixus tum vita prælaudata, tum integerrimis testibus, quos nuper consuluerat. Ita mihi quidem indicare videtur, dum verbis supra jam datis ait: Etenim vero, ut in ejus sacra reperitur Legenda, & multorum Religiosorum, clericorum, laïcorum & secularium, qui manibus contrectare meruerunt, vel corporeis oculis ante quinquennium aspexerunt, pium perhibet testimonium, &c. Hæc testimonia certe non didicit ex laudata Vita, in qua eorum nulla fit mentio; nec didicisse potuit ex altera per S. Bonaventuram multo serius scripta. Igitur Vitam a Celanensi tunc nuper editam confirmare voluit testimoniis, quæ ipsemet acceperat in itinere Italico; atque ita Legendæ, etiam alias optimæ fidei, novum pondus adjecit, & veritatem sacrorum stigmatum etiam magis confirmavit.
[563] [Eamdem etiam memorærunt duo alii synchroni, Bellovacensis] Srciptori Hispano, Tudensi episcopo, addo Vincentium Bellovacensem, natione Gallum, professione Religiosum Ordinis Prædicatorum, qui eodem seculo ante scriptam a Bonaventura Vitam S. Francisci suum Speculum Historiale composuit in Gallia, hujusque libris 29 & 30 multa de eodem Sancto memoravit ex Gestis ejus, ut præmittitur ibidem lib. 29, cap. 97. Hic ergo, ut tempore proximus, ita conditione ac loco diversus, eamdem illam vulnerum impressionem eodem modo recensuit toto capite 109 libri 30. Gesta autem, quæ ibidem secutus est, non sunt Opusculum Celanensis, quod Lucæ Tudensi præluxisse diximus, sed Vita, quam secundam appellamus, uti manifestum erit cuilibet Bellovacensis dicta loco proxime citato conferenti cum verbis, quæ ex eadem Vita recitavi supra num. 543 & seqq. Porro hinc duo licet colligere; nimirum sæpe dictam stigmatum historiam jam ante medium seculum XIII (quo tempore Bellovacensis scripsit) in Gallia fuisse agnitam, & Vitam illam secundam, cujus auctor se synchronum fuisse prodit, vere priorem esse, scripta per S. Bonaventuram.
[564] Eodem fere tempore fama tanti miraculi etiam in Angliam perlata fuit; [& Matthæus Parisiensis; verum hic cum adjunctis] sed incertis tantum rumoribus, si adjuncta spectes. Id liquet ex Matthæo Parisiensi, Congregationis Cluniacensis in eadem insula monacho Benedictino, qui in Historia Majore Angliæ ad annum 1227 illud tam diverso a vero modo memoravit, ut sui simile non sit, videaturque e vulgi narratione relatum. Etenim ibi sine ulla apparitionis Seraphini, montisve Alverni mentione dicuntur primo quintadecima die ante S. Francisci mortem apparuisse vulnera in manibus ejus & pedibus, sanguinem jugiter emittentia, sicut in mundi Salvatore in ligno pendente apparuerant, cum crucifigeretur a Judæis. Latus quoque ejus dextrum adeo apertum & cruore respersum apparuisse, ut etiam secreta cordis intima perspicua viderentur. Subditur, Sanctum ipsum, ab accurrente populo & Cardinalibus causam tanti prodigii interrogatum, respondisse, id factum esse in confirmationem prædicationis suæ de Christo crucifixo, mortuo & resuscitato, utque simul constaret, se Crucifixi servum esse.
[565] Quin etiam dicitur adjecisse: Hæc vulnera, quæ in me ita videtis aperta & sanguine cruentata, [plane fabulosis:] statim cum defunctus fuero, adeo sana erunt & cohærentia, ut carni cæteræ similia videantur. Demum addit Matthæus: Qui continuo absque omni angustia corporis & carnis cruciatu, corpore solutus spiritum suo reddidit Creatori. Quo defuncto, nulla vulnerum prædictorum in latere vel pedibus, sive manibus, stigmata remanserunt. Hæc ille, ex quibus liquet, constitisse quidem ipsi de stigmatibus S. Francisco impressis, sed de tempore, modo ac reliquis miraculi adjunctis, pessime fuisse instructum. Figmenta quivis facile corriget ex Vitis jam allegatis, ut necesse non sit eadem hic exponere: neque alia de causa hunc auctorem produxi, quam ut ostenderem, etiam a monacho Benedictino, ante medium seculum XIII in Anglia scribente, asserta fuisse S. Francisci stigmata, etsi propter locorum distantiam vera illorum historia eumdem tunc latuerit.
[566] Prædictis scriptoribus paulo quidem junior, at eodem tamen seculo XIII natus & mortuus Jacobus de Voragine, [sed rectius de ea meminit Jacobus de Voragine, ejusdem seculi episcopus.] ex Ordine Prædicatorum episcopus Januensis, æque ac illi, mirabile illud factum velut minime dubium suæ Legendæ Sanctorum breviter, sed recte, inseruit hoc modo: In visione Dei Servus supra se Seraphim crucifixum aspexit, qui crucifixionis suæ signa sic ei evidenter impressit; ut crucifixus videretur & ipse. Consignantur manus & pedes & latus crucis caractere; sed diligenti studio ab omnium oculis ipsa stigmata abscondebat. Quidam tamen hæc in vita viderunt, sed in morte plurimi conspexerunt. Quod autem hæc stigmata per omnia vera extiterint, multis miraculis ostensum est; quorum duo, quæ post ejus obitum contigerunt, hic inserere sufficiat &c. Mitto laudare S. Antoninum, ex eodem Ordine Prædicatorum seculo XV archiepiscopum Florentinum, aliosque, qui eamdem historiam, velut minime dubiam, scriptis consignarunt.
[Annotata]
* l. Alverna
* an obductum?
* i. e. illi
* an hoc?
* i. e. ejus
* l. demonstrantia
* an oculata?
§ XXV. Eadem sacra stigmata duorum synchronorum Pontificum, Gregorii IX & Alexandri IV, litteris Apostolicis asserta & vendicata: tempus, quo illa S. Francisco impressa fuere.
[Stigmata etiam probarunt duo summi Pontifices Sancto synchroni,] Testibus hactenus allegatis, quos nemo prudens respuat, addo & duos alios, quos præter temporis rationem & amicitiam cum S. Francisco habitam etiam summa in Ecclesia dignitas venerandos fecit. Cardinalis Baronius in Annotatis ad suum Martyrologium Romanum die XVII Septembris, ubi commemoratio impressionis sacrorum stigmatum annuntiatur, duos hujusmodi summos Ecclesiæ Catholicæ præsides, qui illa suis litteris confirmaverunt ac tutati sunt, laudat his verbis: Extant de tam immenso miraculo Apostolicæ litteræ summorum Pontificum, nimirum Gregorii IX ad universos Christi fideles per Teutoniam constitutos, datæ Viterbii II Kal. April., sui Pontificatus anno undecimo. Aliæ itidem ad episcopum Olomucensem anno decimo scriptæ, in ejus Registris in Biblioth. Vatic. Exstant etiam adhuc aliæ Apostolicæ litteræ eodem argumento conscriptæ ab Alexandro quarto. Illarum primam præter alios edidit Laertius Cherubinus tom. 1 Bullarii Romani pag. 58 sub titulo: Approbatio veritatis sacrorum stigmatum S. Francisci de Assisio. Eam etiam recitavit Odoricus Raynaldus in continuatione Annalium Ecclesiasticorum Baronii ad annum 1237, num. 60, Waddingus ad eumdem annum, ubi affirmat, acceptam esse ex autographo in archivo sui Ordinis asservato, & Joannes Hyacinthus Sbaralea, S. T. magister Ordinis Minorum Conventualium, in Bullario Franciscano, typis Romanis anno 1759 excuso.
[568] [quorum primus Gregorius IX] De anno locoque conveniunt omnes, at non de die ac personis, ad quas scripta fuerit. Raynaldus cum Baronio eam ad universos Germanos directam ait, signatamque refert II Kal. Aprilis, seu die XXXI Martii. Apud Waddingum ex autographo universis Christi fidelibus inscripta legitur, dataque Nonis Aprilis; notat tamen ibidem Annalista, eamdem in Regesto Vaticano datam dici ad universos per Teuthoniam constitutos, signatamque die 2 Aprilis, nimirum, ut existimat, variato … die, quo litteræ scriptæ sunt, secundum varia, quæ data sunt exemplaria. Waddingo consentiens laudatus Sbaralea tom. 1 Bullarii pag. 214 in Annotatis ex ista variatione conjicit, binas hac de re litteras a Pontifice datas; primas ad Teutonicos 2 Kalen. April., alteras ad universos fideles Nonis Aprilis; ejusdem tamen tenoris. Equidem huic conjecturæ non repugno, solumque observo, binas ejusdem tenoris admittendas litteras esse ad Teutonicos datas, si in Regesto Vaticano unum earumdem exemplar vere recteque signatum legatur II Kal. April., id est, die XXXI Martii, ut habent Baronius & Raynaldus; atque alterum die 2 Aprilis, ut refert Waddingus.
[569] Scribendi causam Raynaldus eam Pontifici fuisse, ait, ut Germanicæ nationi, quæ peculiari affectu sacra Francisci stigmata prosequebatur, [ad universos fideles Apostolicas litteras dedit,] gratum faceret, eamdemque in hac pia veraque devotione magis confirmaret. Agnoscit tamen, eodem tempore fuisse in Moravia episcopum Olomucensem, qui contrarium sentiebat, ac credi volebat: qua de re infra latius. Waddingus de eadem ad universos fideles scribendi causa hæc præmittit: Dum per hoc tempus Minores institutoris sui S. Francisci excellentiam, & singularem sacrorum stigmatum prærogativam dignis celebrarent encomiis, & fidelibus e nostris persuaderent, non defuerunt, qui vel zelo ducerentur contrario, vel tantæ Viri sancti gloriæ inviderent, ejusque laudibus & discipulorum fidei detraherent, contraria publice prædicarent, & sanctum Patriarcham cum stigmatibus depingi, ultro prohiberent. Moverunt hæc Pontificem, ut testimonium perhiberet veritati, & scriberet ad universos fideles, ut persuasum sibi vellent rarum hoc & inauditum in Francisci corpore vulnerum prodigium, scirentque ex his stigmatibus causam se habuisse peculiarem eumdem Confessorem Cœlitibus adnumerandi; quod fecerat anno 1228, ut suo loco exponam. Nunc ipsas Gregorii IX litteras ex recensione Waddingi accipe.
[570] Gregorius episcopus, servus servorum Dei. [in quibus eorumdem veritatem luculente asseruit] Universis Christi fidelibus præsentes litteras inspecturis salutem & Apostolicam benedictionem. Confessor Domini gloriosus beatus Franciscus qualis vitæ mentis * processerit ad patriam perpetuæ claritatis, explicare litteris, arbitramur fore superfluum; cum id fere pervenerit ad fidelium notitiam singulorum. Verumtamen grande ac singulare miraculum, quo ipsum Sanctorum splendor & gloria, Dominus Jesus Christus, mirabiliter decoravit, universitati vestræ tenore præsentium non indigne duximus exprimendum; videlicet, quod idem Sanctus, cum adhuc spatium præsentis vitæ percurreret, & postquam illud feliciter consummavit, manibus, latere ac pedibus specie stigmatum divinitus extitit insignitus. Quo ad nostram & fratrum nostrorum deducto notitiam, & cum cæteris eisdem * miraculis per testes fide dignissimos probato solemniter, ex ipso specialem causam habuimus, quod Confessorem eundem de dictorum fratrum & omnium prælatorum consilio, qui tunc apud Sedem Apostolicam existebant, Sanctorum catalogo duximus adscribendum.
[571] Igitur cum id ab universis fidelibus credi firmiter, [commendavitque, & contraria asserentes] cupimus, devotionem vestram rogamus & hortamur in Domino Jesu Christo, in remissionem vobis peccaminum * injungendo, quatenus ab assertione contrarii aures de cætero penitus avertentes, Confessorem eundem apud Deum pia vobis reddatis veneratione propitium, ut ejus meritis & precibus, & in præsenti a Domino prosperitatis gaudium, & in futuro felicitatis æternæ percopisse solatium, exultetis. Datum Viterbii Non. Aprilis, Pontific. nostri anno undecimo. Id est, anno Christi 1237, die V Aprilis. Gregorius IX, cujus hæ litteræ sunt, is ipse est, qui ante Pontificatum ipsi ab eodem S. Francisco sæpe prædictum, annoque 1227 aditum, Hugo & Hugolinus, Cardinalis Ostiensis dictus, miro favore tum Sanctum ipsum, tum institutum ab eo Ordinem, complexus fuerat, eumdemque anno 1228, nondum integro post obitum biennio, in Sanctorum numerum magna cum solemnitate retulerat.
[572] [repellendos esse, admonuit.] Poterat ergo hic Pontifex, imo non poterat non, de Francisci stigmatibus in primis fuisse edoctus, cum ex familiaritate, quam cum ipso habuerat, tum ex testibus fide dignissimis, quos in processu canonizationis auditos fuisse, testatur, quibus haud dubie annumerandi videntur, quos Lucas Tudensis supra num. 558 generatim laudavit, itemque illi, de quibus S. Bonaventura in Vita num. 200 scripsit: Viderunt enim (stigmata Francisci) dum viveret, fratres plurimi, qui, licet essent propter sanctitatem præcipuam viri per omnia fide digni, tamen ad omne dubium amovendum, sic esse, ac se vidisse, tactis sacrosanctis, juramento firmarunt &c. Quam ob rem nil mirum est, laudatum Pontificem peculiarem hanc gloriam, tam evidenter comprobatam, Viro sanctissimo, olim sibi amicissimo, ab eoque inter Sanctos relato, vendicare voluisse adversus quosdam æmulos, qui forte eo audacius illam impugnabant, quod de eadem nullam, specialem saltem aut distinctam, in bulla canonizationis mentionem factam legerent.
[573] [Alias item scripsit ad episcopum Olomucensem,] Præcipue tamen, ac forte solum, ista gloria tum temporis impetebatur in Moravia, ubi Fridericus episcopus Olomucensis publicas adversus eam litteras ediderat. Enimvero exarsit erga hunc episcopum Pontifex, acriterque redarguit litteris ad eumdem datis, quas supra laudavit Baronius, & Waddingus ad hunc annum 1237 recensuit, quales ex ipso hic subjicio: Gregorius episcopus, servus servorum Dei. Ad perpetuam rei memoriam. Venerabili fratri episcopo Olomucensi salutem & Apostolicam benedictionem. Usque ad terminos orbis terræ præsumptionis tuæ signa protendens, patentes litteras, exhibendas universis Christi fidelibus, cuidam ad sobrietatem spernenti sapere, ac damnabiliter dedito blasphemiis, manu lubrica concessisti, quas inter aliqua pietati conformia, & quædam obnoxia pravitati, continere percepimus, quod (cum solus Patris æterni Filius fuerit pro humana salute crucifixus, & ipsius duntaxat vulnera devotione supplici adorare debeat religio Christiana) nec B. Franciscus, nec Sanctorum aliquis cum stigmatibus sit in Ecclesia Dei depingendus; & quod peccat contrarium asserens; nec illi, tanquam inimico fidei, credulitas adhiberi ulla debet *.
[574] [quem, quiæ adversus illa litteras publicas ediderat,] Super quo non modico admirantes, quæ sit causæ * suasionis hujus, non indigne providimus perscrutari; ut, si forte bona sit (quod impossibile creditur) commendabilis habeatur; quod si non, in oblivionem *; & tu inductus spiritu pœnitudinis ad suggerendum salutare contrarium promptus & facilis habearis. Etenim super his ex eo sumpsisti forsitan argumentum, quod sit indecens in subditis, ut planta sibi prætendat insignia capitis. Ad hæc quidem providentes, propositum seu compendiose prolatum esse, dummodo suppleret, Nisi de speciali gratia cuique bene merito insignia hujusmodi sunt concessa; etsi non multa, quæ possumus, tamen breviter quædam præsidium perspicuæ rationis habentia respondemus; videlicet quod Dei Sapientia, quæ de limo terræ similem sibi formans hominem, similis sibi * fieri per Incarnationis mysterium, ut ipsum a morte redimeret, non contempsit, dilectum sibi beatum Franciscum suorum specie stigmatum decoravit. Quæ temeritas, quod peccatum, si tam singulare privilegium, ad Indulgentis gloriam, picturæ testificatione pateat oculis devotorum?
[575] Nonne, ut sileamus de aliis, Princeps Apostolorum eximius, [acerrime reprehendit, ac refellit,] licet positione dissimili, quandoque pingitur crucifixus? Sed dicis intrepidus alia, dum pactum reformat ratio, quia cum præteriri nequiverat, quod de cruce futurum Veritas indicavit; neque improprie suspensus in cruce dicitur, neque incongrue tali damnatus suplicio figuratur. Sed de Francisci cruce vel stigmatibus quod veritatis indicium? quod probabile argumentum? De cruce siquidem nota sæculis vita ipsius respondeat, quod, postquam religionis assumpsit habitum, vacando virtutibus, carnis continuum subiit cruciatum: de stigmatibus vero plures fide dignissimi, quos miraculi tanti conscios divinæ placuit reddere pietati *, testimonium veritati perhibeant, & ad ipsum hoc fidelis mater Ecclesia suffragetur, quæ ex hujusmodi miraculo, cum aliis debita solennitate probato, causam specialem habuit, quod eundem Sanctum Beatorum catalogo reverenter adscripsit. Quid ad ista, quasi mundo publica, & tibi per consequens non ignota, nisi quod voluntatis arbitrium prætendens vel præferens consilio, rationi *, nos, vel Deum potius, gratis offendis, ac utique dilectorum fratrum Minorum Ordinem & devotos eidem nimis improvide perturbas?
[576] Ad cor igitur, qui os in cælum ponere præsumpsisti (ut de reliquo taceatur) sine mora revertere; [utque resipisceret, mandavit.] ad iram superni Judicis mitigandam studia suscipe pœnitentis prompta diligentia, si forte sit possibile, provisurus, ut scandalum, quod, quantum in te fuit, universitati fidelium per prædictas intulisti litteras, deleatur, & dictorum fratrum collegia sint in Theutoniæ partibus in reverentia consueta. Quod ut tanto facilius, auctore Deo, provenire valeat, quanto pium fore dignoscitur, ut in futuro vulneris, quæ salutis sunt, etiam operetur, fraternitati tuæ in virtute obedientiæ per Apostolica scripta præcipiendo mandamus, quatenus cordi tuo pro solemni voto constituens, quod aliquis * aliquid de cætero, ex quo provocari superna Majestas, vel Sedes Apostolica juste conturbari valeat, non attentans, prædictum privilegium, quo Celsitudinis divinæ dignatio sui Confessorem nominis reddidit gloriosum, damnabiliter infligere aut impingere calumniis non præsumas; sed celebre in eisdem partibus ad honorem Conditoris, dum sicut & in aliis habeatur, quantum in te fuerit, humili devotione procures; firmiter crediturus, quod idem Sanctus, cum adhuc nostræ mortalitatis habitum baiularet, prædictis stigmatibus extitit insignitus; & licet illa visa pluribus ipse tanquam contemnens laudes hominum, vacansque contemplandæ dulcedini cælestium organorum, celare semper studuerit, ea tamen migrans ad paradisi patriam concurrentium obtutu publicavit. Datum Viterbii 2 Kalen. Aprilis Pontific. anno undecimo.
[577] Diem datæ epistolæ sic edidit Waddingus, quia ita invenit apud alios, [Observantur quædam circa has litteras.] licet ibidem præmisisset, in Registro Vaticano sub num. 19 eamdem datam notari 2 Idus Aprilis, & observasset, numerum secundum diei apud Latinos non esse in usu in computo Kalendarum aut Iduum. Sbaralea, in Bullario Franciscano Waddingum secutus est, quod sic etiam apud alios legisset. Utrum diem malis, nil interest, cum ex adscripto anno undecimo Pontificatus Gregorii constet, hanc epistolam ad annum Christi 1237 pertinere. Baronius quidem supra num. 567 pro anno undecimo decimum exhibet; verum id verisimillime vel ejusdem memoriæ lapsui vel typothetæ vitio attribuendum est. Si utraque epistola modo ex Waddingo relata recte subsignata sit, hæc, quæ ad episcopum Olomucensem data est, aliquot diebus præcessit primo loco recitatam, eamque Gregorius ad universos Christi fideles scripsisse videtur, ut occurreret malo, quod ex ejusdem episcopi publicis litteris ubicumque spargi potuerat, caveretque, ne alii antistites simile quid temere moverent. Porro episcopum Olomucensem, de quo hic, dictum fuisse Fridericum, discimus ex tempore sedis illius, signato in Historia episcoporum Olomucensium per Augustinum, ejusdem ecclesiæ decanum, ubi Fridericus decimo sexto loco recensetur, nihilque memorabile gessisse dicitur. Verisimile est, ipsum summi Pontificis mandatis obtemperasse, cum plura hac super re non legerim.
[578] [Jussit & alium obtrectatorem coërceri.] Prædictis litteris etiam alias addidit Gregorius ad superiores cujusdam sacri Ordinis, cujus unus alumnus, haud dubie dicti episcopi auctoritate nixus, eadem stigmata oppugnavisse dicebatur. In his litteris Pontifex cum magni doloris significatione indicavit, se accepisse, illum cum pervenisset Opaniam (alibi Opaviam dicitur) Moraviæ * civitatem, publice dicere ausum, quod in laude B. Francisci per quosdam ex discipulis suis pie proposita deberent habere pro reprobis; quod in ejus corpore Christi stigmata non fuissent. Unde ibi subjicit Gregorius: Quid ultra? Nec Christo, qui Sanctum eundem manibus, pedibus ac latere hujusmodi stigmatum privilegio decoravit; nec nobis, qui ex tanto miraculo, cum cæteris probato solemniter, causam specialem habuimus, quod ipsum adscripsimus catalogo Beatorum, deferendo, dicti fratris elatio in tantam prorupit insaniam, quod discipulos memoratos coram populo quæstuarios & falsos prædicatores appellans, impudenter asseruit, quod in ipsos & consimiles auctoritate nostra excommunicationis posset sententiam promulgare &c. His de causis in virtute obedientiæ mandat Pontifex, ut, si accusatio vera sit, ipsum, ubicumque degeret, a prædicationis officio suspensum ad se mittant, pro meritis puniendum. Exstat hæc epistola apud laudatum Waddingum, & in Bullario Franciscano, ubi similiter signata notatur 2 Kalen. Aprilis Pontific… undecimo: in Bullario locus additur, nempe Viterbii.
[579] [Alter summus Pontisex Alexander IV] Alter Romanus Pontifex, pro eodem argumento a Baronio laudatus, fuit Alexander IV, & ipse aliquando S. Francisco synchronus ac notus, Ordinisque Minorum protector, qui Gregorio IX post Cælestinum IV & Innocentium itidem IV, anno 1254 mense Decembri in summum Pontificatum successit. Hoc ipsum observaverat S. Antoninus in Historiæ part. 3, tit. 24, cap. 2, § 10 de Alexandro hæc scribens: Eodem anno Anagniæ existens, misit unum servum, Christi fidelibus literas deferentem juxta seriem literarum Gregorii de sacris stigmatibus beati Francisci, in quibus innuit, se illa propriis oculis vidisse. Exstant illæ inter ejusdem Alexandri constitutiones in Bullario Romano tom. 1, pag. 83 sub titulo: Comprobatio veritatis stigmatum S. Francisci de Assisio, cum pœnarum impositione adversus aliter affirmantes, scriptæque sunt ad universos Ecclesiæ prælatos, ac datæ Anagniæ IV Kalendas Novembris anno Pontificatus ipsius primo, id est, anno 1255. Consentiunt Waddingus in Annalibus, & Sbaralea in Bullario Franciscano. Earumdem initium est: Benigna operatio divinæ voluntatis in cælo potens &c.
[580] Ego ne longior sim, ea tantum ex editione Sbaraleæ hic describam, [in suis quoque litteris ad universos Ecclesiæ prælatos missis] quæ præsens argumentum magis postulat. Fere circa medium post insigne S. Francisci elogium ita progreditur: Porro quia longum esset, nedum exarare per singula, verum etiam succincta relatione perstringere clara virtutis divinæ prodigia, quæ tam in operationibus sanctitatis, quam etiam in aliis mirabilibus argumentis, probaverunt, eumdem Confessorem tenere cum Sanctis solium gloriæ in excelsis; signanter vobis ante oculos proponere volumus recolenda frequentius & vehementius admiranda illa saltem * jucunda Dominicæ passionis insignia; quæ in ejusdem Sancti corpore manus cælestis operationis impressit. Viderunt namque oculi fideliter intuentes, & certissimi palpantium digiti palpaverunt, quod in manibus ejus & pedibus expressa undique similitudo clavorum de subjecto proprio carnis excrevit, vel de materia novæ creationis accrevit; quæ equidem idem Sanctus studiose ab oculis hominum, quorum refugiebat gloriam, dum viveret, abscondebat.
[581] Inventa est patentius in ipsius Defuncti corpore, [S. Francisci stigmata affirmavit, velut sibi omnino perspecta,] non inflicta humanitus nec facta, plaga vulneris lateralis, quasi aliquid instar lateris Salvatoris, quod salvationis & redemptionis humanæ in Redemptore nostro protulit sacramentum. Quæ quidem plaga, sicut quosdam ex fratribus sibi familiariter adhærentibus latere non potuit propter defluxum humoris, sic diu ante viruerat in vivente. Hæc igitur mira & decora novæ demonstrationis indicia magnæ debent esse devotionis divitiæ Christianis, & inæstimabiles religiosis * deliciæ in spiritualibus communis Ecclesiæ orthodoxæ * : cum ex his sincera fides Christi accipiat, quod etiam illi possint esse passionis Christi sine extrinseco persequutore consortes, qui pro ejus amore carnem suam cum vitiis & concupiscentiis voluntarie crucifigunt. Sane de præfato Sancto hæc certius asserentes, indoctas fabulas, seu vanæ inventionis deliramenta, non sequimur; cum ea nobis dudum nota fecerit plenior fides rerum, quando videlicet in minoribus constituti, Confessoris ejusdem familiarem ex munere divino meruimus habere notitiam, præfati prædecessoris nostri (Gregorii IX) domesticis obsequiis tunc temporis insistendo.
[582] Post hæc omnes ecclesiarum prælatos hortatur, & per Apostolica scripta mandat, [præcepitque, ut eæ suis commendarent, & eisdem obtrectantes punirent.] ut tam eximii Confessoris merita & annua celebritate & prædicatione frequenti & annua celebritate & prædicatione frequenti & veneratione assidua celebrent, & subditos suos ad ejusdem devotionem excitent, illiusque gloriæ obtrectatores severe castigent. Observa hic, studiose lector, hunc ipsum esse Alexandrum IV, de cujus alio testimonio S. Bonaventura supra relatus in Vita num. 200 diserte ait: Summus etiam Pontifex, dominus Alexander, cum populo prædicaret, coram multis fratribus & me ipso confirmavit, se, dum Sanctus viveret, stigmata illa sacra suis oculis conspexisse; quæ apprime conveniunt cum ejusdem Pontificis verbis mox datis: Hæc certius asserentes, indoctas fabulas … non sequimur; cum ea nobis dudum nota fecerit plenior fides rerum, quando videlicet nos… Confessoris ejusdem familiarem ex munere divino meruimus habere notitiam &c. Cum pleniorem fidem, seu certam notitiam S. Francisci stigmatum sibi dudum comparatam asserat ex familiari usu cum eodem, non obscure innuit, eadem a se visa fuisse. Forte id ipsum etiam significavit, supra dicens: Viderunt namque oculi fideliter intuentes &c. Sic nempe etiam existimavit S. Antoninus loco supra citato de eisdem Alexandro ac litteris inquiens: In quibus innuit, se illa (stigmata) propriis oculis vidisse. Simile quid idem Papa indicare videtur in aliis litteris in Bullario Franciscano tom. 2, pag 169 relatis, in quibus de iisdem stigmatibus inquit: Cum igitur tam insigne amoris divini signum, quod utique ante ejus obitum patuit, & nobis etiam tunc notum fuit &c.
[583] [Præterea scripsit ad episcopos Castellæ & Legionis.] Non obstantibus his litteris, fuerunt deinde nonnulli in regnis Castellæ & Legionis, qui hoc miraculum, tam evidenter probatum confirmatumque, nihilominus in dubium vocare aut etiam negare perrexerunt. Certe Waddingus ad annum 1259, & Sbaralea tom. 2 Bullarii Franciscani pag. 358 & sequenti proferunt alias ejusdem Alexandri IV litteras, signatas Anagniæ V Kalendas Augusti, Pontificatus illius anno quinto, seu prædicto Christi anno 1259, quibus ille acerbe conquestus, quod prioribus litteris suis, quas præmisi, ipseque his fere inseruit, non esset obtemperatum, dictorum regnorum præsulibus mandavit, ut promulgari faciant, omnes, qui in posterum parere detrectaverint, ipso facto excommunicationis sententia, Sedi Apostolicæ reservata, innodandos esse, aliisque pœnis coërcendos. Describo solum ex laudato Bullario verba, quibus Pontifex obtrectatorum ausa exposuit, ac similia ausuris meritas pœnas intentavit.
[584] [mandans, ut prohibentes Sanctum cum stigmatibus pingi,] Verum, inquit, post hujusmodi nostras exhortationes & litteras, ex relationibus quorumdam fide dignorum dolentes accepimus & referimus conturbati, quod nonnulli Religiosi & clerici seculares de Castellæ & Legionis regnis circa dictum Confessorem & dignam * reverentiam gerere contemnentes, quandoque in publico & frequenter asserunt in occulto, quod idem Confessor non habuerit stigmata memorata. Ipsi etiam in tantam prorumpunt insaniam, quod de imagine Confessoris ejusdem, ubicumque illam depictam inveniunt, stigmata ipsa damnabiliter abolent & faciunt aboleri, prohibentes pictoribus, ne præfatum Confessorem cum stigmatibus depingant eisdem; propter quod ipsius Confessoris honori, & devotioni fidelium multum adimitur, ac venerandæ Religioni dilectorum filiorum Fratrum de Ordine Minorum gravissime derogatur.
[585] [gravissimis Ecclesiasticis pœnis percellerent,] Cum itaque super his ad honorem Altissimi opportunum per nos deceat remedium adhiberi; Apostolica auctoritate decernimus, ut omnes de regnis prædictis, qui de imagine Confessoris ejusdem hujusmodi stigmata aboleverint, seu abolere fecerint, & qui prædicaverint, dictum Confessorem ipsa stigmata nullatenus habuisse, cujuscumque ordinis vel conditionis existant, eo ipso laqueum excommunicationis incurrant, a qua non possint absolvi, nisi personaliter Apostolicam Sedem adeant, super hoc absolutionis beneficium petituri. Et si forte tales doctores, seu lectores in Theologia, seu quacumque alia facultate fuerint, lectionis, si doctores; prædicationis officii, si prædicatores, si vero potestatem audiendi confessiones habeant, ea sint omnino privati; & quilibet ipsorum nihilominus, qui hujusmodi officia vel potestatem simul habuerit, similem horum privationem incurrat &c.
[586] Similis argumenti litteras ab eodem Pontifice ad archiepiscopum Januensem datas, [similia scripsit ad archiepiscopum Januensem.] memorat S. Antoninus, verbis num. 579 recitatis addens: Item alias literas misit archiepiscopo Genuensi, præcipiendo, ut illis *, qui de imagine sancti Francisci in ecclesia sanctæ Mariæ de Vineis, & monasterio sancti Xisti malitiose deleverant stigmata, citaret personaliter coram ipso, pro meritis recepturos ultionem; inhibendo sub interminatione anathematis, ne quis de cetero similia attentaret. Supersedeo pluribus, & hactenus latius exposita compendio repetens, ad argumenti conclusionem procedo: nam de eorumdem sacrorum stigmatum memoria Romano Martyrologio inscripta, Officio ad universam Ecclesiam extenso, montis Alvernæ, in quo ea S. Francisco divinitus impressa fuerunt, religione, ceterisque huc spectantibus agam in Gloria posthuma.
[587] Itaque S. Francisci stigmata divinitus collata asseruit frater Elias in epistola, [Hactenus allegata pro stigmatibus] de illius obitu ad fratres Minores in Francia commorantes data. Eadem disertissimis verbis scripto consignavit primus ejusdem Sancti biographus ac discipulus Thomas Celanensis, paulo post mortem ejus Vitam scribere jussus a Gregorio IX Papa, qui cum eodem Sancto fuerat familiariter conversatus, quique tum ex officio protectoris Ordinis, quod gesserat, tum ex instituto tunc nuper processu canonizationis perspectiora habebat spectantia ad Franciscum, quam ut quis suspicari possit, Celanensem ipsi, maxime in re tanti momenti, imponere ausum fuisse, aut potuisse. Vivebant id temporis plurimi non solum fratres Minores, sed & plures viri feminæque Assisienses; vivebant, qui processui canonizationis instruendo discutiendoque præfuerant, a quibus biographi impostura publice detegi potuisset, si insolitæ rei commentum pro facto oculis manibusque Assisiensium comprobato impudenter obtrusisset.
[588] Idem factum tradidit auctor Vitæ secundæ, verisimiliter vir secularis, [compendiose expenduntur,] qui, eodem Gregorio vivente, scripsisse videtur. Tradiderunt etiam tres alii S. Francisci socii, Leo, Ruffinus & Angelus, quorum medius a Celanensi dicitur sacrum viventis laterale vulnus propria manu palpasse. Pluribus etiam exposuit Bonaventura, vir sanctitate ac eruditione clarissimus, post diligentissimam inquisitionem, consultosque S. Francisci, qui supererant, olim socios, qui propter vitæ sanctimoniam omni fide dignissimi reputabantur. Affirmavit factum a plurimis jurejurando assertum, ab aliquot Cardinalibus oculatis testibus celebratum prosis & hymnis; auditum a se Alexandrum IV, in publica concione suos quoque oculos pro iisdem stigmatibus testes allegantem. Bonaventuræ temporibus vixerunt duo illi summi Pontifices, Gregorius IX & Alexander IV, S. Francisco olim familiariter usi; hique sacra illa stigmata non modo non improbarunt, verum etiam suis litteris Apostolicis plus semel confirmarunt, & contraria dictitantes, veluti testatissimæ veritati, Deoque, S.Francisco ac sibi iniquissime reluctantes, acriter redarguerunt, gravibusque ecclesiasticis pœnis coëceri curarunt.
[589] [& pro eorumdem certa fide historica pronuntiatur.] Eorumdem primus in iisdem litteris suis diserte testatus est, sese ex stigmatibus illis specialem causam habuisse, ut Franciscum sanctorum Confessorum numero adscriberet; alter, quod S. Bonaventura de audita ex ore illius eorumdem oculari notitia postmodum asseruit, non obscuris verbis scripto affirmavit. Prætereo alios synchronos ac suppares, quos laudavi, ac finem huic dissertationi imponens, concludo, qui his omnibus allegatis testimoniis stare noluerit, hunc non multo minori cum insania cuilibet humanæ historiæ certam fidem posse abnegare. Quare, ne tempus frustra teram, non refutabo quorumdam heterodoxorum impia dicteria, nec aliorum intemperantis crisis ineptas opiniones, quibus vel ex malevolentia invidiaque, vel ex inscitia & quælibet carpendi prurigine, nullo fulti argumento, factum tam celebre ac evidens eludere, aut clarissima integerrimorum testium verba ad sensum prorsus alienum detorquere conati sunt. Videri de his potest Chalippus in peculiari Historia stigmatum S. Francisci, quam ejusdem Vitæ Gallicæ tom. 2 adjecit.
[590] [Impressio horum stigmatum contigit anno 1224,] Superest tamen, ut pauca de tempore acceptorum stigmatum dicamus. In annum consentiunt omnes; nempe id contigisse biennio, antequam S. Franciscus ex hac vita migravit, quod posterius cum factum constet die IV seu III Octobris anni 1226, primum anno 1224 innectendum est. Addunt Tres Socii & S. Bonaventura: Circa festum Exaltationis sanctæ Crucis; quod die XIV Septembris celebratur. Eadem S. Bonaventuræ verba recitantur in Romano ac Franciscano Breviariis die XVII Septembris in festo Stigmatum; at in eodem Romano die IV Octobris in Natali ejusdem Sancti, Lect. VI pro illis legitur festo die Exaltationis sanctæ Crucis, cujus mutationis causam Gavantus in Thesauro sacrorum Rituum, per Meratium aucto, tom. 2, part. 1, pag. 541 repetiit a revelatione post S. Bonaventuræ obitum facta, de qua mox fiet mentio. Marcus Ulyssiponensis lib. 2, cap. 55 apud Waddingum vigiliam ejusdem festi determinavit: Bernardinus Corvis, ibidem laudatus, diem S. Euphemiæ, sive diem XVI Septembris; non tamen indicans, unde id didicerit. At Waddingus ipse probabilius existimavit, factum in ipso festo Exaltationis sanctæ Crucis, tum quod apud Pisanum legisset, ita anno 1282 revelatum fuisse cuidam pio Fratri laïco; tum quod decens putaverit, ut sacræ Dominicæ passionis memoria hoc prodigio in Francisci membris renovaretur eodem die, quo sancta Salvatoris nostri Crux ab Heraclio imperatore in monte Calvariæ fuerat restituta. De eadem revelatione meminit S. Antoninus part. 3, tit. 24, cap. 7 § 4 dicens: Anno vero Domini MCCXXIV … circa festum Exaltationis sanctæ Crucis, vel (ut in quadam revelatione divina continetur) in eodem festo Crucis, B. Franciscus sacris stigmatibus in monte Alverniæ quasi bulla Regis altissimi sigillatus fuit.
[591] [circa festum Exaltationis sanctæ Crucis,] Verum mihi nimis incerta est laudata revelatio, ut tempus acceptorum stigmatum ex eadem ausim pressius determinare, quam didici ex Tribus Sociis sanctoque Bonaventura, qui, dum id contigisse, aiunt, quodam mane circa festum Exaltationis sanctæ Crucis, alium potius diem, quam ipsum festum videri possunt indicasse. In Romano ac Franciscanis Martyrologiis impressio eorumdem stigmatum recolitur die XVII ejusdem mensis Septembris, at nec hinc solidum habemus argumentum pro figendo die, quo facta fuit. Hinc collige primo, quomodo sit exponendus S. Bonaventura, dum in Vita num. 55 & 56 agens de confirmata Regula per Honorium III, asserensque, Franciscum suis affirmasse, omnia, quæ in eadem Regula continentur, sibi fuisse divinitus revelata, subdidit: Quod ut certius constaret testimonio Dei, paucis admodum evolutis diebus, impressa sunt ei stigmata Domini Jesu &c. Nempe pauci illi dies numerandi sunt ab assertione Francisci, non a confirmatione Regulæ, inter quam, anno 1223 die XXIX Novembris signatam, ac sequens festum Exaltationis sanctæ Crucis novem cum dimidio menses intercesserunt. Collige secundo, nimium a vero aberasse Matthæum Parisiensem, qui verbis num. 564 datis impressionem stigmatum non nisi quintadecima die ante Sancti obitum contigisse narravit: omnes enim biographi biennium inter utrumque reponunt.
[Annotata]
* l. meritis
* al. ejus vel ejusdem
* al. vestrorum peccatorum
* al. debeat
* al. causa
* al. in oblivione detur
* al. illi
* al. potestati
* al. & rationi
* al. deest aliquis
* nunc Silesiæ
* al. satis
* al. religionis
* al. add. thesauris
* al. condignam, omisso &
* l. illos
§ XXVI. Postremo vitæ biennio morbis affligitur: asello circumvectus prædicat: curandi oculos gratia Reate defertur, sed malum augetur. An tunc denuo prædicaverit, & revectus Assisium sit.
[Postremo vitæ suæ biennio præteritis fractus laboribus.] Quamvis S. Francisci vita ab initio perfectæ conversionis suæ fuerit quoddam perpetuum, ut ita dicam, spontaneum martyrium, biennium tamen, quod post accepta Christi stigmata supervixit, fuit longe molestius, cum & corpus pluribus infirmitatibus premeretur, & spiritus divino amore proximique charitate vehementius accensus ad novos labores, quos corporis vires ferre amplius nequibant, continue anhelaret. Thomas Celanensis ad hæc enarranda post relatum stigmatum prodigium lib. 2, cap. 2 procedens, numeravit tunc decem & octo annorum spatium … expletum, ex quo, ut inquit, vix aut nunquam requiem habuerat caro ejus, varias & longissimas circuiens regiones, ut spargeret ubique semina verbi Dei. Hoc tamen annorum spatium non ab initio prædicationis illius repetendum esse, sed ab ejusdem conversione anno 1206 perfecte inchoata, liquet tum ex supra disputatis, tum etiam ex auctore Vitæ secundæ, qui Celanensis mentem de conversione hic exposuit, & cujus verba dabo inferius. Verum, quia aliunde non constat, a quo mense anni 1206 illa conversio inchoata fuerit, nec quanto tempore tunc expletum illud octodecim annorum spatium, dum Sanctus cœpit solito acrius infirmitatibus concuti, non satis quoque certum est, an harum initium posteriori parti anni 1224, an ineunti 1225 affigendum sit.
[593] De iisdem etiam agit S. Bonaventura cap. 14, [multisque afflictus languoribus, pergit prædicare,] quod de patientia ipsius & transitu mortis inscripsit, & in quo ipsum tot modis tamque graviter laborasse scribit, ut vix in eo membrum aliquod maneret absque ingenti passionis dolore, utque tandem, consumptis jam carnibus, quasi sola cutis ossibus cohæreret; dum ipse interim cum gratiarum actione ad majora toleranda paratum Deo se exhiberet. Apud Tres Socios in Appendice nihil de his peculiare legitur, non alia, opinor, de causa, quam quod ista jam satis exposita legissent apud Celanensem & auctorem Vitæ secundæ, cujus verba de more transcribo. Jam beatissimus pater Franciscus, annis a conversione ejus decem & octo peractis, nullam vel modicam carni requiem dederat, sed per diversas mundi partes prædicando laboriose circuiens, inusitatis eam & novi generis disciplinis affligere non cessarat; & quamvis eum * multis languoribus effluxissent dies præteriti, duobus tamen annis, qui adhuc vitæ ejus erant residui, gravioribus cœpit & magis continuis infirmitatibus perurgeri.
[594] [æsino vectus, maxime quia stigmata pedum] Et licet caro naturali corruptelæ necessarioque se præsentaret * propinquare defectui, non tamen adhuc dissensit, quantum poterat, sub assueti rigoris lege teneri. In tantum enim Vir reverendus se sibi subjecerat, tantaque corpus armonia spiritui concordarat, ut & carnis repugnantiam vix sentiret in omnibus, quæ spiritus agenda dictabat. Igitur Vir sanctus ad omne bonum promptissimus, qui tanto hactenus animarum zelo ferbuerat, adhuc in prædicatione non desistens intendere proximorum saluti, corpus emortuum fecit in asino per civitates & castella circumvehi. Anonymi texto pauca hic inseramus. Præcipuam usus asini causam S. Bonaventura in Vita num. 205 attribuit molestiæ, quam enati in pedibus ejus, dum stigmata accepit, clavi procreabant. En verba ejus: Faciebat proinde, quoniam propter excrescentes in pedibus clavos ambulare non poterat, corpus emortuum per civitates & castra circumvehi, ut ad crucem Christi ferendam ceteros animaret.
[595] [gressum impediebant, etsi non videantur sanguine manasse.] Sane non poterant dicti clavi, quales ex eodem S. Bonaventura ceterisque antiquis biographis supra descripsimus, non esse molesti, & incessum impedire, licet non admittatur, quod Waddingus ad annum 1224 num. 17 ex Pisano, S. Antonino, Speculo, aliisque observavit, stigmata manuum pedumque fuisse patula vulnera perpetuo sanguine manantia. Verba S. Antonini part. 3, tit. 24, cap. 7, § 9 sic habent: Huic soli (fratri Leoni) tanquam fideliori amico, B. Franciscus sua sacra stigmata committebat tangenda, ut novas petiolas (id est, linteola) apponeret, amotis aliis sanguine cruentatis. Nam qualibet die inter clavos illos mirabiles & carnem reliquam ad tenendum sanguinem, & mitigandum dolorem tales illi petiolas renovabat. Die vero Jovis sero & per totum diem Veneris nullum apponi remedium permittebat, ut illo die crucifixionis in sacris stigmatibus sentiret Crucifixi dolores. Ita quidem ille, sed ad antiquiorum dicta parum consone, cum hi omnes unanimi consensu velut peculiare quid vulneris lateralis observaverint, quod hoc sæpe sanguinem fuderit; nullus vero eorumdem de emisso vel minimo ex manuum pedumve stigmatibus sanguine meminerit. Cur autem credamus, hoc, si verum esset, prætermissum ab illis omnibus, licet cetera tam studiosis in iisdem stigmatibus describendis?
[596] [Suadente Elia, medicinam oculis adhibet,] Redeo ad Anonymum in Vita secunda. Suadebant autem fratres, eique cum omni precum instantia supplicabant, ut infirmitatibus suis medicorum auxilio subveniri permitteret; videntes utique, quod de die in diem magis magisque deficeret. Ipse vero consentire in hoc fratribus penitus recusabat, veluti qui hactenus curam carnis non egerat, jamque dissolvi & esse cum Christo, multo melius anelabat *. Verum, quamvis stigmata Domini Jesu Christi in corpore suo portaret, quia tamen in ipso oportuit, ea, quæ passionum Christi deerant, adhuc amplius adimpleri, cœpit & aliis languoribus infirmitas oculorum gravissima superaddi. Tunc supradictus frater Helyas, quem veluti loco matris elegerat, & adhuc vivens gregi suo pastorem præfecerat, compulit eum & rationibus induxit, ut sibi mederi permitteret, timens, ne forte per incuriam penitus oculorum lumen amitteret. Cui Vir sanctus humiliter obtemperans, tanquam patri, plura suis ex tunc oculis medicamina patiebatur apponi, quanvis, ingravescente malo, nullius essent remedii.
[597] Tandem Reatam curandæ jam dictæ infirmitatis occasione perductus est, [ac propterea vectus Reate, a curia Pontificia optime recipitur,] ubi & domino Honorio Papa tertio moram tunc temporis faciente, honorifice a curia Romana devoteque susceptus est. Priusquam progrediamur, pauca rursum claritatis gratia inseramus. Reata sive Reate, nunc vulgo Rieti, Sabinorum civitas est ad Velinum fluvium, ditionis Pontificiæ in confinio regni Neapolitani, quadraginta millia passuum Roma distans. Cur ad hanc civitatem potius, quam ad aliam propinquiorem Assisio, Sanctus medendi oculis gratia tunc vectus fuerit, indicat Thomas Celanensis; nimirum quia ibi illius infirmitatis curandæ morari vir peritissimus dicebatur. De Francisci in hanc civitatem adventu auctor Vitæ secundæ sic progreditur: Familiarius tamen ei præ ceteris dominus Hugo, tunc Hostiensis episcopus, affuit, quem Vir sanctus, eodem domino Honorio annuente, in patrem ac dominum præ cunctis elegerat, cujus se cum universo Ordine suo tutelæ commiserat, nec non & obedientiæ mandato subjecerat, sed & eumdem, prophetico spiritu ductus, Apostolico honori provisum fore, non solum verbis prædixerat, sed & factis multimode præsignarat.
[598] Summum Pontificatum huic Hugoni, seu, [maxime a Cardinale Hugolino, cui Pontificatum prædixit,] ut alias appellatur, Hugolino, Cardinali episcopo Ostiensi, a S. Francisco prædictum fuisse, tradunt omnes biographi nostri & Bonaventura, inter quos Celanensis ait, Sanctum suas ad ipsum litteras inscribere soluisse: Reverentissimo patri, sive domino Hugoni, totius mundi episcopo. Consentit Anonymus Perusinus, apud quem hæc refertur litterarum illius ad ipsum inscriptio: Venerabili in Christo patri episcopo totius mundi. Apud Tres Socios num. 67 dicitur: Et quoniam revelatione Dei prævia, sciebat, eum futurum summum Pontificem, semper ei hoc prænuntiabat in litteris, quas scribebat eidem, vocans ipsum Patrem totius mundi. Sic enim scribebat sibi *: Venerabili in Christo patri totius mundi &c. Prædictionem probavit eventus; Hugo enim mense Martio anni 1227, postquam S. Franciscus anno tunc proxime elapso obierat, Honorio III suffectus fuit, assumpto nomine Gregorii IX, Ordinemque Minorum, cujus eximium protectorem se exhibuerat, singulari favore jam Pontifex prosecutus est.
[599] Hic igitur (verba rursum e Vita scennda sunt) erga Virum sanctum mirando dilectionis affectu flagrabat; hic Pauperculo Jesu Christi, tanquam famulus domino, [& ex cujus consilio medicamentis, sed frustra, usus est,] ministrabat. Contestabatur idem ipse postmodum ad Apostolicam dignitatem evectus, se nunquam in tanta perturbatione fuisse, quin omne mentis nubilum in solo Viri Dei contuitu vel affatu discederet, subitaque serenitatis suavitas & jocunditatis dulcedo rediret. Unde & quotiens ipsum videbat, ei tanquam Christi apostolo reverentiam exibebat *. Hic itaque beatum Franciscum, ut curam sui gereret, instanter ammonuit: cui & ipse Sanctus in hoc humiliter, sicut & in aliis omnibus, obedivit. Factis igitur cocturis (per cauterium, opinor) in capite, venis incisis, colliriis & emplastris adhibitis, nichil penitus ad sanitatem profecit; quin potius ipsum malum, medicaminibus multiplicatis, accrevit. Ipse vero tot incommoda corporis in omni patientia & gratiarum actione sustinuit; despectisque corporalium membrorum molestiis, totam ad Deum intentionem, spiritu confortato, direxit.
[600] [& quatuor fratribus curam sui commisit. Ad hoc tempus] Et ut internæ consolationi liberius posset intendere, quatuor fratrum, virorum virtutis, deputabatur custodiæ, qui & omni sollicitudine insistebant ipsius non solum necessitudini corporis procurandæ, verum etiam quietudini spiritus observandæ. Thomas Celanensis in Vita num. 102 hos quatuor fratres pariter plurimum laudavit; sed eorum nomina, quia illi tum etiam in vivis erant, sciens volensque subticuit, ipsorum scilicet, ut ait, verecundiæ parcens, quæ tanquam spiritualibus viris satis est familiaris & amica. Horum tamen unum fuisse fratrem Rufinum, colligere licet ex eadem Vita num. 95. Waddingus ad hunc annum 1225, num. 3 refert, quæ apud Bonaventuram num. 67 leguntur de cauterio, quod S. Franciscus medelæ causa ab aure usque ad supercilium ductum sine ullo doloris sensu sustinuit. Verisimile id est eo, quod in hac mora Reatina simile remedium ad curandos illius oculos adhibitum fuisse, mox viderimus. In eadem quoque infirmitate (licet forte primum anno sequenti Assisii) concessa eidem fuerit cælestis musica, cum ille, teste Bonaventura num. 69, gravissimis corporis doloribus cruciatus aliquid hujusmodi ad recreandum spiritum desiderasset.
[601] [quidam ræferunt aliqua gesta partim certa,] Ad hanc denique infirmitatem a laudato Annalista ibidem num. 5 merito refertur digna illa Francisco sententia, quam apud Bonaventuram reposuisse legitur medico suadenti, ut, si oculis consultum vellet, a jugibus piis lacrymis temperaret; respondit enim: Non est, frater medice, ob amorem luminis, quod habemus commune cum muscis, visitatio lucis æternæ repellenda vel modicum, quia non spiritus propter carnem, sed caro propter spiritum beneficium lucis accepit. Præter hæc Waddingus ad præcitatum annum nonnulla Reatini itineris morbique adjuncta narrat, ac in primis scribit, S. Franciscum, dum, ut dictum est, ad civitatem Reatinam asello veheretur, audito in via, Reatinos magno numero in occursum sibi venire, turbas declinandi ergo divertisse ad ecclesiam S. Fabiani, duo milliaria a dicta civitate dissitam, ibidemque apud loci parochum hospitatum esse. Dum autem hic morabatur, domesticos optimatum Reatinorum ac Cardinalium, qui ipsum invisebant, parvam vineam domui contiguam, comestis uvis, sic vindemiasse, ut vix racemi superessent. Conquestum propterea parochum hospitem, quod annuo quatuordecim mensurarum vini proventu, in suos usus necessario & sufficienti, frustratus esset; sed a Viro sancto jussum in Deo confidere, ex residuis racemis collegisse viginti mensuras vini, cum antehac numquam ultra quatuordecim ex eadem vinea percepisset.
[602] In margine lectorem remittit ad annum 1217 (nam annus 1207 ibidem mendose expressus legitur) num. 18, [sed incerti temporis, partim minus certa.] ubi laudans Gonzagam in Provincia Romana, conventu 32, dixerat, Reatinos, Francisci sanctitate, eoque miraculo motos, eodem in loco cœnobiolum exstruxisse, S. Mariæ de Foresta appellatum. Revera scribit Gonzaga, ejusdem cœnobii ædificandi causam, præter agnitam Sancti eximiam virtutem, fuisse eam, quod ille ex paucis racemulis, ex sæcularis cujusdam sacerdotis vinea residuis, plus vini, quam exesa a frequenti populo uva præstare potuisset, expressisset; sed nec tempus memorat, nec occasionem, nec cetera adjuncta a Waddingo relata. Ex Mariani igitur Chronico forsan illa didicerit. Addit Waddingus ad annum 1217, num. 18: Hujus loci ecclesiam sub invocatione sanctæ Mariæ de Foresta vel de Nemore, quia inter densas sylvas & lucos ædificatus *, ipse Gregorius (Papa, hujus nominis IX) ob sancti Viri devotionem consecravit, in qua dicti miraculi expressa sunt adhuc vestigia. Ego, quia de hisce omnibus in nulla e Vitis nostris vere antiquis quidquam reperio, eorumdem fidem relinquo penes scriptores, a Waddingo laudatos, quorum vetustior scripsit seculo XV vel sequenti.
[603] Eodem, quantum mihi apparet, auctore Mariano, [Dicitur etiam tunc vectus fuisse ad eremitorium Fontis-Columbæ,] Waddingus ad annum 1225, num. 2 S. Franciscum e domo mox dicti parochi perducit in civitatem Reatinam, ubi ipsum hospitatum ait in ædibus pii civis, nomine Thedaldi Saraceni, atque ibi angelica illa melodia, cujus supra memini, recreatum fuisse. Addit, Sanctum, cum ex remediis ibi nihil proficeret, abiisse ad eremitorium Fontis-Columbæ, secundo ab illa urbe lapide distans, hocque in loco cauterium sine dolore sustinuisse, a piis lacrymis abstinere recusasse; unicum, quod habebat, palliolum suum pauperculæ mulieri dono misisse; medicum suum prandio a divina providentia opportune misso excepisse; atque hunc insuper pro sedula sua cura & liberali pharmacorum subministratione mirabiliter a Deo compensatum fuisse. De cauterio & lacrymis vide mox dicta: donationem pallioli ad hunc locum annumque potius, quam ad alium, reposuit verisimiliter ex Mariano, quem etiam laudat pro prandio medici. Altera ejusdem remuneratio accepta est ex S. Bonaventura in Vita num. 99, ubi tradit, medicum patulæ scissuræ domus suæ, quæ, licet nuper exstructa, inevitabilem ruinam minabatur, aliquid e S. Francisci capillis vesperi inseruisse, ac postridie eam tam solide restitutam reperisse, ut nec reliquias (Sancti capillos) ibi positas posset extrahere, nec scissuræ prioris vestigium aliquod invenire. Factumque est, ut, qui ruinoso corpusculo Servi Dei sedule ministrarat, ruituræ domus propriæ periculo præcaveret.
[604] Tempus quidem non exprimit sanctus doctor, sed adjuncta tamen favent Waddingo. [ubi illum aliquando ægrotasse, constat ex S. Bonaventura,] Nam hanc narrationem suam ibidem sic orsus est: Tempore, quo infirmus jacebat in eremitorio prope Reate, medicus quidam opportuno eum frequentabat officio. Favent, inquam, Sancti infirmitas & eremitorium apud Reate, nec tamen evincunt, prædictum miraculum tempore supremi morbi S. Francisci contigisse. Forte enim ille alio tempore in eodem eremitorio æger decubuit, & Marianus forsan eo solo argumento ejusdem ex urbe Reatina ad illud commigrationem ad annum 1225 asseruit, quod ipsum in eo eremitorio aliquando ægrotasse, ex allegato S. Bonaventuræ loco didicisset. Si tamen se tunc illuc revera transferri Sanctus curavit, verisimiliter id fecerit, ut a Pontificia curia paulo remotior, eoque etiam a visitantium turbis liberior, divinis rebus quietius vacaret: at simul etiam erat Reatino medico, ob cujus peritiam Reate perductus fuerat, incommodior ad ipsum accessus.
[605] [indeque relatus Reate, clericum sanasse &c.] Utut sit, Waddingus ipse Franciscum post aliquot dies Reate reducem facit, ibidemque in ædibus episcopalibus decumbentem. Addit, tunc allatum ad ipsum fuisse quemdam clericum, quem ille signo Crucis sanavit, addito vaticinio, fore ut pœnas Deo lueret, si carnis luxuriæ deinceps se traderet; quod & miser iste haud ita multo post malo suo expertus fuit. Factum narrat S. Bonaventura in Vita num. 158, favetque, ut ad supremum hunc Sancti morbum referatur, dum contigisse, ait, tempore, quo Vir sanctus Reate jacebat infirmus. Post præmissa scribit laudatus Annalista Minorum, Franciscum mitigatis ibidem aliquantulum doloribus, fecisse se avehi per castella & oppida, ut animas Christo lucrifaceret, ac nominatim Umbriam, confinesque terminos & loca quædam regni Neapolitani percurisse.
[606] [postea ad prædicandum circumvectus, varia fecisse.] Tunc etiam aliqua, velut in hoc itinere facta, narrat; nimirum fratrem quemdam, qui sanctioris vitæ desiderium prætendens, Minorum Ordinem deseruerat, tumque facti pœnitens ad sanctum Patrem suum accedebat, ab eo receptum in gratiam, monitumque ejusmodi insidias dæmonum deinceps vitare; alterius item conscientiæ scrupulos ab illo curatos; benigno hospiti instantem mortem cum felici successu prædictam; pauperculæ palliola ad nuditatem suam tegendam donata; contractum erectum; pluviam divinitus obtentam; coaxantes ranas tacere compulsas; quæ ego partim jam retuli inter incerti temporis gesta, partim non reperio apud auctores, quos laudavit, inter quos etiam est Marianus Florentinus, cujus Chronicon non habemus. Chalippus in Vita Gallica ad idem iter referri posse, censuit, sanationem S. Bonaventuræ, quam hic ipsemet in Prologo ad Vitam S. Francisci huic Sancto acceptam retulit. Verum hoc beneficium S. Francisco jam in cælos recepto potius adscribendum esse, ostendit Sollerius noster in S. Bonaventuræ Gestis ad diem XIV Julii illustratis § 3; quod Chalippus quoque non improbabile esse, candide fatetur.
[607] [Sanctus, aucto morbo,] Porro certum mihi est ex Thoma Celanensi in Vita num. 101, infirmitatem oculorum S. Francisci non diminutam fuisse in urbe Reatina, sed auctam; nam factum est, (inquit) ut in pluribus locis decocto capite, incisis venis, superpositis emplastris & immissis colliriis, nihil proficeret, sed quasi semper deterius se haberet. Ex eodem quoque constat, ipsum inter gravissimas corporis infirmitates invicto spiritu majora semper pro Dei gloria facere meditatum; ut omnino verisimile sit, eumdem, quotiescumque iter aliquod fecit, dumque per attritas morbo vires utcumque licuit, ad accurrentem populum prædicasse. Sed ex eodem Celanensi fatendum pariter est, illum in hac extrema vitæ suæ periodo, potius solitarium vivere divinisque contemplationibus vacare, quam apostolicis laboribus insistere, desiderasse; propterea enim quatuor fratribus curam sui commiserat, ut ipse liberius suam intentionem poneret ad Deum, & beatarum visionum in cælo positarum, frequenter mente excedens, circuire posset ac ingredi officinas, & in pinguedine gratiæ coram placidissimo & serenissimo universorum Domino se in cælestibus præsentare; ut loquitur Celanensis num. 102.
[608] Ceterum pias invicti animi illius inter ista corporis incommoda affectiones auctor Vitæ secundæ his verbis exposuit: [ad perfectiora semper aspirans, & contemplaticus intentus,] Jam gloriosus Pater in tantarum non mediocriter virtutum gratia consummatus, transegisse se dies vacuos reputavit; & quanvis esset ad exteriora corporis exercitia prorsus inutilis, semetipsum tamen adhuc ad triumphos novi certaminis incitavit. Dicebat enim: Incipiamus Deo servire, fratres; Incipiamus, inquit, & proficiamus. Quam parum huc usque profecimus! Volebat rursus ad simplicitatis redire primordia; volebat leprosis contemptibiliter de novo servire, & ab hominum conversatione ad loca remotissima se transferre. Ab omni cura se quoque regiminis cupiebat eximere, eo quod multis de causis periculosum assereret, maxime in hoc tempore, prælationis locum tenere; esse vero plurimis utile magis, regi, quam regere. Hæc ille, quæ ejusdem Sancti per castella & oppida ad prædicandum tunc temporis circumvectioni a Waddingo assertæ parum favent.
[609] Ex Thoma Celanensi in Vita num. 105 certum quoque est, [ad Senenses ducitur. Waddingus scribit, illum hoc eodem anno] S. Franciscum pro eadem infirmitate curanda Senas vel in agrum Senensem profectum fuisse, ibidemque moratum mense sexto ante obitus sui diem; sed nescimus, an hæc profectio ad posteriorem partem anni 1225, an ad priorem anni 1226 referenda sit, & utrum Sanctus e civitate Reatina Senas tunc vectus fuerit, an prius Assisium. Waddingus geminam profectionem distinxit, primam anni 1225 Assisium, alteram anni subsecuti Assisio Senas. Ad priorem annum, postquam dixerat, Franciscum, mitigatis aliquantulum apud Reatinos doloribus, fecisse se per oppida & castella prædicandi causa circumvehi, num. 12 ita pergit: Tandem in reditu ad Appennini montis radices in oppidulo quodam supra civitatem Nuceriæ intumuit pedibus, & excrescentibus occumbere oportuit doloribus. Timentes autem Assisiates, ne apud exteros moreretur, miserunt ex senatu quosdam cum militibus, qui eum domum reducerent. Hi cum redirent, Virum Dei comitantes, ad humile oppidum comitatus Assisii, nomine Sarthianum, devenerunt, ubi ad prandii horam requieverunt.
[610] Tum narrat, laudatos viros Assisiates, cum nihil ad vescendum, [ab Assisiensibus reductum, in palatio episcopali decubuisse;] quamvis oblato duplo pretio, ibi obtinere potuissent, a Sancto jussos pro Dei amore petere, moxque ciborum affatim gratis accepisse. Dein subdit: Ductus (Franciscus) in episcopium (Assisii) ibi per multos jacuit dies, solicite devoto antistite omnia ministrante. Quodam autem die cibos fastidiens, dixit, solum se sensisse appetitum squali piscis manducandi. Non prius dixit, quam ingrederetur nuncius ministri Reatini, fratris Gerardi, afferens tres hujus speciei pisces magnos, & pastillum pulpamenti gammarorum, speciebus aromaticis conditi. Per quod experti sunt socii providam Dei circa suos curam, qui hæc, quæ aspera tunc hieme videbantur non adeo inventu facilia, ad sancti Viri desiderium fecit, ut essent in promptu. Hactenus ipse, in margine laudans Legendam antiquam, nescio quam (nam in nostris nil tale legitur) sanctumque Bonaventuram cap. 7.
[611] [quod satis verisimile est ex S. Bonaventura,] Hic vere ibidem apud me num. 98 hæc habet: Accidit enim, ut infirmitate gravatus Domini Servus in loco Noceriæ, reduceretur Assisium per solennes nuncios, ad hoc Assisinatis populi devotione transmissos. Qui Christi Famulum deducentes, ad villam quandam devenerunt pauperculam, nomine Sarthianum &c, quæ de petitis obtentisque pro amore Dei cibis mox retuli. Hæc certa igitur sunt ex auctoritate sancti doctoris; at cum hic, neglecto, ut passim alias, ordine temporis, ista cap. 7, in quo agit de amore paupertatis, quo S. Franciscus mire excelluit, solummodo in exemplum adduxerit; videtur Waddingus eadem non alia de causa ad hunc annum 1225 reposuisse, quam quod Franciscum eo anno graviter ægrotasse, constaret. Nec mihi ea displicet conjectura: quamvis enim Sanctus etiam aliquando alias morbis conflictatus fuerit, ad nullam tamen, quam ad hanc infirmitatem, data S. Bonaventuræ narratio aptius referri posse videtur. Est tamen hic nonnulla difficultas in locis assignatis, quam Assisienses, sui agri periti, forsan facile poterunt diluere.
[612] [de cujus narratione] Waddingus Locum Noceriæ, ut habet Bonaventura, interpretatus est per oppidulum quoddam supra civitatem Nuceriæ positum; Sarthianum vero, quod Bonaventura villam quandam pauperculam dixit, & cujus situm siluit, ille humile oppidum comitatus Assisii appellavit. Nota est Nuceria, Italis Nocera, episcopalis civitas Umbriæ, ad radices Apennini & in confinio Marchiæ Anconitanæ condita, undecim circiter milliaribus Romanis Assisio distans. Quare facile potuerunt Assisiensium legati (quibus Waddingus, non Bonaventura, milites addit) in Nucerinum agrum procedere, ut sanctum Civem suum in suam civitatem reducerent, ne alibi moriens, patriam sacro sui corporis thesauro frustraret. Sed difficultas est in assignando Sarthiano, quod inter agrum Nucerinum, Assisiumque interjaceat. Ego quidem nec in Lexicis nec in Tabulis geographicis ullum Sarthianum, vel Sathrianum, ut habet Vita S. Francisci per Bonaventuram in codice nostro Ms., vel Sathianum, ut legitur in editione Surii, in agro Assisiensi reperio.
[613] [pauca observantur.] Est quidem Sartianum quoddam Etruriæ oppidum in agro Senensi, paucis milliaribus a Clusio, vulgo Chiusi, quod in eodem agro confinioque ditionis Ecclesiasticæ civitas est prope paludem Clanim; sed de hoc Sarthiano hic sermo esse non potest. Malim suspicari, Sartianum, de quo S. Bonaventura, fuisse potius villam quandam pauperculam, ut dixit sanctus doctor, & ignobilem, quam humile oppidum; sic enim minus mirum erit, nullam ejus in Tabulis Lexicisque geographicis fieri mentionem, sive illud modo perierit, sive adhuc exstet, quod Assisiensibus censendum relinquo. Porro si Sanctus tunc sic reductus Assisium fuerit, verisimile quoque est, eumdem tunc hospitatum fuisse in palatio episcopali: nam & episcopum Assisiensem habebat sibi admodum faventem, & ad ejusdem ædem relatus fuit, postquam morbi excreverant in cella Cortonensi. Pro allatis squalis & pulpamento Waddingus laudavit Legendam Trium Sociorum, in qua ego id non invenio.
[Annotata]
* l. ei
* an præsentiret?
* anhelabat
* i. e. eidem
* exhibebat
* l. ædificata est
§ XXVII. In agro Senensi gravius ægrotans, defertur ad Cellam Cortonensem, atque hinc Assisium, ubi in palatio episcopali decumbit: transfertur ad ædem Portiunculæ; condit testamentum: Jacobæ de Septemsoliis accessus ad ipsum expenditur.
[In agro Senensi, medendi oculis causa degens,] Pertigimus ad supremum S. Francisci inter mortales semestre tempus, quod viginti annorum vitam laboriosissimam simul ac virtutibus plenam, ærumnoso, si corpus spectes, at si animam, felicissimo fine anno 1226 coronavit. Sive ille anno præcedenti Assisium delatus fuerit, atque hinc primo vere ad initium mensis Aprilis hoc anno 1226 salubrioris aëris & peritorum medicorum gratia Senas perductus, ut censuit Waddingus; sive aliunde aliove tempore ad ultimo dictam civitatem vectus, constat, ipsum sexto ante mortem suam mense ægrum in Senensi agro decubuisse. Ita diserte docet Thomas Celanensis, qui libri 2 caput 3 orsus his verbis est: In mense autem sexto ante obitus sui diem, cum esset apud Senas pro infirmitate oculorum curanda, cœpit in reliquo corpore graviter infirmari; & fracto stomacho infirmitate diuturna, & vitio hepatis, sanguinem multum evomuit, ita quod visus est morti appropinquare.
[615] Consentit biographus secundus, paulo brevius dicens: [gravissime laborat: quam ob rem ad cellam Cortonensem] Cumque moram faceret apud Senas, quasi mense sexto ante obitum suum toto corpore gravius, quam solebat, attritus, propinquare videbatur ad exitum. Locum, ubi tunc decubuit, nullus pressius assignavit; non fuisse tamen hunc ipsam civitatem Senensem, discimus ex laudato Celanensi, qui deinde eumdem villam vocat; ex quo conjicere licet, fuisse villam aliquam in agro Senensi non procul ab ipsa urbe dissitam, ut & liberiori aëre frui, & facilem medicorum ad se accessum habere ægro liceret. Tam afflictæ valetudinis nuncius perculit fratrem Eliam, quem Sanctus constituerat suum vicarium, isque sine mora citissime cucurrit ad eum. In cujus adventu sanctus Pater in tantum convaluit, ut, relicta villa illa, cum ipso ad cellam de Crotona veniret; ut ibidem prosequitur Celanensis. Similiter biographus secundus ait: Festinato itaque de longinquo frater Helyas accurrit, eumque in adventu suo paululum respirantem secum ad cellam de Cortona perduxit.
[616] Priori loco pro Cortona in apographo nostro legitur Crotona, [transvehitur a fratre Elia;] sive describentis vitio, sive ab antiquo vocabulo Croto, quo civitas illa a Græcis antiquis dicitur fuisse appellata. Est autem illa Etruriæ civitas sub dominio Magni ducis in confinio Umbriæ, paucis milliaribus a lacu Trasimeno, nunc vulgo il lago di Perugia dicto. Jam inde ab anno 1211, si Waddingus ibidem num. 9 tempus recte annotaverit, apud locum Cellæ dictum, Cortonensium ope adjutus, pauperculum conventum suum exstruxerat, ad quem nunc profectus fuisse dicitur. Causa Sanctum huc transferendi fuisse potuit, quod locus hic medio fere itinere, quam urbs Senensis, propior esset Assisio, prædilectæque illi ecclesiæ S. Mariæ de Portiuncula, ad quam proinde tanto facilius posset transferri, si ipse exigeret. Causam alteram innuit Waddingus ad annum 1226, num. 13, quod Elias Cortonæ parentes & amicos haberet, ex quorum liberalitate sanctus Pater in proximo sue cœnobiolo commode poterat curari.
[617] [atque hinc, ingravescente morbo, Assisium,] Verum hæc postrema sollicitudo frustra fuit; nam, ut addit Celanensis, ipso ibidem per tempus aliquod faciente moram, intumuit venter ejus, turgere crura, tumueruntque pedes, & stomachi magis ac magis defectum incurrit, ut cibum aliquem recipere non valeret. Quapropter desideravit Assisium revehi, ac, teste Celanensi, rogavit deinde fratrem Eliam, ut eum Assisium faceret deportari. Fecit bonus filius, quod benignus Pater petiit, & præparatis omnibus, ipsum ad concupitum locum perduxit. Hæc eadem brevius refert biographus secundus hoc modo: Ubi (in cella Cortonensi) cum stetisset (id est, moratus esset) per modicum, acrius invalescente morbo, deduci se rogavit Assisium. Moxque de ejusdem in civitatem Assisiensem adventu adjungit: Quo postquam pervenit, facta est non modica totius exultatio civitatis; & gratias agentes laudaverunt unanimiter Dominum, quod tantum penes se recondi speravere thesaurum.
[618] [ubi cum applausu exceptus, hospitatur in palatio episcopali.] Hanc etiam civium lætitiam lætitiæque causam ante illum memoraverat Celanensis, ibidem dicens: Lætata est in adventu Patris beati civitas, & omnium populorum ora laudabant Deum. Universa namque multitudo populi Sanctum Dei sperabat in proximo moriturum; & hæc erat exultationis tantæ materia; nimirum quia in civitate sua Demortui corpus possessuri erant, quo fuissent carituri, si ille alibi diem suum obiisset. Pergo secundi biographi verba recitare. Adductus igitur (Franciscus) in palatium Assisiani episcopi, cœpit non multo post totius corporis virtute destitui, & tam acriter per singula membra torqueri, ut interrogatus, an potius martyrium a carnifice sustineret; triduanam hujusmodi passionem, etsi pro voluntate divina sibi placitam & acceptam, graviorem tamen quovis martyrio responderit. Paulo aliter hic loquitur Celanensis, de re ipsa plane consentiens; & quamvis de Sancti ad ædes episcopales translatione hoc loco non meminerit, infra tamen num. 108, eumdem in illis decubuisse, diserte affirmat, Erat, inquiens, tunc temporis manens in palatio Assisinati * episcopi. Voluit haud dubie id obsequii Amico suo præstare Vido episcopus, qui virtutem illius jam ab eo tempore, quo is bonis paternis coram illo cessit, admiratus fuerat, ac in dies magis magisque suspexerat.
[619] [Appropinquante obitu, quem a biennio præsciverat,] Redeo ad Vitam secundam. Cernens itaque (Franciscus) proximare diem vitæ novissimum, quem per revelationem jam biennio ante didicerat, convocavit ad se fratres, quos voluit, singulisque, prout sibi dabatur desuper, benedixit. Bonaventura in Vita num. 208 tantum scribit, Sanctum obitum suum longe ante præscivisse; sed Celanensis, quem noster hic, ut alibi, secutus fuit, biennium determinat num. 109, ubi tradit, fratri Eliæ Fulginii noctu apparuisse sacerdotem grandævæ ætatis, qui diceret: Surge, frater, & dic fratri Francisco, quoniam expleti sunt decem & octo anni, ex quo mundo renuntians, Christo adhæsit; & duobus tantum annis dehinc in hac vita manens, viam universæ carnis, vocante ipsum ad se Domino, introibit. Sicque factum est, ut sermo Domini, quem diu ante prædixerat, constituto termino compleretur. Consentit etiam, sanctum Patrem, vocatis ad se in ædem episcopalem filiis suis, bene precatum fuisse, ac maxime Eliæ, cui sui Ordinis curam commiserat. His consona leguntur in Vita secunda, ex qua sequentia accipe.
[620] Cumque, caligantibus oculis (seu, ut Celanensis habet: [filiis suis bene precatur, seque transferri jubet] externorum oculorum lumine privatus & usu) videre non posset, sicut quondam patriarcha Jacob, manibus cancellatis, dexteram patri fratri, qui a sinistris ejus sedebat, imposuit; interrogansque, quis esset, & intelligens, fratrem esse Helyam, quem, ut dictum est, substituerat loco sui; sic se velle respondit. Primum igitur illi, ac deinceps universis in ejus persona fratribus benedixit, & bona illi plurima imprecatus, benedictiones in eo multimodas confirmavit. Quibus completis, adjecit: Valete, filii omnes, in timore Domini, & permanete semper in ipso; quoniam tribulatio vobis approximat, & maxima super vos est futura temptatio. Felices autem illi sunt, qui in hiis bonis perseveraverint, quæ ceperunt. Post hæc Sanctus, ne in episcopali palatio moreretur, sollicitus fuit. Tunc enim sine mora, ut ibidem sequitur, ad S. Mariam de Portiuncula se transferri poscebat, volens illic animam reddere Domino, ubi primo, ut dictum est, perfecte viam veritatis agnoverat.
[621] Simillima habet Celanensis; & Bonaventura quoque num. 208, [ad prædilectam ædem S. Mariæ de Portiuncula.] licet de illius hospitio in episcopali palatio ibi non meminerit, ait tamen: Ad sanctam Mariam de Portiuncula se portari poposcit; quatenus, ubi acceperat spiritum gratiæ, ibi redderet spiritum vitæ. Quanti hunc locum Franciscus semper fecerit, tum alibi dictum est, tum hic rursum observavit biographus secundus, mox addens: Illum quoque locum in omni reverentia & honore fratribus custodire præceperat. Hunc specialiter, asserebat, divinis obsequiis & orationibus congruum; hunc supernorum, dicebat, spirituum frequentia visitatum. De eodem argumento plura legi possunt apud S. Bonaventuram num. 24 & 208, & apud Celanensem num. 106, ubi inter alia dicitur S. Franciscus fratres suos sæpe sic fuisse allocutus: Videte, o filii, ne quando hunc locum relinquatis. Si ab una parte foras pelleremini, ex alia reintrate. Nam locus iste sanctus & habitatio Dei est &c. Laudati biographi deinde festinant ad enarrandum Sancti obitum, ante quem quædam alia aliunde accepta memoranda veniunt.
[622] Waddingus ad hunc annum 1226, num. 35 asserit, [Dictat testamentum, in quo initia conversionis suæ repetens,] S. Franciscum, cum morti jam appropinquaret, testamentum, quod filiis suis relinquere volebat, dictasse, scribente fratre Angelo, quod ibidem num. 36 totum subjungit. Ediderat illud etiam inter ejusdem Sancti Opuscula lib. 1 a pag. 120, præmissis variis scriptoribus, apud quos exstat editum, vel cum laude memoratur; & subnexis annotationibus suis. Sane quia vere dignum Francisco est, ejusdemque sanctitatem ac simplicitatem spirat, ac simul vitam illius, qualem hactenus retuli, multum confirmat, visum est, illud hic quoque ex Waddingi editione, postremo loco laudata, recensere, prætermissis tamen lectionibus variantibus & Annotatis, quæ ibidem legi possunt. Sic itaque se habet: Dominus ita dedit mihi fratri Francisco incipere facere pœnitentiam; quia cum essem in peccatis meis, nimis mihi videbatur amarum, videre leprosos; sed ipse Dominus adduxit me inter illos; & feci misericordiam cum illis; & recedente me ab ipsis, id, quod videbatur mihi amarum, conversum fuit mihi in dulcedinem animæ & corporis. Et postea parum steti, & exivi de sæculo. Et Dominus dedit mihi talem fidem in ecclesiis suis, ut ita simpliciter adorarem, & dicerem. “ Adoramus te, sanctissime Domine Jesu Christe, hic & ad omnes ecclesias tuas, quæ sunt in toto mundo; & benedicimus tibi, quia per sanctam crucem tuam redemisti mundum.”
[623] [suos ad reverentiam erga presbyteros & divina mysteria,] Postea dedit mihi Dominus & dat tantam fidem in sacerdotibus, qui vivunt secundum formam sanctæ Romanæ Ecclesiæ, propter Ordinem ipsorum, quod, si facerent mihi persecutionem, volo recurrere ad ipsos. Et si haberem tantam sapientiam, quantam Salomon habuit, & invenirem pauperculos sacerdotes hujus sæculi, in ecclesiis, in quibus morantur, nolo prædicare contra voluntatem ipsorum. Et ipsos & omnes alios volo timere, amare & honorare, sicut meos dominos. Et nolo in ipsis considerare peccatum, quia Filium Dei cerno in ipsis, & domini mei sunt. Hæc propter hoc facio, quia nihil video corporaliter in hoc sæculo de ipso altissimo Filio Dei, nisi sanctissimum Corpus & Sanguinem suum, quod ipsi recipiunt, & ipsi soli aliis administrant. Et hæc sanctissima mysteria volo super omnia honorari & venerari, & in locis pretiosis collocari. Sanctissima nomina & verba ejus scripta, ubicumque invenero in locis illicitis, volo colligere, & rogo, quod colligantur, & in loco honesto collocentur. Et omnes theologos, & qui ministrant nobis sanctissima verba divina, debemus honorare & venerari, sicut eos, qui ministrant nobis spiritum & vitam.
[624] [paupertatem, laborem manuum, patientiam,] Et postquam Dominus dedit mihi curam de fratribus, nemo ostendebat mihi, quid deberem facere; sed ipse Altissimus revelavit mihi, quod deberem vivere secundum formam sancti Euangelii. Et ego paucis verbis & simplicibus feci scribi, & dominus Papa confirmavit mihi. Et illi, qui veniebant ad recipiendum vitam istam, omnia, quæ habere poterant, pauperibus erogabant. Et erant contenti tunica una, intus & foris repetiata (qui volebant) cum cingulo & braccis; & nolebamus plus habere. Officium dicebamus nos clerici secundum alios clericos: laïci dicebant: Pater noster. Et satis libenter manebamus in ecclesiis pauperculis & derelictis, & eramus idiotæ, & subditi omnibus. Et ego manibus meis laborabam & volo laborare, & omnes alii fratres, firmiter volo, quod laborent de laboritio, quod pertinet ad honestatem. Et qui nesciunt, discant; non propter cupiditatem recipiendi pretium laboris, sed propter bonum exemplum, & ad repellendum otiositatem. Et quando non daretur nobis pretium laboris, recurramus ad mensam Domini, petendo eleëmosynam ostiatim. Salutationem hanc revelavit mihi Dominus, ut diceremus: Dominus det tibi pacem. Caveant sibi fratres, ut ecclesias & habitacula, & omnia alia, quæ pro ipsis construuntur, penitus non recipiant, nisi essent, sicut decet sanctam paupertatem, quam in Regula promisimus; semper ibi hospitantes, sicut advenæ & peregrini. Præcipio firmiter per obedientiam fratribus universis, quod, ubicumque sunt, non audeant petere aliquam litteram in curia Romana per se, nec per interpositam personam, nec pro ecclesia, nec pro alio loco, neque sub specie prædicationis, neque pro persecutione suorum corporum; sed ubicumque non fuerint recepti, fugiant ad aliam terram, ad faciendum pœnitentiam, cum benedictione Dei.
[625] Et firmiter volo obedire generali ministro hujus Fraternitatis, [obedientiam, &c, hortatur, & non Cætholicos puniri jubet:] & illi Guardiano, quem sibi placuerit mihi dare. Et ita volo esse captus in manibus suis, ut non possim ire vel facere contra voluntatem suam, quia dominus meus est. Loquitur hic S. Franciscus ex desiderio aliis parendi, si liceret; non enim ipsum cuiquam suorum subditum tunc fuisse, manifestum fit ex verbis, quibus toti suo Ordini in hoc eodem testamento per obedientiam præcipit. Pergit ipse: Et quamvis simplex & infirmus, tamen semper volo habere clericum, qui mihi faciat Officium, sicut in Regula continetur. Et omnes alii fratres ita teneantur similiter obedire Guardianis suis, & facere Officium secundum Regulam. Et si aliqui inventi essent, qui non facerent Officium secundum Regulam, & vellent alio modo variare, aut non essent Catholici; omnes fratres, ubicumque sunt, per obedientiam teneantur, quod, ubicumque invenerint aliquem ipsorum, proximiori custodi illius loci, ubi ipsum invenerint, debeant præsentare. Et custos teneatur per obedientiam ipsum firmiter custodire, sicut hominem in vinculis diu noctuque; ita quod non possit eripi de manibus suis, donec propria sua persona ipsum repræsentet in manibus sui Ministri. Et Minister teneatur firmiter per obedientiam mittere ipsum per tales fratres, qui die noctuque custodiant ipsum, sicut hominem in vinculis, donec repræsentent ipsum coram domino Ostiensi, qui est dominus protector & corrector istius Fraternitatis.
[626] Et non dicant fratres: Hæc est alia Regula; quia hæc est recordatio, [commendat hujus testamenti & Regulæ observantiam,] admonitio & exhortatio, & meum testamentum, quod ego frater Franciscus, parvulus vester, facio vobis fratribus meis benedictis propter hoc, ut Regulam, quam Domino promisimus, melius Catholice observemus. Et generalis Minister, & omnes alii Ministri & custodes per obedientiam teneantur in istis verbis non addere, vel minuere. Et semper hoc scriptum habeant secum juxta Regulam, & in omnibus capitulis, quæ facient, quando legunt Regulam, legant & ista verba. Et omnibus fratribus meis, clericis & laïcis, præcipio firmiter per obedientiam, ut non mittant Glosas in Regula, nec in istis verbis, dicendo: Ita volunt intelligi. Sed, sicut dedit mihi Dominus pure & simpliciter dicere, & scribere Regulam & ista verba, ita simpliciter & pure sine glosa intelligatis, & cum sancta operatione usque in finem observetis.
[627] Et quicumque hæc observaverit, in cælo repleatur benedictione altissimi Patris cælestis, [& observaturis bene precatur.] & in terra repleatur benedictione dilecti Filii sui, cum sanctissimo Spiritu Paracleto, & omnibus virtutibus cælorum & omnibus Sanctis. Et ego frater Franciscus, parvulus, & vester servus in Domino, quantumcumque possum, confirmo vobis intus & foris istam sanctissimam benedictionem. Amen. Hactenus Testamentum S. Francisci, Auctore suo dignissimum, ex recensione Waddingi tomo, seu libro 1 Opusculorum ejusdem sancti Institutoris sui, cujus Annotationes brevitatis causa prætermisi. Solum hic addo ex ipsius Annalibus ad annum 1226 a num. 14, a fratribus Minoribus deinde dubitatum fuisse, quæ & quanta ex eodem Testamento imposita sibi esset obligatio; ideoque eos ad Gregorium IX summum Pontificem, antea Hugolinum Cardinalem Ostiensem, & Ordinis Minorum protectorem, recurrisse, cujus rescriptum ibi legi potest.
[628] [Dicitur Sanctus, volens Jacobæ de Septemsoliis scribere,] Prætereunda hic non sunt, quæ de Jacobæ de Septemsoliis, nobilis matronæ Romanæ, ad S. Franciscum accessu refert Waddingus ad annum 1226, num. 26 & sequenti verbis, quæ subnecto: Decumbens apud fratres (S. Franscus ex ædibus episcopi ad conventum S. Mariæ de Portiuncula jam translatus) socium jussit, ut atramentarium cum charta afferret monituro sæpius supra memoratam dominam Jacobam de Septemsoliis de imminenti jam morte; æquum esse, dicens, ut hæc ei daretur consolatio, quæ discessuro multas præbuit in vita. Scripsit itaque hoc, quod subjungo, epistolæ fragmentum: “Dominæ Jacobæ, servæ Altissimi, Fr. Franciscus, pauperculus Jesu Christi, salutem & societatem Spiritus Sancti in Domino Jesu Christo. Scias, charissima, quod mihi Christus benedictus per suam gratiam vitæ meæ terminum futurum in proximo, revelavit. Quapropter, si vis me invenire vivum, visis his litteris, ad sanctam Mariam de Angelis venire festina. Nam si post diem Sabbathi veneris, me vivum invenire non poteris; & porta tecum pannum & * cilicium, in quo corpus meum involvas, & ceram pro sepultura. Rogo etiam, quod portes de illis comestionibus, quas mihi consuevisti dare, quando infirmabar Romæ.”
[629] [ejusdem adventum divinitus cognovisse,] Hæsit hic (ita narrationem suam resumit Annalista) elevatis oculis in cælum, jussitque, ut scriba calamo parceret, & nullus mitteretur Romam tabellarius (jam enim parabatur) addens, jam sibi constare, ferme præ foribus esse heroïdem, cuncta, quæ scribebantur, portantem. Paulo post pulsato ostio, janitor, ita esse, comperit: magno enim comitatu vidit advenisse nobilem fæminam, duobus filiis associatam, portasseque multam ceram pro funere, & pro funerali habitu pannum griseum, illius (inquit speciali quadam observatione codex Ms. chronologicus, ante annum MCCCCXX scriptus, Venetiis ad me delatus) coloris, quem gestant fratres Cistercienses ultramontani; cibumque illum, quem affectabat, vulgari nomine tunc Romanis (ut monent Legendæ antiquæ) dictum Mortariolum, ex saccaro, amigdalis, aliisque hujusmodi mixturis compactum. Ut annunciavit hæc sancto Viro ostiarius, interrogavit, an intra monasterii claustra reciperet fæminam, non obstante rigorosa ab ipso edita constitutione de nulla admittenda in monasteriis Fratrum, præcipue in illo S. Mariæ Angelorum.
[630] [hæcque ipsi aliquot dies ministrasse,] Respondit, hanc a tali lege eximendam, & digne introduci in fratrum domicilium, cujus ædes fratribus semper patebant. Introducta ad sanctum Virum statim procidit ad pedes sacris stigmatibus insignitos, quos tenere osculata, lachrimis, velut altera Magdalena, rigavit. Interrogata demum a fratribus, quomodo non vocata advenerit, &, quæ advexit, paraverit, dixit, omnia sibi noctu cælitus injuncta, angelumque monuisse, ne quicquam illorum prætermitteret. Inservivit itaque diligentissime per aliquot dies sancto Patri; putansque, per plures supervicturum, voluit remittere omnem familiam in Urbem. Prohibuit Franciscus, dicens, non ultra quatuor sibi vitæ dies superesse; quibus transactis, justis sibi solutis, posset ipsa regredi cum suis. Ad hæc observat Waddingus, hujus dignissimæ matronæ, licet ab omnibus, ut asserit, sui Ordinis scriptoribus juste laudatæ, familiam aut progeniem a nemine traditam, sed communiter de Septemsoliis cognominari; fateturque, se post diligens examen deprehendere nequivisse ullum hujusmodi cognominis familiæ apud Romanos vestigium. Hinc ipse mavult suspicari, illud non familiæ cognomentum esse, sed matronam ipsam eo vocabulo sit designatam fuisse a loco Urbis Romanæ, in quo habitabat, qui Septisolium vocabatur; ac proinde ipsam magis proprie de Septisolio, quam de Septemsoliis appellandam fuisse.
[631] Non inquiro de causa cognomenti hujus Jacobæ, [verum hæc narratio, ab antiquioribus non tradita,] quam & nobilem & piam matronam fuisse, & Romæ habitasse, scio ex S. Bonaventura in Vita num. 112, ubi de illius cum S Francisco sancta amicitia alia occasione meminit; sed de veritate facti hujus pro munere meo inquirendum mihi est. Laudat Waddingus Speculum Vitæ S. Francisci part. 1, cap. 103; Marcum Ulyssiponensem lib. 2, cap. 67, Marianum cap. 30, Legendam antiquam, & prædictum codicem Ms. chronologicum, Venetiis acceptum; quibus addere poterat Pisanum, ceteris omnibus vetustiorem, qui lib. 3, Conformitate 4, parte 2, fol. CCXL primæ editionis Mediolanensis, eamdem historiam, paucis variatis, enarrat. Antiquissimus igitur, quem pro hoc facto auctorem habemus, scripsit sub finem seculi XIV, cujus anno 99 Pisanus suos Conformitatum libros a generali capitulo Minorum approbari obtinuit. Suum cuique esto judicium: at mihi tam dubiæ fidei istiusque ætatis scriptores non facile plane persuadebunt, S. Franciscum permisisse mulieri, utut piæ beneque meritæ, non modo ut ad illum ægrotantem in conventum intromitteretur, verum etiam ut per aliquot dies, ad mortem scilicet usque, eidem inserviret, non obstante rigorosa ab ipso edita constitutione de nulla (muliere) admittenda in monasteriis fratrum, præcipue in illo S. Mariæ Angelorum; quippe quod ceteris omnibus velut sanctioris observantiæ normam propositum volebat.
[632] Quantum ego quidem S. Franciscum ex lectis relectisque ejusdem indubitatæ fidei Vitis noscere potui, [parum verisimilitudinis habet] non erat illius ingenii, legibus, quas subditis suis præscripserat, quocumque modo derogare. Deinde si, tacentibus de hoc facto vetustissimis biographis, ex aliis Sancti gestis dictisque liceat opinari, non apparebit, existimo, illud satis verisimile. Quantum ille a familiaritate mulierum fuerit alienus, irrefragabilis testis est S. Bonaventura, cujus locum ex num. 63 oportet hic recensere. Mulierum familiaritates (inquit de S. Francisco) colloquia & aspectus, quæ multis sunt occasio ruinæ, solicitus * evitari jubebat, asserens, per hujusmodi debilem frangi, & fortem sæpe spiritum infirmari. Harum contagionem evadere conversantem cum eis, nisi probatissimum virum, tam facile dixit, quam juxta Scripturam in igne ambulare, & non comburere plantas. Siquidem ipse adeo averterat oculos suos, ne hujusmodi vanitatem viderent, quod (sicut aliquando socio dixit) quasi nullam recognoscebat in facie. Non enim securum esse aiebat, earum formarum introrsus haurire imagines, quæ possunt aut edomitæ carnis resuscitare igniculum, aut pudicæ mentis maculare nitorem.
[633] [ex S. Bonaventura] Asserebat etiam, frivolum esse mulieris colloquium, excepta sola confessione, vel instructione brevissima, juxta quod & saluti expedit, & congruit honestati. Quæ sunt, inquit, Religioso cum muliere tractanda negotia, nisi cum sanctam pœnitentiam, vel melioris vitæ consilium religiosa petitione deposcit? Ex nimia securitate minus cavetur hostis; & diabolus, si de suo capillum potest habere in homine, cito crescere facit in trabem. Hi erant, teste Bonaventura, S. Francisci sensus de consortio mulierum, de quibus caute tractandis etiam in utraque Regula sua, in priori scilicet cap. 12, in altera cap. XI diserte monuerat. Atque ex his judicet eruditus lector, quam verisimile sit, eumdem Sanctum sub finem vitæ suæ permisisse, ut mulier in conventum suum introduceretur, illaque ægrotanti per aliquot dies ibidem ministraret. Non erat quidem ipsi timendum ab illa, sed nonne intererat, ut, quod ipse hactenus dictis factisque docuerat, in supremo morbo suo confirmaret; nec exemplo suo aliquando relaxandæ legi occasionem præberet?
[634] [aliisque.] Id mihi etiam minus verisimile apparet, si, ut Waddingus ibidem num. 31 ex Legenda, quam vocat Gregorii IX, asserit, S. Franciscus in eodem illo morbo ac loco vetuerit, non modo, ne femina, sed neque ullus vir præter mox nominandos, umquam illuc introduceretur. Ita enim ipsum loquentem inducit: Volo etiam, quod nulla persona & nullus frater intret in illum locum; nisi generalis Minister & fratres, qui serviunt illis, & cum Ministro, quando visitaverit eos. Quin etiam subdit ibidem num. 32: Sane multo tempore ita factum, ut testatur Thomas Celanus in sua Legenda his verbis: “Servabatur, inquit, ibidem rigidissima in omnibus disciplina… Nemini, nisi fratribus specialiter deputatis, illuc patebat ingressus, & omni sæculari personæ omnis penitus præcludebatur introitus.” Si hæc, inquam, omnia ita se habeant (nam in nostro Thomæ Celanensis apographo non leguntur) minus mihi verisimilia apparent, quæ, silentibus antiquioribus, alii de prædicto Jacobæ ad Sanctum ægrotantem accessu & ministerio narraverunt. Forsitan laudata matrona de propinquo sancti Magistri sui obitu, sive divinitus sive aliter admonita, Assisium accurrerit, & ut ante vivo, ita tunc mortuo, munificam se in funere exhibuerit, indeque nata occasio sit cetera addendi. Attamen nec hoc ex antiquioribus Vitis licet colligere. In Notitiis Mss. Patrum Conventualium sæpe allegatis & allegandis, dicitur Jacoba illa credi nupta fuisse nobili viro Sancio Frangipani, & sepulta in S. Francisci basilica prope Assisium, sub suggestu cum picta illius imagine & hac epigraphe: Hic requiescit Jacoba sancta nobilisque Romana; ac denique pretiosus pannus sacro Francisci cadaveri involvendo ab ea allatus, ex perpetua traditione ibidem inter sacrarii reliquias hactenus servari.
[Annotata]
* Assisinatis
* al. vel
* an sollicitius?
§ XXVIII. Ultima S. Francisci gesta & beatus obitus: trina illius mox post mortem apparitio: litteræ Eliæ de ejusdem obitu ad Minores in Francia.
[Instantem mortem suam lætus nuntiat: fratribus culpas remittit,] Auctor Vitæ secundæ ad felicissimum S. Francisci obitum cum Thoma Celanensi properans, verbis num. 621 datis subnectit sequentia. Igitur in loco sibi desiderato (S. Mariæ de Portiuncula) paucis diebus quievit, donec tandem mortis horam instare cognoscens, duos ad se fratres vocavit, quibus de transitu ejus vicino laudes alacriter Domino decantare præcepit. Ipse vero, prout potuit, in hunc psalmum prorupit: “Voce mea ad Dominum clamavi, voce mea ad Dominum deprecatus sum.” Unus autem de fratribus, qui astabant, pro cunctis sollicitus, dixit ad eum: Heu! Pater benigne, ecce filii tui remanent sine Patre. Recordare igitur orphanorum, quos deseris, & omnibus culpis remissis, tam præsentes, quam absentes tua sancta benedictione consolari digneris. Cui piissimus Pater respondit: Ecce, ego quidem jam vocor a Domino, fili; fratribus vero meis, tam absentibus quam præsentibus, omnes offensas & culpas remitto, & eos, sicut possum, absolvo. Quibus tu hæc, fili, denuntians, ex parte mea omnibus benedicas.
[636] Bonaventura, qui S. Francisci in palatio episcopali, [& benedicit. Fertur etiam tunc singularem benedictionem] antequam ad ædem S. Mariæ in Portiuncula translatus fuit, hospitium prætermisit, num. 211 scribit hic ipsum, omnibus fratribus suis, in modum crucis brachiis super eos cancellatis, bene precatum fuisse, iisque vale dixisse verbis, quæ ex Celanensi & biographo secundo ab illo in prædicto palatio adhibita esse, num. 619 dixi. At facile potuit Sanctus eadem hic repetiisse. Waddingus præter duas jam relatas faustas precationes, addit & tertiam solis fratribus Bernardo & B. Ægidio, ac maxime priori impertitam. Juverit ipsius verba ex num. 29 recitasse. Collacrymantibus deinde omnibus, vocavit fratrem Bernardum. Ubi est, inquit, primogenitus meus Bernardus? Cui accedenti, Veni, inquit, fili mi, ut benedicat tibi anima mea, antequam moriar. Quo posito ad lævam, & fratre Ægidio ad dextram lecti partem genibus flexis, cancellatis manibus, velut alter Jacob, eis benedixit, posita dextra super caput fratris Bernardi, quem ex tactu cognovit. Concurrisse cum fratre Bernardo fratrem Eliam, alias dixi in Opusculis S. Francisci ex authoribus, quos ad finem Benedictionis sextæ recensui.
[637] Modo ex Legenda Gregorii IX, ex illa, quæ Sociorum dicitur, [impertiisse Bernardo, quæ vel ab ipso Sancto] & Mariano citato duplicem benedictionem impertiisse manibus in Crucis modum actis, probabilius putaverim, primam Eliæ, secundam Bernardo in hunc modum: “Benedicat te Pater Domini nostri Jesu Christi in omni benedictione spirituali in cælestibus in Christo. Sicut primus & * electus in Ordine isto ad dandum bonum exemplum Euangelicum, & ad imitandum Christum in Euangelica paupertate, cui non solum tua liberaliter obtulisti, sed & temetipsum in odorem suavitatis contulisti; ita benedictus sis a Domino Jesu Christo, & a me suo pauperculo servo, benedictionibus sempiternis, ingrediens & egrediens, vigilans & dormiens, vivens & moriens. Qui benedixerit tibi, benedictionibus repleatur, & qui maledixerit tibi, non erit immunis. Esto dominus fratrum tuorum, & tuo imperio cuncti subjaceant. Quoscumque volueris recipere ad Ordinem istum, recepti sint, & quoscumque emittere volueris, emittantur. Nullus super te potestatem habeat, & quocumque volueris, libere possis pergere & morari.” Hactenus Benedictio, ad quam ibidem hæc observat Waddingus: Scripsit quidam ex circumstantibus Benedictionem, quæ in posteriora servata est sæcula, quam Rodulphus perperam putavit ipsius sancti Patriarchæ manu fuisse exaratam.
[638] [vel ab alio scripta exstat: sed auctores, aliunde non satis antiqui,] Huc spectant, quæ idem Annalista tom. 3 Opusculorum S. Francisci pag. 496 & sequenti ad eamdem Benedictionem annotavit, dicens: Hanc benedictionem, asserit Rodulphus citatus, asservari in conventu Assisii, B. Francisci manu scriptam, in ipso sacrario inter Reliquias Sanctorum. Sed cum ego omnes observarem, solam supra memoratam, quam beatus Pater B. Leoni impertivit, vidi; neque vero probabile puto, ad suæ mortis horam beatum Patrem, quam oretenus elargitus est benedictionem, postea scriptis sua manu commendasse, nec proinde hic aut alibi custodiri. Atque hæc quidem recte; sed quo satis certo auctore, probabit Waddingus, eamdem benedictionem a quodam circumstantium scriptam, vel etiam a S. Francisco prolatam fuisse? Certe neutrum in Legenda Thomæ Celanensis, quæ etiam Legenda Gregorii IX potest appellari, nec apud Tres Socios in Appendice legitur. In priori quidem apud me num. 109 dicitur S. Franciscus tunc vocasse ad se duos fratres & suos filios speciales, eisque præcepisse, ut de illius propinqua morte laudes Deo alta voce cantarent. Potuerunt hi fuisse Bernardus & B. Ægidius; quod tamen Celanensis non explicat, nec de data tunc alterutri speciali benedictione meminit. Minus etiam hac de re agunt Tres Socii, saltem in apographo nostro. De Mariano, quia ejus Chronicon non habeo, nihil possum statuere, nisi illum non satis antiquum esse, ut fidem certam faciat.
[639] [de adjunctis variant,] Neque hanc facere possunt reliqui a Waddingo laudati tom. 3 Opusculorum pag. 496, nempe Pisanus, Rodulphus, Speculum Vitæ S. Francisci & Floretum, quorum antiquior Pisanus sub finem seculi XIV scripsit, & quorum fide nec Waddingus ipse in Annalibus standum putavit in eo, quod ex ipsis in eodem loco Opusculorum ante retulerat hoc modo: In obitu beati Patris collacrymantibus omnibus fratribus pro subtractione tanti Patris & tam solliciti Pastoris, ait (S. Franciscus) ad circumstantes: Ubi est primogenitus meus frater Bernardus? Cui accedenti, Veni, inquit, fili mi, ut benedicat tibi anima mea, antequam moriar. Sed Bernardus pro sua humilitate, ne sibi videretur assumere, quod pro officii dignitate & præfecturæ eminentia putabat deberi fratri Eliæ, tunc generali Ordinis vicario & putativo beati Viri successori, suggessit eidem, ut ad dexteram morientis accederet, & oblatam reciperet benedictionem. Quo ante Virum Dei prostrato, ille, etsi præ lacrymarum assuetudine cæcutiret, plenus tamen prophetico spiritu manus super caput ejus imposuit, & dixit: Hoc non est caput mei primogeniti fratris Bernardi. Et cancellatis in modum crucis manibus, velut alter patriarcha Jacob, dexteram ponens super caput Fratris Bernardi, qui ad lævam, utroque flexo poplite, Patri assidebat, eum benedixit his verbis &c; tum sequitur Benedictio, quam jam retuli.
[640] Cum itaque hæc omnia ad Eliam hic spectantia, [& benedictionem sua singularitas suspectam facit.] quæ non minus affirmate, quam ipsa Benedictio, ab istis scriptoribus narrantur, Waddingus verbis num. 637 datis non censuerit admittenda, licebit mihi quoque dubitare de ipsamet benedictione, pro qua non profertur antiquior auctor, quam unus ex istis Bartholomæus Pisanus. Porro si Benedictionem ipsam expendamus, ea fiet parum verisimilis. Aut enim Franciscus per hanc Bernardum constituit sibi in generali Ordinis prælatura successorem, vel non. Primum aliunde nequit admitti, nec admisit Waddingus, ut ibidem ex sequentibus liquet. Sin autem id non fecerit Franciscus, difficile captu est, quo pacto Bernardo dixerit: Esto dominus fratrum tuorum, & tuo imperio cuncti subjaceant… Nullus super te potestatem habeat &c: his enim verbis videtur Bernardus ab omnium fratrum, etiam Ministri generalis, imperio eximi; qui per Regulam, quam professus fuerat, tenebatur fratri Francisco & ejus successoribus obedire. Ut candide fatear, non apparet mihi hujus privilegii concessio verisimilis, nec sancti Legislatoris de obedientia rectoque ordine æstimationi conformis.
[641] Præmiserat ibidem Waddingus num. 29 & aliud S. Francisci factum, [Expenditur alia narratio de buccellis panis] cujus nulla mentio exstat in Vitis antiquis, quas edam. Pridie, antequam moreretur, inquit, vocatis a se fratribus denuo benedixit, & panis a se Crucis signo consecrati fragmenta dedit singulis, ut in signum unitatis & concordiæ de eodem comederent. Devote id fecerunt omnes, contemplantes in sancto Viro Christum cum suis ultimam cœnam peragentem. Solus Elias non comedit, flens ad tanti Patris discessum proxime futurum. Frustum, quod manu devote tenebat, petiit ab eo frater Leo, quod diligenter asservatum fuit postea infirmis multis causa salutis. Pro hisce laudat rursus Marianum & Legendam, quam vocat antiquam, sed quæ certo diversa est a nostris, in quibus ista frustra quæras. Nescio equidem, an illa antiquior sit Pisano, qui lib. 3, Conformitate 1, parte 2 editionis Mediolanensis scribit, Franciscum hoc etiam alias, ac specialiter ter, fecisse in vita, & de postrema vice habet: Tertio istam cenam B. Franciscus exercuit die Jovis, ut credidit ipse, ante mortem suam, quæ fuit die Sabbati sequentis de sero. Unde sciens B. Franciscus diem & horam sui transitus ex hoc mundo ad Patrem, ut Christum, suum magistrum, quem sedule fuerat prosecutus in vita, sic & sequeretur in morte, fecit omnes fratres existentes in loco ad se vocari, jussitque panes apportari, & eos benedixit, atque in plurimas partes frangi fecit, quia ipse præ nimia debilitate frangere non valebat.
[642] Et accipiens, unicuique fratri particulam porrexit, præcipiens, ut totam quilibet manducaret; [a Sancto in discipulos tunc, ut fertur, distributis.] in signum dilectionis hoc faciens fratribus. Et quod ad similitudinem faceret Christi (in ultima cœna) patuit, quia ipse Franciscus quæsivit, si esset tunc quinta feria, etsi esset dies alia, ipse tamen putavit, quod esset feria quinta. Unus ex fratribus unam particulam de ipso pane servavit, quam post mortem B. Francisci plurimi gestantes * a variis sunt morbis liberati. Clarum est, Pisanum hic de eodem facto, de quo supra Waddingus, agere, licet sileat nomen fratris, qui particulam panis servavit. At in secunda ex tribus illis vicibus nominavit, ut Waddingus, fratres Eliam & Leonem, pariterque asseruit, per particulam quoque illam multa miracula facta esse; sed Eliam eamdem non ex tristitia, sed ex contemptu, servasse & dedisse Leoni petenti. Tres editiones Speculi, quas habemus, magis consonant Pisano, tertiam vicem narranti, quam Waddingo. Ego Pisano, ubi in Eliam iniquior est, minime assentior; quod vero spectat ad factum ipsum, prout etiam in Speculo aut apud Waddingum narratur, mallem pro eo vetustiorem testem allegatum legere.
[643] [Euangelium sibi prælegi jubet: cubat in cinere & cilicio:] Redeamus nunc ad biographum secundum, apud quem verbis num. 635 relatis subnectuntur sequentia: Porro Euangelium secundum Johannem ab eo loco, ubi incipit: Ante diem festum Paschæ, sibi legi poposcit. Deinde se cilicio superponi, cinereque conspergi præcepit. Præivit hic rursum huic anonymo Celanensis; verum hic, nisi transcribentis vitium sit, in texto Euangelico recitando erravit. Sic enim habet: Jussit denique codicem Euangeliorum deportari, & Euangelium secundum Joannem sibi legi poposcit ab eo loco, ubi incipit: Ante dies sex Paschæ, sciens Jesus, quia venit hora ejus, ut transeat ex hoc mundo ad Patrem. Ex laudato anonymo pro Ante dies sex Paschæ, substitue Ante diem festum Paschæ, & locus erit ex cap. 13 Joannis, quod Euangelium quotannis legitur in Cœna Domini. Sed duo præterea observavit Celanensis; primum, ministrum, qui aderat, nondum cognita S. Francisci voluntate, habuisse in animo istud Euangelium ægrotanti tunc prælegere; alterum, idem Euangelium quærenti mox in prima * libri apertione occurrisse, licet tota & plena esset bibliotheca, in qua liber ille quærendus erat. De cubatione in cilicio & cinere pariter consentit, Jussit proinde, inquiens, se superponi cilicio, & conspergi cinere, quia terra & cinis mox erat futurus.
[644] [an tunc, & qualiter nudus?] Bonaventura fere eadem quidem, quæ isti, referens, non tamen eumdem ordinem semper servavit, ac maxime singulare quid retulit de modo, quo Sanctus humi tunc decubuit: quod cum ceteris omnibus ab illo in æde Portiunculæ tunc gestis præposuerit, forsan accipiendum est de cubatione diversa ab illa, de qua duo priores biographi meminerunt. Nimirum num. 209 & sequenti scribit, S. Franciscum, cum in ædem S. Mariæ de Portiuncula illatus esset, nudum se in nudam humum prostravisse, dexteri lateris vulnere, ne conspiceretur, interim tecto opposita manu sinistra; donec a quodam fratre, quem ille guardiani loco habere solebat, jussus est vestes suas ac semoralia, eleëmosynæ nomine commodata, denuo induere. Addit Bonaventura, deinde illum etiam suis præcepisse, ut, cum viderent, eum jam esse defunctum, per tam longum spatium nudum super humum jacere permitterent, quo unius miliarii tractum suaviter quis perficere posset. Suaserunt hæc Viro sanctissimo humilitas & amor paupertatis; non sic tamen vocem nudus accipiendam hic existimo, quasi ille indecore nudus jacuerit: nam ipse Bonaventura in eadem Vita num. 20 eumdem etiam alias coram episcopo Assisiensi omnibus denudatum fuisse scripsit, ac nihilominus ibidem num. 19 præmiserat, tunc inventum fuisse cilicium habere ad carnem sub vestibus delicatis. Credendum itaque est, Franciscum, dum nudum se humi prostravit, toto corpore sic fuisse nudatum, ut simul consultum esset honestati.
[645] In substrato igitur cilicio humi cubans, cinere, [Humi in cilicio & cinere cubans sancte moritur,] ut petierat, conspersus fuit, & sic (teste rursum biographo secundo) filiis circumstantibus & lugentibus, Pater sanctus in Domino feliciter obdormivit. Consonat Celanensis: sed Bonaventura, in ordine, ut monui, nonnihil varians, præmittit Sancti admonitionem ad filios, tum prælectionem Euangelii ex cap. 13 Joannis; deinde recitationem Psalmi 141 Voce mea ad Dominum clamavi &c, quo ad finem usque seu ad hæc verba Me expectant justi, donec retribuas mihi per ipsum perducto, denique addit: Tandem cunctis in eum completis mysteriis, anima illa sanctissima carne soluta, & in abyssum divinæ claritatis absorpta, beatus Vir obdormivit in Domino. Haud facile dictu est, utrum S. Bonaventura, an Thomas Celanensis, quem biographus secundus secutus est, ista mortis adjuncta suo ordine rectius retulerint: nam Celanensis præstat ætate, ipsi S. Francisco synchronus, ejusque discipulus, Bonaventura vero, etsi paulo junior, convixit tamen aliis ejusdem Sancti sociis, quos, dum hanc Vitam scripsit, diligenter consuluit. Forsitan S. Franciscus eumdem Psalmum bis recitaverit; quo posito, ambæ narrationes simul stare possunt.
[646] Pergit Anonymus secundus, Unus autem, inquiens, [& in specie stellæ præfulgidæ ad cælum ascendit;] ex illis specialis ejus discipulus, vir fama non modicum celeber, cujus nomen ideo subticetur, eo quod tanto nollet præconio gloriari, dum viveret, vidit illam gloriosam animam, carne solutam, in stellæ grandis & radiantis effigie, vidit, inquam, velut super aquas multas candida subvectam nubecula in cælum directe conscendere. Sic nimirum, qui contemptibiliter in area vitæ hujus laboriosæ spicam carnis terendo confregerat, jam excussa palea, granum purum in horrea summi Regis ingreditur; sic mortali vita defunctus, æternaliter victurus, vivo Pani conjungitur, qui turbam Christi famelicam, ne in via deficeret, de paupertatis horreo satiarat. Et bene super aquas multas in specie stellæ, candida subvectæ nubecula, videbatur ascendere; quippe qui mundus ex aquis terrenæ delectationis assumptus, multitudini populorum tam miraculis, quam vita, splenduerat & doctrina; quibus in lata perditionis via, quasi cæcis, errantibus luminosum iter pandens ad gloriam, eam, quæ prius stricta, paucis in illa gradientibus, timebatur, ampliaverat se turmatim sequentibus vitæ viam. Regnat igitur dives in patria pro paupertatis transitoriæ copia, regnat, inquam, sibi regibus hujus mundi subtractis *, quos hic misera rerum pereuntium ditat inopia.
[647] Præmissam visionem ante ipsum retulit Celanensis, apud quem num. 110 legitur felix illa anima fuisse visa, quasi stella, quodammodo lunæ immensitatem habens, [apparet etiam moribundo, & episcopo Assisiensi.] solis vero utcumque retinens claritatem, & candida subvecta nubecula. Retulerunt etiam Tres Socii in Appendice num. 68, sanctusque Bonaventura num. 213, quorum Tres priores aiunt, fuisse stellam luminis immensitatem habentem, & claritatem solis prætendentem; Bonaventura autem solum dicit, apparuisse sub specie stellæ præfulgidæ &c. Hic sanctus doctor addit duas alias ejusdem beatæ animæ ad cælum ascendentis apparitiones, quas alii biographi nostri prætermiserunt. Primam compendio accipe. Fratri Augustino, Minorum Ministro in Terra laboris, quæ provincia regni Neapolitani est, ex morbo ad extrema perducto apparuit, isque exspirans, sanctum Patrem ad cælum secutus est. Alteram sic paucis memoravit num. 214: Episcopus Assisinas ad oratorium S. Michaëlis in monte Gargano tunc temporis peregrinationis causa perrexerat; cui B. Franciscus apparens nocte transitus sui, dixit: Ecce, relinquo mundum, & vado ad cælum.
[648] [Elias scribis litteras de morte sancti Patris,] Non diu post S. Francisci e vivis excessum frater Elias, ejusdem vicarius generalis, pro munere suo hac super re ad omnes sui Ordinis provincias litteras dedit. Harum exemplar litterarum (ait Waddingus ad hunc annum 1226 num. 44) ad provincialem Franciæ missarum, accepimus ex conventu Recollectorum Valencenarum in Belgio, ubi servantur originariæ, quas Gulielmus Spoelberch, provinciæ Germaniæ Inferioris definitor, transcripsit in editum & limatum a se Speculum Vitæ S. Francisci & sociorum ejus. Ita reipsa testatus est Spoelberchus parte 2, pag. 102 Speculi, anno 1620 Antverpiensibus typis vulgati. Verum Chalippus, qui post utrumque, anno scilicet 1728 Vitam S. Francisci Gallice edidit, parte 2, pag. 346 negat, autographum illud suo tempore in conventu Valencenensi superfuisse, suspicaturque, a religiosis ejusdem loci inquilinis, alio commigrantibus, dum ea urbs in alterius principis potestatem transivit, asportatum fuisse. Addit, ibidem remansisse apographum Waddingiano simillimum, cujus item alterum, a notario Apostolico Gildardo du Flos collatum, ad Recollectos Parisienses missum asserit.
[649] [in quibus causas doloris ac lætitiæ] His præmissis, litteras ipsas ex Waddingo transcribo. Dilecto sibi in Christo F. Gregorio, Ministro fratrum, qui sunt in Francia, cum omnibus fratribus suis & nostris, F. Helias peccator salutem. Antequam loqui incipiam, suspiro & merito; quasi inundantes aquæ, sic rugitus meus, quia timor, quem timebam, evenit mihi, evenit & vobis; & quod verebar, accidit mihi, accidit & vobis; quia longe a nobis factus est consolator, & qui portabat nos, velut agnos, in brachio suo, peregre profectus est in regionem longinquam. Dilectus Deo & hominibus receptus est ad lucidissimas mansiones, qui legem vitæ & disciplinæ docuit Jacob, & testamentum pacis tradidit Israël. Gaudendum nimis est propter eum; sed dolendum nobis, quos, ipso absente, circumdant tenebræ, & operit umbra mortis. Commune damnum, sed meum singulare periculum, quem in ipso tenebrarum medio dereliquit multis occupationibus circundatum, & oppressum flagellis innumeris. Propterea deprecor, dolete mecum, fratres, quia ego nimis doleo, & condoleo vobis, quoniam pupilli sumus absque Patre, & orbati lumine oculorum nostrorum.
[650] Vere, vere lumen erat præsentia fratris & patris nostri Francisci, [cum brevi Sancti elogio exponit,] non solum nobis, qui eramus prope, sed & his, qui longe erant a nobis professione & vita. Erat enim lux a vera Luce emissa, illuminans his, qui in tenebris erant, & in umbra mortis sedebant, ut dirigeret pedes eorum in viam pacis. Quod & fecit, prout verus Meridies oriens ex alto illustrabat cor ejus & accendebat voluntatem igne amoris sui, prædicans regnum Dei, & convertens corda patrum ad filios, & imprudentes ad prudentiam justorum, & in universo mundo paravit Domino plebem novam. Ad insulas longe divulgatum est nomen ejus, & miratæ sunt universæ terræ mirabilia opera ejus. Propterea nolite, filii & fratres, tristari, quod excedat modum; quoniam orphanorum pater Deus consolabitur nos consolatione sua sancta: & si fletis, fratres, super vos ipsos flete, non super illum: nam media vita in morte sumus; ipse vero transiit de morte ad vitam. Jocundamini, quia, antequam tolleretur a nobis, tanquam alter Jacob, omnes filios suos benedixit, & omnibus remisit culpas, quæ in eum factæ fuissent, vel cogitatæ ab aliquo nostrum.
[651] Et his dictis, annuncio vobis gaudium magnum & miraculi novitatem. [memoratque illius stigmata sacrique cadaveris pulchritudinem,] A sæculo non est auditum tale signum, præterquam in Filio Dei, qui est Christus Deus. Non diu ante mortem Frater & Pater noster apparuit crucifixus, quinque plagas, quæ vere sunt stigmata Christi, portans in corpore suo. Nam manus ejus & pedes quasi puncturas clavorum habuerunt ex utraque parte confixas, reservantes cicatrices, & clavorum nigredinem ostendentes; latus vero ejus lanceatum apparuit, & sæpe sanguinem evaporavit. Dum adhuc vivebat spiritus in corpore, non erat in eo aspectus sed despectus vultus ejus, & nullum membrum in eo remansit absque nimia passione. Ex contractione nervorum membra ejus rigida erant, sicut solent esse hominis mortui, sed post mortem ejus pulcherrimus aspectus est, miro candore rutilans, lætificans videntes; & membra, quæ prius rigida erant, facta sunt mollia nimis, sese vertentia huc atque illuc secundum positionem suam, tanquam pueri delicati. Ergo, fratres, benedicite Deum cœli, & coram omnibus confitemini illi, quia fecit nobiscum misericordiam suam: & habete memoriam patris & fratris nostri Francisci ad laudem & gloriam ejus, qui magnificavit eum inter homines, & coram angelis glorificavit illum. Oretis pro ipso, sicut antea a nobis postulavit, & ipsum orate, ut Deus nos cum ipso efficiat suæ gratiæ sanctæ participes. Amen.
[652] Quarto Nonas Octobris, die Dominica, prima hora noctis præcedentis pater & frater noster Franciscus migravit ad Christum. [& preces omnibus suis indicit:] Vos ergo *, charissimi fratres, ad quos literæ præsentes pervenerint, Israëlitici populi sequentes vestigia, deplorantis Moysen & Aaron, inclytos duces suos, viam demus lachrymis, tanti Patris solatio destituti. Licet enim pium sit congaudere Francisco, pium est tamen flere Franciscum. Revera pium est congaudere Francisco; quoniam ipse non obiit, sed ad cælestes nundinas abiit, saccum pecuniæ secum serens, & in plenilunio reversurus. Pium est flere Franciscum; quoniam, qui egrediebatur & ingrediebatur, tanquam Moyses & Aaron, & serens nobis de thesauro suo nova & vetera, & consolans nos in omni tribulatione nostra, de medio nostri sublatus est, & nunc pupilli dicimur absque patre. Sed quoniam scriptum est: “Tibi derelictus est pauper, orphano tu eris adjutor;” omnes, fratres charissimi, oretis instanter, quod, si laguncula testea confracta est in valle filiorum Adam, summus tamen ille Figulus aliam honorificam restaurare dignetur, quæ sit super multitudinem gentis nostræ, & nos, sicut verus Machabæus, antecedat ad prælium. Et quia non est superfluum orare pro mortuis, pro anima ejus oretis ad Dominum. Quilibet sacerdos dicat tres Missas, singuli clerici Psalterium, laici quinque Pater noster, clerici dicant solemniter vigiliam in communi. Amen. Frater Helias peccator.
[653] [circa quæ pauca observantur.] Hactenus epistola, quæ licet forte primum data fuerit post S. Francisci sepulturam, visum tamen mihi fuit, eam hic recitandam, quia de sola ejus morte meminit, nec alibi opportunius poterat recenseri. Mira sacri corporis pulchritudo in eadem asserta, sequenti § confirmabitur. Ceterum mirandum non est, quod preces indicantur pro anima, de cujus cælesti gloria tam manifesta habebantur indicia: id enim duplici ex causa fieri potuit: nempe tum, quia Sanctus ipse vivens ita fieri mandaverat, ut observat Elias; tum quia Apostolica Sedes pro ejusdem sanctitate & gloria cælesti nondum pronuntiaverat. At dubium mihi est, an non duæ epistolæ in unam hic conflatæ sint. Ratio est, quod prima ejus pars, quæ non secus atque altera, in fine numeri 651 in voce Amen terminatur, multo elegantioris ac purioris stili sit, quam secunda, adeo ut diversi scriptoris esse possit videri; quodque in hac causæ in S. Francisci obitu lugendi lætandique parum opportune repetantur, quæ in priori jam erant elegantius expositæ. Eodem tamen modo, quo apud Waddingum, exstat etiam apud Spoelberchum, qui si illam, ut asserit, revera ex Eliæ autographo acceperit, hoc meum qualecumque dubium libens depono.
[Annotata]
* an es?
* an gustantes.
* forte primi
* an substravis?
* al. et
§ XXIX. Assignantur annus, diesque mensis ac hebdomadæ, & ætas, qua Sanctus obiit: alaudæ sacro funeri applaudunt: accurrunt Assisienses: corpus, dum fertur Assisium, S. Claræ & sociabus ejus ostenditur: Assisii in ecclesia S. Georgii tumulatur.
[De tempore obitus sic loquuntur passim biographi,] Emortualem S. Francisci annum & mensem accurate annotarunt omnes biographi; sed de die pro suo Italico computandi more sic locuti fuere, ut exteris in eo errandi occasionem dederint, imo etiam Francisco Pagio illius mortem toto anno præmaturandi. Thomas Celanensis in Vita num. 88 sic ait: Anno siquidem Dominicæ Incarnationis MCCXXVI, XIV Indictione, IV Nonas Octobris, die Dominico, beatissimus pater noster Franciscus, … expletis viginti annis, ex quo perfectissime adhæsit Christo, … egressus de carnis ergastulo, ad cælestium spirituum mansiones … felicissime convolavit. Tres Socii in Appendice num. 68 sic: Post viginti autem annos, ex quo perfectissime Christo adhæsit, apostolicam vitam & vestigia sequens, apostolicus vir Franciscus anno Dominicæ Incarnationis MCCXXVI, IV Nonas Octobris, die Dominico, felicissime migravit ad Christum. Currebat eo anno menseque Indictio XIV Pontificia, a Celanensi assignata; erat dies IV Nonas Octobris dies Dominicus, ut liquet ex littera Dominicali D; convenitque tempus ab inchoata austeriori vita repetitum.
[655] Ad hæc Gregorius IX summus Pontifex in bulla canonizationis anno 1228 edita annuam Francisci festivitatem IV Nonas Octobris, [quasi is intidisset in diem Dominicum concurrentem cum IV Octobris;] die videlicet (verba Gregorii sunt) quo a carnis ergastulo absolutus ad ætherea regna pervenit, jussit celebrari; uti etiam observarunt Celanensis num. 126 & Tres Socii num. 71. Qui hæc sola consideraverit, non dubitabit, quin S. Francisci felix obitus inciderit in IV Nonas Octobris, sive in diem IV ejusdem mensis, quo etiam in Romano ceterisque fere Martyrologiis memoria illius inscripta est & annuo Officio ecclesiastico recolitur. Verum uno in loco paulo aliter loquitur biographus secundus, ita inquiens: Transiit autem idem venerabilis Pater ex hujus mundi naufragio anno Dominicæ Incarnationis millesimo ducentesimo vigesimo sexto & quarto Nonas Octobris die Dominico sepultus, ut dictum est, in civitate Assisii. Ambiguum est, an hæ voces & quarto Nonas Octobris die Dominico ad Sancti obitum, an ad sepulturam ex scriptoris mente referendæ sint.
[656] Præter loquendi modum ambigendi ratio est, [sed ex Bonaventura discimus, incidisse in Sabbatum] quod ex omnibus biographis constet, S. Franciscum postridie obitus sui sepultum fuisse, quodque S. Bonaventura in Vita num. 219 verbis ejusdem biographi sic usus sit, ut mortem Sabbato, sepulturam diei Dominico illigaverit. Hunc igitur audiamus. Transiit autem venerabilis Pater ex hujus mundi naufragio anno Dominicæ Incarnationis millesimo ducentesimo vigesimo sexto, quarto Nonas Octobris die Sabbati in sero, sepultus in die Dominico. Hic ergo illas secundi biographi voces quarto Nonas Octobris ad Sancti mortem retulit, istas vero die Dominico ad sepulturam. Quod autem diei tempus indicatum voluerit per voces in sero, manifestum fit ex eadem Vita num. 214, ubi sanctus doctor tradit, alaudas hora transitus sancti Viri, cum jam esset noctis sequuturæ crepusculum, supra tectum, ubi ille obiit, volatu cantuque suo illius funus celebrasse. Quam ob rem ex Bonaventuræ sententia dicendus Franciscus est obiisse die Sabbato vesperi, dum post solis occasum nocturnæ tenebræ jam ingruerent.
[657] Bonaventuram secutus Pisanus lib. 3, Conformitate 4, [vesperi, ut etiam habet Pisanus, favetque Elias.] parte 2 mortis ac sepulturæ tempora sic expressit: Transiit autem venerabilis pater Franciscus ex hujus mundi naufragio ad Dominum MCCXXVI, quarto Nonas Octobris, Sabbato de sero, anno a sua conversione XX, & ab impressione stigmatum biennio elapso, & sepultus est die Dominico. Alium quidem hebdomadæ diem nominavit, sed idem diei tempus aliis verbis signavit Elias, S. Francisci vicarius ac successor, in Epistola, quam de ejusdem obitu ad fratres suos in Francia ab eo datam supra recensui, in qua dicitur: Quarto Nonas Octobris die Dominica, prima hora noctis præcedentis, pater & frater noster Franciscus migravit ad Christum. At cum hic quoque, qui verum mortis diem nequiit ignorasse, uti nec ceteri biographi (secundo forte excepto) diem Dominicum pro emortuali assignaverit, inquirendum est, cur solus Bonaventura, & post ipsum Pisanus Sabbatum dixerint. Ratio petenda est ex more Italorum dies suos civiles computandi.
[658] [Hæc discrepantia oritur ex variis modis] Itali enim civilem diem ordiuntur pridie a solis occasu, & per viginti quatuor horas productum cum sequenti occasu solis terminant; tuncque denuo sequentem diem computare incipiunt. Hinc factum est, ut Celanensis Tresque Socii, qui Itali erant & in Italia scripsere, eam partem diei, quæ more alibi in Europa communius recepto usque ad horam duodecimam nocturnam postrema pars erat diei quinti Nonas Octobris & Sabbati, dixerint quartum Nonas Octobris ac Dominicum. Verum ne ex hujusmodi die Italico, in duos dies nostrates excurrente, ambiguum maneret, in utram illorum partem mors Sancti inciderit, caute addidit Elias primam horam noctis præcedentis; nimirum quæ, ut monui, more Italico prima subsequentis diei, at nostro communiorique dies computandi modo postrema pars Sabbati erat, hora duodecima nocturna primum complendi. Eadem de causa S. Bonaventura, qui Parisiis in Francia scripsit, rectissime ait: Transiit … die Sabbati in sero (id est, vesperi post solis occasum) & sepultus in Dominico: nam ex iisdem biographis constat, Franciscum postridie obitus sui, sepulturæ traditum fuisse. Consentit Pisanus num. 657 relatus, mortem illius in Sabbatum, sepulturam in diem Dominicum incidisse, non minus clare affirmans.
[659] [dies civiles inchoandi; at nostro modo loquendi] Restat tamen difficultas, cur idem sanctus doctor & Pisanus, licet more nostro & per Europam communiori sanctum Patrem suum die Sabbati mortuum scribant, nihilominus Sabbatum componant cum quarto Nonas Octobris, qui dies ex eodem nostro computandi modo nonnisi a completa subsecuta hora duodecima nocturna simul cum die Dominico currere cœpit. Suspicatus, mendum esse in editione Sedulii, consului etiam alias, sed eodem modo habent editiones Surii, Waddingi, & Vaticana anni 1596, uti & codex noster Ms., nec alibi aliter reperi. Certum tamen est, totum Sabbatum, de quo agimus, secundum nostrum loquendi modum, quem ibidem secutus Bonaventura est, non in quartum, sed in quintum Nonas Octobris incidisse. Verisimile est, sanctum scriptorem, (ut facile fit) diem quartum Nonas Octobris ex antiquis Vitis nihil suspicantem Operi suo inseruisse. Sabbato illum vita functum esse, etiam dicunt Waddingus in Annalibus ad hunc annum num. 37, & Chalippus, qui vesperam addit, in Vita Gallica tom. 2 pag. 342, retento tamen utrobique quarto Nonas Octobris, seu die quarto Octobris, atque confuso utroque modo loquendi, Italico scilicet ac communiori Europæo.
[660] [Sanctus obiit die 3 Octobris, qui anno 1226 Sabbatum erat.] Ne longior sim, ex allegatis indubitatum est, felicissimum S. Francisci ex hac calamitosa ad beatam æternamque vitam transitum contigisse anno 1226, &, si Italos in computandis diebus civilibus sequaris, die IV Octobris ac Dominico, hora prima noctis præcedentis; si vero receptiori per Europam methodo inhæreas, eodem anno die III Octobris, Sabbato vesperi post occasum solis. Eodem modo exponendi sunt Gregorius IX, dum in bulla canonizationis illius velut rationem assignans, cur festum ejus quarto Nonas Octobris affigat, subdit: Die videlicet, quo a carnis ergastulo absolutus ad ætherea regna pervenit; ac Tres Socii & Celanus, dum hunc bullæ locum allegant. Porro cum Ecclesiastica festa incipiant a primis vesperis, festum S. Francisci etiam secundum nostrum computandi modum inchoatur die, quo obiit, sive die III Octobris, cujus vespera post solis occasum more Italico initium est diei quarti ejusdem mensis. Ex eadem Gregorii constitutione ejusdem Sancti memoria Romano aliisque Martyrologiis ad diem IV Octobris inscripta est: inter auctaria tamen Usuardina apud Sollerium nostrum unus est codex Ms., olim serenissimæ reginæ Sueciæ, notatus num. 428, in quo pridie, sive ad diem III Octobris annuntiatur hoc modo: Item ipso die, sancti Francisci confessoris.
[661] Franciscus Pagius, Ordinis Minorum Conventualium, [Franciscus Pagius ad hos modos non advertens,] in Breviario Pontificum Romanorum tom. 3 pag. 260, cum legisset in Vita per Bonaventuram scripta, S. Franciscum obiisse quarto Nonas Octobris, die Sabbati in sero, sepultumque in die Dominico; idque etiam expresse tradi a Matthæo Parisiensi in Historia Angliæ, & a Gregorio IX in laudatis litteris canonizationis, statuit, ejusdem Sancti mortem toto anno citius reponendam esse, sic autem arguit: Cum itaque constet, ejus obitum contigisse die quarto Octobris in Sabbato, necessario conjungendus est cum anno MCCXXV, quo dies quartus Octobris concurrebat cum Sabbato; anno autem sequenti MCCXXVI concurrebat cum die Dominica: ex quibus sequitur, errorem irrepsisse in textum S. Bonaventuræ, in quo annus MCCXXVI legitur. Character enim Sabbati, & in eo & in Matthæo Parisio expressus, rem extra omne dubium ponit. Ad quem errorem, mirum est, Waddingum, auctorem diligentem, animum non advertisse.
[662] At longius aberravit Pagius, quam Waddingus, qui minoris accurationis solum insimulari hic potest, [mortem Sancti toto anno maturavit.] quod non adverterit, monueritve lectorem, diem quartum Nonas Octobris apud SS. Bonaventuram & Antoninum, quos ibidem nominatim laudavit, explicandum more Italico, ut supra ostendimus. Si hoc ipsemet advertisset Pagius, minime affirmasset, apud Bonaventuram annum 1225 reponendum esse pro 1226, quem etiam tota S. Francisci chronotaxis exigit, quemque ante Bonaventuram Thomas Celanensis, auctor Vitæ secundæ, Tresque Socii, ac post ipsum Bartholomæus Pisanus & S. Antoninus, aliique signarunt. Ad hæc incidit quidem anno 1225 Sabbatum in diem IV Octobris; sed quo pacto cum hoc anno componi poterunt dicta laudatorum biographorum fratrisque Eliæ, qui non minus diem Dominicum, quam quartum Nonas Octobris, S. Francisco emortualem assignant, quosque S. Bonaventura, non corrigendos, sed explicandos putavit, mortem illius Sabbato, sepulturam Dominico pro nostro ac Francorum more loquendi affigendo? Sane vel secundum illos ex sententia Pagii dicendus erit Franciscus obiisse die Dominico, & feria secunda sepultus; vel apud eosdem non solum annus, verum etiam hebdomadæ dies erunt mutandi. Hoc autem nec chronotaxis, nec biographorum consensus permittit; satisque ostensum reor, quo modo illi sint exponendi.
[663] Nunc aliqua de ætate, in qua Sanctus obiit, addamus. Celanensis num. 2 Vitæ scribit, illum fere usque ad vigesimum quintum annum ætatis suæ tempus suum miserabiliter perdidisse; num. autem 88, [Obiit autem anno ætatis suæ quadragesimo quinto,] mortuum esse expletis viginti annis, ex quo perfectissime adhæsit Christo; seu, ut loquitur num. 119, vigesimo conversionis suæ anno; ex quo posteriori loco liquet, non esse necessario hosce viginti annos pro completis habendos, uti videri posset ex priori. Agebat ergo S. Franciscus annum ætatis suæ quadragesimum quintum, quando ad laborum suorum mercedem ex hac vita migravit, ut habet communis sententia, ac diserte etiam tradunt Pisanus supra num. 657, & S. Antoninus part. 3, tit. 24, cap. 7, § 6, ubi cum etiam alias notas chronologicas accurate addiderit, ejus verba hic recito. Anno autem Domini MCCXXVI, IIII Nonas Octobris, Pontificatus domini Honorii III anno XI, ætatis vero suæ, scilicet beati Francisci, XLV anno, a prima conversione anno XX, ab institutione Religionis XVIII, ex quo scilicet cœpit habere fratres, post diutinam infirmitatem & gravissimos dolores ex hoc seculo migravit ad cœlum.
[664] [quæ ætas cum chronotaxi nostra recte cohæret.] Libet hic paucis observare, quam bene allegatæ notæ temporum conveniant cum nostra chronotaxi. Num. 54 & sequenti dictum est, S. Franciscum verisimilius natum esse anno 1182; Honorius III Innocentio item III in Pontificatum suffectus fuit mense Julio anni 1216; rursum in Commentario § 7 Francisci conversio inchoata dicitur anno 1206; primorum Sociorum ad ipsum accessio relata est ad annum 1209. Hisce singulis epochis adde annos incompletos, a S. Antonino singulis adscriptos, omnes deducent ad tempus emortuale, seu ad annum 1226, cujus Octobris die IV more Italico, seu secundum nostrum computandi modum, die III S. Franciscum mortuum esse, probavimus. Sed de his modo satis, pergamus ad ea, quæ tam beatum obitum subsecuta fuere.
[665] [Alaudæ applaudunt mortuo: accurrunt Assisienses,] Solus ex antiquis biographis Bonaventura prodigium alaudarum, velut S. Francisco gratulantium, refert in Vita num. 214, & sua auctoritate historice certum facit. En verba. Alaudæ, aves lucis amicæ, & crepusculorum tenebras horrescentes, hora transitus sancti Viri, cum esset noctis secuturæ crepusculum, venerunt in multitudine magna super tectum domus (ubi scilicet obierat) & diu cum insolita quadam jubilatione rotantes, gloriæ Sancti, qui eas ad divinas laudes invitare solitus erat, tam jocundum, quam evidens, testimonium perhibebant. Hæc de alaudarum obsequio & applausu apud alios omissis sanctus doctor, qui deinde ad sacrorum stigmatum, tunc omnium intuentium oculis ac palpantium manibus expositorum, descriptionem progreditur; uti etiam faciunt Thomas Celanensis cap. 4, & ex illo secundæ Vitæ scriptor, præmissa tamen mentione de accursu Assisiensium, simul ac illius mortis nuntius ad eos pervenit. Secundi biographi verba subnecto.
[666] [spectatur corpus quinque stigmatibus insignitum] Factus est itaque (audito Sancti e vivis excessu) concursus populorum civitatis Assisii, Deum unanimi jocunditate laudantium, eo quod tantum illis dignaretur commendare depositum. Erat autem primitus pro tanti Patris subtractione planctus filiorum non modicus, qui non multo post in lætitiæ canticum est conversus. Videbant namque novum illud, quod fecerat Dominus super terram; videbant, inquam, non planctu, sed plausu dignum miraculum, sacrum videlicet corpus, Christi stigmatibus decoratum. Aspiciebant membra ejus, morbida prius & rigida, jam tractabiliter pro tangentis se voluntate flectentia; carnem quoque, duram prius & lividam, veluti pueri teneritudine jam resumpta, mirando candore nitentem, & quasi carnis glorificatæ speciem præ decoris magnitudine prætendentem. Gloriosum erat tunc in carne tam candida videre similitudinem fixuræ clavorum, immo nigros, ut ferrum, clavos ex ipsa carne formatos in medium * pedum & manuum, dextrumque latus illius sacro sanguine rubricatum. Lacrimabantur itaque filii prægaudio cordis, & osculabantur in Patre signacula summi Regis.
[667] Vide hæc eadem elegantius ac prolixius exposita apud Celanum loco supra laudato, [ac mirabiliter decorum.] ubi etiam tradit, visum esse vultum ejus, quasi vultum angeli; quasi viveret, non quasi mortuus esset. Lege quoque Tres Socios in Appendice ad Vitam primam num. 70, sanctumque Bonaventuram in Vita cap. 13, quorum verba jam recensui in hoc Commentario § XXIV, ubi de sacris stigmatibus copiose disserui. E plurimis secularibus, quibus sacrum Francisci corpus tunc osculari & stigmata tractare manibus concessum fuit, Waddingus unam nominat nobilem matronam, Jacobam de Septemsoliis, aitque, illud panno ab illa hunc in finem allato, seu tunica ex eodem facta, ad sepulturam indutum fuisse; quod non difficulter admitti potest, etiamsi pro suspectis habeamus, quæ de obsequiis eidem Sancto ægrotanti ab illa præstitis sine satis idoneo teste narrari, dictum est § XXVII. Certiora ex Vita secunda pergo recitare.
[668] Facta est igitur nox illa, in qua Sanctus decessit, [Postero mane magna cum pompa fertur versus Assisium,] in divinis laudibus, in multitudine populi & luminarium claritate sollempnis, donec mane facto, cum universis, qui ex circumjacentibus locis copiose confluxerant, illic civitatis Assisii communitas tota (& cum omni clero, ut addit Celanensis) convenit, nempe ad conventum S. Mariæ in Portiuncula, ut sacrum corpus in civitatem suam sollemni cum pompa deferrent ac sepelirent. Verisimiliter ita illi properarunt, ne tantus thesaurus extra civitatem relictus pateret cupiditati vicinorum, quibus forte religio non esset, illum sibi comparare. Sublatum autem (subdit biographus) sacrum corpus, arcæ, ut videbimus, inclusum, cum hymnis & laudibus, tubarumque clangoribus honorifice detulerunt, & sacras exequias sollempniter exequentes, ramos arborum nichilominus in manibus acceperunt. Bonaventura eamdem funebrem pompam num. 219 referens, de arborum ramis & cereorum multiplicatis luminibus pariter meminit, at non de tubis, quas, ut cetera omnia memoravit Thomas Celanensis, adeo ut hæc Sancti ad civitatem suam reductio, non tam funeris, quam triumphalis accessus speciem prætulerit.
[669] Sacrum funus cum secundo biographo prosequamur: [per viam S. Claræ & sociabus ejus ostenditur.] Portantes autem filii pium Patrem, ad ecclesiam sancti Damiani, quam primam, ut dictum est, ipse construxerat (seu reparaverat) substiterunt; eumque filiabus ipsius (decem tunc fuisse, notavit Celanensis) quas ibidem primo plantaverat, pauperibus videlicet dominabus & sacris virginibus, ostenderunt. Modum, quo hæc sacris illis virginibus sanctum Patrem suum postremum videndi copia facta fuit, exponit Celanensis in Vita num. 116, dicens: Aperta est fenestra parvula, per quam ancillæ Christi constitulo tempore communicare solent Dominici Corporis Sacramento; aperta est arca, in qua portabatur corpus S. Francisci. Hæc ille; at sequentia rursum ex Vita secunda sunt. Et ecce pia mater illarum, prima scilicet illius Religionis planta, re Clara & nomine, ad videndum corpus dilectissimi Patris cum filiabus admissa, cœpit miserande nimium plangere super illam; nimirum cui ex cunctis mortalibus tam irrecuperabile subtrahebatur solatium. Sed & ceteræ, quantum pudori virgineo licuit, complanxerunt; tandemque singulæ manus illius pretiosissimis gemmis (id est, sacris stigmatibus) ornatas deosculatæ sunt: & sic efferendum, prout oportuit, cum dolore permaximo dimiserunt. Consentiunt Celanensis & S. Bonaventura, qui suis locis consuli possunt.
[670] [An ipsa tunc clavum e manu evessere conata est?] At Waddingus duo hic addidit; ac in primis, impletum tunc fuisse S. Francisci vaticinium, quo in supremo morbo suo a S. Clara ejusque sociabus rogatus, eas per litteras consolans, spoponderat, fore ut ab illis etiam videretur; uti præmiserat Annalista ad eumdem annum num. 21, laudans Speculum cap. 100 & Legendam antiquam, mihi ignotam. Alterum ibidem num. 42 narrat his verbis: Laboravit autem primiceria Clara, dum sacrum corpus, sicut dictum est, in ecclesia S. Damiani spectabat, pro extrahendo uno clavorum, qui prominebant ex palmis; nec potuit: intinxit tamen sanguine linteolum, & mensus * sancti Patris corpus, ad cujus staturam postea curavit fieri quoddam receptaculum ad tribunæ dorsum, ubi & ejus imaginem fecit depingi. Non docet Waddingus, unde hæc acceperit, nisi forte ex Mariano, quem ad præcedentem numerum in margine notavit. In Vitis nostris nihil tale legere est; neque scio, qua ista auctoritate nitantur. Id solum observo, in nulla ex illis Vitis mentionem fieri de sanguine e sacris Francisci stigmatibus post ejusdem obitum emanante.
[671] [Sacrum corpus defertur in civitatem, & deponitur in ecclesia S. Georgii,] Pauca supersunt, quæ de sacro funere ad sepulturam usque biographi præterea tradidere. Noster secundus hæc habet: Tunc perlatum est in civitatem corpus sanctissimum, & in loco, ubi primum litteras Puerulus ipse didicerat, ubique postmodum prædicaverat, primitus est sepultum; ut convenienter felix initium, medium felicius, ac felicissimam consummationem per hoc sibi confluxisse pateret in unum gloriæ cumulum. Breviter quoque Celanensis de sepultura ait: Pervenientibus denique omnibus ad civitatem cum jucunditate magna & exultatione, in sacro loco, sed sacriori de cætero, posuerunt sanctissimum corpus; ubi ad gloriam summi omnipotentis Dei novorum multiplicitate miraculorum mundum illuminat, sicut hactenus eum in sanctæ prædicationis doctrina mirabiliter illustravit. Deo gratias. Amen. Sequitur hic pia Thomæ Celanensis ad sanctum Patrem suum, a quo in Ordinem admissus fuerat, apostrophe, qua liber secundus clauditur. Verum observa, dum hæc ille scripsit, corpus S. Francisci adhuc jacuisse in primæ suæ sepulturæ loco, ex quo illud anno 1230 ad aliam ecclesiam translatum fuisse, infra ostendam.
[672] [ubi ille primo didicerat litteras, ac primo prædicaverat.] Ex secundæ Vitæ verbis mox datis utcumque dubitari potest, utrum vox primitus ad priora, an ad posteriora verba referenda sit, seu an S. Franciscus ibi dicatur in eadem civitatis Assisii ecclesia, in qua primum litteras didicerat, etiam primam concionem suam habuisse, an primam obtinuisse sepulturam. Dubium tollit Celanensis in Vita num. 23 sic scribens: Mirum est dictu certe; quia cœpit ibi primitus prædicare, ubi, cum adhuc esset infantulus, didicerat legere; & in quo etiam loco honorifice sepultus est. Consonat S. Bonaventura, qui præterea nomen ecclesiæ a prioribus prætermissum (nam neque apud Tres Socios hac super re quidquam legitur) solus tradidit in Vita num. 219, ubi ait: Pervenientes denique ad civitatem cum jubilo, pretiosum thesaurum, quem portabant, in ecclesia S. Georgii cum omni reverentia condiderunt. In eo siquidem loco Puerulus litteras didicit, ibique postmodum primitus prædicavit; postremo ibidem locum primum quietis accepit.
[Annotata]
* an in medio?
* mensa est
§ XXX. Gregorius IX Papa inquiri jubet in gesta & miracula Francisci: canonizationem decernit Perusii, & sollenniter exsequitur Assisii, diemque festum annuum indicit: Litteræ hac super re ab eodem datæ.
[Innocentio III & Honorio III, in S. Franciscum benignis,] Tertium, qui & ultimus est Vitæ S. Francisci liber, Thomas Celanensis orsus est ab illius sollenni canonizatione, anno 1228, id est, biennio post ejusdem obitum, facta Assisii per Gregorium IX, tunc summum Pontificem, qui, dum Cardinalis Ostiensis esset, Hugo & Hugolinus dictus, illi fuerat amicissimus, ejusdemque Ordinis primus egerat protectorem auctoritate Pontificia constitutum. Ab eadem etiam biographus secundus ultimum Vitæ caput inchoavit, præmissis tamen nonnullis, quæ de tempore emortuali supra dedi, ac paucis etiam repetens, quæ de summorum Pontificum erga eumdem Sanctum benevolentia per decursum Vitæ retulerat. Cœperat autem (inquit) cursum suum Vir iste beatus sub illustri viro, domino Papa Innocentio III, quem feliciter sub ejusdem successore domino consummavit Honorio. Quorum prior, sicut in omnibus Viro Dei, ut supra dictum est, de Ordinis institutione consensit; sic & alter, ut in Regula tangitur, omnia eidem Francisco benigne postmodum confirmavit.
[674] Quibus salubriter dominus Gregorius Papa succedens, [suffectus Gregorius IX, motus frequentia miraculorum] qui videlicet in minori officio constitutus novellam ejusdem Religionis plantationem ab evellentium importuno impulsu defenderat, &, donec firmiter radicaret, nutrierat, ac videlicet fidelissimus ortulanus * ad multimodum cum Dei adjutorio fructum provexerat, ipsum Patrem sanctissimum, non solum innumeris & probatis famosum miraculis, verum etiam cujus miraculosam conversationem sensibiliter ipse cognoverat, amplius magnificandum duxit in terris, quem glorificatum jam non dubitabat in cælis. Hujus narrationi inserenda hic sunt, quæ ab ipso ad finem festinante prætermissa aliunde novimus. Celanensis lib. 3, cap. 1 multa generaliter præmisit de frequentia miraculorum, populorumque magna de Francisco existimatione, quæ ad ejusdem canonizationem maturandam plurimum contulerunt. Ut multa paucis complectar, inter alia ait: Veniunt ab Oriente & Occidente, veniunt a Meridie & Septemtrione, qui ejus patrocinio sublevati, hæc ita fore, comprobent testimonio veritatis. Franciam nominatim appellat plurimorum testem, ubi capitale, seu cervical, quo Franciscus in infirmitate sua usus fuerat, jam tum magno in honore habitum, piisque regis, reginæ & optimatum osculis honoratum fuisse, affirmat.
[675] [& nota illius sanctitate, in illa jubet inquiri,] Nil mirum, si Gregorius IX, qui ex familiari Francisci usu & intima conjunctione sanctitatem ejus probe perspectam habebat, frequentia miraculorum facile motus fuerit, ut ad processum canonizationis illius procederet. Verum interim ille a factiosis Romanis, qui Frederici II imperatoris partibus studebant, compulsus est Roma excedere; quod ejus temporis chronologi in festis Paschalibus anno 1228 factum scribunt. Profectus tunc est, teste Celanensi, ad civitatem Reatinam, atque hinc Spoletum, utrobique, ut æquum erat, honorifice exceptus. Post paucos dies se contulit Assisium, ubi Francisci sepulcrum pie veneratus, miracula ejus examinari mandavit. Mox, ut habet Celanensis, concurrunt undique multi, qui per Sanctum Dei fuerant a suis cladibus liberati, & miraculorum maxima multitudo hinc inde coruscant, approbantur, verificantur, audiuntur, recipiuntur. Inter hæc Pontificem nova causa Perusium evocavit; nec tamen ille cœptum intermisit, sed, ut Celanensis verbis utar, ibi super eadem in camera domini Papæ venerabilium Cardinalium celebratur sacer conventus. Concordant & dicunt ad ipsum omnes; miracula legunt & plurimum venerantur, summisque præconiis vitam beati Patris & conversationem extollunt. Ideoque, Non indiget, inquiunt, miraculorum attestatione Sanctissimi vita sanctissima, quam oculis nostris vidimus, contrectavimus manibus, magistra veritate, probavimus.
[676] [& canonizationem illius decernit Perusii:] Non tamen omissum fuit diligens miraculorum examen, ut manifestum est tam ex præmissis, quam dicendis; imo S. Bonaventura in Vita num. 221 addit, hoc commissum fuisse Cardinalibus, quorum fides ex peculiari in Franciscum aut Ordinem Minorum benevolo affectu non poterat esse suspecta. Sic enim ait: Ad omnem quoque certitudinem faciendam orbi terrarum de glorificatione Viri sanctissimi, inventa miracula & scripta & testibus idoneis approbata, examinari fecit (Gregorius IX) per illos, qui minus inter Cardinales favorabiles negotio videbantur. Post miraculorum discussionem probationemque processus ad finem perductus Perusii fuit, ibidemque decreta sollennis Francisci canonizatio. Hac de causa, existimo, Benedictus XIV in suo erudito Opere de Servorum Dei beatificatione &c lib. 1, cap. 36, num. 2 scripsit, Gregorium IX hanc canonizationem in civitate Perusina fecisse. His tam feliciter peractis Perusii, Pontifex cum curia sua reversus Assisium est, canonizationis sollennia ibidem celebraturus in ecclesia S. Georgii, in qua, ut dictum est, Francisci corpus tumulatum jacebat. Hæc modo ex secunda Vita referamus verbis, quæ ejus auctor post ea, quæ num. 674 dedimus, proxime annexuit.
[677] Nam anno Dominicæ Incarnationis millesimo CCXXVIII, habito cum Cardinalibus & aliis plurimis ecclesiarum prælatis super ipsius Sancti canonizatione tractatu, cum totius curiæ Romanæ frequentia & omnium prælatorum, qui tunc penes eandem curiam residebant, [deinde Assisium veniens, ipsum Sanctis adscribit] nec non & principum terræ, & infinita populi multitudine, personaliter a civitate Perusina ad sepulchrum illius accessit, eumque glorifice cum Missarum mysteriis & exhortatione sermonis, miraculorum recitatione, indumentorum gloria, luminarium rutilatione, campanarum sonitu, tubarum clangoribus, laudantium concentu & jubilo, lætantium applausu & tripudio, necnon & maximis, quæ longum foret enarrare, sollempniis, de communi universorum consensu, cathalogo Sanctorum adscripsit, ejusque festivitatem die obitus sui, id est, quarto Nonas Octobris, universaliter per totius mundi partes sollempniter celebrandam instituit ac mandavit; sicut & ipse suis postmodum litteris declaravit. Facta est autem hæc ipsa beati Francisci canonizationis præclara sollempnitas die Dominico, die Kalendarum Augusti XVII.
[678] Hæc pluribus exposuit Thomas Celanensis, qui inter alia docet, [eum magna sollennitate, cujus modus] Pontificem sermonem suum exorsum esse ab illis ex Ecclesiastico verbis cap. 50, ℣ 6 & 7: Quasi stella matutina in medio nebulæ, & quasi luna in diebus suis plena, & quasi sol refulgens, sic ille refulsit in templo Dei. Sermone expleto, ait, miracula, quæ ante discussa probataque fuerant, alta voce populo prælecta esse ab uno e subdiaconibus domini Papæ, nomine Octaviano, qui apud Waddingum Octavianus Cardinalis diaconus, consobrinus Innocentii III … tituli SS. Sergii & Bacchi dicitur; ac deinde a Ramario diacono Cardinale (puto, Raynerium Capoccium hic designari) eleganti sermone ibidem publice commendata; Gregorio interim cum iisdem præ gaudio suspiriis piisque lacrymis indulgente. Miracula illa idem Celanensis recitat libro 3 Vitæ cap. 2 & sequenti, ubi illa dabimus. Verba autem, quibus Pontifex in Francisco Sanctis adscribendo tunc usus fuit, sic recitat: Ad laudem & gloriam omnipotentis Dei, Patris & Filii & Spiritus Sancti, & gloriosæ Virginis Mariæ, & beatorum apostolorum Petri & Pauli, & ad honorem gloriosæ Ecclesiæ Romanæ, beatissimum patrem Franciscum, quem Dominus glorificavit in cælis, venerantes in terris, consilio fratrum nostrorum & aliorum prælatorum, in catalogo Sanctorum decernimus adnotandum, & festum ejus die obitus sui celebrari.
[679] Subdit Celanensis, his dictis, Cardinales una cum Papa in hymnum Te Deum laudamus prorupisse, [ac præcipua adjuncta referuntur.] populo lætis vocibus succlamante. De Missa quoque ab illo in hac sollennitate celebrata expresse meminit his verbis: Descendit denique de solio excelso felix Papa Gregorius, & per inferiores gradus ad offerenda vota & sacrificia sanctuarium intrat, tumbamque continentem sacrum & Deo dicatum corpus felicibus labiis osculatur; offert & multiplicat preces, celebratque mysteria. Si has Vitas legisset illustrissimus Phœbeus, archiepiscopus Tarsensis & olim Congregationis sacrorum rituum secretarius, a Benedicto XIV lib. 1, cap. 36, num. 23 & sequenti eruditi Operis sui de Servorum Dei beatificatione &c laudatus, non retulisset S. Francisci canonizationem inter illas, quæ sine celebratione Missæ a summis Pontificibus peractæ fuerunt. Waddingus, etsi cetera, quæ retuli, canonizationis adjuncta recenseat, de Missa per Pontificem celebrata silet; non alia, opinor, de causa, quam quod neutram Vitam habuerit. Imo hoc ipsemet indicare mihi videtur, dum num. 1 in margine laudavit quidem Legendam antiquam & Marianum, sed hunc solum sibi præluxisse potius innuit, sic ordiens: Celebrem hunc annum reddidit canonizatio S. Francisci, quam diffuse & ex circumstantiis refert ex Thoma Celano Marianus. Brevius graviora exscribimus. Waddingum secutus Chalippus est.
[680] [Corpus Sancti non fuit tunc a Gregorio e tumba elatum,] Alterum hujus canonizationis adjunctum memorabile, si verum esset, narrat Albertus abbas Stadensis, scriptor synchronus, in Chronico ad hunc annum 1228, quem Krantzius lib. 8 Saxoniæ cap. 4, & lib. 7 Metropolis cap. 45, aliique secuti fuere. Alberti Stadensis verba accipe: Papa Gregorius, veniens Assisium, canonizavit ibi in conspectu maximæ multitudinis, quæ de diversis regionibus confluxerat, B. Franciscum, sic dicens alta voce: “Ad laudem & ad gloriam omnipotentis Dei, Patris & Filii & Spiritus Sancti” &c, quæ ex Celanensi mox dedi, ideoque hic non repeto. Deinde sequitur: Statim Cardinales Te Deum laudamus incipiunt, & populi in laudes voces depromunt. Papa de solio descendit, & cum Cardinalibus sanctum corpus levavit de tumba. Qui hæc cum dictis Thomæ Celanensis conferre voluerit, facile agnoscet, hunc præluxisse Stadensi, qui ipsius verba contraxit. Verum apud Celanensem dicitur quidem Pontifex tumbam continentem sacrum & Deo dicatum corpus felicibus labiis osculatus fuisse; at non corpus levasse de tumba; quod ultimum nullus quoque ex aliis vetustis nostris biographis tradidit.
[681] [uti aliqui post abbatem Stadensem crediderunt.] Imo vero oppositum potius probant tum illorum hac super re silentium, tum expressa mentio de piis osculis a Gregorio tumbæ, sacrum corpus continenti, infixis, apud Celanensem facta, tum etiam, quæ infra dicemus de ejusdem sacri corporis translatione biennio post peracta de loco, ubi prius fuerat sepultum, ut expresse addunt Tres Socii in Appendice num. 72: ex quo loquendi modo verisimilius est, S. Francisci corpus non fuisse anno 1228 e tumba sua levatum, sed in eadem remansisse usque in annum 1230, quo alio translatum fuit. Mihi ex ipsomet laudato Chronico, cum Vitis collato, certum est, abbatem Stadensem ex exiguo illo fere biennii spatio, quod inter canonizationem translationemque intercessit, hanc, non præsente, sed mandante eodem Pontifice institutam, cum illa perperam conjunxisse. Ut ita sentiam, persuadent mihi, quæ ibidem præmiserat in serie Romanorum Pontificum de eodem Gregorio IX dicens: Hic beatum Franciscum canonizavit, & in die B. Urbani Papæ de tumulo levavit. Recte sane, si primum ad annum 1228 referatur, alterumque de eodem Pontifice mandante dictum ad annum 1230, cujus mense Maio die XXV, qui S. Urbano Papæ martyri sacer est, id factum fuisse, constat ex S. Bonaventura in Vita num. 222. Itaque Albertus Stadensis, duo ista, quæ hoc loco sine annis breviter simul annotaverat, deinde ad annum 1228 incaute etiam conjunxit; aliosque, velut scriptor synchronus, sine ulteriori examine sibi facile assentientes habuit.
[682] [Facta est hæc canonizatio anno 1228, XVI Julii, die Dominico.] De loco, anno, mense ac die canonizationis peractæ consonat Thomas Celanensis, Facta sunt hæc autem, inquiens, in civitate Assisii, secundo anno Pontificatus domini Papæ Gregorii, XVII die Kalendarum mensis Augusti. Successerat Gregorius Honorio III in Pontificatum mense Martio anni 1227; ac proinde currebat annus illius secundus mense Julio anni 1228. Eosdem æræ Christianæ ac Pontificatus Gregorii annos signarunt Tres Socii in Appendice num. 71: Bonaventura vero in Vita num. 221, omisso Pontificatus anno, eumdem Christi annum, diemque mensis, quem Dominicum fuisse, cum secundo biographo adjunxit. En verba ejus: Veniensque (Gregorius) personaliter ad civitatem Assisii, anno Dominicæ Incarnationis millesimo ducentesimo vigesimo octavo, decimo septimo Calendas Augusti, die Dominico, cum maximis, quæ longum foret enarrare, sollemniis beatum Patrem catalogo Sanctorum adscripsit. Concurrisse autem eo anno diem Dominicum cum decimo septimo Calendas Augusti, seu die XVI Julii, liquet ex littera Dominicali A.
[683] Tam clara hæc sunt, ut extra omne dubium posita esse dicenda sint; [Franciscus Pagius credidit, eamdem referendam esse] neque ego plura hic adderem, nisi me detineret Franciscus Pagius, qui tom. 3 Breviarii Romanorum Pontificum pag. 259 & sequenti de anno consentiens, de die dissensit, mensemque dubium facere conatus est. Juverit ipsum suis verbis disserentem audisse. “Gregorius Papa” (inquit Richardus de S. Germano) “de Perusio venit Assisium, ubi fratrem Franciscum, Minorum Fratrum Ordinis inventorem, propter duo (imo plurima) quæ fecerat miracula in aperto, in cæco videlicet uno, & claudo, quibus visum & gressum reddiderat, canonizavit; & Perusium rediens, ibi anniversarium magnifice celebrat Innocentii Papæ, prædecessoris sui”; qui dies anniversarius in diem decimum sextum vel decimum septimum Julii incidit; ideoque & ante eumdem diem canonizatus est S. Franciscus; imo & ante diem nonum ejusdem mensis, quo Pontifex ad Gallicanos præsules litteras dedit, Perusii VII Idus Julii, Pontificatus anno secundo; ut eam Cœlitum honoribus prosequerentur. Eas litteras refert Raynaldus eo anno num. 36; qui & num. 29 alias ejusdem Pontificis literas recitat ad professores Theologiæ Parisiensis, datas Perusii Nonis Julii, Pontificatus anno secundo; ideoque die septima Julii Perusii erat; cum tamen Assisio Perusium (sic legendum monet in Erratis corrigendis) reversus sit post TRIDUUM canonizationis, ut scribit auctor Vitæ Gregorii apud eumdem Raynaldum num. 33.
[684] Ex quibus evincitur, S. Francisci canonizationem a Gregorio Papa, [ad finem Junii vel initium Julii;] vel Junio exeunte, vel Julio ineunte, peractam esse; non vero die decima sexta Julii, ut habet Waddingus in Annalibus Minorum anno MCCXXVIII, num. 4; neque die quarta Octobris, ut suspicatus est Ciaconius. Hactenus Pagius, cujus argumenta singula nunc perpendamus. Magni merito æstimanda est auctoritas Richardi de S. Germano, quippe qui res sui temporis cum accurationis laude conscripsit; non tamen is hoc loco comparandus est Thomæ Celanensi, biographo secundo ac S. Bonaventuræ, quorum duo primi, æque ac Richardus, synchroni S. Francisco vixere, primus insuper etiam ejusdem fuit discipulus; tertius quoque utcumque synchronus, eruditione illis longe præferendus; quique, quantum tempore illis cessit, diligenti inquisitione facile supplevit; qui denique omnes non obiter, sed ex professo Vitam S. Francisci scripserunt. Nec est tamen, cur hic recusemus auctoritatem Richardi, qui ipsimet Pagio partim luculenter adversatur, partim cum biographis nostris facile potest conciliari; & proinde ex sana crisi debet.
[685] [sed rationes ab eo productæ hoc minime evincunt] Richardi de S. Germano Chronici triplicem editionem in Museo nostro habemus. Prima est Ferdinandi Ughelli, qui illud in Italia sua sacra editionis Romanæ anni 1647 post tom. 3 a col. 953 excudi curavit. Altera est ejusdem Operis editio Veneta anni 1722, cura & opera Nicolai Coleti facta, in cujus tomo 10 a col. 173 exstat. Tertia demum est Ludovici Muratorii tom. 7 Scriptorum Italiæ, anno 1725, typis Mediolanensibus vulgata ad col. 967. In his autem omnibus textus a Pagio allegatus sic incipit: Gregorius Papa mense Julio de Perusio vadit Assisium &c; quæ voces a Pagio, nescio, quo casu prætermissæ, probant, canonizationem, de qua agimus, peractam non esse Junio exeunte, sed aliquo die mensis Julii. Porro ne id die XVI ejusdem mensis contigisse credamus, suaderi nequit ex eo, quod ibidem sequatur: Et Perusium rediens, ibi anniversarium magnifice celebrat Innocentii Papæ, prædecessoris sui. Etenim, si Gregorius eo anno anniversarium Innocentii die XVII Julii, qui sepulturæ erat, Perusii celebravit, non tam longe hæc civitas (nimirum tantum duodecim circiter milliaribus Romanis) distat Assisio, quin post peractam hic die XVI Julii canonizationem Perusium reverti potuerit, anniversarium decessoris sui diem postridie ibidem celebraturus. Aut si idem Pontifex, nonnisi post triduum a canonizatione Perusium rediit, quo argumento adversus tam elaram trium biographorum assertionem probasset Pagius, Gregorium eo anno non alio die, quam XVI vel XVII Julii, id est, emortuali vel sepulcrali Innocentii III, illius anniversarium celebrasse Perusii, nec Assisii fuisse?
[686] [adversus testimonia superius allegata.] Sane multo certiores testes, synchronos scilicet ac partim domesticos, habemus pro Gregorii die XVI Julii præsentia Assisii asserenda, quam ut in dubium revocari possit ex anonymo scriptore Vitæ Gregorii, quem Pagius ipse pag. 255 ausus non est, non juniorem seculo XIII dicere, quique in eodem, qui allegatur, loco apud Raynaldum eamdem canonizationem, sine dubio vitiose, quarto Kal. (vel, ut ibidem in margine annotatur, quarto Nonas) Octobris illigavit. Adde, quod idem ille anonymus etiam adversetur Pagio dubitanti, an eadem canonizatio non contigerit, exeunte mense Junio. Litteræ ab eodem Gregorio ad Gallicanos præsules de canonizatione datæ Perusii VII Idus Julii, Pontificatus anno secundo, quas ex Raynaldo laudavit Pagius, nos morari non debent, cum sine dubio vitiosus sit dies aut mensis, uti in iisdem certe etiam mendose legitur annua S. Francisci festivitas V Nonas Octobris ab eodem Pontifice affixa fuisse. Plura hac super re videri possunt apud Waddingum ad hunc annum num. 77, & in Annotatis ad Bullarium Franciscanum tom. 1, pag. 45. Minus quoque patrocinari Pagio possunt aliæ Gregorii litteræ, eodem anno Perusii Nonis Julii ad professores Theologiæ Parisienses datæ. Nam & in his nulla exstat de S. Francisco mentio, & nihil obstat, quo minus potuerit Gregorius illas Nonis Julii scribere Perusii, ac nono post die prædictam solemnitatem Assisii peragere.
[687] Porro reversus Perusium Gregorius, triduo post canonizationem bullam seu litteras Apostolicas ad universos Ecclesiæ prælatos dedit, [Gregorius scribit litteras ad omnes Ecclesiæ prælatos,] in quibus eos de relato inter Sanctos Francisco monuit, diemque IV Octobris illius annuæ festivitati dicavit. Exstant illæ apud Laërtium Cherubinum tom. 1 Bullarii Romani inter constitutiones Gregorii IX num. 2; in Bullario Franciscano, anno 1759 edito, tom. 1, pag. 42 & duabus sequentibus, ubi etiam alii eorumdem editores recensentur, & apud Waddingum ad annum 1228 num. 76, ex quo ego illas sic recudam, ut unum & alterum locum vitiose editum emendaturus sim ex prædicto Bullario Franciscano, & ex eodem adjecturus in margine paucas lectiones variantes. Sic itaque se habent.
[688] Gregorius Episcopus, servus servorum Dei, [in quibus de Dei charitate & providentia præfatus,] venerabilibus Fratribus archiepiscopis, episcopis &c. Mira circa nos divinæ pietatis dignatio & inæstimabilis dilectio charitatis, qua Filium pro servo tradidit redimendo, dona suæ miserationis non deserens, & vineam, dextera ejus plantatam, continua protectione conservans, in illam, qui salubriter ipsam excolant, evellentes sarculo ac vomere, quo Samgar sexcentos Philistæos percussit, spinas & tribulos ex eadem, operarios etiam in undecima hora transmittit, ut superfluitate palmitum resecata, & vitulaminibus spuriis, radices altas non dantibus, necnon sentibus extirpatis, fructum suavem afferat & jucundum, qui prælo patientiæ defœcatus in æternitatis cellarium transferatur. Impietate profecto velut igni succensa, & frigescente charitate multorum, in ejusdem maceriam diruendam irruentibus Philistæis, potione terrenæ cadentibus voluptatis; ecce in hora undecima Dominus, qui, cum diluvii aqua terram deleret, justum per lignum contemptibile gubernavit, super sortem justorum virgam peccantium non relinquens, excitavit servum suum beatum Franciscum, virum utique secundum cor suum, apud cogitationes divitum lampadem quidem contemptam, sed paratam ad tempus statutum, illam in vineam suam mittens, ut ex ipsa spinas & vepres evelleret, prostratis illam impugnantibus Philistæis, illuminando patriam; & reconciliaret Deo, exhortatione sedula commonendo.
[689] Qui, audita interius voce invitantis Amici, impiger surgens, [insigne Francisci elogium texens,] mundi vincula blandientis, quasi alter Sampson, gratia divina præventus dirupit, & spiritu fervoris concepto, asinique arrepta mandibula, prædicatione siquidem simplici, nullis verborum persuasibilium humanæ sapientiæ coloribus adornata, sed tamen Dei virtute potenti, qui infirma mundi eligit, ut fortia quæcumque confundat; non tantum mille, sed multa millia Philistinorum, eo, qui tangit montes, & fumigant, favente, prostravit, & in spiritus servitutem redegit carnis illecebris antea servientes. Quibus vitiis mortuis, & Deo viventibus, jam non ipsis, quorum pars pessima periit, ex mandibula ipsa egressa copiosa est aqua, reficiens, abluens & fœcundans, lapsos, sordidos & arentes, quæ in vitam æternam saliens, absque argento & commutatione aliqua potest emi; cujus rivuli longe lateque diffusi vineam irrigant, usque ad mare palmites & usque ad flumen propagines extendentem.
[690] Hic denique patris nostri Abrahæ imitatus vestigia, [eximias virtutes illius] mente de terra & cognatione sua, necnon domo patris ejus egrediens, iturus in terram, quam sibi Dominus divina inspiratione monstrarat, ut expeditus * curreret ad bravium vocationis cælestis, & per angustam portam posset facilius introire, sarcinam terrenæ substantiæ deposuit, se illi conformans, qui, cum dives esset, pro nobis factus est pauper; eamque dispersit, dedit pauperibus, ut sic ejus justitia in sæculum sæculi permaneret: & in terram visionis accedens, super unum sibi montium demonstratum, videlicet excellentiam fidei, carnem suam, quasi filiam unigenitam, quæ ipsum interdum deceperat, cum Jephte Domino in holocaustum obtulit, igne supposito charitatis, illam fame, siti, frigore ac nuditate, vigiliis multis & jejuniis macerando; quæ cum vitiis & concupiscentiis crucifixa dicere poterat cum Apostolo: “Vivo ego, jam non ego, vivit autem in me Christus”; quoniam jam non sibi vixerat, sed Christo potius, qui pro peccatis nostris mortuus est, & resurrexit propter justificationem nostram, ut nullatenus peccato ulterius serviamus.
[691] [meritaque in proximum & Ecclesiam,] Vitia quoque supplantans, & contra mundum, carnem & potestates aëreas luctamen assumens viriliter, uxore, villa, bobus, a cœna magna retrahentibus invitatos, penitus abdicatis, cum Jacob, Domino jubente, surrexit, & gratia Spiritus septiformis accepta, octoque sibi assistentibus, beatitudinibus Euangelicis, Bethel domum Dei, quam seipsum præparavit eidem *, per quindecim gradus virtutum, qui mystice in Psalterio continentur, ascendit. Et ibidem altare cordis Domino construens *, aromata devotarum orationum obtulit super eo, per manus angelicas in conspectu Domini deferenda, concivis angelicus mox futurus. Ne vero sibi soli proficeret in monte, tantummodo Rachel amplexibus inhærendo, contemplationi pulchræ quidem, sed sterili, ad Liæ interdictum * descendit cubiculum, minaturus gregem, gemellis fœtibus fœcundatum, ad interiora deserti pro vitæ pascuis perquirendis, ut illic, ubi manna cœlestis dulcedinis reficit a sæcularium strepitu segregatos, cum lachrimarum effusione semina sua mittens, cum exultatione manipulos ad æternitatis horrea reportaret, cum populi sui principibus collocandus, corona justitiæ coronatus.
[692] [quibus ille cælum rapuit, multum commendat,] Qui nimirum non, quæ sua sunt, quærens, sed potius, quæ sunt Jesu Christi, & eidem, velut apis argumentosa deserviens, necnon quasi stella matutina in medio nebulæ, ac quasi luna plena in diebus suis, & sicut sol in Ecclesia Dei fulgens, lampadem ac tubam in manus assumpsit, ut lucentium operum documentis humiles attraheret ad gratiam, & protervos a noxiis retraheret excessibus, dura increpatione terrendo. Ac sic virtute charitatis afflatus in castra Madianitarum, Ecclesiæ judicium declinantium per contemptum, eo juvante, qui dum virginali utero clauderetur, mundum suo circuibat imperio universum, intrepidus irruit, & abstulit arma, in quibus confidebat fortis armatus, atrium suum custodiens; & distribuit spolia, quæ tenebat, ejusque captivitatem captivam reduxit in obsequium Jesu Christi. Hoste itaque triplici, in terra positus, superato, regno cælorum vim intulit, & illud rapuit violenter, & post hujus vitæ quam plura gloriosa certamina mundum triumphans, fœliciter migravit ad Dominum, multos præveniens scientia præditos, scienter nescius & sapienter indoctus.
[693] Sane, licet ejus vita tam sancta, tam strenua, [propter quæ, & multa miracula, significat,] tam præclara, sibi sufficeret ad obtinendum consortium Ecclesiæ Triumphantis; quia tamen Militans, quæ solummodo videt in facie, non præsumit de his, qui de suo foro non sunt, authoritate propria judicare, ut illos pro vita tantum venerandos assumat, præsertim quia nonnumquam angelus satanæ in lucis angelum se transformat; omnipotens & misericors Deus, de cujus munere venit, quod prædictus Famulus Christi digne sibi & laudabiliter deservivit, tantam laternam absconsam * sub modio remanere, non patiens, sed eam volens super candelabrum collocari, his, qui sunt in domo, luminis solatium præbituram; vitam ejus sibi fuisse acceptam, & ipsius memoriam esse a militanti Ecclesia venerandam, multis & præclaris miraculis declaravit.
[694] Cum igitur gloriosæ vitæ ipsius insignia ex multa familiaritate, [illum Sanctis adscriptum, festumque ipsius annuum quarto Octobris affigit.] quam nobiscum habuit in minori officio constitutis, plene cognita nobis essent, & de miraculorum coruscatione multiplici per testes idoneos nobis facta fuerat plena fides, confidentes per Dei misericordiam, nos & gregem nobis commissum ejus suffragiis adjuvari, &, quem familiarem habuimus in terris, habere patronum in cælis; habito fratrum nostrorum consilio & assensu, ipsum ascribi decrevimus Sanctorum catalogo venerandum; statuentes, ut IV Nonas Octobris, die videlicet, quo a carnis ergastulo absolutus ad ætherea regna pervenit, ab universali Ecclesia natalitia ejus devote ac sollenniter celebrentur. Quocirca universitatem vestram rogamus, monemus & exhortamur in Domino, per Apostolica vobis scripta mandantes, quatenus die prædicto in commemoratione ipsius divinis laudibus alacriter insistentes, ejusdem patrocinia humiliter imploretis, ut, ipsius intercedentibus meritis, ad ejus mereamini consortium pervenire, illo præstante, qui est benedictus in sæcula sæculorum. Amen. Datum Perusii XIV Calend. Augusti, Pontificatus nostri anno secundo; id est, æræ Christianæ 1228.
[695] Post has litteras Annalista Minorum ibidem num. 77 subjicit sequentia: [Idem Pontifex etiam alias hac super re] Præter hoc diploma dedit idem Pontifex literas ad ecclesiarum prælatos, quibus eos ad sancti Viri venerationem & diei festi cultum hortatur. Illas ferme omnes nostri authores exscripserunt; sed mire discrepant circa diem, imo & circa annum, quo datæ sunt. Firmamentum & Henricus Sedulius datas volunt anno quarto, quibus contradicunt cæteri omnes & bullæ originales, quibus inscriptus est annus secundus; atque ita sane habet Rodulphus, ex quo tamen innuit Sedulius, eas se exscripsisse. Item numerat VII Idus Julii anni secundi; quod constare non potest; cum in eisdem literis referatur canonizatio sancti Viri, quæ ex Bonaventura, Mariano, Thoma Celano & aliis facta est, ut superius dixi, XVII Kalendas Augusti. Verius monumenta & Speculum Ordinis cum aliis habent, IX Kalendas Martii; quod mihi originalis bulla archivi Aræ cæli sub num. 75 plene confirmavit. Suo itaque loco anno sequenti, in quem hoc tempus incidit, commodius hoc diploma reponemus, quod etiam videre licet in Regesto Vaticano num. 21.
[696] Illinc fortasse conciliari possit temporis datæ epistolæ differentia, [litteras dedit, hic non recitandas.] quod successive & vario temporis decursu ad varios ecclesiarum præsides fuerint transmissæ. Universales sane invenio ad omnes prælatos, & alibi peculiares ad solos prælatos Galliarum; item ad sacrum Prædicatorum institutum sub hac inscriptione: “Dilectis filiis, magistro & capitulo Ordinis Prædicatorum” datas Perusii decimo tertio Kalendarum Januarii, Pontificatus anno 2. Quidquid sit de causa varii temporis istis litteris adscripti, observo ex erudito Opere Benedicti XIV de Servorum Dei beatificatione &c lib. 1, cap. 36, num. 38, haud insolitum esse summis Pontificibus præter canonizationis diploma alias quoque litteras dare, vel ad universam Ecclesiam, vel ad unius nationis præsules, vel ad aliquem cœtum Religiosum, vel denique ad aliquos principes; tum ad indicandam eis factam canonizationem, tum ad Sanctorum cultum commendandum; idque ibidem tam hoc Gregorii IX, quam Cælestini III, Honorii III, Innocentii IV & Joannis XXII exemplis probatur. Laudatas Gregorii litteras, cum nihil peculiare contineant, atque apud Waddingum & in Bullario Franciscano legi possint, non recudam. Illarum initium est: Sicut phialæ aureæ, quas vidit Joannes &c, earumque maxima pars sunt, quas, velut VII Idus Julii, Pontificatus anno secundo signatas & a Raynaldo relatas, supra vidimus.
[Annotata]
* hortulanus
* al. expeditius
* al. eisdem
* al. contrahens
* an melius interdum?
* al. absconditam
§ XXXI. Destinatur locus ecclesiæ ædificandæ, in quam Sancti corpus erat transferendum: Gregorius IX Papa fabricam plurimum promovet; primum ejusdem lapidem jacit: eamdemque privilegiis exornat.
[Ad ædificandam ecclesiam in sepulturam sacri corporis] Redeo ad Vitas, quas in hoc Commentario illustrandas suscepi. Primus S. Francisci biographus, Thomas Celanensis, postquam lib. 3, cap. 1 sollennem illius, quam præcedenti § exposui, canonizationem enarravit, mox cap. 2 & tertio breviter recensuit miracula post ejusdem obitum a Deo concessa, quæ, prout ipse testatur, coram domino Papa Gregorio, ut dictum est, prælecta sunt, & populo nuntiata; atque his ille Opusculum suum, seu Vitam S. Francisci in tres libros distinctam, conclusit. At secundus biographus, Tres Socii & S. Bonaventura canonizationi subjunxerunt ejusdem sacri corporis translationem, biennio post, id est, anno 1230 festivissime factam, de qua Celanensis in suo Opusculo meminisse non potuit, quia illud ante id temporis jam perfecerat, edideratque. Priusquam verba secundi biographi, cui consonant alii laudati, de more proferam, præmittam nonnulla partim ex iisdem, partim aliunde accepta, quæ eamdem translationem præcesserunt.
[698] [donatur locus prope muros Assisii,] Vidimus supra § XXIX, corpus S. Francisci postridie mortis suæ anno Christi 1226 ex suburbano conventu S. Mariæ de Portiuncula, ubi mortuus fuerat, translatum fuisse in civitatem Assisiensem, ibique in ecclesia S. Georgii tumulatum; forte quod exiguum Portiunculæ sacellum nimis angustum, minusque ad eam rem accommodatum videretur, nec satis tutum tanto thesauro servando. Incertum mihi est, an hic ibi tunc stabili sepulturæ fuerit commissus, an solum interim depositus, donec de alio loco esset provisum; quod posterius mihi longe verisimillimum apparet. Sane antequam sacri honores Francisco decreti fuerant, de ecclesia, in qua conderetur, ædificanda serio actum fuit. Oblatus est hunc in finem Gregorio IX locus prope Assisium, qui dicitur Collis Paradisi, ut ipsemet testatus est litteris anno 1230 datis, atque infra recensendis. Donatorem loci, annum, diem ceteraque donationis adjuncta breviter indicat Sbaralea in Annotatis ad easdem litteras, tom. 1 Bullarii Franciscani pag. 60 lit. c, laudans autographum archivi Assisiatis conventus S. Francisci, vulgatum, ut inquit, ab erudito viro P. Mag. Azzoguidio.
[699] In eo donationem dici factam, ait, anno MCCXXVIII, [ante Collis inferni, deinde Collis paradisi dictus.] die XXX Martii a Simone Puzarelli, fratri Heliæ recipienti pro domino Gregorio Papa IX, coram domino Guidone, judice communis Assisii, aliisque testibus. Waddingus & alii scribunt, eumdem locum tunc fuisse supremis sceleratorum hominum suppliciis deputatum, eaque de causa Collem inferni appellatum; sed hoc nomen ab eodem Pontifice in Collem paradisi mutatum. Collem inferni antea dictum fuisse, ex laudato instrumento donationis ibidem ad lit. d etiam asserit Sbaralea, sed de causa vocabuli silet. Waddingo consentit Pisanus lib. 3, Conformitate 6, parte 2; at Rodulphius in Historia Seraphica lib. 2, fol. 250 verso, cetera consonans, aliam causam profert hoc modo: Unde, qui locus latebræ & receptaculum latronum fuerat, piorum virorum & Deo se dicantium (structa scilicet ibi ecclesia cum conventu) refugium & portus factus est; &, quo scelestissimi homines se abdiderunt, dicebaturque Collis inferni, nunc viri Religiosi, charitatis pleni, laudes divinas celebrant, & Gregorius IX summus Pontifex, Collem paradisi appellari voluit. Utra causa verior sit, haud equidem possum dicere; verumtamen, si collis ille supremis sceleratorum suppliciis deputatus tunc fuerit, cur non a magistratu Assisiensi, sed a privata persona donatus fuit? Aliqui denique cum Waddingo credunt, translato in eam ecclesiam S. Francisci corpore, impletum fuisse illius desiderium ac vaticinium, cum vivens petiisset, ut in abjectissimo loco humaretur; quod ego confirmare nequeo ex antiquiori teste, quam ex Pisano, loco mox citato.
[700] Sbaralea in Bullario Franciscano tom. 1, pag. 40 ex archivo conventus S. Francisci Assisiensis recitat crebro laudati laudandique Pontificis Gregorii litteras, [Ad hoc opus stipem conferentibus indulgentias promittit Gregorius IX.] quibus hic omnes Christi fideles hortatur, ut eleëmosynis suis ad eam ecclesiam exstruendam concurrant, eosque quadraginta dierum indulgentiis ad tam pium opus invitat. Leguntur autem ibi datæ Romæ III Kalendas Maii, Pontificatus nostri anno primo; id est, ut ibidem in margine annotatur, anno Christi 1228, die XXIX Aprilis. Verum in fine ejusdem tomi inter errata monuit, legendum esse Reate, pridie Kalendas Maii, Pontificatus nostri anno secundo. Indubie vitiosa est prior subscriptio; quia Gregorius anno 1228 die XXIX Aprilis, secundum Pontificatus sui annum jam inchoaverat, nec Romæ morabatur. Quapropter cum nesciam, an Sbaralea eamdem ex autographo Assisiensi, an, quod verisimilius apparet, aliundo emendaverit, suspectæ sunt istæ litteræ, in quibus etiam Beati titulus Francisco præmature tribuitur. Ceterum incipiunt hæ litteræ: Recolentes, qualiter sancta plantatio Fratrum Minorum Ordinis &c, quibus verbis inchoantur etiam aliæ ejusdem Pontificis litteræ, per quas ille eamdem ecclesiam, quæ ædificabatur, soli sibi & successoribus suis subjectam voluit.
[701] [locumque ac ecclesiam construendam] Habe illas, quales Rodulphius lib. 2 Historiæ Seraphicæ pag. 250 edidit, acceptas ex conventu Assisiensi, ubi asservari asserit in sacrario. Gregorius Episcopus, servus servorum Dei. Dilectis filiis, Ministro & fratribus Ordinis Minorum salutem & Apostolicam benedictionem. Recolentes, qualiter sancta plantatio vestri Ordinis sub beatæ memoriæ patre Francisco incepit, & mirabiliter profecit, per gratiam Jesu Christi flores sanctæ conversationis longe lateque proferens & odores, ita quod in deserto hujus mundi sacræ Religionis honestas ab eodem Ordine procedere videatur; dignum esse prævidimus * & conveniens, ut pro ipsius Patris reverentia ecclesia, in qua recondendum est corpus ejusdem, speciali prærogativa gaudeat libertatis, ut idem Pater, per quem tantus fructus provenisse dignoscitur, honorificetur etiam in hoc, quod eadem ecclesia libertati donata, nulli alii, quam Romano Pontifici sit subjecta. Quare sub speciali Apostolicæ Sedis tutela consistens, affici non possit injuriis, sed quiete, sicut libertate, plenius perfruatur.
[702] [soli Romano Pontifici subdit sub annuo censu.] Eapropter fundum pietatis obtentu nobis oblatum pro ecclesia ac ædificiis construendis, ubi recondi debeat corpus Patris prædicti, & * jus & proprietatem Sedis Apostolicæ recipimus, de speciali gratia statuentes, ut dicta ecclesia omnino sit libera, & nulli alii, quam Apostolicæ Sedi, subsit. Ad indicium autem hujus libertatis, ab Ecclesia Romana perceptæ, unius libræ ceræ censum persolvet ecclesia nobis & nostris successoribus annuatim. Nulli ergo hominum liceat hanc paginam nostræ exemptionis infringere, vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attentare præsumpserit, indignationem omnipotentis Dei & beatorum Petri & Pauli, Apostolorum ejus, se noverit incursurum. Dat. Reate II Kalen. Maii, Pontificatus nostri anno secundo. Easdem litteras recuderunt Waddingus in Regesto Pontificum ad hunc annum num. IV, & Sbaralea tom. 1 Bullarii Franciscani pag. 46, ambo laudantes Rodulphium, quasi hic illas ex autographo Assisiensi descripsisset; & tamen ambo pro die II Kalen. Maii habent: II vel XI Kal. Novembris, lectore non monito de mutatione. Benedictus quoque XIV illas in bulla, anno 1754 die XXV Martii in favorem ejusdem ecclesiæ edita, memoravit, retento die XI Kalendas Novembris.
[703] [per litteras anno 1228 die XXI Aprilis datas.] Errorem suum postea agnovit Sbaralea, ideoque inter Addenda & corrigenda in fine tomi ad ista verba XI Kal. Novembr. addenda hæc monuit: Codex Rom. Castri S. Angeli habet: II Kal. Maii; & rectius: nam mense Octobri Pontifex Perusii erat, non Reate. Retrahenda est igitur hæc epistola post XXI, pag. 41. Recte sane; nam præter hanc rationem est alia, quam ipsa epistola lectoribus suggerit. Etenim cum Gregorius nullam in ea mentionem faciat de canonizatione Francisci; cum eidem non alium titulum, quam beatæ memoriæ adscribat; cumque concessi privilegii eam solam rationem alleget, quod Franciscus tam sancti ac fructiferi Ordinis institutor promotorque eximius fuerit; manifestum fit, eamdem epistolam datam esse, antequam Franciscus relatus est in catalogum Sanctorum, quod ejusdem anni 1228 die XVI Julii, ac proinde ante mensem Octobrem, factum esse, probavimus. Retinendus ergo est in Gregorianis litteris dies II, sive XI Kalendas Maii apud Rodulphium signatus. De hujus ecclesiæ libertate & annuo censu propterea pendendo mentio fit in libro censuum Romanæ Ecclesiæ apud Muratorium tom. 5 Antiquitatum medii ævi col. 863, ubi legitur: Ecclesia S. Francisci de Assisio, quæ libera est, UNAM LIBRAM CERÆ. Hæc omnia tum ab eodem, tum ab aliis summis Pontificibus confirmata, novisque privilegiis aucta inferius videbimus.
[704] Initium hujus ecclesiæ ædificio datum esse eodem anno statim, [Idem primum ecclesiæ lapidem jacit & largitur in sumptus,] postquam Franciscus die XVI Julii inter Sanctos fuerat relatus, scribit Annalista Minorum ad hunc annum num. 79, alia insuper huc spectantia referens his verbis: Non prius discessit Pontifex (Assisio) quam alta tantæ molis in ipso collis declivio struerentur fundamenta, cujus primarium lapidem propriis manibus ipse jecit, velut suis literis, quas ad quartum Pontificatus dabimus annum, aperte testatur, Cardinalibus & principibus viris alios cum magno jubilo & populi concursu superaddentibus; assignavitque Pontifex pro sumptibus annuos redditus multarum ecclesiarum vallis Spoletanæ; quos ad expeditam ædificii formam non sufficere, judicans Helias, collectas pecuniarias indixit provinciis: quod ægre nec sine dolore audierunt sancti Viri socii, ejusque paupertatis æmulatores, ut sequenti anno dicemus. Laudatas Gregorii litteras, ex quibus constat, primum ab eo lapidem in fundamenta jactum fuisse, ego quoque infra recitabo, consentiuntque hac super re biographus secundus ac Tres Socii; licet autem de tempore non constet, ad nullum verisimilius, quam ad assignatum a Waddingo, potest referri. Iidem tradunt, dictæ ecclesiæ multa ab eo donata esse, partim ad ejusdem fabricæ … impensas, ut secundus annotavit.
[705] Prætereo, quæ idem Annalista, aliique narrant de fratris Eliæ, [dumque illius fabrica, curante fratre Elia,] qui sancto Institutori in generale Ordinis ministerium successerat, nimiis pecuniarum in eamdem fabricam exactionibus, quæque hinc natæ sunt, turbis; aliis severioris disciplinæ, sibi a sancto Patre suo traditæ, eximiis cultoribus, causantibus, neque has æquitati, neque tantæ amplitudinis ecclesiam suæ, quam profitebantur, paupertati congruere. Hæc, inquam, omnia, ad Ordinis Minorum Annales, non ad propositum meum spectantia, tacitus prætereo. At certe Elias vastum illud ædificium tam strenue promovit, ut jam ante medium annum 1230 corpus S. Francisci in eo tuto ac pro dignitate reponi potuerit. Waddingus ex Chronico Mariani scribit, ex tribus ecclesiis, quibus basilica illa constare dicitur, solum infimam sive subterraneam tunc absolutam firmiterque concameratam fuisse; negantibus aliis, plures, quam duas ecclesias invicem impositas, eo ædificio contineri: verum de hac inter Minores controversia opportunius agam in Analectis, ubi de S. Francisci corporis statu situque disputandum erit.
[706] Interea dum fabrica illa tam feliciter promovebatur, nec solum ad S. Francisci corpus recipiendum parabatur, [feliciter promovetur, edit bullam,] verum etiam ejusdem nomine dicanda erat, Gregorius privilegium, quod anno 1228 dederat, anno 1230, priusquam sacrum corpus in illam inferretur, novis litteris confirmavit, aliaque adjunxit. Priores litteras dedi num 701 & sequenti; posteriorum Tres Socii in Appendice ad Vitam primam num. 72 sic meminerunt. Quam quidem ecclesiam ab omni jurisdictione inferiori eximens (Gregorius IX) auctoritate Apostolica ipsam caput & matrem totius Ordinis fratrum Minorum instituit, ut patet in privilegio publico & bullato, in quo Cardinales communiter subscripserunt. Waddingus illas, sed mutilas, suis Annalibus ad annum 1230 num. 2 inseruit ex codice Vaticano, in quo deerant tempus concessionis & nomina Cardinalium, qui subscripserunt. Easdem ex autographo, Assisii in sacrario ejusdem ecclesiæ servato, integras edidit auctor Collis paradisi, ex eoque in Bullarium Franciscanum tom. 1 pag. 60 & sequenti transtulit Sbaralea, ex quo eas hic subjicio.
[707] [in qua post Sancti ejusque Ordinis elogium] Gregorius &c. Dilectis filiis, Ministro Ordinis Fratrum Minorum, ejusque fratribus morantibus apud ecclesiam beati Francisci in loco, qui dicitur Collis Paradisi, tam præsentibus, quam futuris in perpetuum. Is, qui Ecclesiam suam semper nova prole fœcundat, dignatus hæc moderna tempora prioribus conformare, beati confessoris Francisci spiritum in charitatis amore per inspirantem gratiam excitavit, ut Apostolorum vestigia imitatus, in paupertate, in qua plus charitas proficit, relictis omnibus, solum sequutus fuerit æternæ beatitudinis Largitorem; & velut fidelis servus & prudens, laudabiliter operatus in talentis ei creditis, fructum in Ecclesia Dei attulit copiosum. Ab ipso enim Ordinis vestri sancta plantatio, cooperante divina gratia, processum habuit & progressum; quæ palmites honestatis longe lateque producens, flores protulit, & odores effudit ad resecanda nociva, & salubria inserenda.
[708] [eamdem ecclesiam soli Romano Pontifici subjicit, Ordinis caput constituit,] Cum igitur apud Assisium in fundo, nobis & Ecclesiæ Romanæ oblato, in loco, qui dicitur Collis Paradisi, in ejusdem Confessoris honore construatur ecclesia, in qua recondi debet tam pretiosus thesaurus, sanctum videlicet corpus ipsius, qui in tempore iracundiæ factus est reconciliatio, ut pro peccatis populorum fieret intercessor; Nos, cum dignum sit & congruens, ut eadem ecclesia prærogativa libertatis & honoris gaudeat propter eum, quem in cœlis Dominus exaltavit, pro ejus reverentia ecclesiam ipsam sub beati Petri & nostra protectione suscipimus, & præsentis scripti privilegio communimus. In primis siquidem statuentes, ut ecclesia ipsa, nisi * Romano Pontifici sit subjecta; & vestri Ordinis, cujus institutor & pater exstitit Confessor prædictus, caput habeatur & Mater, ac in ea per Fratres ejusdem Ordinis perpetuo serviatur. Prohibemus insuper, ne quis audeat in eamdem ecclesiam excommunicationis vel interdicti sententiam promulgare; quam si proferre contigerit, tanquam contra Sedis Apostolicæ indulta prolatam, decernimus, non tenere.
[709] [variisque privilegiis dotat,] Pro consecratione vero altarium, pro Oleo sancto, vel quolibet alio Ecclesiastico Sacramento nullus ab eadem ecclesia sub obtentu consuetudinis, vel alio modo quidquam valeat extorquere; sed hæc omnia gratis vobis episcopus diœcesanus impendat; alioquin liceat, quemcumque malueritis, Catholicum adire antistitem, gratiam & communionem Apostolicæ Sedis habentem, qui nostra fretus auctoritate vobis, quod postulatur, impendat. Quod si Sedes diœcesani episcopi forte vacaverit, interim omnia Ecclesiastica Sacramenta a vicinis episcopis accipere libere & absque contradictione possitis: sic tamen, ut ex hoc in posterum proprio episcopo nullum præjudicium generetur. Quia vero interdum eadem ecclesia non habet loci diœcesani copiam, si quem episcopum, Romanæ Sedis, ut diximus, gratiam & communionem habentem, de quo plenam notitiam habeatis, per vos transire, contigerit, ab eo benedictiones vasorum & vestium, consecrationes altarium, ordinationes fratrum clericorum, auctoritate Apostolicæ Sedis recipere valeatis. Cum autem generale interdictum terræ fuerit, liceat vobis, clausis januis, exclusis excommunicatis & interdictis, non pulsatis campanis, suppressa voce divina Officia celebrare.
[710] Paci quoque & tranquillitati vestræ paterna in posterum solicitudine providere volentes, [& pœnas in perturbatores statuit.] auctoritate Apostolica prohibemus, ut infra clausuras locorum vestrorum nullus rapinam seu furtum facere, ignem apponere, sanguinem fundere, hominem temere capere vel interficere, seu violentiam audeat exercere. Ad indicium autem hujus libertatis, ab Apostolica Sede perceptæ, unius libræ ceræ censum nobis & successoribus nostris annis singulis persolvetis. Decernimus ergo, ut nulli omnino hominum liceat præfatam ecclesiam temere perturbare, aut ejus bona auferre, nec ablata retinere, seu quomodolibet vexationibus fatigare; sed omnia integra conserventur, eorum, pro quorum gubernatione ac sustentatione concessa sunt, usibus omnimodis profutura, salva Sedis Apostolicæ auctoritate. Si qua igitur in futurum ecclesiastica secularisve persona hanc nostræ constitutionis paginam sciens, contra eam temere venire tentaverit, secundo tertiove commonita, nisi reatum suum congrua satissactione correxerit, potestatis honorisque sui careat dignitate, reamque se divino judicio existere de perpetrata iniquitate cognoscat & a sanctissimo Corpore & Sanguine Dei & Domini nostri Jesu Christi aliena fiat, atque in extremo examine districtæ subjaceat ultioni. Cunctis autem eidem loco sua jura servantibus sit pax Domini nostri Jesu Christi, quatenus & hic fructum benedictionis percipiant, & apud districtum Judicem præmium æternæ pacis inveniant. Amen.
[711]
Ego Gregorius Catholicæ Ecclesiæ Episcopus subscripsi. [Nomina Pontificis ac Cardinalium, qui huic diplomati subscripserunt.]
Ego Jo. Sabinen. episcopus.
Ego Jacobus Tusculanus episcopus.
Ego Thomas tituli S. Sabinæ presbyter Cardinalis.
Ego Joannes tituli S. Praxedis prebyter Cardinalis.
Ego Bartholomæus S. Pudentianæ presbyter
Cardinalis & pastor.
Ego Gutfredus tituli S… presbyter Cardinalis.
Ego Sigebaldus tituli S. Laurentii in Lucina
presbyter Cardinalis.
Ego Stephanus S. Mariæ Transtyberim presbyter
Cardinalis.
Ego Octavianus SS. Sergii & Bacchi diaconus
Cardinalis.
Ego Rainerius S. Mariæ in Cosmedin diaconus
Cardinalis.
Ego Romanus S. Angeli diaconus Cardinalis.
Ego Petrus S. Georgii ad Velum aurem diaconus
Cardinalis.
Ego Rainaldus S. Eustachii diaconus Cardinalis
subscripti.
Datum Laterani per manum Martini Sanctæ Romanæ Ecclesiæ vicecancellarii X Kal. Maii Indict. 2. Incarnationis Dominicæ anno MCCXXX Pontificatus domini Gregorii Papæ IX anno quarto.
Gregorius PP. IX.
Loco✠Plumbi.
Sbaralea, ex quo hoc diploma descripsi, asserit, illud asservari Assisii in folio membranaceo altitudinis trium palmorum. Notat quoque primo, Gutfredum, cujus titulus, sive detritus, sive aliter deest, fuisse Cardinalem S. Marci, qui postea Cælestinus IV dictus summum Pontificatum brevissimo tempore tenuit. Notat secundo, ex amanuensis incuria, Indictionem 2, pro Indictione III, quæ vere tunc currebat, substitutam esse. Pontifices, qui hoc diploma confirmarunt, nominabo in Gloria Posthuma.
[Annotata]
* an providimus?
* l. in
* al. nulli, nisi
§ XXXII. Sancti corpus ad novam basilicam sollenniter translatum: translatio turbata ab Assisiatibus, quos Pontifex pœnis minisque ad officium revocavit.
[Convocatis Assisium Minoribus ad translationem & capitulum] Ecclesiæ fabrica eo usque jam perducta, ut ad sacrum Francisci corpus cum decore recipiendum idonea esset, missæ sunt quaquaversum litteræ encyclicæ ad Fratres Minores, per universas Europæ provincias dispersos, quibus illi ad translationem communis Patris sui, anno 1230 die XXV Maii, in vigilia Pentecostes solennissime peragendam, & ad celebranda generalia Ordinis comitia invitarentur. Sperabatur etiam adfuturus summus Pontifex Gregorius, ac pro suo erga S. Franciscum, quem Patrem suum appellare non dubitabat, singulari affectu verisimillime adfuisset, nisi urgentiora Ecclesiæ Dei negotia illum Romæ detinuissent. Misit tamen ad patres in comitiis illis congregatos litteras, in quibus insinuans, cur adesse non possit, mortuum tunc nuper in Germania a S. Francisco vitæ restitutum nuntiat; illos ad sancti Institutoris sui virtutes imitandas hortatur; consilium de transferendo illius corpore probat, & indulgentias omnibus, qui ad translationem pie convenissent, largitur.
[713] [Gregorius IX per litteras congratulans,] Habe illas, quales exstant in Bullario Franciscano tom. 1 pag. 64 & sequenti, rescissis tamen, quæ ad historiam non spectant: Gregorius &c Ministro & Fratribus Ordinis Minorum, in generali capitulo constitutis, salutem & Apostolicam benedictionem. Mirificans misericordias suas Dominus, quæ super omnia opera ejus sunt, ut unicæ suæ sponsæ renovet, sicut aquilæ, juventutem, innovat signa & immutat mirabilia, fulgura & pluviam faciendo, dum Ecclesiæ filios legitime certantes feliciter in cœlo coronat; & quorum animas beata immortalitate glorificavit in patria, horum corpora miraculorum coruscatione in terra clarificans, matrem salutis gaudio reficit, & fœcunditatis rore perfundit. Sic enim fides Ecclesiæ roboratur, convalescit spes, & charitas recalescit: sic confutatur hæretica pravitas, lapsus delinquentium cohibetur, & inducitur conversio peccatorum.
[714] Quare inter pressuras innumeras & angustias infinitas, [nuntiat, mortuum nuper a S. Francisco vitæ redditum,] quas plus ferre possumus, quam referre, consolationis & gaudii materiam resumentes, gratias & laudes, quas possumus maximas, referimus Redemptori, qui beatum Franciscum, Patrem nostrum & vestrum, forte autem magis nostrum, quam omnium vestrum, adhuc in carne viventem insignibus præveniens muneribus gratiarum, tanta nunc eum cum ipso regnantem clarificat gloria, quod præter alias virtutes magnificas nuper in Theutonia, ipsius Sancti celebri nomine invocato, mortuum mirifice suscitavit; sicut nobis est solemniter intimatum, ut nos in ejusdem Sancti magis ac magis pio amore succensi totis affectibus in ipsius laudibus delectemur; sperantes, ut, quos in seculo extra seculum vivens tota mente dilexit, & nos nunc clarius * amplexatur, quo illum, qui est vera charitas, vicinius intuetur, pro nobis intercedere non desistat &c. Post aliqua, quibus & illorum precibus se commendat, & illos ad sectanda S. Francisci vestigia hortatur, in rem nostram hæc subdit.
[715] Ceterum cum gloriosum corpus Sancti prædicti ad ecclesiam ipsius nomini dedicandam cupiatis devote transferre, [& translationi adfuturis &c indulgentias largitur:] nos desiderium vestrum favore debito profequentes quia dignum est, ut veneremur in terris, quem Dominus sic honorat in cœlis; de misericordia Jesu Christi, & beatorum Petri & Pauli, Apostolorum ejus, auctoritate confisi, omnibus, qui ad translationis ejus solemnia devote convenerint, vel usque ad Nativitatem Virginis gloriosæ proxime venturam ipsius ecclesiam visitaverint, transfretantibus mare tres annos, transeuntibus Alpes duos & ceteris unum; & qui in anniversario translationis illius usque ad octavam diem reverenter accesserint, annum unum similiter de injuncta sibi pœnitentia misericorditer relaxamus. Datum Laterani XVII Kalend. Junii. Pontificatus nostri anno quarto; id est, anno Christi 1230 die XVI Maii. Apud Sbaraleam legitur XVII Kalend. Julii, at correxi tum ex Waddingo, qui habet decimo septimo Kalendas Junii, tum etiam ex ipso Sbaralea, qui ad initium ejusdem epistolæ in margine adscripsit: Anno 1230 die XVI Maii, adeo ut forte solo typothetæ vitio in fine Julii pro Junii legatur. Postremo autem modo legendum esse, constat ex eo, quod hæc epistola certo data sit ante translationem, quæ eodem anno, die XXV Maii contigit.
[716] Ejusdem epistolæ, memoratique in ea miraculi mentionem facit secundus biographus, [circa quæ annotantur pauca.] cujus verba dabo; consentitque S. Bonaventura in Vita § 2 de mortuis suscitatis num. 246 paucis inquiens: Quemdam alium mortuum in Alemania suscitavit, de quo dominus Papa Gregorius tempore translationis ipsius Sancti fratres omnes, qui ad translationem & capitulum convenerant per Apostolicas litteras certos reddidit & gaudentes. Miraculi hujus seriem, quia ignoravi, non scripsi, credens, Papale testimonium omnis assertionis excellere instrumentum. Eadem occasione Gregorius ad translationem magnificentius celebrandam misit pretiosa vasa, indumenta, aliamque ecclesiasticam supellectilem, de quibus vide Tres Socios in Appendice ad Vitam primam num. 72, & auctorem secundæ inferius referendum. Waddingus ad hunc annum num. 1 scribit, viros quoque principes missis per Europam litteris ad hanc translationem invitatos fuisse; & Sbaralea in Annotatis ad mox relatam epistolam affirmat ex auctore Collis paradisi, eam ipsam epistolam ad illos a Gregorio missam, rescissis, quæ ad solos Fratres Minores spectabant, ea ratione, ut post illa verba, Ipsius laudibus, delectemur; substituta fuerint ista: Ceterum, cum dilecti filii, Minister & fratres Minores, quos jam Sanctus instituit, divinitus inspirati, gloriosum corpus ad ecclesiam ejus nomini dedicandam transferre desiderent; nos eorum disederium favore debito prosequentes, quia dignum est &c, sicut in recitata epistola usque ad finem.
[717] [Idem Pontifex multa donaria mistit,] His, quæ translationem præcesserunt, prænotatis, translationem ipsam ex secundo biographo enarremus. Anno vero Domini MCCXXX non modica Fratrum multitudine pro ipsius Sancti translatione, necnon & generali capitulo celebrandis ad sæpe dictam civitatem (Assisium) e diversis mundi partibus adunata, jam præfatus eorumdem specialissimus pater, dominus Papa Gregorius, cujus certa sperabatur ad hanc translationis sollempnitatem præsentia personalis, sed tunc temporis aliis quibusdam urgentibus Ecclesiæ præpediebatur negotiis, sollempnes illuc cum suis litteris nuntios destinavit, quibus suæ non solum insperatæ causam absentiæ necessariam declaravit, sed & filiis, quos paterno consolabatur affectu, de quodam mortuo per beatum Franciscum resuscitato certius intimavit. Ad hæc per eosdem nuntios crucem auream, opere quidem gemmario preciosam, sed omni auro preciosius lignum Crucis Dominicæ complectentem; insuper ornamenta & vasa quæque ad altaris ministerium pertinentia, necnon & decentissima sollempnibus usibus indumenta transmisit. Quæ omnia preciosissima basilicæ beati Francisci, (quæ ab omni jurisdictione inferiori exempta sua construebatur auctoritate, cujus & ipse primarium lapidem fundamenti su posuit *) assignavit; sed & alia non modica tam ad ejusdem fabricæ, quam ad instantis sollempnitatis impensas, donaria deputavit.
[718] [& Sancti corpus transfertur 25 Maii anno 1230 in basilicam suam.] Translatum est igitur corpus sanctissimum ad eamdem constructam foris per muros prope civitatis (lege: Foris prope muros civitatis) ecclesiam, Sabbato, Kalendarum Junii die VIII cum tanto videlicet apparatu sollempni, qui brevi sermone describi non potest; tantaque, quæ ad ipsius translationis festa confluxerat, multitudine populi, ut, civitate illam capere non valente, gregum more turmatim circunquaque per campos accumberent. Eosdem annum & diem assignat S. Bonaventura in Vita num. 222; Tres Socii in Appendice num. 72 solum aiunt, id factum esse post duos annos a sua canonizatione, non completos scilicet, cum hæc ex dictis contigerit die XVI Julii anni 1228. Erat porro anni 1230 dies XXV Maii Sabbatum, ut recte adjunxit biographus secundus & quidem vigilia Pentecostes, in qua scilicet festivitate ex præscripto Regulæ statutis temporibus celebranda erant comitia generalia, quæ tunc etiam habita fuere. Celebris hujus rei memoria in Martyrologiis Ordinum S. Francisci ad eundem diem XXV Maii consignata est, imo & in Romano, in quo ibi legitur: Assisii in Umbria translatio sancti Francisci confessoris, tempore Gregorii Papæ noni. Sed de his in Gloria posthuma plura dicemus.
[719] Multitudo quoque, quæ ad hanc solennitatem convenisse apud secundum biographum dicitur, [præsente innumero populo, & miraculis divinitus concessis.] etsi sileant Tres Socii & S. Bonaventura, non est, cur in dubium revocetur: nam & eam verisimillimam facit magna nominis Francisci celebritas, eximia sanctitate ac miraculis comparata; & auctor, qui illam asserit, synchronus est, ac facile potuit hujusmodi translationis adjunctum ab aliis præteriri. Waddingus ex Chronico Mariani Florentini refert, ultra duo millia fratrum Minorum ibi tunc adfuisse, quod etiam minus mirabimur, si meminerimus, vivente Francisco, aliquando ultra quinque millia Fratrum ad generalia comitia Assisium convenisse, uti expresse testatur S. Bonaventura in Vita num. 52. Contra vero de miraculis in ipsa translationis festivitate factis silent etiam Tres Socii cum biographo secundo, de quibus tamen dubitare nos non sinit S. Bonaventura, qui in Vita num. 222 ait: Dum autem ille sacer transportaretur thesaurus, bulla Regis altissimi consignatus, miracula plurima ille, cujus effigiem præferebat, operari dignatus est.
[720] Aliquot translationis adjuncta, sed partim sine indicato teste, [Assisiates translationem turbant,] refert Waddingus ad eumdem annum num. 3, cujus hæc verba sunt: Multis præmissis præludiis, & magna præparata solemnitate, tandem in profesto Pentecostes, die XXV Maii, facta est translatio; elevata e terra, magno cum clangore tubarum aliorumque instrumentorum, capsa lignea, in qua sanctum corpus occludebatur, impositaque plaustro, seu currui pulcherrimo, mira & pretiosa varietate ornato, quem ob ingentem molem trahebant boves purpura cooperti. Vi & armis voluerunt esse præcipui actores in hoc spectaculo cives Assisiates, adhibitis multis custodibus & valida militum manu, ne dolo aut arte surriperetur, vel præcisis ullis partibus minueretur adeo insignis thesaurus. Constituti erant Minister generalis & alii graves Ordinis patres Pontificis nomine & authoritate commissarii hujus translationis; quibus tamen non adeo liberum fuit eam per se facere: nam civitatis rectores id sibi muneris assumpserunt; &, ut ventum erat ad ecclesiam, restiterunt communi omnium desiderio, corpus videre volentium. Nam rapientes illud in superbia & tumultu, translationis mysterium damnabiliter prophanarunt; non passi, a fratribus prædicto corpori debitam venerationem exhiberi, dum omnia perturbarunt, omnia confuderunt. Ita refert Pontifex gravissimo de hac re diplomate, statim subjiciendo.
[721] Subjicit illud ibidem ex Regesto Vaticano num. 38, [quos propterea Pontifex acriter reprebendit,] ut inquit; sed in adscripto die certe vitiosum, nempe velut datum XVI Kalend. Junii, Pontificatus Gregorii anno quarto, id est, die XVII Maii anno Christi 1230, cujus anni die XXV Maii translatio primo facta est. Rectius Sbaralea post alios ex codicibus Vaticano & Assisiate signatum exhibet XVI Kalend. Julii, sive die XVI Junii, qui erat post translationem dies vigesimus secundus. Quia vero ex his litteris tota narratio hausta est, eas ex recensione Sbaraleæ tom. 1, pag. 66 & sequenti Bullarii Franciscani hic recudo. Gregorius &c. Perusino & Spoletano episcopis salutem & Apostolicam benedictionem. Speravimus hactenus, ut Potestas, Consilium & Populus Assisiensis multiplicem gratiam, qua eos adhuc in minori officio constituti prævenimus & sumus continuo prosequuti, sicut convenit, agnoscentes, sectarentur cognitam, reverenter nostris beneplacitis omnimodis obsequendo, ut semper in gratiam crescerent ampliorem. Sed, quod non sine amaritudine referimus vehementi, ipsi gratis ingrati nobis malum pro bono iniqua vicissitudine rependentes, in eo nos acriter provocarunt, in quo debuerant nobis summo studio potissime complacere.
[722] [datis litteris ad episcopos Perusinum & Spoletanum,] Cum enim beatum Franciscum glorificatum in cœlis clarificantes in terris, adscripserimus catalogo Confessorum, & in honorem ejus ecclesiam fundari volentes, de manibus nostris lapide ibi primario posito, ipsam duxerimus eximendam, ut libertatis titulis decorata semper niteret celebris & insignis; ipsi non attendentes innumera bona, quæ civitati eorum, quin etiam universis & singulis, exinde poterant provenire, omnia perturbarunt, omnia confuderunt in animarum suarum periculum, famæ dispendium, & jacturam etiam temporalem. Sciunt siquidem, quod nos sanctissimum corpus Confessoris prædicti pio amore venerabiliter amplexantes, translationem ejus dilectis filiis, generali Ministro, & quibusdam aliis Fratibus Ordinis Minorum, viris religiosis & timoratis, tamquam vicariis nostris, commisimus confidenter, cum non nisi auctoritate Apostolicæ Sedis esset translatio facienda; ibique illam concessimus indulgentiam, quæ limina beatorum Petri & Pauli visitantibus concedi consuevit.
[723] [quibus mendæt, ut Assisætibus pœnas denuntiant,] Sed ipsi vesano spiritu concitati, non attendentes, quod sacra mysteria non nisi a sacris sunt tractanda ministris, prædictum corpus ausu sacrilego rapientes, in superbia & tumultu translationis mysterium damnabiliter prophanarunt, non passi, a Fratribus prædicto Sancto venerationem debitam exhiberi. Oh! quæ insania ipsos taliter fascinavit, ut sacerdotale sibi officium usurpantes, rem divinam, Deo, contrectarent, invito? Nonne sciunt, quod Oza, inclinatæ Arcæ Domini manum apponens, a Domino percussus interiit, qui videbatur utcumque verosimiliter excusandus, quia, ne Arca caderet inclinata, manum apposuit adjutricem? Nonne audierunt, quod Ozias ingressus templum Domini, quia super altare thymiamatis incensum voluit adolere, percussus est lepra; ut perfecte detur intelligi, quod contrectatio Divinorum est laïcis penitus interdicta? Nonne possunt ex simili culpa similes pœnas formidare? Ceterum, ut sciant, quam graviter nos, immo Dominum offenderunt, auctoritatem nobis in Sancto prædicto volentes adimere; nos prædictam ecclesiam, quam exemimus, episcopi & capituli Assisiatis subjicimus ditioni, prohibentes, ut ibi de cetero nullatenus generale capitulum celebretur, nec aliqui de fratribus commorentur, & locum supponimus Ecclesiastico interdicto, donec nobis de tanta injuria satisfiat.
[724] Ne vero contra eos severius procedere compellamur, [eosque excommunicent, nisi eorumdem legati satisfactant:] universitati eorum nostris damus litteris firmiter in præceptis, ut infra quindecim dies post susceptionem earum viros idoneos universitatis nomine ad nostram præsentiam destinare procurent, paratos satisfactionem plenariam exhibere, ac de stando mandatis nostris præstare sufficientes cautiones. Quocirca fraternitati vestræ per Apostolica scripta mandamus, quatenus, si Potestas, Consilium & Populus prædicti præceptum nostrum neglexerint adimplere, vos in Potestatem & Consilium excommunicationis, & in terram interdicti sententias, appellatione postposita, promulgantes, faciatis eas usque ad satisfactionem condignam inviolabiliter observari. Datum Laterani XVI Kalend. Julii, Pontificatus nostri anno quarto. Hoc tempore Perusinum episcopatum tenebat Joannes de Comitibus, ut videre licet apud Ughellum tom. 1 Italiæ sacræ; Spoletano vero tunc præfuisse Nicolaum de Castro Arquato a Porta, annotavit Sbaralea.
[725] Ex his litteris, quas etiam Raynaldus in continuatione Annalium Ecclesiasticorum ad hunc annum num. 22 recensuit, [quod Assisiates] constat de temerario facto Assisiensium, quos Pontifex velut ejusdem facti auctores redarguit; licet aliqui e Minoribus, (ut advertit Waddingus, cujus verba describo) culpam omnem rejiciant in Heliam, cui plura ultra veritatem imposita: quod fit frequenter his, qui regunt; præsertim iis, quorum semel deperiit opinio, ut facile, quidquid sit mali, in eos refundatur, & dubiæ noxæ quarum auctor incertus, illis affingantur. Fortasse in eo laboravit Helias, ut non pateret rapinæ corpus, & ut ab omnium auferretur oculis ea arte, ut nulli innotesceret locus, in quo recondebatur, nec cuniculus, aut ostiolum, per quod descendebatur ad ecclesiam subterraneam. Hæc ille; ego quoque malo illud temerario Assisiensium consilio, ab inconsiderata pietate petito, adscribere, quam molitionibus Eliæ, quem non culpat Gregorius, quique ad occultandum sancti Patris sui corpus potius ac tutius adhibiturus fuisset paucos e suis, quam tumultuantes cives Assisienses.
[726] Veterum biographorum de his turbis silentium potuit fuisse prudens cautio, [præstitisse videntur.] ne rem indecoram ac civitati Assisiensi minime honorificam ad posteritatem transmitterent; maxime cum Assisiates culpam suam prompta pœnitentia apud Gregorium jam tum eluissent, ut omnino credendum est, quia de eorumdem pertinacia pœnisve a Pontifice ulterius inflictis nulla prorsus exstat memoria. Forte tamen propter easdem turbas biographi eamdem translationem jejunius breviusque commemorarunt, quam argumentum poscere videtur. Ceterum inter omnes recentiores convenit, S. Francisci corpus numquam ex illa ecclesia ablatum fuisse; sed in quo ejusdem ecclesiæ loco tunc fuerit depositum, & an ibidem hodieque sua carne integrum & in pedes erectum supersit; an contra jaceat resolutum in cineres, gravissima est inter ejusdem Sancti sectatores controversia, in Analectis fusius tractanda.
[727] De eodem sacro thesauro in ista ecclesia suo tempore asservato hæc subdit biographus secundus: Porro, sicuti gloriosus hic Sanctus multis in vita claruerat miraculorum prodigiis, sic & a die transitus sui usque in præsens ad ipsius patrocinia, [In eadem basilica Sancti corpus mansit, tam hic quam alibi] non solum in loco, ubi preciosus ossium suorum thesaurus reconditur; verum etiam quacumque parte terrarum pie & fideliter implorata, innumeris miraculis choruscare se, gaudeat * Ecclesia. Nam cæcis & surdis, mutis & claudis, ydropicis & paraliticis, demoniacis & leprosis, naufragis & captivis omnium ipsius meritis ægritudinum, necessitatum seu periculorum remedia conferuntur. Sed & multi mirifice mortui suscitantur, operante hæc omnia virtutis Altissimi magnificentia, cui soli est omnis honor & gloria per infinita seculorum secula. Amen. Sic clauditur in codice nostro hoc anonymi Opusculum, nisi quod ibidem sequatur initium Euangelii, quod in Missa S. Francisci legitur, nimirum ex Matthæo: In illo tempore respondens Jesus dixit: Confiteor tibi, Pater, Domine cæli & terræ, quia abscondisti hæc a sapientibus, & revelasti ea parvulis. Et reliqua. Igitur Pater &c.
[728] [miraculis clari.] Tres Socii quoque post breviter relatam sacri corporis translationem, concessumque a Gregorio sæpe dictæ ecclesiæ immunitatis privilegium, elucubrationi suæ finem imponunt, coronidis loco addentes, multos post S. Francisci obitum viros nobiles ac litteratos, atque utriusque sexus & omnis conditionis viros ac mulieres, Ordinibus ab illo institutis se subdidisse. Iisdem fere verbis, quibus biographus secundus, S. Bonaventura caput 15 Vitæ terminavit; sed adjunxit caput 16 & ultimum, in decem §§ partitum, in quibus aliqua ex probatis … miracula, ut ipsemet ibidem præfatur, recensuit, quæ apud nos recusa legi poterunt. Interim ego, cum quatuor Vitas, quas illustrandas suscepi, in hoc Commentario jam percurrerim, ex illis tres cum adjectis pro more nostro Annotatis, subnecto; deinde ceteram Gloriam posthumam & Analecta daturus.
[Annotata]
* al. charius
* an supposuit?
* an gandet:
VITA PRIMA INEDITA,
Auctore Thoma de Celano, Sancti discipulo.
Ex codice Ms. Longi-pontis, Ord. Cisterciensis.
Franciscus confes., fundator Ordinis Minorum, Assisii in Umbria (S.)
BHL Number: 3097
A. Thoma Celan.
PROLOGUS.
[Biographus fidem in scribendo, scribendi auctorem & Operis ordinem exponit.] Actus & Vitam beatissimi patris nostri Francisci pia devotione, veritate semper prævia & magistra, seriatim cupiens * enarrare: & quia omnia, quæ fecit & docuit, nullorum ad plenum tenet memoria, ea saltem, quæ ex ipsius ore audivi, vel a fidelibus & probatis testibus intellexi, jubente domino & glorioso Papa Gregorio a, prout potui, verbis licet imperitis, studui explicare. Sed utinam ejus merear esse discipulus, qui semper locutionum vitavit ænigmata, & verborum phaleras ignoravit! In tribus quoque Opusculis divisi omnia, quæ de ipso Beato colligere potui, per singula capitula universa distinguens, ne varietas rerum gestarum confunderet ordinem, & in dubium adduceret veritatem b. Primum itaque Opus historiæ ordinem servat, ac puritati beatæ conversationis & vitæ suæ, sanctisque moribus & salutaribus documentis ejus potissimum dedicatur. In quo etiam miracula pauca de multis, quæ, ipso vivente in carne, Dominus Deus noster per eum operari dignatus est, inseruntur. Secundum autem Opus a penultimo vitæ suæ anno usque ad felicem ipsius obitum gesta narrat. Tertium vero miracula multa continet, & plura tacet; quæ cum Christo regnans in cœlis gloriosissimus Sanctus operatur in terris. Reverentiam quoque refert, honorem, laudem & gloriam, quam ei felix Papa Gregorius, & cum eo universi Sanctæ Romanæ Ecclesiæ Cardinales devotissime persolvunt, eum in Sanctorum catalogo conscribentes. Gratiæ omnipotenti Deo, qui semper in Sanctis suis admirabilem & amabilem se ostendit c.
ANNOTATA.
a Nimirum Gregorio IX, qui ante Pontificatum Hugo vel Hugolinus dictus, & Cardinalis Ostiensis erat, S. Francisco amicissimus vixit, eumque biennio post illius mortem Sanctis sollenniter adscripsit. Adi Commentarium § 1, ubi hujus Vitæ auctorem diximus Thomam de Celano, seu Celanensem, & tempus, quo eam composuit, docuimus.
b Per tria Opuscula tres designat libros, qui singuli plura capita, sed sine titulis, sunt divisi. Ego pro more nostro plura faciam capita, adjectis titulis, & in margine appositis veterum capitulorum numeris.
c Huic Prologo in codice abbatiæ Longi-pontis, ex quo apographum nostrum habemus, præmittebatur: Incipit Prologus in Vitam S. Francisci confessoris; in ejusdem fine subdebatur: Explicit Prologus; ac denique sequebatur: Incipit Vita S. Francisci confessoris.
* cupio
LIBER I.
De gestis Sancti usque ad penultimum vitæ annum.
CAPUT I.
Francisci vita sæcularis & libera: conversio ejus ad pietatem miris modis promota.
CAP. I.
[Franciscus Assisii in Umbria a parentibus male educatus,] Vir erat in civitate Assisii, quæ in finibus vallis Spoletanæ sita est a, nomine Franciscus b, qui a primævo ætatis suæ anno a parentibus secundum sæculi vanitatem nutritus insolenter, & ipsorum miseram vitam diu imitatus & mores, vanior ipse atque insolentior est effectus. Quoniam hæc pessima consuetudo apud eos, qui Christiano censentur nomine, sic undique inolevit, & perniciosa doctrina hæc, velut lege publica, ita ubique firmata est & præscripta, ut ab ipsis cunabulis remisse nimis & dissolute filios suos studeant educare. Primo namque cum fari vel balbutire incipiunt, turpia quædam & execrabilia valde signis & vocibus edocentur nondum * nati: & cum tempus ablactationis advenerit, quædam luxu & lascivia plena non solum fari, sed & operari coguntur. Non audet aliquis illorum, ætatis timore coactus, honeste se agere, quoniam ex hoc duris subjacet disciplinis. Ideo bene ait secularis poëta: Quia inter exercitationem parentum crevimus, ideo a pueritia nos omnia mala secuntur *. Testimonium hoc verum est, cum eo inimiciora sint filiis vota parentum, quo cessere felicius. Sed & cum paulo plusculum ætate profecerint, se ipsis interpellantibus, semper ad deteriora opera dilabuntur. Ex vitiata namque radice arbor vitiosa succrescit; & quod semel male depravatum est, vix reduci potest ad regulam æquitatis. Cum vero adolescentiæ portas cœperint introire, quales eos fieri arbitraris? Tunc profecto omni genere fluitantes, eo quod liceat eis explere, quod libet, omni se studio tradunt flagitiis deservire. Sic enim voluntaria servitute servi effecti peccati, arma iniquitatis exponunt omnia membra sua, & nihil in se Christianæ religionis in vita seu in moribus præferentes, solo Christianitatis nomine se tuentur.
[2] [& usque ad annum 25 ætatis suæ factus vitiosior,] Simulant miseri plerumque, se nequiora fecisse, quam fecerunt, ne videantur abjectiores, qui innocentiores existunt. Hæc sunt misera rudimenta, in quibus Homo iste, quem Sanctum hodie veneramur, quoniam vere Sanctus est, a pueritia versabatur, & fere usque ad vigesimum quintum annum ætatis suæ tempus suum miserabiliter perdidit & consumpsit. Immo supra coætaneos suos in vanitatibus male proficiens, incentor malorum & æmulator stultitiæ abundantius existebat: admirationi omnibus erat, & in pompa vanæ gloriæ præire cæteros nitebatur. In jocis curiosis, in scurrilibus & inanibus verbis, in cantilenis, in vestibus mollibus & fluidis; quia prædives erat, non avarus, sed prodigus; non accumulator pecuniæ, sed substantiæ dissipator; cautus negotiationum, sed vanissimus dispensator: homo tamen humanius agens, habilis & affabilis multum, licet ad insipientiam sibi, quoniam multi ad hoc post ipsum abibant factores malorum & criminum incentores: sicque constipatus agminibus iniquorum sublimis & magnanimis incedebat, tunc agens per medium Babylonis platearum, quo usque respiceret de cælis Dominus, & propter nomen suum longe faceret furorem suum ab eo, & infrenaret os ejus laude sua, ne penitus interiret. Facta est proinde super eum manus Domini, & immutatio dexteræ Excelsi, ut per eum daretur peccatoribus fiducia in gratiam respirandi, & conversionis ad Deum fieret ad exemplum.
II.
[3] Enimvero cum adhuc Vir ille juvenili calore fervesceret in peccatis, [incidit in morbum, ex quo convalescens, meliora meditatur;] & lubrica ætas ad explenda juvenilia jura ipsum impelleret insolenter, ac mansuescere nesciens, antiqui serpentis esset virulentia concitatus c, adest subito divina ultio, vel unctio super eum. Et aggreditur primo sensum erroneum revocare, animo angustiam & corpori molestiam inferendo, juxta illud Propheticum: “Ecce ego sepiam viam tuam spinis, & sepiam eam maceria d.” Sicque diu infirmitate attritus, ut meretur pervicacia hominum, quæ vix nisi suppliciis emendatur, cœpit intra se alia solito cogitare: cumque jam paululum respirasset, & baculo sustentatus, causa recuperandæ sanitatis cœpisset huc atque illuc per domicilium ambulare, die quadam foras exivit, & circa adjacentem planiciem cœpit curiosius intueri: sed pulchritudo agrorum, amœnitas, & quidquid visu pulchrum est, in nullo potuit eum delectare. Mirabatur propterea subitam sibi * immutationem, & prædictorum amatores stultissimos reputabat. Ab ea itaque die cœpit seipsum vilescere sibi, & in contemptu quodam habere, quæ prius in admiratione habuerat & amore.
[4] Non plene tamen & vere; quia nondum solutus erat a vinculis vanitatum, [sed mox ad pristina conversus, in Apuliam militatum ire statuit:] nec perversæ servitutis jugum excusserat de cervice. Gravissimum enim est assueta relinquere, & animo semel injecta non de facili enervantur. Recurrit animus longo tempore segregatus ad rudimenta principii, & assiduitate plerumque vitium vertitur in naturam. Tentat proinde Franciscus divinam fugere manum, & paternæ correctionis paulisper oblitus, arridentibus sibi prosperis, cogitabat, quæ sunt mundi. At ignorans consilium Dei, de gloria & seculi vanitate facturum adhuc maxima se, promittit. Nam nobilis quidam civitatis Assisii militaribus armis se non mediocriter præparat, & inanis gloriæ vento inflatus, ad pecuniæ vel honoris augenda lucra iturum in Apuliam se, spopondit. Quibus auditis, Franciscus, quia levis animo erat, & non modicum audax, ad eundum conspirat cum illo, generis nobilitate impar, sed magnanimitate superior, pauperior divitiis, sed profusior largitate.
[5] Nocte igitur quadam, cum ad hæc consummanda tota se deliberatione dedisset, & desiderio æstuans ad iter agendum anhelaret, qui percusserat eum in virga justitiæ, per visionem nocturnam visitat eum in dulcedine gratiæ e: [sed ab hoc consilio per somnium revocatus,] & quia gloriæ cupidus erat, gloriæ fastigio eum allicit & exaltat. Videbatur ei namque domum suam totam habere plenam militaribus armis, sellis scilicet, clypeis, lanceis, & cæteris apparatibus; gaudensque plurimum, quid hoc esset, secum tacitus mirabatur. Non enim consueverat talia in domo sua videre, sed potius pannorum cumulos ad vendendum. Cumque ad subitum rerum eventum stuperet non modicum, responsum est ei, omnia hæc arma sua fore, militumque suorum. Expergefactus quoque, animo gaudenti mane surrexit, & præsagium magnæ prosperitatis reputans visionem, prosperum futurum iter suum in Apuliam, securatur. Nesciebat enim, quid diceret, & munus sibi de cælo datum adhuc minime cognoscebat. In eo tamen perpendere poterat, visionis hujus suam interpretationem non esse veram, quia, licet satis rerum gestarum utcumque similitudinem contineret, tamen animus ejus non circa talia solito lætabatur. Vim namque sibimet quandam facere oportebat, ut cogitata perficeret, & iter concupitum effectui manciparet f. Et quidem pulchre satis primo de armis fit mentio, & opportune multum arma traduntur contra fortem armatum Militi pugnaturo, ut quasi alter David in nomine Domini Dei exercituum ab inveterato inimicorum opprobrio liberet Israëlem.
III.
[6] [assiduis precibus, maxime in quadam crypta voluntatem Dei exquirit,] Immutatus quoque, sed mente, non corpore, ire in Apuliam jam recusat, & voluntatem suam studet dirigere ad divinam; sicque parumper a seculari tumultu se subtrahens & negotio, studet in interiori homine recondere Jesum Christum g. Abscondit velut prudens negotiator margaritam inventam oculis illusorum, & occulte nititur eam, venditis omnibus, comparare. Nam, cum vir quidam in civitate Assisii magis inter cæteros sibi dilectus existeret, unius quidem cum eo erat ætatis, & assidua familiaritas mutuæ dilectionis ad communicanda secreta sua ipsi præberet ausum, eum ad loca remota & apta consiliis sæpius perducebat, quemdam thesaurum pretiosum & magnum se, asserens, invenisse. Exultat homo ille, ac de auditis existens sollicitus, libenter cum eo graditur, quotiens advocatur. Crypta quædam erat juxta civitatem, ad quam frequenter euntes, de thesauro mutuo loquebantur. Intrabat Vir Dei, qui Sanctus jam sancto proposito erat, cryptam illam, socio deforis expectante, & novo ac singulari perfusus spiritu, Patrem suum in abscondito exorabat. Gestiebat, neminem scire, quid ageret intus, & occasione boni melius sapienter occultans, solum Dominum in suo sancto proposito consulebat. Orabat devotus, ut Deus æternus & verus dirigeret viam suam, & suam illum doceret facere voluntatem. Maximam sustinebat animi passionem, & donec opere compleret, quod conceperat, corde quiescere non valebat. Cogitationes variæ sibi invicem succedebant, & ipsarum importunitas eum duriter perturbabat. Ardebat intus igne divino, & conceptum ardorem mentis celare deforis non valebat. Pœnitebat eum, peccasse tam graviter, & offendisse oculos Majestatis, nec jam mala præterita seu præsentia delectabant; sed nondum receperat plene continendi fiduciam a futuris. Propterea cum foras revertebatur ad socium, ita erat labore confectus, ut alius exiens, alius videretur intrans.
[7] Quadam vero die, cum Domini misericordiam plenissime invocasset, [eaque divinitus cognita, mire exsultat.] ostensum est ei a Domino, quid ipsum agere oporteret h, tantoque deinceps repletus est gaudio, quod non se capiens præ lætitia, etiam nolens ad aures hominum aliquid eructabat. Sed, licet præ magnitudine inspirati amoris silere non posset, cautius tamen aliquid & in ænigmate loquebatur. Sicut enim speciali amico, ut dictum est de thesauro abscondito, sic & cæteris loqui figuraliter nitebatur. Dicebat, se in Apuliam nolle ire; sed in patria, promittebat, nobilia & ingentia se facturum. Putabant homines, quod uxorem ducere vellet, ipsumque interrogantes dicebant: Uxoremne ducere vis, Francisce? Qui respondens, aiebat: Nobiliorem & pulchriorem sponsam, quam umquam videritis, ducam, quæ cæteris forma præmineat, & sapientia cunctis excellat. Et quidem immaculata Dei Sponsa est vera religio, quam suscepit, & thesaurus absconditus est regnum cælorum, quod tanto desiderio exquisivit, quia necessario erat omnino vocatio Euangelica in eo explenda, qui Euangelii erat minister in fide & veritate futurus.
ANNOTATA.
a De Assisio, S. Francisci patria, plura vide in Commentario prævio num. 55 & 56.
b Joannes prius vocatus est a matre (nempe in baptismo) a patre vero tunc redeunte a Francia, in cujus absentia natus erat, Franciscus est postmodum nominatus, inquiunt Tres Socii in Appendice num. 2. Consule Commentarium prævium num. 72. & sequentibus. Ibidem etiam § 3 multa diximus de adjunctis illius nativitatis, baptismi & parentibus, quæ hic non repetemus. Nativitatem vero ipsam ad annum 1182 verisimillime referendam statuimus.
c Hæc, æque ac præmissa, Thomæ Celanensis de juvene Francisco dicta paulo mitius exponenda sunt ex Tribus Sociis & S. Bonaventura, quorum hic in Vita num. 6 negat, ipsum inter lascivos juvenes, quamvis (esset) effusus ad gaudia, post carnis petulantiam abiisse; illi vero num. 3 asserunt, eumdem nec verbum injuriosum vel turpe cuiquam dicere voluisse, nec turpia sibi dicentibus … respondere, ut propterea quasi per totam provinciam esset omnibus admirationi. Consule Commentarium prævium num. 78 & sequentibus.
d Oseæ cap. 2, ℣. 6.
e S. Bonaventura num. 8 & 9 nocturnæ visioni, quæ subditur, præmittit piam S. Francisci in egenum virum nobilem largitatem, cujus præmium eamdem visionem fuisse, existimat.
f Hæc omnia paulo aliter narrat S. Bonaventura loco mox citato; ac in eo maxime discrepat, quod Sanctum per visionem illam non revocatum a militia, sed ad eam incitatum fuisse affirmet; deinde vero num. 10 referat aliud divinum somnium, quo ipsum militandi desiderio vale dixisse, asserit; quod secundum somnium cum ignoraret Celanensis, tam subitæ mutationis causam nequivit assignare. Adi Commentarium prævium num. 94 & sequentibus, ubi etiam de biographorum hac in parte dissonantia plura leges.
g Inserenda hic sunt, quæ tradunt Tres Socii in Appendice num. 7 de mirabili dulcedine spiritus, quam Deus illi paucis diebus, postquam Assisium redierat, in media sociorum suorum turba pompaque infudit, quæque velut ultimum eidem ad sanctiorem vitam stimulum incussit. Inserenda sunt & alia, apud eosdem Socios legenda.
h Seu rectius: Ostendit ei Dominus, quod sibi (id est, eidem Francisco) diceretur in proximo, quid ipsum agere oporteret; utï diserte dicunt Tres Socii, qui prætermissa a Celanensi suppleverunt. Quo tamen modo id fuerit ipsi ostensum a Domino, nec illi exponunt. An forte in apparitione Jesu Christi, quam memorat S. Bonaventura in Vita num. 12, sed gestis jam relatis præponit? Forte tamen Celanensis vocem Crucifixi in ecclesia S. Damiani, quam ipse non retulit, cum alia priori confudit. Vide mox dicenda ad caput sequens.
* vixdum
* sequuntur
* an sui?
CAPUT II.
Prosecutio conversionis: certatamina Sancti cum patre, cui omnia abdicat, etiam vestimenta.
IV.
[Pecuniam, quam e pannis & equo venditis confecerat,] Ergo sic affectus beatus Servus Altissimi, & Spiritu sancto confirmatus, quoniam aderat tempus, statutum *, illum beatum impetum animi sui, quo ad optima bona, calcatis secularibus, itur, non licere de cætero facere moram; quia lethalis morbus ubicumque jam in tantum excreverat, & multorum sic omnes occupaverat artus, ut, aliquantisper medico retardante, arriperet vitam, vitali spiritu intercluso a. Surgit proinde, & signo sanctæ Crucis se muniens, præparato equo, super eum ascendit, assumptisque secum pannis scapulatis b ad vendendum, ad civitatem, quæ Fulgineum c vocatur, festinus devenit. Ibi ex more venditis omnibus, quæ portabat, caballum, cui tunc insederat felix Mercator, assumpto pretio, derelinquit. Regressusque inde, depositis sarcinis, quid ageret de pecunia, religiosa mente tractabat. Mirum in modum mox totus in Dei opere conversus, gravatum valde se sentiens, pecuniam illam una hora portare, ac velut arenam reputans omne illius emolumentum, ad deponendam illam cito festinat. Cumque versus civitatem Assisii remearet, reperit juxta viam quandam ecclesiam, quæ in honorem sancti Damiani fuerat antiquitus fabricata, quæ casum proximum ex vetustate nimia minabatur d.
[9] [conatur impendere ad reparandam S. Damiani ecclesiam,] Ad quam novus Christi Miles adveniens, pietate tantæ necessitatis commotus, cum timore ac reverentia introivit: & invento illic quodam paupere sacerdote, magnaque cum fide osculatis ejus manibus sacris, pecuniam obtulit ei, quam portabat, & propositum suum per ordinem enarravit. Obstuperfactus sacerdos, & ultra, quam credi potest, subitam rerum conversionem admirans, quæ audiebat, credere recusavit. Et, quia putabat, illudi sibi, noluit apud se oblatam pecuniam retinere. Viderat enim eum, ut ita dicam, pene altera die enormiter vivere ultra cognatos & notos, & supra ceteros suam stultitiam exaltare. At ipse pertinacius insistens, verbis suis fidem facere nitebatur, orans enixius & deprecans sacerdotem, ut eum secum morari pro Domino pateretur. Acquievit tandem sacerdos de mora illius: sed timore parentum pecuniam non recepit e. Quam verus Contemptor pecuniarum in quamdam fenestram f projiciens, de ipsa velut de pulvere nunciavit. Cupiebat enim possidere sapientiam, quæ est auro melior, & prudentiam acquirere, quæ pretiosior est argento.
V.
[10] Moram igitur faciente in prædicto loco Servo Dei excelsi, [apud quam dum a patre quæritur, in cavea per mensem latitat.] pater ejus circuit usquequaque sedulus, tamquam explorator, scire cupiens, quid de Filio actum sit. Et dum intellexisset, cum in loco jam dicto taliter conversari, tactus dolore cordis intrinsecus, ad subitum rerum eventum turbatus est valde nimis: convocatisque amicis ac vicinis, citissime cucurrit ad locum, in quo Dei Famulus morabatur. At ipse, quia novus athleta Christi erat, cum audiret persequentium minas, ac eorum præsentiret adventum, dare locum iræ volens, in quandam occultam caveam, quam ad hoc ipsemet paraverat, se mergebat. Erat in domo fovea illa uni tantum forte cognita soli, in qua per mensem unum sic continuo latitavit, cum ad causam humanæ necessitatis egredi vix auderet. Cibus siquando dabatur, in fovea occulte edebat eum clam, festinum quia ei impendebatur obsequium: oransque orabat jugiter lacrymarum imbre perfusus, ut liberaret eum Dominus de manibus persequentium animam suam, & ut pia vota sua benigno favore compleret, in jejunio & fletu exorabat clementiam Salvatoris, & de sua diffidens industria, totum jactabat in Domino cogitatum. Et licet esset in fovea & in tenebris constitutus, perfundebatur tamen indicibili lætitia quadam, hactenus inexpectata, in qua totus ignescens, relicta fovea, palam se persecutorum exposuit maledictis.
[11] Surrexit itaque protinus impiger, festiaus & alacer, [Hine in civitatem palam prodiens, a civibus afficitur contumeliis,] & ad præliandum pro Domino scutum fidei proferens, magnæque fiduciæ armis munitus, versus civitatem aggressus est viam, & divino calore succensus, cœpit semetipsum segnitiei & ignaviæ plurimum incusare. Quo viso, cuncti, qui noverant eum, comparantes ultima primis, cœperunt illi miserabiliter exprobrare, & insanum ac dementem acclamantes, lutum platearum ac lapides in ipsum projiciunt. Cernebant ipsum a pristinis moribus alteratum; & a carnis maceratione valde confectum. Ideo totum, quod agebat, exinanitioni & dementiæ imputabant. Sed, quia melior est patiens arrogante, Famulus Dei surdum in omnibus se præstabat, & nulla immutatus injuria, pro his omnibus gratias Deo referebat. In vanum namque iniquus persequitur ad honesta tendentem, quia plus* fuerit ille percusus, fortius triumphabit. Generosum animum ait quidam per dedecus fortiorem.
[12] Cumque diu rumor ac plausus hujuscemodi de ipso per plateas ac vicos discurreret civitatis, [& a patre captus, cæsusque ac domi vinctus & reclusus,] & huc atque illuc illudentium sonitus resultaret; inter multos, quorum tetigit aures, horum fama tandem pervenit ad patrem. Qui cum audisset Filii sui nomen, & in eo tale negotium a concivibus intorqueri, continuo surgit, non ad deliberandum eum, sed potius ad perdendum; nullaque moderatione servata, tamquam lupus ad ovem, advolat, & torvo ac truci vultu respiciens, injecta manu, inverecunde ac inhoneste satis ad propriam domum pertraxit eum. Sicque, omni miseratione subtracta, per plures dies eum in tenebroso loco reclusit g: & putans animum ejus flectere ad sui consensum, primo verbis, deinde verberibus & vinculis agit. Ipse vero ex hoc ad exequendum propositum sanctum promptior & validior reddebatur. Et nec exprobratus verbis, nec vinculis fatigatus, patientiam dereliquit. Non eum per flagella & vincula potest a mentis recta intentione declinare aut statu; nec a Christi grege abduci, cui præcipitur in tribulatione gaudere; nec trepidat in diluvio aquarum multarum, cui est refugium a pressura Filius Dei, qui, ne nostra videantur aspera, nobis semper sua ostendit esse majora, quæ pertulit.
VI.
[13] [tandem a matre dimissus, ad ecclesiam S. Damiani regreditur,] Factum est autem, cum pater ejus, causa urgente, aliquantulum a propria domo discessisset, & Vir Dei vinctus in domus ergastulo permaneret; mater ejus, quæ sola domi cum eo remanserat, factum viri non probans, blandis sermonibus Filium allocuta est. Cumque videret, quod eum a suo proposito revocare non posset, commota sunt materna viscera super eum, & confractis vinculis, liberum eum abire permisit. At ipse gratias omnipotenti Domino referens, ad locum, in quo fuerat prius conditus, est reversus. Majorum enim jam utitur tentationum documentis, probatus & per multiplicia bella, & imaginem lætiorem, & securiorem ex injuriis receperat animum: ubicumque pergens, magnanimior incedebat. Revertitur interea pater, & eo non invento, peccata pro peccatis accumulans, ad convicia uxoris convertitur. Cucurrit ad locum deinde fremens & perstrepens, ut, si eum revocare non posset, saltem de provincia effugaret. Verum, quia timor Domini fiducia fortitudinis est, ut audivit carnalem patrem gratiæ Filius ad se venientem, securus & lætus ultro se obtulit, libera voce clamans, se pro nihilo ducere vincula & verbera ejus, insuper attestatur, se pro Christi nomine gaudenter mala omnia subiturum.
[14] [ubi a furibundi patre frustra tentatus, ad episcopum adducitur,] Videns autem pater, quod ab incepto itinere eum revocare non posset, totus ad extorquendam pecuniam instigatur. Desideraverat Vir Dei, eam in pauperum victu & illius loci ædificiis totam expendere ac præbere: sed, quia pecuniam non amabat, nulla de ipsa specie boni decipi potest: & qui nullo ipsius detinebatur affectu, ad ejus amissionem in aliquo non turbatur. Inventa itaque pecunia, quam maximus terrenorum contemptor, & cælestium divitiarum nimis cupidus exquisitor in pulverem dum * fenestram excusserat, sævientis patris aliquantulum extinguitur furor, & avaritiæ sitis inventionis vapore utcumque restinguitur. Ducit deinde coram episcopo civitatis, ut in ipsius manibus ejus renuntians facultatibus, omnia redderet, quæ habebat h. Quod non solum ipse non renuit; sed multum gaudens prompto animo acceleravit facere postulata.
[15] [coræm quo, etiam vestes reddens bonis omnibus cedit.] Cumque productus esset coram episcopo, nec moras patitur, nec cunctatur de aliquo; imo nec verba expectat, ut faciat; sed continuo depositis & projectis vestimentis, restituit ea patri: insuper etiam nec femoralia retinens, totus coram omnibus denudatur i. Episcopus vero animum ejus attendens, fervoremque ac constantiam nimis admirans, protinus consurrexit, & inter brachia sua ipsum recolligens, pallio, quo indutus erat, contexit eum. Intellexit aperte, divinum esse consilium, & facta Viri Dei, quæ præsentialiter viderat, cognovit mysterium continere. Factus deinceps propterea adjutor ejus, & fovens ipsum atque confortans, amplexatus est eum in visceribus caritatis k. Ecce jam nudus cum nudo luctatur, & depositis omnibus, quæ sunt mundi, solius divinæ justitiæ memoratur. Studet jam sic propriam contemnere vitam, omnem pro illa sollicitudinem deponendo, ut sibi pauperi par esset in obsessa via, & solus carnis paries ipsum a divina visione interim separaret l.
ANNOTATA.
a Præmittenda hic sunt, quæ Tres Socii in Appendice num. 13, & S. Bonaventura in Vitanum. 15 tradunt de mandato ecclesiæ reparandæ quod S. Franciscus in ecclesia S. Damiani ab imagine Crucifixi Domini accepit.
b Quid per pannos scapulatos indicet, plane nescio. Tres Socii num. 16 dicunt: Pannos diversorum colurum; S. Bonaventura num. 16: Pannos venales. Fecit autem hoc S. Franciscus, ut horum pretium conferret in S. Damiani ecclesiæ reparationem, quam sibi a Christo mandatam credebat.
c Fulginium, Italis Foligno, Umbriæ civitas est, decem circiter milliaribus Romanis Assisio dissita.
d Causam itineris Fulginium suscepti & venditarum mercium & equi nescivit Celanensis, ut jam monui supra; propterea hic ex Tribus Sociis sanctoque Bonaventura corrigendus est. Vide dicta mox ad litt. a & b.
e Sunt, qui istud S. Francisci factum calumniantur, atque ipsum ex ablatis parentum rebus furti reum agere non verentur: verum his responsum est in Commentario prævio num. 116 & duobus sequentibus.
f Waddingus in Apparatu § 5, num. 20 sic ait: Adhuc illa exstat fenestra, hoc pecuniarum contemptu celebris, invisiturque a Francisci rerum indagatoribus, ad dextram ingredicentis ædiculam.
g Waddingus ibidem num. 26, Vidi ego, inquit, non absque pietate angulum ipsum, obscurum & tetrum, quo sub scala ædificii arcta clausus est custodia, servaturque ad hujus pii Mancipii memoriam in ipsa ecclesia, quæ noviter constructa est in ædibus paternis, absque ulla structuræ injuria vel elegantis ædificii difformitate.
h Tres Socii in Appendice num. 19 præmittunt, patrem, antequam Filium ad episcopum adduxit, frustra laborasse, ut coram magistratu civico comparere cogeretur. Vide dicenda ibidem.
i Nonnulli credunt, S. Franciscum omni prorsus tegumento corporis nudatum comparuisse, quorum ego opinioni non possum subscribere ob dicta in Commentario prævio num. 131 & sequentibus.
k Hic episcopus Assisiensis apud Ughellum in Italiæ sacræ auctæ tom. 1, col. 479 vocatur Vido (ab aliis Guido) de familia Secunda Romanus. At ibi de eodem additur: Seraphicum Assisinatem Franciscum e paterna domo nudum egressum atque ad sua genua provolutum excepit, vilique sacco & detrito a se indutum, ut novum vitæ genus constantissime auspicaretur, maxime juvit. In his corrige, quod Sanctum e paterna domo nodum egressum ait; neque enim ille se paterna domo vestibus, sed in palatio episcopi, ut eas patri cederet. Cetera vera sunt; nam & vili sacco vel pallio rustico Franciscum, priusquam inde discederet, ab episcopo donatum fuisse, constat ex S. Bonaventura in Vita num. 20; & Vidonem ipsius eximium adjutorem fautoremque deinceps semper fuisse, infra videbimus.
l Hanc rerum omnium abdicationem, quæ velut fundamentum Ordinis Fratrum Minorum fuit, figendam credimus anno 1207. Adi Commentarium § VII.
* an statuit?
* an quo plus?
* forte pulverulentam
CAPUT III.
Sanctus patitur a latronibus: servit in culina monasterii:
vestem accipit Eugubii: inservit leprosis: rediens Assisium, mendicando
tres reparat ecclesias, auditisque Euangelii verbis, durum magis assumit
habitum.
VII.
[A latronibus male mulctatur: servit in culina; veste donatur,] Jam enim cum Semicintiis a pergeret, qui quondam clavatis b utebatur, & per quamdam sylvam laudes Domino lingua Francigena c decantaret, latrones super eum subito irruerunt. Quibus ferali animo eum, quis esset, interrogantibus, confidenter Vir Dei plena voce respondit, dicens: Præco sum magni Regis, quid ad vos? At illi percutientes eum, in defosso loco, pleno magnis nivibus, projecerunt, dicentes: Jace, Rustice præco Dei. Ipse vero se huc atque illuc revolvens, nive a se discussa, illis recedentibus, de fovea exilivit; & magno exhilaratus gaudio, cœpit alta voce per nemora laudes Creatori omnium persolvere d. Tandem ad quoddam claustrum monachorum veniens, per plures dies in sola vili camisia garcio in coquina e existens, cupiebat vel de brodio f saturari. Verum, cum omni miseratione subtecta *, nullum posset vel vetustum acquirere indumentum, non motus ira, sed necessitate coactus, inde progrediens devenit ad Eugubii g civitatem, ubi a quodam olim amico ejus sibi tuniculam acquisivit. Post hæc a modico tempore jam elapso, cum Viri Dei ubique fama crebresceret, & nomen ejus divulgaretur in populis, Prior monasterii supradicti, quod factum fuerat in Virum Dei, recolens & intelligens, venit ad eum, ob reverentiam Salvatoris ab eo suppliciter pro se suisque veniam postulavit.
[17] [leprosis, a quibus abhorruerat, inservit, in pauperes jam olim largus.] Deinde vero totius humilitatis sanctus Amator se transtulit ad leprosos, eratque cum eis, dilectissime serviens omnibus propter Deum, & lavans putredinem omnem ab eis, etiam saniem ulcerum extergebat, sicut ipse in testamento suo loquitur, dicens: Quia, cum essem in peccatis, nimis amarum mihi videbatur videre leprosos, & Dominus conduxit me inter illos, & feci misericordiam cum illis h. In tantum namque (ut dicebat) aliquando amara ei leprosorum visio existebat, ut, cum tempore vanitatis suæ per duo fere millia eminus ipsorum domos respiceret, nares suas manibus propriis obturaret. Sed, cum jam gratia & virtute Altissimi sancta & virilia inciperet cogitare, in seculari adhuc habitu constitutus leprosum unum obvium habuit die quadam, & semetipso fortior effectus, accessit & osculatus est eum i. Exinde quoque cœpit seipsum magis ac magis contemnere, quo usque misericordia Redemptoris ad perfectam suimet victoriam perveniret. Major quoque pauperum, in seculo manens & adhuc seculum sequens, erat adjutor, non habentibus porrigens mane misericordiæ manum, & afflictis gerens compassionis affectum. Nam cum die una præter morem suum, quia curialissimus erat, cuidam pauperi, postulanti ab eo eleëmosynam, exprobrasset, statim pœnitentia ductus cœpit ducere intra se magni vituperii magnique dedecoris, petenti pro nomine tanti Regis subtrahere postulata. Posuit deinde in corde suo nemini pro Deo a se petenti secundum posse de cætero aliquid denegare k, quod & diligentissime fecit & implevit, quo usque totum omnino præbuit semetipsum, Euangelici consilii primitus executor, quam doctor, effectus. Qui petit (inquit) da ei, & volenti a te mutuari, ne avertaris l.
VIII.
[18] Primum itaque opus Franciscus aggreditur, liberatione sui de manu carnalis patris obtenta. [Reparat ecclesiam S. Damiani, ubi S. Claram] Domum construit Deo, illamque non de novo facere tentat, sed veterem reparat, vetustam resarcit; non fundamentum evellit, sed super illud ædificat, prærogativam, licet ignorans, semper reservans Christo. Fundamentum enim nemo potest ponere præter id, quod positum est, quod est Christus Jesus m. Cumque ad locum, in quo, sicut dictum est, ecclesia sancti Damiani antiquitus fuerat constructa, reversus foret, gratia ipsum Altissimi comitante, in brevi eam tempore reparavit n. Hic est locus ille beatus & sanctus, in quo gloriosa Religio & excellentissimus Ordo Pauperum dominarum & sanctarum virginum, a conversione B. Francisci fere sex annorum spatio jam elapso, per eumdem beatum Virum felix exordium sumpsit o. In quo domina Clara, civitate Assisii oriunda, lapis pretiosissimus atque fortissimus, cæterorum superpositorum lapidum extitit fundamentum. Nam cum post initiationem Ordinis Fratrum dicta domina sancti Viri monitis ad eum conversa fuisset, multis extitit ad profectum, & innumeris ad exemplum, nobilis parentela, sed nobilior gratia; virgo carne, mente castissima; ætate juvencula, sed animo cana; constans proposito, & in divino amore ardentissima desiderio; sapientia prædita, & humilitate præcipua; Clara nomine, vita clarior, clarissima moribus p.
[19] Super hanc quoque pretiosissimarum margaritarum nobilis structura surrexit, [admisit ad novum Ordinem Pauperum dominarum,] quarum laus non ex hominibus, sed ex Deo est, cum nec angusta meditatio eam cogitare sufficiat, nec brevis locus explicare. Præcipua namque ante omnia in eis viget virtus mutuæ ac continuæ caritatis, quæ ita ipsarum in unum copulat voluntates, ut, cum quadraginta pariter alicubi commorentur, idem velle ac idem nolle unum in iis spiritum faciat de diversis. Secundo in unaquaque rutilat humilitatis gemma, quæ collata bona & de cœlis habita sic conservat, ut virtutes cæteras mereatur. Tertio virginitatis & castitatis lilium sic respergit odore mirabili universas, ut terrenarum cogitationum oblitæ sola desiderent cælestia meditari. Et tantus ex ipsius flagrantia in ipsarum cordibus æterni Sponsi amor exoritur, ut integritas sacræ affectionis omnem ab eis consuetudinem vitæ prioris excludat. Quarto sic omnes altissimæ paupertatis sunt titulo insignitæ, ut extremæ necessitati victus & vestitus vix, aut nunquam, satisfacere acquiescant.
[20] [cujus Ordinis elogium datur.] Quinto vero sic abstinentiæ ac taciturnitatis adeptæ sunt gratiam singularem, ut ad cohibendum carnalem motum infrænandam linguam q vim minime patiantur. Inde & quædam ipsarum ita sunt collocutionibus dissuetæ, ut, cum necessitas exigit, eas loqui, vix verba formare, prout expedit, recordentur. Sexto quippe in his omnibus virtute patientiæ tam mirabiliter adornantur, ut nulla tribulationum adversitas vel molestiarum injuria ipsarum frangat animum vel immutet. Septimo denique contemplationis summam taliter meruerunt, ut in ea discant omne, quod agendum eis, seu vitandum sit. Et feliciter noverunt mente Deo excedere, nocte ac die divinis laudibus & orationibus insistentes. Dignetur æternus Deus gratia sua secundum principium exitu concludere sanctiori. Et hæc ad præsens de virginibus Deo dicatis & devotissimis ancillis Christi dicta sufficiant, cum ipsarum vita mirifica & institutio gloriosa, quam a domino Papa Gregorio, tunc temporis Ostiensi episcopo, susceperunt r, proprium opus requirat & otium.
IX.
[21] [Reficit aliam ecclesiam, ac tertiam B. M. de Portiuncula dictam.] Interea Sanctus Dei, mutato habitu s, & prædicta ecclesia reparata, migravit ad locum alium juxta civitatem Assisii, in quo ecclesiam quamdam t, dirutam propemodum, reædificare incipiens, a bono proposito non destitit, quo usque ad perfectum duceret universa. Inde vero ad alium se transtulit locum, qui Portiuncula nuncupatur, in quo ecclesia beatæ Matris Virginis Dei antiquitus constituta extiterat, sed deserta tunc a nemine intrabatur. Quam cum Dei Sanctus cerneret sic destructam, pietate commotus, quia devotione fervebat erga totius bonitatis Matrem, cœpit ibidem assiduus commorari. Factum est autem, cum jam dictam ecclesiam reparasset, conversionis ejus annus tertius agebatur u. Quo in tempore quasi heremiticum ferme habitum, accinctus corrigia, & baculum manu portans, calceatis pedibus incedebat x.
[22] [Audito quodam Euangelii loco, vesiem mutat & normam vivendi.] Sed cum die quadam Euangelium, qualiter Dominus miserit discipulos suos ad prædicandum, in eadem ecclesia legeretur, & Sanctus Dei assistens ibidem verba Euangelica intellexisset, celebratis Missarum solemniis, a sacerdote sibi exponi Euangelium suppliciter postulavit. Quod * cum ei cuncta enarrasset, audiens S. Franciscus, discipulos non debere aurum, sive argentum, vel pecuniam possidere, non peram, non sacculum, non panem, non virgam in via portare, non calceamenta, non duas tunicas habere; sed regnum Dei & pœnitentiam prædicare y; continuo exultans in Spiritu Dei, Hoc est, inquit, quod volo: hoc est, quod quæro: hæc totis medullis cordis facere concupisco. Festinat proinde Pater sanctus, superabundans gaudio, ad impletionem salutaris auditus. Nec moram patitur aliquam præterire, quin operari devotus incipiat, quod audivit. Solvit protinus calceamenta de pedibus, baculum deponit e manibus, & tunica una contentus, pro corrigia funiculum immutavit. Parat sibi ex tunc tunicam, crucis imaginem præferentem z, ut in ea pulset omnes dæmoniacas phantasias: parat asperrimam, ut carnem in ea crucifigat cum vitiis & peccatis: parat denique pauperrimam & incultam, quæ a mundo nullatenus valeat concupisci. Cætera vero, quæ audierat, summa cum diligentia, summa cum reverentia facere gestiebat. Non enim fuerat Euangelii surdus auditor, sed laudabili memoriæ, quæ audierat, cuncta commendans, ad litteram diligenter implere curabat.
ANNOTATA.
a Semicintium hic accipiendum non est in suapropria significatione pro zona minus lata; sed pro vili ac brevi veste, qua totum corpus tegi nequibat; quam ob rem ab auctore Vitæ secundæ Sanctus tunc seminudus fuisse dicitur.
b Clavatis supple vestimentis, qualia nimirum ditioris fortunæ primæque conditionis homines gestare solent.
c Amabat enim Gallice loqui, quamvis non satis calleret, ut alibi observavi.
d Eadem narrantur in Vita secunda & apud S. Bonaventuram.
e Id est, Servulus ad infima coquinæ obsequia deputatus.
f Brodium, Italis Broda & Brodo, Latinis est carnium elixarum jusculum.
g Eugubium, vernacule Gubbio, episcopalis civitas est ducatus Urbinatis in ditione Ecclesiæ, tredecim circiter milliaribus Assisio distans Urbinum versus.
h Dignum hoc S. Francisco Testamentum dedi in Commentario prævio, ubi num. 622 verba a Celanensi hic allegata reperies.
i Vide hæc paulo latius exposita apud TresSocios in Appendice num. XI, & apud S. Bonaventuram in Vita, item num. XI.
k Vide hæc quoque apud Tres Socios num. 3, sanctumque Bonaventuram, num. 7.
l Ex Matthæi cap. 5, ℣. 42.
m Ita loquitur auctor, ut indicet, restaurationem ecclesiæ S. Damiani figuram quamdam fuisse instaurationis multorum bonorum operum in Ecclesia Dei, quam effigies Crucifixi Francisco primario mandaverat, atque ipse cum suis erat effecturus.
n Reparavit autem ex eleëmosynis, quas Assisii publice mendicans inter multorum sannas collegit, ac propriis humeris donatos lapides afferendo. Consule Tres Socios in Appendice num. 21.
o Adi Commentarium prævium § VII, num. 278 & sequentibus, ubi Pauperum dominarum, quæ nunc Clarissæ vocantur, Ordinis initium ad annum 1212 cum aliis retuli.
p Colitur S. Clara die 12 Augusti, quo ejusdem gesta illustrata sunt in Opere nostro. Adi etiam, si lubet Commentarium prævium loco mox indicato.
q Lege in frænando linguam, vel, & frænandam linguam.
r Fuit hic Hugo vel Hugolinus, de quo ob intimam cum S. Francisco familiaritatem in Vitis sæpius recurret mentio. De Regula Clarissis scripta loquar in Analectis.
s Hic lapsus memoria videtur Celanensis, si mutationem habitus inter utriusque ecclesiæ reparationem contigisse significet. Sanctus enim assumptam eremiticam vestem non deposuit, nisi postea, ut suo loco videbimus.
t Erat hæc ecclesia S. Petri, longius, quam prædicta S. Damiani, Assisio distans, ut docet S. Bonaventura in Vita danda num. 23. Merito censuit Waddingus in Apparatu, hanc citius, quam priorem, ab eo reparatam fuisse, quia, crescente sancti Viri fama, augebantur eleëmosynæ, quas hunc in finem mendicabat.
u A prima scilicet illius conversione, quam anno 1206 contigisse credimus. Qua ratione tam exiguo tempore tres memoratas ecclesias reparasse credi possit, dixi in Commentario prævio num. 150.
x Sunt, qui velint, Sanctum tunc temporis Eremitam Ordinis S. Augustini fuisse, quod sane cum Vitis edendis nullo modo convenit.
y Hoc Euangelium fuisse ex Matthæi cap. 10, liquet ex S. Bonaventura. Contigerunt autem hæc secundum chronotaxim nostram anno Christi 1209, ac forte die 24 Februarii. Lege Commentarium prævium num. 151 & sequentibus.
z Habitus ille Crucis imaginem prætulisse dicitur; quia suprema illius pars, qua caput tegebatur, sive caputium, satis eminebat supra humeros, ut crucis apicem, manicæ vero, ut transversum stipitem quoquo modo referre possent. Adi Commentarium prævium num. 176 & sequentibus, ubi de S. Francisci habitu plura reperies.
* an subtracta?
* l. Qui
CAPUT IV.
Sanctus pœnitentiam prædicare incipit: primorum sociorum
accessus: monita eis data: aliorum accessus, quo universi fiunt numero
duodecim.
X.
[Prædicat cum magno fructu: discipulos colligit,] Exinde cum magno fervore spiritus & gaudio mentis cœpit omnibus pœnitentiam prædicare, verbo simplici, sed corde magnifico ædificans audientes. Erat verbum ejus velut ignis ardens, penetrans intima cordium. Et omnium mentes admiratione replebat. Totus alter videbatur, quam fuerat, & cælum intuens, dedignabatur respicere terram. Et mirum est dictu certe, quia cœpit ibi primitus prædicare, ubi, cum adhuc esset infantulus, didicerat legere; in quo etiam loco honorifice sepultus est a. Primum ut felix initium consummatio commendaret: ubi didicit, ibi & docuit; & ubi cœpit, ibi feliciter consummavit. In omni prædicatione sua, priusquam convenientibus proponeret verbum Dei, pacem imprecabatur, dicens: Dominus det vobis pacem: hanc viris & mulieribus, hanc & obviantibus semper devotissime nuntiabat. Propterea multi, qui oderant pacem pariter & salutem, Domino cooperante, pacem amplexati sunt toto corde, facti & ipsi filii pacis & æmuli salutis æternæ.
[24] Inter quos quidam de Assisio puer, ac simplicem spiritum gerens, [primo puerum, deinde Bernardum, virum insignem,] Virum Dei primo devote secutus est. Post hunc frater Bernardus legatam pacem amplectens, ad mercandum regnum cælorum post Sanctum Dei cucurrit alacriter b. Hic enim frequenter susceperat beatum Patrem hospitio, cujus vitam & mores intuitus & expertus, refectusque sanctitatis ejus odore, concepit timorem & salutis spiritum parturivit. Videbat tota nocte eum orantem, rarissime dormientem, laudantem Deum & gloriosam Matrem ejus mirabatur, atque dicebat: Vere hic Homo est a Deo. Accelerat proinde vendere omnia sua: pauperibus, non parentibus, elargitus est ea, & perfectioris vitæ titulum apprehendens, sancti Euangelii consilium adimplevit: “Si vis perfectus esse, vade, & vende omnia, quæ habes, & da pauperibus, habebis thesaurum in cælo, & veni, sequere me c.” Quo facto, vita & habitu sancto Francisco associatus est, eratque cum eo semper, quo usque, multiplicatis fratribus, cum obedientia pii Patris ad alias transmissus est regiones: cujus namque ad Deum conversio forma extitit convertendis in venditione possessionum & elargitione pauperum.
[25] Sanctus Franciscus vero de tanti viri adventu & conversione gavisus est gaudio magno valde, [ac quatuor alios inter quos fuere B. Ægidius & Philippus;] eo quod Dominus videretur ejus habere curam, dans ei socium necessarium & amicum fidelem. Statim autem vir alter Assisii civitatis d eum secutus est, qui valde in conversatione laudabilis extitit; &, quod sancte cœpit, sanctius post modicum consummavit. Hunc vero post non multum temporis sequitur frater Ægidius, vir simplex & rectus ac timens Deum, qui longo tempore durans, sancte, juste ac pie vivendo, perfectæ obedientiæ sanctæque contemplationis nobis reliquit exemplum e. His autem uno alio apposito, frater Philippus septenarium numerum adimplevit f, cujus Dominus munditiæ calculo labia tetigit, ut loqueretur de ipso dulcia & melliflua eructaret. Scripturas sacras quoque intelligens & interpretans, cum non didicerit, illorum imitator effectus est, quos idiotas & sine litteris fore, Judæorum principes causabantur g.
XI.
[26] Beatus igitur pater Franciscus consolatione ac gratia Sancti Spiritus quotidie implebatur, [quibuscum dum viveret, inter orandum in ecstasi] omnique vigilantia & sollicitudine novos filios novis institutionibus informabat, sanctæ paupertatis beatæque simplicitatis viam gressu indeclinabili eos edocens ambulare. Quadam vero die, cum Domini misericordiam super impensis sibi beneficiis miraretur, & conversationis suæ, suorumque processum concupisceret sibi a Domino indicari, locum orationis petit, sicut & sæpissime faciebat, ubi cum diu perseveraret, cum timore & tremore Dominatori universi assistens, & in amaritudine animæ suæ annos male expensos recogitaret, frequenter replicans verbum illud: Deus, propitius esto mihi peccatori; quædam lætitia indicibilis & suavitas maxima sensim cœpit cordis ejus intima superfundere, semet cœpit a semetipso deficere, compressisque affectibus ac tenebris effugatis, quæ timore peccati fuerant in corde suo concretæ, infusa est sibi certitudo remissionis omnium delictorum, & fiducia in gratiam respirandi. Raptus deinde super se, atque in quodam lumine totus absorptus, dilatato mentis sinu, quæ futura erant, luculenter aspexit. Recedente deinde suavitate illa cum lumine, spiritu innovatus, jam mutatus in alterum videbatur.
[27] [futuram sui Ordinis magnitudinem cognoscit,] Sicque reversus, gaudenter dixit ad fratres: Confortamini carissimi, & gaudete in Domino; nec, quia pauci, efficiamini tristes; nec vos deterreat mea vel vestra simplicitas; quoniam, sicut mihi a Domino in veritate ostensum est, in maximam multitudinem faciet vos crescere Deus, & usque ad finem orbis multipliciter dilatabit. Ad vestrum quoque profectum dicere cogor, quod & utique magis silere liberet, nisi caritas me cogeret vobis referre: Vidi multitudinem hominum ad me venientium, & in habitu sanctæ Religionis Regula * nobiscum volentium conversari. Et ecce adhuc sonitus eorum in auribus meis, euntium & redeuntium secundum obedientiæ sanctæ mandatum. Vidi quasi vias ipsorum multitudine plenas ex omni fere natione in his partibus convenire. Veniunt Francigenæ, festinant Hispani; Theutonici & Anglici currunt, & aliarum diversarum linguarum accelerat multitudo. Quod cum audissent fratres, repleti sunt gaudio salutari, sive propter gratiam, quam Dominus contulerat Sancto suo, sive quia proximorum lucra sitiebant ardenter, quos desiderabant salvi * esse, & in id ipsum quotidie augmentari.
[28] [iisdemque deinde expenit.] Et ait ad eos Sanctus: Ut fideliter & devote Deo nostro super omnia dona sua gratias referamus, & ut sciatis, qualiter cum præsentibus & futuris sit fratribus conversandum, futurorum processuum intelligite veritatem. Nunc in principio nostræ conversationis inveniemus poma quædam dulcia & suavia nimium ad edendum; sed paulo post quædam minoris suavitatis ac dulcedinis afferentur; postremo vero quædam amaritudine plena dabuntur, quibus non poterimus vesci, quoniam præ acerbitate sua erunt inesibilia universis, licet quandam exteriorem olentiam ac pulchritudinem repræsentent. Et vere, sicut locutus sum, in magnam gentem nos Dominus augmentabit. Sed ultimo sic eveniet, quemadmodum si homo jactet retia sua in mare vel in aliquem lacum, & concludat multitudinem piscium copiosam, & cum omnes miserit in naviculam suam, præ multitudine omnes portare fastidiens, eligat majores & sibi placentes in vasis suis, cæteros autem foras emittat. Hæc omnia, quæ Sanctus Dei prædixit, quanta veritate præfulgeant, quanta se manifestatione aperiant, satis manifestum est considerantibus in spiritu veritatis h. Ecce quomodo spiritus prophetiæ requievit in S. Francisco!
XII.
[29] [Post accessum alterius, bini & bini invicem absiedunt prædicatum.] Eodem quoque tempore quodam alio bono viro Religionem intrante, ad octonarium numerum processerunt. Tunc beatus Franciscus omnes ad se convocavit, & plura eis de regno Dei, de contemptu mundi, de abnegatione propriæ voluntatis & proprii corporis subjectione pronuntians, binos illos in partes quatuor segregavit; & ait ad eos: Ite cautissimi, bini & bini per diversas partes orbis, annunciantes pacem hominibus & pœnitentiam in remissionem peccatorum. Et estote patientes in tribulatione; securi, quia propositum suum & promissum Deus adimplebit. Interrogantibus humiliter respondete, persequentibus benedicite; vobis injuriantibus & calumniam referentibus gratias agite: & pro his regnum vobis paratur æternum. At illi cum gaudio & lætitia suscipientes obedientiæ sanctæ mandatum, coram S. Francisco supplices se prosternebant in terram. Ipse vero amplexans eos dulciter & devote, singulis dicebat: Jacta cogitatum tuum in Domino, & ipse te enutriet. Hoc verbum dicebat, quotiens ad obedientiam fratres aliquos transmittebat.
[30] Tunc frater Bernardus cum fratre Ægidio versus sanctum Jacobum iter arripuit i. [& paulo post, orante Sancto, denuo conveniunt;] Sanctus vero Franciscus cum suo aliam mundi elegit partem, reliqui quatuor, incedentes bini, partes reliquas tenuerunt. Sed modico tempore jam elapso, sanctus Franciscus, eos videre desiderans, orabat Dominum, qui congregat dispersos Israël, ut eos in brevi congregare misericorditer dignaretur: sicque factum est, ut in modico secundum desiderium suum, absque humana vocatione, gratias agentes Deo, pariter convenirent. Convenientibus vero in unum divisione magni Pastoris, magna gaudia celebrant, & se sic uno convenisse desiderio admirantur. Referunt deinde bona, quæ Misericors fecerat eis; &, si negligentes & ingrati aliquatenus extitissent, correptionem & disciplinam a sancto Patre humiliter petunt, & diligenter suscipiunt. Sic enim consueverant facere semper, cum veniebant ad eum; nec ab eo cogitationem minimam, vel primos etiam motus animi occultabant: & cum omnia implevissent, quæ ipsis præcepta erant, servos se inutiles reputabant. Sic etiam totam illam primam beati Francisci scholam puritatis spiritus possidebat, ut, cum utilia & sancta & justa operari sciret, de ipsis gaudere inaniter penitus ignoraret.
[31] Beatus vero Pater nimia caritate filios amplectens, [quos ille lætus suscipit, ejusque fama celebris evadit.] cœpit eis aperire propositum suum; & quæ sibi revelaverat Deus, indicare. Statim autem alii quatuor boni & idonei viri appositi sunt ad eos, & secuti sunt Sanctum Dei. Factus est proinde rumor magnus in populo, & fama Viri cœpit longius dilatari. Erat certe illo in tempore S. Francisco & fratribus suis exultatio magna nimis & gaudium singulare, quando aliquis, quicumque vel qualiscumque, dives, pauper, nobilis, ignobilis, vilis, carus, prudens, simplex, clericus, idiota, laïcus, in populo Christiano, Spiritu Dei ductus, veniebat sanctum Religionis habitum susceptutus. Erat in secularibus viris de omnibus viris admiratio multa & humilitatis exemplum, eos provocans ad emendatioris vitæ viam & pœnitentiam peccatorum. Nulla ignobilitas, vel nulla paupertatis infirmitas obsistebat, quin ædificarentur in opere Dei, quos volebat ædificare Deus, qui esse cum abjectis & cum simplicibus delectatur.
ANNOTATA.
a Nempe in ecclesia S. Georgii intra civitatem Assisiensem, ad quam defuncti corpus e conventu S. Mariæ in Portiuncula postridie mortis illius anno 1228 honorifice delatum fuit, & ex qua deinde anno 1230 ad ecclesiam eidem dicatam, ubi hactenus colitur, translatum est, ut constabit ex dicendis. Verum, cum Celanensis ante postremum annum scripserit, non potuit, nisi deprima illius sepultura in ecclesia S. Georgii meminisse.
b Hunc Bernardum, quem de Quintavalle cognominant, omnes agnoscunt, primum fuisse S. Francisci socium; ut omnino dicendum sit, puerum, qui hic præmittitur, non fuisse saltem ante Bernardum habitu a Sancto donatum Consule Commentarium prævium § 9, ubi de hujus insignis viri ad S. Franciscum accessu, qui anno 1209 contigit, pluribus actum est. Lege etiam Tres Socios in Appendice num. 27 & seqq.
c Ita fere Matthæi cap. 19, ℣. 21.
d Fuit hic nominatus Petrus, de quo vide Tres Socios in Appendice num. 29.
e Vivebat is adhuc, dum hæc scripsit Celanensis: quare verbum Reliquit interpretare per Dedit. De eo vide apud nos die 23 Aprilis.
f Annumeratis ipso S. Francisco & puero, de quo supra.
g Actor. Apost. cap. 4, ℣ 13.
h Hoc sanctissimi Viri vaticinium hodieque cum magna Ecclesiæ Dei utilitate impleri, totus orbis experitur.
i Nimirum Compostellam in Gallæcia, ubi S. Jacobi Apostoli corpus magna peregrinorum accurrentium pietate colitur. Attamen eo usque tunc non pertigerunt laudati Bernardus & Ægidius, quia nimis breve spatium inter eorumdum discessum reditumque intercessisse, mox videbimus.
* an & Regula
* salvos
CAPUT V.
Ordo S. Francisci ab Innocentio III approbatus: cibus ei
sociisque in loco deserto allatus: multa de Sancto ejusque primis sociis.
XIII.
[Romam profectus, juvantibus episcopo Assisiate & Cardinale Sabinensi,] Videns beatus Franciscus, quod Dominus Deus quotidie augeret numerum in idipsum, scripsit sibi & fratribus suis, habitis & futuris, simpliciter & paucis verbis vitæ formam & Regulam, sancti Euangelii præcipue sermonibus utens a, ad cujus perfectionem solummodo inhiabat. Pauca tamen inseruit alia, quæ omnia omnino ad conversationis sanctæ usum necessario innuebant *. Venit proinde Romam cum omnibus dictis fratribus b, desiderans sibi nimirum a domino Papa Innocentio III, quæ scripserat, confirmari. Erat tunc temporis Romæ venerabilis Assisii natus episcopus, nomine Guido c, qui sanctum Franciscum & omnes fratres in omnibus honorabat & speciali venerabatur dilectione: cumque vidisset S. Franciscum & fratres, causam nesciens, ipsorum adventum [ægre d] tulit. Timebat enim, ne patriam vellent deserere, in qua Dominus per servos suos jam cœperat operari. Gaudebat plurimum tantos viros in suo episcopatu habere, de quorum vita & moribus maxime præsumebat. Sed audita causa, & eorum intellecto proposito, gavisus est in Domino valde, respondens eis, se ad hoc consilium & præsidium fore. Accessit præterea S. Franciscus ad reverendum dominum episcopum Sabinensem, nomine Joannem de S. Paulo e, qui inter alios Romanæ curiæ principes & majores terrena videbatur despicere, & amare cælestia. Nam illum benigne atque caritative suscipiens, ipsius voluntatem & propositum plurimum commendavit.
[33] Verum, quia homo erat providus & discretus, cœpit eum de multis interrogare, [approbationem Regulæ & potestatem prædicandi sibi suisque a Papa impetrat.] &, ut ad vitam monasticam seu eremiticam diverteret, suadebat. At sanctus Franciscus suasionem ejus humiliter, prout poterat, recusabat: non suasa despiciendo, sed alia pie affectando, altiori desiderio ferebatur. Mirabatur dominus ille fervorem ipsius, & timens, ne a tanto proposito resiliret, ei planiora itinera ostendebat. Tandem ejus constantia victus, precibus acquievit, & coram Domino studuit ejus negotia de cætero promovere. Præerat tunc temporis Ecclesiæ Dei Innocentius Papa III f, ut gloriosus doctrina, affluentissimus quoque sermone, clarissimus zelo justitiæ, cum fidei cultus eam poscebat. Hic cum virorum Dei votum agnovisset, discretione prævia, petitioni eorum assensum præbuit, & effectu prosequentiæ complevit: atque de plurimis cohortans & monens eos, benedixit S. Francisco & fratribus ejus, dixitque eis: Ite cum Domino, fratres, & prout Dominus inspirare vobis dignabitur, omnibus pœnitentiam prædicate. Cum enim omnipotens Dominus vos numero multiplicabit & gratiam *, ad me cum gaudio referetis, & ego vobis his plura concedam, & securius majora committam g. Vere Dominus erat cum S. Francisco, quocumque pergebat, eum revelationibus lætificans & beneficiis exhortans. Nam cum nocte quadam se sopori dedisset, visum est ei per quandam viam ambulare, juxta quam arbor magnæ proceritatis stabat. Arbor illa pulchra, fortis, grossa & alta nimis. Factum est autem, dum appropinquaret ad eam, & sub ea stans, ejus pulchritudinem & altitudinem miraretur, ut cacumen arboris tangeret, eamque manu capiens facillime inclinaret ad terram. Et revera sic actum est, cum dominus Innocentius, arbor in mundo excelsior & sublimior, ejus petitioni & voluntati se tam benignissime inclinavit.
XIV.
[34] Sanctus Franciscus de munere ac gratia tanti patris & domini plurimum exultans, [Roma cum suis revertens, in via divinitus reficitur,] gratias egit omnipotenti Deo, qui ponit humiles in sublimi, & mœrentes erigit sospitate; statimque venit visitare limina B. Petri. Et oratione completa, egressus ex Urbe, versus vallem Spoletanam iter arripiens, cum sociis est profectus. Conferebant ad invicem, dum irent, quanta & qualia eis clementissimus Deus dona contulerit, qualiter a Vicario Christi, domino & patre universæ Christianæ nationis, gratissime sunt recepti: qualiter etiam monita & præcepta ipsius adimplere valerent: qualiter Regulam, quam susceperant, possent sincere servare & indeclinabiliter custodire: qualiter moniti * sanctitate & religione coram Altissimo ambularent: qualiter deinde vita & mores ipsorum per incrementa sanctarum virtutum forent proximis ad exemplum. Cumque novi Christi discipuli de hujusmodi in schola humilitatis sufficienter disputassent, dies multum ascendit & hora h præteriit. Pervenerant tunc ad desertum locum, præ lassitudine itineris fatigati, & esurientes refectionem aliquam invenire non poterant, eo quod locus ille ab hominum habitatione valde remotus erat. Statimque, divina gratia procurante, occurrit homo, afferens manu panem, deditque eis, & abiit. Ipsi vero non cognoscentes eum, mirati sunt in cordibus suis, & ut magis de misericordia divina confiderent, devote alter alterum admonebat. Sumptoque cibo, & ex ipso non modico * confortati, venientes ad quemdam locum prope civitatem Ortensem i, ibidem fere per dies quindecim sunt morati. Aliqui eorum intrantes civitatem, acquirentes necessaria victus, & modicum illud, quod acquirere poterant ostiatim, ad fratres alios deportantes, cum gratiarum actione ac lætitia cordis pariter manducabant. Si quid vero residuum erat, quoniam alicui dare non poterant, recondebant illud in quodam sepulchro, quod aliquando conservaverat corpora mortuorum, ut idem iterum manducarent.
[35] [& prope civitatem Hortensem aliquot dies in deserto loco moratus,] Locus ille desertus erat atque relictus, & rarorum aut nullorum frequentabatur accessu. Erat eis exultatio magna, cum nihil haberent, aut viderent, quod eos posset vane seu carnaliter delectare. Cœperunt propterea cum sancta paupertate ibidem habere commercium, & in defectu omnium, quæ sunt mundi, nimium consolari. Disponebant, sicut ibi erant, & ubique perpetuo adhærere. Et quia, deposita omni sollicitudine terrenorum, sola eos divina consolatio delectabat, statuunt & confirmant, nullis impulsi tentationibus ab ejus amplexibus resilire. Sed licet ipsius loci amœnitas, quæ ad corrumpendum verum vigorem animi non mediocriter potest, eorum non detineret affectus, ne saltem longioris moræ assiduitas vel solum exterius eis aliquid proprietatis innecteret, loco ipso relicto k, sequentes felicem Patrem, vallem Spoletanam tunc temporis intraverunt. Conferebant pariter veri cultores justitiæ, utrum inter homines conversari deberent, an ad loca solitaria se transferre. Sed S. Franciscus, qui non de industria propria confidebat, sed sancta oratione omnia præveniebat negotia, elegit non sibi vivere soli, sed ei, qui pro omnibus mortuus est, sciens se ad hoc missum, ut Deo animas lucraretur, quas diabolus conabatur auferre.
XV.
[36] [in civitatibus & castellis prædicat] Circuibat proinde fortissimus miles Christi Franciscus civitates & castella, non in persuasibilibus humanæ sapientiæ verbis, sed in doctrina & virtute spiritus, annuncians regnum Dei, prædicans pacem, docens salutem & pœnitentiam in remissionem peccatorum. Erat in omnibus fiducialius agens ex authoritate Apostolica sibi concessa l, nullis utens adulationibus, nullis seductoribus blandimentis. Nesciebat aliquorum culpas palpare, sed pungere; nec vitam fovere peccantium, sed aspera increpatione percutere. Quoniam primo sibi suaserat opere, quod verbis aliis suadebat; & non timens reprehensorem, veritatem fidentissime loquebatur, ita ut litteratissimi etiam viri, gloria & dignitate potentes, mirarentur sermones, & timore utili ejus præsentia terrerentur. Currebant viri, currebant & fœminæ; festinabant clerici, accelerabant Religiosi, ut viderent & audirent Sanctum Dei, qui homo alterius seculi videbatur. Omnis ætas, omnisque sexus properabat cernere mirabilia, quæ novit Dominus, quæ per Servum suum operabatur in mundo. Videbatur certe tempore illo, sive per præsentiam S. Francisci, sive per famam quædam nova lux e cælo missa, in terris fugans universam tenebrarum caliginem, quæ pene totam sic occupaverat regionem, ut vix aliquis sciret, quo foret pergendum. Sic enim alta profunditas oblivionis Dei, & negligentiæ sopor mandatorum ejus fere omnes oppresserat, ut vix excitari a veteribus & inveteratis malis aliquatenus paterentur.
[37] Radiabat quasi stella fulgens in caligine noctis, [cum miro populi concursu parique fructu.] & quasi mane expansum super tenebras. Sicque factum est, ut in brevi totius provinciæ facies sit immutata, & lætiori vultu appareret, ubique deposita pristina fœditate. Fugata est prior ariditas & seges in scalenti * campo surrexit cito. Cœpit etiam inculta vinea germinare, & germen odoris & honestatis pariter parturivit. Resonabat ubique gratiarum actio & vox laudis, ita ut multi, secularibus curis abjectis, in vita & doctrina beatissimi patris Francisci suam reciperent notitiam, & ad Creatoris amorem & reverentiam aspirarent. Cœperunt multi de populo nobiles, ignobiles, clerici & laïci divina inspiratione compuncti, ad S. Franciscum accedere, cupientes sub ejus disciplina & magisterio perpetuo militare. Quos omnes Sanctus Dei, velut cælestis gratiæ rivus uberrimus, charismatum imbribus rigans, agrum cordis ipsorum virtutum floribus exornabat: Egregius nempe Artifex, ad cujus formam, regulam & doctrinam efferendo præconio in utroque sexu Christi renovatur Ecclesia, & trina fide triumphat m salvandorum. Omnibus tribuebat normam vitæ, & salutis viam in omni gradu veraciter demonstrabat.
[38] Sed de Ordine, quem caritate pariter & professione assumpsit & tenuit, [Socii seu discipuli ejus, quos Minores vocari voluit,] præcipue sermo in manibus est. Quid enim? Ordinem Fratrum Minorum primitus ipse plantavit, & ea scilicet occasione hoc ei nomen imposuit. Cum enim sic in Regula scriberetur: Et sunt minores: ad cujus sermonis prolationem ea quidem hora, Volo, inquit, ut Ordo fratrum Minorum fraternitas hæc vocetur n. Et vere Minores, qui omnibus subditi existentes, semper quærebant locum vilitatis & officium exercere, & in quo quædam fore injuria videretur, ut sic in solido veræ humilitatis fundati mererentur, ut felici dispositione in eis consurgeret omnium virtutum fabrica spiritalis. Revera constantiæ fundamentum caritatis nobilis structura surrexit, in qua vivi lapides ex omnibus mundi partibus coacervati sunt in habitaculum Spiritus Sancti. O quanto caritatis ardore flagrabant novi Christi discipuli! Quantus in eis piæ societatis vigebat amor! Cum enim alicubi convenirent pariter, vel in via, ut moris est, sibi invicem obviarent, ibi spiculum spiritalis amoris resultabat, super omnes veræ dilectionis seminarium spargens. Quid illud? Casti amplexus, suaves affectus, osculum sanctum, dulce colloquium, risus modestus, animus simplex, lingua placabilis, responsio mollis, idem propositum, promptum obsequium & indefessa manus.
[39] Et quidem cum terrena cuncta despicerent, & seipsos nunquam amore privato diligerent, [in omni virtutum genere excellunt,] totius affectum in communi refundentes, seipsos dare in pretium satagebant, ut fraternæ necessitati pariter subvenirent; desiderabiliter conveniebant, delectabilius simul erant, & gravis erat utrinque separatio socialis, amarum divortium, acerba disjunctio. Sed nihil sanctæ obedientiæ præceptis audebant præponere obedientissimi milites, qui, antequam perficerent, obedientiæ se ad exequendum imperium præparabant, nihil scientes discernere in præceptis, ad quæque injuncta, omni remota contradictione, quasi præcipites concurrebant. Paupertatis sanctissimæ sectatores, quia habebant nihil, amabant nihil, perinde nihil perdere verebantur. Sola tunica erant contenti, repetiata o quandoque intus & foris. Nullus in ea cultus, & despectus multus & vilitas apparebat, ut in ea crucifigi penitus mundo viderentur. Fune succincti, femoralia vilia gestabant, & in his omnibus permanere, nihilque amplius habere, propositum pium habebant. Securi propterea erant ubique, nullo timore suspensi, nulla cura distracti, sine ulla sollicitudine diem crastinum expectabant: nec de serotino hospitio, in magno frequenter itineris discrimine positi, anxiabantur. Nam cum sæpe in maximis frigoribus necessario carerent hospitio, clibanus recolligebat eos p, vel certe in cryptis seu speluncis humiliter latitabant. Diebus vero manibus propriis, qui noverant, laborabant, existentes in domibus leprosorum, vel in aliis locis honestis, servientes humiliter & devote.
[40] [aliisque prælucent,] Nullum officium exercere volebant, de quo posset scandalum exoriri q, sed semper justa & sancta, honesta & utilia operantes, omnes, cum quibus conversabantur, ad humilitatis exemplum & patientiam provocabant. Ita eos virtus patientiæ circumdederat, ut potius quærerent, ibi esse, ubi persecutionem suorum operum paterentur, quam ubi possent, sanctitate ipsorum cognita vel laudata, mundi favoribus sublevari. Nam multoties opprobriorum contumeliis affecti, denudati, verberati r, ligati, carcerati, nullius patrocinio se tuentes, cuncta sic viriliter sustinebant, ut in ore ipsorum non nisi sola vox laudis & gratiarum actio resonaret. Vix aut nunquam a laude Dei cessabant, sed continua discussione, quidquid recolligentes, pro bene actis gratias Deo, pro neglectis & incaute commissis gemitus & lacrymas persolvebant. Relictos a Deo se fore, putabant, si non se in spiritu devotionis solita pietate jugiter cognoscerent visitari. Cum enim orationibus incumbere vellent, ne ipsos arriperet somnus, aliquo adminiculo tuebantur. Aliquis suspensus funibus fulciebatur, ne per somni subreptionem oratio turbaretur: aliqui se instrumentis ferreis circumdabant: aliqui vero ligneis ergastulis se cingebant. Si quando ciborum copia vel potus, ut assolet, eorum sobrietas turbaretur, vel itineris lassitudine necessitatis metas vel in modico pertransiret, multorum dierum abstinentia se acerbissime cruciabant. Tanta denique maceratione incentiva carnis reprimere satagebant, ut in frigidissima glacie non abhorrerent sæpius se nudare, ac totum corpus spinarum aculeis compungentes, effusione sanguinis irrigare.
[41] [ita scilicet a sancto Patre suo instituti.] Ita enim omnia terrena strenuissime conterebant, ut extrema vitæ necessaria recipere paterentur, & tam longa consuetudine a corporea consolatione disjuncti quæque aspera non timerent. In his omnibus pacem & mansuetudinem cum omnibus sequebantur, & pudica semper & pacifica operantes, summo studio cuncta scandala devitabant. Vix enim tempore necessario loquebantur, nec de ipsorum ore scurrile aut otiosum quippiam procedebat, ut in omni vita & conversatione ipsorum non posset impudicum quid vel inhonestum aliquatenus inveniri. Actus eorum omnis disciplinatus, incessus modestus, sensus omnes ita mortificati erant in eis, ut vix audire seu videre, nisi quod eorum intentionem exposceret, paterentur. Defixis in terra oculis, mentem in cælo habebant. Nulla invidia, nulla malicia, nullus rancor, nulla oblocutio, nulla suspicio, nulla amaritudo in eis locum habebant; sed concordia multa, quies continua, gratiarum actio, & vox laudis erat * in eis. Hæc sunt documenta pii Patris, quibus non verbo tantum & lingua, sed opere & veritate maxime, novos filios informabat.
ANNOTATA.
a Waddingus existimavit, hanc eam Regulam esse, quam ipse Waddingus e duabus primam edidit. Mihi verisimilius est, Regulam, quam S. Franciscus omnium primam scripsit, periisse aut latere; eam vero, quam laudatus Annalista Minorum primam credidit, unam esse ex aliis, quas Tres Socii in Appendice num. 35 ab eodem sancto Institutore scriptas asserunt, prius quam faceret illam, quam ultimo reliquit fratribus. Rationem habes in Commentario prævio num. 227 & sequenti.
b Nimirum undecim, quibus ipse Franciscus junctus erat duodecimus. Porro hoc iter & Regulæ approbationem cogimur anno 1209 affigere ob rationes datas in Commentario prævio num. 154 & sequentibus.
c Ab Ughello in Italia sacra Vido vocatur, isque ipse est, qui S. Franciscum, patri bona omnia atque etiam vestes cedentem, pene nudum in brachia sua suscepit, suoque pallio texit.
d Vocem ægre, quæ in apographo nostro desiderabatur, addidi & uncis inclusi.
e Insigne hujus Cardinalis, e familia Columnensium nati, elogium habes apud Ciaconium & Oldoinum tom. 1 Vitarum Romanorum Pontificum & Cardinalium col. 1161 & sequenti. Ibidem etiam dicitur fuisse primus Ordinis Minorum protector; quod verum est, si curam & officia spectes; sed infra videbimus, primum ejusdem protectorem Pontificia auctoritate potestatequeconstitutum, fuisse Cardinalem Hugolinum seu Hugonem, episcopum Ostiensem, qui postea ad summum Pontificatum evectus Gregorius IX dictus fuit.
f Innocentius III, Cælestino III succedens, Romanam S. Petri Cathedram ab anno 1198 usque ad 1216 tenuit.
g Multa hic compendiose complexus est, atque aliqua prætermisit Celanensis, quæ uberius exposuerunt Tres Socii in Appendice cap. 4, & S. Bonaventura cap. 3, apud quos ea legi possunt. Ceterum hæc Regulæ approbatio solo vivæ vocis oraculo sine scriptis facta fuit.
h Puto, hic excidisse vocem cœnæ, aut reficiendi vel similis significationis.
i Orta, seu Horta & Hortanum, episcopalis civitas est in provincia Patrimonii S. Petri, ad Tiberim atque in ipso Umbriæ limite sita.
k De tota hac apud Hortanum mora silent Tres Socii & S. Bonaventura: meminit tamen biographus secundus; sed in hujus apographo nostro, forte ex solius describentis vitio, illa, quæ solum fere quindecim dierum fuisse a Celanensidicitur, per quadraginta dies protracta est.
l Videlicet, quia Innocentius III ipsi sociisque illius potestatem fecerat pœnitentiam prædicandi, ut præmissum est num. 33.
m Insinuat tres Ordines ab eo institutos, scilicet Fratrum Minorum, Pauperum dominarum, quas nunc Clarissas vocamus, & Pœnitentium.
n In Regula primo loco a Waddingo edita cap. 6 legitur: Et nullus vocetur Prior, sed generaliter omnes vocentur Fratres Minores: atque hic est primus locus hujus Regulæ, in quo vox Minores occurrit. Quapropter oportet, Celanensem hic locutum esse de alia Regula, in qua præmittebantur istæ voces, Et sunt Minores, quarum occasione S. Franciscus voluit Ordinem suum appellari Fratrum Minorum. Hæc certe non est Regula omnium ultima, in qua istæ voces non sunt; sed verisimillime omnium prima, quæ latere vel periisse videtur.
o Repeciata, id est, assutis centonibus resarta. Galli dicunt Rapiece, a piece Latine frustum, cento &c. In utraque quoque Regula Minorum a Waddingo edita cap. 2 legitur: Fratres omnes vilibus vestibus induantur, & possint eas repeciare de saccis & aliis peciis.
p Hujusmodi exemplum habes apud Tres Socios in Appendice num. 38.
q Consona habet Regula primo loco edita a Waddingo cap. 7, quod de modo serviendi & laborandi inscriptum est.
r Hujus generis exempla referunt Tres Socii in Appendice num. 40, aliaque per decursum Vitarum videbimus.
* forte innuebat.
* forte gratia
* an muniti?
* forte non modicum
* l. squalenti
* an erant?
CAPUT VI.
Habitatio S. Francisci in Rivotorto: Sociorum instructio, quos
docet orare: virtutibus fulget, occulta cordium & futura novit.
XVI.
[Habitat cum suis in Rivotorto, ubi exemplo suo] Colligebat se beatus Franciscus cum cæteris juxta civitatem Assisii in loco, qui dicitur Rugus-tortus a: quo in loco tugurium quoddam relictum erat, sub cujus umbra vivebant, magnarum & pulchrarum domuum strenuissimi contemptores, & tuebantur se ibidem a turbinibus pluviarum. Nam, ut ait Sanctus: Citius de tugurio, quam de palatio in cælum ascenditur. Conversabantur in eodem loco cum beato Patre filii & fratres in labore multo & inopia universarum rerum, sæpissime omnis panis solatio destituti, solis contenti rapis, quas per planiciem Assisii huc atque illuc in angustia manducabant. Locus ille tam angustissimus erat, ut in eo sedere aut quiescere vix valerent. Nullum pro his murmur resonat, nulla querimonia; sed corde placido mens plena gaudio conservat patientiam. S. Franciscus quotidianam, immo continuam sui & suorum inquisitionem diligentissime faciebat, & nil in eis residere patiens lubricum, ab ipsorum cordibus omnem negligentiam abigebat, rigidus in disciplina, super custodiam suam erat vigilans omni hora. Nam si qua, ut assolet, carnis temptatio eum quandoque pulsaret, in quadam fovea glacie plena, cum hyems existeret, se immergebat, in ea tandiu persistens prolixissime, quoad usque carnis omnis recederet corruptela. Et quidem tantæ mortificationis exemplum cæteri ferventissime sequebantur.
[43] Docebat eos, non solum mortificare vitia & carnis incentiva reprimere, [& verbis illos ad sui abnegationem instituit;] verum etiam & ipsos exteriores sensus, per quos mors intrat ad animam. Quoniam, cum illo tempore imperator Otho ad suscipiendam coronam terreni imperii per partes illas cum magno strepitu & pompa transiret b, sanctissimus Pater cum reliquis juxta viam ipsius transitus existens, tugurio nec ad videndum foras exivit, nec aliquem respicere pertulit, præter unum, qui constantissime illi annuntiaret, gloriam hanc sibi tempore modico duraturam c. Erat enim gloriosus Sanctus secum habitans; & deambulans in latitudine cordis sui, in se dignum Deo habitaculum præparabat. Et ideo aures ejus non rapiebat clamor exterior, nec aliqua * excutere poterat seu interrumpere ingens negotium, quod habebat in manibus. Apostolica in eo vigebat authoritas, & ideo regibus & principibus adulari penitus recusabat. Dabat semper in se simplicitati operam, nec sinebat locum angustum cordis latitudinem impedire.
[44] Sciebat * præterea nomina fratrum per tigna & domicilium, [inde recedit ad S. Mariam in Portiuncula.] ut unusquisque, orare volens aut quiescere, recognosceret locum suum, & ne angusta loci modicitas mentis silentium perturbaret. Cumque ibidem morarentur, accidit, ut quadam die asinum ducens deveniret ad umbraculum, in quo Vir Dei cum sociis morabatur. Et ne pateretur repulsam, adhortans asinum suum ad ingrediendum, locutus est verba hæc: Vade intus, quia loco huic benefaciemus. Quod verbum S. Franciscus audiens graviter tulit, illius viri intentionem cognoscens. Putabat enim ille, ipsos ibidem morari velle ad augendum locum, & ut domum domui copularent. Statimque S. Franciscus egrediens inde, relicto tugurio illo propter rustici verbum, transtulit ad alium se locum, non longe ab illo, qui Portiuncula dicitur, ubi, sicut supra dictum est, ecclesia sanctæ Mariæ ab illo ante diu fuerat reparata. Nihil volebat proprietatis habere, ut omnia posset plenius in Domino possidere.
XVII.
[45] Deprecati sunt eum fratres tempore illo, ut doceret eos orare, [Suos orare docet, at illi in omnibus obsequentes,] quoniam in simplicitate spiritus ambulantes, adhuc ecclesiasticum Officium ignorabant. Quibus ipse ait: Cum orabitis, dicite: Pater noster, Adoramus te Christe d, & ad omnes ecclesias tuas, quæ sunt in mundo universo, & benedicimus tibi, quia per sanctam crucem tuam redemisti mundum. Hoc autem ipsi fratres, pii Magistri discipuli, summa cum diligentia observare curabant, quia non ea tantum, quæ beatus Franciscus pater dicebat eis, superno consilio, seu paterno imperio, verum etiam si ea, quæ cogitabat vel meditabatur ipse, aliquo scire possent indicio, studebant efficacissime adimplere. Dicebat enim eis ipse beatus Pater, veram obedientiam fore, non solum prolatam, sed excogitatam; non solum audientiam imperatam, sed desideratam; hoc est, si frater, fratris prælati subditus, non solum audiat vocem, sed comprehendat voluntatem, statim ad obedientiam totum se debet colligere, ac facere, quod eum velle, signo aliquo comprehendet. In quocumque loco præterea aliqua ecclesia constructa foret, etiamsi præsentes non erant, tantum possent eam utcumque cernere de remotis, inclinabant se versus eam proni super terram, & inclinato homine, adorabant Omnipotentem, dicentes: Adoramus te, Christe, & ad omnes ecclesias, sicut eos docuerat sanctus Pater. Et, quod non minus est admirandum, ubicumque crucem vel crucis signum intuebantur, sive in terra, sive in pariete, sive in arboribus, sive in sepibus viarum, faciebant hoc idem.
[46] [mira mentis morumque simplicitate elucent.] Sic enim eos repleverat sancta simplicitas, sic eos innocentia vitæ docebat, ut duplicitatem animi penitus ignorarent; quia sicut una fides, ita unus spiritus erat in eis, una voluntas, una caritas; animorum cohærentia, semper morum concordia; virtutum cultus, conformitas in æternum, & pietas actionum. Nam dum cuidam sacerdoti ex secularibus, qui meritis valde infamis erat, & enormitate scelerum ab omnibus contemnendus, confiterentur sæpe peccata sua, & per multos eis innotuisset ejus nequitia, nullo tamen modo credere noluerunt *: nec propterea obmiserunt peccata sua ei solito confiteri, nec debitam impendere reverentiam e. Et quidem cum ipse vel alius sacerdos cuidam e fratribus quadam die dixisset: Vide, frater, ne sis hypocrita; statim propter sacerdotis verbum credidit, se, frater ille, hypocritam esse: propter quod die ac nocte lamentabatur, nimio dolore affectus. Quærentibus autem ab eo fratribus, quid vellet tanta mœstitia & tantus insuetus mœror, respondit, dicens: Sacerdos quidam tale mihi verbum locutus est, de quo tanto dolore afficior, quod vix possum aliquid cogitare. Consolabantur eum &, ne sic crederet, hortabantur. Quibus ipse dicebat: Quid est, quod dicitis, fratres? Sacerdos est, qui locutus est verbum hoc. Potestne mentiri sacerdos? Cum ergo sacerdos non mentiatur, necesse igitur est, ut, quod locutus est, esse verum credamus. Sicque diu in hac simplicitate perdurans, verbis tandem Patris beatissimi acquievit, qui ei verbum sacerdotis exposuit, & intentionem sagaciter excusavit. Vix alicui fratrum tanta posset mentis inesse turbatio, quod ad ejus ignitum eloquium non discederet omne nubilum, rediretque serenum.
XVIII.
[47] [Apparet iisdem in curru igneo:] Ambulantes coram Deo simpliciter & coram hominibus confidenter, meruerunt tunc temporis fratres divina revelatione lætificari. Dum enim igne Spiritus Sancti succensi, non solum constitutis horis, neque etiam quælibet compediret eos terrena sollicitudo, vel molesta curarum anxietas occuparet, sed Pater noster in melodia spiritus vitæ suppliciter decantarent; beatissimus sanctus Franciscus nocte quadam se ab eis corpore absentavit. Et ecce fere media noctis hora, quibusdam e fratribus quiescentibus, quibusdam vero in silentio affectuose orantibus, per ostium domus currus igneus splendidissimus intrans, bis & ter huc atque illuc per domicilium se convertit, supra quem globus maximus residebat, qui solis habens aspectum, nocte clarescere fecit. Obstupefacti sunt vigilantes, exterriti sunt dormientes, & non minus cordis, quam corporis, senserunt claritatem. Convenientibus quoque in unum, cœperunt quærere inter se, quid hoc esset. Sed ex vi & gratia tantæ lucis unius alteri erat conscientia manifesta. Intellexerunt denique ac noverunt, animam sancti Patris extitisse fulgore tam maximo radiantem, qui ob præcipuæ puritatis suæ gratiam & magnæ pietatis in filios curam tanti muneris benedictionem a Domino meruit obtinere f.
[48] Et quidem manifestis indiciis sæpius hoc probarant & experti fuerant, [eorum arcana cognoscit, longe remotis adest, arcana cognoscit,] occulta cordis eorum Patrem sanctissimum non latere. O quotiens, nullo docente homine, sed Spiritu Sancto revelante, absentium fratrum acta agnovit, occulta cordium aperuit, & conscientiam exploravit! O quantos in somno admonuit, quibus & agenda præcepit & non agenda prohibuit! O quantorum futura mala prædixit, quorum præsentia bona in facie videbantur! Sic & iniquitatum finem plurimorum præsciens, futuram in multis salutis gratiam nuntiavit. Immo, si quid *, puritatis & simplicitatis spiritu, meruit illustrari visionis ejus modo, cæteris inexperto, consolatione potius * est singulari. Referam unum inter alia, quæ, fidelibus testibus referentibus, agnovi. Cum tempore quodam frater Joannes de Florentia esset a S. Francisco Minister fratrum in Provincia g constitutus, & capitulum fratrum in eadem provincia celebrasset, Dominus Deus solita pietate ostium ei sermonis aperuit, & fratres omnes ad audiendum reddidit benevolos & attentos. Erat inter eos super eos sacerdos fama clarus, sed clarior vita, Monaldus nomine, cujus virtus in humilitate fundata, oratione frequenti adjuta, scuto patientiæ servabatur. Intererat etiam illi capitulo frater Antonius h, cujus Dominus aperuit sensum, ut intelligeret Scripturas, ut super mel & favum de Jesu verba dulcia eructaret in populo universo. Qui cum fratribus ferventissime ac devotissime prædicaret, hoc scilicet verbum: Jesus Nazarenus rex Judæorum; dictus frater Monaldus respexit ostium domus, in qua erant fratres pariter congregati, & vidit ibi corporeis oculis beatum Franciscum in aëre sublevatum, extensis velut in cruce manibus, benedicentem fratres. Repleti quoque videbantur omnes consolatione Spiritus Sancti: & de concepto salutis gaudio satis credibile fuit eis, quod de visione ac præsentia Patris gloriosissimi audierunt.
[49] Quod vero alienorum cordium occulta cognoverit, [fratremque Richerium, de ejusdem a micitia sollicitum] inter multa, quæ multi sæpius sunt experti, unum, de quo nulla potest oriri dubitatio, in medium proferatur. Frater quidam, Richerius nomine, nobilis genere, sed nobilior moribus, amator Dei, & sui contemptor, cum suo spiritu & voluntate plenissime ducitur, ut sancti patris Francisci gratiam perfecte posset assequi & habere, timebat valde, ne S. Franciscus eum occulto aliquo judicio abhorreret, & sic a gratia dilectionis suæ ipsum redderet alienum. Putabat frater ille, quoniam timoratus erat, quemcumque S. Franciscus intima caritate diligeret, dignum etiam fore divinam gratiam promereri: e regione vero, cui non se benivolum ostenderet & placatum, arbitrabatur eum iram superni Regis incursurum. Hæc autem frater dictus volvebat in animo, hæc secum frequenter tacitus loquebatur, nulli prorsus revelans suæ cogitationis arcanum.
[50] Cæterum, cum die quadam beatus Franciscus pater in cellula esset orans, & dictus frater, solita cogitatione turbatus, venisset ad locum, [divinitus instructus solatur,] Sanctus Dei & adventum ejus cognovit, & quod volvebat animo, intellexit. Statim proinde fecit eum ad se vocari, & dixit ad eum: Nulla te conturbet tentatio, fili, nulla cogitatio exacerbet; quoniam carissimus mihi es, & inter præcipue mihi caros. Mea dilectione ac familiaritate dignum te noveris: securus ad me intra, quando volueris, & de familiaritate sume facundiam *. Miratus est dictus frater admiratione permaxima, & exinde reverentior factus, quantum crevit in gratia sancti Patris, tantum cœpit in Dei misericordia fiducialius dilatari. Quam egregie *, sancte Pater, tuam debent absentiam ferre, qui omnino desperant in terris ultra tui similem invenire! Juva tua intercessione, quos obvolutos cernis noxia labe peccati. Cum esses omnino justorum spiritu jam repletus, futura & prævidens & præsentia sciens, ut omnem jactantiam fugeres, sanctæ simplicitatis semper imaginem præferebas. Sed ad superiora recurramus, historiæ ordinem percurrentes.
ANNOTATA.
a Apud scriptorem Vitæ secundæ legitur Rigus-tortus, apud Tres Socios Rivus-tortus, quod proprium loci nomen fuisse videtur. S. Bonaventura nomen reticuit.
b Fuit hic Otto IV, qui ex communi omnium scriptorum consensu anno 1209 coronam imperialem ab Innocentio III Romæ accepit, die 27 Septembris, ut aliqui existimant, vel, ut alii volunt, 4 Octobris. Cum igitur ex hoc Thomæ Celanensis loco certum sit, probationem Regulæ S. Francisci priorem esse Romana coronatione Ottonis, compulsus fui eamdem approbationem anno 1209 affigere, atque ita recedere ab erudito Waddingo, qui illam anno 1210 illigavit. Vide disputata in Commentario prævio num. 154 & sequentibus.
c Veritatem vaticinii luctuosus Ottonis IV eventus docuit.
d Alibi rectius legitur: Hic & ad omnes &c:ita enim etiam in ipsius S. Francisci Testamento legitur in Commentario prævio num. 622.
e Nimirum ex sancta simplicitate & reverentia erga sacerdotes non poterant credere, vera esse, quæ de isto dicebantur, ac in eodem magis considerabant sacrum Ordinem, quam delicta; ita nempe instituti a sancto Patre suo, qui in laudato Testamento apud me num. 623 reverentiam erga sacerdotes suis commendans inter alia ait: Et ipsos & omnes alios (sacerdotes) volo timere, amare & honorare, sicut meos dominos. Et nolo in ipsis considerare peccata, quia Filium Dei cerno in ipsis, & domini mei sunt &c.
f Eamdem mirabilem apparitionem narrat S. Bonaventura in Vita num. 43 & sequenti, significans, eam contigisse apud Rivum-tortum, quando Vir sanctus die quadam Sabbathi civitatem Assisii intravit, prædicaturus mane in ecclesia cathedrali; cumque ibidem in quodam tugurio, sito in horto canonicorum … in oratione Dei more solito pernoctaret.
g In Provincia scilicet Galliæ, vulgo la Provence.
h Indicatur S. Antonius, vulgo cognominatus Patavinus, in cujus Vita apud nos ad diem 13 Junii edita, num. XI fere eadem referuntur, & in Annotatis lit. e Arelate facta dicuntur vel anno 1226 vel paulo citius. Waddingus eadem anno 1224 affixit.
* adde res
* scribebat
* voluerunt
* l. si quis
* forte potitus
* an fiduciam?
* an ægre?
CAPUT VII.
Cura subditos corrigendi & paupertatem servandi: vitæ
austeritas, mirando exemplo confirmata: humilitas & contemptus sui,
iter in Asiam, & deinde in Africam frustra susceptum: gesta cum
Soldano: miracula Sancti, cui animantia obediunt.
XIX.
[In subditos invigilat, severam in victu] Regressus est Vir beatissimus corporaliter ad fratres suos, a quibus, sicut dictum est, nunquam spiritualiter recedebat, tanta ex * diligenti examinatione omnium acta perquirens, felici semper curiositate in subditis ferebatur, nihil impune relinquens, sicut magis & minus recipi, deprehenderet, perpetrata. Et primo quidem spiritualia vitia decernebat; deinde eradicabat corporalia, ad ultimum extirpans occasiones omnes, quæ peccatis solent aditum aperire. Omni studio omni sollicitudine custodiebat sanctam paupertatem & * dominam a, non patiens (ne quando ad superflua pervenirent) nec vasculum in domo aliquod residere, cum sine utraque b posset extremæ necessitatis evadere servitutem. Impossibile namque fore, aiebat, satisfacere necessitati, & voluptati non obedire. Cocta cibaria vix aut rarissime admittebat; admissa vero sæpe aut confundebat cinere, aut condimenti saporem aqua frigida extinguebat. O quotiens per mundum ambulans ad prædicandum Euangelium Dei, vocatus ad prandium a magnis principibus, qui eum miro venerabantur affectu, gustatis parumper carnibus propter observantiam sancti Euangelii c, reliquum, quod comedere videbatur, deponebat in sinu, manu ori adducta, ne quis posset perpendere, quid agebat. De potu vini quid dicam, cum nec ipsam aquam, desiderio sitis æstuans, ad sufficientiam bibere pateretur?
[52] Accubitum vero suum ubique, receptus hospitio, [abstinentiam servat: ex humilitate eximia] nullis sinebat stramentis seu vestibus operiri, sed nuda humus, tunica interposita, nuda suscipiebat membra. Quandoque, cum corpusculum suum somni beneficio recrearet, sæpius sedens, nec aliter se deponens, dormiebat. Pro cervicali ligno vel lapide utebatur. Cum comedendi aliquid suscitaretur, ut moris est, appetitus, vix acquiescebat illud postmodum manducare. Accidit autem quadam vice, cum infirmitate gravatus aliquantulum pullorum carnium comedisset, resumptis utcumque corporis viribus, introivit Assisii civitatem. Cumque pervenisset ad portam civitatis, præcepit cuidam fratri, qui cum eo erat, ut funem collo ejus ligaret, & sic eum quasi latronem per totam traheret civitatem, voce præconis clamans, & dicens: Ecce, videte glutonem, qui impinguatus est carnibus gallinarum, quas, vobis ignorantibus, manducavit. Accurrebant proinde multi ad tam ingens spectaculum, & ingeminatis suspiriis collacrymantes, aiebant: Væ nobis miseris, quorum vita tota versatur in sanguine, & in luxuriis & ebrietatibus corda & corpora enutrimus: sicque compuncti corde ad melioris vitæ statum tanto provocabantur exemplo.
[53] [conatur seipsum apud omnes] Multa quoque in hunc modum sæpissime faciebat, ut & seipsum perfecte contemneret, & ad honorem perpetuum cæteros invitaret. Factus erat sibi tamquam vas perditum, nullo timore, nulla sollicitudine pro corpore oneratus, strenuissime objiciebat ipsum contumeliis, ne ipsius amore temporale aliquid concupiscere cogeretur. Verus sui contemptor, omnes seipsos contemnere verbo & exemplo utiliter instruebat. Quid enim? Magnificabatur ab hominibus, & laudabili judicio efferebatur a cunctis, sed solus ipse se vilissimum reputabat, solus ardentissime contemnebat. Sæpe namque ab omnibus honoratus, dolore nimio sauciabatur, & favorem humanum pro foribus arcens, faciebat sibi e regione ab aliquo exprobrari, vocabatque ad se fratrem aliquem, dicens ei: Per obedientiam tibi dico, ut mihi duriter injurieris, contra istorum mendacia vera loquaris. Cumque frater ille, licet invitus, eum Rusticum, Mercenarium, & Inutilem diceret, subridens & applaudens plurimum, respondebat: Benedicat tibi Dominus, quia dixisti verissima: talia enim licet audire filium Petri de Bernardone d. Sic loquens, nativitatis suæ humilia primordia recolebat e.
[54] [contemptibilem reddere.] Nam ut sep perfecte contemptibilem demonastraret, & veræ confessionis exemplum cæteris præberet; cum in aliquo delinquebat, non erubescebat illud in prædicatione coram omni populo confiteri. Imo, si forte sinistra cogitatione tangeretur de aliquo, vel casu in quoquam invectionis emitteret verbum, statim cum omni humilitate illimet, de quo sinistrum quippiam cogitaverat vel dixerat, ab eo, peccatum confitens, veniam postulabat. Totius innocentiæ conscientia testis non sinebat eum quiescere; omni sollicitudine se custodiens, donec vulnus mentis mulcendo sanaret. In omni certe genere vacabilium proficere, non prospici cupiebat, modis omnibus fugiens admirationem, ne unquam incurreret vanitatem. Heu nobis, qui sic te amisimus, sancte Pater, totius beneficentiæ ac humilitatis. Justo quippe judicio amisimus, quem, cum haberemus, cognoscere non curavimus.
XX.
[55] [Versus Syriam navigans, appellit in Slavoniam, hinc Anconam. a divina providentia nutritus.] Amore divino fervens beatissimus pater Franciscus, studebat semper ad fortiora mittere manum, & dilatato corde, viam mandatorum Dei ambulans, perfectionis Dei summam attingere cupiebat. Sexto namque conversionis suæ anno sacri martyrii desiderio maxime flagrans, ad prædicandam fidem Christianam & pœnitentiam Sarracenis & cæteris infidelibus, ad partes Syriæ voluit transfretare f. Qui cum navem quandam, ut illuc tenderet, intravisset, ventis contrariis flantibus, in partibus Sclavoniæ g cum cæteris navigantibus invenitur. Videns autem a tanto desiderio se fraudatum, facto modico temporis intervallo, nautas quosdam Anconam h tendentes, ut eum secum ducerent, exoravit; quoniam in anno eo vix illa navis potuit ad partes Syriæ transmeare i. Verum illis hoc agere pertinacius recusantibus propter defectum expensarum, Sanctus Dei confidens plurimum de Domini bonitate, navim latenter cum socio introivit. Affuit divina providentia tunc quidam, omnibus ignorantibus, secum necessaria victus ferens, qui quendam Dei timentem de navi vocavit, & ait ad eum: Tolle tecum hæc omnia, & pauperibus k necessitatis tempore fideliter exhibebis. Sicque factum est, ut, cum tempestate nimia exorta, per multos dies laborantes in remigando cibaria omnia consumpsissent, sola paupertatis cibaria Francisci superessent, quæ in tantum divina gratia & virtute multiplicata sunt, ut, cum adhuc plurium dierum forent navigationis itinera, ex sui copia usque ad portum Anconæ omnium necessitatibus plenissime pervenirent. Videntes itaque nautæ, se per servum Dei Franciscum maris pericula evasisse, gratias egerunt omnipotenti Deo, qui semper in Servis suis mirabilem se ostendit.
[56] Servus Dei excelsi Franciscus, relinquens mare, [In Africam cogitans, morbo detinetur in Hispania,] terram deambulat, eamque verbi vomere scindens, semen vitæ seminat, fructum proferens benedictum. Statim namque plures & idonei viri, clerici & laïci, fugientes mundum, & diabolum eludentes, gratia & voluntate Altissimi, vita & proposito eum devote secuti sunt. Sed licet electissimorum fructuum palmes ex se copiam producat, martyrii tamen sublime propositum & desiderium ardens in eo nullo modo frigescit. Post non multum enim temporis versus Marrochium iter arripuit, ut Miramolino & complicibus suis Christi Euangelium prædicaret l. Tanto namque desiderio ferebatur, ut peregrinationis suæ quandoque relinqueret comitem, & ad exequendum propositum spiritu ebrius festinaret. Sed bonus Deus, cui mei & multorum sola benignitate placuit recordari, cum jam ivisset usque in Hispaniam, in faciem restitit, & ne ultra procederet, ægritudine intenta eum a cœpto itinere revocavit.
[57] Revertente quoque ipso ad ecclesiam sanctæ Mariæ de Portiuncula, [unde redux, discipulos admittit: adit Soldanum in Ægypto, a quo benigne excipitur.] tempore non multo post quidam litterati viri m & quidam nobiles ei gratissime adhæserunt. Quos ipse, ut erat animo nobilissimus & discretus, honorifice atque digne pertractans, quod suum erat, unicuique piissime impendebat. Revera discretione præcipua præditus, considerabat prudenter in omnibus cunctorum graduum dignitatem. Sed nondum valet quiescere, quin beatum impetum animi sui n adhuc ferventius exequatur. Nam decimo tertio anno conversionis suæ o ad partes Syriæ pergens, cum quotidie bella inter Christianos & paganos fortia & dura ingruerent, assumpto secum socio p, conspectibus Soldani Sarracenorum q se non timuit præsentare. Sed quis enarrare sufficiat, quanta illi animi virtute loquebatur, quanta facundia & fiducia legi Christianæ insultantibus respondebat? Nam primo, quam ad Soldanum accederet, captus a complicibus, contumeliis affectus, attritus verberibus, non terretur, comminatis suppliciis, non veretur, morte intenta, non expavescit. Et quidem, licet a multis satis hostili animo & mente adversa exprobratus fuisset; tamen a Soldano honorifice plurimum est susceptus. Honorabat eum, prout poterat, & oblatis muneribus multis ad divitias mundi animum ejus flectere conabatur. Sed cum vidisset, eum strenuissime omnia, velut stercora, contemnentem, admiratione maxima repletus est, quia Virum omnibus dissimilem intuebatur r. Permotus est verbis ejus valde, & eum libentissime audiebat. In omnibus his Dominus desiderium ipsius non implevit, prærogativam illi reservans gratiæ singularis s.
XXI.
[58] [Prædicanti aves auscultant, applauduntque,] Interea, dum, sicut dictum est, multi appositi sunt ad fratres, beatissimus pater Franciscus iter faciebat per vallem Spoletanam: qui ad locum quendam applicuit prope Menanium t, in quo diversi generis congregata erat avium multitudo maxima, columbarum scilicet, cornicularum, & aliarum, quæ vulgo Monaclæ u vocantur. Has cum vidisset beatissimus servus Dei Franciscus, quia homo maximi fervoris erat, magnum etiam circa inferiores & irrationales creaturas pietatis atque dulcedinis gerens affectum, alacriter cucurrit ad eas, in via sociis derelictis. Cum autem satis jam prope esset, videns, quod cum præstolarentur, ipsas more solito salutavit. Sed admirans non modicum, quod aves non surrexissent in fugam, ut facere solent, ingenti gaudio humiliter deprecatus est eas, ut verbum Dei deberent audire. Et inter plura, quæ locutus est eis, hoc quoque adjunxit: Fratres mei aves, multum debetis laudare Creatorem vestrum & ipsum diligere semper, qui dedit vobis plumas ad induendum, pennas ad volandum, & quidquid necesse fuit vobis. Nobiles vos fecit inter creaturas suas, & in puritate aëris vobis contulit mansionem; quoniam, cum neque seminetis, neque metatis, nihilominus sine omni vestra sollicitudine vos protegit & gubernat. Ad hæc aviculæ illæ (ut dicebat, & qui cum eo fuerunt) miro modo secundum naturam suam stantes, inceperunt extendere collum, prodere alas, aperire os, illum respicere. Ipse vero transiens per medium illarum ibat & revertebatur, cum tunica sua capita earum contingens & corpora. Benedixit denique ipsis, & signo crucis facto, licentiam tribuit, ut ad alium locum transvolarent x. Beatus autem Pater ibat cum sociis suis, per viam suam gaudens, & gratias agebat Deo, quem omnes creaturæ supplici confessione venerantur. Cum esset autem simplex gratia, non natura, cæpit se negligentiæ incusare, quod olim non prædicaverit avibus, postquam audirent cum tanta reverentia verbum Dei: sicque factum est, ut ab illo die cuncta volatilia, cuncta animalia, cunctaque reptilia, & inter * creaturas, quæ non sentiunt, ad laudem & amorem Creatoris hortaretur y: quoniam quotidie, invocato nomine Salvatoris, propria experientia ipsarum obedientiam cognoscebat.
[59] [hirundinibus silentium imperat,] Nam cum die quadam ad castrum, nomine Albianum z, ut verbum Dei proponeret, advenisset, ascendens in eminentiori loco spectandus ab omnibus, cœpit silentium postulare. Silentibus vero cunctis & reverenter astantibus, irundines * quam plures, garrientes & perstrepentes multum, nidificabant in eodem loco. Quibus garrientibus, quia beatus Franciscus ab hominibus audiri non poterat, avibus locutus est, dicens: Sorores meæ irundines, quia tempus est, ut loquar & ego, quia vos usque modo satis dixistis, audite verbum Domini & estote in silentio, & quiescite, donec sermo Domini compleatur. At illæ aviculæ, stupentibus & mirantibus omnibus, qui assistebant, statim conticuerunt, nec motæ sunt de loco illo, quoadusque prædicatio finiretur. Illi vero viri, cum vidissent hoc signum, repleti sunt admiratione, dicentes: Vere hic Homo sanctus est & amicus Altissimi. Et festinabant devotione maxima vel ejus saltem contingere vestimenta, laudantes & benedicentes Deum. Et mirum certe tunc temporis, quod irrationabiles creaturæ ipsius erga se affectum pietatis agnoscerent & amorem dulcissimum præsentirent.
[60] Nam cum tempore quodam apud castrum Græci aa moraretur, [lepusculum & cuniculum sibi obedientes habet,] lepusculus unus, captus laqueo, a fratre quodam vivus apportatus est ei: quem videns Vir beatissimus, pietate motus, ait: Frater lepuscule, veni ad me; quare sic te decipi permisisti? Statimque a fratre dimissus, quin eum tenebat, ad Sanctum confugit, & velut in tutissimo loco, nullo cogente, in ejus sinu quievit. Cumque aliquantulum quievisset ibidem, Pater sanctus, eum materno demulcens affectu, dimisit eum, ut liber ad nemus rediret. Qui cum sæpe in terra positus, ad Sancti sinum recurreret, jussit eum tandem ad sylvam, quæ propinqua erat, a fratribus deportari. Simile quidem * contigit de quodam cuniculo, qui animal valde indomesticum est, cum esset in insula laci Parvi bb. Eodem quoque pietatis affectu erga pisces ducebatur, quos, cum opportunitatem haberet, captos in aquam vivos rejiciebat, præcipiens eis, cavere sibi, ne iterum caperentur.
[61] Cum enim tempore quodam in lacu Reatino cc juxta quemdam portum in navicula resideret, [ut & alias piscem: aqua ipsi in vinum versa.] piscator quidam, piscem magnum capiens, qui vulgo Tinca dicitur, devotus obtulit ei. Qui eum hilariter & benigne suscipiens, fraterno nomine ipsum revocare cœpit, & extra naviculam eum in aqua reponens, cœpit devotus benedicere nomen Domini: sicque aliquandiu, dum in oratione persisteret, dictus piscis juxta naviculam ludens in aqua, non recedebat de loco, in quo eum posuert, donec, oratione completa, Sanctus Dei recedenti sibi licentiam exhiberet. Sic enim gloriosus pater Franciscus in via obedientiæ ambulans, & divinæ subjectionis perfecte amplectens, in creaturarum obedientia magnam coram Dei est adeptus dignitatem. Nam & aqua ei in vinum conversa est, cum tempore quodam apud eremum sancti Urbani dd ægritudine gravissima laboraret: ad cujus gustum tanta facilitate conscientia * affuit, ut divinum fore miraculum, sicut & erat, ab hominibus crederetur. Et vere Sanctus, cui sic obediunt creaturæ, cujus & ad nutum in alteros usus temporalia transeunt elementa.
ANNOTATA.
a Sic solebat ille paupertatem appellare.
b Mendosa hæc phrasis est, in qua videtur deesse vox aliqua, ad quam possit vox utraque referri. Secundus biographus ista sic exposuit: Omni studio præcavebat, ne sanctæ summæque paupertatis metas transiliens, ad superflua quoquo modo difflueret; ita ut magis semper ad indigentiam, quam ad habundantem sufficientiam vel excessum, declinans, usque ad maximæ necessitatis exigentiam vix vasculum saltem in domo relinqueret.
c Lucæ cap. 10, ℣ 8 dicit Christus septuaginta duobus discipulis suis: Manducate, quæ apponuntur vobis. Hinc etiam in Regula Minorum primo loco edita a Waddingo cap. 3 legitur: Liceat eis (Fratribus Minoribus) manducare de omnibus cibis, qui apponuntur eis, secundum sanctum Euangelium. Eadem habet Regula ultima, capite item tertio.
d Singularia sunt hæc humilitatis exempla, quæ sanctissimo Viro suasit suus humillimus de se sensus. Quo modo autem hæc cum veritate possint componi, exposui in Commentario prævio num. 275.
e Non favent hæc opinioni, quæ S. Francisco nobilitatem generis adscribit.
f De hoc itinere, quod S. Franciscus anno 1212 frustra tentavit, pluribus egi in Commentario prævio num. 292 & sequentibus.
g Sclavoniam impropriam intellige, puta Illyricum, seu hujus partes mari Adriatico adjacentes.
h Ancona primaria Marchiæ Anconitanæ civitas episcopalis est, in ditione Pontificia, ac celebreemporium in ora maris Adriatici.
i Verisimillimum est, Sanctum noluisse usque in annum sequentem in Illyrico opportunitatem in Syriam navigandi opperiri, ne cogeretur abesse a comitiis generalibus, anno sequenti Assisii de more celebrandis.
k S. Bonaventura in Vita num. 130 eadem referens, virum illum sic loquentem inducit: Hæc pro pauperibus Fratribus in navi latitantibus conserva fideliter &c; ut adeo non quibuslibet pauperibus, sed S. Francisco ac socio ista destinata fuerint.
l Hoc iter videtur ad annum 1213 referendum esse. De illo pluribus egi in Commentario prævio num. 297 & sequentibus. Solum hic addo, Marochum, seu regnum Marocanum, esse amplam Africæ regionem in Barbaria, ad Oceanum Atlanticum. Miramolinus ille, quod nomen commune Maurorum regibus erat, vocabatur Mahomet, variaque regna etiam in Hispania tunc obtinebat.
m Biographus videtur unus ex hisce fuisse, quantum conjicere licet ex hoc loco, collato cumpræcedenti.
n Nempe desiderium sanguinis sui pro Christo fundendi, quo accensus jam duo alia itinera frustra susceperat; unum scilicet versus Syriam, alterum versus Africam, ut supra dictum est.
o Anno Christi 1219.
p Hunc S. Bonaventura in Vita Illuminatum dictum fuisse, ait.
q Fuit is soldanus Babyloniæ, seu Ægypti, qui eo anno 1219 haud procul a Christiano Cruce-signatorum exercitu, Damiatam obsidente, castra habebat, ut urbi succurrere tentaret.
r Hæc omnia pluribus exposuit S. Bonaventura in Vita a num. 132, quam consule, uti & num. 154 & sequenti, ubi alia occasione iterum agitur de S. Francisco tunc versante in castris Christianorum ante Damiatam. Consule etiam Commentarium prævium § § 16 & 17, in quibus de eodem Sancti itinere ac gestis in Ægypto, reditu in Europam, aliisque eodem spectantibus, satis prolixe actum est.
s Id est, non permisit, ipsum a Saracenis martyrio affici, sed servavit illum, ut ex peculiari privilegio quinque sacris Christi stigmatibus postea insigniretur.
t Legendum est Mevanium seu Mevaniam, ut habent alii, quæ ditionis Pontificiæ in Umbria oppidum est, vulgo Bevagna dictum, paucisque milliaribus Assisio dissitum.
u Forte legendum est Monachæ; nam in Lexicis Italicis invenio, voces Monachino, Monacchia, Monacchina, & Monachella quamdam avium speciem significare.
x Factum hoc, quod etiam a secundo biographo & a S. Bonaventura in Vita num. 174 memoratur, quidam heterodoxi imperite sugillarunt, quos redargui in Commentario prævio num. 403 & sequenti. Ceterum nequeunt hoc & alia aliqua ejusdem generis gesta certis temporibus illigari, quæ propterea inter incerti temporis facta in eodem Commentario prævio reposui.
y Scilicet exemplo Trium puerorum in fornace Babylonica, Danielis cap. 3; & regii Prophetæ in Psalmis.
z Alias Alvianum, in Umbria non procul a Tiberi & ab Ameria civitate.
aa Grecium, Italis Greccia, castrum est in valle Reatina, non multis milliaribus ab ipsa urbe Reate distans.
bb Pro Parvi legendum puto Perusini, ut habet S. Bonaventura in Vita num. 113.
cc Italis il Lago di Rieti, ditionis Ecclesiæ in Umbria, in limite Sabinæ, inter urbem Reatinam & Velinum lacum.
dd Apud Waddingum ad annum 1213, num. 14 dicitur hic locus esse in comitatu Narniensi apud castrum S. Urbani.
* an & i
* an ut?
* forte interdum
* hirundines
* an quiddam?
* an convalescentia?
CAPUT VIII.
Fructus prædicationum S. Francisci: plurima ejusdem miracula.
XXII.
[Socios aggregat, prædicat miro cum populi studio:] Tempore illo, in quo, sicut dictum est, venerabilis pater Franciscus prædicavit, civitates & castella circuiens, & ubique benedictionum semina spargens, ad civitatem Hesculanam a applicuit. In qua cum verbum Dei more solito ferventissime loqueretur, immutatione dexteræ Excelsi tanta gratia & devotione pene universus populus est repletus, ad audiendum & videndum eum anhelantes, ut omnes se invicem conculcarent. Nam & triginta viri, clerici & laici, tunc temporis ab ipso sanctæ religionis habitum susceperunt. Tanta erat fides virorum & mulierum, tanta mentis devotio erga Sanctum Dei, ut felicem se pronunciaret, qui saltem vestimentum ejus contingere potuisset. Ingrediente ipso civitatem, lætabatur clerus, pulsabantur campanæ, exultabant viri; congaudebant feminæ, applaudebant pueri, & sæpe ramis arborum sumptis, psallentes ei obviam procedebant. Confundebatur hæretica pravitas, extollebatur fides Ecclesiæ, & fidelibus vigilantibus, hæretici latitabant. Nam tanta in eo apparebant signa sanctitatis, quod nemo se audebat verbis opponere, cum ad ipsum solummodo respiceret frequentia populorum. Inter omnia & super omnia fidem sanctæ Romanæ Ecclesiæ servandam, venerandam & imitandam fore, censebat, in qua sola salus consistit omnium salvandorum. Venerabatur sacerdotes, & omnem Ecclesiasticum ordinem amplexabatur affectu.
[63] [panes ab eo benedicti, resque, quas contrectaverat,] Offerebant ei populi panes ad benedicendum, quos longo reservantes (tempore b) ad eorum gustum c a diversis ægritudinibus sanabantur. Sic & multotiens fide maxima freti, ejus tunicam incidebant, ut quasi nudus aliquando remaneret. Et quod magis est admirandum, si rem aliquam manu tangeret sanctus Pater, per eam etiam nonnullis sanitas reddebatur. Nam cum mulier quædam, in partibus Aretii d villulam quamdam inhabitans, gravida esset, veniente tempore partus, in pariendo diebus pluribus laboravit, sicque incredibili attrita dolore, nec mors nec vita sibi aliquatenus præstabatur. Vicini & cognati ejus audierunt, beatum Franciscum per viam illam fore ad quamdam heremum transiturum. Expectantibus autem illis, accidit, beatum Franciscum ad dictum locum per aliam viam transire. Iverat enim equo, eo quod erat debilis & infirmus. Sed perveniente ipso ad locum, per quemdam fratrem, nomine Petrum, equum dimisit ad illum virum, qui sibi eum concesserat intuitu pietatis. Frater Petrus, reducens equum, per viam illam transivit, in qua mulier torquebatur. Quem videntes viri terræ illius, festini cucurrerunt ad eum, putantes, ipsum esse Franciscum. Sed cognoscentes, ipsum non esse, tristati sunt valde nimis. Tandem cœperunt quærere inter se, si posset res aliqua inveniri, quam manu tetigisset beatus Franciscus. Cumque in his quærendo diu facerent moram, demum invenerunt frem * & habenas, quas ipse manu tenuerat equitando. Extrahentesque frenum ex equi ore, cui sanctus Pater insederat, posuerunt super mulierem habenas, quas propriis manibus contrectaverat ipse. Quæ in continenti, periculo remoto, cum gaudio peperit.
[64] [adversus varias infirmitates feliciter adhibita.] Gualfredutius, Castrum-plebis e inhabitans, homo religiosus, timens & colens Deum cum omni domo sua, corrigiam apud se habebat, quam beatus Franciscus quandoque succinctus fuerat. Accidit autem, ut in terra illa multi viri & mulieres non paucæ variis infirmitatibus & febribus laborarent: ibatque prædictus vir per infirmantium domos, & intincta corda in aqua, vel ex pilis ipsius aliquid commiscens in ea, dabat bibere patientibus: & ita in Christi nomine sanitatem consequebantur omnes. Hæc autem in absentia beati Francisci fiebant; ex * his multo plura, quæ a nobis non possent sermone longissimo aliquatenus explicari. Verbum * de his, quæ per ejus præsentiam dignatus est operari Dominus Deus noster, pauca quædam huic Operi breviter inseremus.
XXIII.
[65] [Tuscaniæ puerum claudum ac debilem sanat,] Cum tempore quodam ad evangelizandum regnum Dei S. Franciscus regiones longas & varias circuiret, pervenit ad civitatem quamdam, quæ dicitur Tuscanella f: in qua cum more solito spargeret semen vitæ, miles g quidam civitatis ejusdem eum suscepit hospitio, cui filius unicus erat claudus & toto corpore debilis. Qui, licet ætate puerulus, ablactationis transierat annus * & adhuc in cunabulis morabatur. Pater vero pueri, videns Virum Dei tanta præditum sanctitate, projecit se ad ejus pedes humiliter, filii sui ab eo postulans sanitatem. Qui cum tantæ virtutis & gratiæ se indignum & inutilem reputaret, diu hoc facere recusavit. Tandem precum illius instantia victus, oratione præmissa, manum imposuit puero, & benedicens eum allevavit. Qui statim, cernentibus singulis, in nomine Domini nostri Jesu Christi surrexit incolumis, & huc atque illuc cœpit per domicilium ambulare.
[66] Quodam vero tempore, cum Narnium h advenisset vir Dei Franciscus, [Narniæ virum toto corpore paralyticum:] & ibidem diebus pluribus moraretur, vir quidam ejusdem civitatis, nomine Petrus, paralyticus in lecto jacebat. Qui per quinque mensium spatium ita fuit omnium membrorum officio destitutus, quod nullo modo surgere poterat, nec aliquatenus se movere; & sic pedum, manuum ac capitis totaliter auxilio perdito, solam linguam movere poterat & oculos aperire. Audiens, quod S. Franciscus Narnium advenisset, transmisit nuntium ad episcopum civitatis, ut divinæ pietatis intuitu Servum Dei altissimi ad se venire, precari dignaretur, confidens, ab infirmitate, qua tenebatur, ex ejus visione ac præsentia liberari. Sic utique factum est, ut, cum beatus Franciscus accessit ad eum, signum crucis a capite usque ad pedes faciens, statim, omni fugato morbo, eum pristinæ restitueret sanitati.
XXIV.
[67] Mulier quædam civitatis supradictæ, oculorum cæcitate percussa, [ibidem cæcæ lumen reddit; Eugubii contractæ usum manuum.] per signum crucis a B. Francisco super oculos lumen recipere meruit concupitum. Apud Eugubium i mulier erat, quæ manus ambas contractas habens, cum eis non poterat operari: quæ cum cognovisset, S. Franciscum civitatem intrasse, statim cucurrit ad eum, & facie miserabili, mœstitiaque plena, contractas ei manus ostendens, cœpit rogare ipsum, ut eas tangere dignaretur. Qui pietate permotus, manus ejus tetigit & sanavit: statimque mulier, domum rediens lætabunda, casseatam k unam propriis manibus fecit, ipsamque obtulit sancto Viro. Ipse vero parumper ex eadem casseata caritative suscipiens, reliquum jussit mulierem cum familia manducare.
XXV.
[68] Frater unus infirmitatem maximam & horribilem visu patiebatur frequenter, [Unum e Fratribus terribili malo liberat;] quam quo nomine censeam, nescio, cum quidam, malignum fuisse diabolum, opinentur. Nam totus sæpe allidebatur, & mirabili * aspectu respiciens volutabatur spumans. Nunc membra illius contrahebantur, nunc extendebantur; nunc plicata & torta, nunc rigida efficiebantur & dura. Quandoque totus extensus & rigidus, pedibus æquatis capiti, elevabatur in altum, quantum viri statura est, & subito residebat * ad terram. Cujus languorem gravissimum sanctus pater Franciscus miseratus, ivit ad eum, & facta oratione, signavit eum & benedixit: qui subito sanus effectus, infirmitatis hujus molestias aliquas minime postmodum toleravit l.
[69] Quadam die cum transiret beatissimus Franciscus pater per episcopatum Narniensem devenit ad castrum quoddam, [in Castro S. Gemini dæmonem ex muliere expollit,] quod dicitur Sancti Gemini m: & euangelizans ibi regnum Dei, a quodam viro, timente atque colente Deum, satis bonæ famæ in terra illa, cum tribus fratribus hospitio est susceptus. Uxor autem ejus a dæmonio vexabatur, sicut notum erat omnibus inhabitantibus terram illam. Rogavitque beatum Franciscum vir ejus pro illa, confidens, illam posse ipsius meritis liberari. Sed quoniam plus desiderabat in simplicitate sua contemptui haberi, quam de ostensione sanctitatis mundi hujus favoribus extolli, facere hoc penitus recusabat. Tandemque (Deus in causa erat) rogantibus eum multis, victus precibus acquievit; vocavitque tres fraters ad se, qui erant cum eo, & in singulis illius domus angulis singulum, fratrem constituens, dixit eis: Oremus, fratres, ad Dominum pro muliere hac, ut jugum diaboli ab ea excutiat Deus ad laudem & gloriam suam. Stemus separatim (inquit) in angulis domus, ne spiritus iste malignus nos fugere aut decipere valeat, quærens diverticula angulorum. Completaque oratione, beatus Franciscus in virtute spiritus accessit ad mulierem, quæ miserabiliter torquebatur, & horrende clamabat, & ait: In nomine Domini nostri Jesu Christi per obedientiam præcipio tibi, dæmon, ut exeas, ab ea, nec audeas ipsam amplius impedire. Vix verba compleverat, & tam velocissime cum furore atque stridore egressus est, quod propter subitam sanitatem mulieris, & tam citissimam obedientiam dæmonis, sanctus Pater sibi putaret fore illusum; statimque cum rubore de loco illo recessit, divina providentia id gerente, ne posset inaniter gloriari. Unde factum est, quod, cum alia vice per eundem locum beatus Franciscus transiret, frater Helias cum eo erat; & ecce mulier, ut cognovit adventum ejus, continuo surrexit, & accurrens, per plateam clamabat post eum, ut sibi eloqui dignaretur. Ipse vero nolebat eloqui, sciens, eam esse mulierem illam, quam exposuerat *, quando virtute divina dæmonium ejecit ab ea. At ipsa deosculabatur vestigia pedis ejus, gratias agens Deo, & S. Francisco servo ejus, qui de manu mortis liberaverat eam. Tandem frater Helias compulit Sanctum prece, qui locutus est ei, certificatus per multos de infirmitate, ut dictum est, & liberatione sua.
XXVI.
[70] [ut & alibi ex altera.] Apud Civitatem n etiam mulier de Castello quodam obsessa erat a dæmonio: in qua civitate cum esset beatissimus pater Franciscus, perducta est mulier ad domum, in qua ipse manebat. Mulier autem illa stans cœpit frendedere dentibus & torvo vultu miserabili voce garrire sicut mos est spirituum immundorum. Multi enim de civitate illa utriusque sexus accedentes, rogabant S. Franciscum pro muliere. Diu namque ille malignus & eam vexavit torquens, & eos turbavit garriendo. Sanctus Pater misit tunc ad eam fratrem, qui erat secum, volens experiri, utrum esset dæmonium, an deceptio mulieris. Quem videns mulier illa, cœpit deridere ipsum, sciens, S. Franciscum minime fore. Pater sanctus intus erat orans, finitaque ejus oratione, foras exivit; mulier autem cœpit fremere ac volutari super terram, non sustinens virtutem ejus. Quam vocans ad se S. Franciscus: In virtute obedientiæ præcipio tibi, immunde spiritus, exi ab ea. Qui confestim dimisit eam sine aliqua læsione, satis indignabundus recedens. Gratias omnipotenti Deo, qui omnia in omnibus operatur. Verum, quia non miracula, quæ sanctitatem non faciunt, sed ostendunt; sed potius excellentiam vitæ ac sincerissimam conversationis ejus formam decrevimus explanare; his præ nimietate obmissis, salutis æternæ opera retexemus.
ANNOTATA.
a Lege Asculanam. Est autem geminum in Italia Asculum, unum cognominatum Apulum, in regno Neapolitano; alterum Picenum, ditionis Pontificiæ in Marchia Anconitana.
b Deerat hæc vox in apographo nostro.
c Id est, comestionem.
d Aretium, Italis Arezzo, civitas Hetruriæ est.
e Verisimiliter indicatur hic Castrum plebis, tunc oppidum, nunc civitas Umbriæ, a Clemente VIII episcopatu illustrata, & Civitas Plebis, Italice Citta della Pieve etiam appellata.
f Alias Tuscania, Italice Toscanella, parva civitas episcopalis est ditionis Ecclesiæ, in provincia Patrimonii.
g Id est: Vir nobilis: nam ea ætate nobiles milites vocabantur, uti alibi observavi.
h Narnia, vulgo Narni, ditionis Pontificiæ in Umbria civitas episcopalis est.
i Eugubium, vernacule Gubbio, etiam civitas Umbriæ est in ducatu Urbinate.
k In Vita secunda dicitur caseata, quæ placenta ex caseo est.
l De facto consentiunt scriptor Vitæ secundæ & S. Bonaventura; verum hic num. 184 ait, Religiosum illum, non a præsente S. Francisco per signum Crucis, sed per missam ab eodem buccellam panis, ex quo comederat, sanatum fuisse. Verisimile est, istud adjunctum non sine diligenti examine a sancto Doctore fuisse variatum.
m Apud S. Bonaventuram in Vita edenda num. 183 legitur: In castro S. Geminiani. Vide Commentarium prævium num. 419, ubi ostendi, legendum esse S. Gemini, quod Umbriæ castrum & oppidum est.
n Est quidem in Apulia vicus quidam, olim civitas episcopalis, Civitas appellata; verum cum S. Bonaventura in Vita edenda num. 183 similem energumenæ per S. Franciscum liberationem in Civitate de Castello breviter memoret, eique consentiat auctor Vitæ secundæ; dubito, an non idem hic indicetur locus. Vide Commentarium prævium num. 420.
* lege frenum
* l. &
* l. Verum
* forte annos
* an miserabili?
* an recidebat?
* an extimuerat?
CAPUT IX.
Conjunctio Sancti cum Deo in oratione: constantia in prædicando,
prædicatio coram Papa & Cardinalibus: amicitia cum Hugolino
Ostiensi: amor pauperum & quorumdam animalium.
XXVII.
[Orationi perpetuo intentus, dæmonis tentationes] Vir Dei Franciscus doctus erat, non sua quærere, sed quæ aliorum saluti præcipue cerneret expedire. Super omnia tamen desiderabat dissolvi & esse cum Christo. Propterea summum ejus erat studium ab omnibus, quæ in mundo sunt, liber existere, ne vel ad horam contagione alicujus pulveris ejus mentis serenitas turbaretur. Insensibilem omnibus, quæ perstrepunt exterius, se reddebat & totis visceribus in se undique sensus exteriores recolligens ac motus animi cohibens, soli vacabat Deo; in foraminibus petræ nidificabat, & in caverna maceriæ habitatio ejus. Felici certe devotione circuibat cælibes mansiones, & in vulneribus Salvatoris exinanitus totus diutius residebat. Eligebat proinde frequenter solitaria loca, ut ex toto animum in Deum posset dirigere: nec tamen pigritabatur, cum tempus cerneret opportunum, se negotiis ingerere, ac saluti liberius intendere proximorum. Nam ejus tutissimus portus erat oratio, non unius existens momenti, vacuane, an * præsumptuosa; sed longa tempore, plena devotione, humilitate placita. Si sero incipiebat, vix mane finiebat: ambulans, sedens, comedens, bibens, orationi erat intentus. In ecclesiis derelictis & in deserto positis solus ad orandum pergebat: in quibus, divina gratia protegente, multos timores multasque angustias superavit.
[72] [& insultus contemnit, constantissime prædicat,] Manu ad manum cum diabolo confligebat, cum in ejusmodi locis non solum tentationibus ipsum pulsaret interius, verum etiam exterius ruinis & subversionibus deterreret. Sed sciens fortissimus Miles Dei, Dominum suum ubique omnia posse, terroribus non cedebat; sed aiebat in corde suo: Non amplius, o malevole, potes in me malitia tua arma excutere, quam si in publico coram hominibus maneremus. Revera constantissimus erat valde, & in nullo, nisi quod erat Domini, attendebat. Nam cum inter multa millia hominum verbum Domini sæpissime prædicaret, ita securus erat, acsi cum familiari socio loqueretur. Populorum maximam multitudinem, quasi virum unum, cernebat, & uni, quasi multitudini, prædicabat. De puritate mentis providebat sibi securitatem dicendi sermonem, & non præcogitans, mira & inaudita omnibus loquebatur. Si quando vero aliqua meditatione præveniret sermonem, congregatis populis & meditata quandoque non recordabatur, & loqui alia ignorabat; absque rubore aliquo confitebatur populis, se multa præcogitasse, quorum nihil penitus poterat recordari. Sicque de subito tanta eloquentia replebatur, ut in admirationem converteret animos auditorum. Quandoque vero nihil sciens loqui, benedictione data, ex hoc solo maxime prædicatos populos dimittebat.
[73] [etiam coram Honorio Papa, gaudente Cardinale Ostiensi,] Sed cum tempore quodam, causa Religionis poscente, ad urbem Romam venisset a, loqui coram Domino Papa Honorio & venerabilibus Cardinalibus plurimum sitiebat. Quod intelligens dominus Hugo Ostiensis episcopus, qui Sanctum Dei singulari venerabatur affectu, timore ac lætitia repletus, admirans sancti Viri fervorem & simplicem intuens puritatem; sed confidens de misericordia Omnipotentis, qui pie se colentibus necessitatis tempore nunquam deest, eum coram domino Papa Honorio & reverendis Cardinalibus b introduxit. Qui coram cunctis principibus assistens, licentia & benedictione suscepta, intrepidus loqui cœpit; & quidem cum tanto fervore spiritus loquebatur, quod non (se c) capiens præ lætitia, cum ex ore verbum proferret, pedes quasi saliendo movebat, non ut lasciviens, sed ut igne divini amoris ardens; non ad risum movens, sed planctum doloris extorquens. Multi enim ipsorum corde compuncti sunt, divinam gratiam & tanti Viri gratiam admirantes. In mirabili episcopus venerabilis dominus Ostiensis timore suspensus erat, totis orans visceribus ad Dominum, ne beati Viri contemneretur simplicitas; quoniam in eum Sancti gloria resultat *, & dedecus * ei erat, eo quod erat pater d super ejus familiam constitutus.
[74] Adhæserat ei namque S. Franciscus, tanquam filius patri & unicus matri suæ, securus in sinu clementiæ suæ dormiens & requiescens. Pastoris certe ille implebat vicem & faciebat opus, [qui sanctum & socios ejus paterno fovebat animo,] sed sancto Viro reliquerat nomen. Beatus Pater necessaria providebat, sed felix ille dominus provisa effectui mancipabat. O quanti, maxime in principio, cum hæc agerentur, novellæ plantationi insidiabantur, ut perderent! O quanti electam vineam, quam Dominica manus benignissime novam in mundo plantabat, suffocare studebant! Quam multi primos & purissimos ejus (fructus e) furari & consumere nitebantur! Qui omnes tam reverendi patris & domini gladio interfecti, & ad nihilum sunt redacti. Erat rivus eloquentiæ, murus Ecclesiæ invictus, assertor humilium. Benedicta proinde & memorabilis dies illa, qua Sanctus Dei tam venerabili domino se commisit. Cum enim tempore quodam dominus ille legatione, sicut sæpe solebat, pro Sede Apostolica in Tuscia fungeretur, beatus Franciscus, non multos adhuc fratres habens, & volens in Franciam ire, devenit Florentiam, ubi jam tunc dictus episcopus morabatur; nondum alter alteri præcipua familiaritate conjunctus; sed sola fama beatæ vitæ mutuali eos junxerat caritate.
[75] Cæterumque * moris erat B. Francisci, cum aliquam civitatem & terram ingrederetur, [& jam ante in clientelam suam acceperat.] ad ipsos * vel sacerdotes accedere; audiens de præsentia pontificis tanti, magna cum reverentia ejus se clementiæ præsentavit. Quem dominus episcopus videns, humili devotione suscepit, sicut & semper omnibus sacram Religionem prætendentibus faciebat, & illis præcipue, qui beatæ paupertatis & beatæ simplicitatis insigne nobile deferebant. Et quoniam sollicitus erat pauperum supplere inopiam, & ipsorum negotia specialiter pertractare, causam adventus ipsius diligenter quæsivit, & ejus propositum benignissime intellexit. Quem cum cerneret supra cæteros terrena omnia contemnentem, & illo igne ferventem, quem Jesus misit in terram, anima sua ex tunc animæ illius conglutinata est, devote ipsius petens orationem, & gratissime ei suam offerens in omnibus protectionem. Monuit proinde ipsum, cœptum perficere iter, & ad curam & custodiam eorum, quos Dominus Deus sibi commiserat, sollicite vigilare. Videns autem S. Franciscus tam reverendum dominum, sicut parvuli, gerere animum, affectum dulcem, sermonem efficacem, gavisus est gaudio magno valde: & exinde procidens ad pedes ejus, seipsum & fratres suos devoto ei animo tradidit & commisit.
XXVIII.
[76] Pater pauperum, pauper Franciscus, pauperibus omnibus se conformans, [Sanctus pauperes honorari vult, eosque re & opera juvat.] pauperiorem se quempiam conspicere gravabatur, non inanis gloriæ appetitu, sed solius compassionis affectu. Et licet tunica vili & hispida foret contentus, illam multotiens cum aliquo paupere dividere cupiebat. Sed ut ditissimus pauper, magno pietatis affectu ductus, posset utcumque pauperibus subvenire, postulabat in magnis frigoribus a divitibus hujus seculi mantellum seu pelles præstari. Quod cum devote libentius id facerent, quam ab eis Pater beatissimus postularet, dicebat eis: Tali tenore hoc a vobis recipiam, quod rehabere de cætero non expectetis. Cumque aliquis ex pauperibus ei primitus obviaret, exultans & gaudens, ex accepto pauperem induebat. Molestissimum erat ei, cum alicui pauperum cerneret exprobrari, vel in aliquam creaturam maledictionis verbum audiret ab aliquo intorqueri. Unde accidit, ut frater quidam cuidam pauperi, eleëmosynam postulanti, verbum invectionis inferret, dicens: Vide, ne forte sis dives, & simules paupertatem: quod audiens pater pauperum S. Franciscus, graviter doluit, & fratrem talia proferentem durissime increpavit, præcepitque ei, ut se coram paupere denudaret f, ac pedes ejus deosculans, veniam postularet. Aiebat namque: Qui pauperi maledicit, Christo injuriam facit, cujus portat nobile signum, qui pro nobis se fecit pauperem in hoc mundo. Frequenter proinde inveniens pauperes, lignis vel aliis sarcinis oneratos, ad juvandos illos proprios humeros, licet nimium debiles, supponebat.
[77] [Præ ceteris brutis animantibus diligebat agnos, quorum unum] Affluebat spiritu caritatis, pietatis viscera gestans, non solum erga homines necessitatem patientes, verum etiam erga muta brutaque animalia, reptilia, volatilia, & ceteras insensibiles creaturas; sed in omni genere animalium speciali dilectione & promptiori affectu agniculos diligebat, eo quod Domini nostri Jesu Christi humilitas in Scripturis sacris agno assimilatur frequentius, & convenientius coaptatur. Sic & omnia illa, præcipue in quibus fidei posset aliqua similitudo alegoriæ reperiri, amplexabatur carius, & libentius videbat. Nam cum tempore quodam iter faceret per Marchiam de Ancona, & in eadem civitate verbum Dei prædicasset, ac versus Auximum g cum domino Paulo h, quem Ministrum constituerat omnium fratrum in eadem provincia, iter arripuisset; invenit in campis pastorem quemdam, caprarum & hircorum gregem pascentem; eratque inter caprarum & hircorum pluralitatem ovicula una pergens, humilius & quietius pascens. Quam videns beatus Franciscus, fixit gradum & tactus dolore cordis intrinsecus, altius ingemiscens, dixit ad fratrem, qui comitabatur eum: Nunquid non ovem hanc cernis, quæ inter has capras & hircos sic ambulat mansueta? Ita dico tibi, quia Dominus noster Jesus Christus inter Pharisæos & principes sacerdotum sic humilis ambulabat. Rogo te propterea, fili, per caritatem ipsius, ut mecum huic compatiaris oviculæ, &, soluto pretio, de medio istarum caprarum & hircorum educamus eam.
[78] [ex caprarum hircorumque grege redemit, & nutriendum curavit;] Frater Paulus vero, ejus dolorem admirans, cœpit ipsemet condolere. Cum autem nihil præter viles tunicas, quibus induebantur, haberent, & solliciti de solvendo pretio existerent, quidam statim mercator iter agens affuit, & pretium obtulit, quod optabant. At ipsi gratias agentes Deo, accepta ove, Auximum pervenerunt. Et introeuntes ad episcopum civitatis, ab ipso magna cum reverentia sunt suscepti. Miratus est dominus episcopus & de ove, quam Vir Dei ducebat, & de affectu, quo erga eam ducebatur. Sed cum Christi Servus longam sibi de ove sermonis parabolam retegisset *, corde compunctus, gratias egit Deo. Die vero sequenti egressus est de civitate, & cogitans, quidnam de ove faceret, consiliis consocii & fratris sui eam in quodam claustro famularum Christi apud Sanctum Severinum i tradidit conservandam. Venerabiles ancillæ Christi, velut magnum munus a Deo sibi datum, gaudentes oviculam susceperunt: quam temporibus multis sollicite custodientes, de lana ipsius tunicam texuerunt, & eam beato patri Francisco apud ecclesiam B. Mariæ de Portiuncula tempore cujusdam capituli transmiserunt. Quam cum magna reverentia & animi exultatione Sanctus Dei amplexans, deosculabatur eam, invitans ad gaudium circumstantes eum.
[79] Alia vero vice, cum per eamdem Marchiam transiret, [& alios duos, qui ad forum venales ferebantur.] eodem fratre ipsum alacriter comitante, viro cuidam obviavit, qui agniculos duos suspensos & ligatos in humero suo ad forum, ut venderet, deportabat. Cumque agnos balantes beatus Franciscus audisset, commota sunt ejus viscera, & appropinquans tetigit eos, quasi mater super plorantem filium, affectum compassionis ostendens; & ait ad virum: Quare sic fratres meos agnos ligatos & suspensos excrucias? Qui respondens ait: Eos ad forum porto, ut vendam, pretii necessitate compulsus. Et ait Sanctus: Quid postea fiet de illis? Ad quem ille, Emptores, inquit, eos interficient & manducabunt. Absit, respondit Sanctus, non fiat istud, sed tolle pro pretio mantellum, quem porto, & agnos mihi concede. Qui alacri animo agniculos tribuit, & mantellum suscepit, quoniam multo majoris pretii erat mantellus, quem causa frigoris expellendi Sanctus a quodam fideli viro mutuo susceperat k ea die. Cæterum apud se Sanctus, susceptis agniculis, quid de ipsis faceret, sollicitus cogitabat, & habito consilio fratris associantis cum eo, viro illi reddidit gubernandos, præcepitque sibi, ne ullo tempore venderet eos, nec malum eis quid inferret, sed conservaret, nutriret & regeret studiose.
ANNOTATA.
a Ut Regulam suam, ab Innocentio III summo Pontifice dudum vivæ vocis oraculo approbatam, ab ejusdem successore Honorio III scriptis confirmari obtineret; prout suo loco dixi in Commentario prævio, & infra dicetur.
b Tres Socii, qui Appendicem Vitæ dandam scripserunt post Thomam Celanensem, tradunt, S. Franciscum, non sponte sua, sed a Cardinale Hugone seu Hugolino, Ostiensi episcopo, compulsum coram Honorio & Cardinalibus prædicasse. Vide dicta in Commentario prævio num. 505 & sequenti.
c Hanc voculam, quæ in apographo nostroexciderat, addidi.
d Id est, protector Ordinis illius; tunc quidem propria sua voluntate & rogatus a S. Francisco, at paulo post auctoritate Pontificia.
e Hanc quoque voculam, quæ deesse videtur, adjunxi.
f Denudationem hanc non nimis crude interpreteris.
g Auximum vel Auxumum, Italis Osimo, ditionis Ecclesiasticæ civitas episcopalis est in Marchia Anconitana.
h Infra Frater Paulus dicitur.
i S. Severini fanum, alias etiam Septempeda, Italis San-Severino dictum, item episcopalis civitas est ad Potentiam fluvium, in eadem Marchia Anconitana.
k Nempe palliolum istud sic mutuum, seu commodatum, acceperat Sanctus, ut, quemadmodum alias vidimus, de eo, si vellet, posset disponere.
* l. vacuave aut
* l. resultabat
* decus
* an Cæterum quia?
* an episcopos?
* retexisset
CAPUT X.
Sanctus in omnibus laudat Deum: mores ejusdem, virtutes,
corporis figura late descripta. Christum imitari conatur, Natalem ejus
mira solemnitate celebrat: miracula in eo loco facta, & ecclesia
Sancto dedicata.
XXIX.
[Sanctus Deum in omnibus creatis contemplans,] Longum esset nimis & impossibile, omnia numerare & recolligere, quæ gloriosus pater Franciscus fecit & docuit, donec in carne vixit. Quis enim umquam posset summum ejus affectum exprimere, quo in omnibus, quæ Dei sunt, ferebatur? Quis enarrare dulcedinem, qua fruebatur, contemplans in creaturis sapientiam Creatoris, potentiam & bonitatem ejus? Revera miro atque ineffabili gaudio ex hac consideratione sæpissime replebatur, cum respiciebat solem, cum lunam cernebat, cum stellas & firmamentum. O pietas simplex, & o simplicitas pia! Circa vermiculos etiam nimio flagrabat amore, quia legerat de Salvatore dictum: Ego sum vermis, & non homo. Et idcirco colligebat de via, in tuto recondens loco, ne transeuntium vestigiis detererentur. Quid de aliis inferioribus dicam creaturis, cum & apibus in hyeme, ne frigoris algore deficerent, mel, sive optimum vinum, faceret exhiberi: quarum efficaciam operum & ingenii excellentiam ad Domini gloriam tanto præconio extollebat, ut diem unum plerumque in earum creaturarum laudibus consummaret. Sicut enim olim tres pueri, in camino ignis ardentis positi, ad laudandum & glorificandum Creatorem universitatis elementa omnia invitabant a, sic & ille Vir, Spiritu Dei plenus, in omnibus creaturis Creatorem omnium ac Gubernatorem glorificare, laudare & benedicere non cessabat.
[81] [ejusdem laudem miro cum affectu prædicabat,] O quantam putas ejus menti exhilarationem florum speciositas importabat? Cum eorum venustatis cerneret formam, & suavitatis olentiam persentiret, statim ad illius Floris pulchritudinem considerationis oculum deflectebat, qui lucidus in vernali tempore de radice Jesse progrediens, ad odorem suum suscitavit innumera millia mortuorum. Cumque florum copiam inveniret, ita prædicabat eis, & ad laudem eos Dominicam invitabat, acsi ratione vigerent. Sic & segetes, vineas, lapides & sylvas, & omnia speciosa camporum, irrigua fontium, & hortorum virentia, terramque & ignem, aërem & ventum sincerissima puritate ad divinum monebat amorem & libens obsequium hortabatur. Omnes denique creaturas FRATRES nomine nuncupabat b: & modo præcellenti atque cæteris in experto creaturarum occulta cordis acie decernebat, utpote qui jam evaserat in libertatem filiorum gloriæ Dei c. Nunc in cælis, o bone Jesu, te admirabilem laudat cum angelis, qui certe amabilem in terra positus omnibus te prædicabat creaturis.
[82] Nam supra hominum intellectum afficiebatur, cum nomen tuum, [miris item modis nomen Domini venerabatur.] sancte Domine, nominaret, & totus existens in jubilo, ac jucunditate castissima plenus, novus certe homo & altius * seculo videbatur. Propterea ubicumque scriptum aliquid, sive divinum, sive humanum, in via, in domo seu in pavimento inveniebat, reverentissime colligebat illud, & in sacro vel honesto reponebat loco, ea reverentia quidem, ne ibi esset nomen Domini, vel ad id pertinens scriptum d. Enimvero, cum a quodam fratre quadam die fuisset interrogatus, ad quid etiam paganorum scripta, & ubi [nihil e] erat Domini, sic studiose colligeret; respondit dicens: Fili, quia litteræ sunt, ex quibus componitur gloriosissimum Dei nomen. Bonum quoque, quod ibi est, non pertinet ad paganos, neque ad aliquos homines, sed ad solum Deum, cujus est bonum. Et quod non minus est admirandum, cum litteras aliquas salutationis vel admonitionis gratia faceret scribi, non patiebatur, ex eis delere * litteram aliquam aut syllabam, licet superflua sæpe aut incompetens poneretur.
[83] O quam pulcher, quam splendidus, quam gloriosus apparebat in vitæ innocentia, [Illius animi corporisque effigies datur.] & in simplicitate verborum, in puritate cordis, in dilectione Dei, in caritate fraterna, in fragranti obedientia, in concordi obsequio, in aspectu angelico! Dulcis in moribus, natura placidus, affabilis in sermone, commodissimus in exhortatione, fidelissimus in commisso, providus in consilio, in negotio efficax; gratiosus in omnibus, mente serenus, animo dulcis, spiritu sobrius, contemplatione stabilis, gratia perseverans, & in omnibus idem: ad indulgendum velox, ad irascendum tardus, liber ingenio, memoria luculentus, subtilis in disserendo, circumspectus in eligendo, & in omnibus simplex: rigidus in se, pius in aliis, discretus in omnibus; facundissimus homo, facie hilaris, vultu benignus, immunis ignaviæ, insolentiæ expers: statura mediocris, parvitati vicinior. Caput mediocre ac rotundum, facies utrinque oblonga & protensa, frons parva & plana; mediocres oculi, nigri & simplices, fusci capilli, supercilia recta; nasus subtilis, æqualis & rectus, aures erectæ & parvæ, & tempora plana: lingua placabilis, ignea & acuta; vox vehemens, dulcis, clara atque sonora; dentes conjuncti, æquales & albi; modica labia, atque subtilia: barba nigra, pilis non plene respersa: subtile collum, humeri recti, brevia brachia, tenues manus, digiti longi, ungues producti, crura subtilia, parvuli pedes, tenuis cutis, caro paucissima: aspera vestis, somnus brevissimus, manus largissima: & quia erat humillimus, omnem mansuetudinem ostendebat ad omnes homines, omnium moribus utiliter se conformans. Sanctior inter sanctos, inter peccatores quasi unus ex illis. Adjuva igitur peccatores, peccatorum amator, Pater sanctissime, & quos cernis miserabiliter in delictorum sordibus jacere, dignare eos misericordissime tuis gloriosissimis suffragiis elevare.
XXX.
[84] [Euangelium perpetuo meditabatur, maxime Christi incarnationem passionemque,] Summa ejusdem intentio, præcipuum desiderium supremumque propositum ejus erat, sanctum Euangelium in omnibus & per omnia observare, ac perfecte omni vigilantia, omni studio, toto desiderio mentis, toto cordis fervore, Domini nostri Jesu Christi doctrinam sequi, & vestigia imitari. Recordabatur assidua meditatione verborum ejus & sagacissima consideratione ipsius opera recolebat: præcipue incarnationis humilitas & caritas passionis ita ejus memoriam occupabant, ut vix valeret aliud cogitare. Memorandum proinde ac reverenti memoria recolendum, quod tertio anno ante gloriosi obitus sui diem f apud castrum, quod Grecium g dicitur, fecit in die natalis Domini nostri Jesu Christi. Erat in terra illa vir quidam, nomine Joannes, bonæ famæ, melioris vitæ, quem beatus Franciscus amore præcipuo diligebat; quoniam, cum in terra sua & * honorabilis plurimum extitisset, carnis nobilitate calcata, nobilitatem animi est sequutus. Hunc vero beatus Franciscus, sicut sæpe solebat, per quindecim dies ante Nativitatem Domini fecit ad se vocari, & dixit ei: Si desideras, ut apud Grecium præsentem festivitatem Domini celebremus, festina præcedere, &, quæ tibi dico, præpara diligenter. Volo enim illius Pueri memoriam agere, qui in Bethlehem natus est, & infantilium necessitatum ejus incommoda, quomodo in præsepio reclinatus, & quomodo, astante bove atque asino, super fœnum positus extitit, utcumque corporeis oculis pervidere. Quod audiens vir bonus atque fidelis, cucurrit citius, & omnia in prædicto loco, quæ Sanctus dixerat, præparavit.
[85] [cujus festum natale singulari solemnitate] Appropinquavit autem dies lætitiæ, tempus exultationis advenit: e pluribus locis vocati sunt Fratres, viri & mulieres terræ illius secundum posse suum, exultantibus animis, cereos & faces præparant ad illuminandam noctem, quæ scintillanti sydere dies omnes illuminavit & annos. Venit denique Sanctus Dei, & inveniens omnia præparata, vidit & gavisus est: & quidem præparatur præsepium, apportatur fœnum: bos & asinus adducuntur, honoratur ibi simplicitas, exaltatur paupertas, humilitas commendatur, & quasi nova Bethlehem de Grecio facta est. Illuminatur nox, ut dies, & hominibus atque animalibus deliciosa extitit: adveniunt populi, & ad novum mysterium novis gaudiis adlætantur. Personat sylva voces, & jubilantibus rupes respondent. Cantant Fratres, Domino laudes debitas persolventes, & tota nox jubilatione resultat. Stat Sanctus Dei coram præsepio suspiriis plenus, pietate constrictus, & miserabili * gaudio superfusus. Celebrantur. Missarum solennia persæpe h, & nova fruitur consolatione sacerdos i.
[86] [& cum ingenti populi concursu celebravit Grecii,] Induitur leviticis ornamentis, quia levita erat, & voce sonora Euangelium cantat. Et quidem vox ejus vox vehemens, vox dulcis, vox clara, voxque sonora, cunctos invitans ad præmia summa. Prædicat deinde populo circumstanti, & de nativitate pauperis Regis, & Bethlehem parvula civitate melliflua ruptat *. Sæpe quoque, cum vellet Jesum Christum nominare, amore flagrans nimio, eum Puerum de Bethlehem nuncupabat, & more balantis ovis Bethlehem dicens, os suum sic magis dulci affectione totum implebat: & labia sua, cum Puerum de Bethlehem vel Jesum nominaret, quasi lingebat lingua, felici palato degustans & deglutiens dulcedinem verbi hujus. Multiplicantur ibi dona Omnipotentis, & a quodam viro virtutis k mirabilis visio cernitur. Videbat enim in præsepio puerulum unum, jacentem exanimem, ad quem videbat accedere sacerdotem Dei l, & eumdem puerum quasi a somno suscitare. Nec inconveniens visio ista, cum puer Jesus in multorum cordibus oblivioni fuerit datus, in quibus, ipsius gratia faciente, per servum suum sanctum Franciscum resuscitatus est, & impressus memoriæ diligenti. Finiuntur deinde solemnes excubiæ, & unusquisque cum gaudio ad propria remeavit.
[87] Conservatur fenum in præsepio positum, ut per ipsum jumenta & animalia salva faciat Dominus, [ubi in ejus rei memoriam ecclesia post modum adificata fuit.] quemadmodum multiplicavit misericordiam suam sanctam. Et revera sic actum est, ut animalia, diversos morbos habentia, per circum adjacentem regionem, manducantia de hoc feno, a suis sint ægritudinibus liberata. Imo & mulieres, partu gravi & longo laborantes, de prædicto feno sibi superimponentes, partu pariunt salutari: atque a diversis cladibus utriusque sexus concursus desideratam ibidem obtinent sanitatem. Consecratus est denique locus præsepii templum Domino: & in honorem beatissimi patris Francisci supra præsepe altare construitur, & ecclesia dedicatur m; ut, ubi animalia quandoque feni pabulum comederunt, ibi de cætero ad sanitatem animæ & corporis manducent homines carnes Agni immaculati Jesu Christi Domini nostri, qui summa & ineffabili caritate dedit seipsum nobis, cum Patre & Spiritu sancto vivens & regnans Deus æternaliter gloriosus per cuncta sæcula sæculorum. Amen.
ANNOTATA.
a Daniëlis cap. 3.
b Consideratione … primæ originis omnium (inquit S. Bonaventura in Vita num. 109) abundantiori pietate repletus, creaturas, quantumlibet parvas, Fratris vel Sororis appellabat nominibus; pro eo, quod sciebat, eas unum secum habere principium.
c Ex Epistola S. Pauli ad Romanos cap. 8, ℣ 21.
d Huc spectant, quæ de divini nominis veneratione Sanctus ipse suo Testamento inseruit his verbis: Sanctissima nomina & verba ejus (Dei) scripta, ubicumque invenero in locis illicitis (id est, in locis vilibus) volo colligere, & rogo, quod colligantur, & in loco honesto collocentur.
e Vocem uncis inclusam addidi, ut sensum perficerem.
f Id est, anno 1223; nam obiit S. Franciscus anno 1226, die 4, seu 3 Octobris.
g Lege Annotata ad cap. 7, litt. aa.
h Puto, hic legendum esse: Super præsepe, uti habent Vita secunda & S. Bonaventura. Porro quia hic natalem Domini celebrandi modus plane novus ac insolens fuit, S. Bonaventura in Vita num. 149 lectores præmonuit, hæc non sine Honorii III Papæ consensu facta esse; Ne vero, inquiens, hoc levitati posset adscribi, a summo Pontifice petita & obtenta venia, fecit præparari præsepium &c. Vide Commentarium prævium § 23, ubi eamdem festivitatem etiam ex biographo secundo enarravi.
i Id est, S. Franciscus, qui, cum Levita, seu diaconus solum esset, ut sequitur, improprie vocatur hic sacerdos, forte quia ipse primarius hujusce sollennitatis auctor & actor erat. Pari modo mox infra idem Sanctus Sacerdos Dei vocatur, utannotabo lit. l.
k Fuit hic idem Joannes, de quo supra, teste S. Bonaventura.
l Ipsummet S. Franciscum, ut docent scriptor Vitæ secundæ sanctusque Bonaventura, & ex sequentibus liquet. Vide etiam mox annotata ad lit. i.
m Eadem habet biographus secundus; at S. Bonaventura de ceteris consentiens, de ecclesia, haud dubie exigua, eo in loco exstructa silet.
* f. altior
* deleri
* an. dives &?
* l. mirabili
* l. eructat
LIBER II,
Referens gesta duobus posterioribus Vitæ S. Francisci annis.
CAPUT I.
Excellentia vitæ S. Francisci & utilitas ejus doctrinæ: mirabilis visio, in qua eidem sacra stigmata imprimuntur.
CAP. I.
[Auctor in Sancti laudem excurens,] Superiori quidem tractatu, quem gratia Salvatoris congruo fine conclusimus, vitam & actus beatissimi patris nostri Francisci usque ad octavum decimum conversionis suæ annum a enarrandum utcumque conscripsimus. Reliqua vero gesta ipsius a penultimo vitæ suæ anno b, prout potuimus scire, recte huic Opusculo breviter adnectemus; & ea sola, quæ necessaria magis occurrunt, ad præsens intendimus adnotare; ut, qui plus his dicere cupiunt, quid addant, semper valeant invenire. Anno siquidem Dominicæ Incarnationis MCCXXVI, XIV Indictione, IV Nonas Octobris, die Dominico, beatissimus pater noster Franciscus in civitate Assisii, de qua ortus est, apud Sanctam Mariam de Portiuncula, ubi Ordinem Fratrum Minorum ipse primo plantavit, expletis viginti annis, ex quo perfectissime adhæsit Christo, Apostolorum vitam & vestigia sequens, egressus de carnis ergastulo, ad cælestium spirituum mansiones, perfecte, quæ cœpit, consummans, felicissime convolavit c. Cum hymnis & laudibus in illa civitate sacrum & sanctum corpus ipsius collocatum est, & honorifice reconditum, ubi ad gloriam Omnipotentis multis coruscat miraculis. Amen.
[89] [ipsius eminentem sapientiam, sanctimoniam,] Hic vero, cum in via Dei ipsius cognitionis a primævo juventutis flore parum vel nihil esset institutus, in natali simplicitate ac vitiorum fervore tempore non pauco d perdurans, immutatione dexteræ Excelsi justificatus a peccato, gratia & virtute Altissimi super omnes tempore suo repertus divina sapientia est repletus. Nam cum doctrina Euangelica, etsi non particulariter, sed generaliter, ubicumque * multum per opera defecisset, missus est, ut universaliter per totum mundum Apostolorum exemplo perhiberet testimonium veritati: sicque factum est, ut doctrina sua omnem mundi sapientiam ostenderet evidentissime fore stultam, & brevi spatio temporis ad veram sapientiam Dei per stultitiam prædicationis mundum generavit in Christo duce; quoniam in novissimo tempore novus Euangelista, quasi unus ex paradisi fluminibus, in toto terrarum orbe fluenta Euangelii pia irrigatione diffudit, & viam in eo Filii Dei, atque doctrinam Veritatis opere prædicavit. Facta est proinde in eo & per eum orbis terrarum insperata exultatio & sancta novivitas, antiquæ religionis germen inveteratos diu & veteres multum subito innovavit, datus est spiritus novus in cordibus electorum, & in medio eorum effusa est unctio salutaris; cum, velut unum de luminaribus cæli, Christi Servus & sanctus, & novo ritu & novis signis desuper radiavit. Renovata sunt per eum antiqua miracula, dum in deserto mundi hujus ordine novo, sed antiquo more, plantata est vitis fructisera, proferens flores suavitatis in odorem sanctarum virtutum, ubique sacræ Religionis palmites extendendo.
[90] Nam licet fuerit similis nobis passibilis, non fuit tamen contentus præcepta communia observare, [doctrinamque omnibus utilem, & miracula commendat.] sed ferventissima æstuans caritate, totius perfectionis arripuit viam, perfectæ sanctitatis apprehendit summam, & omnis consummationis vidit finem. Omnis proinde ordo, omnis sexus, omnis ætas, omnes in ipso doctrinæ salutaris evidentia documenta habent, & sanctorum operum exempla præcipua. Si qui ad fortia proponunt mittere manus, & excellentioris vitæ charismata meliora æmulari nituntur, respiciant in speculum vitæ & omnem perfectionem adjiciant. Si qui vero ad humiliora & planiora se conferunt, timentes ambulare per ardua, & montis ascendere verticem, in hoc gradu etiam apud eum invenient congrua monimenta. Si qui denique signa & miracula quæcumque * ipsius interrogent sanctitatem, &, quod postulant, consequentur, ut, quod gloriosa vita ipsius Sanctorum priorum perfectionem in lumine clariori probat, hoc passio Jesu Christi & ejus plenissime manifestat. Revera in quinque partibus corporis & passionis & crucis signaculo Pater venerabilis est signatus, acsi in cruce cum Dei Filio pependisset. Sacramentum hoc magnum est, & prærogativæ dilectionis indicat majestatem: sed arcanum in eo latet consilium, & reverendum contegitur mysterium, quod soli Deo cognitum, & per ipsum Sanctum ex parte quadam revelatum. Propterea in ejus laudibus non expedit multum tentare, cujus laus ab ipso, qui est laus omnium, fons & honor, dans fortissimis præmia lucis. Benedicentes igitur Deum, sanctum, verum & gloriosum, ad historiam recurramus.
CAP II.
[91] Tempore quodam e beatus & venerabilis pater Franciscus, [Sacris secessibus vacans, totusque ad perfectionem Deumque aspirans,] relictis sæcularibus turbis, quæ ad audiendum & videndum eum quotidie devotissime concurrebant, locum quietis & secretum solitudinis f petit, cupiens ibi vacare Deo, & extergere, si quid pulveris sibi inhæserat ex conversatione hominum. Mos ejus erat tempus impensum sibi ad gratiam promerendam dividere, &, prout oportere videbat, aliud proximorum lucris impendere, aliud contemplationis beatis secessibus consummare. Assumpsit proinde secum socios valde paucos, quibus ejus conversationis sancta, magis quam cæteris nota erant, ut tuerentur eum ab incursu & conturbatione hominum, & suam quietem in omnibus diligenter adjuvarent. Cumque cum illis diu permansisset, & oratione continua & frequenti contemplatione divinam familiaritatem modo ineffabili fuisset adeptus, quid æterno Regi de se & in se foret acceptum, aut esse posset, cognoscere cupiebat. Curiosissime exquirebat, & piissime anhelabat scire, quali modo, quali via, aut quali desiderio Domino Deo valeret juxta consilium & beneplacitum voluntatis suæ perfectus adhærere. Hæc summa philosophia semper fuit, hoc summum desiderium in eo, quoad vixit. Semper flagravit, ut quæreret a simplicibus & sapientibus, a perfectis & imperfectis, qualiter posset viam apprehendere veritatis, & ad maius propositum pervenire.
[92] [ac illius voluntatem inquirens, divinitus cognoscit,] Nam cum esset perfectorum perfectior, perfectum abnuens g, imperfectum se penitus reputabat. Gustaverat & viderat, quam dulcis, suavis & bonus foret his Deus Israël, qui recto sunt corde, & in simplicitate pura, & in puritate vera quærunt illum. Infusa namque in se dulcedo & suavitas, rarissimis raro data, quam sibi desuper senserat aspirare, cogebat eum totum a seipso diffidere: & tanta jucunditate repletus, cupiebat modis omnibus illuc ex toto transire, ubi excedendo seipsum jam parte processerat; paratusque erat Homo, spiritum Dei habens, omnes animi pati angustias, omnesque corporis passiones tolerare, si tandem optio sibi daretur, & voluntas Patris cælestis misericorditer compleretur in eo. Accessit deinde die quadam ante sacrum altare, quod in heremitorio, in quo ipse manebat, erat constructum; & accepto codice, in quo sacra Euangelia erant conscripta, reverenter altari superposuit illum; sicque prostratus in oratione quotidie non minus corde, quam corpore, humili prece poscebat, ut benignus Pater, Deus misericordiarum, & Deus totius consolationis, suam sibi dignaretur ostendere voluntatem, & ut perfecte consummare valeret, quod olim simpliciter & devote inceperat: quid si * esset oportunius agere, in prima libri apertione indicari, simpliciter precabatur. Sanctorum quippe ac perfectissimorum exemplo ducebatur, qui pia devotione in desiderio sanctitatis simile aliquid fecisse leguntur h.
[93] [multa sibi toleranda esse, ad quæ se parat alacriter.] Surgensque ab oratione, in spiritu humilitatis animoque contrito, ac signaculo sanctæ crucis se muniens, de altari librum accepit, eumque cum reverentia & timore aperuit. Factum est autem, cum aperuisset librum, occurrit sibi primo passio Domini nostri Jesu Christi, & id solum, tribulationem eum passurum, demonstrabat. Sed ne hoc casu evenisse, possit aliquatenus suspicari, bis & ter librum aperuit, & simile, vel idem, scriptum invenit. Intellexit tunc Vir spiritu Dei plenus quod per multas tribulationes, per multas angustias, & per multas pugnas oporteret, eum intrare in regnum Dei. Sed non turbatur fortissimus Miles ad ingruentia bella, nec animo decidit, præliaturus Domini prælia in castris sæculi hujus. Non veritus est succumbere hosti, qui non cedebat sibi, etiam cum diu supra modum humanarum virium laborasset. Revera ferventissimus erat, &, si retroactis sæculis socium habuit in proposito, nemo tamen eo superior inventus est in desiderio. Nam & levius perfecta operari, quam dicere, non cognoscebat; semper, non verbis, quæ bonum non faciunt, sed ostendunt, sed sanctis operibus efficax studium & operam præbens. Manebat proinde inconcussus & lætus, & sibi & Deo in corde suo lætitiæ cantica decantabat. Propterea majori revelatione dignus habitus est, qui sic de minimo exultavit, & in modico fidelis, constituitur supra multa.
III.
[94] Faciente ipso moram in eremitorio, quod a. loco, [Videt Seraphinum, velut crucifixum, & ipse sacris stigmatibus] in quo positum est, Aumna i nominatur, duobus annis, antequam animam redderet cælo, vidit in visione Dei virum unum, quasi Seraphim, sex alas habentem, stantem supra, manibus extensis, ac pedibus conjunctis, cruci affixum. Duæ alæ supra caput elevabantur, duæ ad volandum extendebantur, duæ denique totum velabant corpus. Cumque ista videret beatus Servus Altissimi, admiratione permaxima replebatur; sed quid sibi vellet hæc visio, advertere nesciebat. Gaudebatque quam plurimum & vehementius lætabatur in benigno & gratioso respectu, quod Seraphim k videbat, quia pulchritudo inæstimabilis erat nimis: sed omnino ipsum crucis affixio & passionis ipsius acerbitas deterrebat. Sicque surrexit (ut ita dicatur) tristis & lætus; & gaudium atque mœror suas in ipso alternabant vices. Cogitabat sollicitus, quid posset hæc visio designare, & ad capiendum ex ea intelligentiæ sensum anxiabatur plurimum spiritus ejus. Cumque liquido ex ea intellectu aliquid non perciperet l, & multum ejus cordi visionis ejus novitas insideret; cœperunt in manibus & pedibus ejus apparere signa clavorum, quemadmodum paulo ante Virum sanctum supra se viderat crucifixum.
[95] Manus & pedes ejus in medio clavis confixi videbantur, [mirabiliter insignitur: quæ, quantum potuit,] clavorum capitibus interiori parte manuum & superiori pedum apparentibus, eorum acuminibus existentibus ex adverso. Erant enim signa illa rotunda interius in manibus, exterius autem oblonga; & caruncula quædam apparebat, quasi summitas clavorum retorta & repercussa, quæ carnem reliquam excedebat. Sic & in pedibus impressa erant signa clavorum, & a carne reliqua relevata m. Dextrumque latus, quasi lancea transfixum n, cicatrice obducta, erat, quod sæpe sanguinem emittebat, ita ut tunica ejus cum femoralibus multociens respergeretur sanguine sacro. Heu! quam pauci, dum viveret crucifixus Servus Domini crucifixi, sacrum lateris vulnus cernere meruerunt! sed felix Helias o, qui, dum viveret Sanctus, utrumque illud videre meruit: sed magis felix Ruffinus p, qui propriis manibus contrectavit. Enimvero cum semel dictus frater Ruffinus manum suam in sinum sanctissimi Viri, ut eum scalperet, immisisset, dilapsa est manus ejus, ut sæpe contingit, ad dextrum latus ipsius, & occurrit illi pretiosam illam contingere cicatricem. Ad cujus tactum Sanctus Dei non modicum doluit, & manum a se repellens, ut ei parceret Dominus, acclamavit. Studiosissime namque abscondebat hoc ab externis, celabat cautissime a propinquis, ita ut & tolerabiles fratres & ejus devotissimi secutores hoc per multum temporis ignorarent.
[96] Et licet tantis ac talibus margaritis, tanquam pretiosissimis gemmis, [celare semper nisus est.] Servus & amicus Altissimi se videret ornatum, atque supra omnium hominum gloriam & honorem mirifice decoratum, non evanuit tamen in corde suo; non quæsivit alicui per appetitum vanæ gloriæ complacere. Sed & ne humanus favor datam sibi gratiam furaretur, modis omnibus, quibus poterat, hæc abscondere satagebat. Mos etenim ipsius erat raro aut nulli pretiosum revelare secretum, timens specie præcipuæ dilectionis ex eorum dilectione, sicut solent facere prædilecti, pati aliquod in data sibi gratia detrimentum. Colebat semper in corde suo, & in ore frequenter habebat propheticum illud: “In corde meo abscondi eloquia tua, ut non peccem tibi q.” Quotiens vero ex sæcularibus ad eum convenissent aliqui, ab eorum collocutione cupiens abstinere, fratribus & filiis, qui secum morabantur, tale dederat signum, ut, cum videlicet prædictum versiculum recitaret, statim eis, qui convenerant, modeste licentiam exhiberent. Expertus namque fuerat, magnum fore malum, cuncta communicare, & spirituale sciebat esse non posse, perfectiora secreta, cujus & plura non sunt, quam ea, quæ in facie videntur, & ex apparentia possunt in una parte ab hominibus indicari r. Invenerat enim aliquot sibi exterius concordantes & interius dissidentes; applaudentes coram, irridentes retro, qui judicium sibi acquisierunt, & rectos ei suspectos aliquantulum reddiderunt. Sæpe malitia denigrare nititur puritatem, & propter mendacium familiare multis, paucorum non creditur veritati.
ANNOTATA.
a Ex chronotaxi nostra conversus est S. Franciscus anno 1206; cui si annos 17 completos addas, pervenies usque in annum Christi 1223, in cujus fine, nempe die 25 Decembris, ipse Nativitatem Christi Domini peculiari modo Grecii celebravit, cum qua festivitate Celanensis primum Vitæ librum terminavit.
b Ita etiam præmisit in Prologo: verumtamen oportet hic penultimum vitæ S. Francisci annum latius accipere pro toto biennio completo cum aliquot mensibus ante Sancti obitum. Ratio est, quod ipsemet Celanensis in eodem capite num. 94 impressionem sacrorum stigmatum referat, hancque ibidem factam dicat duobus annis, antequam Sanctus animam redderet cælo; ex Bonaventura vero in Vita num. 191 habeamus, eamdem impressionem contigisse circa festum Exaltationis sanctæ Crucis, seu circa diem 14 Septembris; atque adeo certo ultra integrum biennium ante diem 4 seu 3 Octobris anni 1226, quo S. Franciscus ex ejusdem Celanensis sententia ex hoc mundo ad cælum emigravit.
c Omnes allegatas epochas recte se habere, ostendi in Commentario prævio § 29. Observandum tamen est, ut feci ibidem, dies mensis & hebdomadæ a Celanensi, in Italia scribente, more Italico expressos esse; ita ut pro nostro more computandi S. Franciscus obiisse dicendus sit, non IV Nonas Octobris, nec die Dominico, sed V Nonas Octobris, die Sabbati post solis occasum. Observandum secundo est, minus accurate hic dici, Franciscum obiisse, expletis viginti annis a conversione sua; cum idem scriptor deinde num. 119 mortem ejus figat vicesimo conversionis suæ anno, quod etiam expresse asserit S. Bonaventura in Vita danda num. 208.
d Nempe fere usque ad vigesimum quintum annum ætatis suæ, ut præmisit num. 2.
e Cum … juxta solitum morem Quadragesimam … ad honorem sancti archangeli Michaëlis jejunare cœpisset, inquit S. Bonaventura in Vita num. 189; ac proinde mense Septembri vel circa finem Augusti, &, quia biennio ante obitum, anno 1224.
f Montem Alvernæ fuisse, docet S. Bonaventura num. 188, qui mons Hetruriæ est in agro Florentino, vernacule il Monte Alverno dictus.
g Id est, non credens, se perfectum esse.
h De his legi potest Waddingus ad annum 1209, num. 7.
i Legendum esse Alverna, constat ex aliis biographis; nisi forte pars montis Alvernæ Aumna dicta fuerit, quod tamen nusquam reperi.
k S. Bonaventura in Vita num. 192 tradit, non Seraphinum, sed ipsum Christum Seraphini specie apparuisse, sic dicens: Lætabatur quidem (Franciscus) in gratioso aspectu, quo a Christo sub specie Seraph cernebat se conspici &c.
l Laudatus S. Bonaventura ait: Intellexit tandem ex hoc, Domino revelante, quod ideo hujusmodi visio sic divina providentia suis fuerat præsentata conspectibus, ut Amicus Christi prænosceret, se, non per martyrium carnis, sed per incendium mentis, totum in Christi crucifixi similitudinem transformandum. Potuit sanctus doctor istud adjunctum, quod Celanensi latuit, didicisse ex aliis S. Francisci discipulis, quos diligenter a se consultos, in Prologo testatur.
m Consentiunt Tres Socii in Appendice num. 70, ubi aiunt: Cernebant enim in manibus & pedibus ejus (mox ab obitu) non quasi clavorum puncturas, sed ipsos clavos ex ejus carne compositos, & eidem carni innatos; ferri quoque nigredinem, nimirum in iisdem clavis, ita ut hi, etsi carnei essent, ferri speciem referrent. Consentit quoque S. Bonaventura in Vita num. 193; unde colligas, non esse accuratas S. Francisci imagines, quæ in manibus & pedibus ejus … quasi clavorum puncturas, seu sola vulnera, non ipsos clavos, ex ejusdem carne compositos repræsentant.
n Veritatem hujus historiæ in Commentario prævio totis §§ 24 & 25 tot tamque irrefragabilibus testimoniis probavi, ut nesciam, quid vir prudens ad certam fidem historicam faciendam præterea possit requirere.
o Is est Elias, S. Francisci vicarius & in generale Ordinis ministerium successor, de quo sæpe meminimus in Commentario prævio, sermoque recurret.
p Fuit hic unus ex Tribus illis Sociis, qui Appendicem ad hanc Vitam scripserunt.
q Psalmo 118, ℣. XI.
r Obscura admodum hæc periodus, ac forte describentis vitio deformata est.
* an ubique?
* adde desiderent,
* an sibi?
CAPUT II.
Sanctus semper fervens, multis corporis infirmitatibus
afficitur: ejus amicitia cum Cardinale Hugolino, postea Gregorio IX,
& hujus laudes: virtutes S. Francisci.
IV.
[Sanctus, emacerato attritoque ex diuturnis laboribus corpore.] Per ejus igitur temporis curriculum cœpit corpus suum variis urgeri languoribus, & vehementioribus, quam prius solitum esset: frequentes namque patiebatur infirmitates, utpote qui perfecte castigaverat corpus, & illud in servitutem redegerat ex multis præcedentibus annis. Nam per decem & octo annorum spatium, quod tunc erat expletum a, vix aut nunquam requiem habuerat caro sua, varias & longissimas circuiens regiones, ut spargeret ubique semina verbi Dei. Spiritus ille promptus, sanctus * ille devotus, spiritus ille fervens, qui eam inhabitabat, replebat omnem terram Euangelio Christi, ita ut uno die quatuor aut quinque castella, vel etiam civitates, sæpius circuiret, euangelizans unicuique regnum Dei, & non minus exemplo, quam verbo, ædificans audientes. De toto corpore fecerat linguam: tanta enim in eo carnis ad spiritum erat concordia, tanta obedientia, quod, cum ille omnem niteretur apprehendere sanctitatem, ipsa nihilominus non solum non repugnabat, sed & procumbere satagebat, juxta quod scriptum est: “Sitivit in te anima mea, quam multipliciter tibi caro mea b.” Assiduitas vero subjectionis fecerat eam voluntariam, & inclinatione sui habitum apprehenderat tantæ virtutis, quia consuetudo sæpe vertitur in naturam.
[98] [incidit in varias infirmitates, maxime oculorum,] Sed quoniam propter naturæ humanæ conditionis modum, necesse est, quod de die in diem homo exterior corrumpatur, licet is, qui intus, renovetur, illud pretiosissimum vasculum, in quo cælestis thesaurus erat absconditus, cœpit undique conquassari, & virium omnium pati defectum. Verum quia, cum consummatus fuerit homo, tunc incipiet, &, cum finierit, operabitur c, in carne infirma spiritus promptior efficiebatur. Tantum quoque animarum diligebat salutem & proximorum sitiebat lucra, ut, cum per se ambulare non posset, asello vectus circuiret terras. Frequenter eum monebant Fratres, illi omni precum instantia suggerentes, ut infirmum corpus & valde debilitatum medicorum auxilio utrum * recreare deberet. Ille autem illo suo spiritu nobili in cælum dejecto *, qui solvi solummodo cupiebat & cum Christo esse, hoc facere recusabat. Verum, quia nondum impleverat ea, quæ passionum Christi deerant, in carne sua, licet stigmata ejus in corpore suo portaret, infirmitatem oculorum incurrit gravissimam; quemadmodum multiplicavit misericordiam suam Deus. Cumque de die in diem infirmitas illa succresceret, & ex incuria videretur quotidie augmentari; frater Elias tandem, quem loco matris elegerat sibi, & aliorum fratrum fecerat patrem d, compulit eum, ut medicinam non abhorreret, sed eam reciperet in nomine Filii Dei, per quem creata sunt cuncta, sicut scriptum est: “Altissimus de terra creavit medicinam, & vir prudens non abhorrebit eam e.” Sanctus Pater vero tunc benigne acquievit, & humiliter obtemperavit sermonibus se monentis.
V.
[99] Factum est, cum plures accelerarent suis eum medicaminibus adjuvare, [ad quos curandos ivit Reate, ubi in cursa Pontificia tunc erat] non invento remedio, accessit ad civitatem Reatinam f, in qua illius infirmitatis curandæ morari vir peritissimus dicebatur. Perveniente igitur eo ibidem, benigne & honorifice susceptus est a tota Romana curia, quæ in eadem civitate tunc temporis morabatur; præcipue tamen a domino Hugone Ostiensi episcopo devotissime susceptus est, qui morum honestate ac sanctitate vitæ præfulgebat. Hunc vero beatus Franciscus patrem & dominum elegerat super universam religionem & Ordinem fratrum suorum ex assensu & voluntate domini Honorii Papæ g, eo quod illi beata paupertas multum placebat, & sancta simplicitas in maxima reverentia existebat. Conformabat se dominus ille fratrum moribus, & in desiderio sanctitatis cum simplicibus erat simplex, & cum humilibus erat humilis, & cum pauperibus erat pauper, frater inter fratres, inter Minores minimus, & velut unus ceterorum, in quantum licitum erat, in vita & moribus gerere se studebat. Sollicitus erat ubique sacram Religionem plantare, & in remotis partibus fama clara clarioris vitæ ipsius Ordinem plurimum ampliabat. Dedit illi Dominus linguam eruditam, in qua confundebat adversarios veritatis, in qua refellebat inimicos crucis Christi, in qua reducebat errantes ad viam, in qua discordes pacificabat & concordes fortioris caritatis vinculo colligebat *. Erat in Ecclesia quasi lucerna ardens & lucens, & sagitta electa, parata in tempore opportuno.
[100] O quoties, depositis pretiosis vestibus, vilibus indutus, [Cardinalis Ostiensis, protector Ordinis, Sanctoque conjunctissimus,] discalceatis pedibus, quasi unus de fratribus, incedens, rogabat ea, quæ ad pacem sunt! Hæc inter virum & proximum suum, quoties oportebat; hæc inter Dominum & hominem semper sollicite faciebat. Præterea paulo post elegit eum Dominus Pastorem, & in universa terra, & in Ecclesia sua sancta exaltavit caput ejus in tribubus populorum h: quod ut inspiratum divinitus, & Christi Jesu voluntate operatum esse sciatur, longe ante beatus pater Franciscus hæc verbis prædixit & opere præsignavit. Nam cum Ordo & Religio fratrum, divina gratia faciente, satis inciperet dilatari, & velut cedrus in paradiso Dei, & in cælestibus sanctorum attolleret verticem meritorum, & tanta vinea electa sacros produceret palmites in latitudinem orbis terræ; sanctus Franciscus accessit ad dominum Papam Honorium, qui tunc Romanæ præerat Ecclesiæ, simplici petens prece, ut Hugonem episcopum Ostiensem sui fratrumque suorum patrem & dominum ordinaret. Annuit dominus Papa precibus Sancti, & benigne obtemperans, suam illi super Ordinem fratrum contulit potestatem; quam ille reverenter & devote suscipiens, tanquam fidelis servus & prudens constitutus supra familiam Domini, studebat omnibus modis cibum æternæ vitæ sibi commissis ministrare in tempore opportuno. Propterea sanctus Pater modis omnibus se subjiciebat ei, & miro ac reverenti eum venerabatur affectu. Spiritu Dei ducebatur *, quod postmodum erat in oculis omnium sic futurum. Nam quoties familiaris religionis urgente causa, vel potius caritate Christi, qua erga ipsum flagrabat, scribere vellet ei, nequaquam acquiescebat, ipsum in litteris suis vocari episcopum Ostiensem seu Velletrensem, sicut ceteri utebantur in salutationibus consuetis; sed, assumpta materia, sic aiebat: “Reverentissimo patri sive domino Hugoni, totius mundi Episcopo.” Sæpe namque benedictionibus inauditis salutabat eum, &, licet esset devota subjectione filius, dictante tamen spiritu, quandoque ipsum patrem consolabatur colloquio, ut confortaret super eum benedictiones patrum, donec veniret desiderium collium æternorum i.
[101] [ex cujus consilio Sanctus majorem sui corporis curam deinceps admisit,] Nimio quoque amore ducebatur dominus dictus erga sanctum Virum, & ideo, quidquid Vir beatus loquebatur, quidquid faciebat, placebat ei, & in sola visione ipsius sæpe totus afficiebatur. Testatur ipse k de eo, quod nunquam esset in tanta perturbatione seu animi motu, quod visione ac collocutione S. Francisci non omne mentis nubilum discederet, rediretque serenum, effugaretur accidia *, & gaudium desuper aspiraret. Ministrabat ille beato Francisco, tanquam servus domino suo, & quoties videbat eum, tanquam Christi apostolo, reverentiam exhibebat, & inclinato utroque homine, sæpe manus deosculabatur ore sacrato. Curabat sollicitus atque devotus, quomodo beatus Pater recuperare posset oculorum pristinam sanitatem, sciens eum sanctum & justum, Ecclesiæ Dei necessarium & utilem valde, nimis compatiebatur super eum universæ congregationi fratrum, & filios miserabatur in Patrem *. Monebat proinde sanctum Patrem, curam gerere suæ infirmitatis, necessaria non abjicere, ne ad peccatum aliquod potius, quam ad meritum, horum deputaretur incuria. Sanctus Franciscus vero, quæ sibi a tam reverendo domino & tam carissimo patre dicebantur, humiliter observabat, cautius deinde agens & securius necessaria curæ suæ. Sed ita jam creverat malum, quod ad remedium qualecumque acutissima requirebat ingenia & acerbissima medicamina exposcebat: sicque factum est, ut in pluribus locis decocto capite l, incisis venis, superpositis emplastris & immissis colliriis *, nihil proficeret, sed quasi semper deterius se haberet.
VI.
[102] [committens eam quatuor e sociis suis,] Hæc fere per duos annos in omni patientia sustinuit & humilitate, in omnibus gratias agens Deo. Sed, ut ipse liberius suam intentionem poneret ad Deum, & beatarum visionum in cælo positarum, frequenter mente excedens, circuire posset ac ingredi officinas, & in pinguedine gratiæ coram placidissimo & serenissimo universorum Domino se in cælestibus præsentare, quibusdam fratribus, merito sibi valde dilectis, commiserat curam sui. Erant viri illi virtutum, devoti, Deo placentes, sancti, gratiosi hominibus, super quos, velut domus super columnas quatuor, beatus Franciscus innitebatur. Eorum namque nec * nomina supprimo, ipsorum verecundiæ parcens, quæ tanquam spiritualibus viris satis est familiaris & amica: verecundia enim est omnium ornatus ætatum, innocentiæ testis, pudicitiæ mentis indicium, disciplinæ virga spiritualis, gratia conscientiæ, famæ custos, & totius honestatis insigne. Hæc virtus adornaverat istos, hæc amabiles & benevolos eos reddebat hominibus. Utique hæc gratia omnibus erat communis, sed singulos virtutis * singula decorabat. Erat discretionis præcipuæ, patientiæ singularis, gloriosæ simplicitatis alius & alius: reliquus vero secundum corporis vires robustus, & secundum mores animi placabilis. Ii vero omni vigilantia, omni studio, omni voluntate, beati Patris animi quietem excolebant, infirmitatem corporis procurabant, nullas declinantes angustias, nullos labores, qui totos se Christi servitio manciparant.
[103] Sed licet gloriosus Pater jam esset coram Deo in gratia consummatus, [dum ipse interim perfectiora semper meditabatur,] & operibus sanctis rutilaret inter homines mundi hujus, cogitabat tamen perfectiora incipere, & tanquam devotissimus miles in castris Dei, provocato adversario, excitare iterum nova bella. Proponebat, Christo duce, ingentia se facturum, & fatiscentibus artubus, jam emortuo corpore, novo certamine sperabat de morte triumphum. Vera namque virtus temporis finem ignorat, cum mercedis expectatio sit æterna. Flagrabat deinde desiderio magno valde ad humilitatis reverti primordia, & ad præmia, amoris immensitate semper gaudens, cum corpus suum ad tantam jam devenisset extremitatem, revocare cogitabat ad pristinam servitutem. Amputabat a se penitus omnium creaturarum obstacula, & cunctarum sollicitudinum strepitum plenissime compescebat. Cumque infirmitatis suæ occasione rigorem pristinum temperaret, dicebat: Incipiamus, fratres, servire Domino Deo, qui huc usque vix vel parum in nullo * profecimus. Nam non arbitrabatur, se adhuc comprehendisse, & infatigabilis durans in sanctæ novitatis proposito, semper inchoare sperabat. Volebat ad serviendum leprosis redire denuo, & haberi contemptui, sicut aliquando habebatur; hominum conversationem fugere proponebat, & ad loca remotissima se conferre, ut sic exutus omni cura, & aliorum sollicitudine deposita, solus carnis paries inter se * interim separaret.
[104] Videbat enim, multos ad magisterii regimina convolare, [& aliquorum ambitionem humillimus Pater deflebut.] quorum temeritatem detestans, ab hujusmodi peste sui exemplo revocare studebat eos. Dicebat enim, fore bonum, Deo & acceptabile curam gerere aliorum, & sollicitudinem animarum aiebat eos suscipere debere, qui duntaxat in ea nihil de suo quærerent, sed divinam semper in omnibus attenderent voluntatem; qui videlicet propriæ saluti nihil præponerent, & subditorum applausibus non attenderent, sed profectibus, non coram hominibus pompam, sed gloriam ante Deum: qui prælationem non affectarent, sed timerent; quos habita non extolleret, sed humiliaret; & ablata non dejiceret, sed exaltaret. Sed præcipue in tempore hoc, in quo tantum superexcrevit malitia, & superabundavit iniquitas, periculosum dicebat, regere, regi vero, affirmabat utilius. Dicebat, quosdam prima opera reliquisse, & novis inventionibus pristinam oblitos esse simplicitatem. Propterea lamentabatur eos, qui quandoque magis superioribus toto desiderio intendebant, ad infima & vilia descendisse, * per frivola & inania in campo vacuæ libertatis, relictis veris gaudiis, discurrere & vacare. Orabat proinde divinam clementiam pro liberatione filiorum, & servari eos in data gratia, devotissime precabatur.
ANNOTATA.
a Perducta ergo hic est historia vitæ usque in annum 1225.
b Psalmo 62, ℣. 2.
c In vulgata Ecclesiastici cap. 18, ℣. 6: Cum consummaverit homo, tunc incipiet, & cum quieverit, aporiabitur.
d Videlicet vicarium suum in regimine Ordinis.
e In vulgata Ecclesiastici cap. 38 ℣. 4: Altissimus creavit de terra medicamenta, & vir prudens non abhorrebit illa.
f Reate, Italis Rieti, episcopalis civitas est ditionis Pontificiæ in Umbria in confinio regni Neapolitani.
g Contigit id anno 1223, quando S. Franciscus etiam confirmationem Regulæ suæ ab eodem Honorio III, summo Pontifice, scripto obtinuit; Hugo, seu Hugolinus ille primus OrdinisMinorum protector Pontificia auctoritate constitutus.
h Honorio III mortuo in summum Pontificatum successit anno 1227, Gregorius IX dictus, eximinus Ordinis Minorum fautor. Obierat autem anno præcedenti S. Franciscus.
i Simillima ex secundo biographo jam retuli in Commentario prævio, & in Appendice Trium Sociorum, atque in Vita per S. Bonaventuram scripta legemus.
k Vivebat enim & Pontificatum tenebat Gregorius IX, quando Thomas Celanensis hanc Vitam ex ejusdem mandato scribebat.
l Cauterio scilicet, ut aliunde novimus.
* f. spiritus
* f. utcumque
* f. directo
* s. colligabat
* f. dicebat
* i. e. mœrot
* an Patre?
* collyriis
* nec redundat
* f. virtus
* an ullo?
* adde & Deum,
* adde &
CAPUT III.
Crescunt Sancti infirmitates: pia ad mortem præparatio, & felix obitus: anima in cælum ascendere visa.
VII.
[Apud Senas gravius laborans, defertur ad cellam de Crotona, deinde Assisium] In mense autem sexto ante obitus sui diem, cum esset apud Senas a pro infirmitate oculorum curanda, cœpit in reliquo corpore graviter infirmari, & fracto stomacho, infirmitate diuturna, & vitio hepatis sanguinem multum evomuit, ita quod visus est morti appropinquare. Quo comperto, frater Elias citissime cucurrit ad eum. In cujus adventu sanctus Pater in tantum convaluit, ut, relicta villa b illa, cum ipso ad cellam de Crotona c veniret. Ipso ibidem & per tempus aliquod faciente moram, intumuit venter ejus, turgere crura, tumueruntque pedes, & stomachi magis ac magis defectum incurrit, ut cibum aliquem recipere non valeret. Rogavit deinde fratrem Eliam, ut eum Assisium faceret deportari. Fecit bonus filius, quod benignus Pater petiit, & præparatis omnibus, ipsum ad concupitum locum perduxit. Lætata est in adventu Patris beati civitas, & omnium populorum ora laudabant Deum. Universa namque multitudo populi Sanctum Dei sperabat in proximo moriturum, & hæc erat exultationis tantæ materia d. Dei quoque nutu factum est hoc, ut sancta anima carne soluta, inde ad cælorum regna transiret, ubi sibi adhuc in carne manenti primo data est notitia supernorum & infusa unctio salutaris.
[106] Nam cum in omni sede terrarum cælorum regna constituta cognosceret, [ob desiderium S. Mariæ de Portiuncula quem locum suis commendat:] & in omni loco divinam gratiam electis tribui, crederet; expertus tamen erat eum locum S. Mariæ de Portiuncula gratia uberiori repletum, & supernorum visitatione spirituum frequentatum. Aiebat proinde fratribus sæpe: Videte, o filii, ne quando hunc locum relinquatis. Si ab una parte foras pelleremini, ex alia reintrate. Nam locus vere iste sanctus & habitatio Dei est. Hic, cum pauci essemus, augmentavit nos Altissimus: hic luce sapientiæ suæ illuminavit suorum pauperum corda: hic igne amoris sui nostras voluntates accendit: hic, qui oraverit corde devoto, quod petierit, obtinebit, & offendens gravius punietur. Propterea, filii, omni honore dignum habete locum habitaculi Dei in toto corde; in voce exultationis & confessionis ibi confitemini Deo.
[107] Infirmitate crescente, omne robur corporis ejus elanguit, [morbi molestias ad nutum Dei patientissime tolerat:] & omnibus viribus destitutus nullo modo poterat se movere. Siquidem * a quodam fratre fuisset interrogatus, quid vellet tolerare, hanc scilicet diuturnam & sic longam infirmitatem, an a carnifice quantumcumque grave martyrium sustinere, respondit: Illud mihi, fili, carius, illud dulcius acceptiusve semper extitit & existit, quod Domino meo magis in me & de me fieri placet; cujus utique voluntati solum semper desidero, concors & obediens per omnia inveniri: sed in cujuslibet martyrii compensatione hanc infirmitatem pati vel per tres dies molestius mihi foret; quod non pro mercedis remuneratione loquor, * pro sola, quam ingerit, molestia passionis. O martyr, qui ridens & gaudens libentissime tolerabat, quod erat acerbissimum omnibus intueri! Revera nullum in eo remanserat membrum absque nimio passionis dolore, & calore naturali sensim amisso, ad extrema quotidie propinquabat. Stupebant medici, mirabantur fratres, quomodo spiritus vivere posset in carne sic mortua, cum, consumptis carnibus, sola cutis ossibus adhæreret.
[108] Cum vero videret, imminere diem extremum, quod etiam per revelationem divinam duobus annis ei fuerat indicatum; [filiis suis benedicit, & ad S. Mariam de Portiuncula jubet se portari,] vocans ad se fratres, quos volebat, unicuique, sicut desuper dabatur, velut olim patriarcha Jacob suis filiis, benedixit. Imo velut alter Moyses ascensurus in montem, quem constituit ei Deus, filios Israël benedictionibus ampliavit. Cumque a sinistris ipsius resideret frater Elias, circumsedentibus reliquis filiis, cancellatis manibus dexteram posuit super caput ejus, & exteriorum oculorum lumine privatus & usu, Super quem, inquit, teneo [dextram e] meam? Super fratrem Eliam, inquit. Et, Ego sic volo, ait. Te, inquit, fili, in omnibus, & per omnia benedico, & sicut in manibus tuis fratres meos & filios augmentavit Altissimus, super te & in te omnibus benedico. In cælo & in terra benedicat te omnium Dominus Deus. Benedico, sicut possum, & plus quam possum; & quod non possum ego, possit in te, qui omnia potest. Recordetur Deus operis ac laboris tui, & in tribulatione * justorum sors tua servetur. Omnem benedictionem, quam cupis, invenias, & quod digne postulas, impleatur. Valete, filii omnes, in timore Dei, & permanete in ipso semper, per quem futura est super vos tentatio maxima & tribulatio. Appropinquent ad Deum felices, qui in his, quæ cœperunt, perseverabunt. Ego enim ad Dominum propero, & ad Deum meum, cui devote in spiritu meo servivi, jam ire confido. Erat tunc temporis manens in palatio Assisinati episcopi f, & propterea rogavit fratres, ut eum ad locum S. Mariæ de Portiuncula deportarent. Volebat enim ibi animam reddere, ubi, sicut dictum est, primo perfecte viam veritatis agnovit.
VIII.
[109] [mortem propinquam sciens ex revelatione biennio ante accepta; ac rursum benedicens suis,] Conversionis suæ tempus jam erat viginti annorum spatio consummatum g, sicut sibi divina innotuerat voluntate. Nam, cum ipse beatus Pater & Elias tempore quodam apud Fulgineum moraretur, & nocte quadam, cum se sopori dedisset, astitit fratri Eliæ sacerdos quidam albis indutus, grandævæ ac provectæ ætatis, aspectu venerabilis, dicens: Surge, frater, & dic fratri Francisco, quoniam expleti sunt decem & octo anni, ex quo mundo renuncians, Christo adhæsit, & duobus tantum annis dehinc in hac vita manens, viam universæ carnis, vocante ipsum ad se Domino, introibit. Sicque factum est, ut sermo Domini, quem diu ante prædixerat, constituto termino compleretur. Cum igitur in loco sibi valde desiderato paucis quievisset diebus, & cognosceret, tempus propinquum mortis instare, vocavit ad se duos fratres & suos filios speciales, præcipiens eis de morte propinqua, imo de vita sic proxima, in exultatione spiritus alta voce laudes Domino decantare. Ipse vero, prout potuit, in illum Davidicum psalmum erupit: “Voce mea ad Dominum clamavi, voce mea ad Dominum deprecatus sum h.” Frater autem quidam de assistentibus, quem Sanctus satis diligebat, de more pro fratribus omnibus plurimum existens sollicitus, cum hæc intueretur, & Sancti agnosceret exitum propinquare, dixit ad eum: Benigne pater, heu! absque patre remanent filii, & oculorum privantur lumine vero; recordare igitur orphanorum, quos deseris, &, omnibus culpis dimissis, tam præsentes, quam absentes omnes, tua sancta benedictione lætifica. Ad quem Sanctus: Ecce, inquit, vocor a Deo, fili: fratribus meis, tam absentibus, quam præsentibus, offensas omnes & culpas remitto, & eos, sicut * absolvo: quibus tu hæc denuntians, ex parte mea omnibus benedices.
[110] [lecta Passione Domini, in cinere & cilicio emittit animam,] Jussit denique, codicem Euangeliorum deportari, & Euangelium secundum Joannem sibi legi poposcit ab eo loco, ubi incipit: “Ante sex dies Paschæ i sciens Jesus, quia venit hora ejus, ut transeat ex hoc mundo ad Patrem.” Hoc etiam Euangelium legere proposuit sibi minister, priusquam ei præciperetur: hoc etiam in prima libri apertione occurrit, cum tota & plena bibliotheca esset, in qua hoc Euangelium legi debebat k. Jussit proinde se superponi cilicio & conspergi cinere, quia terra & cinis mox erat futurus. Convenientibus itaque multis fratribus, quorum ipse pater & dux erat, reverenterque astantibus & exspectantibus omnibus exitum beatum & consummationem felicem, sanctissima anima illa carne soluta est, qua in abysso claritatis absorpta, corpus obdormivit in Domino. Unus autem ex fratribus & discipulis ejus, fama modicum * celebris, cujus nomen non æstimo recitandum, quoniam, dum vivit in carne, non vult tanto præconio gloriari, vidit animam sanctissimi Patris recto tramite in cælum conscendere super aquas multas. Erat enim quasi stella, quodammodo lunæ immensitatem habens, solis vero utcumque retinens claritatem, & candida subvecta nubecula l.
[111] Libet propterea sic exclamare de ipso: O quam gloriosus est iste Sanctus, [quæ instar stellæ lucidæ in cælum ferri visa est.] cujus animam in cælum ascendere vidit, quæ pulchra ut luna, electa ut sol, in nube candida cum ascenderet, gloriosissime rutilabat! O vere mundi Lucerna, sole splendidior lucens in Christi Ecclesia; ecce jam lucis tuæ radios subtraxisti, & in illa luminosa patria secedens, pro nobis miseris angelorum & Sanctorum frequentiam commutasti! O insignis præconii almitas gloriosa, noli filiorum te cura exuere, licet exutus jam sis consimili carne. Nosti, revera nosti, in quanto eos discrimine positos reliquisti, quorum labores innumeros & frequentes angustias sola tua præsentia felix omni honore misericorditer relevabat. O vere misericors Pater sanctissime, qui peccantibus filiis misereri semper & parcere benigne paratus eras! Tibi ergo benedicimus, benigne Pater, cui benedixit Altissimus, qui semper est Deus benedictus super omnia. Amen.
ANNOTATA.
a Notissima est celebris urbs Hetruriæ Sena, Italis Siena, tunc libera & cognominis reipublicæ caput, nunc Magno Hetruriæ duci subdita. Porro antequam S. Franciscus medelæ causa ad Senensem agrum fuit advectus, Waddingus ipsum prius ad eremitorium Fontis-Columbæ ac deinde Assisium ductum fuisse, asserit, aliaque narrat, de quibus vide Commentarium prævium § 26.
b Non igitur in urbe Senensi, sed in ejusdem agro decumbebat.
c Seu de Cortona, quæ pariter Hetruriæ civitasest in dominio Magni ducis, in confinio Umbriæ, in cujus civitatis agro S. Franciscus in loco Cella dicto, pauperculum conventum habebat, ut observavi in Commentario prævio num. 616.
d Non, quod instanti illius morte gauderent, sed quod, cum illum in civitate sua brevi moriturum adverterent, ejusdem corpus possessuri essent, quod sperare non poterant, si ille alibi moreretur.
e Vocem uncis inclusam, quæ exciderat, addidi.
f Vivebat etiam tunc episcopus Vido, seu Guido, coram quo S. Franciscus a viginti fere annis bona sua atque ipsas etiam vestes patri cesserat, quique ipsum exin plurimum fuerat veneratus, libensque in domum suam tunc receperat, ut commodius posset curari.
g Infra num. 119 idem biographus scribit, Franciscum obiisse vicesimo conversionis suæ anno, quod chronotaxi conformius est. Numerabat tunc Sanctus annum ætatis suæ quadragesimumquintum. Adi Commentarium prævium num. 663.
h Psalmo 141, ℣. 2.
i Lege Ante diem festum Paschæ, ut habet S. Joannes cap. 13 ℣. 1, & Tres Socii ac S. Bonaventura.
k Obscura hæc sunt ac forte vitiata in apographo nostro. Fortasse voluit indicare, Euangelium illud in bibliotheca, libris plena, inventum fuisse in prima apertione libri, qui primus inciderat in manus quærentis.
l Hanc visionem etiam referunt Tres Socii in Appendice num. 68, & S. Bonaventura in Vita num. 213, qui deinde præterea duas alias sanctissimæ animæ mox ab excessu e corpore apparitiones subnectit.
* adde cum
* adde sed
* an retributione?
* adde te
* l. non modicum
CAPUT IV.
Concursus populi ad defunctum: sacra stigmata & pulchritudo
corporis mortui: honorifice portatur ad civitatem, & ad monasterium
S. Claræ, ac demum sepelitur.
IX.
[Mortui corpus candidum pulchrumque] Factus est propterea concursus populorum multorum, laudantium Deum, ac dicentium: Laudatus & benedictus tu, Domine Deus noster, qui nobis indignis tam pretiosum depositum commendasti; laus & gloria sit tibi, Trinitas ineffabilis. Catervatim tota civitas Assisii ruit, & omnis accelerat regio videre magnalia Dei, quæ in Servo sancto suo gloriose ostenderat Dominus Majestatis. Unusquisque autem cantabat canticum lætitiæ, prout cordis gaudium suggerebat, & de impleto desiderio a benedicebant universi Omnipotentem. Verumtamen filii lamentabantur, tanto Patre orbati, & pium cordis affectum lacrymis & suspiriis ostendebant. Sed temperabat mœstitiam gaudium inauditum, & miraculi novitas eorum mentes in stuporem nimium convertebat. Versus luctus in canticum & ploratio est in jubilationem. Nunquam enim audierant aut legerant in Scripturis, quod oculis monstrabatur, quod & persuaderi vix potuisset eis, si non tam evidenti testimonio probaretur. Revera resultabat in eo forma crucis & passionis Agni immaculati, qui lavit crimina mundi, dum quasi recenter ex cruce depositus videbatur, manus & pedes clavis confixos habens, & dextrum latus quasi lancea perforatum. Intuebantur carnem illius, quæ nigra erat prius, candore nimio renitentem, & ex sui pulchritudine beatæ resurrectionis præmia pollicentem. Cernebant denique vultum ejus, quasi vultum angeli, quasi viveret, non quasi mortuus esset, & cetera membra ejus conversa in teneritudinem & habilitatem innocentiæ puerilis.
[113] [ac quinque sacris stigmatibus insignitum spectatur ab omnibus;] Non sunt contracti nervi ejus, ut mortuorum solent, non indurata cutis, non rigida effecta sunt membra; sed huc atque illuc vertenti a se veluti ponebantur. Cumque tam mira pulchritudine cunctis cernentibus resplenderet, & caro ejus nive candidior esset effecta, cernere mirabile erat in medio manuum & pedum ipsius, non clavorum quidem puncturas; sed ipsos clavos in eis impositos ex ferri recenti nigredine b, ac dextrum latus sanguine rubricatum. Non incutiebant horrorem mentibus intuentium signa martyrii, sed decorem multum conferebant & gratiam, sicut in pavimento albo nigri lapilli solent. Accurrebant fratres & filii: collacrimantes deosculabantur manus & pedes pii Patris, eos derelinquentis, nec non & dextrum latus, in cujus plaga illius memoria celebris agebatur, qui ex eo loco sanguinem & aquam pariter fundens, mundum reconciliavit Patri. Maximum sibi donum exhiberi credebat quivis de populo, si admittebatur, non solum ad osculandum, & * ad videndum sacra stigmata Jesu Christi, quæ S. Franciscus portabat in corpore suo. Quis enim fletui, hæc videns, & non magis gaudio, esset intentus? Etiamsi fleret, magis non præ lætitia, quam præ dolore id faceret? Cujus tam ferreum pectus non moveretur ad gemitum? Cujus tam lapideum cor non scinderetur ad compunctionem? Non accenderetur ad divinum amorem? Non animaretur ad bonam voluntatem? Quis tam hebes & tam insensibilis, qui manifesta non cognosceret veritate, Sanctum illum, sicut singulari munere honoratum in terris, sic ineffabili gratia magnificatum in cælis?
[114] O singulare donum, & prærogativæ dilectionis indicium, [quam Sancti prærogativam auctor commendans, hortatur omnes] iisdem gloriæ armis Militem adornari, quæ soli Regi excellentissima dignitate conveniunt! O æterna memoria dignum miraculum, & sine omni intermissione admirabili reverentia memorabile sacramentum, quod occulta fide illud mysterium repræsentat, in quo Agni immaculati sanguis, per quinque foramina copiosissime manans, lavit crimina mundi! O sublime decus crucis mirificæ, mortuis præstans vitam, onus, quod tam premit suaviter, & tam dulciter pungit, ut hæc mortua caro vivat, & infirmus spiritus roboretur! Hic te dilexit multum, quem sic gloriosissime decorasti. Gloria & benedictio soli Sapienti, qui innovat signa & immutat mirabilia, ut infirmorum mentes novis revelationibus consoletur, & per visibilium mirabile opus ipsorum corda in amore invisibilium rapiantur. O mira & amabilis dispositio, qua, ut nulla de miraculi novitate posset oriri suspicio, primo misericorditer ostendit in eo, qui de cælis erat, quod mirabiliter paulo post futurum erat in eo, qui degebat in terris c. Et quidem indicare voluit verus Pater misericordiarum, quanto præmio dignus sit, qui eum diligere studuerit toto corde, ut in superiori scilicet ac sibi memori supercælestium spirituum ordine collocetur. Quod poterimus utique indubitanter adipisci, si more Seraphim duas extenderimus super caput alas, habentes videlicet beati Francisci exemplo in omni opere bono intentionem puram & operationem rectam; * his directis ad Deum, soli sibi placere in omnibus infatigabiliter studuerimus, quæ ad revelandum caput necessario conjunguntur, quia rectitudinem operis absque puritate intentionis, & e converso, Pater luminum minime acceptabit; ideo dicente d: “Si oculus tuus fuerit simplex, totum corpus tuum lucidum erit: si autem nequam fuerit, totum corpus tuum tenebrosum erit.” Oculus autem simplex non est, qui non videt, quod est videndum, cognitione veritatis carens; aut, quod non videndum fuit, intuetur, intentionem puram non habens. In primo non simplicem, sed cæcum; in secundo nequam ipsum aperta ratio indicabit. Pennæ harum alarum sunt amor Patris salvantis misericorditer, & timor Domini judicantis mirabiliter, qui in animis electorum malos motus reprimendo, & castos ordinando, affectus debent suspendere a terrenis. Duabus quoque alis volandum est ad impendendam duplicem proximo caritatem, reficiendo videlicet animum verbo Dei, & corpus terreno subsidio sustentando: quæ alæ rarissime conjunguntur, quia vix utrumque valet ab aliquo adimpleri. Pennæ harum divisa sunt opera, quæ ad consilium & auxilium requiruntur, proximo exhibenda. Duabus quoque alis tegendum est corpus nudum meritis, quod tunc ordinate impletur, cum scilicet, quoties, peccato interveniente, fuerit denudatum, contritionis atque confessionis innocentia revestitur. Pennæ harum multimodæ affectiones sunt, quæ ex peccatorum execratione & appetitu justitiæ procreantur.
[115] [ad imitanda opera, quibus ipse eam promeruit.] Hæc omnia beatissimus pater Franciscus perfectissime adimplevit, qui Seraphim imaginem tenuit atque formam, atque in cruce perseverans, ad sublimium spirituum gradum meruit advolare. Semper enim in cruce fuit, non subterfugiens laborem, tantum ut posset in se & de se voluntatem Domini adimplere. Norunt præterea, qui cum illo conversati sunt, fratres, quoniam quotidiana & continua collatio de Jesu fuerit in ore ipsius, quam dulcis & suavis confabulatio, quam benigna & amore plena collocutio. Ex abundantia cordis os loquebatur, & fons illuminati amoris, replens omnia viscera ejus, ebulliebat foras. Multa illi utique cum Jesu: Jesum in oculis, Jesum in manibus, Jesum in reliquis membris semper portabat. O quoties, cum sederet ad prandium, audiens vel nominans vel cogitans Jesum, corporalis esse * oblitus est! Et, ut de Sancto legitur, videns non videbat, audiens non audiebat. Imo & multoties, cum per viam iret, meditans & cantans Jesum, obliviscebatur itineris, & omnia invitabat ad laudem Jesu. Et quia miro amore semper in corde suo gerebat Christum Jesum, & hunc crucifixum, propterea signaculo suo gloriosissime supra cæteros est signatus. Quem etiam mente excedens contemplabatur in gloria indicibili & incomprehensibili sedentem ad dexteram Patris, cum quo ipse coaltissimus Altissimi Filius in unitate Spiritus Sancti vivit & regnat, vincit & imperat, Deus æternaliter gloriosus, per omnia sæcula sæculorum. Amen.
X.
[116] [Postridie cum ingenti pompa defertur ad ecclesiam S. Damiani,] Patres ergo & filii, qui convenerant, cum omni multitudine populorum, quæ ex vicinis civitatibus tantis adgaudebat interesse solemniis, totam noctem illam, in qua obiit Pater, divinis laudibus consummare, ita ut præ jubilationum charitate fore angelorum excubiæ viderentur. Mane autem facto, convenit multitudo civitatis Assisii cum omni clero, & tollentes corpus sacrum de loco, in quo obierat, cum hymnis & laudibus, clangentibus tubis, ipsum ad civitatem portaverunt. Acceperunt singuli ramos olivarum aliarumque arborum, sacras obsequias solemniter exequentes, multiplicatis luminaribus, omnia vocibus altisonis exsolvebant. Cumque, portantibus filiis Patrem, & grege sequente Pastorem, ad Pastorem ovium * properantem, perventum esset ad locum, in quo Religionem & Ordinem sacrarum virginum & dominarum pauperum ipse primo plantavit, deponentibus eum in ecclesia S. Damiani, in qua decem filiæ suæ, quas Domino acquisiverat, morabantur, aperta est fenestra parvula, per quam ancillæ Christi constituto tempore communicare solent Dominici Corporis Sacramento; aperta est arca, in qua portabatur a paucis, qui multos portare solebat: & ecce domina Clara, quæ erat aliarum mater, & prima plantula hujus sancti Ordinis fuit, venit cum reliquis filiabus ad videndum Patrem, non loquentem eis, non reversurum ad eas, sed ad Dominum properantem.
[117] Et ingeminatis suspiriis cum magno cordis gemitu & lacrymis multis respicientes eum, [ubi ostenditur S. Claræ & sociabus ejus, atque hinc] suprema voce clamare cœperunt: Pater, pater, quid faciemus? cur nos miseras deseris, aut cui nos desolatas relinquis? Cur nos, quo vadis, non præmisisti gaudentes, quas sic hic dimittis dolentes? Quid præcipis, nos facturas in isto carcere sic reclusas, quas nunquam, ut soles, disponis ulterius visitare? Tecum nostra consolatio tota recedit, & simile solatium non remanet sæculo tumulatis. Quis in paupertate tanta non minus meritorum, quam rerum, sociabitur nobis, o pauperum Pater, paupertatis amator? Quis in tentatione succurret, o innumeras tentationes expertus, tentationum examinator, incautas *. Quis in tribulatione consolabitur tribulatas, adjutor in tribulationibus, quæ invenerunt nos nimis? O amarissima separatio! o inimica absentatio! o nimis horrenda mors, quæ millia filiorum & filiarum tanto Patre orbata trucidas, cum irrevocabiliter elongare festinas illum, per quem nostra studia, si qua sunt, floruerunt. Sed virgineus pudor multo fletui imperabat, & super illum plangere nimis erat incongruum, in cujus transitu frequens concurrit exercitus angelorum, & lætati sunt cives Sanctorum & domestici Dei. Sicque inter lætitiam * positæ deosculabantur splendidissimas manus ejus, ornatas pretiosissimis gemmis & coruscantibus margaritis e. Et ablato eo, clausa est illis janua, quæ minime vultui tanto patebit. O quantus luctus omnium erat in harum miseranda & pietate plena reclamatione! Quanta præcipue mœrentium lamenta filiorum! Singularis eorum dolor, communis omnium erat, ita quod vix quisquam posset abstinere a fletu, cum angeli pacis amare flerent.
[118] Pervenientibus denique omnibus ad civitatem cum jucunditate magna & exultatione, [Assisium, ubi tumulatur & miraculis coruscat.] in sacro loco f, sed sacriori de cætero, posuerunt sanctissimum corpus; ubi ad gloriam summi omnipotentis Dei novorum multiplicitate miraculorum mundum illuminat, sicut hactenus eum in sanctæ prædicationis doctrina mirabiliter illustravit. Deo gratias. Amen. Ecce, sanctissime ac benedicte Pater, debitis ac dignis, licet insufficientibus, laudibus te prosecutus sum, & tua gesta utcumque perstrinxi narrando. Da propterea mihi misero ita digne vita præsenti te sequi, ut misericordiam consequi merear in futuro. Recordare pie pauperum filiorum, quos præter te unicum & singulare solatium vix aliqua consolatio confortaret. Nam licet tu, eorum potior & prima portio, angelorum choris admixtus, & in throno gloriæ Apostolis insertus, jacent ipsi nihilominus in lecto * fecis obscuri, in carcere sic flebiliter ad te clamantes: Repræsenta, Pater, Jesu Christo, Filio summi Patris, sacra stigmata ejus, & lateris ac pedum & manuum crucis signacula prode, ut dignetur ipse misericors ostendere propria vulnera Patri, qui nobis miseris revera propter hoc semper placabilis erit. Amen. Fiat, fiat.
ANNOTATA.
a Nempe de impleto desiderio possidendi sacre illius corporis thesaurum.
b Forte legendum est: Et ferri rocentis nigredinem.
c Obscurum est, quid hic velit biographus. Forte tamen indicat, stigmata illa prius in Seraphino, qui S. Francisco apparuit, visa esse, ac paulo post in Francisco.
d Subintellige hic Luca, aut Euangelio: nam textus, qui subditur, ita fere legitur apud Lucamcap. XI, ℣. 34.
e Id est, sacris stigmatibus.
f In ecclesia S. Georgii, in qua sepultum quievit usque in annum 1230, quo ad magnificam ecclesiam, illius nomine Deo exstructam, translatum fuit, uti ex Tribus Sociis sanctoque Bonaventura videbimus; de qua translatione non potuit meminisse Celanensis, qui ante id temporis hoc suum Opusculum absolvit.
* forte sed
* adde &
* forte esca
* f. omnium
* l. incautis
* adde & mœrorem
* f. loco
LIBER III.
CAPUT I.
Franciscus ritu solemni in numerum Sanctorum relatus.
CAP. I.
[Increbrescentibus quotidie Sancti miraculis,] Gloriosissimus pater Franciscus vicesimo conversionis suæ anno feliciorem finem felici connectens principio, felicissime cælo spiritum commendavit, ubi gloria & honore coronatus, & locum sortitus, in medio lapidum ignitorum a throno Divinitatis assistens, eorum, quos reliquit in terris, studet efficaciter negotia pertractare. Revera quid illi poterit denegari, in cujus sacrorum stigmatum pressura forma resultat illius, qui coæqualis Patri existens, sedet ad dexteram Majestatis in excelsis, splendor, ignis & figura substantiæ Dei, purgationem faciens peccatorum? Quid ni exaudiatur, qui configuratus morti Jesu Christi in societate passionum ejus, manuum & pedum atque lateris sacra vulnera repræsentat? Lætificat certe jam mundum novo gaudio sospitatum, & vere salutis offert commoda universis. Miraculorum luce clarissima mundum irradiat, & veri sideris fulgore totum illustrat. Lugebat olim mundus, ejus se fraudatum præsentia; quadam tenebrarum voragine ad ejus occasum se viderat occupatum. Sed jam, velut in meridie & novæ lucis exortu, fulgentioribus radiis illustratus, sentit, se universam caliginem amisisse. Cessavit jam (benedictus Deus) omnis querimonia ejus, cum quotidie virtutibus, novis exultationibus in sanctarum virtutum fascibus ex ipso copiosissime cumuletur. Veniunt ab Oriente & Occidente; veniunt a Meridie & Septemtrione, qui ejus patrocinio sublevati, hæc ita fore, comprobent testimonio veritatis. Ideoque Vir in carne supernorum Amator præcipuus nihil in mundo proprietatis accepit, ut universitatis bonum plenius & jucundius possideret. Factus est proinde in toto, qui voluit * esse in parte, & æternitatem pro tempore commutavit: ubique omnibus adest, & veræ universitatis Amator participii detrimenta non novit b.
[120] Vivens adhuc inter peccatores, universum peragrat & prædicat orbem. [& crescente veneratione in populis,] Regnans jam cum angelis, in ecclesiis & populis omnibus præstat beneficia gloriosa. Tota proinde universitas populorum honorat eum, veneratur, glorificat & collaudat. Revera communi bono participantur omnes. Quis enumerare sufficiat, quanta, quis dicere valeat, qualia per eum ubique Dominus dignatus est miracula operari? Quanta nempe in sola Francia Franciscus miracula patrat, ubi ad deosculandum & adorandum capitale c, quo sanctus Franciscus in infirmitate fuerat usus, Francorum rex d, & regina, & universi magnates occurrunt, ubi sapientes orbis & litteratissimi viri, quorum copiam super omnem terram Parisius e maximam ex more producit, Franciscum, virum idiotam & veræ simplicitatis totiusque sinceritatis amicum, humiliter & devotissime venerantur, admirantur & colunt. Et vere Franciscus, qui super omnes cor francum & nobile gessit. Norunt quippe magnanimitatem ejus experti, quam liber, quam liberalis fuit, quam securus & in omnibus impavidus extitit; quanta virtute, quanto fervore animi cuncta sæcularia conculcavit. Verum quid de aliis partibus mundi loquar, & * quibus per semicinctia sua morbi discedunt, fugiunt ægritudines, & ad solam nominis ejus invocationem utriusque sexus frequentia multa suis a cladibus liberatur?
[121] Ad cujus quoque tumbam assidue nova miracula fiunt, [sternitur via ad canonizationem.] & multiplicatis intercessionibus, eo in loco animarum & corporum gloriosa beneficia impetrantur. Cæcis restituitur visus, surdis reparatur auditus, claudis redditur gressus. Mutus loquitur, salit podagricus, leprosus mundatur, turgens subtiliatur f, & diversa variaque infirmitatum gravamina patientes desideratam obtinent sanitatem, ut mortuum corpus viva corpora sanet, sicut vivens mortuas animas suscitabat. Audit hæc & intelligit Romanus Pontifex g, omnium pontificum summus, omnium Christianorum dux, dominus orbis, pastor Ecclesiæ, Christus Domini, vicarius Christi, gaudet & exultat & lætatur, cum temporibus suis novis mysteriis & antiquis mirabilibus Ecclesiam Dei videat innovari, & hoc in Filio suo, quem sacro portavit in utero, fovit in gremio, lactavit verbo, & educavit cibo salutis. Audiunt & ceteri custodes Ecclesiæ, pastores gregis, fidei defensores, amici Sponsi, collaterales ejus, mundi Cardinales, congratulantur Ecclesiæ, congaudent provinciæ, glorificant Salvatorem, qui summa & ineffabili sapientia & incomprehensibili gratia, summa & inæstimabili bonitate, stulta & ignobilia mundi elegit, ut scilicet ad se fortia trahat. Audit & applaudit totalitas orbis, & universa monarchia, Catholicæ fidei parens, superabundat gaudio, & sancta consolatione perfunditur.
[122] [Interim tumultuanlibus Romanis, Gregorius IX ex Urbe recedit] Sed sic subita conversio rerum & nova interitus causa emergit in mundo, turbatur protinus pacis jucundum, & ardescente invidiæ face, domestico & intestino bello Ecclesia laceratur. Romani, seditiosum hominum genus & ferox, in vicinos ex more desæviunt, & temerarii ad sancta manus mittunt. Studet egregius Papa Gregorius exortam compescere malitiam, sævitiam reprimere, impetum temperare, & velut munitissima turris tuetur Ecclesiam. Multa pericula ingruunt, exitia multa crebrescunt, & adversus Deum reliquo in orbe peccatorum cervix erigitur. Quid enim? Experientissime futura dimetiens, præsentia ponderans, seditiosis reliquit Urbem h, ut orbem a seditionibus liberet & defendat. Venit proinde ad civitatem Reatinam i, ubi honorifice suscipitur, sicut debet. Inde progrediens Spoletum k, ab hominibus magna cum reverentia honoratur; ubi paucis diebus commorans, causa Ecclesiæ informata, comitantibus ipsum venerabilibus Christi, ad famulas mundo mortuas & sepultas l benignus advenit: quarum conversatio sancta, paupertas altissima, & institutio gloriosa ipsum cum reliquis movet ad lacrymas, ad contemptum provocat sæculi, ad cælibem vitam accendit. O admirabilis gratiarum omnium nutrix humilitas! Princeps orbis terrarum, successor Principis Apostolorum, visitat pauperculas mulieres, accedit ad abjectas & humiles carceratas, & licet digna judicio justo, insueta exemplo tamen humilitas hæc, & multis retroactis sæculis inexperta.
[123] [& Assisii Sancti sepulcrum veneratus, canonizationis causam tractat,] Properat jam, properat Assisium, ubi sibi gloriosum depositum conservatur, ut in eo passio universa & tribulatio ingruens exturbetur. Ad ejus ingressum tota jubilat regio, civitas exultatione repletur, pauperum turba magna gaudium celebrat, & luminosa dies novis luminaribus inclarescit. In ejus occursum omnis homo procedit, & solemnes excubiæ ab omnibus excoluntur. Egreditur obviam ei pauperum Fratrum pia societas, & unusquisque Domini dulcia cantica promit. Applicat ad locum Christi Vicarius, & in primo descensu sepulcrum sancti Francisci reverenter salutat. Ingeminat suspiria, pectus tundit, lacrymas fundit, & uberiori devotione reverendum caput inclinat. Fit interea de Sancti canonis actione solemnis collatio, & super hujuscemodi negotio egregia Cardinalium concio sæpius convocatur. Concurrunt undique multi, qui per Sanctum Dei fuerant a suis cladibus liberati, & miraculorum maxima multitudo hinc inde coruscant, approbantur, verificantur, audiuntur, recipiuntur. Urget interim officiosa necessitas, nova imminet causa: Perusium it m beatus Papa, ut superabundanti & singulari gratia pro summo negotio iterum revertatur. Convenitur denique Perusii rursum, & super hanc causam in camera domini Papæ venerabilium Cardinalium celebratur sacer conventus. Concordant & dicunt ad * ipsum omnes, miracula legunt, & plurimum venerantur, summisque præconiis vitam beati Patris & conversationem extollunt.
[124] [eamque Perusii prosecutus, redit Assisium.] Ideoque non indiget, inquiunt, miraculorum attestatione Sanctissimi vita sanctissima, quam oculis nostris vidimus, contrectavimus manibus, magistra veritate probavimus. Tripudiant universi, lætantur, lacrymantur. Et quidem in lacrymis illis benedictio multa. Jam namque diem constituunt benedictum, in quo totum mundum repleant gaudio salutari n. Adest quoque dies solemnis toto venerabilis ævo, non solum terras, sed cælicas officinas, sublimiori tripudio spargens. Convocantur episcopi, adveniunt abbates, & de remotis partibus prælati Ecclesiæ adsunt. Regalis se offert præsentia comitum, & procerum advenit nobilis multitudo. Comitantur deinde universi Dominum omnis orbis, & cum ipso Assisii civitatem felici pompa ingrediuntur. Venitur ad locum, tam solemni occursu Cardinalium præparatum, & beato Papæ gloriosorum Cardinalium, episcoporum & abbatum conglomeratur frequentia tota. Ibi sacerdotum & clericorum concursus eximius: ibi Religiosorum felix & sacer conventus: ibi sacri velaminis verecundior habitus: ibi omnium populorum maxima turba, & utriusque sexus pene innumerabilis multitudo. Accurritur undique, & desideratissime omnis ætas tanto se conventui præsentat. Parvus & magnus ibi sunt, servus & liber a domino suo.
[125] Astat Pontifex summus, Christi Ecclesiæ sponsus, [ibique Franciscum] tantorum filiorum varietate circumdatus, & corona gloriæ in capite suo, signo sanctitatis, indutus, in ligatura auri, opere lapidarii sculptilis. Astat Christus Domini in magnificentia gloriæ decoratus, & vernantibus figuratis gemmis coopertus, omnes sollicitat ad videndum. Circumdant eum Cardinales & episcopi, splendidioribus ornati monilibus, & niveis fulgoribus candidati, supercælestium pulchritudinum imaginem præferunt, & glorificatorum gaudium repræsentant. Expectat omnis populus vocem gaudii, vocem lætitiæ, vocem novam, vocem omni dulcedine plenam, vocem laudis, vocem perpetuæ benedictionis. Prædicat primitus populo universo Papa Gregorius, & affectu mellifluo, voce sonora, nuntiat præconia Dei: sanctum quoque Franciscum patrem nobilissimo sermone collaudat, & conversationis ejus recolens & annuncians puritatem, totus lacrymis madidatur. Sermo ejus tale sumit exordium: “Quasi stella matutina in medio nebulæ, & quasi luna in diebus suis plena, & quasi sol refulgens, sic ille refulsit in templo Dei o.” Completur itaque sermo fidelis & omni acceptione dignus. Et unus ex subdiaconibus domini Papæ, nomine Octavianus p, miracula Sancti coram omnibus voce altissima legit. Dominus Ramarius q diaconus Cardinalis perspicaci pollens ingenio, pietate ac moribus clarus, ea sacris loquelis, lacrymis perfusus edisserit. Tripudiat Pastor Ecclesiæ, ac de intimis visceribus longa suspiria trahens, & salutares singultus ingeminans, lacrymarum rivulos educit. Cæteri quoque prælati lacrymarum profluvia spargunt, & sacri ornatus earum exuberantia irrorantur. Plorat denique cunctus populus, & desiderabili expectatione suspensus vehementius fatigatur.
[126] Clamat deinde voce altisona Papa beatus, & protensis ad cœlum manibus, [Sanctis Solemnissime adscribit anno 1228, die 16 Julii.] inquit: Ad laudem & gloriam omnipotentis Dei, Patris & Filii & Spiritus Sancti, & gloriosæ Virginis Mariæ, & beatorum Apostolorum Petri & Pauli, & ad honorem gloriosæ Ecclesiæ Romanæ, beatissimum patrem Franciscum, quem Dominus glorificavit in cœlis, venerantes in terris, consilio fratrum nostrorum & aliorum prælatorum in catalogo Sanctorum decernimus adnotandum, & festum ejus die obitus sui celebrari r. Ad hanc quoque vocem cœperunt venerandi Cardinales cum domino Papa, Te Deum Laudamus alta voce cantare. Attollitur proinde clamor populorum multorum, laudantium Deum, & universas resonat terra voces, repletur jubilationibus aër, & tellus lacrymis madidatur. Cantantur cantica nova, & in melodia Spiritus jubilant servi Dei. Audiuntur ibi organa melliflua, & carmina spiritualia modulatis vocibus decantantur. Ibi suavissimus odor respirat, & jucundior melodia omnium movens affectus resultat ibidem. Emicat aula, & splendidioribus radiis coloratur. Ibi olivarum virentes rami, & reliquarum arborum comæ virentes. Ibi festivus ornatus, lucidus, incandescens cunctos exornat, & pacis benedictio convenientium lætificat mentes. Descendit denique de solio excelso felix Papa Gregorius, & per inferiores gradus ad offerenda vota & Sacrificia sanctuarium intrat, tumbamque, continentem sacrum & Deo dicatum corpus, felicibus labiis osculatur s. Offert & multiplicat preces, celebratque Mysteria t. Stat circa illum corona Fratrum, laudans, adorans & benedicens omnipotentem Deum, qui fecit magna in omni terra. Ampliat universus populus laudes Dei, & in honorem Trinitatis excelsæ sancto Francisco persolvunt sacrarum munera gratiarum. Amen. Facta sunt hæc autem in civitate Assisii secundo anno Pontificatus domini Papæ Gregorii, XVII die Kalendarum mensis Augusti u.
ANNOTATA.
a Ex Ezechiëlis Cap. 28 ℣. 14.
b Id est, qui aliis succurrendo nihil amittit.
c Id est, pulvinar ad caput reclinandum.
d Regnabat tunc in Francia Ludovicus IX, & ipse post obitum suum inter Sanctos merito relatus.
e Parisius pro Parisii, seu pro Lutetia Parisiorum ea ætate sæpe usurpabatur.
f Hoc est, detumescit.
g Gregorius IX summum Pontificatum adeptus est anno 1227, sexto mense post obitum S. Francisci, cui fuerat familiaris ac mire deditus.
h Seditiosis Romanis, quos Fredericus II imperator in suas partes adversus Gregorium IX attraxerat, & a quibus hic compulsus fuit Roma excedere anno 1228 in festis Paschalibus, ut testantur ejus temporis chronologi, seu feria secunda Resurrectionis Dominicæ, ut addit ejusdem Pontificis Vitæ scriptor.
i Reate, Italice Rieti, ditionis Ecclesiasticæ in Umbria Episcopalis civitas est, ut supra annotavi.
k Spoletum, olim ducatus Spoletani caput, civitas in Umbria est ditionis Pontificiæ.
l Indicat Pauperes Dominas, quæ prope Assisium apud ecclesiam S. Damiani sub S. Clara Regulam S. Francisci profitebantur.
m Perusium vel Perusia, Umbriæ caput & civitas Episcopalis est sub dominio summi Pontificis, circiter duodecim milliaribus distans Assisio.
n Quia decretum hoc Perusii factum est, Benedictus XIV in suo eximio Opere de Servorum Dei beatificatione &c; lib. 1, cap. 36, num. 2. Francisci canonizationem a laudato Gregorio in civitate Perusina factam ait, quamvis ejusdem sollemnitas, ut mox videbimus, paulo post Assisii peracta sit.
o Ex Ecclesiastici Cap. 50 ℣ 6 & 7.
p Apud Waddingum ad annum 1228 num. 4 dicitur hic fuisse octavianus Cardinalis, consobrinus Innocentii III, ab eodem creatus tituli SS. Sergii & Bacchi.
q Apud laudatum Annalistam vocatur hic Rainerus Cappoccius Viterbiensis, diaconus Cardinalis S. Mariæ in Cosmedin.
r Obiit S. Franciscus Italico more computandi quarto Nonas Octobris, cui diei Gregorius IX illius festum affixit; sed nostro, eoque per Europam magis recepto more, obiit quinto Nonas Octobris post solis occasum. Consule Commentarium prævium § 29.
s Solum ergo osculatus est tumbam continentem sacrum & Deo dicatum (Francisci) corpus, non corpus levavit de tumba, ut quidam crediderunt, quos in Commentario prævio num. 680 & sequenti refutavi.
t Non recte igitur hæc S. Francisci canonizatio refertur inter eas, quæ sine celebratione Sacrificii Missæ a summis Pontificibus peractæ fuere. Adi Commentarium prævium num. 679.
u Id est, anno æræ Christianæ 1228, die 16 Julii, consentientibus reliquis biographis. Lege Commentarium prævium num. 682 & sequentibus, ubi etiam refutavi Franciscum Pagium, qui eamdem solemnitatem sub finem Junii vel initio Julii contigisse, credidit.
* forte noluit
* in
* an id?
CAPUT II.
Miracula post mortem patrata.
II.
[Puellæ tortum collum restituitur:] Jesu Christi Domini nostri suppliciter gratiam invocantes, ad excitandam præsentium devotionem & futurorum corroborandam fidem, miracula, quæ coram domino Papa Gregorio, ut dictum est, perlecta sunt, & populo nuntiata a, Christo duce, breviter, sed veraciter, conscribemus. Eo namque die, quo sanctum & sacrum corpus beatissimi patris Francisci reconditum fuit, velut pretiosissimus thesaurus, magis supercœlestibus aromatibus, quam terrenis speciebus, inunctum b, apportata est puellula quædam, jam per annum habens collum monstruose plicatum, & caput humero annexum, nec poterat, nisi ex obliquo sursum aspicere. Quæ dum sub arca, in qua pretiosissimi Sancti reconditum corpus jacebat, caput aliquamdiu submisisset, statim meritis sanctissimi Viri collum erexit, & in condecenti statu caput extitit reparatum, ita quod puella ex subita sui immutatione exstupefacta nimis, cœpit fugere ac plorare: fovea namque apparebat quædam in humero, cui caput fuerat applicatum, propter situm, quem fecerat infirmitas diuturna.
[128] In comitatu Narniensi c puer quidam erat, [puer contractam distortamque tibiam habens,] qui tanta contractione tibiam tortam gerebat, quod, nisi duorum baculorum suffragio, nullo modo poterat ambulare. Erat enim mendicans, & tanta infirmitate per plures annos gravatus, patrem proprium & matrem minime cognoscebat. Qui meritis beatissimi patris nostri Francisci a dicto periculo sic extitit liberatus, ut absque baculorum sustentaculo liber incederet usquequaque, laudans & benedicens Deum & Sanctum ejus.
[129] [vir sinistrum crus gravissime affectum;] Nicolaus, de Fulgineo d quidam civis, cum haberet crus sinistrum dolore gravatum, ad recuperandam pristinam sanitatem tanta expendit in medicis, quod ultra velle ac posse se debitis obligavit. Tandem, cum eorum auxilio in nullo sibi penitus profecisset, dolore permaximo sauciatus est in tantum, quod ingeminatis clamoribus vicinos de nocte non permittebat obdormire, vovens se Deo & S. Francisco, fecit se ad ejus tumulum deportari, cumque per noctem orans coram Sancti tumulo moraretur, extenso crure, magno exhilaratus gaudio, sine baculo ad propria remeavit.
[130] [item per alter contractam tibiam,] Puer unus etiam crus habens contractum, ita quod genu pectori & calcaneum natibus adhæreret, ad sepulcrum beati Francisci accedens, patre ipsius carnem propriam cilicio macerante ac pro ipso graviter affligente, ita plena & subita sanitate convaluit, quod sanus & lætus, gratias [agens e] Deo & S. Francisco, posset discurrere per plateas.
[131] [aliusque præterea ulcerosam, habentes] In Fanensi f civitate quidam contractus erat, cujus tibiæ, ulceribus plenæ, natibus adhærebant, quæ tantum exhalabant fœtorem, quod eum hospitalarii recipere non poterant, nec tenere; qui meritis beatissimi patris Francisci, cujus misericordiam invocatum *, se paulo post gavisus est liberatum.
[132] [ac puella omnium membrorum usu destituta, sanantur.] Quædam puella Eugubina g, cum, contractis manibus, omnium membrorum officium per annum penitus amisisset, ad obtinendam gratiam nutrix ejus cum imagine cerea ipsam ad beatissimi patris Francisci tumulum deportavit. Cumque ibidem per octo dierum spatium moraretur, die una ita propriis usibus restituta sunt omnia membra ejus, quod ad pristina officia idonea solito haberentur.
[133] [Puer paralyticus per miram ad illius sepulcrum visionem,] Collius quoque puer de Monte-nigro h ante fores ecclesiæ, ubi requiescit corpus beati Francisci per dies plures decubans, quia nec ire poterat, nec sedere, a cingulo infra omnibus erat viribus & membrorum officio destitutus: quadam vero die intrans ecclesiam, ad tactum sepulcri beatissimi patris Francisci, foras sanus & incolumis est regressus. Dicebat autem ipse puer, quod, dum coram tumulo gloriosissimi Sancti jaceret, astitit ei juvenis quidam, habitu Fratrum indutus, supra sepulcrum existens; qui pira in manibus portans, vocavit eum, & præbens ei pirum, ut surgeret, confortavit eum. Quod pirum de manibus ipsius suscipiens, respondebat: Ecce contractus sum, & nullo modo surgere possum. Pirum vero exhibitum manducavit, & ad aliud pirum, quod a juvene offerebatur, cœpit extendere manum. Qui dum iterum eum, ut surgeret, hortaretur, infirmitate gravatum se sentiens, non surgebat. Sed dum ad pirum manum extenderet, dictus juvenis, exhibito illo piro, manum ejus apprehendit, & foras adducens eum, disparuit ab oculis. Qui sanum & incolumem factum se videns, cœpit alta voce clamare, quod factum fuerat, omnibus manifestans.
[134] Mulier quædam de castro, quod dicitur Cucoranum i, ad sepulcrum gloriosi patris Francisci oblata est. In nullo enim membrorum, præterquam in sola lingua, operationis cujusquam remanserat usus. [mulier paralytica, atque alter contractus,] Moram igitur faciens ante tumbam sanctissimi Viri, surrexit optime liberata. Quidam alius, civis Eugubinus, cum filium suum in cista contractum ad sancti Patris tumulum detulisset, sanum & incolumem recepit eum: fuerat enim tanta enormitate contractus, quod tibiæ natibus adhærentes forent penitus arefactæ.
[135] Bartholomæus de Narnii civitate, homo pauperrimus & egenus, [virque, cui tibia aruerat mirabiliter curantur.] cum sub umbra cujusdam nucis quodam tempore obdormivisset, evigilans, ita se contractum reperit, quod nunquam ire poterat: crescente autem sensim infirmitate, tibia cum pede subtili curva & arida facta est, incisionem ferri non sentiens, nec ignis adustionem aliquatenus pertimescens. Sed verus Amator pauperum, & omnium egenorum pater, Franciscus sanctissimus, nocte quadam se illi per visionem somnii manifestat, præcipiens, ut ad balneum quoddam accedat. In tantæ miseriæ *, pietate permotus, vult eum ab hac ægritudine liberare. Sed expergefactus nesciens, quid faceret, episcopo civitatis narravit per ordinem visionem. Episcopus vero adhortans eum, ut ad imperatum balneum properaret, signavit ac benedixit eum. Cœpitque baculo sustentatus ad locum utcumque, ut melius poterat, pertrahere semetipsum. Cumque mœstus pergeret, nimio labore confectus, audivit vocem dicentem sibi: Vade cum pace Domini, ego ille, cui te vovisti. Appropinquans deinde ad balneum, quia nox erat, erravit a via, & audivit vocem dicentem sibi, quod non recto itinere ambularet: quæ & versus balneum eum direxit. Cumque venisset ad locum, & balneum fuisset ingressus, manum unam super pedem sensit imponi sibi, & aliam super tibiam ipsam quietius extendentem. Continuo proinde liberatus, ex balneo exilivit, laudans & benedicens omnipotentem Creatorem & beatum Franciscum, servum ejus, qui tantam ei gratiam contulit & virtutem. Sex enim annorum spatio contractus & mendicus fuerat homo ille, ac plena ætate provectus.
III.
[136] Mulier quædam, Sibilia nomine, cæcitatem oculorum per plures annos perpessa, [Cæci ac lusca visu donantur.] ad sepulcrum Viri Dei cæca, tristis adducitur. Recuperato vero pristino lumine, gaudens & exultans domum revertitur. Claudus * de Spello k coram tumulo sacri corporis, visum diu perditum reinvenit. Collia vero mulier de Camerino l, cum esset dexteri oculi lumine privata ex toto, pannum, quem beatus Franciscus tetigerat, parentes ejus super perditum oculum posuerunt, & sic, voto facto, de recuperato lumine Domino Deo & sancto Francisco gratias persolvunt. Simile aliquid cuidam mulieri de Eugubino * accidit, quæ, voto facto, pristinam se sanitatem rehabere lætatur. Civis quidam de Assisio, per quinquennium perdito lumine oculorum, qui *, cum adhuc viveret, beatus Franciscus familiaris fuerat, ei semper, cum oraret, pristinam familiaritatem commemorans, ad tactum sepulcri ejus extitit liberatus. Albertinus quidam de Narnio fere per annum oculorum lumen ex toto amiserat, ita quod palpebræ usque ad genas dependerent: qui beato Francisco se vovit, & statim, lumine reparato, ad gloriosum sepulcrum ejus visitandum se præparans devenit.
[137] [Energumenus ad Sancti tumbam liberatus,] Vir erat in civitate Fulginei, nomine Patris, qui dum vice quadam ad visitanda limina beati Michaëlis archangeli m, sive ex voto, sive ex pœnitentia sibi injuncta, pergeret, ad fontem applicuit. Qui cum ex lassitudine itineris sitiret, illius fontis aquam degustans, visum est sibi dæmones imbibisse. Sicque per tres annos ab ipsis obsessus, horribilia visa & dicta pessima faciebat. Veniens quoque ad tumulum beatissimi Patris, furentibus dæmonibus & crudelissime discerpentibus eum, claro & manifesto miraculo ad tactum sepulchri ejus mirifice liberatus est.
[138] [aliique dæmonum vexationibus erepti.] Mulier quædam in civitate Narnii cum furia maxima duceretur, &, mente perdita, horribilia faceret, & inconvenientia loqueretur; apparuit ei tandem beatus Franciscus in visione dicens: Facias tibi crucem. Et respondente illa: Non possum; Sanctus illi signum crucis impressit, & omnem fugavit ab ea insaniem passionis & dæmoniacam fantasiam. Viri quoque multi & feminæ, variis dæmonum cruciati suppliciis & decepti præstigiis, ab ipsorum potestate sancti & gloriosi Patris præclaris meritis sunt expediti. Verum quia illud hominum genus sæpe solet implicare deceptio falsitatis, de his nos breviter expedientes, ad maxima transeamus.
ANNOTATA.
a Sunt ergo hæc miracula authenticæ, diligenti scilicet examine discussa, & a probis testibus probata & comperta. De iisdem ita loquitur Alexander IV Papa in litteris anno 1255 die 29 Octobris datis, relatisque in Bullario Franciscano tom. 2, pag. 85 & sequenti: Multis cum (forte eum, Franciscum scilicet) divina potentia adhuc militantem inter homines, & demum in Sanctorum agminibus triumphantem, dignata est clarificare miraculis, quæ felicis record. Gregorius Papa, prædecessor noster, ne illa vel perverteret æmula sanctitatis iniquitas, vel oblivionis digitus, qui rebus gestis cito superducitur, abolesceret, solertissimis inquisitionibus indagata, & comperta fidelissimis documentis, fecit ad laudem Dei, & augmentum fidei, & instructionem salubrem, tam præsentium, quam etiam futurorum, monumentis perpetuis commendari. Monumenta hæc Bullarii editor Sbaralea ibidem annotavit, hoc ipsum Thomæ Celanensis Opusculum esse; quod mihi quoque verisimillimum apparet, nisi forte sint aliud instrumentum, ex quo ille miracula descripserit.
b Ex hoc loco dubitari potest, an Sancti corpus ante primam sepulturam suam unguentis fuerit inunctum; qua de re tamen apud alios biographos nulla fit mentio.
c Narnia, incolis Narni, Pontificæ ditionis in Umbria civitas episcopalis est, ad Narem fluvium.
d Fulginium, Italice Foligno, similiter episcopalis civitas Umbriæ est, ditionis Ecclesiæ.
e Hanc voculam, quæ in apographo nostro desideratur, adscripsi.
f Fanum, de quo hic, alias Fanum Fortunæ, Italice Fano dictum, Umbriæ civitas episcopalis est ditionis Pontificiæ, in littore maris Adriatici inter Pisaurum & Senogalliam sita.
g Id est, ex civitate Eugubio, cujus brevem notitiam supra jam dedi; nec in posterum de locis, quorum notitia præmissa est, hic quidquam annotabo, ne frustra prolixus sim.
h Verisimiliter indicatur mons & vicus in Sabinis, paucis milliaribus ab urbe Reatina distans, Italice Monte Nero dictus.
i Leander Albertus in Descriptione Italiæ Castrum vel Castellum Cuccaro memorat in Lucania seu Basilicata, quatuor milliaribus a littore dissitum. Hocne, an aliud hic per castrum Cuccoranum indicetur, incertum mihi est.
k Spello, Latine Hispellum, oppidum Umbriæ est ditionis Pontificiæ.
l Camerinum civitas episcopalis est ditionis Ecclesiæ in Marchia Anconitana.
m Nimirum ad Montem Garganum in Apulia, S. Michaëlis archangeli apparitione celebrem.
* l. invocabat
* an in tanta miseria?
* forte Claudius
* an Eugubio?
* cui
CAPUT III.
Reliqua miracula.
IV.
[Puer morti proximus mirabili modo subito convalescit:] Puer quidam, Matthæus nomine, de civitate Tuderti a, per octo dies quasi mortuus in lecto jacens, ore penitus intercluso & lumine oculorum sublato, cute vultus, manuum ac pedum ipsius ad modum ollæ totaliter denigrata, & de salute vitæ ejus ab omnibus desperatus, ad votum matris suæ mirabili velocitate convaluit. Emittebat enim marcidum sanguinem per os suum, per quod etiam credebatur emittere intestina. Statim vero, ut mater ejus S. Francisci nomen flexis genibus invocavit, surgens * ab oratione, cœpit puer oculos aperire, lumen videre, ac sugere mammas; & paulo post decidente corio nigro, caro pristina rediit, & convalescentiam viresque resumpsit. Protinus namque, ut convalescere cœpit, interrogavit eum mater ejus, dicens: Quis te liberavit, fili? Et ille balbutiendo respondebat: Cicou, Ciccu. Non enim poterat propter infantiam plene loqui, & ideo nomen beati Francisci sic loquens dimidiabat.
[140] Juvenis quidam, cum in quodam altissimo loco moraretur, [juvenis e lapsu, alii aliter de vita periclitantes sanantur:] ex eodem loco corruens, loquelam & omnia membrorum officia perdidit. Tribus quoque diebus non manducans neque bibens, neque aliud sentiens, mortuus credebatur. Mater vero illius nullorum medicorum requirens suffragium, a B. Francisco ejus postulat sanitatem. Et sic, voto facto, vivum eum recipiens & incolumem, laudare cœpit omnipotentiam Salvatoris. Alius quidam, Martinus nomine, infirmatus ad mortem, & de liberatione sua penitus ab omnibus desperatus, invocato utcumque nomine beati Francisci, subita sanitate convaluit. Puer quidam de Aretio b, Galterus nomine, continuis febribus laborans, & duplici apostemate cruciatus, ab omnibus medicis desperatus, voto parentum beato Francisco exhibito, concupitæ restitutus est sanitati. Alius vero morti propinquus, facta imagine cerea, priusquam perfecta esset c, ab omni passione in continenti extitit liberatus.
[141] Mulier quædam per plures annos in lecto infirmitatis suæ decubans, nec se aliquo modo valens volvere, vovit se Deo & beato Francisco, & ab omni liberata est ægritudine, & implevit necessaria officia vitæ suæ. [alii ab aliis infirmitatibus] In civitate Narniensi quædam mulier erat, quæ per octo annos manum sic habuit desiccatam, quod nihil cum ea posset operari. Tandem beatus Franciscus per visionem apparuit, & manum ejus extendens, alteri adæquavit. Juvenis quidam in ea civitate per decem annos gravissima infirmitate detentus, totus erat immobilis effectus, ita quod ei nulla prodesse poterat medicina. Qui meritis beati Francisci, voto a matre emisso, statim recepit commodum sanitatis. Erat in civitate Fanensi quidam Hydropisis morbo detentus, cujus membra erant horribiliter tumefacta: qui per beatum Franciscum ab eadem infirmitate plene meruit liberari. Civis quidam de Tuderto in tantum gutta arthritica d gravabatur, quod nec sedere poterat, nec quiescere ullo modo. Tantum ei dictæ passionis vehementia frigus præstabat continuum, quod totus ad nihilum redigi videbatur. Vocavit medicos, multiplicavit balnea, medicinas adhibuit multas, nec tamen ullo modo potuit horum remedio sublevari. Die vero quadam, quodam sacerdote præsente, votum emisit, ut sanctus Franciscus ei pristinam redderet sanitatem, sicque precibus ad ipsum fusis, mox se conspexit pristinæ redditum sanitati.
[142] [per ejusdem Sancti opem evadunt incolumes.] Mulier quædam in Eugubii civitate paralitica jacens, tertio invocato nomine beati Francisci, ab infirmitate sua dimissa est & sanata. Quidam, nomine Bantadosus, cum in pedibus & manibus sustineret gravissimam passionem, ita quod nec movere se poterat, nec ad partem aliquam declinare, cibo jam perdito atque somno; mulier quædam die quadam venit ad eum, monens & suggerens, ut, si ab hac infirmitate vellet citissime liberari, beato Francisco se devotissime devoveret. Respondebat autem vir ille: Non credo, ipsum esse Sanctum. Muliere illi pertinacius devote suggerente, vir ille tandem se vovit in hunc modum: Voveo me (inquit) sancto Francisco, & ipsum credo Sanctum, si me infra trium dierum terminum ab hac ægritudine liberabit. Qui meritis Sancti Dei mox liberatus, ambulavit, requievit & manducavit, dans gloriam omnipotenti Deo.
[143] [Apparens vulnerato, docet modum extrahendi sagittam;] Vir unus, cum esset in capito sagitta ferrea graviter vulneratus, & sagitta illa intrans per cassam oculi e, remansisset in capite, nullo poterat medicorum auxilio adjuvari. Vovit se deinde devotione sancto Dei Francisco, sperans, se posse illius suffragio liberari. Qui, dum aliquantulum quiesceret & dormiret, dictum est ei a sancto Francisco in somnis, quod per posteriorem partem capitis faceret eam trahi: sicque, prout in somnis viderat, die sequenti faciens, sine difficultate magna extitit liberatus.
[144] [herniosum curat;] Homo quidam in castro, Spelli f, nomine Imperator, per duos annos rupturam adeo graviter passus est, quod per inferiores exitus in testina omnia defluebant, neque poterat per magnum temporis spatium ea intus reducere & nec locare, ita quod eum habere unum plumatum g, oportebat, in quo intestina interius retineret. Recurrit ad medicos ipsorum solatium petens, qui dum ab eo pretium insufficiens h postularent, cum unius diei expensis careret & victu, de illorum auxilio penitus desperavit. Convertit se tandem ad divinum auxilium, & merita beati Francisci cœpit in via, in domo, & ubicumque foret, suppliciter invocare. Sicque factum est in brevi temporis spatio per Dei gratiam & beati Francisci merita, ut integræ foret restitutus sanitati.
[145] Frater quidam in Marchia de Ancona, sub obedientia nostræ Religionis militans, [item laborantem in iliis vel costis sanat.] in iliis vel costis gravissimum morbum fistulæ tolerabat, ita quod ab omni curatione medicorum ob immensitatem morbi jam fuerat desperatus. Petiit deinde a Ministro, sub cujus obedientia morabatur, licentiam veniendi ad visitandum locum, in quo corpus beatissimi Patris quiescebat, gerens fidem, per ipsius Sancti merita curationis suæ se gratiam adepturum. Minister vero ipsius eum prohibuit, dubitans propter nives & pluvias, quæ tunc temporis erant, ne magis ex itineris fatigatione incurreret detrimentum. Cumque de non habita licentia frater ille aliquantulum turbaretur, nocte quadam sanctus pater Franciscus astitit, dicens: Fili, noli de hujusmodi de cetero anxiari, sed exuere pelliceo, quo indueris, & emplastrum projice; observaque Regulam tuam, & liberaberis. Qui mane surgens, juxta præceptum ejus omnia fecit, & de subita liberatione gratias egit Deo.
V.
[146] Apud Sanctum Severinum in Marchia de Ancona juvenis quidam erat, [Duo leprosi, quorum alter etiam erat paralyticus, curantur.] nomine Octo *, qui totus lepra infectus existens, medicorum judicio leprosus in omnibus habebatur. Omnia enim membra ejus tumefacta, ingrossata erant, & extensione & inflatione venarum inconveniente cuncta aspectu cernebat. Non poterat ambulare, sed in lecto ægritudinis miser assidue jacens, parentibus suis dolorem atque tristitiam ingerebat. Pater vero ipsius dolore nimio sauciatus, quid de ipso ageret, nesciebat. Tandem venit in cor suum, ut beato Francisco ipsum modis omnibus devoveret, & ait ad filium suum: Vis te, fili, vovere beato Francisco, qui multis utique coruscat miraculis, ut ei placeat te ab hac ægritudine liberare? Qui respondens ait: Volo, pater. Fecit statim pater ejus apportari papyrum, & filii statum faciens in longitudine ac grossitudine mensurata, Erige te, inquit, fili, & beato Francisco te devove, &, liberatione donata, candelam sibi tuæ longitudinis singulis annis, dum vixeris, apportabis. Qui ad jussum patris utcumque se erigens, junctis manibus, cœpit beati Francisci misericordiam suppliciter invocare. Suscepta itaque mensura papyri & completa oratione, illico a lepra sanatus est, & surgens, dans gloriam Deo & beato Francisco, cœpit ambulare. In civitate Fani quidam juvenis, nomine Bonus-homo, qui a medicis universis habebatur paralyticus & leprosus, a parentibus suis beato Francisco devote offertur, mundatus a lepra, & effugato morbo paralisis, plenam consecutus est sanitatem.
VI.
[147] Apud Castrum Plebis i puer unus erat pauperrimus & mendicus, [Puer surdus & mutus natus] qui ex toto mutus & surdus erat a nativitate sua, habebatque linguam brevissimam atque curtam, quæ multoties a pluribus exquisita, incisa penitus videretur. Sero k vero quodam accessit ad domum cujusdam viri ejusdem Castri, qui Marcus vocabatur, per signum, ut solent muti, ab eo petens hospitium. Inclinavit caput, ex latere maxillæ supponens manum, ut per hoc intelligeretur, quod nocte illa desiderabat hospitari cum eo. Vir autem ille hilariter suscepit eum in domo sua, & libenter tenuit eum secum; quia competenter famulabatur juvenis ille, & bonæ indolis erat puer. Quia, licet surdus & mutus esset a cunabulis, tamen quoque per signum noverat imperata. Cœnante viro prædicto nocte quadam cum uxore sua, astante puero coram eis, dixit uxori suæ: Hoc ego maximum miraculum reputatem, si beatus Franciscus huic auditum redderet & loquelam.
[148] [post factum a quodam votum auditu & loquela donatur.] Et adjecit: Voveo Domino Deo, si beatus Franciscus hoc dignabitur operari, propter amorem suum hunc puerum habebo charissimum, & expensas ei conferam toto tempore vitæ suæ. Mirum! Dicto completo, statim puer locutus est, dicens: Vivit sanctus Franciscus. Et subsequenter suscipiens, rursum ait: Video S. Franciscum hic superius stantem, qui venit, ut loquelam impendat mihi. Et adjecit puer: O quid ego jam populo dicam? Respondit homo ille: Laudabit * Dominum, & salvabit homines multos. Surrexit denique homo ille, gaudens & exultans multum, & quod factum fuerat, coram omnibus publicavit. Concurrunt omnes, qui eum prius viderant non loquentem, & admiratione repleti & stupore, laudes Deo & beato Francisco suppliciter retulerunt. Crevit lingua illius & conveniens facta est ad loquendum, & quasi omni tempore puer fuisset locutus, cœpit verba formata proferre.
[149] [Duo alii muti, quorum unus insuper gressu privatus,] Alius quoque puer, nomine Ulla, nec loqui poterat nec ambulare, pro quo mater fidei voto certam imaginem faciens, ad locum, in quo beatus pater Franciscus requiescit, magna cum reverentia deportavit. Quæ domum regrediens, ambulantem reperit filium & loquentem. Homo quidam in episcopatu Perusii, loquela & verbo privatus, omnino semper os ferens apertum, horribiliter oscitabat & anxiabatur. Habebat enim guttur valde tumidum & inflatum. Cumque pervenisset ad locum, in quo requiescit sanctissimum corpus, & per gradum ad sepulchrum ejus vellet attingere, sanguinem multum evomuit, & peroptime liberatus, cœpit loqui & os claudere, &, sicut expedit, aperire.
[150] [ac mulier arefacta lingua, atque alter surdus & mutus sospitantur.] Mulier quædam tam magnum dolorem patiebatur in gutture, quod præ nimio dolore lingua adhærens palato arida facta est. Non enim poterat loqui, non comedere, nec bibere, & emplastris appositis medicinisque adhibitis, nullam infirmitatis allevationem in his omnibus sentiebat. Tandem in corde suo, quia loqui non poterat, devovit se Sancto, & subito caro crepuit, & de gula egressus est capillus * unus rotundus, quem manu suscipiens, & omnibus ostendens, mox extitit liberata. In castro Grecii juvenis quidam erat, qui auditum perdiderat, memoriam & loquelam, nec erat intelligens vel sentiens quidquam. Parentes vero, quia magnam fidem habebant in sancto Francisco, ei supplici devotione dictum juvenem devoverunt. Qui, expleto voto, cunctis, quibus carebat, sensibus affluenter gloriosissimi patris Francisci gratia est ditatus, ad laudem & honorem & gloriam Jesu Christi Domini nostri, cujus regnum, imperium solidum & immobile perseverat per omnia secula seculorum. Amen.
VII.
[151] Diximus pauca de miraculis beatissimi Patris nostri, [Auctoris brevis epilogus.] & plura omisimus, relinquentes volentibus ejus vestigia novæ benedictionis gratiam, studium exquirendi, ut, qui verbo, vita, doctrina mundum omnem gloriosissime illuminavit, mentes diligentium nomen Domini semper dignetur supercælestium charismatum novis imbribus irrigare. Obsecro propter amorem Pauperis crucifixi, & per sacra stigmata ejus, quæ beatus Franciscus portavit in corpore suo, universos ista legentes & audientes, ut coram Deo mei meminerint peccatoris. Amen.
Sanctus pater atque rectus
Est Franciscus, cælo vectus
Transmigrans a sæculo.
Fit obliquus per hunc rectus,
Et, qui ligno fuit vectus,
Redit absque baculo.
Per hunc dæmon est ejectus
Sanitatumque profectus
Confertur in populo.
Qui repebat super pectus
Firmus vadit & erectus
Ejus adminiculo.
Per hunc cæcus intuetur,
Mutus loqui prohibetur
Nec linguæ vincticulo.
ANNOTATA.
a Tudertum, seu Tuder, vulgo Todi, Pontificiæ ditionis in Umbria civitas est, episcopatu insignita.
b Aretium, Italis Arezzo, episcopalis civitas Hetruriæ est, in dominio Magni ducis.
c Significat haud dubie, aliquem pro laborante vovisse imaginem ceream ad Sancti tumbam appendendam, & antequam imago illa perfecta esset, ægrum convaluisse.
d Id, est arthritide.
e Cassa vox Italica, Latine capsa, arca, theca. Cassa oculi igitur est orbita seu cavum oculi, quia oculus in eo, velut in theca ossea, insertus est.
f Vide Annotata ad caput præcedens lit. k.
g Nescio, quid plumatum (quod apud sequieris ævi scriptores nonnumquam pro pulvinari usurpatur) hic proprie significet, nisi cingulum, quo herniosi utuntur.
h Hoc est, quantum infirmus nequibat sufficere, uti patet ex sequentibus.
i Duo hujus nominis loca in Italia reperi, unum vernacule la Pieve aut la Pieve di Cadore dictum, oppidum Cadubrii tractus caput in ducatu Fori Julii; alium, civitatem Umbriæ, de qua supra jam memini.
k Id est, vesperi.
* l. dum surrexit
* aut Otto
* f. laudabis
* an lapillus?
APPENDIX
INEDITA
AD VITAM PRIMAM,
Auctoribus Tribus ipsius Sancti Sociis, Leone, Rufino & Angelo,
Ex codice Ms. conventus Fratrum Minorum Lovanii in Belgio.
Franciscus confes., fundator Ordinis Minorum, Assisii in Umbria (S.)
BHL Number: 3114
AA. tribus sociis
PROLOGUS AUCTORUM.
[Causa, ratio & modus hujus Appendicis scribendæ exponitur.] Reeverendo a in Christo patri, fratri Crescentio, Dei gratia generali Ministro, frater Leo, frater Rufinus, & frater Angelus, olim socii, licet indigni, beatissimi patris Francisci, reverentiam in Domino debitam & devotam. Cum de mandato Christi, præteriti capituli generalis & vestro b teneantur fratres signa & prodigia beatissimi Francisci, quæ scire vel reperire possunt, vestræ paternitati dirigere, visum est nobis, qui secum, licet indigni, fuimus diutius conversati, pauca de multis gestis ipsius, quæ per nos vidimus, vel per alios sanctos fratres scire potuimus, & specialiter per fratrem Joannem, visitatorem pauperum dominarum, fratrem Illuminatum de Arce, fratrem Masseum de Merignano, & fratrem Joannem, socium venerabilis patris fratris Ægidii, qui plura de his habuit de eodem sancto fratre Ægidio, & sanctæ memoriæ fratre Bernardo, primo socio c beati Francisci, sanctitati vestræ, veritate prævia, intimare, non contenti narrare solum miracula, quæ sanctitatem non faciunt, sed ostendunt; sed etiam conversationis ejus insignia, & pii beneplaciti voluntatem ostendere cupientes ad laudem & gloriam summi Dei, & dicti Patris sanctissimi, atque ædificationem volentium ejus vestigia imitari; quæ tamen per modum Legendæ non scribimus, cum dudum de vita sua & miraculis, quæ per eum Dominus operatus est, sint confectæ Legendæ d: sed velut de amœno prato quosdam flores, qui arbitrio nostro sunt pulchriores, excerpimus, continuantem historiam non sequentes, sed multa seriose relinquentes, quæ in prædictis Legendis sunt posita, tam veridico quam luculento sermone; quibus pauca, quæ scribimus, poteritis facere inseri, si vestra discretio viderit esse justum e. Credimus enim, quod, si venerabilibus viris, quæ * præfatas confecerunt Legendas, hæc nota fuissent, ea minime præterissent, nisi saltem pro parte ipsa suo decorassent eloquio, & posteris ad memoriam reliquissent. Semper integre valeat vestra sancta paternitas in Domino Jesu Christo, in quo nos filios vestros devotos sanctitati vestræ recommendamus humiliter & devote. Data in loco Græcii III idus Augusti anno Domini MCCXLVII f.
ANNOTATA.
a In apographo nostro ante Prologum ista leguntur: Hæc sunt quædam scripta per tres Socios B. Francisci de vita & conversatione ejus in habitu sæculari, de mirabili & perfecta conversatione ipsius, & de perfectione originis & fundamenti Ordinis in ipso & in primis Fratribus. De his auctoribus, quorum fidem ipsa hæc Appendix commendabit, consule Commentarium prævium § 1.
b Hoc capitulum generale Fratrum Minorum, cui præsedit Crescentius, Ordinis Minister, habitum fuit Januæ anno 1244. Adi eumdem Commentarium num. 16 & sequenti.
c Ex his, quos dicendorum testes hic laudant Tres Socii, cætera ignotus mihi est Joannes, pauperum Dominarum, seu Clarissarum, visitator; Illuminatum S. Francisco apud Soldanum in Ægyptosocium attribuit S. Bonaventura in Vita num. 134; sed hunc Waddingus aliique a patria sua Aretinum, non de Arce appellant. Notior in Ordine est Massæus de Marignano, qui Menologio Franciscano Huëberi ad 17 Novembris inscriptus est, ubi de illius cultu poterit inquiri. Gesta B. Ægidii, qui tertius S. Francisci socius fuit, illustrata apud nos sunt ad diem 23 Aprilis. De eodem Beato, uti & de Bernardo, quædam etiam jam diximus in Commentario prævio, & in edendis sermo recurret.
d Vide, quæ ex hoc & similibus Trium Sociorum locis observavimus in Commentario prævio num. 12 & 13.
e Non est ergo hoc Opusculum proprie dicta Vita S. Francisci, sed Appendix ad Vitas tum ante editas.
f Græcium, vel Grecium, Italice Greccia, castrum vel oppidulum est in valle Aretina, apud quod S. Franciscus eremitorium quoddam seu conventum acceperat. De eodem in edendis redibit mentio; Pro anno MCCXLVII Waddingus legit annum 1246. Vide dicta in Commentarioprævio num. 17.
* l. qui
Vetus capitum partitio.
Cap. I. De nativitate beati Francisci, & de vanitate & curiositate & prodigalitate ipsius, & qualiter ex his pervenit ad largitatem & charitatem circa pauperes.
II. Qualiter captivatus fuit Perusii, & de duabus visionibus, quas habuit, volens fieri miles.
III. Qualiter Dominus primo visitavit cor ejus mirabili dulcedine, virtute cujus cœpit proficere per contemptum sui & omnium vanitatum, atque per orationes & eleëmosynas & amorem paupertatis.
IV. Qualiter a leprosis cœpit vincere seipsum, & sentire dulcedinem in his, quæ prius erant sibi amara.
V. De prima allocutione Crucifixi ad ipsum, & qualiter ex tunc portavit in corde passionem Christi usque ad mortem suam.
VI. Qualiter primo fugit persecutionem patris & propinquorum, stando cum sacerdote sancti Damiani, in cujus fenestra projecerat pecuniam.
VII. De maximo labore & afflictione ipsius pro reparatione ecclesiæ sancti Damiani, & qualiter cœpit vincere seipsum, eundo pro eleëmosyna.
VIII. Qualiter, auditis & intellectis consiliis Christi in Euangelio, statim mutavit habitum exteriorem, & induit novum habitum perfectionis interius & exterius.
IX. De modo vocationis fratris Sylvestri, & de visione, quam habuit ante ingressum Ordinis.
X. Qualiter prædixit sex sociis suis omnia, quæ ventura erant illis euntibus per mundum, exhortans eos ad patientiam.
XI. De receptione aliorum quatuor fratrum, & de ardentissima charitate, quam habebant ad invicem primi Fratres, & de sollicitudine laborandi & orandi, & de perfecta obedientia ipsorum.
XII. Qualiter beatus Franciscus cum undecim sociis ivit ad curiam Papæ, ut notificaret ei suum propositum, & faceret confirmari Regulam, quam scripserat.
XIII. De efficacia prædicationis ipsius, & de primo loco, quem habuit, & qualiter fratres stabant ibi, & quomodo inde recesserunt.
XIV. De capitulo, quod fiebat bis in anno in loco sanctæ Mariæ de Portiuncula.
XV. De morte domini Joannis, primi protectoris, & de assumptione domini Hugolini Hostiensis in patrem & protectorem Ordinis.
XVI. De electione Ministrorum primorum, & qualiter fuerunt missi per mundum.
XVII. De sacratissima morte beati Francisci, & qualiter per biennium ante receperat stigmata Domini nostri Jesu Christi.
XVIII. De canonizatione ipsius.
CAPUT I.
Sancti patria, indoles & vitia in adolescentia &
juventute; captivitas, ad meliora conversio & pius in Christum
passum affectus.
[Franciscus, ante dictus Joannes, in juventute jocosus & prodigus,] Franciscus de civitate Assisii oriundus, quæ in finibus Spoletanæ vallis est sita, Joannes prius vocatus est a matre, a patre vero tunc redeunte a Francia, in cujus absentia natus erat, Franciscus est postmodum nominatus a. Hic postquam fuit adultus, & subtilis ingenii factus, artem patris, id est, negociationem exercuit b; sed dissimiliter valde, quoniam ipse liberalior valde & hilarior, deditus iocis & cantibus, civitatem Assisii die noctuque circumiens, sibi similibus est associatus; in expendendo largissimus, adeo ut omnia, quæ habere poterat & lucrari, comestionibus & aliis rebus consumeret; propter quod multotiens arguebatur a parentibus, dicentibus ei, quod tam magnas expensas in se & in aliis faceret, ut non eorum filius, sed cujusdam magni principis videretur. Quia tamen divites erant parentes ejus, & ipsum tenerrime diligebant, tolerabant eum, in talibus ipsum turbare nolentes. Mater autem ejus, cum de prodigalitate sua sermo a convicinis fieret, respondebat: Quid de Filio meo putatis? Adhuc erit filius Dei per gratiam c. Ipse vero non solum in his erat largus, immo prodigus, sed etiam in indumentis multipliciter excedebat, cariores pannos faciens, quam ipsum decebat habere. In curiositate etiam tantum erat vanus, quod aliquando in eodem indumento pannum valde carum panno vilissimo consui faciebat.
[3] Erat tamen quasi naturaliter curialis in moribus & in verbis, [pudicus tamen, statuit nulli in Christi nomine petenti stipem negare:] juxta cordis sui propositum nemini dicentis verbum injuriosum vel turpe; immo cum sic esset juvenis jocosus & lascivus, proposuit turpia sibi dicentibus minime respondere; unde ex hoc fama ejus quasi per totam provinciam est adeo divulgata, ut a multis, qui cognoscebant eum, diceretur aliquid magni futurus d. A quibus virtutum naturalium gradibus ad hanc provectus est gratiam, ut diceret ad seipsum conversus, Ex quo largus & curialis es apud homines, a quibus nil recipis, nisi favorem transitorium & inanem; justum est, ut propter Deum, qui largissimus est in retribuendo, pauperibus sis curialis & largus. Libenter igitur ex tunc videbat pauperes, tribuens eis eleëmosynas ferventer. Et licet esset mercator, erat vanissimus opulentiæ sæcularis. Cum autem quadam die in apotheca, ubi pannos vendebat, circa hujusmodi staret sollicitus, venit quidam pauper ad eum, petens eleëmosynam amore Dei; cumque cupiditate divitiarum & mercationis cura detentus illi eleëmosynam denegasset, divina prospectus gratia, seipsum arguit magnæ rusticitatis, dicens: Si pro magno comite vel barone pauper ille a te aliquid postulasset, certe postulatum sibi dedisses, quanto ergo magis pro Rege regum & omnium Domino illud facere debuisti? Cujus rei causa exinde in corde suo proposuit, quod pro tanto Domino postulata de cetero non negaret e.
II.
[4] Quodam tempore, guarra f inter Perusium & Assisium exeunte, [captivitatem hilariter fert, & virum nobilem solatur.] captus est Franciscus cum multis suis concivibus, & Perusii captivatus; tamen, quia nobilis erat moribus, cum militibus captivus est positus g. Cum autem quadam die concaptivi sui tristarentur, ipse, qui naturaliter erat hilaris & jucundus, non videbatur tristari, sed quodammodo jucundari; propter quod unus de sociis suis reprehendit eum, tanquam insanum, quia scilicet lætabatur in carcere constitutus. Ad quem Franciscus viva voce respondit: Quid putatis de me? Adhuc adorabor per totum mundum h. Cumque unus de militibus, quibus erat adjunctus, uni de concaptivis injuriam intulisset, & ob hoc omnes alii vellent illum deserere, solus Franciscus ei societatem non denegat, sed & alios hortatur ad idem. Expleto autem anno, reformata pace inter civitates prædictas, Franciscus cum sociis concaptivis Assisium est reversus.
[5] Post paucos vero annos quidam nobilis de civitate Assisii militaribus armis se præparat, [Militiam meditans, & ad eam animatus somnio,] ut ad pecuniæ vel honoris lucra agenda in Apuliam vadat. Quo audito, Franciscus ad eandem * cum illo aspirat, ut a quodam comite gentili i miles fiat; pannos pro posse præparat, præciosiores concivi suo, pauperior divitiis, sed profusior largitate k. Nocte igitur quadam, cum ad hujusmodi consummanda tota se deliberatione dedisset, & ad iter agendum desiderio æstuaret, visitatur a Domino, qui eum, tanquam gloriæ cupidum, fastigio gloriæ per visionem allicit & exaltat. Cum enim illa nocte dormiret, apparuit ei quidam, vocans eum ex nomine, ac ducens ipsum in quoddam spatiosum & amœnum palatium l, plenum militaribus armis, scilicet splendentibus clipeis, ceterisque apparatibus ad murum pendentibus, ad militiæ decorem spectantibus; qui cum gaudens plurimum, quid hoc esset, secum tacitus miraretur, interrogavit, cujus essent hæc arma tanto splendore fulgentia, & palatium sic amœnum. Et responsum est illi, hæc omnia cum palatio sua esse, militumque suorum. Expergefactus itaque gaudenti animo mane surrexit, sæculariter cogitans, tanquam qui nondum spiritum Dei plene gustaverat, se in hoc debere magnifice principari; atque præsagium magnæ prosperitatis reputans visionem, iter arripere deliberabat in Apuliam, ut miles fieret a comite supradicto. Tanto vero lætior solito est effectus, ut pluribus admirantibus, & quærentibus, unde sibi tanta esset lætitia, responderet: Scio, me magnum principem affuturum.
[6] [proficiscitur versus Apuliam; sed divinitus monitus redit Assisium.] Quoddam tamen magnæ curiositatis & nobilitatis indicium in eo præcesserat die immediate pæcedente visionem prædictam, quod ipsius visionis non modica occasio creditur extitisse. Nam omnia indumenta sua, quæ de novo fecerat sibi, curiosa & cara, cuidam pauperi militi donaverat illa die m. Cum ergo iter arripiens ivisset usque Spoletum n, ut in Apuliam pergeret, cœpit aliquantulum ægrotare. Solicitus autem nihilominus de suo itinere, cum se sopori dedisset, audivit semidormiens quendam interrogantem ipsum, quo tendere cupiebat. Cui Franciscus cum totum suum propositum revelasset, adjecit ille: Quis potest tibi melius facere, Dominus, aut servus? Qui cum respondisset: Dominus. Iterum dixit illi: Cur ergo relinquis pro servo Dominum, & principem pro cliente? Et Franciscus ait: Quid me vis facere, Domine? Revertere, inquit, in terram tuam, & tibi dicetur, quid sis facturus: nam visionem, quam vidisti, oportet te aliter intelligere. Evigilans autem cœpit de hac visione cogitare diligentissime. Et sicut in prima visione fuerat quasi totus extravagatus præ magna lætitia, prosperitatem desiderans temporalem; sic in ista collegit intus se totum, vim ejus admirans & considerans adeo diligenter, quod illa nocte ultra dormire nequivit o. Mane itaque facto, versus Assisium revertitur festinanter, lætus & gaudens quam plurimum, expectans voluntatem Domini, qui sibi hoc ostenderat, & de salute sua ab ipso consilium sibi dari; immutatusque jam mente in Apuliam ire recusat, & se voluntati divinæ desiderat conformare.
III.
[7] [Divinæ gratiæ dulcedine subito allectus] Postquam vero Assisium est reversus, non post multos dies quodam sero a sociis suis eligitur in dominum, ut secundum voluntatem suam faceret expensas. Fecit ergo tunc sumptuosam comestionem parari, sicut multociens fecerat: cumque refecti de domo exissent, sociique simul eum præcederent, euntes per civitatem cantando, ipse portans in manu baculum, quasi dominus, parum retroibat post illos, non cantando, sed diligentius meditando. Et ecce, subito visitatur a Domino, tantaque dulcedine repletur cor ejus, quod nec loqui, nec moveri poterat, nihilque aliud sentire vel audire, nisi dulcedinem illam, valebat; quod ita ipsum alienaverat a sensu carnali, sicut ipse postea dixit, * si fuisset tunc totus frustratim * incisus, non potuisset se de loco movere. Cum autem socii ejus retro aspicerent, & * viderunt eum ita remotum ab ipsis, revertentes ad illum, territi tenuerunt ipsum, quasi in virum alterum jam mutatum. Et interrogavit eum *, dicens: Quid cogitasti, quod non venisti ad nos? Forsitan uxorem accipere cogitasti? Quibus ille viva voce respondit: Verum dixistis; quia nobiliorem ac ditiorem & pulchriorem sponsam, quam unquam videratis, accipere cogitavi. Et deriserunt eum. Ipse vero dixit hoc non a se, sed inspiratus a Deo; nam ipsa sponsa fuit vera Religio, quam suscepit, ceteris nobilior, ditior & pulchrior paupertate.
[8] Ab illa itaque hora cœpit sibi vilescere, & illa contemnere, [orationi instat, piam munificentiam exercet,] quæ prius habuerat in amore; non tamen plene, quia nondum erat penitus a sæculi vanitate solutus, parum aut * a sæculari tumultu se subtrahens, studebat in interiore homine recondere Jesum Christum, & margaritam, quam comparare, venditis omnibus, cupiebat, oculis illusorum abscondens. Sæpe, & quasi quotidie, ad orationem ibat secreto, ad hoc ipsum urgente quodammodo prælibata dulcedine, quæ sæpius eum visitans, ipsum ad orationem de platea & aliis locis impellebat. Licet vero dudum jam fuisset pauperum benefactor, ex tunc tamen firmius in corde suo proposuit, nulli pauperi, pro Domino petenti se, ulterius denegare, sed liberius & affluentius solito eleëmosynas facere. Semper igitur quicumque pauper ab ipso extra domum eleëmosynam postulabat, de denariis providebat illi, si poterat; carens vero denariis, vel corrigiam dabat ei, ne pauperem dimitteret vacuum. Si vero de his non habebat, ibat ad aliquem locum occultum, & se camisiam p exuens, illuc pauperem mittebat secreto, ut eam sibi tolleret propter Deum. Emebat etiam utensilia ad ecclesiarum ornatum pertinentia, & ea sacerdotibus pauperibus secretius transmittebat.
[9] Cum vero, patre suo abeunte, remanebat in domo, [miroque affectu prosequitur pauperes,] etiamsi solus cum matre in domo comederet, implebat mensam panibus, ac si pro tota familia præpararet. Unde cum interrogaretur a matre, cur tot panes in mensa poneret, respondit, se hoc facere pro eleëmosynis dandis pauperibus, eo quod proposuerat omni petenti pro Deo eleëmosynam elargiri. Mater autem, quia eum præceteris filiis diligebat, ipsum tolerabat in talibus, observans, quæ ab illo fiebant, multumque super his in corde suo admirans. Sicut enim solebat cor apponere ad eundum post socios, cum vocabatur ab eis, & in tantum erat illorum societate illectus, ut multociens surgeret a mensa, etiamsi parum comedisset, relinquens in afflictione parentes propter sic inordinatum recessum; ita nunc cor suum totum erat, ut pauperes videret, vel audiret, quibus eleëmosynam elargiretur q.
[10] Divina igitur gratia sic mutatus, licet adhuc esset in sæculari habitu, cupiebat esse in aliqua civitate, ubi tanquam incognitus proprios pannos exueret, & alicujus pauperis indumenta mutuo accepta indueret, [inter quos Romæ in mendici habitu stipem petit:] probaretque amore Dei eleëmosynas postulare. Factum est autem, ut tunc temporis Romam causa peregrinationis accederet. Et ingrediens ecclesiam sancti Petri, consideravit, oblationes quorumdam quod essent modicæ, & ait intra se: Cum princeps Apostolorum sit magnifice honorandus, cur isti tam parvas oblationes in ecclesia faciunt, ubi corpus ejus quiescit? sicque cum magno favore manum ad bursam ponit, & plenam denariis traxit, eosque per fenestram altaris projiciens, tantum sonum fecit, quod de tam magnifica oblatione omnes astantes plurimum sunt mirati. Exiens autem ante fores ecclesiæ, ubi multi pauperes aderant ad eleëmosynas petendas, mutuo accepit secrete paniculos cujusdam pauperculi hominis, & suos deponens, illos induit, atque stans in gradibus ecclesiæ cum aliis pauperibus eleëmosynam Gallice postulabat, quia libenter lingua Gallica loquebatur, licet ea recte loqui nesciret r. Postea vero exuens dictos pannos, & proprios resumens, rediit Assisium, cœpitque orare Dominum, ut dirigeret viam suam: nemini enim pandebat suum secretum, nec ullius in hac parte consilio utebatur, nisi solius Dei, qui viam ejus dirigere cœperat, & aliquando episcopi Assisii; quia tunc temporis apud nullos erat vera paupertas, quam desiderabat super omnia hujus mundi, volens in ea vivere atque mori s.
IV.
[11] Cum autem quadam die Dominum ferventer oraret, [vincit horrorem suum a leprosis:] responsum est illi, Francisce, omnia, quæ carnaliter dilexisti, & habere desiderasti, oportet te contemnere ac odire, si meam vis cognoscere voluntatem. Quod postquam inceperis facere, quæ tibi præsens suavia & dulcia videbantur, erunt tibi importabilia & amara. Atque in his & in Deo confortatus, cum prope Assisium equitaret, leprosum quendum obvium habuit. Et quia consueverat multum horrere leprosos, vim sibimet ipsi faciens, descendit de equo, & obtulit sibi denarium, osculans illi manum. Et accepto osculo pacis ab ipso, readscendit equum, & persequitur iter suum. Exinde cœpit magis & magis seipsum contemnere, donec ad sui victoriam perfecte Dei gratia perveniret. Post paucos autem dies assumens multam pecuniam ad hospitale leprosorum se transtulit, & congregans omnes simul, dedit cuilibet eleëmosynam, osculans ejus manum. Recedente autem eo, vere, quod prius erat sibi amarum, id est, de leprosis videndis & tangendis, in dulcedinem est conversum. In tantum enim, ut dixi, amara fuerat ei visio leprosorum, ut non solum nollet eos videre, sed nec eorum habitaculum approquinquare. Et si aliquando contingebat, ipsum juxta domos eorum transire, aut eos videre, licet pietate moveretur ad faciendum eis eleëmosynam per interpositam personam, vultum tamen semper avertens, nares suas propriis manibus obturabat. Sed per Dei gratiam ita factus est leprosorum familiaris & amicus, quod, sicut in Testamento suo testatur, inter illos manebat, & eis humiliter serviebat t.
[12] [voluntatem Dei precibus inquirit, frustra obnitente dæmone.] Alteratus u autem post leprosorum visitationes, bonum quendam socium suum, quem multum dilexerat, ad loca remota secum ducens, dicebat illi, se quendam magnum & preciosum thesaurum invenisse. Et exultans vir ille non modicum & libenter vadit cum illo, quotiens advocatur; quem Franciscus ad quandam criptam juxta Assisium sæpe ducebat, & ipse solus intrans, sociumque de thesauro habendo sollicitum foris relinquens, novo ac singulari spiritu perfusus Patrem in abscondito exorabat, cupiens, neminem scire, quid ageret intus, præter solum Deum, quem de cælesti thesauro habendo assidue consulebat. Quod attendens humani generis inimicus ipsum ab incepto bono retrahere nititur, ei timorem incutiens & horrorem. Nam quædam mulier erat Assisii gibbosa deformiter, quam dœmon, Viro Dei apparens, sibi ad memoriam reducebat, & comminabatur eidem, quod gibbositatem illius mulieris jactaret in ipsum, nisi a concepto proposito resiliret x. Sed Christi Miles fortissimus, minas diaboli vilipendens, intra criptam devote orabat, ut Deus dirigeret viam suam. Sustinebat autem maximam passionem & anxietatem mentis, non valens quiescere, donec opere compleret, quod mente conceperat, cogitationibus variis invicem succedentibus, quarum importunitas eum durius perturbabat. Ardebat enim interius igne divino, conceptum mentis ardorem fervoremque deforis celare non valens; pœnitebat ipsum, peccasse tam graviter, nec jam eum mala præterita vel præsentia delectabant, & nondum tamen receperat continendi fiduciam a futuris. Præterea, cum extra criptam exibat ad socium, in virum alterum mutatus videbatur.
V.
[13] Quadam vero die, cum misericordiam Dei ferventius imploraret, [Audit vocem imaginis Crucifixi, quam non recte interpretatur;] ostendit ei Dominus, quod sibi diceretur in proximo, quid ipsum agere oporteret y. Ex tunc autem tanto repletus est gaudio, quod non capiens se præ lætitia, etiam nolens, de hujusmodi secretis in aures hominum aliquid eructabat. Caute tamen & in ænigmate loquebatur, dicens, se in Apuliam nolle ire, sed in patria propria nobilia & ingentia se facturum. Ut autem socii ejus viderunt eum ita mutatum, a quibus erat elongatus mentaliter, licet adhuc corporaliter aliquando sociaretur eisdem, quasi ludendo rursum interrogant eum: Visne uxorem ducere, Francisce? Quibus respondit sub quodam ænigmate, sicut superius est præmissum z. Paucis autem diebus elapsis, cum ambularet juxta ecclesiam sancti Damiani, dictum est illi in spiritu, ut in eam ad orationem intraret. Quam ingressus cœpit orare ferventer coram quadam imagine Crucifixi, quæ pie ac benigne locuta est, dicens: Francisce, nonne vides, quod domus mea destruitur? Vade igitur, & repara illam mihi. Et tremens ac stupens ait: Libenter faciam, Domine. Intellexit enim, de illa ecclesia sancti Damiani dici, quæ præ nimia vetustate casum proximum minabatur aa. De illa autem allocutione tanto repletus fuit gaudio & lumine illustratus, quod in anima sua veraciter sensit Christum crucifixum, qui locutus est ei. Exiens vero ecclesiam invenit sacerdotem juxta eam sedentem, mittensque manum suam ad bursam, obtulit ei quandam pecuniæ quantitatem, dicens: Rogo te, domine, ut emas oleum, & facias continue ardere lampadem coram illo Crucifixo. Et ad hoc cum consumpta fuerit hæc pecunia, iterum offero tibi, quantum fuerit oportunum.
[14] Ab illa itaque hora vulneratum & liquefactum est cor ejus ad memoriam Dominicæ passionis, quod semper, dum vixit, stigmata Domini Jesu in corde suo portavit; sicut postea luculenter apparuit ex renovatione eorumdem stigmatum, [& ex illo tempore passionem illius continue meditatur,] in corpore ipsius mirabiliter facta, & clarissime demonstrata. Exinde tanta se maceratione carnis afflixit, quod sanus & infirmus corpori suo nimis austerius * existens, vix aut nunquam voluit indulgere sibi, propter quod, die mortis ejus instante, confessus est, se multum peccasse in fratrem azimum bb, id est, corpus. Quadam autem die solus ibat prope ecclesiam sanctæ Mariæ de Portiuncula plangendo & ejulando alta voce; quem audiens quidam vir spiritualis, putavit, ipsum pati infirmitatem aliquam vel dolorem. Et pietate motus circa eum, interrogavit illum, cur fleret. At ille dixit: Plango passionem Domini mei Jesu Christi, pro quo non deberem verecundari alta voce ire plorando per totum mundum. Ille similiter cœpit cum ipso alta voce plangere. Sæpe etiam, cum ab oratione surgebat, videbantur ejus oculi pleni sanguine, quia fleverat multum amare, non solum autem affligebat se in lacrymis, sed etiam abstinentia cibi & potus ob memoriam Dominicæ passionis.
[15] [& corpus vehementer affligit.] Unde, cum sederet aliquando ad manducandum cum sæcularibus, & dabantur ei aliqua cibaria delectabilia corpori suo, parum gustavit ex eis, aliquam excusationem prætendens, ne videretur ea propter abstinentiam dimisisse. Et quando comedebat cum fratribus, in cibis, quos edebat, sæpe ponebat cinerem, dicens fratribus in abstinentiæ suæ velamen, fratrem cc cinerem esse castum. Cum autem semel ad manducandum sederet, dixit ei frater quidam, quod beata Virgo in hora comestionis ita fuerat paupercula, quod non habebat, quid daret Filio ad manducandum. Quod audiens Vir Dei, suspiravit cum magno dolore, mensaque relicta, panem super nudam terram comedebat. Multociens vero, cum sederet ad manducandum, parum post comestionis initium subsistebat, non comedens neque bibens, suspensus circa cælestia meditanda; nolebat enim tunc verbis aliquibus impediri, alta suspiria ex intimo cordis emittens. Dicebat enim fratribus, ut semper, cum audirent eum taliter suspirantem, laudarent Deum, & pro ipso fideliter exorarent. Hoc de sua abstinentia diximus incidenter, ut ostenderemus, ipsum post visionem & allocutionem imaginis Crucifixi fuisse usque ad mortem semper Christi passioni conformem.
ANNOTATA.
a Adi Commentarii prævii § III a num. 72.
b Franciscum cum patre suo mercaturam pannorum exercuisse, consentiunt omnes biographi; at S. Bonaventura in Vita num. 6 mercaturæ præmittit aliqualem litterarum peritiam.
c Vide in Commentario prævio num. 70 suspicionem meam de facto, quod matri tam bonam de Filio suo prodigo opinionem injicere potuit.
d Hæc breviter laudavi in Annotatis ad Vitæ primæ caput 1, lit. c adversus Thomæ Celanensis duriusculum de juvenis Francisci moribus loquendi modum.
e Hoc S. Francisci factum omisit Thomas Celanensis; sed refertur etiam a S. Bonaventura in Vita num. 7.
f Guarra vel guerra, Gallice la guerre, Latinis est bellum. Id temporis solebant satis frequentia esse ejusmodi inter civitates Italiæ dissidia: ad quem tamen annum hoc referendum sit, non potui deprehendere; nec scire, an S. Franciscus in eodem arma ferens, an solum ut inimicæ civitatis incola, a Perusinis captus fuerit.
g Hæc minime favent sententiæ, quæ S. Franciscum e nobilibus parentibus natum statuit; nam si id ita esset, cur Tres Socii causam, quod ille cum militibus, id est, cum viris nobilibus, inclusus fuerit, non illius nobilitatem natalium, sed solum morum allegassent?
h Vide, quid in Commentario num. 70 observaverim de hoc dicto.
i Quis fuerit comes ille, non satis constat; vide tamen dicta in Commentario prævio num. 104.
k Vide dicta in Commentario num. 96 & sequenti.
l Palatium etiam vocat S. Bonaventura in Vita num. 9; at Celanensis supra num. 5 dixit domum suam, id est, paternam ipsius S. Francisci.
m De hac donatione etiam meminit Bonaventurain Vita num. 8, sed eam desiderio militandi præposuit.
n Spoletum Umbriæ civitas est in ditione Pontificia, Spoletani olim ducatus caput.
o Hanc revelationem seu divinum somnium nesciens Celanus, non potuit allegare veram causam, ob quam S. Franciscus tam subito fuerat mutatus; verum hanc etiam assignat S. Bonaventura in Vita num. 10.
p Lege camisia, Latine interula, seu indusio.
q Hæc peculiaria S. Francisci misericordiæ opera, hoc ac sequenti numero relata, prætermiserat Celanensis.
r Hinc collige, quam inepte quidam putent, Franciscum a linguæ Francicæ peritia, aut etiam ab ejusdem scientia prodigiose accepta, dictum fuisse.
s Quæ hoc quoque numero referuntur, etiam omisit Celanensis.
t Laudatum Testamentum, cui ex hoc Trium Sociorum testimonio multum auctoritatis accedit, recitavi in Commentario prævio § XXVII, ubi num. 622 hæc leguntur huc spectantia: Dominus ita dedit mihi fratri Francisco incipere facere pœnitentiam; quia, cum essem in peccatis meis, nimis mihi videbatur amarum videre leprosos; sed ipse Dominus adduxit me inter illos, & feci misericordiam cum illis; & recedente me ab ipsis, id, quod videbatur mihi amarum, conversum fuit mihi in dulcedinem animæ & corporis.
u Alteratus, id est, velut alter vir factus, seu totus mutatus animo. Porro postquam Tres Socii prædicta de Sancti misericordia in leprosos, suique ipsius victoria, a Celanensi etiam præterita, retulerunt, deinde pergunt cum illo de frequenti ipsius in locis secretis oratione agere.
x De vexationibus, a dæmonibus S. Francisco in locis solitariis oranti illatis, meminerunt etiam alii biographi; at soli Tres Socii hanc peculiarem narrant.
y Vide Annotata ad Vitæ primæ caput 1, lit. h.
z Nimirum num. 7.
aa Hanc allocutionem nesciens Thomas Celanensis,in nonnullis erravit, ut supra ad Vitam primam observatum est.
bb Lege: asinum; ita enim Sanctus corpus suum appellare consueverat. Verumtamen hæc non sic accipias, quasi illum austeritatis in corpus suum tunc pœnituerit; sed ut pium dictum, quo adstantes suo exemplo doceret, quo loco habenda sint corporis commoda.
cc Solebat scilicet Sanctus, ut suo loco latius dicemus, creaturas omnes Fratrum nomine compellare.
* an eundum?
* adde ut,
* l. frustatim
* an ut?
* adde unus
* l. autem
* austerus
CAPUT II.
Sancti gesta a sua conversione usque ad assumptum habitum Fratrum Minorum, cœptumque novum vitæ genus.
VI.
[Pecuniam offert pro restauranda ecclesia S. Damiani; ibidem latitat,] Ex dicta igitur visione & allocutione Crucifixi gavisus surrexit, signo crucis se muniens, & ascendens equum, assumensque pannos diversorum colorum, ad civitatem, quæ dicitur Fulginium a, pervenit, atque ibi venditis equo & omnibus, quæ portaverat, ad ecclesiam sancti Damiani est reversus; & invento illo sacerdote pauperculo b, cum magna fide & devotione osculans manus ejus, obtulit illi pecuniam, quam portabat, & propositum suum per ordinem enarravit. Obstupefactus igitur sacerdos, & subita ejus conversione miratus, recusabat hæc credere; & sibi putans illudi, noluit apud se pecuniam retinere. At ipse pertinaciter insistens, verbis suis fidem facere nitebatur, & sacerdotem orabat enixius, ut eum secum permitteret commorari. Acquievit tandem sacerdos de mora illius, sed timore parentum pecuniam non recepit. Quare verus pecuniarum Contemptor in quandam fenestram projiciens ipsam, velut pulverem vilipendit. Moram igitur faciente ipso in loco præfato, pater ipsius, ut sedulus explorator, circuivit quærens, quid actum sit de Filio suo, & cum audisset, eum sic mutatum in loco jam dicto taliter conversari, tactus dolore cordis intrinsecus, & ad subitum rerum eventum turbatus, convocatis amicis & vicinis, citissime cucurrit ad eum. Ipse autem, qui erat novus miles Christi, ut audivit minas persequentium, eorumque adventum præscivit, dedit locum iræ paternæ, & ad quandam occultam caveam, quam ad hoc sibi paraverat, accedens, ibi per mensem integrum latitavit; quæ cavea uni tantum de domo patris erat cognita c, ubi cibum sibi quandoque oblatum edebat, occulte orans jugiter lacrymarum imbre perfusus, ut Dominus liberaret eum a persecutione nociva, & ut pia vota ipsius benigno favore compleret.
[17] [hinc prodiens, a civibus male mulctatur, & a patre in vinculis detinetur.] Cumque sic in jejunio & fletu ferventer ac assidue Dominum exorasset de sua diffusus * virtute & industria, spem suam totaliter jactavit in Dominum, qui eum, licet in tenebris manentem, perfuderat quasi ineffabili lætitia & illustraverat mirabili claritate. Ex qua nimirum totus ignitus, fovea relicta, iter arripuit versus Assisium, impiger, festinus & lætus. Et fiduciæ Christi armis munitus, divinoque calore succensus, seipsum arguens de pigritia & vano timore, manibus & ictibus persequentium exposuit se manifeste. Quem videntes illi, qui prius noverant eum, sibi * miserabiliter exprobrabant, insanumque ac dementem clamantes, lutum platearum & lapides projiciebant in eum, cernentes eum sic a pristinis moribus alteratum & carnis maceratione confectum, totum, quod agebat, exinanitioni & dementiæ deputabant. Sed Miles Christi his omnibus ut surdus pertransiens, nulla fractus aut mutatus injuria, Deo gratias referebat. Cum autem rumor hujus fieret per plateas & vicos civitatis de ipso, tandem pervenit ad patrem. Qui audiens, talia in ipsum a concivibus fieri, statim surgit quærere ipsum, non ad liberandum, sed potius ad perdendum; nulla enim moderatione servata, currit tanquam lupus ad ovem, & torvo oculo & hirsuta facie illum respiciens, injecit impie manus in ipsum. Pertrahens autem ipsum ad domum, & per plures dies in carcere tenebroso recludens, nitebatur ejus animum verbis & verberibus flectere ad sæculi vanitatem.
[18] Ipse vero nec motus verbis, nec vinculis, aut verberibus fatigatus, [emissus a matre redit ad ecclesiam S. Damiani;] patienter omnia portans, ad sanctum propositum exequendum propensior & valentior reddebatur. Patre namque ipsius recedente a domo, causa necessitatis urgente, mater ejus, quæ sola cum illo remanserat, factum viri sui non approbans, blandis sermonibus alloquitur Filium. Quem cum a sancto proposito revocare non potest, commotis ejus visceribus super ipsum, confregit vincula, eumque liberum abire permisit. At ipse gratias Omnipotenti referens, ad locum, ubi fuerat prius, revertitur, & majori libertate utens, tanquam dæmonum tentationibus probatus, & tentationum documentis instructus, recepto animo securiori, ex injuriis liberior & magnanimior incedebat. Interea pater revertitur, & non invento Filio, peccata peccatis accumulans intorquet convicia in uxorem.
[19] Deinde currit ad palatium communitatis, conquerens de Filio coram consulibus civitatis, [unde a patre frustra evocatus ad consules, comparet coram episcopo,] postulansque, ut pecuniam, quam a spoliata domo asportaverat, facerent sibi reddi. Consules autem videntes sic eum turbatum, Franciscum, ut coram eis compareat, citant sive advocant per præconem. Qui præconi respondens, dixit, se per Dei gratiam jam factum liberum, & consulibus amplius non teneri, eo quod esset solius altissimi Dei servus d. Consules vero nolentes ei vim facere, dixerunt patri: Ex quo servitium Dei est aggressus, de potestate nostra exivit e. Videns ergo pater, quod coram consulibus nihil proficeret, eandem quærimoniam proposuit coram episcopo f civitatis. Episcopus vero, discretus & sapiens, vocavit eum debito modo, ut compareret, super patris quærimoniam responsurus. Qui respondit nuntio dicens: Ad dominum episcopum veniam, qui est pater & dominus animarum. Venit igitur ad episcopum, & ab ipso cum magno gaudio est receptus. Cui episcopus ait: Pater tuus dure est contra te turbatus, & scandalizatus valde; unde, si tu vis Deo servire, redde illi, quam habes pecuniam; quæ quoniam forte est de injuste acquisitis, non vult Deus, ut eroges eam in opus ecclesiæ, propter peccata patris tui, cujus furor mitigabitur, ea recepta. Habeas ergo, Fili, fiduciam in Domino, & viriliter age, nolique timere; quia ipse erit adjutor tuus, & pro ecclesiæ suæ opere abundanter tibi necessaria ministrabit.
[20] [patrique pecuniam exigenti etiam vestes suas restituit.] Surrexit igitur Vir Dei lætus & confortatus in verbis episcopi, & coram ipso portans pecuniam, ait illi: Domine, non tantum pecuniam, quæ est de rebus suis g, volo ei reddere gaudenti animo, sed etiam vestimenta. Et intrans cameram episcopi, exuit omnia vestimenta de suis rebus, & ponens pecuniam super ipsa coram episcopo & patre, aliisque astantibus, nudus foras exivit & dixit: Audite omnes & intelligite. Usque modo Petrum Barnardonis vocavi patrem meum; sed, quia Deo servire proposui, reddo illi pecuniam, pro qua erat turbatus, & omnia vestimenta, quæ de suis rebus habui, volens amodo dicere: Pater noster, qui es in cælis; non: Pater Petre Barnardonis. Inventus est autem Vir Dei tunc cilicium habere ad carnem sub vestibus coloratis h. Surgens ergo pater ejus, nimio dolore & furore succensus, accepit denarios & omnia vestimenta. Quæ dum portaret ad domum, illi, qui ad hoc spectaculum fuerant, indignati sunt contra eum, quia de vestimentis Filio reliquerat nihil, ut * super Franciscum vera pietate commoti, cœperunt fortiter lacrymari. Episcopus autem animum Viri Dei diligenter attendens, atque fervorem & constantiam ejus vehementer admirans, ipsum inter brachia sua recollegit, operiens cum pallio suo: intelligebat enim aperte, facta ipsius ex divino esse consilio; & agnoscebat, ea, quæ viderat, non parvum ministerium * continere; sic quod ex tunc factus est ejus adjutor, exhortando & fovendo ipsum ac diligendo & amplexando in visceribus charitatis.
VII.
[21] [In veste eremitica publice mendicat pro reparanda S. Damiani ecclesia,] Servus igitur Dei Franciscus nudatus ab omnibus, quæ sunt mundi, divinæ vacat justitiæ, primamque vitam contemnens, divino servitio se mancipat modis omnibus, quibus potest. Revertensque ad ecclesiam sancti Damiani i, gaudens & fervens, fecit sibi quasi heremiticum habitum k, & sacerdotem illius ecclesiæ confortavit eodem sermone, quo ipse fuerat ab episcopo confortatus. Deinde surgens & introiens civitatem, cœpit per plateas & vicos civitatis, tanquam ebrius spiritu, Dominum collaudare. Finita vero hujusmodi collaudatione Domini, ad acquirendos lapides pro reparatione dictæ ecclesiæ se convertit, dicens: Qui mihi dederit unum lapidem, unam habebit mercedem; qui autem duos dederit, duas habebit mercedes; qui vero tres, totidem mercedes habebit, sic & multa alia verba simplicia in fervore spiritus loquebatur, quia idiota & simplex electus a Deo non in doctis humanæ sapientiæ verbis, sed simpliciter in omnibus se habebat. Multum autem deridebant eum, putantes ipsum insanum; alii vero pietate commoti movebantur ad lacrymas, videntes, eum de tanta lascivia & sæculi vanitate ad tantam ebrietatem divini amoris tam cito venisse. At ipse derisiones contemnens, in fervore spiritus Deo gratias egit. Quantum vero laboraverit in opere supradicto, longum & difficile esset narrare. Ipse enim, qui tam delicatus fuerat in domo paterna, propriis humeris lapides ferebat, in Dei servitio multipliciter se affligens l.
[22] Sacerdos autem prædictus, considerans ejus laborem, [& victum suum ostiatim petit, alios cibos respuens,] quod scilicet tam ferventer ultra vires divino se obsequio manciparet, licet esset pauperculus, procurabat pro eo fieri aliquid spetiale * ad victum. Sciebat autem, ipsum delicate vixisse in sæculo. Quippe, ut ipse Vir Dei confessus postea est frequenter, electuariis & confectionibus utebatur, & a cibis contrariis abstinebat. Cum autem die quadam advertisset, quod faciebat sacerdos pro ipso, ad se conversus ait: Invenies tu hunc sacerdotem quocumque ieris, qui tibi tantam præstat humanitatem? Non est hæc vita pauperis hominis, quam eligere voluisti; sed, sicut pauper, vadens ostiatim, porta in manu paropsidem, & necessitate coactus diversa in eam cibaria coaduna; ita voluntarie oportet te vivere amore illius, qui pauper natus, pauperrime vixit in sæculo, ac remansit nudus & pauper in patibulo, sepultusque est in alieno sepulcro. Surgens igitur quadam die, accepit paropsidem, & ingressus civitatem ivit petendo eleëmosynam ostiatim. Cumque diversa cibaria poneret in scutella, mirabantur multi, qui sciebant, eum tam delicate vixisse, videntes ipsum ad tantum sui contemptum sic mirabiliter transmutatum. Quando autem voluit comedere illa diversa cibaria simul posita, horruit primo, quia non solum comedere, sed nec velle videre talia consueverat; tandem vincens seipsum, cæpit comedere, & visum est illi, quod in comedendo electuarium aliquod nunquam fuerat sic delectatus. Proinde tantum cor ejus in Domino exultavit, quod caro ipsius, licet debilis & afflicta, corroborata est ad quæcumque aspera & amara lætanter pro Domino tolleranda; gratias insuper egit Deo, quod amarum sibi in dulce mutaverat, & eum multipliciter confortaverat. Dixit ergo illi presbytero, quod de cetero aliqua cibaria non faceret, nec fieri procuraret.
[23] Pater vero ipsius, videns eum in tanta vilitate positum, [& maledicta & sannas, etiam proprii patris, patienter ferens,] dolore nimio replebatur; quia enim multum dilexerat ipsum, verecundabatur; & dolebat tantum super eum, videns carnem illius quasi mortuam ex afflictione nimia & algore, quod, ubicumque reperiebat ipsum, maledicebat ei. Vir autem Dei maledictiones patris attendens, hominem quendam pauperculum & despectum assumpsit sibi in patrem. Et ait illi: Veni mecum, & dabo tibi de eleëmosynis, quæ mihi dabuntur. Cum autem videris patrem meum maledicentem mihi, ego quoque dixero tibi: Benedic mihi, pater, signabis me ac benedices me vice illius. Sic igitur benedicente sibi paupere illo, dicebat Vir Dei ad patrem: Non credis, quod Deus potest mihi dare patrem benedicentem mihi contra maledictiones tuas? Præterea multi deridentes eum, videntesque, ipsum sic derisum patienter omnia sustinere, stupore nimio mirabantur. Unde tempore hiemali cum orationi quodam mane insisteret contentus pauperculis indumentis, frater ejus carnalis, prope ipsum transiens, cuidam suo concivi dixit ironice: Dicas Francisco, quod saltem unam nummatam m de sudore vendat tibi. Quod audiens Vir Dei, gaudio salutari perfusus, in fervore spiritus Gallice respondit: Ego, inquit, Domino meo care vendam sudorem istum.
[24] [& de eadem ecclesia vaticinatur.] Cum autem laboraret assidue in opere ecclesiæ memoratæ, volens, in ipsa ecclesia luminaria jugiter esse accensa, ibat per civitatem [ad] oleum mendicandum; sed cum prope quandam domum venisset, videns ibi homines congregatos ad ludendum, verecundatus coram eis eleëmosynam petere, retrocessit; in seipsum vero conversus arguit, se peccasse, currensque ad locum, ubi ludus fiebat, dixit coram omnibus astantibus culpam suam, quod verecundatus fuerat petere eleëmosynam propter eos. Et fervente spiritu, ad domum illam Gallice petiit oleum amore Dei pro illuminaribus ecclesiæ supradictæ. Cum aliis autem laborantibus in opere præfato persistens, clamabat alta voce in gaudio spiritus ad habitantes & transeuntes juxta ecclesiam, dicens Gallice eis: Venite & adjuvate me in opere ecclesiæ sancti Damiani, quæ futura est monasterium dominarum, quarum fama & vita in universali Ecclesia glorificabitur Pater noster cælestis. Ecce, quomodo spiritu prophetiæ repletus vere futura prædixit! Hic est enim locus ille sacer, in quo gloriosa religio & excellentissimus Ordo pauperum dominarum virginum sacrarum, a conversatione n beati Francisci, fere sex annorum spatio consummata, per eumdem beatum Franciscum felix sumpsit exordium. Quarum vita mirifica & institutio gloriosa a sanctæ memoriæ domino Papa Gregorio nono, tunc temporis Hostiensi episcopo, auctoritate Sedis Apostolicæ est plenius confirmata o
VIII.
[25] [Audito Euangelio, habitum mutavit, cœpitque pœnitentiam] Beatus itaque Franciscus, ecclesiæ sancti Damiani perfecto opere, habitum heremiticum portabat, baculumque manu gestans, pedibus calceatus, & cinctus corrigia incedebat p. Audiens autem quadam die inter Missarum solemnia ea, quæ Christus discipulis ad prædicandum missis loquitur, ne scilicet aurum vel argentum vel peram, nec panem nec virgam portent in via, nec calceamenta, nec duas tunicas habeant: intelligens hujusmodi postea clarius ab ipso presbytero, indicibili repletus gaudio, Hoc, inquit, est, quod cupio totis viribus adimplere. Igitur cunctis, quæ audierit *, commissis memoriæ, lætanter his adimplendis innititur, duplicibusque sine mora demissis *, ex tunc jam virga, calceamentis, sacculo vel pera non utitur: faciens autem sibi tunicam valde contemptibilem & incultam, rejecta corrigia, pro cingulo funem sumpsit q. Omnem quoque sollicitudinem cordis novæ gratiæ verbis apponens, qualiter illa possit opere perficere, cœpit instinctu divino Euangelicæ perfectionis annunciator existere, pœnitentiamque simpliciter in publicum prædicare. Erant autem verba ejus non inania, nec risu digna, sed virtute Spiritus Sancti plena, cordis medullas penetrantia, ita ut in stuporem vehementer converterent audientes.
[26] [& pacem publice magno cum fructu prædicare.] Sicut autem ipse postmodum testatus est, hujusmodi salutationem, Domino revelante, didicerat, videlicet: Dominus det tibi pacem. Et ideo in omni prædicatione sua pacem annuncians, populum prædicationis exordio salutabat. Et mirum certe, nec sine miraculo admittendum, quod ad hanc salutationem annunciandum ante suam conversionem habuerat quendam præcursorem, qui frequenter iverat per Assisium salutando per hunc modum: Pax & bonum, pax & bonum; creditum est firmiter, quod, sicut Joannes Christum prænuntians, Christo incipiente prædicare, defecit; ita & ipse, velut alter Joannes, beatum Franciscum præcesserit in annunciatione pacis, qui etiam post adventum ipsius non comparuit, sicut prius r. Subito ergo Vir Dei Franciscus spiritu prophetarum perfusus, juxta sermonem propheticum statim post dictum suum præconem annunciabat pacem, prædicabat salutem, ejusque salutaribus monitis plurimi vera pace fœderabantur, qui discordes a Christo extiterant, a salute longinqui.
ANNOTATA.
a Consule Annotata ad Vitæ primæ lib. 1, caput 2, lit. c.
b De quo egerunt cap. 1, num. 13.
c Celanensis in Vita prima num. 10 tantum dixerat: Erat in domo fovea illa (occultam caveam mox appellaverat) uni tantum forte cognita soli: hæc modo explicant Tres Socii, nimirum, caveam illam uni tantum de domo patris ipsius, puta, fido præ ceteris famulo, notam fuisse; nam illam procul omni dubio etiam noveratpresbyter, in cujus domo erat.
d Chalippus in Vita Gallica tom. 1, pag. 14 scribit, S. Franciscum coram consulibus Assisiensibus, ut ab his jussus fuerat, comparuisse, atque ista respondisse, quod Waddingus quoque, quem ille secutus est, sensisse videtur. At contrarium liquet ex hoc Trium Sociorum loco.
e At qua, inquies, ratione immunitatem a foro civili sibi hic asseruit Franciscus, & consules agnoverunt? Waddingus existimavit, ita ipsum locutum esse, quia ex divina revelatione noverat, sese in sortem ecclesiasticam vocatum; vel quia forte jam fuerat tonsura clericali donatus, etsi habitum nondum induisset. Mihi ex ipsis Trium Sociorum verbis verisimilius apparet, Sanctum sic simpliciter respondisse præconi, ut molestam dicam evitaret, asserendo, causam suam ecclesiastici potius, quam civilis, fori esse; cum hæc circa statum vitæ eligendæ proprie versaretur; consules vero, qui & novisse poterant documenta patientiæ constantiæque, quæ Franciscus tum ante, tum in ipso domestico carcere ac post dederat, ac præterea scire, ejusdem matrem facta conjugis minime probare; consules, inquam libenter causam hanc ad episcopum remisisse.
f Adi Annotata ad libri 1, cap. 2 Vitæ primæ, lit. k.
g Vide, quæ de hac pecunia disserui in Commentario prævio num. 125 & duobus sequentibus.
h Ergo non plane ac indecore nudus tunc apparuit, sed saltem indutus cilicio; ut adversus aliquos ostendi in Commentario prævio num. 131 & sequentibus.
i Hoc loco inserenda sunt, quæ apud Celanensem de Sancti in latrones incidentis hilari patientia, de ejusdem ministerio in cujusdem cœnobii culina, & accessu ad amicum Eugubinum &c, num. 16 & 17 narrantur; quæ forte hi Socii prætermiserunt, quod ea ab illo satis exposita viderent.
k Hunc heremiticum habitum non alium esse credimus, quam quo ipsum ab amico Eugubino donatum fuisse, scribit Celanensis.
l Hæc adjuncta modumque, quibus S. Franciscus in dictæ ecclesiæ reparatione usus fuit, prætermiserat Celanensis.
m Nummata pretium seu valor unius nummi est.
n Lege a conversione, a qua annus sextus secundum chronotaxim nostram currebat anno 1212, cui illigandum est Pauperum dominarum, seu Clarissarum, Ordinis initium. Adi Commenrium prævium § VII.
o Lege Annotata ad lib. 1 Vitæ primæ, capite 3 lit. r.
p Prætermissa hic sunt, quæ de duabus aliis ecclesiis, una scilicet S. Petri, atque altera S. Mariæ in Portiuncula, a S. Francisco reparatis, Thomas Celanensis lib. 1, cap. 3, & S. Bonaventura cap. 2 tradiderunt.
q De his omnibus vide dicta in Annotatis ad lib. 1 Vitæ primæ caput 3.
r Quis fuerit hic, incompertum est.
* diffisus
* i. e. eidem
* &
* an mysterium?
* speciale
* an audierat?
* dimissis
CAPUT III.
Sanctus admittit socios, qui ab illo egregie instituti virtutibus clarent.
[Admittit duos socios, Bernardum] Innotescente autem apud multos beati Francisci tam simplicis doctrinæ veritate, quam vitæ, cœperunt post duos annos a sua conversatione a viri quidam exemplo ipsius ad pœnitentiam animari, & eidem, rejectis omnibus, habitu vitaque conjungi, quorum primus extitit frater Bernardus b sanctæ memoriæ, qui considerans constantiam & fervorem beati Francisci in divino servicio, quomodo scilicet cum multo labore destructas reparabat ecclesias, asperamque vitam ducebat, cum sciret, ipsum delicate vixisse in sæculo; proposuit in corde suo omnia, quæ habebat, erogare pauperibus, & illi vita & habitu firmiter adhærere. Quadam die secreto ad Virum Dei accedens, ei suum propositum revelavit, condixitque cum illo, ut tali sero c veniret ad eum. Beatus autem Franciscus, gratias agens Deo, tamquam nullum adhuc socium habens d, gavisus est valde; maxime, quia dominus Bernardus erat homo ædificationis magnæ.
[28] [& Petrum, qui ex illius consilio, Deiquæ voluntate,] Venit ergo beatus Franciscus ad domum ejus statuto sero cum magna cordis exultatione, & cum illo tota illa nocte permansit. Cui inter alia dixit beatus Bernardus: Si quis a domino suo haberet multa vel pauca, quæ tenuisset per multos annos, & nollet ea amplius retinere, quid de ipsis agere posset, quod melius esset? Beatus Franciscus respondit, quod ea domino suo deberet reddere, a quo eadem recepisset. Et dominus Bernardus dixit: Ego, Frater, omnia mea bona temporalia volo erogare amore Domini mei, qui contulit ea mihi, sicut tibi videtur melius expedire. Cui Sanctus dixit: Summo mane ibimus ad ecclesiam, & per Euangeliorum codicem cognoscemus, quomodo Christus discipulos suos docuit. Surgentes igitur mane cum quodam alio, Petro e nomine, qui etiam cupiebat fieri frater, venerunt ad ecclesiam sancti Nicolai juxta plateam civitatis Assisii. Quam ad orationem ingressi, quia simplices erant, & nescierunt invenire verbum Euangelii de renunciatione sæculi, Dominum rogabant devote, ut in prima libri apertione voluntatem suam eis ostendere dignaretur.
[29] Oratione autem finita, beatus Franciscus accipiens librum clausum, flexis genibus coram altari, [ex Euangelio cognita, omnia bona sua distribuunt pauperibus;] aperuit ipsum, & in prima ejus apertione occurrit illud consilium Domini: “Si vis perfectus esse, vade, & vende omnia, quæ habes, & da pauperibus, & habebis thesaurum in cælo f.” Quo comperto, beatus Franciscus gavisus est valde, & gratias egit Deo; sed quia verus Cultor Trinitatis tertio voluit confirmari, secundo & tertio librum aperuit. Et in secunda apertione occurrit illud: “Nihil tuleritis in via &c g,” In tertia ver o illud: “Qui vult venire post me, abneget semetipsum h.” Beatus ergo Franciscus, in qualibet apertione libri gratias * Deo exhibitis, pro firmatione sui propositi & desiderii dudum concepti, tertio divinitus sibi exhibita & demonstrata, dixit prædictis viris, scilicet Bernardo & Petro: Fratres, hæc est vita & regula nostra, & omnium, qui voluerint nostræ societati conjungi. Ite igitur, & sicut audistis, implete. Abiit itaque dominus Bernardus, qui erat dives valde, & venditis omnibus, quæ habebat, multaque pecunia congregata, pauperibus civitatis distribuit universa. Petrus etiam pro posse divinum consilium adimplevit. Distractis autem omnibus, habitum, quem paulo ante Sanctus assumserat, postquam reliquit heremiticum habitum, ambo pariter susceperunt, & ab illa hora simul cum ipso vixerunt secundum formam sancti Euangelii a Domino illis ostensam. Et ideo beatus Franciscus dixit in Testamento suo: “Ipse Dominus mihi revelavit, ut deberem vivere secundum formam sancti Euangelii i.”
IX.
[30] Cum autem, ut dictum est, dominus Bernardus bona sua pauperibus largiretur, [quod dum fit, Sylvester presbyter pecuniam inique petit & obtinet a Sancto,] aderat beatus Franciscus, intuens virtuosam operationem Domini, & ipsum Dominum in corde suo glorificans & collaudans. Venit autem quidam sacerdos, nomine Sylvester, a quo beatus Franciscus emerat lapides pro reparatione ecclesiæ sancti Damiani. Et videns, totam pecuniam expendi consilio Viri Dei, cupiditatis igne succensus dixit ad eum: Francisce, non bene solvisti mihi pro lapidibus, quos emisti a me. Audiens avaritiæ Contemptor illum murmurantem injuste, accessit ad dominum Bernardum, mittensque manum in chlamydem ejus, ubi erat pecunia, cum magno fervore spiritus extrahit eam plenam denariis, & dedit presbytero murmuranti. Et iterum secundo implens manum pecunia, dixit illi: Habes adhuc plenam solutionem, domine sacerdos? Respondit: Habeo, Frater, plene; & lætus reversus est ad domum suam cum pecunia sic accepta.
[31] Post paucos autem dies idem sacerdos inspiratus a Domino, [deinde divino somnio illustratus, ejusdem disciplinæ se postea tradit.] cœpit super his, quæ beatus Franciscus egerat, cogitare; & dicebat intra se: Nonne sum miser homo, qui, cum sum senex, temporalia concupisco & quæro; & hic Juvenis pro Dei amore ea despicit & abhorret. Sequenti autem nocte vidit in somnis crucem immensam, cujus consummitas cælos tangebat, & pes ejus stabat fixus in ore Francisci; ipsius latera ab una parte mundi ad alteram tendebantur. Evigilans ergo sacerdos, cognovit & credidit firmiter, Franciscum esse verum amicum Dei & servum, atque religionem, quam cœperat, esse per universum mundum protinus dilatandam. Sicque cœpit Deum timere, & in domo sua pœnitentiam agere. Tandem vero post modicum tempus, ingressus est Ordinem jam inceptum k, in quo optime vixit & gloriose finivit.
[32] [Habitant apud Portiunculam, ubi admittitur B. Ægidius,] Vir autem Dei Franciscus duobus, ut dictum est, fratribus sociatus, cum non haberet hospitium, ubi cum eis maneret, simul cum ipsis ad quandam pauperculam ecclesiam derelictam se transtulit, quæ Sancta Maria de Portiuncula l dicebatur, & fecerunt ibi unam domunculam, in qua aliquando pariter morarentur. Post aliquot autem dies vir quidam Assisinus, Ægydius nomine, venit ad eos, & cum magna reverentia & devotione, flexis genibus, rogavit Virum Dei, ut eum in suam societatem reciperet. Quem cum Vir Dei videret fidelissimum & devotum, & quod multam gratiam consequi a Deo poterat, ut postea patuit per effectum, libenter eum recepit m. Conjuncti vero hi quatuor cum immensa lætitia & gaudio Spiritus Sancti ad majorem profectum se taliter diviserunt.
[33] [quocum Sanctus, duobus aliis alio missis, perambulat] Beatus Franciscus assumens fratrem Ægydium secum, ivit in Marchiam Anchonitanam n. Alii vero duo in regionem aliam perrexerunt. Euntes vero in Marchiam exultabant vehementer in Domino, sed Vir sanctus, alta & clara voce laudes Domini Gallice cantans, benedicebat & glorificabat Altissimi bonitatem. Tanta vero erat in eis lætitia, quasi magnum thesaurum invenissent in Euangelico prædio dominæ paupertatis, cujus amore omnia temporalia velut stercora liberaliter & libenter reliquerant. Dixit autem sanctus Franciscus ad fratrem Ægydium: Nostra religio similis erit piscatori, qui mittit retia sua in aquam, capiens piscium multitudinem copiosam, & parvos in aqua relinquens, magnos eligit in vasa sua; sicque prophetavit, Ordinem dilatandum. Licet autem Vir Dei nondum plene populo prædicaret, quando tamen per civitates & castella transibat, hortabatur omnes, ut amarent & timerent Deum, atque pœnitentiam agerent de peccatis. Frater autem Ægydius admonebat audientes, ut ei crederent; quia eis optime consulebat.
[34] [Marchiam Anconitanum, ac redit ad Portiunculam.] Qui vero eos audiebant, dicebant: Qui sunt isti, & quæ sunt hæc verba, quæ dicunt? Erat enim tunc amor & timor Dei quasi ubique extinctus, & via pœnitentiæ penitus nesciebatur; immo stultitia reputabatur. Nam in tantum prævaluerat carnis illecebra, mundi cupiditas & superbia vitæ, quod totus mundus in his tribus malignitatibus penitus occupatus videbatur. Erat igitur de his viris Euangelicis diversa opinio. Alii enim dicebant eos stultos vel ebrios, alii autem asserebant, quod talia verba non ex stultitia procedebant. Unus vero de audientibus dixit: Aut propter summam perfectionem Domino adhæserunt, aut certe insani sunt, quia desperata videtur vita eorum, cum parco cibo utantur, & nudis pedibus ambulent, atque vilissimis vestibus sint induti. Inter hæc tamen, licet quidem * timorem incurrerent, visa forma sanctæ conversationis eorum, nec eos adhuc aliqui sequebantur; sed mulieres & juvenculæ, videntes eos a longe, fugiendo pavebant, ne forte stultitia & insania ducerentur. Cumque circuissent illam provinciam o, redierunt ad dictum locum sanctæ Mariæ.
[35] Paucis autem diebus elapsis, venerunt ad eos tres alii fratres, vel viri de Assisio, videlicet Sabatinus, [Admittit tres alios, quibuscum magnam penuriam patitur,] Moritus & Joannes de Capella p, supplicantes beato Francisco, ut eos in fratres reciperet; & ipse recepit eos humiliter & benigne. Quando autem eleëmosynam per civitatem petebant, vix aliquis dabat eis, sed improperabant illis dicentes, quod res suas dimiserunt, & comederunt alienas; & ideo maximam penuriam sustinebant. Eorum quoque parentes & consanguinei persequebantur illos. Aliique de civitate deridebant illos, tanquam insensatos & stultos; quia tempore illo nullus relinquebat sua, ut peteret eleëmosynam ostiatim. Episcopus vero civitatis Assisii q, ad quem pro consilio frequenter ibat Vir Dei, benigne ipsum recipiens, dixit ei: Dura videtur mihi vita vestra & aspera, nihil scilicet in sæculo possidere. Cui Sanctus ait: Domine, si possessiones aliquas haberemus, nobis essent necessaria arma ad protectionem nostram. Nam inde oriuntur quæstiones & lites, soletque ex hoc amor Dei & proximi multipliciter impediri, & ideo nolumus in hoc sæculo aliquid possidere temporale. Et placuit episcopo multum responsio Viri Dei, qui cuncta transitoria, & præcipue pecuniam, contempsit in tantum, ut in omnibus Regulis suis commendaret potissime paupertatem, & omnes fratres sollicitos redderet de pecunia vitanda; plures enim Regulas fecit, & illas expertus est, prius quam faceret illam, quam ultimo reliquit fratribus r. Unde in una ipsarum dixit in detestationem pecuniæ: “Caveamus, qui reliquimus omnia, ne pro tam modico regnum cælorum perdamus. Et si pecuniam in aliquo loco inveniremus, non curemus plus quam de pulvere, quem sub pedibus calcamus s.”
X.
[36] Sanctus autem Franciscus, cum jam plenus esset gratia Spiritus Sancti, [eosque egregie institutos ad prædicandum mittit;] convocans ad se dictos sex fratres suos, dixit ad illos, quæ ventura eis erant. Consideremus, inquit, fratres carissimi, vocationem nostram, qua misericorditer vocavit nos Deus, non tantum pro nostra, sed pro multorum salute, ut eamus per mundum, exhortando plus homines exemplo, quam verbo, ad agendum pœnitentiam de peccatis suis, & habendam memoriam mandatorum. Nolite timere, quia pusilli & insipientes videmini; sed secure annunciate simpliciter pœnitentiam, confidentes in Deo, qui vicit mundum, quod spiritu suo loquitur per vos & in vobis ad exhortandum omnes, ut convertantur ad ipsum, & ejus mandata observent. Invenietis autem quosdam homines fideles & mansuetos & benignos, qui cum gaudio vos & verba vestra recipient, aliosque plures infideles, superbos & blasphemos, qui exprobrantes resistent vobis, & his, quæ dicetis. Ponite ergo in cordibus vestris patienter & humiliter omnia tolerare. Cumque fratres hæc audissent, timere cœperunt. Ad quos Sanctus ait: Nolite timere, quoniam non post multum tempus venient ad vos multi sapientes & nobiles, eruntque vobiscum prædicantes regibus & principibus, & populis multis; multi vero convertentur ad Dominum, qui per universum mundum multiplicabit suam familiam & augebit.
[37] Et cum hæc dixisset illis ac benedixisset, abierunt viri Dei, [illi vero obsequentes, multa indigna ferunt patienter.] devote ejus monita observantes. Cum autem inveniebant aliquam ecclesiam sive crucem, inclinabant se ad adorationem, & devote dicebant: Adoramus te, Christe, & benedicimus tibi propter omnes ecclesias, quæ sunt in universo mundo, quia per sanctam Crucem tuam redemisti mundum t. Credebant enim semper invenire locum Dei, ubicumque crucem vel ecclesiam invenissent. Quicumque autem eos videbant, plurimum mirabantur, eo quod habitu & vita dissimiles erant omnibus, & quasi sylvestres homines videbantur. Quocumque vero intrabant, civitatem scilicet vel castellum, aut villam, vel domum, annunciabant pacem, confortantes omnes, ut timerent & amarent Creatorem cæli & terræ, ejusque mandata servarent. Quidam libenter eos audiebant; alii econtra deridebant, plerique eos quæstionibus fatigabant, quibusdam dicentibus: Unde estis? Aliis quærentibus, quis esset Ordo ipsorum. Quibus, licet esset laboriosum tot quæstionibus respondere, simpliciter tamen confitebantur, quod erant viri pœnitentiales de civitate Assisii oriundi; nondum enim Ordo eorum dicebatur Religio.
[38] [Narratur hujusmodi exemplum in Bernardo cum socio Florentiæ,] Multi vero eos deceptores, vel fatuos judicabant, & nolebant eos recipere in domum suam, ne tanquam fures res suas furtim auferrent. Propterea in multis locis post illatas eis multas injurias hospitabantur in ecclesiarum porticibus vel domorum. Eodem tempore duo ex ipsis erant Florentiæ u, qui per civitatem mendicantes, hospitium non poterant invenire. Venientes autem ad quandam domum, habentem porticum, & in porticu clibanum, dixerunt ad invicem: Hic poterimus hospitari. Rogantes autem dominam domus, ut eos reciperet intra domum, & illa hoc facere recusante, dixerunt humiliter, ut saltem juxta clibanum permitteret eos quiescere illa nocte. Hoc autem concesso per illam, venit vir ejus, & dixit illi: Quare istis ribaldis x hospitium in porticu nostro * contulisti? Respondit illa, quod noluerat eos in domo recipere, sed eis concesserat extra in porticu jacere, ubi non poterant, nisi ligna furari. Noluit ergo vir, quod daretur eis aliquod tegumentum, licet esset tunc magnum frigus: quia putabat, eos esse ribaldos & fures. Illa autem nocte cum usque ad matutinum satis sobrio somno juxta clibanum quievissent, calefacti solo calore divino & cooperti tegumento dominæ paupertatis, iverunt ad viciniorem ecclesiam pro matutinali Officio audiendo.
[39] [quorum tamen sanctitas ibidem mox agnita est,] Et mane facto, ivit illa mulier ad eandem ecclesiam; & videns, ibidem fratres illos in oratione devote persistere, dixit intra se: Si homines isti essent ribaldi & fures, ut vir meus dicebat, non sic in oratione persisterent reverenter. Cumque hoc cogitaret, ecce vir quidam, Guido nomine, pauperibus in ipsa ecclesia manentibus eleëmosynam tribuebat; qui cum venisset ad fratres, & vellet dare cuilibet eorum pecuniam, sicut dabat aliis; recusaverunt illi pecuniam, & accipere noluerunt. At ille dixit eis: Quare vos, cum sitis pauperes, non accipitis denarios, sicut alii? Respondit frater Bernardus: Verum est, quod pauperes sumus; sed nobis non est gravis paupertas, sicut aliis pauperibus; nam per Dei gratiam, cujus consilium complevimus, voluntarie pauperes facti sumus. Admirans vir ille super his, & interrogans eos, si unquam aliquid possedissent, audivit ab eis, quod multa possederant, sed amore Dei omnia dederant. Hic namque, qui sic respondit, fuit ille frater Bernardus, a beato Francisco secundus, quem sanctissimum fratrem hodie veraciter credimus; qui primo pacis & pœnitentiæ legationem amplectens, post sanctum Dei cucurrit, venditis omnibus, quæ habebat, & erogatis pauperibus, secundum perfectionis Euangelicæ consilium perseverans usque in finem in sanctissima puritate. Considerans ergo dicta mulier, quod fratres denarios noluissent, ad eos accedens, dixit, quod libenter eos reciperet intra domum suam, si vellent illuc accedere gratia hospitandi. Cui fratres humiliter responderunt: Dominus tibi retribuat pro bona voluntate. Prædictus autem vir audiens, quod fratres non potuissent invenisse hospitium, duxit eos in domum suam, dicens: Ecce hospitium a Domino vobis paratum; manete in eo secundum beneplacitum vestrum. Ac illi gratias Deo agentes, manserunt apud illum diebus aliquibus, ædificando tam exemplo quam verbo in timore Domini, ita quod postea multa pauperibus erogavit.
[40] Licet autem sic benigne tractarentur ab ipso, [ut & aliorum alibi, qui post multas acceptas injurias] apud alios tamen in tantum vilissimi habebantur, quod multi parvi & magni exprobrarent, & injuriarentur eis, auferentes quandoque etiam vestimenta, quæ habebant. Cumque Servi Dei manerent nudi, quia secundum formam Euangelii unam tantum tunicam portabant, non repetebant, ablata sibi restitui y. Si qui pietate moti reddere volebant eis ablata, libenter recipiebant. Quidam autem lutum super eos jactabant; alii vero ponentes taxillos in manibus eorum, invitabant eos, si ludere volebant. Alii capientes capucia eorum a tergo, post dorsum suum sic suspensos eos portabant. Hæc & his similia faciebant illis, reputantes eos tam viles, quod audacter affligebant ipsos, sicut volebant. Insuper in fame, siti, frigore, & nuditate immensas tribulationes & angustias tollerabant, quæ omnia constanter & patienter, ut a beato Francisco fuerint * moniti, sustinentes, non tristabantur nec turbabantur, nec maledicebant inferentibus eis mala; sed, sicut viri perfecti & Euangelici, & in magno lucro positi, exultabant vehementer in Domino, omne gaudium existimantes, cum in tentationes & tribulationes hujusmodi incidebant, atque juxta verbum Euangelii pro suis persecutoribus orabant sollicite & ferventer.
XI.
[41] Videntes igitur homines, quod fratres in suis tribulationibus exultabant, [cum nonnullis ad Ordinem admissis ad locum Portiunculæ redierunt.] orationi & devotioni sollicite & devote instabant, non recipiebant pecuniam, nec portabant, & maximam charitatem ad invicem habebant, per quam noscebantur vere esse discipuli Domini, multi corde compuncti veniebant ad eos, de offensis, quas fecerant eis, veniam postulantes. Ipsi vero ex corde remittebant, dicentes: Dominus parcat vobis; atque eos de salute sua salubriter admonebant. Quidam ipsos fratres rogabant, ut reciperent eos in societatem suam: & quia omnes illi sex habebant auctoritatem recipiendi ad Ordinem a beato Francisco propter paucitatem fratrum, in societatem suam aliquos receperunt, cum quibus sic receptis statuto termino omnes ad sanctam Mariam de Portiuncula sunt reversi. Quando autem se invicem revidebant, tanta jucunditate replebantur & gaudio, ac si nihil recordarentur eorum, quæ fuerant passi ab iniquis. Solliciti erant quotidie orare, & laborare manibus suis, ut omnem ociositatem, animæ inimicam, a se penitus effugarent. Surgebant in media nocte solliciti, & orabant devotissime cum immensis lacrymis & suspiriis; amore intimo se invicem diligebant, & serviebat unus alteri, ac nutriebat eum, sicut mater filium unicum ac dilectum. Tanta charitas ardebat in eis, quod facile ipsis videbatur tradere corpora sua morti, non solum pro Christi amore, sed etiam pro salute animæ, vel corporum suorum confratrum.
[42] [Recensentur insignes virtutes,] Unde quadam die, cum ex ipsis fratribus simul irent, invenerunt quendam fatuum, qui cœpit lapides jactare in eos. Videns ergo unus eorum, lapides jactari in alterum, opposuit se statim ictibus lapidum, volens potius, se percuti, quam fratrem suum, propter charitatem mutuam, qua flagrabat; sicque parati erant unus pro altero ponere vitam suam. Erant enim in humilitate & charitate fundati, & radicati in tantum, ut unus revereretur alterum, quasi patrem & dominum; atque illi, qui officio prælationis vel aliqua gratia præcellebant, humiliores & viliores ceteris viderentur. Omnes se quoque totos ad obediendum præbebant, ad præcipientis voluntatem se continuo præparantes, non discernebant inter justum & injustum præceptum z; quia, quidquid præcipiebatur, putabant, esse secundum Domini voluntatem. Et ideo implere præcepta erat eis facile & suave. A carnalibus autem desideriis abstinebant, semet ipsos sollicite judicantes, atque caventes, ne unus alterum offenderet ullo modo.
[43] [quibus excelluerunt, in ipsa quoque egestate] Et si quando contingebat, ut unus alteri dicebat * verbum, quod posset ipsum turbare, conscientia mordebatur, quod non poterat quiescere, donec dicebat culpam suam, prosternens se in terram humiliter, & pedem fratris faceret poni super os suum. Quod si frater turbatus pedes super os alterius ponere nolebat, si erat prælatus ille, qui turbaverat alterum, præcipiebat illi, ut pedem poneret super os suum; si non erat, subditus faciebat hoc illi præcipi a prælato: sicque studebant, ut omnis rancor & malitia fugaretur ab eis, & perfecta inter ipsos semper dilectio observaretur, satagentes pro posse singulis vitiis singulas virtutes opponere, præveniente & coadjuvante eos gratia Jesu Christi. Nihil insuper sibi proprium vendicabant, sed libris & aliis collatis, eisdem utebantur communiter secundum regulam ab Apostolis traditam aa & conservatam. Cum autem in eis esset vera paupertas, erant tamen liberales & largi de omnibus sibi pro Domino collatis, libenter dantes amore ipsius omnibus petentibus, & maxime pauperibus, eleëmosynas eis datas.
[44] [misericordes mireque liberales.] Quando vero ibant per viam, & inveniebant pauperes, petentes aliquid ab eis amore Dei, cum non habebant aliud, quod præberent, dabant aliquam partem de vestibus suis, licet vilibus. Quandoque enim dabant capucium, dividentes ipsum pro tunica, quandoque manicam, quandoque partem aliam, dissuentes ipsam a tunica, ut Euangelii illud impleretur: “Omni petenti te tribue bb”. Quadam autem die venit quidam pauper ad ecclesiam sanctæ Mariæ de Portiuncula, apud quam fratres aliquando morabantur, & eleëmosynam petiit. Erat autem ibi quædam chlamys, quam quidam habuerat frater sæcularis cc. Cui cum dixisset beatus Franciscus, ut eam illi pauperi daret, libenter & velociter dedit ei. Statim propter reverentiam & devotionem, quam habuerat frater ille in dando chlamydem illi pauperi, visum est ei, quod eleëmosyna illa in cœlum ascendisset, & sensit, novo gaudio se perfundi.
[45] Quando vero declinabant divites hujus mundi ad eos, [Aliæ eorumdem virtutes.] recipiebant eos alacriter & benigne, studentes eos revocare a malo, & ad pœnitentiam provocare. Sollicite etiam petebant, ne mitterentur in terras, unde erant oriundi, ut fugerent familiaritatem, & conversationem consanguineorum suorum, verbumque servarent propheticum: “Extraneus factus sum fratribus meis, & peregrinus filiis matris meæ dd”. In paupertate plurimum lætabantur; quia non concupiscebant divitias, sed omnia transitoria spernebant, quæ possunt a mundi hujus amatoribus concupisci. Præcipue vero pecuniam, quasi pulverem, pedibus conculcabant; &, sicut a beato Francisco edocti, ipsam cum stercore asini æquali precio & pondere ponderabant. Gaudebant in Domino continue, non habentes inter se, unde possent aliquid contristari. Quanto enim a mundo magis erant divisi, tanto magis erant Domino conjuncti, per viam crucis & semitas justitiæ incedentes, de arta via pœnitentiæ & observationis Euangelicæ offendicula removebant, ut posteris iter planum fieret & securum.
ANNOTATA.
a Id est, anno æræ Christianæ 1209, uti alibi probavi. Pro conversatione lege conversione.
b Celanensis præposuit alium quemdam, sive ætate, sive alias puerum, de quo vide Vitam primam num. 24, & Annotata ibidem.
c Hoc est, Vesperi.
d Ergo alter ille puer, a Celanensi laudatus, nondum erat proprie S. Francisci in suo vitæ genere habituque socius.
e Waddingus & alii credunt, hunc fuisse Petrum Cathaneum, Assisiensem canonicum, postea S. Francisci vicarium; quod mihi non apparet satis verisimile ob rationes allegatas in Commentario prævio § 9, num. 192 & seqq.
f Matthæi cap. 19 ℣ 21.
g Lucæ cap. 9 ℣ 3: Nihil tuleritis in via, neque virgam, neque peram, neque panem, neque pecuniam, neque duas tunicas habeatis.
h Lege Matth. cap. 16, ℣ 24, vel Luc. cap. 9 ℣ 23.
i Hoc Testamentum dedi in Commentario prævio § 27, ubi num. 624 eadem, paululum mutatis vocibus, sic legere est: Ipse Altissimus revelavit mihi, quod deberem vivere secundum formam sancti Euangelii.
k Per voces, ingressus est Ordinem jam inceptum, videntur mihi indicare, Sylvestrum eidem Ordini nomen suum primum dedisse, postquam idem Ordo ab Innocentio III summo Pontifice fuerat approbatus.
l Quam ipse paulo ante reparaverat, ut vidimus in Vita prima.
m In Commentario prævio num. 143 & sequenti ostendi, hæc contigisse anno 1209, ac verisimiliter die 23 Aprilis. B. Ægidii gesta exposita habes in Opere nostro ad eumdem diem Aprilis; vide tamen etiam huc spectantia in meo Commentario prævio num. 196 & sequentibus.
n Lege Marchiam Anconitanam, Italis la Marca d'Ancona, quæ ampla ditionis Ecclesiæ provincia est, contermina Umbriæ.
o Non sunt hæc stricte accipienda; cum ex rerumchronotaxi non potuerit hæc peregrinatio diuturna fuisse.
p Breve Sabatini elogium dedit Waddingus in Annalibus ad annum 1209 num. 17; ubi cum ille ignotæ regionis fuisse dicatur, oportet, Waddingum vel non habuisse hanc Appendicem, vel non advertisse, in ea Sabatinum, æque ac duos alios, dici fuisse de Assisio. Ibidem num. 28 laudatus Annalista plura annotavit de Morito, quem ipse aliique Moricum appellant; ac denique num. 29 de Joanne de Capella, velut de altero Juda meminit, ejusdemque lepram, ac infelicem per laqueum, sibimet injectum, mortem enarravit.
q Hic ipse erat Vido vel Guido, coram quo S. Franciscus omnibus paternis bonis libens cesserat.
r Waddingus inter S. Francisci Opuscula duas edidit pro Fratribus Minoribus ab illo scriptas; sed plures fuisse, liquet ex hoc loco.
s Leguntur hæc cap. 8 Regulæ Minorum, quam Waddingus omnium primam putavit.
t De hac oratione S. Franciscus in Testamento suo sic loquitur: Dominus dedit mihi talem fidem in ecclesiis suis, ut ita simpliciter adorarem & dicerem: “Adoramus te, sanctissime Domine Jesu Christe, hic & ad omnes ecclesias tuas, quæ sunt in toto mundo; & benedicimus tibi, quia per sanctam crucem tuam redemisti mundum.” Hinc corrige errorem, qui in apographum nostrum Appendicis irrepsit.
u Haud dubie indicatur hic vulgo notissima civitas Florentia, Tusciæ primaria, magnique ducatus Hetruriæ caput.
x Ribaldo Italis est homo vilissimus ac nequam.
y Secundum illud Luc. 6, ℣. 30: Qui aufert, quæ tua sunt, ne repetas.
z Noli hæc rigorose interpretari; non enim quælibet mandanti superiori obtemperare licet. Significant solum, illos, quia certi erant, nihil mali sibi præcipiendum, sine tergiversatione mandanti obsequi soluisse
aa Videlicet Act. Apost. cap. 2, ℣ 44: Habebant omnia communia.
bb Lucæ cap. 6, ℣ 30
cc Hic B. Ægidius fuisse, factumque contigissepridie, quam sacro habitu a S. Francisco indutus fuit, legitur in ejusdem Beati Vita in Opere nostro edita ad 23 Aprilis.
dd Psalm. 68, ℣ 9.
* l. gratiis
* an quidam?
* nostra
* fuerant
* imo diceret
CAPUT IV.
Approbatio Regulæ ab Innocentio III Romæ impetrata: reditus in
vallem Spoletanam & gesta ibidem: Regula ab Honorio III confirmata
& ab eodem obtentus protector Ordinis: comitia generalia anni MCCXXIV, ex quibus multi in varias provincias feliciter missi.
XII.
[Sanctus cum iisdem Romam proficiscitur,] Videns autem beatus Franciscus, quod Dominus fratres suos numero & merito augmentaret, cum jam essent duodecim viri fortissimi, scientes id ipsum; dixit illis undecim, ipse duodecimus, dux & pater eorum: Video, fratres, quod Dominus congregationem nostram vult misericorditer augmentare. Euntes ergo ad matrem nostram sanctam Romanam Ecclesiam, notificemus summo Pontifici, quæ Dominus per nos facere cœpit, ut de voluntate & præcepto ipsius, quod cœpimus, prosequamur. Cumque placuisset aliis fratribus dictum Patris, & simul cum eo iter arripuissent ad curiam, dixit eis: Faciamus unum ex nobis ducem nostrum, & habeamus ipsum quasi vicarium Jesu Christi, ut, quocumque declinare voluerit, declinemus; & quando hospitari voluerit, hospitemur. Et elegerunt fratrem Bernardum, primum post beatum Franciscum, & sicut Pater dixerat, servaverunt. Gaudentes igitur ibant, & verba Domini loquebantur, non audentes aliquid loqui, nisi quod ad laudem & gloriam Dei & ad utilitatem animæ pertinebat, & frequenter orationi vacabant. Dominus autem semper eis præparabat hospitium, faciens, illis necessaria ministrare.
[47] Cum autem venissent Romam, & invenissent ibi episcopum civitatis Assisii, [ubi ille ope episcopi Assisiatis & Cardinalis Sabinensis] ab ipso cum ingenti gaudio sunt recepti. Nam beatum Franciscum & omnes fratres speciali venerabatur affectu; nesciens tamen causam adventus eorum, cœpit turbari, timens, ne propriam patriam vellent deserere, in qua Dominus cœpit per eos mirabilia operari. Gaudebat enim vehementer, tantos Viros in suo episcopatu habere, de quorum vita & moribus maxime præsumebat; sed audita causa, eorumque intellecto proposito, gavisus est valde, spondens eis ad hoc consilium & juvamen. Erat autem idem episcopus notus cuidam Cardinali episcopo Sabinensi, qui dicebatur dominus Joannes de Sancto Paulo a, vere gratia Dei plenus, diligens plurimum servos Dei; huic præfatus episcopus patefecerat vitam beati Francisci & fratrum suorum; propterea ipse affectabat videre Virum Dei & aliquos de fratribus suis. Audiens autem, quod essent in Urbe, misit pro illis, & recepit eos cum magna reverentia & amore.
[48] [Innocentium tertium accedit, approbationem Regulæ petens;] Paucis vero diebus morantes cum ipso, ita ædificaverunt eum sanctis sermonibus & exemplis, quod videns in opere fulgere, quod de ipsis audierat, recommendavit se eorum orationibus humiliter & devote. Petivit etiam de gratia speciali, quod volebat ex tunc sicut unus de fratribus reputari. Denique interrogans beatum Franciscum, quare venisset, & audiens ab eo totum suum propositum & intentum, obtulit se procuratorem suum in curia b. Perrexit ergo ad curiam dictus Cardinalis, & dixit domino Papæ Innocentio tertio: Inveni Virum perfectissimum, qui vult secundum formam sancti Euangelii vivere, & Euangelicam perfectionem in omnibus observare: per quam *, credo, * Dominus velit in toto mundo fidem * sanctæ Ecclesiæ reformare. Quod audiens dominus Papa miratus est valde, & sic eidem Cardinali imposuit, ut ad se duceret beatum Franciscum.
[49] [a quo benigne susceptus, jubetur voluntatem Dei adhuc paululum inquirere,] Sequenti ergo die Vir Dei a dicto Cardinali est coram summo Pontifice præsentatus, cui totum suum propositum patefecit. Ipse vero Pontifex, cum esset discretione præcipua præditus, votis Sancti debito modo assensit, & exhortans ipsum, ac fratres suos de multis, benedixit eis, dicens: Ite cum Domino, fratres, & sicut ipse vobis inspirare dignabitur, omnibus pœnitentiam prædicate. Cum autem omnipotens Deus vos multiplicaverit numero majori & gratia, referatis nobis, & nos plane his concedemus, ac majora vobis securius committemus. Volens autem dominus Papa facere, ut concessa & concedenda essent secundum Dei voluntatem, priusquam Sanctus ab ipso recederet, dixit ei & sociis: Filioli nostri, vita vestra videtur nobis nimis dura & aspera; licet enim credimus, vos esse tanti fervoris, quod de vobis non oporteat dubitare, tamen considerare debemus pro illis, qui secuturi sunt vos, ne hæc via nimis aspera ipsis videatur. Cumque videret eorum fidem, constantiam & anchoram spei firmissime roboratam in Christo, ita ut nollent a suo fervore divertere, dixit beato Francisco: Fili, vade & ora Deum, ut tibi revelet, si id, quod quæritis, de sua voluntate procedit, quatenus nos scientes Domini voluntatem, tuis desideriis annuamus.
[50] [quo facto, motus parabola, Sancto oranti suggesta,] Orante itaque Sancto Dei, sicut ei suggesserat dominus Papa, locutus est ei Dominus in spiritu per similitudinem, dicens: Quædam mulier paupercula & formosa erat in quodam deserto, cujus pulchritudinem rex quidam magnus admirans, concupivit eam accipere in uxorem, quia poterat ex ipsa pulcros filios generare. Contracto autem & consummato matrimonio, multi filii sunt geniti, & adulti, quos mater sic alloquitur, dicens: Filii, nolite verecundari; quia filii regis estis. Ite ergo ad curiam ejus, & ipse vobis omnia necessaria ministrabit. Cum ergo venissent ad regem, miratus est rex eorum pulchritudinem, vidensque in eis suam similitudinem, dixit illis: Cujus estis filii? Cui cum respondissent, se esse filios mulieris pauperculæ in deserto morantis, rex cum magno gaudio amplexatus est eos, dicens: Nolite timere, quia filii mei estis; si enim de mensa mea nutriuntur extranei, multo magis vos, qui estis mei legitimi. Mandavit itaque rex mulieri prædictæ, ut omnes filios ex se conceptos ad suam curiam mitteret nutriendos. His igitur sic ostensis per visum beato Francisco oranti, intellexit Vir sanctus, se per illam mulierem pauperculam designari c.
[51] Et oratione completa, repræsentavit se summo Pontifici, [& visione, quam ipsemet habuerat, libens annuit,] & exemplum, quod ei Dominus ostenderat, sibi per ordinem intimavit, dixitque: Ego sum, domine, illa mulier paupercula, quam Dominus amans per suam misericordiam decoravit, & ex ipsa placuit sibi filios legitimos generare. Dixit autem mihi Rex regum, quod omnes filios, quos ex me generabit, nutriet, quia, si nutrit extraneos, bene debet legitimos nutrire. Si enim Deus peccatoribus donat bona temporalia propter nutriendorum filiorum amorem, multo magis viris Euangelicis, quibus hæc debentur ex merito, largietur. His auditis, dominus Papa miratus est vehementer, maxime quia ante adventum beati Francisci viderat in visione, quod ecclesia sancti Joannis Lateranensis minabatur ruinam, & quidam vir religiosus, modicus & despectus, eam sustentabat proprio dorso submisso d. Evigilans vero stupefactus & territus, ut discretus & sapiens, considerabat, quid sibi vellet hæc visio. Sed post paucos dies, cum venisset ad eum beatus Franciscus, & ei suum propositum revelasset, ut dictum est, petissetque ab eo confirmari sibi Regulam, quam scripserat verbis simplicibus, utens sermonibus sancti Euangelii, ad cujus perfectionem totaliter inhiabat, respiciens eum dominus Papa ita ferventem in Dei servitio, atque conferens de visione sua & de prædicto exemplo ostenso Viro Dei, cœpit intra dicere: Vere hic est ille vir religiosus & sanctus, per quem sublevabitur & sustentabitur Ecclesia Dei.
[52] Et sic amplexatus est eum, & Regulam, quam scripserat, [omnibusque prædicandi licentiam dat, & tonsurari eos facit.] approbavit. Dedit etiam sibi * licentiam prædicandi ubique pœnitentiam ac fratribus suis, ita tamen, quod, qui prædicaturi erant, licentiam a beato Francisco obtinerent. Et idem postea in consistorio approbabant e. His ergo concessis, beatus Franciscus gratias egit Deo; & genibus flexis, promisit domino Papæ obedientiam & reverentiam humiliter & devote. Alii autem fratres secundum præceptum domini Papæ beato Francisco similiter obedientiam & reverentiam promiserunt. Suscepta itaque benedictione a summo Pontifice, & visitatis Apostolorum liminibus, datisque tonsuris beato Francisco & aliis fratribus, sicut dictus Cardinalis procuraverat, volens omnes illos duodecim f esse clericos;
[53] Relinquens Urbem Vir Dei cum dictis fratribus in orbem profectus est, [Roma discedit cum suis lætus de successu,] mirans valde de suo desiderio sic facile adimpleto, crescensque quotidie in spe & fiducia Salvatoris, qui sanctis revelationibus suis, quæ gesta fuerant, ei primitus demonstrarat. Nam antequam obtineret prædicta, quadam nocte, cum se sopori dedisset, videbatur sibi, quod per quandam viam incederet, juxta quam erat arbor magnæ proceritatis, pulcra, fortis & grossa. Cumque appropinquaret ad eam, & stans sub ipsa, cujus * celsitudinem & pulcritudinem miraretur, subito ad tantam altitudinem devenit ipse Sanctus, & ramum arboris tangebat, eamque usque ad terram facillime inclinabat. Et revera sic actum est, cum dominus Innocentius, arbor in mundo sublimior, pulcrior, & fortior, ejus petitioni & voluntati se tam benignissime inclinavit g.
XIII.
[54] Exinde beatus Franciscus circuiens civitatem *, & castra, cœpitque ubique prædicare, non in persuasibilibus humanæ sapientiæ verbis, sed in doctrina & veritate & virtute Spiritus sancti annuncians fiducialiter regnum Dei. [prædicat magno cum fructu,] Erat enim veridicus prædicator, ex auctoritate Apostolica corroboratus, nullis utens adulationibus, verborumque respuens blandimenta; quia, quod verbo aliis suadebat, hoc sibi prius suaserat opere, ut veritatem fidelissime loqueretur. Mirabantur sermonum ejus virtutem ac veritatem, quam non homo docuerat, etiam litterati & docti; & plurimi ipsum videre & audire, velut hominem alterius sæculi, festinabant. Cœperunt proinde multi homines, nobiles & ignobiles, clerici & laici, divina inspiratione inflati, beati Francisci vestigiis adhærere, abjectisque sæcularibus curis & pompis, sub ipsius vivere disciplina.
[55] [habitat in Rivo-tor o: hinc migrat ad S. Mariam de Portiuncula,] Conversabatur autem adhuc Pater cum filiis in quodam loco juxta Assisium, qui dicitur Rivus tortus h, ubi erat quoddam tugurium ab hominibus derelictum, qui locus tam erat artus, quod ibi sedere vel quiescere vix valebant. Ibi etiam sæpissime pane carentes solas rapas edebant, quas hinc inde in angustia mendicabant. Scribebat Vir Dei nomina fratrum super trabes illius tugurii, ut quilibet volens quiescere, vel orare, cognosceret locum suum, & ne ex angustia loci vel modicitate rumor insolens mentis silentium perturbaret. Quadam autem die existentibus fratribus in prædicto loco, accidit, ut quidam rusticus cum suo asino veniret illuc, volens in ipso tugurio cum asino hospitari; & ne repelleretur a fratribus, ingrediens cum asino, dixit ad suum asinum: Intra, intra; quia benefaciemus huic loco. Quod sanctus Pater audiens, & verbum & intentionem rustici cognoscens, motus est animo, super eo maxime, quia ille tumultum magnum fecerat cum suo asino, inquietans omnes fratres, qui tunc silentio & orationi vacabant. Dixit ergo Vir Dei ad fratres: Scio, fratres, quod non vocavit nos Deus ad præparandum hospitium asino, & ad habendum hominum frequentationes, sed ut hominibus quandoque viam salutis prædicantes, & salutaria consilia exhibentes, orationibus & gratiarum actionibus principaliter insistere debeamus. Reliquerunt ergo dictum tugurium, ad usum pauperum leprosorum, transferentes [se i] ad Sanctam Mariam de Portiuncula, juxta quam in una domuncula fuerant aliquando commorati k, priusquam ipsam ecclesiam obtinerent.
[56] [quam ab abbate obtinet, & de qua visio refertur.] Postmodum vero ab abbate sancti Benedicti de Monte Subasio, prope Assisium, beatus Franciscus, voluntate & inspiratione Dei prævia, humiliter eum * acquisivit l. Quam ipse Sanctus notabiliter & affectuosissime recommendavit generali Ministro & omnibus fratribus m, tanquam locum præ cunctis locis & ecclesiis hujus sæculi dilectum a Virgine gloriosa. Ad ipsius autem loci commendationem & affectum multum fecit quædam visio, quam quidam frater vidit adhuc existens in sæculo, quem beatus Franciscus singulari dilexit affectu, quamdiu fuit cum ipso, familiaritatem præcipuam ostendendo eidem. Ille ergo cupiens servire Deo, sicut postea in religione fideliter servivit, videbat in visione, omnes homines hujus sæculi esse cæcos, & stare genibus in circuitu sanctæ Mariæ de Portiuncula, junctisque manibus, & in cælum cum facie elevatis, voce magna & lacrymabili Dominum precabantur, ut omnes illuminare misericorditer dignaretur. Quibus sic orantibus, videbatur, quod splendor magnus exiret de cælo, & descendens super illos, illuminabat omnes lumine salutari n. Evigilans ille proposuit firmus Deo servire; & parum post sæculo nequam cum suis pompis penitus derelicto, intravit religionem, ubi permansit in Dei servitio humiliter & devote.
XIV.
[57] Post prædictum autem locum Sanctæ Mariæ obtentum a præfato abbate, [Ibidem geminum quotannis capitulum instituit,] ordinavit beatus Franciscus, quod ibi capitulum fieret bis in anno, scilicet in Pentecoste, & in Dedicatione sancti Michaëlis. In Pentecoste conveniebant omnes fratres apud sanctam Mariam, & tractabant, qualiter melius possent Regulam observare, atque constituebant fratres per diversas provincias, qui populo prædicarent, & fratres alios in suis provinciis collocarent. Sanctus autem Franciscus faciebat admonitiones, reprehensiones, & præcepta, sicut ei juxta consilium Dei videbatur. Omnia vero, quæ dicebat eis per verba, affectuose & sollicite operibus ostendebat. Venerabatur prælatos & sacerdotes sanctæ Ecclesiæ, atque seniores, nobiles, & divites honorabat; pauperes quoque intime diligebat, eis viscerose compatiens; omnibusque sese subditum exhibebat. Cumque omnibus fratribus esset sublimior, unum tamen de fratribus, secum morantibus, constituebat Gardianum suum & dominum, cui, ut effugaret a se omnem occasionem superbiæ, obediebat humiliter & devote o. Humiliabat enim inter omnes caput suum usque ad terram, ut inter Sanctos & electos Dei mereretur in conspectu divino aliquando exaltari. Admonebat sollicite fratres, ut sanctum Euangelium, & Regulam, quam promiserant, firmiter observarent, & ut circa divina officia & ecclesiasticas ordinationes essent reverentes & devoti, audientes devote Missam, & corpus Domini devotissime adorantes. Sacerdotes vero, qui tractabant veneranda & maxima Sacramenta, voluit singulariter a fratribus honorari, in tantum, ut ubicumque illos invenirent, caput coram eis flectentes, oscularentur manus eorum, & cum ipsos equitantes invenirent, volebat, ut oscularentur non solum manus eorum, sed etiam pedes equorum, super quos equitarent, propter reverentiam potestatis eorum.
[58] Admonebat etiam fratres, ut nullum hominem judicarent, [cui ipse præsidens, omnes salutaribus monitis ac præceptis erudiebat,] neque despicerent illos, qui delicate vivunt, ac curiose & superflue induuntur; nam Deus est noster & ipsorum Dominus, potens illos ad se vocare, & vocatos justisicare. Dicebat enim, quod volebat, ut fratres revererentur tales, ut fratres & dominos suos; quia fratres sunt, in quantum ab uno Creatore creati; domini dicuntur, in quantum bonos adjuvant ad pœnitentiam faciendam, eis necessaria corporis ministrantes. Hujusmodi quoque dicens, addebat: Talis deberet esse fratrum conversatio inter gentes, ut, quicumque audiret vel videret eos, glorificaret Patrem cælestem & devote laudaret. Magnum namque desiderium ejus erat, ut tam ipse, quam fratres sui, talibus operibus abundarent, pro quibus Dominus laudaretur. Et dicebat illis: Sicut pacem annunciatis ore, sic in cordibus vestris, & amplius, habeatis. Nullus per vos provocetur ad iram vel scandalum, sed omnes per mansuetudinem vestram [ad p] pacem, benignitatem & concordiam provocentur. Nam ad hoc vocati sumus, ut vulneratos curemus, alligemus confractos, & erroneos revocemus. Multi enim videntur nobis esse membra diaboli, qui adhuc Christi discipuli erunt.
[59] [& in varias provincias destinabat; illi vero obsequentes,] Arguebat præterea pius Pater fratres suos, qui nimis erant sibi ipsis austeri, vigiliis, jejuniis, & corporalibus exercitiis nimium insudantes. Quidam enim se tam graviter affligebant, ut cuncta in se carnis exprimerent q incentiva, quod quilibet videbatur odire seipsum. Quos Vir Dei prohibebat, admonens eos benigne, & rationabiliter reprehendens, atque ipsorum vulnera alligans salutarium vinculis præceptorum. Inter fratres vero, qui ad capitulum veniebant, nullus audebat negotia sæcularia recitare; sed colloquebantur de vitis sanctorum patrum, & quomodo perfectius & melius possent invenire gratiam Domini Jesu Christi. Si qui autem de fratribus, qui ad capitulum venerant, aliquam tentationem, vel tribulationem habebant, audiendo beatum Franciscum loquentem ita dulciter & ferventer, ejusque videndo pœnitentiam, liberabantur a tentationibus, & tribulationibus sublevabantur mirifice. Compatienter namque loquebatur eis, non ut judex, sed ut pater misericors filiis, & medicus bonus infirmis, sciens cum infirmantibus infirmari, & cum tribulatis affligi. Corripiebat nihilominus debite omnes delinquentes, atque contumaces & rebelles animadversione debita coërcebat. Expleto autem capitulo, benedicebat omnibus fratribus, & ad singulas provincias singulos destinabat. Quicumque ex ipsis spiritum Dei habebat, & eloquentiam idoneam ad prædicandum, sive clericus, sive laïcus esset, dabat ei licentiam prædicandi r. Ipsi vero recipientes benedictionem illius, cum magno gaudio spiritus tamquam peregrini & advenæ ibant per mundum, nihil in via portantes, nisi tantum libros, in quibus possunt dicere Horas suas. Ubicumque autem inveniebant sacerdotem, divitem vel pauperem, bonum vel malum, inclinantes se humiliter ei reverentiam faciebant. Et quando erat hora hospitandi, libentius erant cum sacerdotibus, quam cum laïcis sæculi.
[60] [virtutum odore multos ad tres S. Francisci Ordines attraxerunt.] Quando vero apud sacerdotes hospitari non poterant, quærebant magis spirituales & Deum timentes, apud quos possent honestius hospitari, donec per singulas civitates & castra, quæ fratres visitare volebant, Dominus inspiravit aliquibus Deum timentibus, ut illis hospitia pararent, quo usque pro ipsis ædificata sunt loca in urbibus & in castris. Dedit autem illis verbum & spiritum Dominus secundum temporis opportunitatem, ad proferendum verba acutissima, penetrantia corda juvenum atque senum, qui relinquentes patrem & matrem, & omnia, quæ habebant, sequebantur fratres, eorum religionis habitum assumendo. Vere tunc separationis gladius missus est in terram, dum juvenes veniebant ad religionem, dimittentes parentes suos in fecibus peccatorum. Illos tamen, quos recipiebant ad Ordinem, ducebant ad beatum Franciscum, suscepturos ab eis * religionis habitum humiliter & devote. Non solum autem viri sic convertebantur ad Ordinem; sed etiam mulieres, virgines & viduæ, ad eorum prædicationem compunctæ, secundum ipsorum consilium per civitates & castra monasteriis ordinatis, recludebant se ad pœnitentiam faciendam s, quibus unus ex fratribus constitutus fuit visitator & corrector earum. Similiter & viri uxorati, & mulieres maritatæ, a lege matrimonii non valentes, de fratrum salubri consilio se in domibus propriis artiori pœnitentiæ committebant t. Et sic per beatum Franciscum, sanctæ Trinitatis cultorem perfectum, Dei Ecclesia in tribus Ordinibus renovatur; sicut trium ecclesiarum præcedens reparatio u figuravit, quorum Ordinum quilibet tempore suo fuit a summo Pontifice confirmatus.
XV.
[61] Venerabilis autem pater dominus Joannes de sancto Paulo Cardinalis prædictus x, [Defuncto Cardinale de S. Paulo, protector Ordinis fit Cardinalis Hugolinus.] qui beato Francisco consilium & protectionem sæpius impendebat, vitam & actus ipsius Sancti ac fratrum suorum omnibus aliis Cardinalibus commendabat; quorum mentes sunt commotæ ad diligendum Virum Dei cum suis fratribus, in tantum, quod unusquisque eorum habere desiderabat in curia de fratribus, non pro aliquo servicio recipiendo ab ipsis, sed propter sanctitatem fratrum & devotionem, qua fervebant ad eos. Defuncto vero eo domino Joanne de sancto Paulo, inspiravit uni Dominus ex Cardinalibus, nomine Hugolino, tunc Hostiensi episcopo y, ut beatum Franciscum & fratres ejus intime diligeret, protegeret & foveret. Qui revera ferventissime se habuit circa eos, acsi esset omnium pater, immo plus quam patris carnalis dilectio ad carnales filios se naturaliter extendat, amor hujusmodi spiritualiter ferbuit ad Virum Dei cum suis fratribus diligendum in Domino & fovendum. Cujus famam gloriosam Vir Dei audiens, quia famosus erat inter ceteros Cardinales, accessit ad eum cum fratribus suis. Ille autem cum gaudio suscipiens ipsos, ait eis: Offero meipsum vobis; auxilium & consilium, atque protectionem paratus impendere, secundum vestrum beneplacitum; & volo, quod propter Deum me recommendatum in vestris orationibus habeatis. Tunc beatus Franciscus, gratias Deo agens, dixit eidem domino Cardinali: Libenter volo, domine, vos habere in patrem & protectorem nostræ religionis, & volo, quod omnes fratres vos habeant semper in suis orationibus recommendatum. Postea rogavit eum beatus Franciscus, ut in Pentecoste dignaretur fratrum capitulo interesse, qui statim benigne assensit, atque ex tunc interfuit eorum capitulo omni anno. Quando vero ad capitulum veniebat, exibant processionaliter obviam ei omnes fratres in capitulo congregati. Ille autem, venientibus fratribus, descendebat de equo, & ibat pedes cum eis usque ad ecclesiam sanctæ Mariæ, eisque postea faciebat sermonem, & celebrabat Missam, in qua vir Dei Franciscus Euangelium decantabat.
XVI.
[62] Expletis itaque undecim annis, ab inceptione religionis z, [Sanctus, ut suis consulat, Regulam suam scripto confirmari] & multiplicatis numero & merito fratribus, electi fuerunt Ministri, & missi cum aliquot fratribus, quasi universas per mundi provincias, in quibus fides Catholica colitur & servatur; qui recipiebantur in quibusdam provinciis, sed non permittebantur habitacula construere; de quibusdam vero expellebantur, ne forte essent homines infideles. Quia, licet præfatus dominus Innocentius tertius Ordinem & Regulam approbasset ipsorum, non tamen hoc suis litteris confirmavit. Et propterea fratres a clericis & laïcis tribulationes plurimas sunt perpessi: unde ex hoc fratres compulsi sunt fugere de diversis provinciis, atque sic angustiati atque afflicti, nec non a latronibus spoliati & verberati, ad beatum Franciscum cum magna amaritudine sunt reversi. Hoc enim passi erant quasi in omnibus ultramontanis partibus, ut in Alemannia & in Ungaria & pluribus aliis. Quod cum notificatum fuisset dicto domino Cardinali, vocavit ad se beatum Franciscum, & duxit eum ad dominum Papam Honorium, domino Innocentio jam defuncto, & aliam Regulam a beato Francisco, Christo docente, compositam, fecit per eundem dominum Honorium cum bulla præcedente solemniter confirmari aa, in qua Regula prolongatus est terminus capituli propter vitandum laborem fratrum, qui in remotis partibus commorantur bb.
[63] [obtinet ab Honorio tertio Papa.] Poposcit autem beatus Franciscus a dicto domino Papa Honorio unum de Cardinalibus Romanæ Ecclesiæ quasi in patrem sui Ordinis, videlicet præfatum dominum Hostiensem, ad quem fratres possunt recurrere pro suis negociis. Viderat enim beatus Franciscus quandam visionem, quæ ipsum poterat induxisse ad petendum Cardinalem, & ad recommendandum Ordinem Romanæ Ecclesiæ. Viderat namque gallinam quandam parvam & nigram, habentem crura pennata in pedibus in modum columbæ domesticæ, quæ tot pullos habebat, quod non poterat eos sub alis propriis congregare; sed ibant in circuitu gallinæ, exterius remanentes. Evigilans autem a somno cœpit cogitare de hujusmodi visione, statimque per Spiritum Sanctum cognovit, se per illam gallinam singulariter designari. Et ait: Ego sum illa gallina, statura pusillus, nigerque, nam qui * debeo esse simplex, sicut columba, & affectibus, pennis virtutum, volare ad cælum; mihi autem Dominus per misericordiam suam dedit & dabit filios multos, quos protegere mea virtute non potero. Unde oportet, ut eos sanctæ Ecclesiæ recommendem, quæ sub umbra alarum suarum eos protegat & gubernat *.
[64] [coram quo etiam concionatur,] Elapsis autem paucis annis post visionem prædictam, venit Romam, & visitavit dominum Hostiensem, qui imposuit sancto Francisco, ut sequenti die mane iret secum ad curiam, quia volebat, quod ipse coram domino Papa & Cardinalibus prædicaret, atque suam religionem devote & affectuosissime commendaret. Licet autem beatus Franciscus se excusaret de hoc, dicens, se esse simplicem idiotam, oportuit tamen, ipsum ire cum illo ad curiam. Cumque beatus Franciscus se coram domino Papa & Cardinalibus præsentasset, visus est ab eis ingenti gaudio. Et surgens prædicavit eis, sicut fuerat sola Sancti Spiritus unctione præmonitus. Finita vero prædicatione, recommendavit religionem suam domino Papæ, & Cardinalibus universis. De prædicatione autem ipsius ædificati fuerunt quam plurimum dominus Papa & domini Cardinales, eorumque viscera ad religionis amorem affectuosius sunt commota cc.
[65] Postea dixit beatus Franciscus summo Pontifici: Domine, compatior vobis super sollicitudinem & laborem continuum, quo vos oportet pro Dei Ecclesia vigilare, multumque enim * verecundor, quod pro nobis fratribus Minoribus tantam curam & sollicitudinem habeatis. [& Cardinalem Hugolinum suo Ordini protectorem dari impetrat,] Cum enim multi nobiles, & divites ac Religiosi quam plurimi ad vos intrare non possunt, magnus timor & verecundia debet esse nobis, qui sumus magis pauperes & despecti, ceteris Religiosis, non solum ingredi ad vos, sed etiam stare ante ostium vestrum, & præsumere pulsare tabernaculum virtutis Christianorum. Præterea * sanctitati vestræ supplico humiliter & devote, quatinus hunc dominum Hostiensem nobis dignemini pro patre concedere, ut ad eum tempore necessitatis possint fratres recurrere, salva semper vestræ præminentiæ dignitate. Et placuit hæc petitio domino Papæ, concessitque beato Francisco præfatum dominum Hostiensem, instituens ipsum super religionem suam dignissimum protectorem.
[66] Quia habito domini Papæ mandato, revera sicut bonus protector ad defendendum fratres manum extendit, [cujus aliorumque opera Ordo ultra montes multum promotus fuit.] scribens multis prælatis, qui persecutiones intulerant fratribus, ne ulterius essent eis contrarii, sed potius ad prædicandum & habitandum in suis provinciis consilium & auxilium eis darent, tamquam bonis & sanctis Religiosis, auctoritate Sedis Apostolicæ approbatis. Similiter & alii quam plures Cardinales ad idem suas litteras transmiserunt. In sequenti ergo capitulo data licentia Ministris a beato Francisco recipiendi fratres ad Ordinem, misit eos ad supradictas provincias, portantes litteras Cardinalium cum Regula, bulla Apostolica confirmata dd. Quæ omnia prædicti prælati videntes, & exhibita fratribus testimonia cognoscentens, ædificare, habitare & prædicare in suis provinciis, liberaliter concesserunt. Sic itaque morantibus & prædicantibus fratribus in illis provinciis, multi videntes eorum humilem & sanctam conversationem, atque audientes eorum verba dulcissima, moventia & inflammantia mentes ad amorem Dei, & ad pœnitentiam faciendam, venerunt ad ipsos, & sanctæ religionis habitum ferventer & humiliter susceperunt ee.
[67] Videns autem beatus Franciscus, fidem & dilectionem, [quique Honorio in Pontificatum successit.] quam habebat ad fratres dictus dominus Hostiensis, ipsum cum intimis cordis affectuosissime diligebat. Et quoniam revelatione Dei prævia, sciebat, eum futurum summum Pontificem, semper ei hoc prænunciabat in litteris, quas scribebat eidem, vocans ipsum Patrem totius mundi; sic enim scribebat sibi *: Venerabili in Christo patri totius mundi &c ff. Post modicum ergo tempus, mortuo domino Honorio Papa tertio, ipse dominus Hostiensis electus est in summum Pontificem, vocatus Gregorius nonus gg, qui tam fratrum, quam aliorum Religiosorum, & maxime pauperum Christi, usque in finem vitæ suæ extitit benefactor præcipuus & defensor: unde non immerito creditur, ipsum esse Sanctorum collegio sociatum.
ANNOTATA.
a Vide Annotata ad lib. 1 Vitæ primæ cap. 5, lit. e.
b Hæc aliaque rerum tunc in Urbe pro obtinenda Regulæ approbatione gestarum adjuncta, prætermisit Celanensis, ad ipsam approbationem narrandam festinans.
c De hac parabola silet Celanensis, sed eamdem etiam memorat S. Bonaventura in Vita num. 38, ac paulo aliter Anonymus Perusinus in Commentario relatus num. 238 & sequenti.
d Hoc quoque divinum somnium, a Celanensi præteritum, retulit S. Bonaventura in Vita num. 39.
e An approbavit, vel approbaverunt Cardinales?
f Ergo solum undecim fratres cum S. Francisco, qui duodecimus & pater eorum erat, Romam pervenerunt; nec inter illos omnes duodecim ullus erat clericus.
g Accepta hæc sunt ex Vitæ primæ num. 33. Consentit fere S. Bonaventura in Vita num. 34.
h In Vita prima num. 42 dicitur Rugus-tortus; sed, ut aliunde apparet, vitiose.
i Hanc vocem addidi, ut sensum perficerem.
k Scilicet fuerant ibi commorati, donec simul Romam profecti sunt pro obtinenda Regula approbatione ab Innocentio III, ut supra vidimus.
l De tempore, modoque acceptæ a Benedictinis ecclesiæ vide Commentarium prævium a num. 257.
m Hoc etiam testatur Thomas Celanensis. De peculiari disciplina, quam S. Franciscus in hoc conventu semper observatam voluisse dicitur, lege Waddingum ad annum 1226, num. 31 & 32.
n Eadem habet S. Bonaventura in Vita num. 24, in quo loco, censent aliqui, sanctum doctorem insinuasse celebrem indulgentiam Portiunculæ, cujus figuram fuisse credunt eamdem visionem. Verum de hac suo loco latius agemus in Analectis.
o Iis scilicet in rebus, quæ ad sui ipsius directionem pertinebant; nam cetera negotia agebat ipsemet S. Franciscus, totius Ordinis pater & Minister generalis.
p Deerat hæc vox in apographo nostro.
q Id est, extinguerent.
r Hanc enim potestatem Sanctus acceperat ab Innocentio III summo Pontifice, ut videre licet supra num. 52.
s Loquitur hic de Pauperibus dominabus, quæ nunc Clarissæ passim vocantur.
t Erant hi Tertiarii, qui Fratres & Sorores de Pœnitentia dicebantur.
u Videlicet ecclesiarum S. Damiani, S. Petri, & S. Mariæ Angelorum in Portiuncula.
x Vide supra num. 47 & seqq.
y De hoc eximio viro, qui postea summus Pontifex factus, Gregorius IX appellatus fuit, multa jam diximus, ac deinde dicemus.
z Hos undecim annos in Commentario prævio § 15 incompletos computavi, & ab anno 1209 repetii, comitiaque, de quibus mox agetur, in eodem § ad annum 1219 referenda putavi. Vide dicta ibidem, ubi etiam de iisdem comitiis plura reperies.
aa Hanc Regulæ confirmationem, de qua consule Commentarium prævium § 22, concessit Honorius III anno 1223, die 29 Novembris.
bb Supra num. 57 dixerant: Post … locum S. Mariæ obtentum … ordinavit B. Franciscus, quod ibi capitulum fieret bis in anno, scilicet in Pentecoste, & in Dedicatione S. Michaëlis. In Pentecoste conveniebant omnes fratres apud S. Mariam. Hoc itaque conveniendi tempus ob allegatam rationem in posteriori Regula mutatum seu ampliatum fuisse docent. Lege Commentarium prævium num. 499 & 500.
cc Sermonis coram laudato summo Pontifice a S. Francisco feliciter habiti etiam alii biographi meminerunt, sed non omnes in adjunctis consentiunt, de quibus cum sat multa dixerim in Commentario prævio num. 502, lectorem eo remitto.
dd Ex hoc loco discimus primo, Cardinalem Ostiensem, etsi jam tum ab aliquot annis protectorem Ordinis auctoritate privata sese exhibuisset; non tamen ante annum 1223 vergentem ad finem auctoritate Apostolica in eo munere confirmatum fuisse. Secundo, celebre illud capitulum generale, ex quo fratres Minores in Allemanniam, Hungariam, aliasque provincias, ex quibus antea fuerant expulsi, prospero successu remissi fuere, celebratum esse anno 1224; cum hoc primum sit, quod post constitutum auctoritate Apostolica protectorem Ordinis Hugolinum, & confirmatam ab Honorio III in Bulla Regulam, haberi potuit in Pentecoste. Vide Commentarium prævium § § 22 & sequenti.
ee Ab eodem ergo anno 1224 repetendum initium est Ordinis Minorum per easdem provinciasfeliciter propagati. Adi Commentarium prævium loco mox citato.
ff Similia habet Celanensis in Vita prima num. 100.
gg Obiit Honorius III mense Martio anni 1227, eodemque anno ac mense successit ipsi laudatus Hugolinus seu Gregorius IX.
* an quem?
* adde quod
* l. fideles
* i. e. eidem
* l. ejus
* forte civitates
* an eam?
* an ab eo?
* an namque?
* an gubernet?
* an etiam?
* an Propterea:
* i e. eidem
CAPUT V.
Sancti obitus post accepta ante biennium sacra stigmata:
sollennis canonizatio: ecclesia ejus nomine condita, translatumque ad
hanc sacrum illius corpus.
XVII.
[Sanctus moritur 4 Octobris anno 1226,] Post viginti autem annos a, ex quo perfectissime Christo adhæsit, Apostolorum vitam & vestigia sequens, apostolicus vir Franciscus anno Dominicæ Incarnationis ⅭⅠƆCCXXVI, quarto Nonas Octobris, die Dominico b, felicissime migravit ad Christum; post multos labores requiem æternam adeptus, & digne Domini sui conspectibus præsentatus. Cujus animam vidit unus ex discipulis ejus sanctitate famosus, quasi stellam luminis immensitatem habentem, & claritatem solis prætendentem super aquas multas, subvectam a nubecula candida, recto tramite in cælum ascendere c. Laboraverat enim multum in vinea Domini, sollicitus & fervens in orationibus, jejuniis, vigiliis, prædicationibus, & salutariis * itineribus, in cura & compassione proximorum, suique abjectione, a suo * conversionis initio usque ad transmigrationem ipsius ad Christum, quem ex toto corde dilexerat, assidue memoriam ejus habens in mente, ipsumque ore collaudans & glorificans operibus fructuosis. Sic enim ferventissime & cordialiter Deum dilexit, quod audiens eum nominari, liquefactus interius totus exterius prorumpebat, dicens: Cælum & terra deberent ad nomen Domini inclinari.
[69] [postquam biennio ante signatus fuisset stigmatibus Christi,] Cujus dilectionis fervorem & ignem * passionis Christi memoriam, quam gerebant * in corde, volens ipse Dominus ostendere toti mundo, singulari privilegio, mirabili prærogativa, ipsum adhuc viventem in carne mirabiliter decoravit. Cum enim Seraphicis desideriorum ardoribus sursum ageretur in Deum, & in illum, qui charitate nimia crucifigi voluit, transformaretur dulcedine compassiva, quodam mane circa festum Exaltationis sanctæ Crucis d, cum oraret in latere montis, qui dicitur Alverna e, duobus scilicet annis ante obitum suum, apparuit ei Seraph unus sex alas habens, & inter alas gerens formam pulcherrimi hominis crucifixi, manus quidem & pedes extensos habentis in modum crucis, effigiemque Domini Jesu clarissime prætendentis. Duabus enim alis velabat caput, & duabus reliquum corpus usque ad pedes, duæ vero ad volandum extendebantur. Qua visione disparente, admirabilis in anima ipsius remansit ardor amoris; sed in carne ejus mirabilior apparuit impressio stigmatum Domini Jesu Christi, quæ Vir Dei pro posse abscondit usque ad mortem, nolens publicare Domini sacramentum, licet hæc * penitus celare nequiverit, quin saltem familiaribus sociis fuerit manifestum.
[70] [quæ tam in vita, quam & maxime post obitum manifesta fuere.] Sed post felicissimum ejus transitum omnes fratres, qui aderant, & sæculares quam plurimi manifestissime viderunt corpus suum * Christi stigmatibus decoratum. Cernebant enim in manibus & pedibus ejus, non quasi clavorum puncturas, sed ipsos clavos ex ejus carne compositos, & eidem carni innatos, ferri quoque nigredinem; dexterum vero latus, quasi lancea transfixum, verissimi ac manifestissimi vulneris rubea cicatrice erat obtractum, quod etiam sacrum sanguinem, dum viveret, sæpe effundebat f. Quorum scilicet stigmatum infringibilis veritas non solum in vita & in morte ejus per visum & contactum potentissimum luculenter apparuit; verum etiam post mortem ipsius per multa miracula, in diversis mundi partibus ostensa, Dominus ipsam veritatem clarius patefecit, quibus etiam miraculis multorum corda, qui de Viro Dei recte non senserant, & de ejus stigmatibus dubitaverant, ad tantam fidei magnitudinem sunt mutata, quod, qui prius detractores ejus fuerant, bonitate Dei operante, & ipsa veritate cogente, ipsius laudatores & prædicatores fidelissimi extiterunt g.
XVIII.
[71] Cum igitur in diversis jam mundi partibus nova miraculorum luce claresceret, [Sollemniter canonizatur a Gregorio IX anno 1228,] qui * maxima & singularia beneficia Domini meritis ipsius experti fuerant, supradictus dominus Papa Gregorius de consilio Cardinalium & aliorum quam plurium prælatorum, lectis & approbatis miraculis, quæ Dominus per eum fuerat operatus, ipsum in catalogo Sanctorum annotavit, mandans, festum ejus die sui obitus solemniter celebrari h. Facta sunt autem hæc in civitate Assisii in præsentia multorum prælatorum, & maximæ multitudinis principum & baronum, ac innumerabilium populorum de diversis mundi partibus, quos ad ipsam solemnitatem idem dominus Papa fecerat convocari, anno Domini M. CCXXVIII. Pontificatus ipsius domini Papæ anno 2.
[72] Item etiam ipse summus Pontifex dictum Sanctum, quem viventem summe dilexerat, non solum canonizando tam mirifice honoravit, [ac biennio post ad ecclesiam illius nomine dedicatam transfertur.] verum etiam ecclesiam in honore ejus constructam, in cujus fundamento ipse dominus Papa primum lapidem posuit, sacris ditavit muneribus & preciosissimis ornamentis, ad quam post duos annos a sua canonizatione sacrosanctum corpus ejus de loco, ubi prius fuerat sepultum, honorifice est translatum i. Misit enim ad ipsam ecclesiam crucem auream, lapidibus pretiosis ornatam, in qua erat lignum Crucis Dominicæ inclusum, atque ornamenta & vasa, & plura alia ad altaris ministerium pertinentia, cum multis pretiosis & solemnibus indumentis. Quam quidem ecclesiam ab omni jurisdictione inferiori eximens, auctoritate Apostolica ipsam caput & matrem totius Ordinis fratrum Minorum instituit, ut patet in privilegio publico & bullato, in quo Cardinales communiter subscripserunt k.
[73] Verum, quia parum esset, Sanctum Dei rebus insensibilibus honorari, [multique ad Christianam vitam & Ordinem Minorum convertuntur.] nisi per eum, corpore mortuum & spiritu viventem in gloria, Dominus quam plurimos converteret & sanaret, non solum promiscui sexus personæ indifferentes post ejus obitum meritis ipsius conversi sunt ad Dominum, sed etiam multi magni & nobiles cum filiis suis habitum sui Ordinis susceperunt, reclusis propriis uxoribus, & filiabus suis in monasteriis Pauperum dominarum. Similiter & multi sapientes & litteratissimi viri, tam seculares, quam clerici præbendati, spretis carnis illecebris ac impietate & sæcularibus desideriis penitus abdicatis, præfatum Minorum Ordinem intraverunt, paupertati ac vestigiis Christi & servi sui sancti Francisci in omnibus juxta mensuram Dominicæ gratiæ se conformantes, ut ad cælestem gloriam pervenirent. Amen l.
ANNOTATA.
a Non completos, ut alibi ostendi.
b Hæc intellige more Italico; nam communiori Europæorum computandi modo obiit S. Franciscus quinto Nonas Octobris, die Sabbati post occasum solis.
c Consentit fere Celanensis in Vita prima num. 110; & S. Bonaventura num. 213.
d Festum illud celebratur die 14 Septembris,currebatque tunc annus Christi 1224.
e Alverna vel Alvernus, Italis il Monte Alverno, mons Hetruriæ est in agro Florentino.
f Consonat Celanensis in Vita prima num. 94, 95, 112 & 113; & sanctus Bonaventura in Vita num. 191 & sequentibus.
g Lege S. Bonaventuram in Vita cap. 16, § 1, quem De virtute sacrorum stigmatum inscripsit.
h Colitur festum ejus quarto Nonas Octobris; seu nostro etiam more computandi die 4 Octobris; sed de die obitus ejusdem vide mox Annotata ad litteram b.
i S. Francisci corpus anno 1226 postridie mortis illius tumulatum fuit Assisii in ecclesia S. Georgii; anno vero 1230 hinc sollennissime translatum ad novam ecclesiam, sub ejusdem invocatione Deo erectam prope Assisium, in qua hactenus digne colitur. Thomas Celanensis, cum ante id tempus scripserit, nec de nova illa ecclesia, nec de translato sacro corpore meminit; meminerunttamen secundus biographus & S. Bonaventura.
k Hanc bullam edidi in Commentario prævio a num. 707.
l Subditur hic in apographo nostro: Expliciunt miracula cum vita beatissimi patris Francisci.
* salutaribus
* an suæ?
* forte jugem
* l. gerebat
* an hoc
* ejus
* an quæ?
Vita Altera
Auctore S. Bonaventura,
Ex editione Sedulii, collata cum editione Suriana, Romana, Waddingiana & codice nostro Ms.
Franciscus confes., fundator Ordinis Minorum, Assisii in Umbria (S.)
BHL Number: 3107, 3109
A. S. Bonaventura.
PROLOGUS.
[Sanctus doctor eximiam sanctitatem & officium Francisci,] Apparuit gratia Dei Salvatoris nostri diebus istis novissimis in Servo suo Francisco, omnibus vere humilibus & sanctæ paupertatis amicis; qui superadfluentem in eo Dei misericordiam venerantos, ipsius erudiuntur exemplo, impietatem & sæcularia desideria funditus abnegare, Christo conformiter vivere, & ad beatam spem desiderio indefesso sitire. In ipsum namque, ut vere pauperculum & contritum, tanta Deus excelsus benignitatis condescensione respexit, quod non solum de mundialis conversationis pulvere suscitavit egenum, verum etiam Euangelicæ perfectionis professorem, ducem atque præconem effectum, in lucem dedit credentium, ut testimonium perhibendo de lumine, viam lucis & pacis ad corda fidelium Domino præpararet. Hic etenim, quasi stella matutina in medio nebulæ, claris vitæ micans & doctrinæ fulgoribus, sedentes in tenebris & umbra mortis irradiatione præfulgida direxit in lucem; &, tanquam arcus refulgens inter nebulas gloriæ, signum in se Dominici fœderis repræsentans, pacem & salutem euangelizavit hominibus, existens & ipse angelus veræ pacis. Secundum imitatoriam quoque similitudinem Præcursoris a destinatus a Deo, ut viam parans in deserto altissimæ b paupertatis, tam exemplo quam verbo, pœnitentiam prædicaret; primum supernæ gratiæ præventus donis, dehinc virtutis invictæ adauctus meritis, prophetali quoque repletus spiritu, nec non & angelico c deputatus officio, incendioque Seraphico totus ignitus, & ut vir hierarchicus curru igneo sursum vectus, sicut ex ipsius vitæ decursu luculenter apparet; rationabiliter comprobatur venisse in spiritu & virtute Eliæ.
[2] [quem in Apocalypsi designatum ait, suspiciens,] Ideoque alterius amici sponsi, apostoli & Euangelistæ Joannis, vaticinatione veridica sub similitudine angeli ascendentis ab ortu solis, signumque Dei vivi habentis, astruitur non immerito designatus. Sub apertione namque sexti sigilli; “Vidi (ait Joannes in Apocalypsi d) alterum angelum ascendentem ab ortu solis, habentem signum Dei vivi.” Hunc Dei nuncium amabilem Christo, imitabilem nobis, & admirabilem mundo, Servum Dei fuisse Franciscum, indubitabili fide colligimus, si culmen in eo eximiæ sanctitatis advertimus, qua inter homines vivens, imitator fuit puritatis angelicæ; qua * & positus est perfectis Christi sectatoribus in exemplum. Ad quod quidem fideliter sentiendum & pie, non solum inducit officium, quod habuit vocandi ad fletum & planctum, calvitium & cingulum sacci, signandique Thau super frontes virorum gementium & dolentium e signo pœnitentialis crucis, & habitus cruci conformis: verum etiam irrefragabili veritatis testificatione confirmat signaculum similitudinis Dei viventis, Christi videlicet crucifixi, quod in corpore ipsius fuit impressum, non per naturæ virtutem, vel ingenium artis, sed potius per admirandam potentiam spiritus Dei vivi f.
[3] Ad hujus tam venerabilis Viri vitam, omni imitatione dignissimam, [exponit, cur audeat, debeatque ejus vitam scribere,] describendam indignum & insufficientem me sentiens, id nullatenus attentassem, nisi me fratrum fervens incitasset affectus, generalis quoque capituli concors induxisset instantia g, & ea, quam ad sanctum Patrem habere teneor, devotio compulisset *; utpote qui per ipsius invocationem & merita in pueruli ætate (sicut recenti memoria teneo) a mortis faucibus erutus h, si præconia laudis ejus tacuero, sceleris timeo argui, ut ingratus. Est & hæc i penes me caussa præcipua hunc assumendi laborem; ut ego, qui vitam corporis & animæ a Deo mihi conservatam recognosco per ipsum, & virtutem ejus in meipso expertus agnovi, vitæ illius virtutes, actus & verba, quasi fragmenta quædam partim neglecta, partimque dispersa, quamquam plene non possem, utcunque colligerem, ne morientibus iis, qui cum Famulo Dei convixerant, deperirent.
[4] Ut igitur vitæ ipsius veritas, ad posteros transmittenda, [& quibus usus sit adjumentis ac stilo,] certius mihi constaret & clarius, adiens locum originis, conversationis, & transitus Viri sancti k, cum familiaribus ejus adhuc superviventibus l collationem de iis habui frequentem m ac diligentem, & maxime cum quibusdam, qui sanctitatis ejus & conscii fuerunt & sectatores præcipui, quibus propter agnitam veritatem probatamque virtutem fides est indubitabilis adhibenda. In descriptione autem eorum, quæ per Servum suum Deus dignanter effecit, curiosum styli ornatum negligendum esse putavi; cum legentis devotio plus simplici sermone, quam phalerato, proficiat. Nec semper historiam secundum ordinem temporis texui propter confusionem vitandam; sed potius ordinem servare studui magis aptæ juncturæ, secundum quod eodem peracto tempore diversis materiis, vel diversis patrata temporibus eidem materiæ congruere videbantur. Initium autem vitæ ipsius, progressus, & consummatio quindecim distincta capitulis describuntur inferius adnotatis n.
[5]
Agitur enim primo, de conversatione ipsius
in habitu sæculari.[ac denique Vitæ capita seu capitum titulos recenset.]
Secundo, de perfecta conversione ejus ad
Deum, & de reparatione trium ecclesiarum.
Tertio, de institutione religionis, & approbatione
Regulæ.
Quarto, de profectu Ordinis sub manu ipsius,
& confirmatione Regulæ prius approbatæ.
Quinto, de austeritate o vitæ, & quomodo
creaturæ præbebant ei solatium.
Sexto, de humilitate & obedientia, & de
condescensionibus divinis sibi factis ad nutum.
Septimo, de amore paupertatis, & mira suppletione
defectuum.
Octavo, de pietatis affectu, & quomodo
ratione carentia affici videbantur ad ipsum.
Nono, de fervore caritatis, & desiderio martyrii.
Decimo, de studio & virtute orationis.
Undecimo, de intelligentia Scripturarum &
Spiritu prophetiæ.
Duodecimo, de efficacia prædicandi, & gratia
sanitatum.
Decimo tertio p, de Stigmatibus sacris.
Decimo quarto, de patientia ipsius, & transitu
mortis.
Decimo quinto, de canonizatione, & translatione
ipsius.
Postremo, de miraculis, post transitum ejus
felicem ostensis, aliqua subnectuntur q.
ANNOTATA.
a Id est, S. Joannis Baptistæ.
b Surius minus recte habet altissima. Porro hujusmodi minutias in posterum inobservatas relinquam.
c In codice nostro Ms., signato P. MS. I, quem cum editionibus Sedulii, Surii, Waddingi & Vaticana anni 1596 confero, pro angelico legitur Evangelico.
d In editione Waddingiana deest: In Apocalypsi, cujus cap. 7, ℣ 2 ista legere est; ut ipso quoque Waddingus ibidem in margine adscripsit.
e Verba sunt ex Ezechielis cap. 9, ℣ 4.
f Designat quinque sacra stigmata, de quibus infra latius.
g Nimirum Comitia generalia anno 1260 Narbonæ habita id postularunt ab eo, dum generale Ordinis Ministerium gerebat. Adi Commentarium prævium num. 23 & sequenti.
h Sunt, qui velint, S. Bonaventuram a S. Francisco inter vivos degente id beneficium obtinuisse; verum lege Commentarium de eodem sancto doctore, § 3, in Opere nostro ad diem 14 Julii, ubi illud ab eodem S. Francisco in cælis jam triumphante collatum fuisse, multo verisimilius asseritur.
i In editionibus Vaticana & Waddingiana, & in codice nostro Ms. legitur: Et hæc &c, omisso verbo est, & quidem, ut apparet, rectius. Sedulio consonat Surius.
k Is locus est civitas Assisiensis, in qua S. Franciscus natus, educatus, ad meliora conversus, conversatus ac mortuus est.
l Elapsi a S. Francisci obitu tunc erant anni circiter 34, ut facile superesse potuerint multi, qui cum illo vixerant familiariter.
m Vox frequentem etiam legitur in codice nostro Ms., sed abest ab editionibus Vaticana, Suriana & Waddingiana.
n Waddingus: Quindecim distincta capitulis describentur. Sit ergo, ac mox subdit Caput I. De conversatione ejus in habitu sæculari; omisso capitulorum catalogo. Sed Sedulio consentiunt duæ aliæ laudatæ editiones & codex noster Ms.
o Legebatur hic apud Sedulium: De auctoritate, verum ex editionibus Vaticana & Suriana,1 & codice nostro Ms. substitui vocem austeritate, quam Sedulius ipse deinde capiti 5 præfixit & ejusdem capitis argumentum postulat.
p Editio Vaticana cum codice nostro Ms. habet: Tertiodecimo, & infra, quartodecimo, quintodecimo.
q Ego Vitam cum eadem capitum partitione, capitumque titulis recudam. Apud solum Sedulium subditur hic Bulla Canonizationis Gregorii PP. IX: verum hic titulus Bonaventuræ non est, sed a Sedulio additus.
* Sur. qui
* Ms. contulisset
CAPUT I.
De conversatione S. Francisci in habitu sæculari.
[Sanctus Assisii natus & vane educatus in mercutura,] Vir erat in civitate Assisii, Franciscus nomine, cujus memoria in benedictione est, pro eo, quod Deus ipsum in benedictionibus dulcedinis benigne præveniens, & de præsentis vitæ periculis clementer eripuit, & cœlestis gratiæ donis affluenter implevit. Etenim cum inter vanos fuerit hominum filios juvenili ætate nutritus in vanis, & post aliqualem litterarum notitiam a lucrativis mercationum deputatus negotiis, superno tamen sibi assistente præsidio, nec inter lascivos juvenes, quamvis effusus ad gaudia, post carnis petulantiam abiit; nec inter cupidos mercatores, quanquam intentus ad lucra *, speravit in pecunia & thesauris. Inerat namque juvenis Francisci præcordiis divinitus indita quædam ad pauperes miseratio liberalis, quæ secum ab infantia crescens, tanta cor ipsius benignitate repleverat, ut jam Euangelii non surdus auditor omni proponeret se petenti tribuere b, maxime si divinum allegaret amorem.
[7] Cum autem semel * negotiationis intentus tumultibus, [bonæ indolis indicia, maxime misericordiæ in pauperes specimina dedit.] pauperem quendam pro amore Dei petentem eleëmosynam, præter morem solitum, vacuum repulisset, statim ad cor reversus, cucurrit post ipsum; & eleemosyna illi clementer impensa, promisit Domino Deo, quod nunquam ex tunc, dum adesset possibilitas, petentibus pro amore Domini se negaret; quod usque ad mortem indefessa pietate observans, copiosa in Deum dilectionis & gratiæ incrementa promeruit. Aiebat enim post, cum jam perfecte Christum induerat, quod etiam existens in habitu sæculari vocem divini expressivam amoris audire vix unquam sine cordis immutatione valebat. Porro mansuetudinis lenitas cum elegantia morum, patientia & tractabilitas supra humanum modum, munificentiæ largitas ultra suppetentiam facultatum, quibus bonæ indolis Adolescens certis florere conspiciebatur indiciis, quædam videbantur esse præludia, quod copiosior super eum foret in posterum divinæ benedictionis abundantia diffundenda.
[8] Quidam sane vir de Assisio valde simplex (ut creditur, [Quidam ei bene vaticinatur: ægrotat, vestes suas donat nobili egeno:] eruditus a Deo) cum aliquando per civitatem eunti obviaret Francisco c, deponebat pallium, sternebat ipsius pedibus vestimentum; asserens, omni fore Franciscum reverentia dignum: utpote qui esset in proximo magna facturus & ob hoc ab universitate fidelium magnifice honorandus d. Ignorabat autem adhuc Franciscus circa se consilium Dei, pro eo, quod tam jussione patris ad exteriora distractus, quam corruptione naturalis originis ad inferiora depressus, nondum didicerat contemplari cœlestia, nec assueverat degustare divina. Et quia Spirituali auditui dat intellectum inflicta vexatio, facta est super eum manus Domini, & immutatio dexteræ Excelsi, diutinis languoribus ipsius corpus affligens, ut coaptaret animum ad Sancti Spiritus unctionem. Cumque resumptis corporis viribus, sibi vestimenta decentia more solito præparasset, obvium habuit militem quendam generosum quidem, sed pauperem, & male vestitum, cujus pauperiem pio miseratus affectu, illum protinus, se exuto, vestivit: ut simul in uno geminum impleret pietatis officium, quo & nobilis militis verecundiam tegeret, & pauperis hominis penuriam relevaret.
[9] [divinum somnium male interpretatus, pergit militatum in Apuliam,] Nocte vero sequenti, cum se sopori dedisset, palatium speciosum & magnum, cum militaribus armis, crucis Christi signaculo insignitis e, clementia sibi divina monstravit, ut misericordiam pro summi Regis amore pauperi exhibitam militi, præostenderet, incomparabili compensandam esse mercede. Unde & cum quæreret, cujus essent illa omnia, sua sore, militumque suorum, superna fuit assertione responsum. Evigilans itaque mane, cum nondum haberet exercitatum animum ad divina perscrutanda mysteria, nesciretque per visibilium species transire ad contuendam invisibilium veritatem; magnæ fore prosperitatis indicium æstimabat insolitam visionem. Disposuit itaque, divinæ adhuc dispositionis ignarus, in Apuliam ad quendam liberalem comitem se conferre, in ipsius sperans f obsequio decus adipisci militiæ, ut ostensa sibi visio prætendebat.
[10] [sed noctu divinitus monitus, redit Assisium, onino alter factus.] Cumque paulo post iter aggressus, ivisset usque ad proximam civitatem g, audivit in nocte Dominum familiari sibi allocutione dicentem: Francisce, quis potest melius facere tibi, Dominus an servus? dives an pauper h? Cui cum Franciscus respondisset, quod tam Dominus quam dives facere melius potest; intulit statim: Cur ergo relinquis pro servo Dominum, & pro paupere homine divitem Deum? Et Franciscus: Quid me vis, Domine, facere? Et Dominus ad eum: Revertere in terram tuam; quia visio, quam vidisti, spiritualem præfigurat effectum, non humana, sed divina in te dispositione complendum i. Mane itaque facto, cum festinatione revertitur Assisium k securus & gaudens; & jam exemplar obedientiæ factus, expectabat Domini voluntatem. Ex tunc, a publicæ negotiationis tumultu se subtrahens, supernam devote precabatur clementiam, ut, quid sibi foret agendum, ostendere dignaretur. Cum autem ex frequenti * orationis usu flamma desiderii cælestis in eo vehementer succresceret; & jam pro amore supernæ patriæ, terrena omnia despiceret quasi nihil; thesaurum sentiebat se reperisse absconditum, ac velut prudens negotiator margaritam inventam excogitabat venditis omnibus comparare.
[11] [Sui victor osculatur leprosum, qui mox evanescit ex oculis.] Adhuc tamen, qualiter id ageret, ignorabat; nisi quia ipsius suggerebatur spiritui, quod spiritualis mercatio a mundi contemptu sumat initium, Christique militia sit a sui ipsius victoria inchoanda. Quadam itaque die, dum equitaret per planitiem, quæ subjacet civitati Assisii, leprosum quendam habuit obvium, cujus inopinatus occursus ei non parvum incussit horrorem. Recurrens autem ad perfectionis mente jam conceptæ propositum, & recolens, quod seipsum oporteret primum devincere, si vellet effici Christi miles; ad deosculandum eum, equo lapsus l adcurrit. Cui cum manum quasi aliquid accepturus leprosus protenderet *, pecuniam cum osculo reportavit. Statim autem equum ascendens, & se circumquaque convertens, cum campus pateret undique liber, leprosum illum minime vidit m. Admiratione itaque repletus & gaudio, laudes cœpit Domino decantare devote; proponens ex hoc semper ad majora conscendere.
[12] Solitaria proinde loca quærebat, amica mœroribus; [Solitarie oranti Christus cruci affixus apparet; unde ille pie affectus,] in quibus dum gemitibus inenarrabilibus incessanter intenderet, post longam precum instantiam a Domino meruit exaudiri. Dum enim una dierum sic sequestratus oraret, & præ nimietate fervoris totus esset absorptus in Deum, apparuit ei Christus Jesus, veluti cruci confixus; ad cujus conspectum liquefacta est anima ejus, & memoria passionis Christi visceribus cordis ipsius adeo n impressa medullitus, ut ab illa hora, cum Christi crucifixio veniret in mentem, vix posset a lachrymis & gemitibus exterius contineri *; sicut ipse postmodum familiariter retulit, cum appropinquaret ad finem. Intellexit per hoc nempe Vir Dei illud Euangelicum sibi dici: “Si vis venire post me, abnega temetipsum, & tolle crucem tuam, & sequere me o.
[13] Induit ex tunc spiritum paupertatis, humilitatis sensum, [leprosos sæpe visit, iisque ac aliis indigentibus succurrit.] & affectum intimæ pietatis. Nam cum prius leprosorum, non solum consortium, verum etiam longinquum contuitum vehementer horreret, jam propter Christum crucifixum, qui juxta verbum Propheticum contemptibilis ut leprosus apparuit p, ut semetipsum plene q contemneret, humilitatis & humanitatis obsequia leprosis benefica pietate præstabat. Visitabat enim frequenter domos ipsorum, liberaliter r eleëmosynas erogabat; & cum multo compassionis affectu manus eorum osculabatur & ora. Pauperibus etiam mendicantibus non solum sua, verum etiam seipsum cupiebat impendere; aliquando vestimenta exuens, aliquando dissuens, aliquando scindens, ad largiendum eis, cum præ manibus alia non haberet. Sacerdotibus etiam pauperibus reverenter subveniebat & pie, præcipue in ornamentis altaris; quo & cultus divini particeps fieret, & cultorum inopiæ supplementa præberet.
[14] Cum autem religiosa devotione tunc temporis limina visitaret apostoli Petri, [Romæ commutatis cum paupere vestibus, inter mendicos diem exigit &c.] conspecta multitudine pauperum ante fores ecclesiæ, partim pietatis ductus dulcedine, partim paupertatis allectus amore, uni ex eis magis egenti proprias largitus est vestes, & semicinctiis contectus illius diem illum in medio pauperum cum insolita spiritus jocunditate transegit, ut & sæcularem gloriam sperneret, & ad perfectionem Euangelicam gradatim conscendendo perveniret. Mortificationi carnis invigilabat attentius, ut Christi crucem, quam interius ferebat in corde, exterius etiam circumferret in corpore. Agebat autem hæc omnia vir Dei Franciscus, nondum habitu, vel convictu sequestratus a mundo.
ANNOTATA.
a Ubi Puerulus primas litteras didicerit, & quarum linguarum aliqualem notitiam acquisiverit, exposui in Commentario prævio § IV, num. 76 & sequenti.
b Luce cap. 6, ℣. 30: Omni autem petenti te, tribue.
c Ita etiam habent codex noster Ms., & editio Surii, at Vaticana & Waddingiana Franciscus.
d Hoc factum solus e biographis Bonaventura tradidit, cujus auctoritate historice certum est.
e Arma crucis signaculo insignita fuisse, hic solus e biographis tradidit. Waddingi & Vaticana editio pro insignitis habent insignitum: sed Seduliana rectius: consentiunt Suriana & codex noster Ms.
f Verbum sperans desideratur in nostro codice Ms.
g Spoletum dicunt Tres Socii.
h Editiones Waddingiana & Vaticana legunt: Dominus, aut servus? dives, aut pauper?
i Hæc nescivit Celanus, ut supra jam monui.
k In aliis editionibus & codice nostro: Versus Assisium, vel Assisium versus.
l Codex Ms. De equo lapsus, id est, ex equo descendens.
m Innuit hic sanctus doctor, leprosum illum non vulgarem hominem fuisse, sed spectaculum divinitus oblatum. Ceterum, non semper eumdem hic, qui apud Tres Socios est, rerum ordinem servari, facile advertet lector; sive quod auctor, uti alias monuit, ordinem temporis non servaverit, sive, quod Tres Socios hic crediderit corrigendos.
n Apud Waddingum desideratur: Adeo.
o Ex Matthæi cap. 16, ℣. 24.
p Lege Isaïam cap. 53, ℣. 4.
q Vox plene desideratur in editione Waddingiana; in Vaticana vero male legitur plenum.
r Codex Ms.: & liberaliter eis &c; vocem eis etiam addunt editiones Vaticana, Suriana & Waddingiana.
* al. lucrum
* Sur. solis
* Wadd. frequentis
* Wald. prætenderet
* Vatic. consinere
CAPUT II.
De perfecta conversione ejus ad Deum, & de reparatione trium ecclesiarum.
[A Crucifixo jussus ecclesiam S. Damiani, ut putabat, reparare.] Quoniam autem Servus Altissimi doctorem non habebat aliquem in hujusmodi, nisi Christum, addidit adhuc ipsius clementia eum in gratiæ visitare dulcedine. Dum enim die quadam egressus ad meditandum in agro, deambularet juxta ecclesiam S. Damiani, quæ minabatur præ nimia vetustate ruinam, & in eam, instigante se spiritu, causa orationis intrasset, prostratus ante imaginem Crucifixi non modica fuit in orando spiritus consolatione repletus. Cumque lachrymosis oculis intenderet in Dominicam crucem, vocem de ipsa cruce dilapsam ad eum corporeis audivit auribus ter dicentem: Francisce, vade, & repara domum meam, quæ, ut cernis, tota destruitur. Tremefactus Franciscus, cum esset in ecclesia solus, stupet ad tam mirandæ vocis auditum; cordeque percipiens divini virtutem * eloquii, mentis alienatur excessu.
[16] In se tandem reversus, ad obediendum se parat, [pecuniam ex rebus Fulginii confestam ad eam defert, ubi commoratus,] & totum se recolligit ad perficiendum mandatum, de materiali ecclesia reparanda; licet principalior intentio verbi ad eam ferretur, quam Christus suo sanguine acquisivit; sicut eum Spiritus Sanctus edocuit, & ipse postmodum fratribus revelavit. Surrexit proinde, signo crucis se muniens, & assumptis pannis venalibus, ad civitatem, quæ Fulgineum dicitur, festinus accessit: ibique venditis, quæ portaverat, equum, cui tunc insederat, felix Mercator, assumpto pretio, dereliquit. Rediensque Assisium, ecclesiam, de cujus reparatione mandatum acceperat, reverenter intravit; & invento illic sacerdoti * pauperculo reverentiam decentem exhibuit, & ad reparationem ecclesiæ, & pauperum usum, pecuniam obtulit; &, ut secum se morari, pateretur ad tempus, humiliter requisivit. Acquievit sacerdos de mora ipsius; sed timore parentum pecuniam non recepit a, quam verus pecuniarum Contemtor in quandam fenestram projiciens, abjectam velut pulverem vilipendit.
[17] Moram autem faciente Servo Dei cum sacerdote prædicto, [& a patre frustra quæsitus, deinde in publicum prodiens, a populo pessime excipitur,] cum hoc intellexisset * pater ipsius, perturbatus animo cucurrit ad locum. At ipse, quia novus Christi erat athleta, cum audiret persequentium minas, & eorum præsentiret adventum, dare locum iræ volens, in quadam occulta fovea b se abscondit, in qua diebus aliquibus latitando rogabat Dominum incessanter, lachrymarum imbre perfusus, ut liberaret de manibus persequentium animam suam, & pia, quæ * inspiraverat vota, benigno favore compleret. Igitur excessiva quadam completus lætitia, cœpit de pusillanimitatis ignavia semetipsum arguere; relictaque fovea, & abjecto pavore, versus civitatem Assisii iter aggressus est c. Quem cum cives cernerent facie squalidum & mente mutatum, ac per hoc alienatum putarent a sensu, luto platearum & lapidibus impetebant, & tamquam insano & dementi clamosis vocibus insultabant. Famulus autem Domini nulla fractus aut mutatus injuria, ut surdus in omnibus pertransibat.
[18] Cumque clamorem hujusmodi pater audisset, [A patre domestico carceri mancipatur, ex quo a matre emissus,] statim accurrens, non ad liberandum eum, sed potius ad perdendum, omni miseratione subtracta, pertractum domi primo verbis, deinde verberibus & vinculis angit. Ipse autem ad exequendum d, quod cœperat, promptior ex hoc e & validior reddebatur; recolens illud Euangelii verbum: “Beati, qui persecutionem patiuntur propter justitiam: quoniam ipsorum est regnum cælorum.” Post modicum vero tempus, patre a patria discedente, mater ejus factum mariti non approbans, & inflexibilem Filii constantiam emolliri posse, non sperans, a vinculis absolutum abire permisit. At ipse gratias omnipotenti Deo referens, ad locum, in quo prius fuerat, est reversus. Rediens autem pater, & eum non inveniens domi, convitiis illatis uxori, fremens cucurrit ad locum, ut, si eum revocare non posset, saltem de provincia effugaret.
[19] [& a patre rursus mala affectus & ad episcopum adductus] Franciscus vero confortatus a Deo obvium ultro se obtulit patri furenti, libera voce clamans, se pro nihilo ducere vincula & verbera ejus; insuper & contestans, se pro Christi nomine gaudenter mala omnia subiturum. Videns f itaque pater, quod eum revocare non posset, ad extorquendam pecuniam se convertit; qua tandem inventa in fenestrenula g quadam, aliquantulum ipsius mitigatus est furor, avaritiæ siti utcumque per haustum pecuniæ temperata. Tentabat deinde pater carnis Filium gratiæ, pecunia jam nudatum, ducere coram episcopo civitatis, ut in ipsius manibus facultatibus renunciaret paternis, & omnia redderet, quæ habebat; ad quod faciendum se promptum exhibuit verus paupertatis Amator. Perveniensque coram episcopo, nec moras patitur, nec cunctatur * de aliquo, nec verba expectat h, nec facit; sed continuo depositis omnibus vestimentis i, restituit ea patri. Inventus est autem tunc Vir Dei cilicium habere ad carnem sub vestibus delicatis k.
[20] [bereditati suæ cadit, ipsique etiam veslibus reditis, pene nudus manet.] Insuper ex admirando fervore spiritu ebrius, rejectis etiam femoralibus, totus coram omnibus denudatur l, dicens ad patrem: Usque nunc vocavi te Patrem in terris; amodo autem secure dicere possum: Pater noster, qui es in cælis, apud quem omnem thesaurum reposui, & omnem spei fiduciam collocavi m. Hoc cernens episcopus, & admirans tam excedentem in Viro Dei fervorem, protinus exsurrexit, & inter brachia sua illum cum fletu recolligens, uti erat vir pius & bonus, pallio, quo erat amictus, operuit, præcipiens suis, ut aliquid sibi * darent ad membra corporis contegenda. Oblatus est autem ei mantellus n, pauper & vilis cujusdam agricolæ, servientis episcopo *; quem ipse gratanter suscipiens, cum cœmento, quod sibi occurrit, ad modum crucis manu propria consignavit, operimentum formans ex eo crucifixi hominis & pauperis seminudi. Sic igitur Servus Regis altissimi nudus relictus est, ut nudum sequeretur crucifixum * Dominum, quem amabat; sic utique cruce munitus, ut animam suam ligno salutis committeret, per quod de mundi naufragio salvus exiret.
[21] [A latronibus conjicitur in foveam; mendicat, vestitur ab amico:] Solutus exinde mundi Contemtor a vinculis mundanarum cupidinum, civitate relicta, securus & liber secretum solitudinis petiit, ut solus & silens supernæ audiret allocutionis arcanum. Dumque per silvam quandam iter faciens, laudes Domino lingua Francorum vir Dei Franciscus decantaret cum jubilo, latrones super eum ex abditis irruerunt. Quibus ferali animo, quis esset, interrogantibus, Vir Dei * confidentia plenus, Prophetico voce respondit: Præco sum * magni Regis. At illi percutientes eum, in defossum locum plenum nivibus projecerunt, dicentes: Jace, rustice Præco Dei. Ipse vero, recedentibus illis, exilivit de fovea, magnoque exhilaratus gaudio, altiori cœpit voce per nemora laudes Creatori omnium personare o. Et veniens ad quoddam vicinum cœnobium, eleëmosynam petiit, ut mendicus, & recepit ut incognitus & despectus p. Inde vero progrediens, devenit Eugubium, ubi a quodam amico pristino agnitus & susceptus, paupere tunicula, ut Christi pauperculus, est contectus.
[22] Exinde totius humilitatis Amator se transtulit ad leprosos; [inservit leprosis, horribilem plagam esculo sanat.] eratque cum eis, diligentissime serviens omnibus propter Deum. Lavabat ipsorum pedes, ligabat ulcera, educebat plagarum putredinem, & saniem abstergebat. Osculabatur etiam ex miranda devotione ulcerosas plagas ipsorum, Euangelicus medicus mox futurus. Propter quod tantam est a Domino consequutus virtutem, ut in spiritualibus & corporalibus morbis * mirabiliter expurgandis mirabilem efficaciam obtineret. Referam unum de multis, quod accidit, Viri Dei fama postmodum latius clarescente q. Cum enim cujusdam de comitatu Spoletano os pariter & maxillam morbus quidam horribilis depascendo corroderet, nec subveniri posset eidem * aliquo medicinæ remedio, contigit, ut propter Sanctorum * exposcenda merita, Apostolorum visitatis liminibus, de peregrinatione rediens, Servo Dei occurreret. Cumque præ devotione vellet ipsius osculari vestigia, Vir humilis hoc non ferens, osculari volenti pedes, osculum oris dedit. Dum autem leprosorum servus Franciscus mirabili pietate illam plagam horribilem ore sacro contingeret, omni fugato morbo, subito æger ille sanitatem recuperavit optatam r. Nescio, quod horum magis sit merito admirandum; an humilitatis profunditas in osculo tam benigno, an virtutis præclaritas s in miraculo tam stupendo.
[23] Fundatus jam in Christi humilitate Franciscus ad memoriam reducit obedientiam sibi e cruce injunctam de S. Damiani ecclesia reparanda t, [Reparat ecclesias S. Damiani, S. Petri & S Mariæ de Angelis,] & tanquam verus obediens Assisium rediit, ut saltem mendicando voci divinæ pareret. Depositaque omni verecundia, propter amorem pauperis Crucifixi mendicabat apud eos, inter quos abundare solebat, debile corpus, attritum jejuniis, oneribus lapidum supponendo. Prædicta igitur ecclesia, juvante se Domino, & devotione civium assistente, refecta, ne post laborem corpus torperet ignavia, transtulit se ad reparandam ecclesiam, quondam B. Petri, longius a civitate distantem, ob devotionem specialem, quam ad Apostolorum Principem sinceræ fidei puritate gerebat. Hac tandem ecclesia * consummata, pervenit ad locum, qui Portiuncula dicitur, in quo ecclesia beatissimæ * Virginis Genitricis Dei antiquitus fabricata extiterat, sed deserta tunc a nemine curabatur.
[24] Quam cum Vir Dei sic derelictam conspiceret, ob devotionem ferventem, [apud quam sedem fixit, quam præceteris amavit, cælesti visione claram,] quam habebat ad Dominam mundi, cœpit illic assidue pro ipsius reparatione morari. Sentiens autem juxta nomen ipsius ecclesiæ, quo ab antiquo S. Maria de Angelis vocabatur, * Angelicarum ibi visitationum frequentiam, pedem fixit ibidem, propter reverentiam angelorum, amoremque præcipuum Matris Christi. Hunc locum Vir sanctus amavit præ ceteris mundi locis. Hic etenim humiliter cœpit, hic virtuose profecit, hic feliciter consummavit: hunc in morte fratribus, tanquam Virgini carissimum commendavit u. De hoc frater quidam Deo devotus ante conversionem suam visionem viderat relatione condignam. Innumeros cernebat homines cæcitate percussos, facie in cælum directa, & genibus flexis, in hujus ecclesiæ stare circuitu; qui omnes, protensis manibus in altum, lacrymabiliter clamabant ad Deum, misericordiam postulantes & lumen. Et ecce, ingens de cælo splendor advenit, se per omnes diffundens, qui lumen unicuique tribuit, & salutem desideratam concessit x.
[25] [& in qua Ordinem Minorum inchoavit, trium Ordinum Institutor.] Hic est locus, in quo Fratrum Minorum Ordo a S. Francisco per divinæ revelationis instinctum inchoatus est. Divinæ namque providentiæ nutu, qua Christi Servus dirigebatur in omnibus, tres materiales erexit ecclesias, antequam Ordinem inchoans, Euangelium prædicaret, ut non solum a sensibilibus ad intelligibilia, a minoribus ad majora, ordinato progressu conscenderet, verum etiam, ut, quid esset facturus in posterum, sensibili foris opere mysterialiter præsignaret. Nam instar reparatæ triplicis fabricæ, ipsius sancti Viri ducatu, secundum datam ab eo formam, regulam & doctrinam, Christi triformiter renovanda erat Ecclesia, trinaque triumphatura militia salvandorum, sicut & nunc cernimus esse completum.
ANNOTATA.
a Non recepit etiam legitur in codice nostro Ms., at editiones Vaticana, Suriana & Waddingiana legunt: Recusavit.
b Ab aliis etiam cavea dicitur.
c Hæc post abscessum patris contigerunt.
d Omnes tres aliæ editiones hic addunt vocem Domino.
e In editione Surii desideratur: Ex hoc.
f Editiones Vaticana & Waddingiana pro Videns habent Ardens.
g In codice nostro Ms., & editionibus Vaticana & Waddingiana: Fenestrula, in Suriana: Fenestrella.
h Codex noster Ms.: Nec verba expectat, ut, quod petebatur, faciat, sed continuo &c.
i Intrans cameram episcopi (seorsom scilicet recedens) exuit omnia vestimenta de suis (paternis) rebus, inquiunt Tres Socii num. 20; quod ut magis congruum bonestati, ita & verisimilius est,
k Accepit hæc S. Bonaventura ex Tribus Sociis in Appendice cap. 2, num. 20, ubi similiter legitur: Inventus est autem Vir Dei tunc cilicium habere ad carnem sub vestibus coloratis: quo loco tum ibi, tum in Commentario usussum ad mitigandas aliorum phrases duriusculas de sancti Viri nuditate.
l Cilicio tamen tectus, ut mox vidimus; imo forte etiam subligaculo.
m In editione Waddingi desiderantur, quæ ab initio hujus numeri huc usque recensui: habentur tamen etiam in codice nostro atque editionibus Vaticana & Surii, sanctoque Bonaventuræ præiverunt Tres Socii in Appendice num. 20.
n Id est, palliolum.
o In editione Waddingi desiderantur omnia a vocibus Dumque per silvam huc usque; pro quibus ibidem tantum legitur: Dumque per silvas & nemora pergeret, altiori voce laudes Creatori omnium personabat. Veniensque ad quoddam vicinum cœnobium &c. Verum Sedulio consentiunt codex noster Ms. cum editionibus Vaticana & Surii; atque ipsemet Waddingus in Apparatu ad Annales § 6, num. 1 eadem narravit, laudans hunc ipsum locum ex S. Bonaventura.
p Adde, illum in hoc monachorum cœnobio saltem paucis diebus in culina servivisse; sed nuditate compulsum inde, ut sequitur, Eugubium recessisse.
q Waddingus totam hanc periodum, Referam unum &c prætermisit. At Sedulio consentiunt codex noster Ms., & editiones Vaticana & Surii.
r Solus Waddingus hæc aliter legit; nam prætermissa, ut ad præcedentem litteram annotavi, una periodo, præcedentia cum sequentibus ita connexuit: Ut visum est in quodam paupere Spoletano, quem Romæ osculans in ipso putrefacto ulcere, statim sanum & integrum reddidit. Videntur hæc cujusdam abbreviatoris esse, non S. Bonaventuræ: nam Sedulio consentiunt codex noster Ms., & editiones Vaticana & Surii. Neque etiam satis recte abbreviata sunt; cum in iisdem exemplaribus iste leprosus, non Romæ, ut apud Waddingum legitur, sed, Apostolorum visitatis liminibus, de peregrinatione rediens, S. Francisco occurrisse, ab eoque sanatus esse dicatur.
s In codice nostro Ms.: Virtutis præclaræ raritas. Waddingus pro Nescio, quod habet: Nescio, quodnam, & omisit vocem merito.
t Consule hanc ipsam Vitam supra num. 15.
u Waddingus brevitatis gratia, ut opinor, omissis, quæ sequuntur, secundum caput clausit his verbis: Tres itaque reparavit ecclesias, tres prænuntiantes ab eo Ordines instituendos, quibus tripliciter Dei Ecclesiam repararet.
x Putant aliqui, per hanc visionem præsignatas fuisse celebres indulgentias, Portiunculæ vulgo dictas, de quibus fuse agam in Analectis.
* Vatic. vistute
* Vatic & Wadd. sacerdote
* Vatic. & Wadd. intellexit
* Wadd. quæ pia
* Wadd. arctatur
* i. o. eldem
* Vatie. episcopi
* Wadd. Christum
* in Ms deest Dei
* ibid. add. inquiens
* apud Wadd. deest morbis
* Ms. ei de
* Sur. ipsorum Sanctorum
* apud Wadd. deest ecclesia
* Ms. add. Mariæ
* Ms. add. propter
CAPUT III.
De institutione Religionis, & approbatione Regulæ.
[Audita Euangelii lectione, Apostolicam vivendi normam amplectitur,] In ecclesia igitur Virginis Matris Dei a moram faciente servo ipsius Francisco, & apud eam, quæ concepit Verbum plenum gratiæ & veritatis, continuis insistente gemitibus, ut fieri dignanetur Advocata ipsius, meritis Matris misericordiæ concepit * ac peperit spiritum Euangelicæ veritatis. Dum enim die quodam Missam * de Apostolis devotus audiret, perlectum est Euangelium illud, in quo Christus discipulis ad prædicandum mittendis formam tribuit Euangelicam in vivendo; ne videlicet possideant aurum vel argentum, nec in zonis pecuniam, nec peram in via, nec duas tunicas habeant, nec calceamenta deferant, neque virgam b. Quod audiens & intelligens, ac memoriæ commendans Apostolicæ paupertatis Amicus, indicibili mox perfusus lætitia, Hoc est, inquit, quod cupio; hoc, quod totis præcordiis concupisco.
[27] Solvit proinde calceamenta de pedibus, deponit baculum, [aliosque ad pœnitentiam incipit exhortari.] peram rejicit c, & pecuniam execratur, unaque contentus tunicula, rejecta corrigia, pro cingulo funem sumit, omnem solicitudinem cordis apponens, qualiter audita perficiat, & Apostolicæ rectitudinis regulæ per omnia se coaptet. Cœpit ex hoc Vir Dei divino instinctu Euangelicæ perfectionis æmulator existere, & ad pœnitentiam ceteros invitare. Erant autem ipsius eloquia non inania, nec risu digna, sed virtute Spiritus Sancti plena d, medullas cordis penetrantia; ut in vehementem stuporem audientes converterent. In omni prædicatione sua pacem annuncians, dicendo; Dominus det vobis pacem, populum in sermonis exordio salutabat. Hanc quippe salutationem, Domino revelante, didicerat, sicut ipse postmodum testabatur. Unde factum est, ut juxta sermonem Propheticum & ipse Prophetarum spiritu afflatus annunciaret pacem, prædicaret salutem, ac salutaribus monitis fœderaret plurimos veræ paci, qui discordes a Christo prius extiterant a salute longinqui.
[28] [In societatem admittit Bernardum, virum sanctum,] Innotescente itaque apud multos Viri Dei tam doctrinæ simplicis veritate, quam vitæ, cœperunt ipsius exemplo viri quidam ad pœnitentiam animari, & eidem, rejectis omnibus, habitu * vitaque conjungi; quorum primus extitit * vir venerabilis Bernardus, qui vocationis divinæ particeps factus, Patris beati primogenitus esse promeruit, tam prioritate temporis, quam privilegio sanctitatis. Hic enim Servi Christi sanctitate * comperta, ipsius exemplo disponens perfecte contemnere mundum, ab eodem, qualiter id perficeret, consilium requisivit. Quo audito, Dei Famulus, pro primæ * prolis conceptu sancti Spiritus consolatione repletus, A Deo est, inquit, hoc consilium requirendum. Intraverunt proinde ecclesiam sancti Nicolai, mane jam facto; & oratione præmissa, cultor Trinitatis Franciscus ter Euangeliorum librum aperuit,trino exposcens a Deo testimonio sanctum Bernardi propositum confirmari. In prima libri apertione illud occurrit: Si vis perfectus esse, vade, et vende omnia, quæ habes, et da pauperibus. In secunda: Nihil tuleritis in via. In tertia vero: Qui vult venire post me, abneget semetipsum, et tollat crucem suam, et sequatur me e. Hæc est (ait Vir sanctus) vita & Regula nostra, omniumque, qui nostræ voluerint societati conjungi. Vade igitur, si vis perfectus esse, & perfice, quæ audisti.
[29] [dein quinque alios, inter quos fuit B. Ægidius,] Non multo post vocatis eodem spiritu quinque viris, filiorum Francisci senarius numerus completus est, inter quos tertium sortitus est locum sanctus pater Ægidius f, vir utique Deo plenus, & celebri memoria dignus. Hic etenim postmodum virtutum sublimium exercitatione præclarus (sicut Famulus Domini de ipso prædixit) quanquam esset idiota, & simplex, ad excelsæ contemplationis sublimatus est verticem g. Nam per multa curricula temporum, sursum actionibus incessanter intentus, adeo crebris in Deum rapiebatur excessibus, (quemadmodum & ego ipse oculata fide conspexi) ut magis censeretur inter homines vitam angelicam agere,quam humanam.
[30] [ac Sylvestrum sacerdotem, mira visione inductum.] Illo quoque tempore cuidam sacerdoti civitatis Assisii, nomine Silvestro, honestæ conversationis viro, quædam a Domino fuit ostensa visio non tacenda. Cum enim modum & vitam h Francisci fratrumque suorum humano spiritu abhorreret, ne periclitaretur pro temeritate judicii, respectu fui supernæ gratiæ visitatus. Videbat namque in somnis, totam Assisii civitatem a dracone magno circundari, præ cujus magnitudine nimia tota regio videbatur exterminio subjacere. Contuebatur post hæc crucem quandam auream ex ore procedentem Francisci, cujus summitas cœlos tangebat, cujusque brachia protensa in latum, usque ad mundi fines videbantur extendi; ad cujus etiam aspectum præfulgidum draco ille teter & horridus penitus fugabatur. Hoc dum sibi tertio monstraretur, divinum æstimans i esse oraculum, Viro Dei & fratribus suis per ordinem enarravit; ac non multo post tempore mundum relinquens, vestigiis Christi sic perfecte adhæsit, quod vita ipsius in ordine authenticam reddidit * eam, quam in sæculo habuerat, visionem. Ex hujus visionis auditu Vir Dei non in gloria est elatus humana, sed bonitatem Dei in suis beneficiis recognoscens, fortius animatus est ad hostis a ntiqui fugandam versutiam, & Crucis Christi gloriam prædicandam.
[31] Quadam autem die, dum in quodam solitario loco annos suos in amaritudine recogitans deploraret, [In ecstasi multa cognoscit, solatur suos, admittit septimum socium.] Sancti Spiritus in eum superveniente lætitia, certificatus est de remissione plenaria omnium delictorum. Raptus deinde supra se, ac in quoddam mirandum lumen totus absorptus, dilatato mentis sinu, quæ circa se & filios suos futura erant, luculenter aspexit. Post hoc reversus ad fratres; Confortamini, ait, carissimi & gaudete in Domino; nec, quia pauci estis, efficiamini tristes, neque vos terreat mea vel vestra simplicitas: quoniam, sicut mihi a Domino in veritate ostensum est, in magnam multitudinem faciet nos * Deus crescere, suæque benedictionis gratia multipliciter dilatabit k. Eodem quoque tempore, quodam alio bono viro l religionem intrante, ad septenarium numerum Viri Dei soboles benedicta pervenit.
[32] Tunc pius Pater omnes ad se filios convocavit, & plura eis de regno Dei, [Discipulos suos instruit & in quatuor partes mittit ad prædicandum,] de contemtu mundi, de abnegatione propriæ voluntatis, corporisque castigatione pronuncians, propositum suum de mittendo illos in quatuor partes orbis aperuit. Jam enim sterilis & paupercula simplicitas sancti Patris pepererat septem filios m, & desiderabat universitatem fidelium, ad pœnitentiæ lamenta vocatam Christo Domino parturire. Ite, inquit dulcis Pater ad filios, annunciantes hominibus pacem: prædicate pœnitentiam in remissionem peccatorum. Estote in tribulationibus patientes, in orationibus vigiles, in laboribus strenui, in sermonibus modesti, in moribus graves, & in beneficiis grati; quia pro his omnibus regnum vobis præparatur æternum n. At illi coram Servo Dei humiliter se prosternentes in terram, cum gaudio spiritus suscipiebant obedientiæ sanctæ mandatum.
[33] Ipse vero dicebat unicuique sigillatim: “Jacta cogitatum tuum in Domino, [precibusque rursum congregat: quatuor alios admittit.] & ipse te enutriet o.” Hoc verbum dicere solitus erat *, quotiescunque fratrem aliquem ad obedientiam dirigebat. Tunc & ipse sciens, se datum aliis in exemplum, ut prius faceret, quam doceret, cum uno sociorum versus unam orbis partem perrexit, reliquis sex ad modum crucis tribus aliis mundi partibus deputatis. Modico autem elapso post tempore, benignus Pater, caræ prolis exoptans præsentiam, cum in unum eos per se convocare non posset, per eum, orabat, hoc fieri, qui dispersiones congregat Israëlis. Sicque factum est, ut absque humana vocatione, omnes ex insperato post modicum temporis, juxta ejus desiderium divina operante clementia, non sine ipsorum admiratione pariter convenirent. Illis quoque diebus, quatuor sibi adhærentibus viris honestis, ad duodenarium numerum p excreverunt.
[34] [Scribit Regulam, pro qua approbanda,] Cernens autem Famulus Christi, paulatim accrescere numerum fratrum, scripsit sibi & fratribus suis simplicibus verbis formulam vitæ, in qua sancti Euangelii observantia pro fundamento indissolubili collocata, pauca quædam alia inseruit, quæ ad uniformem vivendi modum necessaria videbantur q. Desiderans autem, per summum Pontificem approbari, quæ scripserat, disposuit cum illo simplicium cœtu Apostolicæ Sedis adire præsentiam, de sola confisus directione divina. Cujus desiderium Deus ex alto respiciens, sociorum animos simplicitatis suæ consideratione perterritos, ostensa Viro Dei visione hujusmodi, confortavit.
[35] [confirmatus visione pergit Romam; ubi a Papa] Videbatur siquidem ei, quod per quandam viam incederet, juxta quam stabat arbor celsitudinis magnæ, ad quam cum appropinquasset, & sub ea stans ipsius altitudinem miraretur, subito tantum divina virtute levabatur in altum, ut cacumen contingeret arboris, ejusque summa facillime curvaret ad ima. Hujus visionis præsagium, Vir Deo plenus intelligens, referri ad condescensionem Apostolicæ dignitatis r, exhilaratus est spiritu, fratribusque suis in Domino confortatis, iter cum eis aggressus est s. Videns autem t Christi Vicarius, dominus Innocentius Tertius, vir utique sapientia clarus, admirandam in Viro Dei simplicis animi puritatem, propositi constantiam ignitumque u voluntatis sanctæ fervorem, Christi Pauperem mentis amore complectens, inclinatus est animo, ut pium supplicanti præberet assensum. Distulit tamen perficere, quod Christi postulabat Pauperculus, pro eo, quod aliquibus de Cardinalibus novum aliquid & supra vires humanas arduum videretur.
[36] [jabetur voluntatem Dei exquirere,] Aderat autem inter Cardinales vir venerandus dominus Joannes de sancto Paulo, episcopus Sabinensis, omnis sanctitatis amator, & auditor x pauperum Christi; qui divino spiritu inflammatus summo Pontifici dixit, & fratribus suis: Si petitionem Pauperis hujus *, tanquam nimis arduam novamque refellimus, cum petat, confirmari sibi formam Euangelicæ vitæ, cavendum est nobis, ne in Christi Euangelium offendamus. Nam si quis, intra Euangelicæ perfectionis observantiam & votum ipsius, dicat, contineri aliquid novum aut irrationabile, vel impossibile ad servandum, contra Christum, Euangelii auctorem, blasphemare convincitur. Quibus propositis, successor apostoli Petri conversus ad Pauperem Christi, dixit: Ora fili, ad Christum, ut suam nobis per te voluntatem ostendat; qua certius cognita, tuis piis desideriis securius annuamus.
[37] [quo facto, proposita parabola evincit Pontificem,] Omnipotentis autem Dei Famulus, totum se conferens ad orandum, precibus devotis obtinuit, & quod * exterius ipse proferret, & quid * interius Papa sentiret. Nam cum parabolam de divite rege, cum muliere formosa & paupere contrahente gratanter, & de prole suscepta, præferente generantis Regis imaginem, ac per hoc educanda de mensa ipsius, sicut a Deo acceperat, retulisset: ex illius interpretatione subjunxit: Non est formidandum, quod fame pereant æterni Regis filii & hæredes, qui ad imaginem Regis Christi per Spiritus sancti virtutem de paupere matre nati, & ipsi per spiritum paupertatis sunt in Religione * paupercula generandi y. Si enim Rex cælorum imitatoribus suis regnum promittit æternum, quanto magis illa subministrabit, quæ communiter largitur bonis & malis?
[38] Hanc ergo parabolam, & intellectum ipsius Christi Vicarius cum diligenter audisset, [qui etiam cœlesti visione motus Regulam approbat, aliaque largitur.] miratus est valde; & indubitanter Christum loquutum in Homine recognovit z. Sed & visionem, quam tunc temporis e cælo perceperat, in hoc Viro fore complendam, Spiritu divino suggerente, firmavit. Videbat namque in somnis (ut retulit) Lateranensem basilicam fore proximam jam ruinæ; quam quidam homo pauperculus, modicus & despectus, proprio dorso submisso, ne caderet, sustentabat. Vere, inquit, hic est ille, qui opere & doctrina Christi sustentabit Ecclesiam. Inde præcipua devotione repletus, petitioni ejus se per omnia inclinavit, ac Christi Famulum speciali semper amore dilexit. Proinde postulata concessit & adhuc concedere plura promisit: approbavit Regulam, dedit de pœnitentia prædicanda mandatum, & laicis fratribus omnibus, qui Servum Dei fuerant comitati, fecit coronas parvulas fieri aa, ut verbum Dei libere prædicarent.
ANNOTATA.
a Waddingus legit: Virginis Mariæ.
b Pro his aliisque ad habitus vitæque mutationem, anno 1209 factam, spectantibus lege Commentarium prævium num. 151 & aliquot sequentibus.
c In Ms. nostro codice & apud Surium deest: Rejicit.
d In eodem Ms., & in editione Vaticana: Plena erant.
e Leguntur hæc etiam apud Tres Socios in Appendice num. 29.
f Tertius hic fuit S. Francisci discipulus; nam secundus fuit Petrus, qui, ut alibi vidimus, cum Bernardo venit, quemque Bonaventura primum ex istis quinque, suppresso nomine, voluit indicare. Lege Vitæ primæ caput 4.
g Hanc periodum Waddingus sic habet: Fuit enim inter ceteros virtutum sublimium exercitatione præclarus (sicut Famulus Domini de ipso prædixit) quamquam esset idiota & simplex, ad excelsæ contemplationis sublimatus est verticem. B. Ægidius colitur die 23 Aprilis, ubi de eo actum est in Opere nostro.
h Ms. Codex, Surius & editio Vaticana legunt: Viam.
i In editione Vaticana, Waddingi & Surii: Existimans.
k Apud Waddingum tota hæc periodus sic paucis redditur: Tunc fratres verbis consolatoriis admonuit, parvum gregem in magnam familiam a Domino dilatandum.
l Alio bono viro desideratur in editione Waddingi.
m In Ms. & Surio deest: Filios.
n In editione Waddingiana pro hac brevi allocutione legitur: Misit ergo eos prædicare pœnitentiam: ac tunc subditur: Qui humiliter coram Servo Dei se prosternentes in terram &c.
o In vulgata Psalm. 54, ℣ 23 est: Jacta super Dominum curam tuam, & ipse te enutriet.
p Annumerato S. Francisco.
q Hæc alia Regula nobis fuisse videtur ab ea, quam velut omnium primam edidit Waddingus, ut alibi dictum est.
r Consonat Celanensis in Vita prima num. 33, & Tres Socii in Appendice num. 53.
s Narrationem, quæ hic subditur in editionibus Seduliana, Vaticana & Suriana, atque etiam in nostro codice Ms., veluti S. Bonaventuræ Opusculo insertam, prudens prætermitto. Rationes exposui in Commentario prævio num. 23 & sequenti; ac rursus num. 243 & tribus sequentibus, ubi eamdem recitavi & expendi.
t Waddingus, qui omissam narrationem, tamquam Bonaventuræ suppositam, brevius recensuit, præcedentia cum sequentibus sic conjunxit: Videns itaque &c.
u Waddingus: Ingenitumque.
x Adjutor rectius legitur in aliis editionibus& Ms. nostro. Huic Cardinali negotium suum ante commendaverat S. Franciscus, teste Celanensi in Vita num. 32 & sequenti; in ejusque notitiam venerat per Vidonem vel Guidonem, episcopum Assisiensem, ut habent Tres Socii in Appendice num. 47.
y Consule Tres Socios in Appendice num. 50.
z Apud Waddingum plura post hæc verba, Quod interius Papa sentiret, compendiose traduntur hoc modo: Nam proposita quadam parabola de rege divite, & sponsa paupere, quibusdam additis verbis, Pontificis animum ad Regulam approbandam inclinavit. Post hæc etiam reliqua omittuntur usque ad initium capitis 4.
aa Etiam ipsi S. Francisco, ut expresse asserunt Tres Socii in Appendice num. 52.
* Ms. add. ipse
* ibid. quamdam Missam
* Ms. habituque
* Wadd. erat
* Sur. paupertate
* Sur. propriæ
* Vatic. reddit
* Ms. Vos
* Wadd. solebat
* ap. Sur. deest hujus
* Ms. quid
* al. quod
* Ms. regione
CAPUT IV.
De profectu Ordinis sub manu ipsius, & confirmatione Regulæ prius adprobatæ.
[Cum sociis Roma rediens, a divina providentia pascitur:] Fretus exinde Franciscus superna gratia & auctoritate Papali, cum fiducia multa versus vallem Spoletanam iter arripuit, ut Euangelium Christi faceret & doceret. Dum autem in via conferret cum sociis, qualiter Regulam, quam susceperant, sincere servarent; qualiter in omni sanctitate & justitia coram Deo incederent; qualiter in se ipsis proficerent, & essent aliis in exemplum, diutius collatione protracta, hora pertransiit. Et cum jam * lassati essent ex diuturnitate laboris, esurientes in quodam loco solitudinis substiterunt. Sane cum omnis via deesset, qua possent sibi de victu necessario providere, statim affuit providentia Dei. Nam subito apparuit homo, afferens panem in manu, quem pauperculis Christi dedit, subitoque disparuit, incognitus, unde venerit, aut quo iret.
[40] Cognoscentes autem per hoc pauperes fratres, supernum sibi in comitatu Viri Dei adesse præsidium, [Post consultum precibus Deum,] magis dono liberalitatis divinæ, quam cibo carnis propriæ sunt refecti. Insuper divina consolatione repleti, statuerunt firmiter, & irrevocabiliter confirmaverunt, nullius inediæ aut tribulationis impulsu a sanctæ paupertatis resilire promisso. Exinde in vallem Spoletanam cum sancto proposito redeuntes, tractare cœperunt, utrum inter homines conversari deberent, an ad loca solitaria se conferre a. Sed Christi servus Franciscus, non de sua vel suorum confidens industria, per orationis instantiam divinæ super hoc voluntatis beneplacitum requisivit.
[41] Supernæ igitur revelationis illustratus oraculo intellexit, [habitat apud Rivum-tortum,] se ad hoc missum a Domino, ut Christo lucraretur * animas, quas diabolus conabatur auferre: ideoque magis omnibus, quam sibi soli, vivere præelegit, illius provocatus exemplo, qui unus pro omnibus mori dignatus est. Recollegit itaque se Vir Dei cum ceteris sociis in quodam tugurio derelicto juxta civitatem Assisii b, in quo secumdun sanctæ paupertatis formam in labore multo & inopia victitabant, magis lacrymarum, quam deliciarum, panibus refici satagentes. Vacabant enim ibidem divinis precibus incessanter, mentaliter potius, quam vocaliter, studio intendentes orationis devotæ, pro eo quod nondum ecclesiasticos libros habebant, in quibus possent horas Canonicas decantare; loco tamen illorum librum crucis Christi continuatis aspectibus, diebus ac noctibus, revolvebant, exemplo Patris & eloquio eruditi, qui jugiter faciebat eis de cruce Christi sermonem.
[42] Rogantibus autem fratribus, ut eos doceret orare, [tradit illis formam orandi.] dixit: Cum orabitis, dicite, Pater noster. Et: “Adoramus te, Christi, ad omnes Ecclesias tuas, quæ sunt in toto mundo, & benedicimus tibi; quia per Crucem tuam sanctam redemisti mundum.” Docuit insuper eos c, Dominum laudare in omnibus & ex omnibus creaturis; honorare præcipua reverentia sacerdotes, fidei quoque veritatem, secundum quod sancta Romana tenet & docet Ecclesia, & firmiter credere, & simpliciter confiteri. Servabant illi Patris sancti documenta per omnia, & ad omnes ecclesias & cruces, quas e longinquo videre poterant, juxta datam sibi formam orantes, se humiliter prosternebant.
[43] Contrahentibus autem fratribus moram in loco præfato, [Absens fratribus miro modo apparet in curru igoeo] Vir sanctus die quadam Sabbathi civitatem Assisii intravit, prædicaturus mane diei Dominicæ, ut moris erat, in ecclesia cathedrali. Cumque in quodam tugurio, sito in horto canonicorum, Vir Deo devotus in oratione Dei more solito pernoctaret, corporaliter * absentatus a filiis, ecce fere * media noctis hora, quibusdam ex fratribus quiescentibus, quibusdam perseverantibus in orando, currus igneus mirandi splendoris per hostium domus intrans, huc atque illuc per domicilium tertio se convertit, super quem globus lucidus residebat, qui solis habens aspectum, noctem clarere fecit. Obstupefacti sunt vigilantes, excitati simul & exterriti dormientes, & non minus senserunt cordis claritatem, quam corporis, dum ex * virtute mirandi luminis alterius alteri conscientia nuda fuit.
[44] Intellexerunt namque concorditer omnes, videntibus invicem universis in cordibus singulorum, sanctum Patrem absentem corpore, præsentem spiritu, tali transfiguratum effigie, supernis irradiatum fulgoribus, & ardoribus inflammatum supernaturali virtute, in curru splendenti simul & igneo, [cum mirabili effectu: multa de Ordine prædicit.] sibi demonstrari a Domino, ut tanquam veri Israëlitæ post illum incederent, qui virorum spiritualium, ut alter Elias, factus fuerat a Deo currus & auriga. Credendum sane, quod ille horum simplicium aperuit oculos ad preces Francisci, ut viderent magnalia Dei, qui oculos quondam aperuerat pueri ad videndum montem plenum equorum & igneorum curruum in circuitu Elisæi d. Regressus autem Vir sanctus ad fratres, cœpit conscientiarum ipsorum secreta rimari; confortare ipsos de visione illa mirabili, & de profectu Ordinis multa futura prædicere. Cumque patefaceret plurima, quæ sensum transcendebant humanum, vere cognoverunt fratres, super servum suum Franciscum Spiritum Domini in tanta plenitudine quievisse, quod post ipsius doctrinam & vitam erat eis proficisci tutissimum.
[45] [Tertium Ordinem instituit] Post hæc pusilli gregis pastor Franciscus ad sanctam Mariam de Portiuncula duodenarium illum fratrum numerum e, superna gratia præeunte, deduxit; ut, ubi meritis Matris Dei * Minorum sumpserat Ordo initium, ipsius illic susciperet auxiliis incrementum. Ibi quoque factus Euangelicus præco, civitates circuibat & castra, non in doctis humanæ sapientiæ verbis, sed in virtute spiritus annuncians regnum Dei. Videbatur intuentibus homo alterius sæculi: quippe qui mente ac facie in cælum semper intentus, omnes sursum trahere conaretur. Cœpit ex hoc Christi vinea germinare germen odoris Domini, & productis ex se floribus suavitatis, honoris, & honestatis, uberes fructus affere.
[46] [magno cum fructu, ut & pauperum dominarum, præeunte S. Clara.] Nam prædicationis ipsius fervore succensi quam plurimi utriusque sexus f in conjugali pudicitia Domino famulantes secundum formam a Dei Viro acceptam, novis se pœnitentiæ legibus vinciebant; quorum vivendi modum idem Christi Famulus Ordinem Fratrum de pœnitentia nominari decrevit g. Nimirum, sicut in cælum tendentibus pœnitentiæ viam omnibus, constat, esse communem, sic & hic status, clericos & laicos, virgines & conjugatos in utroque sexu admittens, quanti sit apud Deum meriti, ex pluribus per aliquos ipsorum patratis miraculis innotescit. Convertebantur etiam virgines ad perpetuum cælibatum, inter quas virgo Deo carissima Clara, ipsarum plantula prima, tanquam flos vernans & candidus, odorem dedit, & tanquam stella præfulgida radiavit. Hæc nunc glorificata in cœlis, ab Ecclesia digne veneratur in terris, quæ filia fuit in Christo sancti patris Francisci pauperculi, & mater pauperum dominarum h.
[47] [Augetur Ordo fratribus & virtutibus,] Multi etiam non solum devotione compuncti, sed & perfectionis Christi desiderio inflammati, omni mundanorum vanitate contemta, Francisci vestigia sequebantur; qui quotidianis succrescentes profectibus, usque ad fines orbis terræ celeriter pervenerunt. Faciebat namque sancta paupertas, quam solam deferebant pro sumtibus, ipsos ad omnem obedientiam promtos, robustos ad labores, & ad itinera expeditos. Et quia nihil terrenum habebant, nihil amabant, nihilque timebant amittere, securi erant ubique, nullo pavore suspensi, nulla cura distracti; tanquam qui absque mentis turbatione vivebant, & sine sollicitudine diem crastinum & serotinum hospitium expectabant. Multa quidem eis in diversis partibus orbis * inferebantur convitia, tanquam personis despicabilibus & ignotis: verum amor Euangelii Christi adeo ipsos patientes effecerat, ut quærerent potius ibi esse, ubi persecutionem paterentur in corpore, quam ubi, cognita sanctitate ipsorum, mundano possent gloriari favore.
[48] Ipsa quoque rerum penuria superabundans eis videbatur ubertas, [quorum voluntariam paupertatem Saracenus suspexit.] dum juxta consilium Sapientis pro magno ipsis minimum complacebat i. Sane cum ad infidelium partes aliqui ex fratribus pervenissent, contigit, ut quidam Saracenus, pietate commotus, pecuniam eis offerret pro necessario victu: illis autem recusantibus arripere, admiratus est homo, cernens, quod inopes essent. Intellecto tandem, quod pauperes effecti amore Dei, pecuniam possidere nolebant, tanta est eis affectione conjunctus, ut offerret se ad ministrandum omnia necessaria, quam diu facultatum sibi aliquid superesset. O inæstimabilis pretiositas paupertatis, cujus miranda virtute mens feritatis barbaricæ in tantam miserationis est immutata dulcedinem! Horrendum est proinde ac nefarium scelus, ut hanc margaritam nobilem vir Christianus conculcet, quam tanta veneratione extulit Saracenus.
[49] Eo tempore Religiosus quidam de Ordine Cruciferorum k, [Moricum divinitus sanat & in Ordinem recipit;] Moricus nomine, nomine, in hospitali quodam prope Assisium languore tam gravi, tamque prolixo laborans, ut jam morti foret adjudicatus a medicis, Viro Dei supplex factus, per nuncium postulabat instanter, ut pro se ad Dominum intercedere dignaretur. Cui beatus Pater benigne assentiens, oratione præmissa, panis micas accepit, & cum oleo accepto de lampade, quæ coram Virginis ardebat altari, commiscens, quasi quoddam electuarium per manus fratrum infirmanti transmisit, dicens: Medicinam hanc fratri nostro deferte Morico; quia * ipsum Christi virtus non solum plene sanitati restituet, verum etiam robustum bellatorem effectum aciei nostræ perseveranter adjunget. Statim autem ut antidotum illud sancti Spiritus adinventione confectum æger homo gustavit, sanus exsurgens tantum mentis & corporis a Deo vigorem obtinuit, ut paulo post Viri sancti Religionem ingressus, & unica tantum operiretur tunicula, sub qua longo tempore loricam portabat ad carnem, & crudis duntaxat cibariis, herbis videlicet *, leguminibus, fructibusque contentus, per plura temporum lustra, nec panem gustaret nec vinum, fortis tamen & incolumis perseverans l.
[50] Crescentibus quoque virtutum meritis in parvulis Christi, [item insignem musicum mira visione verbisque illius motum,] odor opinionis bonæ circumquaque diffusus ad præsentiam sancti Patris videndam plurimos e diversis mundi partibus attrahebat. Inter quos quidam sæcularium cantionum curiosus inventor, qui ab imperatore propter hoc m fuerat coronatus, & exinde Rex versuum dictus, Virum Dei contemptorem mundialium adire proposuit. Cumque apud castrum sancti Severini eum prædicantem reperisset in monasterio quodam, facta manu Domini super se, vidit eumdem Crucis Christi prædicatorem Franciscum duobus transversis ensibus valde fulgentibus, in modum crucis signatum; quorum unus a capite ad pedes, alius a manu in manum per pectus transversaliter tendebatur. Non noverat facie Servum Christi, sed tanto monstratum miraculo mox agnovit.
[51] [qui etiam signum Thax in fronte ejus vidit, & primus Minister in Francia fuit.] Subito stupefactus ad visum incipit meliora proponere; tandemque verborum ipsius compunctus virtute, tamquam si esset gladio spiritus ex ejus ore procedente transfixus, sæcularibus pompis omnino contemtis, beato Patri professione cohæsit. Propter quod videns ipsum Vir sanctus ab inquietudine sæculi ad Christi pacem perfecte conversum, Fratrem Pacificum appellavit. Hic postmodum in omni sanctitate proficiens, antequam fieret Minister in Francia (siquidem primus ibidem ministerii gessit officium) meruit iterato magnum Thau in fronte Francisci videre, quod colorum varietate distinctum faciem ipsius miro venustabat ornatu. Hoc quippe signum Vir sanctus magno venerabatur affectu, frequenti commendabat eloquio, & in eis, quas dirigebat, litterulis manu propria subscribebat, tamquam si omne ipsius studium foret signare Thau, juxta dictum Propheticum, super frontes virorum gementium & dolentium n, ad Christum Jesum veraciter conversorum.
[52] [Comitia celebrat, Deo victum procurante,] Processu quoque temporis multiplicatis jam fratribus, cœpit eos Pastor solicitus in loco sanctæ Mariæ de Portiuncula ad generale capitulum convocare, ut in funiculo distributionis divinæ in terra paupertatis eorum unicuique tribueret obedientiæ portionem o. Ubi, licet omnium necessariorum esset penuria, fratrumque multitudo ultra quinque millia conveniret aliquando p, divina tamen opitulante clementia, & victus sufficientia suberat, & salus comitabatur corporea, & spiritualis jucunditas affluebat. Capitulis vero provincialibus, quia corporalem præsentiam exhibere non poterat, per solicitam curam regiminis, instantiam precis, & efficaciam benedictionis, spiritu præsens erat, quamvis aliquando, mira Dei faciente virtute, visibiliter appareret.
[53] [absens apparens in aëre, congregatos gaudio replet.] Dum enim egregius prædicator, qui & nunc Christi præclarus confessor, Antonius q, de titulo crucis, Jesus Nazarenus, Rex Judæorum, in Arelatensi capitulo fratribus prædicaret, quidam frater probatæ virtutis, Monaldus nomine, ad ostium capituli, divina commonitione r respiciens, vidit corporeis oculis beatum Franciscum in aëre sublevatum, extensis velut in cruce manibus, benedicentem fratres. Tanta vero, & tam insolita fratres omnes consolatione spiritus repletos se fuise, senserunt, ut de vera sancti Patris præsentia certum eis intra se spiritus testimonium perhiberet, licet postmodum id non solum per evidentia signa, verum etiam per ejusdem sancti Patris verba exteriori fuerit attestatione compertum. Credendum sane, quod omnipotentis Dei virtus, quæ Ambrosium, pium & s sacrum antistitem, tumulationi gloriosi concessit interesse Martini t, ut pium Pontificem pio veneraretur officio, etiam servum suum Franciscum prædicationi præsentavit veracis sui præconis Antonii, ut approbaret veritatis eloquia, præcipue Crucis Christi, cujus erat baiulus & minister.
[543] Cum autem dilatato jam Ordine, vivendi formam, per dominum Innocentium approbatam, disponeret per successorem ipsius [divina visione voceque enoctus se undam Regulam] Honorium u in perpetuum facere roborari, hujusmodi fuit a Deo revelatione commonitus. Videbatur quidem sibi de terra micas panum subtilissimas collegisse, multisque famelicis fratribus ipsum circunstantibus debere tribuere. Cumque micas tam tenues distribuere formidaret, ne forte inter manus exciderent, vox ei desuper ait: Francisce, unam de micis omnibus hostiam x facito, & manducare volentibus tribue. Quo id agente, quicunque illud non devote recipiebant aut receptum contemnebant donum, mox lepra infecti notabiles apparebant. Recitat mane Vir sanctus hæc omnia sociis, dolens, se non percipere mysterium visionis.
[55] Sequenti vero die, cum vigil in oratione persisteret, [bis dictat, suggerente spiritu sancto, quam Honorius III confirmavit,] hujusmodi vocem de cælo delapsam audivit: Francisce, micæ præteritæ noctis verba Euangelica sunt, hostia Regula, lepra iniquitas. Volens igitur confirmandam Regulam, ex verborum Euangelii aggregatione profusius * traditam, ad compendiosiorem formam, juxta quod dictabat visio monstrata, redigere, in montem quendam cum duobus sociis y, Spiritu Sancto ducente, conscendit; ubi pane tantum contentus & aqua jejunans z, conscribi eam fecit, secundum quod oranti sibi divinus Spiritus suggerebat. Quam cum de monte descendens servandam suo vicario commisisset, & ille paucis elapsis diebus assereret per incuriam perditam aa; iterato sanctus Vir ad locum solitudinis rediit, eamque instar prioris, ac si ex ore Dei verba susciperet, illico reparavit, & per supradictum dominum Papam Honorium, octavo Pontificatus illius anno bb, sicut optaverat, obtinuit confirmari.
[56] Ad cujus observantiam fratres ferventer inducens, [& Christus sacris stigmatibus Sancto impressis signavit.] dicebat, se nihil ibi posuisse secundum industriam propriam, sed omnia sic scribi fecisse, sicut sibi fuerant divinitus revelata cc. Quod ut certius constaret testimonio Dei, paucis admodum evolutis diebus, impressa sunt ei stigmata Domini Jesu dd, digito Dei vivi, tanquam bulla summi Pontificis Christi, ad confirmationem omnimodam Regulæ, & commendationem Auctoris; sicut post suarum enarrationem virtutum suo loco inferius describetur.
ANNOTATA.
a Cum munus prædicandi pœnitentiam a summo Pontifice accepissent, non erat, cur hac de re deliberarent. Quapropter existimo, solum deliberasse eos, præstaretne sibi habitare in locis solitariis, ex quibus aliquoties ad prædicandum prodirent; an in civitatibus, vel juxta eas, quo proximo suo magis prodessent.
b Nimirum in Rugo-torto, vel Rivo-torto, ut docent alii biographi.
c Præmissa ab initio hujus numeri rursum contracta leguntur in editione Waddingi his verbis: Quos & breviter orare docuit, & Dominum laudare &c.
d Lib. 4 Regum, cap. 6, ℣ 17.
e Nemphe ipse Sanctus erat duodecimus. Occasionem e Rivo-torto illuc commigrandi vide supra in Vita prima num. 44.
f In codice nostro Ms. & in editione Surii desunt hæ voces: utriusque sexus
g Extra locum suum institutio hujus Ordinis hic relata est, cui S. Franciscus initium deditanno 1221, ut videre licet in Commentario prævio § 20.
h Pauperum dominarum, seu, ut nunc passim vocantur, Clarissarum Ordinis institutio præcessit Ordinem Fratrum & Sororum de Pœnitentia, quippe facta anno 1212. Adi Commentarium prævium § 13.
i Ecclesiastici cap. 29, ℣ 30: Minimum pro magno placeat tibi, & improperium peregrinationis non audies.
k Extinctus hic in Italia Ordo est ab Alexandro VII anno 1656 per Bullam, quæ incipit: Vineam Domini, quæ est ejus Ecclesia; quæque exstat in Bullario Romano tom. 6.
l Tota hæc Morici ad Ordinem Minorum accessio, seu totus hic numerus a capite usque ad calcem, desideratur in editione Waddingi. Ceterum voces istæ initio positæ Eo tempore late accipiendæ sunt; quia Tres Socii in Appendice eamdem Morici accessionem expresse præmittunt itineri Romano supra relato.
m Propter hoc deest apud Surium: Waddingus legit: Propterea.
n Ezechiëlis cap. 9, ℣ 4.
o Tres Socii in Appendice num. 57 scribunt, id factum esse, post … locum sanctæ Mariæ obtentum a præfato abbate, nimirum de Monte Subasio; tuncque a S. Francisco sancitum fuisse, ut in poterum ibi capitulum fieret bis in anno, scilicet in Pentecoste, & in Dedicatione sancti Michaëlis. Statutum hoc in Commentario prævio num. 283 cum Waddingo retuli ad annum 1212.
p Vox aliquando desideratur in editione Waddingi, sed exstat etiam in Vaticana & Suriana, & in codice nostro Ms. Annus autem, quo comitia tam numerosa fuere, incertus est; at verisimilius fuerit unus e supremis vitæ S. Francisci, quando illius Ordo jam plurimum erat propagatus.
q S. Antonius, cognominatus Patavinus. Vide Annotata ad Vitæ primæ lib. 1, cap. 6, lit. h.
r Apud Waddingum est: Divina virtute & commonitione.
s In codice Ms. desideratur pium & in Vaticana legitur pium sacrum.
t Examinanda hæc venient ad diem XI Novembris, quo S. Martinus Turonensis episcopuscolitur.
u Honorius III Inocentio III successit anno 1216.
x Id est, panem, qualis usus est in Sacrificio Missæ ad Corpus Domini conficiedum.
y Waddingus ad annum 1223, num. 9 duos hos socios Leonem & Bonizium, montem vero Columbæ seu Rainerii, ab urbe Reatina secundo lapide ad Meridiem situm, appellavit, in margine præter S. Bonaventuram laudans Marianum & Platum.
z Laudatus Waddingus jejunium hoc quadraginta dierum fuisse, fortasse ex eodem Mariano, asserit.
aa Idem Annalista ibidem num. 10 scribit, vicarium Eliam dissimulasse, seu simulasse, eam perditam, quasi revera perdita tunc non fuerit, sed quod nimis aspera videretur, occultata vel aliter amissa. Ibidem etiam alia narrat ad hanc Regulam spectantia, quæ certioribus testimoniis cuperem probari. Adi Commentarium prævium num. 485 & seqq.
bb Id est, anno Christi 1223, mense Novembri, ut alibi ostensum est. Ceterum causam, quæ sanctum Institutorem ad Regulæ confirmationem scriptam petendam impulit, ceteraque huc spectantia lege in Appendice Trium Sociorum num. 62 & sequentibus.
cc Huc faciunt, quæ S. Brigitta lib. 7 Revelationum cap. 20 a Christo sibi dicta asseruit, scilicet hæc: Istius Francisci Regula, quam ipse incepit, non fuit dictata & composita ab ipsius humano intellectu & prudentia, sed a me secundum voluntatem meam. Quodlibet enim verbum, quod in ea scriptum est, a Spiritu meo fuit sibi [Note: ] [i.e. eidem] aspiratum; & postea ipse aliis Regulam illam protulit & porrexit.
dd Confirmata fuit, ut dictum est, Regula anno 1223, mense Novembri exeunte; sacra vero stigmata S. Franciscus accepit anno 1224 circa medium Septembrem, ideoque decimo mense post Regulæ confirmationem; quapropter paucos illos dies, quos S. Bonaventura inter utrumque medios facit, latius accipiendi sunt. Adi Commentarium prævium num. 591.
* in Ms. deest jam
* Wadd. lucrifaceret
* apud Sur. deest corporaliter
* Wadd. vere
* ap. Wadd. deest ex
* Sur. Domini
* ap W dd deest orbis
* al qua
* Sur. vel
* Wadd. perfusius
CAPUT V.
De austeritate vitæ ejus, & quomodo creaturæ præbebant ei solatium.
[Sanctus corpus suum subjicit jejuniis,] Cum exemplo ad crucem Christi baiulandam ferventi spiritu plurimos animari, animabatur & ipse, tanquam bonus dux exercitus Christi, ad palmam victoriæ per culmen invictæ pervenire virtutis. Attendens enim illud Apostoli verbum:“Qui autem sunt Christi, carnem suam crucifixerunt cum vitiis & concupiscentiis a;” ut crucis armaturam suo ferret in corpore, tanta disciplinæ rigiditate sensuales appetitus arcebat, ut vix necessaria sumeret sustentationi naturæ. Difficile namque fore dicebat, necessitati corporis satisfacere & pronitati sensuum non parere b; propter quod cocta cibaria sanitatis tempore vix admittebat, & raro; admissa vero aut conficiebat cinere, aut condimenti saporem admixtione aquæ ut plurimum reddebat insipidum. De potu vini c quid dicam? cum & de aqua frigida *, dum sitis æstuaret ardore, vix ad sufficientiam biberet.
[58] Modos adinveniebat abstinentiæ potioris *, [nisi ratio aliter poscat, humi cubationibus, frigore,] & quotidie exercitatione crescebat; licetque jam perfectionis culmen attingeret, tanquam incipiens semper aliquid innovabat, afflictionibus carnis puniendo libidinem. Egrediens tamen exterius, propter verbum Euangelii d, conformabat se suscipientibus ipsum in qualitate ciborum; cum tamen ad interiora regressus districte servaret rigidam abstinentiæ parcitatem. Sicque seipsum austerum sibi, humanum proximo, subjectum Euangelio Christi, per omnia reddens; non solum abstinendo, verum etiam manducando, præbebat ædificationis exemplum. Nuda humus, ut frequentius, lectus erat lassato corpusculo, & sæpius sedens, ligno vel lapide ad caput posito, dormiebat, unica paupere contentus e tunicula, in nuditate Domino serviebat & frigore. Interrogatus aliquando, quomodo vestitu tam tenui se posset ab hiemalis algoris austeritate * tueri, in spiritus fervore respondit: Si supernæ patriæ flamma per desiderium contingeremur f interius, frigus istud exterius facile portaremus.
[59] [aspera tunica, expertus in molli pulvinari dæmonem tentatorem.] Vestis horrebat molliciem, asperitatem amabat; asserens, propter hoc Joannem Baptistam ore divino fuisse laudatum g. Si quando vero in data sibi tunica lenitatem sentiret, chordulis eam contexebat interius, quia non in casulis pauperum, sed in palatiis principum, juxta Veritatis verbum, vestimentorum dicebat requirendam esse molliciem h. Experientia enim certa didicerat, dæmones asperitate terreri; delitiosis autem & mollibus ad tentandum fortius animari. Unde cum nocte quadam propter infirmitatem capitis & oculorum præter solitum morem cervical de pluma positum haberet ad caput, dæmon in illud ingressus, ipsum usque ad horam matutinalem inquietatum multimode, a sanctæ orationis studio perturbavit; donec vocato socio, pulvinar cum dæmonio fecit extra cellulam longius exportari. Egressus autem cum pulvinari frater de cella, membrorum omnium vires amisit & usum; quo usque ad vocem sancti Patris, hoc cognoscentis in spiritu, vigor pristinus cordis & corporis sibi fuit plenarie restitutus.
[60] [Ab eodem fallaciter invitatus ad vitam molliorem.] Rigidus in disciplina super custodiam suam stabat; curam permaximam gerens de utriusque hominis puritate servanda. Quapropter circa conversionis suæ primordia, tempore hiemali, in foveam glacie plenam seipsum plerunque mergebat, ut & domesticum sibi hostem perfecte subigeret *, & candidum vestimentum pudoris a voluptatis incendio præservaret. Tolerabilius viro spirituali fore incomparabiliter, asserebat, magnum sustinere frigus in carne, quam ardorem carnalis libidinis vel modicum sentire in mente i. Cum autem apud eremum de Sarthiano k nocte quadam orationi vacaret in cellula, vocavit eum hostis antiquus, tertio dicens: Francisce, Francisce, Francisce. Cui cum, quid quæreret, respondisset, fallaciter ille subjunxit *: Nullus est in mundo peccator, cui, si conversus fuerit, non indulgeat Deus; sed quincunque semetipsum pœnitentia dura necaverit, misericordiam non inveniet in æternum.
[61] [carnisque tentationem sentiens, se nudatum flagellat, nivibus immergit,] Statim Vir Dei per revelationem cognovit hostis fallaciam, quo modo nisus fuerit eum ad tepida revocare: nam hoc sequens indicavit eventus. Continuo enim post hoc, ad insufflationem illius, cujus halitus prunas ardere facit l, gravis ipsum carnis tentatio apprehendit. Quam ut præsensit castitatis Amator, deposita veste, chorda cœpit se verberare fortissime; Eia, inquiens, frater asine, sic te decet manere, sic subire flagellum. Tunica religioni deservit, sanctitatis signaculum præfert: furari eam libidinoso non licet. Si quo vis pergere, perge. Insuper & mirando fervore spiritus animatus, aperta cella, foras exivit in hortum, & in magnam demergens nivem corpusculum jam nudatum, septem ex ea plenis manibus cœpit compingere massas, quas sibi proponens, suo sic exteriori homini loquebatur.
[62] [dæmonem delusum fugat, deinceps a carnis motibus liber:] Ecce, inquit, hæc major uxor tua est; quatuor istæ duo filii & duæ filiæ; reliquæ duæ servus & ancilla, quos ad serviendum habere oportet. Festina igitur omnes induere, quoniam frigore moriuntur. Si vero eorum multiplex solicitudo molestat, uni Domino solicite servi. Illico tentator victus abscessit, & Vir sanctus cum victoria in cellam rediit: quia dum bene pœnaliter arsit m foris, ardorem interius sic extinxit libidinis, ut deinceps tale aliquid minime sentiret. Quidam autem frater, qui tunc orationi vacabat, hæc omnia, luna clarius incedente, prospexit. Comperto Vir Dei, quod hæc ille nocte vidisset, reserans ei tentationis processum, præcepit, ut, quamdiu ipse viveret, nulli viventi rem, quam viderat, propalaret n.
[63] Non solum autem mortificari debere, docebat, [coërcet sensus & coërcendos docet, maxime ab aspectu & colloquio mulierum:] vitia carnis, & ejus incentiva frænari; verum etiam exteriores sensus, per quos mors intrat ad animam, summa vigilantia custodiri. Mulierum familiaritates, colloquia & aspectus, quæ multis sunt occasio ruinæ, solicitus o evitari jubebat; asserens per hujusmodi debilem frangi, & fortem sæpe spiritum infirmari. Harum contagionem evadere conversantem cum eis, nisi probatissimum virum, tam facile dixit, quam juxta Scripturam in igne ambulare & non cumburere plantas p. Siquidem ipse adeo averterat oculos suos, ne hujusmodi vanitatem viderent, quod (sicut aliquando socio dixit) quasi nullam recognoscebat in facie. Non enim securum esse putabat, earum formarum introrsus haurire imagines, quæ possunt aut edomitæ carnis resuscitare igniculum, aut pudicæ mentis maculare nitorem. Asserebat etiam, frivolum esse mulieris colloquium, excepta sola confessione, vel instructione brevissima, juxta quod & saluti expedit & congruit honestati. Quæ sunt, inquit, Religioso cum muliere tractanda negotia, nisi cum sanctam pœnitentiam, vel melioris vitæ consilium religiosa petitione deposuit? Ex nimia securitate minus cavetur hostis; & diabolus, si de suo capillum potest habere in homine, cito crescere facit in trabem.
[64] Otium autem, omnium malarum cogitationum sentinam, [otiam & inania verba vetat & castigat:] docebat summopere fugiendum, exemplo demonstrans, rebellem carnem & pigram disciplinis continuis & fructuosis laboribus esse domandam. Unde corpus suum Fratrem asinum appellabat, tanquam laboriosis supponendum oneribus, crebris cædendum flagellis, & vili pabulo sustentandum. Si quem vero cernebat, otiosum & vagum aliorum velle manducare labores, Fratrem muscam nominandum censebat; eo quod talis nihil boni faciens, sed benefacta inficiens, vilem & abominabilem se omnibus reddat. Propter quod dixit aliquando: Volo, fratres meos laborare & exercitari, ne otio dediti per illicita corde aut lingua vagentur q. Euangelicum siquidem * volebat a fratribus observari silentium, ut videlicet ab omni otioso verbo omni tempore abstinerent solicite, tanquam reddituri in die judicii de hujusmodi rationem r. Sed & si quem invenisset fratrem verbis assuetum inanibus, acriter arguebat s, taciturnitatem modestam & puri cordis affirmans custodiam, & non modicam esse virtutem, pro eo quod mors & vita fore dicuntur in manibus linguæ t, non tam ratione gustus, quam ratione loquelæ.
[65] Licet autem pro viribus ad vitam austeram fratres induceret, non tamen ei placebat districtionis severitas, quæ pietatis non induit viscera, nec est discretionis sale condita. Cum enim quadam nocte unus ex fratribus præ nimietate abstinentiæ admodum fame cruciatus nullam posset habere quietem; [facto & verbis docet, severitatem vitæ charitate temperandam.] intelligeretque pius Pastor, ovi suæ imminere periculum, vocavit fratrem, apposuit panem, &, ut ruborem illi tolleret, cœpit ipse prior comedere, eumque ad manducandum dulciter invitare. Deposuit frater verecundiam, sumsit cibum, gavisus quamplurimum, quod per circunspectam condescensionem Pastoris & corporis evasisset dispendium, & non modicum accepisset ædificationis exemplum. Mane facto, fratribus convocatis in unum Vir Dei referens, quod acciderat nocte, provida commonitione subjunxit: Sit vobis, fratres, non cibus, sed caritas in exemplum. Docuit insuper eos discretionem sequi u, ut aurigam virtutum, non eam, quam caro suadet, sed quam edocuit Christus; cujus sacratissimam vitam expressum constat esse perfectionis exemplar.
[66] [Ex continuis lachrymis periclitans de visu] Et quoniam Agnum sine macula, Christum x crucifixum, non est possibile homini, carnis infirmitate circundato, sic perfecte sectari, quin aliquas contrahat sordes; ideo documento certo firmabat, eos, qui perfectioni vitæ invigilant & intendunt, quotidianis debere se lacrymarum emundare fluentis. Licet enim y jam * esset adeptus cordis & corporis puritatem mirabilem, non cessabat tamen lacrymarum imbribus jugiter oculos expiare mentales, corporeorum luminum non ponderando jacturam. Cum enim ex continuo fletu infirmitatem oculorum incurrisset gravissimam, suadente sibi medico, quod abstineret a lacrymis, si corporei visus cæcitatem vellet effugere, Vir sanctus respondit: Non est, frater medice, ob amorem luminis, quod habemus commune cum muscis, visitatio lucis æternæ repellenda vel modicum: quia non spiritus propter carnem, sed caro propter spiritum beneficium lucis accepit z. Malebat siquidem corporalis visus lumen amittere, quam lacrymas, quibus oculus mundatur interior, ut Deum videre valeat, repressa * devotione spiritus impedire.
[67] [cauterium sine dolore sustinet,] Cum autem semel daretur confilium a medicis, & instanter suaderetur a fratribus, ut pateretur sibi per remedium subvenire cocturæ aa, humiliter Vir Dei assensit; quia salutiferum hoc simul & asperum esse cernebat. Vocatus itaque venit chirurgus *, instrumentum ferreum igni submittens ad faciendam cocturam. At Christi Servus, corpus jam horrore concussum confortans, sicut amicum, cœpit ignem alloqui, dicens: Mi, frater ignis, præ ceteris rebus æmulandi decoris, virtuosum, pulchrum & utilem te creavit Altissimus; esto mihi hac hora propitius, esto curialis. Precor magnum Dominum, qui te creavit, ut tuum mihi calorem temperet, quo suaviter urentem valeam sustinere. Oratione finita, contra igne candescens ferreum instrumentum signum crucis edidit, ac deinceps intrepidus persistebat. Profundatum est crepitans ferrum in tenera carne, & ab aure usque ad supercilium coctura protracta. Quantum irrogaverit ignis ille dolorem, Vir ille * sanctus expressit. Laudate, inquit ad fratres, Altissimum, quia vere dico vobis, nec ignis ardorem sensi, nec carnis ullum dolorem. Et conversus ad medicum: Si non est, inquit, caro bene decocta, imprime iterum *.
[68] Expertus medicus in * invalida carne virtutem spiritus tam potentem, miratus est, & divinum hoc miraculum extulit, dicens: Dico vobis, [stupente chirurgo: potu aquæ in vinum conversæ subito convalescit.] fratres, vidi mirabilia hodie. Quia enim ad tantam pervenerat * puritatem, ut caro spiritui, & spiritus Deo harmonia mirabili concordarent, divina ordinatione fiebat, ut creatura Creatori * suo deserviens, voluntati & imperio ejus mirabiliter subjaceret. Alio enim tempore apud eremum S. Urbani bb Servo Dei ægritudine gravissima laborante, cum ipse, naturæ defectum sentiens, vini poculum postulasset, nihilque de vino, quod sibi dari posset, responderetur adesse, jussit aquam adferri, & allatam signo crucis edito benedixit. Mox vinum efficitur optimum, quod fuerat aqua pura; & quod deserti loci paupertas non potuit, Viri sancti puritas * impetravit. Ad ejus gustum tanta protinus facilitate convaluit, ut saporis novitas, & innovatio sanitatis gustabile ac gustantem supernaturaliter innovantes, perfectam in ipso exspoliationem veteris hominis & induitionem novi cc duplici attestatione firmarent.
[69] Non solum creatura Servo Dei serviebat ad nutum, [Graviter ægrotans cælesti musica recreatur:] sed & Creatoris ubique providentia condescendebat ad placitum. Cum enim tempore quodam, ex multarum infirmitatum concursu aggravato corpore, ad jucunditatem spiritus excitandam alicujus audiendi soni harmoniaci desiderium habuisset; nec id honestatis decentia per ministerium fieri pateretur humanum, adfuit angelorum obsequium ad Viri sancti placitum adimplendum. Nocte etenim quadam, vigilante ipso, & meditante de Domino, repente insonuit cithara quædam harmoniæ mirabilis, & suavissimæ melodiæ. Non videbatur aliquis; sed transitum & reditum citharœdi ipsa hinc inde auditus volubilitas innuebat. Spiritu in Deum directo, tanta fuit in illo dulcisono carmine suavitate perfruitus, ut aliud se putaret sæculum commutasse. Hoc & fratres sibi familiares non latuit, qui per certa frequenter conspiciebant indicia, eum tam excessivis & crebris consolationibus a Domino visitari, ut nec ipsas omnino occultare valeret.
[70] Alio quoque tempore, Viro Dei prædicationis causa inter Lombardiam & Marchiam Tervisinam dd iter agente cum fratre socio juxta Padum, [atra nocte cum socio per viam divinitus illustratur.] tenebrosa noctis supervenit obscuritas. Cumque via esset exposita periculis magnis & multis propter tenebras, fluvium & paludes, dixit socius ad Virum sanctum: Ora, Pater, ut de instantibus periculis liberemur. Cui Vir Dei cum fiducia multa respondit: Potens est Deus, si placet suæ dulcedini ee, tenebrarum effugata caligine, beneficium nobis impendere lucis. Vix sermonem compleverat, & ecce, tanta lux illico cœpit circa eos superna radiare virtute, ut nocte aliis * existente obscura, ipsi luce clara viderent non solum viam, verum plurima circunquaque: cujus lucis ducatu corporaliter directi, & spiritualiter confortati, usque ad locum hospitii per non modicum viæ spatium cum divinis hymnis & laudibus incolumes pervenerunt. Perpende, quam mirandæ fuerit Vir iste munditiæ, quantæque virtutis, ad cujus nutum suum ignis ardorem contemperat, aqua saporem commutat, angelica præbet melodia solatium, & lux divina ducatum, ut sic sanctificatis Viri sancti sensibus, omnis probetur mundi machina deservire.
ANNOTATA.
a In Epistola ad Galatas cap. 5, ℣. 24. In editione Waddingi deest vox autem.
b In editione Waddingi desunt ista Difficile namque &c huc usque.
c De potu vini etiam habet codex noster Ms.: sed editiones Vaticana, Suriana & Waddingiana solum de potu. Videtur tamen prior lectio præferenda, quia mox sequitur: Cum & de aqua &c.
d Nimirum quia Christus Dominus in Euangelio Lucæ cap. 10, ℣. 8 septuaginta duos discipulos mittens ad prædicandum ait: Et in quamcumque civitatem intraveritis, & susceperint vos, manducate, quæ apponuntur vobis.
e In Ms. nostro & tribus sæpe dictis editionibus: contectus, quæ lectio videtur genuina; ut suspicer, contentus ex solo typothetæ vitio apud Sedulium legi.
f Consentit codex noster Ms.; sed editio Vaticana& Suriana habent: contegeremur. Waddingus vero totam hanc periodum prætermisit.
g Matthæi cap. XI, ℣ 8.
h Vide Matthæum loco mox citato.
i Hæc quoque tota periodus deest in editione Waddingi.
k Sarthianum Hetruriæ oppidum est in agro Senensi, non procul a civitate Clusio, vulgo Chiusi, prope quod oppidum, secundo scilicet ab illo lapide, S. Franciscus pauperculum conventum construxisse dicitur apud Waddingum ad annum 1212, num. 1.
l Lib. Job cap. 41, ℣. 12.
m Arsit etiam legit Surius; sed sine dubio legendum est: Alsit cum codice nostro Ms. & editione Vaticana, in qua legitur Alxit.
n Surius post præmissa verba ipsum carnis tentatio apprehendit, cetera huc usque paucis his verbis non satis accurate reddidit: Quam ut Vir Dei sensit, illico se durissimis cædendo flagellis & in nives se projiciendo effugavit.
o Codex noster Ms. cum editionibus Vaticana & Suriana rectius habent: sollicitius. Waddingushic rursum omnia usque ad finem hujus numeri omisit.
p Proverbiorum cap. 6, ℣. 28.
q Hæc quoque a vocibus Propter quod defiderantur in editione Waddingi.
r Matthæi cap. 12, ℣. 36.
s Reliqua usque ad finem hujus numeri desunt apud Waddingum.
t Proverbiorum cap. 18, ℣. 21.
u Tres quoque Socii in Appendice num. 59 observant, soluisse Sanctum in comitiis generalibus arguere Fratres, qui nimis erant sibi ipsis austeri, vigiliis, jejuniis & corporalibus exercitiis nimium insudantes &c.
x In Ms. nostro & editionibus Vaticana & Suriana deest: Christum.
y Surius: Ipse vero, licet.
z Deest hæc periodus apud Waddingum.
aa Id est, cauterii. Vaticana & Waddingi editiones pro subvenire rectius habent: subveniri.
bb Waddingus ad annum 1213, ad quem factum hoc ex Mariano retulit, castrum S. Urbani situm ait in comitatu Narniensi, ac prope illud S. Franciscum habuisse eremiticum quemdam & derelictum in asperrimo monte … locum. Sed in Commentario prævio § 18 monuimus, castrum illud locumque fuisse in Piceno apud Æsinates. Lege dicta ibidem.
cc Ad Collossenses cap. 3, ℣. 9 & 10.
dd Editiones Vaticana & Waddingiana habent: Tervisanam. Est autem Marchia Tarvisina, cujus caput Tarvisium episcopalis civitas est, ampla Italiæ provincia sub dominio serenissimæ reipublicæ Venetæ.
ee Waddingus: Si sibi placet.
* in Ms. deeft frigida
* Wadd. potiores
* al. asperitate
* Vatic. & Wadd. subjiceret
* Sur. subjungit
* in Wadd. deest siquidem
* Vatic. tam
* Sur. regressa
* Vatic. chirurgicus
* apud Wadd. deest ille
* ibid add. ferrum
* in Ms. deest in
* Sur. devenerat
* Ms. factori
* Wadd. Viri sanctitas
* Ms. alias
CAPUT VI.
De humilitate ejus & obedientia, & de condescensionibus divinis ei factis ad nutum.
[Humilitatis sectator eximius horret a laudibus.] Omnium virtutum custos & decor humilitas copiosa Virum Dei ubertate repleverat. In propria quidem reputatione nihil erat, nisi peccator; cum in veritate speculum esset & splendor omnimodæ sanctitatis. Super hanc studuit ædificare seipsum, ut sapiens architectus fundamentum præjaciens, quod a Christo didicerat. Dicebat, propter hoc Filium Dei de altitudine sinus paterni ad nostra despicabilia a descendisse, ut tam exemplo, quam verbo, Dominus & Magister humilitatem doceret. Propter quod studebat, tanquam Christi discipulus, in oculis suis & aliorum vilescere; a summo dictum esse Magistro, commemorans: “Quod altum est apud homines, abominatio est apud Deum b.” Sed & verbum hoc dicere solitus erat: Quantum homo est in oculis Dei, tantum est, & non plus.
[72] Stultum proinde judicans, mundanis extolli favoribus, [delectatur opprobriis, suos defectus publice manifestat] gaudebat de opprobriis & de laudibus tristabatur c. Malebat quidem de se vituperium audire, quam laudem; sciens, quod hoc ad emendandum induceret, illa impelleret ad cadendum. Et ideo sæpe, cum populi merita in eo sanctitatis extollerent, præcipiebat alicui fratri, ut in contrarium verba ipsum vilificantia suis auribus inculcando proferret. Cumque frater ille, licet invitus, eum rusticum, & mercenarium imperitum & inutilem diceret, exhilaratus tam mente, quam facie, respondebat: Benedicat tibi Dominus, fili carissime, quia tu verissima d loqueris, & talia filium Petri Bernardonis decet audire. Ut autem se ceteris despicabilem redderet, non parcebat rubori, quin in prædicatione coram omni populo proprios manifestaret defectus.
[73] Accidit semel, ut infirmitate gravatus rigorem abstinentiæ pro recuperanda sanitate modicum relaxaret. [& pene nudus, funeque ad collum alligato protractus] Viribus autem corporis utcunque resumptis, verus sui contemptor ad propriæ carnis animatus opprobrium, Non est, inquit, conveniens, ut populus abstinentem me credat, & ego e contrario carnaliter reficiar in occulto Surrexit propterea sanctæ humilitatis spiritu inflammatus, & in platea civitatis Assisii populo convocato, solenniter cum fratribus multis, quos secum adduxerat, majorem introivit ecclesiam, funeque ad collum ligato, nudum cum femoralibus e solis in oculis omnium se trahi præcepit usque ad lapidem, in quo malefactores puniendi consueverant collocari f. Super quem conscendens, licet quartanarius g esset & debilis, acerbi frigoris tempore cum multo vigore animi prædicavit.
[74] [ad concionem dicens coram populo] Audientibusque cunctis, asseruit se, non tanquam spiritualem honorandum fore; quinimo, tanquam carnalem & glutonem, ab omnibus contemnendum h. Igitur qui convenerant, tam ingenti viso spectaculo, admirati sunt; & quia ipsius austeritatem jam noverant, devotione compuncti, humilitatem hujusmodi magis admirabilem, quam imitabilem, proclamabant *. Licet autem id magis videatur portentum fuisse, instar prophetalis vaticinii, quam exemplum; tamen vere documentum exstitit humilitatis perfectæ, quo Christi sectator instruitur, transitoriæ laudis præconium debere contemnere, tumentis quoque jactantiæ comprimere fastum, & fraudulentæ simulationis mendacium confutari i. Multa quidem in hunc modum sæpius faciebat, ut exterius tanquam vas perditum fieret k, & sanctificationis spiritum interius * possideret.
[75] [cælestia dona sibi collata celat, de se demisse sentis ac loquitur.] Studebat * bona Domini sui arcano pectoris condere, nolens patere gloriæ, quod posset occasio esse ruinæ. Nam sæpe cum beatificaretur a pluribus, verbum hujusmodi proferebat: Filios & filias adhuc habere possum l, nolite laudare nondum securum m. Nemo laudandus, cujus incertus est exitus. Ista quidem laudantibus; ad se autem sic: Latroni si tanta contulisset Altissimus, gratior te, foret, Francisce. Dicebat fratribus sæpe: De omni eo, quod peccator potest, nemo sibi debet iniquo applausu blandiri. Peccator, ait, jejunare potest, orare, plangere, carnemque propriam macerare: hoc solum non potest, Domino scilicet suo esse fidelis. In hoc itaque gloriandum, si suam Domino gloriam reddimus; si fideliter servientes, ipsi, quicquid donat, fideliter adscribimus n.
[76] [Abdicato generalatu, cupis subesse guardiano, exemplis & verbis] Ut autem pluribus modis Negotiator hic Euangelicus lucraretur, ac totum præsens tempus conflaret in meritum, non tam præesse voluit, quam subesse, nec tam præcipere, quam parere. Idcirco generali * cedens officio, guardianum petiit, cujus voluntati per omnia subjaceret o. Tam enim uberem asserebat sanctæ obedientiæ fructum, ut eis, qui jugo ipsius colla submitterent, nil temporis sine lucro transiret p. Unde & fratri, cum quo erat solitus ire, semper obedientiam promittere consueverat, & servare. Dixit aliquando sociis: Inter alia, quæ dignanter pietas mihi divina concessit, hanc gratiam contulit, quod ita diligenter novitio unius horæ obedirem, si mihi guardianus daretur, sicut antiquissimo & secretissimo q fratri. Subditus, inquit, prælatum suum non hominem considerare debet; sed illum, pro cujus est amore subjectus. Quanto enim contemptibilior præsidet, tanto magis humilitas obedientis placet.
[77] [obedientiam & humilitatem commendans & similitudine illustrans:] Cum vero vice quadam quæreretur ab eo, quis esset verus obediens judicandus; corporis mortui similitudinem pro exemplo proposuit. Tolle, inquit, corpus exanime, & ubi placuerit, pone: videbis non repugnare motum, non murmurare situm, non reclamare dimissum. Quod si statuatur in cathedra, non alta, sed ima respiciet. Si collocetur in purpura, duplo pallescet. Hic, ait, verus obediens est, qui, cur moveatur, non dijudicat; ubi locetur, non curat; ut transmutetur, non instat; evectus ad officium solitam tenet humilitatem; plus honoratus plus reputat se indignum. Dixit aliquando socio suo: Non mihi videor frater Minor, nisi fuero in statu, quem tibi descripsero. Ecce, prælatus existens fratrum, vado ad capitulum, prædico, & commoneo fratres, & in fine dicitur contra me: Non convenis nobis, quia illitteratus es, elinguis, idiota & simplex: tandem ejicior cum opprobrio, vilipensus ab omnibus. Dico tibi, nisi eodem vultu, eadem mentis lætitia, & eodem sanctitatis proposito hæc verba audiero, frater Minor nequaquam sum. Et addebat: In prælatione casus, in laude præcipitium, in humilitate subditi animæ * lucrum est. Cur ergo periculis plus, quam lucris, attendimus, cum acceperimus tempus ad lucrum?
[78] Hac igitur de causa humilitatis forma Franciscus r fratres suos voluit vocari Minores, [fratres suos Minores vocavit, & ad ecclesiasticas dignitates noluit promoveri.] & prælatos sui Ordinis dici Ministros, ut & verbis uteretur Euangelii, quod observare promiserat, & ex ipso nomine discerent discipuli ejus, quod ad discendam humilitatem ad scholas humilis Christi venissent. Magister siquidem humilitatis Jesus Christus, ut informaret discipulos ad humilitatem perfectam, dixit: “Quicunque voluerit inter vos major fieri, sit vester minister: & quicunque voluerit inter vos primus esse, erit vester servus s”. Cum autem requireret ab eo Dominus Hostiensis, Ordinis Minorum protector & promotor præcipuus (qui postmodum, juxta quod idem Vir sanctus prædixerat, ad summi Pontificatus sublimatus honorem, Gregorius Nonus est dictus) utrum sibi placeret, quod fratres sui promoverentur ad ecclesiasticas dignitates, respondit: Domine, Minores ideo vocati sunt fratres mei, ut majores fieri non præsumant. Si vultis, ait, ut faciant fructum in Ecclesia Dei, tenete illos & conservate in statu vocationis eorum, & ad prælationes ecclesiasticas nullatenus ascendere permittatis.
[79] Et quoniam humilitatem tam in se, quam in subditis, [Videt socius ejus sedem ejecti angeli ipsi paratam.] cunctis præferebat honoribus, amator humilium * Deus altioribus ipsum dignum judicabat fastigiis, secundum quod uni fratri, viro virtutis & devotionis præcipuæ, visio cælitus ostensa monstravit. Cum enim esset in comitatu Viri Dei, & una cum ipso in quadam ecclesia deserta ferventi oraret affectu *; in ecstasi factus, vidit inter multas in cælo sedes unam ceteris digniorem, pretiosis ornatam lapidibus, & omni gloria refulgentem. Miratus intra se præcelsi refulgentiam throni, anxia cœpit cogitatione perquirere, quis ad illum deberet assumi. Audivit inter hæc vocem dicentem sibi: Sedes ista unius de ruentibus t fuit, & nunc humili servatur Francisco.
[80] Reversus demum frater ad se ab orationis excessu, [ipse vero se peccatorum maximum reputat.] Virum beatum exterius prodeuntem solito fuit more secutus. Cumque incedentes per viam de Deo invicem loquerentur, frater ille, visionis suæ non immemor, solerter ab eo quæsivit, quid de seipso sentiret. Ad quem humilis * Christi Servus, videor, ait, mihi maximus peccatorum. Cui cum frater diceret ex adverso, quod hoc non posset sana conscientia dicere, nec sentire; subjunxit: Si quantumcunque sceleratum hominem tanta fuisset Christus misericordia prosecutus, arbitror sane, quod multo, quam ego, Deo gratior esset. Confirmatus fuit frater ex tam admirabilis humilitatis auditu de veritate visionis ostensæ, Euangelio sacro testante, cognoscens, quod ad excellentiam gloriæ, de qua superbus ejicitur, vere humilis exaltetur u.
[81] [Sacræ reliquiæ ex ejus voto divinitus transferuntur.] Alio quoque tempore, cum in deserta quadam oraret ecclesia, in provincia Massæ, apud montem Casalem x, intellexit per spiritum, sacras ibidem remansisse reliquias, quas, cum longo jam tempore defraudatas honorificentia debita, non sine mœrore conspiceret; præcepit fratribus, ut eas cum reverentia deferrent ad locum y. Sed, cum poscente causa discessisset ab eis, mandati Patris immemores filii, obedientiæ meritum neglexerunt. Die vero quadam, cum sacra celebrare vellent mysteria, superiori altaris operimento submoto, ossa pulcherrima & redolentia nimis non sine admiratione reperiunt, intuentes reliquias, quas non hominis manus, sed Dei virtus attulerat. Reversus paulo post Vir Deo devotus, diligenter cœpit exquirere, si, quod de reliquiis mandaverat, esset impletum. Verum neglectæ obedientiæ culpam fratres confitentes humiliter, cum pœna veniam meruerunt. Et ait Vir sanctus: Benedictus Dominus Deus meus, qui per seipsum implevit, quod vos facere debuistis. Considera diligenter z divinæ providentiæ curam circa pulverem nostrum *, & humilis Francisci excellentem in oculis Dei perpende virtutem. Nam cujus jussis non paruit homo, votis obedivit Deus.
[82] [Episcopum Imolensem humilitate sibi devincit:] Quodam tempore deveniens Imolam aa, civitatis episcopum adiit, humiliterque poposcit, ut cum ipsius beneplacito posset populum ad prædicationem vocare. Cui episcopus dure respondens, Sufficit, inquit, frater, quod ego prædicem populo meo. Inclinavit caput verus humilis, & foras egressus, post modicam horam regreditur intro. A quo cum episcopus quasi turbatus requireret, quid iterato petere vellet, humili tam corde, quam voce respondit: Domine, si pater filium uno pepulerit * ostio, alio sibi reintrandum est. Humilitate victus episcopus, alacri vultu eum amplexatus * est, dicens: Tu, & omnes fratres tui de cetero in episcopatu meo, generali mea licentia, prædicetis: quia illud humilitas sancta promeruit.
[83] [Aretinos dissidentes, fugatis dæmonibus, conciliat:] Contigit, ipsum aliquando Aretium devenire, cum tota civitas, intestino bello quassata, propinquum sui minabatur excidium. Hospitatus vero in suburbio, vidit supra civitatem exsultantes dæmones, ac perturbatos cives ad cædem mutuam succendentes *. Ut autem seditiosas illas effugaret aëreas potestates, fratrem Silvestrum, columbinæ simplicitatis virum, quasi præconem præmisit, dicens: Vade ante portam civitatis, & ex parte Dei omnipotentis dæmonibus in virtute obedientiæ præcipe, ut exeant festinanter. Accelerat verus obediens Patris jussa perficere, & præoccupans in laudibus faciem Domini, ante portam civitatis cœpit clamare valenter: Ex parte omnipotentis Dei, & jussu servi ejus Francisci, procul hinc discedite, dæmones universi. Redit ad pacem continuo civitas & civilitatis in se jura cives omnes cum magna tranquillitate reformant. Expulsa quippe dæmonum furibunda superbia, quæ civitatem illam velut obsidione vallaverat, superveniens sapientia pauperis, videlicet Francisci humilitas, pacem reddidit, urbemque salvavit.
[84] Humilis enim obedientiæ ardua promerente virtute, [ab his male excipitur in palatio,] super spiritus illos rebelles atque protervos tam potestativum fuerat assecutus imperium, ut & ipsorum feroces protervias premeret, & importunas violentias propulsaret. Fugiunt quidem superbi dæmones excelsas virtutes humilium, nisi cum interdum ad humilitatis custodiam divina eos clementia colaphizari permittit; sicut & Paulus apostolus de seipso scribit bb, & Franciscus experimento probavit. Rogatus enim a domino Leone Cardinale sanctæ Crucis cc, ut secum aliquantulum moraretur in Urbe, acquievit humiliter ob ipsius reverentiam & amorem. Prima igitur nocte, cum post orationem vellet quiescere, supervenerunt dæmones, in Christi Militem atrociter insurgentes. Quem cum diu verberassent ac dure, ad ultimum quasi seminecem reliquerunt.
[85] Discedentibus illis, socius vocatus advenit. Cui cum Vir Dei rei narrasset eventum, [ex quo postero mane discedit:] subjungens ait: Credo, frater, quod dæmones, qui nihil possunt, nisi quantum providentia superna disponit, ideo in me nunc tam ferociter irruerunt, quia non bonam spem præfert mansio mea in curia magnatum *. Fratres mei, qui in locis pauperculis commorantur, audientes, me cum Cardinalibus esse, suspicabuntur forsitan, implicari mundanis, efferri honoribus, & deliciis abundare. Ideo melius judico, eum, qui ponitur in exemplum, fugere curias, & humiliter inter humiles in locis conversari humilibus, ut sustinentes penuriam fortes efficiat similia sustinendo. Veniunt ergo mane, & humili excusatione proposita, valefaciunt Cardinali.
[86] Abhorrebat nempe Vir sanctus superbiam, omnium malorum originem dd, [pœnitentem de inobedientia clementer punit, Deo factum miraculo probante.] & inobedientiam, ipsius pessimam prolem; sed non minus humilitatem pœnitentiæ acceptabat. Accidit semel, ut eidem præsentaretur quidam frater, qui contra legem obedientiæ aliquid fecerat, disciplina justitiæ corrigendus. Videns autem Vir Dei, fratrem illum per signa evidentia veraciter esse compunctum, ad indulgendum ei amore fuit humilitatis inductus. Ne tamen facilitas veniæ incentivum esset aliis delinquendi, jussit ablatum fratri capitium * in medio flammarum projici, ut omnes adverterent, quanta qualique vindicta offensa sit inobedientiæ percellenda. Cumque per moram capitium fuisset in medio ignis, præcepit ipsum flammis detrahi, reddique fratri humiliter pœnitenti. Mirabile dictu! Extrahitur capitium de medio flammarum, nullum habens adustionis vestigium: sicque factum est, ut hoc uno Deus miraculo, & sancti Viri virtutem, & humilitatem pœnitentiæ commendaret. Digne itaque sectanda est Francisci humilitas, quæ tam miram in terris etiam dignitatem obtinuit, ut Deum inclinaret ad votum, & hominis immutaret affectum *, dæmonum protervitatem suo jussu propelleret, & flammarum voracitatem solo nutu refrænaret. Re vera hæc est, quæ possessores suos exaltans, dum omnibus reverentiam exhibet, ab omnibus promeretur honorem.
ANNOTATA.
a Ad nostra despicabilia ac mox infra Dominus & Magister desunt apud Waddingum.
b In Vulgata Lucæ cap. 16 ℣ 15: Quod hominibus altum est, abominatio est ante Deum.
c Apud Waddingum denuo omissa hic sunt a vocibus Propter quod, huc usque.
d Quo sensu hæc vere dici potuerint, exposui in Commentario prævio num. 275.
e Ita legendum esse, patet tum ex re ipsa, tum ex codice nostro Ms. & editionibus Vaticana & Suriana. In Seduliana legebatur femoribus.
f Vitiosam vocem hic habet Ms. nostrum.
g Id est, Licet quartana febri laboraret.
h Vide etiam Vitam primam num. 52.
i Waddingus hic rursum prætermisit omnia, quæ toto hoc ac præcedenti numero recitata sunt; utque præcedentia cum sequentibus connecteret, post illa verba proprios manifestaret defectus, in sine numeri 72 posita, ita prosecutus est: Sicque conatus est Christi Sectator transitoriæ laudis præconium contemnere, & tumentis jactantiæ fastum comprimere. Multaque in hunc modum &c, quæ hic subduntur.
k Ex Psalmo 30, ℣ 14.
l In codice nostro Ms., & editionibus Vaticana & Suriana: possem.
m In eodem codice & editione Vaticana: Nolite laudare securum: in Suriana: Ut securum.
n Hæc denuo omnia a verbis illis quod posset occasio esse ruinæ desiderantur in editione Waddingi.
o Ex hoc loco credunt aliqui, S. Franciscum aliquando generale Ordinis ministerium sponte sua deposuisse; sed, ut mihi quidem videtur, perperam. Consule Commentarium prævium num. 394 & sequentibus.
p Hæc periodus desideratur apud Waddingum, qui præcedentia cum subsequentibus connexuit hoc modo: Imo & fratri socio, cum quo ire solebat, semper obedientiam promittere consueverat, & servare. In omnibus rebus & factis obedientiam & humilitatem sectabatur. Post hæc rursum rescidit omnia usque ad initium numeri 78.
q Ms. codex noster & duæ aliæ laudatæ editiones melius habent: Discretissimo.
r Waddingus: Ob humilitatis formam fratres suos voluit vocari Minores.
s Matthæi cap. 20 ℣ 26 & sequenti. ApudWaddingum rescissa sunt sequentia usque ad initium num. 79.
t Id est, unius ex angelis rebellibus.
u Waddingus hæc omnia compendiose sic retulit; Et quoniam humilitatem tam in se, quam in subditis, cunctis præferebat honoribus, amator humilium Deus altioribus ipsum dignum judicabat fastigiis, secundum quod cuidam fratri, sancti Viri socio, ostendit, fulgentissimam in cælis seem, quæ unius ex ruentibus angelis erat, sibi (id est illi) reservari, ut ad excellentiam gloriæ, de qua superbus ejectus est angelus, vere humilis exaltaretur.
x Waddingus ad annum 1215, num. 17 hæc referens, montem Casalem supra Burgum sancti Sepulchri situm ait. Quod si ita sit, per provinciam Massæ videtur hic indicari Massa, quæ, ut ab aliis distinguatur, Trabaria appellatur, estque tractus in ducatu Urbinate & ditionis Pontificiæ.
y Waddingus: Fratrum deferrent ad locum; quod certe sensui conforme est.
z Waddingus: Considera, quæso lector.
aa Imola, olim Forum Cornelii, episcopalis civitas est ditionis Pontificiæ in provincia Romandiolæ. Codex noster Ms. hic mendose habet: In Nosam pro Imolam. In editione Waddingi omnia desiderantur, quæ toto hoc ac tribus sequentibus numeris referuntur.
bb Ad Corinthios 2, cap. 12, ℣ 7; cujus tamen loci explicationem lege apud interpretes.
cc Waddingus factum hoc anno 1223 affigens, num. 18 Cardinalem hunc Leonem Brancaleonem appellat.
dd Waddingus narrationem hic resumens, sic habet: Superbiam etiam Vir sanctus, tamquam malorum omnium originem, & inobedientiam, ipsius pessimam prolem, in subditis abhorrebat, & non minus humilitatem patientiæ in eisdem acceptabat.
* Ms. proclamant
* Wadd. intus
* Wadd. add. etiam
* Vatic. & Wadd. Generalis
* Vatic. animi
* Sur. hominum
* ibid. effectu
* Sur. humiliter
* Sur. Sanctorum
* Vatic. repulerit
* ibid. amplexus
* Ms. succedentes
* al. magnatorum
* al. caputium
* Wadd. add, multoties
CAPUT VII.
De amore paupertatis, & mira suppletione defectuum.
[Eximiæ paupertatis exemplar & doctor] Inter cætera charismatum dona, quæ a largo Datore Franciscus obtinuit, prærogativa quadam speciali promeruit in divitias simplicitatis excrescere per altissimæ paupertatis amorem. Hanc Filio Dei Vir sanctus familiarem attendens, & jam quasi toto orbe repulsam, caritate sic studuit desponsare perpetua, quod non solum pro ea patrem matremque reliquit; verum etiam, quæ habere potuit, universa dispersit. Nemo tam auri, quam ipse cupidus paupertatis; nec thesauri custodiendi solicitior ullus, quam iste hujus Euangelicæ margaritæ. In hoc præcipue suus offendebatur aspectus, si quicquam videret in fratribus, quod paupertati non per omnia consonaret. Re vera ipse a principio Religionis usque ad mortem tunica, chordula, & femoralibus dives, iis contentus fuit.
[88] Christi Jesu paupertatem & Matris frequenter cum lacrymis revocabat ad mentem: [eam fratribus suis maxime commendabat] inde hanc virtutum asserens esse reginam, quia in Rege regum, & in regina Matre ipsius tam præstanter effulsit a. Nam & fratribus in conclavi quærentibus, quæ virtus magis amicum redderet Christo, quasi secretum sui cordis aperiens, respondebat: Paupertatem noveritis, fratres, specialem * viam esse salutis, tanquam humilitatis fomentum, perfectionisque * radicem, cujus est fructus multiplex, sed occultus. Hæc enim est Euangelici agri thesaurus absconditus, pro quo emendo vendenda sunt omnia b; & quæ vendi non possunt, illius comparatione spernenda. Ad hujus, inquit, culmen qui cupit attingere, non solum mundanæ prudentiæ, verum etiam litterarum peritiæ renunciare quodammodo debet, ut tali expropriatus possessione introëat in potentias Domini, & nudum se offerat brachiis Crucifixi. Nequaquam enim sæculo perfecte renuntiat, qui proprii sensus loculos intra cordis arcana reservat.
[89] Sæpe vero de paupertate sermonem faciens, ingerebat fratribus Euangelicum illud:[nihil passus huic Ordinis fundamento contrarium:] “Vulpes foveas habent, & volucres cæli nidos: Filius autem hominis non habet, ubi caput suum reclinet c”. Propter quod docebat fratres d, ut pauperum more pauperculas casulas erigerent, quas non inhabitarent ut proprias, sed sicut peregrini & advenæ alienas. Leges namque peregrinorum esse, dicebat, sub alieno colligi tecto, sitire ad patriam, pacifice pertransire. Mandabat, dirui aliquando domos erectas, aut fratres exinde amoveri, si aliquid in eis perciperet, quod ratione appropriationis vel sumptuositatis contrarium esset Euangelicæ paupertati e. Hanc sui dicebat Ordinis fundamentum, cui substrato primarie sic omnis structura Religionis innititur, ut ipsius firmitate firmetur, & eversione funditus evertatur.
[90] [repellit, qui sua consanguineis, nihilque pauperibus, distribuerat:] Docebat proinde, sicut revelatione didicerat, sacræ Religionis ingressum ab illo fore inchoandum Euangelico verbo; Si vis perfectus esse, vade, & vende omnia, quæ habes, & da pauperibus f. Ideoque non nisi expropriatos & nihil penitus retinentes admittebat ad Ordinem; tum propter verbum sancti Euangelii, tum etiam ne forent in scandalum loculi reservati g. Unde in Marchia Anconitana cuidam petenti ad Ordinem recipi, verus pauperum Patriarcha respondit: Si vis Christi pauperibus jungi, pauperibus * tua distribue. Quo audito, perrexit homo, & ductus amore carnali sua suis reliquit, nilque pauperibus. Verum cum hæc, illo referente, Vir sanctus audisset, dura eum increpatione feriens dixit: Vade viam tuam, frater musca; quoniam nondum existi de domo & cognatione tua. Consanguineis tuis dedisti, & defraudasti pauperes, dignus non es pauperibus sanctis sociari h. Incepisti a carne; ruinosum fundamentum spirituali fabricæ collocasti. Rediit animalis homo ad suos, & repetiit sua, quæ pauperibus relinquere nolens, virtutis propositum citius dereliquit.
[91] [vetat, aliquid a novitiis dari:] Alio quoque tempore, cum in loco sanctæ Mariæ de Portiuncula tanta esset inopia, quod non posset hospitibus fratribus supervenientibus secundum necessitatis exigentiam provideri, adiit Virum Dei vicarius suus, allegans penuriam fratrum, & petens, ut intrantium novitiorum res aliquas reservare liceret, ad quas expendendas recurrere possent fratres tempore oportuno. Ad quem Vir sanctus, superni consilii non ignarus, Absit, inquit, a nobis, frater carissime, ut pro quovis homine impie agamus in Regulam. Malo, te altare Virginis gloriosæ nudare, cum necessitas id requirit, quam contra paupertatis votum & observantiam Euangelii, aliquid vel modicum attentare. Gratius enim habebit beata Virgo, sancti Euangelii perfecte servato consilio, suum altare detegi, quam altari suo ornato *, Fili sui promissum consilium prætermitti.
[92] [in bursa, quæ videbatur pecunia plena, dæmonem latere ostendit.] Transiens autem quodam tempore Vir Dei cum suo socio per Apuliam juxta Barrum i, invenit in via bursam magnam, quasi plena esset denariis, tumescentem, quam usitato vocabulo, Fundam appellant *. Monetur a socio Pauper Christi, & instanter inducitur, ut bursa tollatur e terra, & pecunia pauperibus erogetur. Renuit Homo Dei, commentum affirmans fore diaboli in bursa inventa, & fratrem non suadere rem meriti, sed peccati, aliena scilicet surripere ac donare. Recedunt de loco, festinant iter perficere cœptum. Sed nondum quiescit frater vacua pietate delusus, Virum Dei molestans, quasi qui de relevanda pauperum penuria non curaret. Acquievit tandem Vir mitis redire ad locum; non ut fratris voluntatem perficeret, sed ut detegeret diabolicam fraudem. Reversus est ergo ad Fundam cum fratre, & juvene quodam, qui erat in via. Oratione præmissa, jubet socio illam levare. Tremefactus frater obstupuit, diabolicum jam præsentiens monstrum; propter obedientiæ tamen sanctæ mandatum, dubietatem abigens cordis, manum extendit ad bursam. Et ecce serpens non modicus de bursa exsiliens, simulque cum ipsa subito evanescens, diabolicam deceptionem fratri monstravit. Hostilis itaque versutiæ deprehensa fallacia, dixit Vir sanctus ad socium: Pecunia servis Dei, o frater, nihil aliud est, quam diabolus & coluber venenosus.
[93] Accidit post hæc k quoddam mirabile Viro sancto, [Obvias habet tres pauperculas, mox evanescentes ex oculis:] dum se ad civitatem Senensem, causa exigente, transferret. Tres quidem mulieres pauperculæ, statura, ætate ac facie per omnia similes, in quadam ei magna planitie inter Campilium & Sanctum Quirinum l occurrerunt, novum salutationis munusculum ei offerentes. Bene veniat, inquiunt, domina paupertas. Quo audito, verus paupertatis Amator indicibili repletus est gaudio; utpote qui nihil in se salutandum ab m hominibus tam libenter haberet, quam quod illæ decreverant. Subito disparentibus illis, considerantes fratres socii tam admirabilem in eis similitudinem *, salutationis, occursus, & disparentiæ novitatem, mysticum aliquid designari circa Virum sanctum non irrationabiliter perpenderunt. Sane per illas tres, ut videbatur, mulieres pauperculas, sic uniformi facie occurrentes, sic salutantes insolite, sic subito disparentes, Euangelicæ perfectionis formositas, quantum ad castitatem scilicet, obedientiam & paupertatem, satis convenienter ostenditur in Viro Dei pari forma perfecte fulsisse; licet gloriari præelegerit in privilegio paupertatis, quam modo Matrem, modo Sponsam, modo Dominam nominare solebat.
[94] In hac ceteros cupiebat excedere, qui ex ipsa didicerat inferiorem se omnibus reputare. [cupis omnium esse pauperrimus:] Si quando igitur * pauperiorem, se, quempiam secundum exteriorem habitum cerneret, semetipsum protinus arguens, excitabat ad simile, tanquam si æmula paupertate concertans, vinci se timeret in illo n. Accidit enim, ut pauperculum quemdam obvium haberet in via, cujus cum nuditatem aspiceret, compunctus corde lamentabili voce dixit ad socium: Magnam verecundiam intulit nobis hujus inopia; quia nos pro magnis divitiis paupertatem elegimus, & ecce, magis relucet in isto.
[95] Propter sanctæ paupertatis amorem omnipotentis Dei Famulus eleëmosynis ostiatim quæsitis utebatur multo libentius, [pransurus apud magnates, cibum prius mendicat ostiatim:] quam oblatis. Si quando enim invitatus a magnis personis mensis esset profusioribus honorandus, prius per propinquas vicinorum domos panum fragmenta petebat, ac deinde sic ditatus inopia discumbebat. Et cum aliquando id fecisset, invitatus a domino Hostiensi, qui Pauperem Christi præcipuo complexabatur affectu, conquerenti episcopo, quod suo derogasset honori; utpote qui in ejus comesturus domo *, pro eleëmosynis isset, Servus Dei respondit: Magnum, mi domine, vobis honorem exhibui, dum majorem Dominum honoravi: siquidem beneplacitum est Domino in paupertate, & ea maxime, quæ voluntaria pro Christo mendicitas est. Hanc dignitatem regalem, quam pro nobis Dominus Jesus egenus factus assumpsit, ut sua nos ditaret inopia, ac vere pauperes spiritu regni cælorum reges institueret & hæredes, nolo relinquere pro feudo * divitiarum falsarum, nobis * ad horam concesso.
[96] [fratres suos ad mondicandum hortatur,] Nonnunquam fratres ad petendum eleëmosynam hortans, verbis utebatur hujusmodi: Ite, inquit, quoniam hac novissima hora fratres Minores commodati sunt mundo, ut electi in eis impleant, unde a Judice commendentur, illud audientes suavissimum verbum: “Quam diu fecistis uni ex his fratribus meis minimis, mihi fecistis o.” Jucundum proinde dicebat, sub fratrum Minorum titulo mendicare, quem in retributione justorum Euangelicæ veritatis Magister ore suo tam signanter expressit. In festis quoque præcipuis p, ubi opportunitas aderat, mendicare solitus erat, dicens, in sanctis pauperibus propheticum illud impleri: “Panem angelorum manducavit homo q.” Illum sane panem angelicum * esse dicebat, quem pro Dei petitum amore, & beatis suggerentibus angelis, pro ipsius caritate largitum, sancta paupertas colligit ostiatim.
[97] [a quibus ipsemet, cum ab aliis non posset, aliquando mendicavit:] Unde cum semel die sancto Paschæ moram faceret in eremitorio quodam adeo ab hominum habitatione remoto, quod commode mendicare non posset, memor illius, qui discipulis euntibus in Emaus ipso die in specie peregrini apparuit r, ab ipsis fratribus eleëmosynam petiit, ut peregrinus & pauper. Quam cum accepisset humiliter, sacris eos informavit eloquiis, quod transeuntes per mundi desertum, tanquam peregrini & advenæ, verique Hebræi, Pascha Domini, hoc est, transitum ex hoc mundo ad Patrem, in paupertate spiritus continue celebrarent. Et quoniam in petendis eleëmosynis non quæstus agebatur cupidine, sed spiritus libertate, pater pauperum Deus specialem de ipso curam gerere videbatur.
[98] [nobiles ex ejus consilio cibos, quos pecunia obtinere nequiverant, pro Dei amore accipiunt.] Accidit enim, ut infirmitate gravatus Domini Servus in loco Noceriæ reduceretur Assisium per solennes nuncios, ad hoc Assisinatis populi devotione transmissos; qui Christi Famulum deducentes, ad villam quandam devenerunt pauperculam, nomine Sarthianum s; ubi cum fames & hora cibum expeterent, euntes & nihil invenientes venale, vacui redierunt. Ad quos Vir sanctus: Ideo nihil invenistis, quia plus in muscis vestris, quam in Domino, confiditis: muscas nempe denarios vocavit. Sed revertimini, ait, per domos, quas circuistis, & amorem Dei offerentes * pro pretio, humiliter eleëmosynam postulate. Nec falsa id æstimatione verecundum putetis aut vile: quoniam universa in eleëmosyna * post peccatum dignis & indignis Eleëmosynarius ille magnus largiflua pietate concessit. Deponunt erubescentiam milites t, & eleëmosynam sponte petentes, plura pro Dei amore, quam denariis, emunt. Siquidem divino nutu corde compuncti pauperes incolæ non solum sua, sed & seipsos liberaliter obtulerunt. Sicque factum est, ut inopiam, quam pecunia relevare non poterat, Francisci pauperies opulenta suppleret u.
[99] Tempore, quo infirmus jacebat in eremitorio prope Reate x, medicus quidam opportuno eum frequentabat officio. Cum autem Christi Pauper impotens esset ad rependendam mercedem labori condignam,[Obsequium medici illius Deus mirabiliter pensat,] liberalissimus Deus, ne ipsum sine præsenti remuneratione dimitteret, pium ejus obsequium hoc novo * beneficio, vice Pauperis, compensavit. Hujus enim medici domus, quam tunc temporis ex omni lucro suo de novo construxerat, parietum patula scissione a summo usque deorsum, adeo de proximo minabatur ruinam, quod non videbatur per humanæ artis industriam possibile ipsius casui obviare. Ipse vero de sancti Viri meritis plene confidens, cum magnæ fidei devotione petivit a sociis ejus aliquid sibi concedi, quod idem Vir Dei manibus contrectasset. Cum igitur modicum de capillis ipsius, multa precum obtentum instantia, posuisset de sero y intra muri scissuram, mane consurgens tanta invenit aperturam illam soliditate conclusam, ut nec reliquias ibi positas posset extrahere, nec scissuræ prioris vestigium aliquod invenire. Factumque est, ut, qui ruinoso corpusculo Servi Dei sedule ministrarat, ruituræ domus propriæ periculo præcaveret.
[100] Alio quoque tempore Vir Dei ad quandam eremum transferre se volens, [aquam e rupe educit sitienti in Sancti obsequio,] ut ibi liberius contemplationi vacaret; quia debilis erat, cujusdam Viri pauperis vectabatur asello. Cumque diebus æstivis, Famulum Christi sequendo, vir ille montana conscenderet, asperioris & longioris vitæ z itinere fatigatus, nimioque sitis ardore deficiens, instanter cœpit clamare post Sanctum: En morior, inquit, siti, nisi poculi alicujus beneficio continuo refociller. Absque mora Vir Dei prosilivit de asino, & fixis in terra genibus, palmas tetendit in cælum, orare non cessans, donec se intellexit auditum. Oratione tandem finita, Festina, inquit viro, ad petram, & illic aquam vivam invenies, quam tibi hac hora misericorditer Christus de lapide bibendam produxit. Stupenda Dei dignatio, quæ servis suis tam facile se inclinat. Bibit sitiens homo aquam de petra, orantis virtute productam aa, & poculum hausit de saxo durissimo. Aquæ decursus ibidem ante non fuit; nec, ut est diligenter quæsitum, deinceps potuit inveniri.
[101] Qualiter autem per merita sui Pauperis Christus multiplicaverit cibos in mari, [& cibos multiplicat Sancto, iisque, qui cum illo navigabant.] cum suo sit loco inferius adnotandum bb, hoc tantum commemorasse sufficiat, quod de eleëmosyna modica sibi collata nautas a famis & mortis periculo per dies plurimos liberavit: ut ex hoc liquido possit adverti, quod omnipotentis Dei Famulus, sicut in eductione * aquæ de petra conformis exstitit Moysi; sic in multiplicatione victualium Elisæo cc. Procul igitur a pauperibus Christi diffidentia omnis abscedat. Si enim paupertas Francisci adeo copiosæ sufficientiæ fuit, ut subvenientium sibi * defectus tam * mira virtute suppleret, quod nec cibus, nec potus, nec domus deesset, cum pecuniæ & artis & naturæ facultas defecerat; multo magis illa merebitur, quæ usitato divinæ providentiæ ordine communiter conceduntur. Si, inquam, petræ siccitas ad Pauperis vocem abundans poculum sitienti propinavit pauperculo, nil jam inter omnia suum denegabit obsequium his, qui pro Auctore omnium omnia reliquerunt.
ANNOTATA.
a Quæ sequuntur usque ad Hanc sui dicebat, desiderantur in editione Waddingi.
b Matthæi cap. 13 ℣. 44.
c Matthæi cap. 8, ℣ 20; & Lucæ 9 ℣. 58.
d Ms. codex noster: Præcepit fratribus, & mox infra casas pro casulas.
e Quantam hujus rei curam sanctus Institutor habuerit, liquet etiam ex Testamento suo, in quo ait: Caveant sibi fratres, ut ecclesias & habitacula, & omnia alia, quæ pro ipsis construuntur, penitus non recipiant, nisi essent, sicut decet sanctam paupertatem, quam in Regula promisimus, semper ibi hospitantes, sicut advenæ & peregrini.
f Matthæi cap. 19 ℣. 21.
g Quæ sequuntur usque ad finem numeri 92, desunt in editione Waddingi.
h In Suriana editione deest sanctis; in codice nostro Ms. & editione Vaticana non legitur sociari.
i Ms. codex & editio Vaticana habent: Barum. Est porro Barium, Italis Bari, regni Neapolitani civitas archiepiscopalis in Apulia, Bariani agri caput, & S. Nicolai Myrensis episcopi corpore celebris.
k Waddingus: Accidit semel; ac mox infra omittit: Causa exigente.
l Sanctum Quiricum legendum est cum Ms. nostro ac tribus aliis editionibus sæpe laudatis. Est autem Fanum S. Quirici, incolis San-Quirico, oppidulum Hetruriæ in agro Senensi, inter montem Radicofanum & Senas. Non procul a Radicofano versus prædictum fanum in Tabulis geographicis invenio vicum vel castrum Campiglia, quod forte est Campilium hic in Vita memoratum.
m In Ms. nostro & editionibus Vaticana & Waddingiana non legitur ab.
n Sequentia usque ad illa verba: In festis, num. 96 posita, desiderantur in editione Waddingiana.
o Matthæi cap. 25, ℣. 40.
p Hic telam narrationis resumit Waddingus: In festis præcipuis, ubi opportunitas aderat, mendicare solitus erat; sed cetera rursus rescidit usque ad initium numeri sequentis.
q Psalmo 77, ℣. 25.
r Lucæ cap. 24.
s Ms. codex Sathrianum; Surius Sathianum. Vide, quæ de hoc ac Noceriæ loco, eodemque Sancti itinere dixi in Commentario prævio num. 611 & duobus seqq.
t Id est, viri nobiles, qui ea ætate milites dicebantur.
u Hæc denuo rescidit Waddingus, præmissa cum sequentibus sic connectens: Et quoniam in petendis eleëmosynis non quæstus agebatur cupidine, sed spiritus libertate, Pater pauperum Deus specialem de ipso curam gerere videbatur; ut, cum nec eleëmosynam petere poterat, nec necessitatibus supervenientibus, aut hospitibus adventantibus, necessaria aderant, provide & misericorditer Deus omnia ministrabat, & ei benefacientibus aut ministrantibus largissima præmia impendebat. Cujus unum vel alterum exemplum breviter proponam. Tum subdit, quæ hic sequuntur in Vita, quam edo.
x Adi Commentarium prævium num. 603 & sequenti.
y Id est, vesperi.
z Cum Ms. nostro & Surio lege viæ. Editiones Vaticana & Waddingiana habent: Asperiori & longiori itinere.
aa Vox productam non legitur in Ms. nostro, nec in aliis tribus editionibus.
bb In editione Waddingi desunt ista: Cum suo sit loco inferius adnotandum. Annotatur autem infra in hac Vita cap. 9.
cc De Moyse vide Exodi cap. 17; de Eliseo lib. 4 Regum, cap. 4.
* Sur. spiritualem
* Vatic. profectionisque
* Ms. mundi pauperibus
* Ms. vestito
* Ms. appellavit
* Ms. similitudinis
* al. deest igitur
* Ms. hospitio
* Ms. feodo
* Vatic. vobis
* Ms. perperam Euangelicum
* Vatic. offerentis
* Ms. & Sur.in eleëmosynam
* Ms. uno
* Sur. ductione
* Sur. subvenientiam cibi
* Vatic. jam
CAPUT VIII.
De pietatis adfectu, & quomodo ratione carentia adfici videbantur ad ipsum.
[Vir piissimus plangit animarum jacturas, ac magni facit concionatores,] Pletas vera, quæ secundum Apostolum ad omnia valet a, adeo cor Francisci repleverat ac penetraverat *, ut totum videretur Virum Dei in suum dominium vendicasse. Hæc est, quæ ipsum per devotionem sursum agebat in Deum, per compassionem transformabat in Christum, per condescensionem inclinabat ad proximum, & per universalem conciliationem ad singula refigurabat ad innocentiæ statum. Cumque per hanc pie moveretur ad omnia, specialiter tamen animas, Christi Jesu sanguine pretioso redemptas, cum cerneret inquinari aliqua sorde peccati, tanta miserationis teneritudine deplorabat, ut eas, tanquam mater, in Christo quotidie parturiret. Et hæc penes ipsum caussa præcipua venerandi verbi Dei ministros, quod semen fratri suo defuncto, Christo * videlicet, pro peccatoribus crucifixo, per ipsorum conversionem & pia solicitudine suscitent, & solicita pietate gubernent b. Istiusmodi miserationis officium Patri misericordiarum, omni sacrificio, firmabat, acceptius; maxime si studio fuerit perfectæ caritatis impensum: ut ad id laboretur magis exemplo, quam verbo, magis lacrymosa prece, quam loquaci sermone.
[103] Plangendum proinde dicebat prædicatorem, tanquam vera pietate privatum, [qui non tam verbo, quam exemplo, eas Christo lucrantur.] sive qui in prædicatione non animarum quærit salutem, sed propriam laudem; sive qui pravitate destruit vitæ, quod ædificat veritate doctrinæ. Præferendum huic dicebat fratrem simplicem & elinguem, qui bono exemplo alios provocat * ad bonum. Illud quoque verbum: “Donec sterilis peperit plurimos c,” taliter exponebat: Sterilis, inquit, est frater pauperculus, qui generandi in Ecclesia filios non habet officium. Hic pariet in judicio plurimos; quia, quos nunc privatis orationibus convertit ad Christum, suæ gloriæ tunc Judex adscribet. Quæ multos habet filios, infirmabitur; quia prædicator vanus & loquax, qui multis nunc quasi sua virtute genitis gaudet, cognoscet tunc, se nil proprii habere in eis.
[104] Cum igitur animarum salutem viscerosa pietate appeteret, & fervida æmulatione zelaret, suavissimis se dicebat repleri odoribus, & quasi unguento pretioso liniri, cum sanctorum fratrum, per orbem distantium, odorifera fama multos audiret ad viam veritatis induci. [hine bonis bona, malis mala precatur, Deusque illum] Ex * talium auditu exultabat in spiritu, benedictiobus omni acceptione dignissimis fratres illos accumulans, qui verbo vel opere ad Christi amorem inducerent peccatores. Sic etiam, qui Religionem sacram iniquis violarent operibus, maledictionis ejus gravissimam incurrebant sententiam. A te, Domine, inquit, sanctissime, & * a tota cælesti curia, & a me parvulo tuo sint maledicti, qui suo malo exemplo confundunt & destruunt, quod per sanctos fratres Ordinis hujus ædificasti, & ædificare non cessas.
[105] [pro offensam dantibus orantem solatur.] Tanta frequenter afficiebatur mœstitia super scandalo * pusillorum, ut deficere se putaret, nisi divinæ fuisset clementiæ consolatione suffultus. Cum autem semel malis turbatus exemplis, anxio spiritu misericordem Patrem precaretur pro filiis, responsum hujusmodi reportavit a Domino: Cur tu, pauper homuncio, conturbaris? An ego te super Religionem meam sic pastorem institui, ut me principalem nescias esse patronum? Hominem simplicem ad hoc te constitui, ut, quæ in te fecero, non humanæ industriæ, sed supernæ gratiæ adscribantur. Ego vocavi, servabo, & pascam, & aliis excidentibus alios subrogabo: ita ut, si nati non fuerint, faciam illos nasci. Et quantiscumque fuerit impulsibus paupercula hæc concussa Religio, salva semper meo munere permanebit.
[106] [Sanctus detractores odit, & vult severe castigari:] Detractionis quoque vitium, inimicum fonti pietatis & gratiæ, tanquam serpentinum abhorrebat morsum, & atrocissimam pestem, & piissimo Deo abominabile fore firmabat, pro eo, quod detractor animarum sanguine pascitur, quos * gladio linguæ necat. Audiens semel, fratrem quendam denigrare famam alterius, conversus ad vicarium suum dixit: Surge, surge, discute diligenter, &, si accusatum fratrem innocentem reperis *, accusantem dura correctione cunctis redde notabilem. Nonnunquam vero eum, qui fratrem suum famæ gloria spoliaret, judicabat habitu spoliandum; nec ad Dominum oculos posse levare, nisi prius, quod abstulerat, reddere pro posse curaret. Tanto major est (aiebat) detractorum impietas, quam latronum, quanto lex Christi, quæ in observantia pietatis impletur, magis animarum, quam corporum, nos astringit optare salutem.
[107] [in afflictis & egenis Christum contemplans, punit verbum durius pauperi dictum.] Afflictis quoque qualicumque corporali molestia mira passionis * teneritudine condescendens, si quid penuriæ, si quid defectus in aliquo cerneret, pii cordis dulcedine regerebat in Christum. Sane clementiam habebat ingenitam, quam superinfusa Christi pietas duplicabat. Itaque liquescebat animus ejus ad pauperes & infirmos; & quibus non poterat manum, exhibebat affectum d. Contigit semel, ut pauperi cuidam eleëmosynam importune petenti unus e fratribus durius responderet; quod audiens pauperum pius Amator, fratri præcepit, ut ad illius pauperis pedes se nudatum e prosterneret, proclamaret culpabilem, orationis suffragium postularet & veniam. Quod cum ille fecisset humiliter, dulciter Pater adjecit: Dum pauperem vides, o frater, speculum tibi proponitur Domini, & pauperis Matris ejus. In infirmis similiter infirmitates, quas assumpsit, considera.
[108] Cumque in pauperibus cunctis, & ipse Christianissimus pauper, [nec sibi, nec ulli rei parcit, dum succurrat egentibus.] effigiem Christi prospiceret, si qua etiam necessaria vitæ sibi collata fuissent, eis occurrentibus non solum liberaliter conferebat, verum etiam, ac si illorum propria essent, judicabat esse reddenda f. Accidit semel, ut eidem redeunti de Senis pauper quidam occurreret, cum occasione infirmitatis super habitum palliolo quodam esset amictus. Cujus miseria oculo clementi conspecta, Oportet, inquit ad socium, ut reddamus mantellum pauperculo isti, nam ipsius est: mutuo enim ipsum accepimus, donec pauperiorem invenire contingeret. Socius autem, pii Patris necessitatem considerans, pertinaciter obsistebat, ne provideret alii, se neglecto. At ille: Pro furto, ait, mihi reputo a magno Eleëmosynario imputandum, si hoc, quod fero, non dedero magis egenti. Propterea de omnibus, quæ sibi dabantur ad necessitatem corporis relevandam, solitus erat a dantibus licentiam petere, ut licite posset, si magis egenus occurreret, erogare. Nulli prorsus rei parcebat, nec mantellis, nec tunicis, nec libris, nec etiam paramentis altaris, quin omnia hæc, dum posset, ut pietatis impleret officium, indigentibus largiretur. Pluries, cum oneratis obviaret in via pauperibus, imbecilles humeros illorum oneribus supponebat.
[109] Consideratione quoque primæ originis omnium abundantiori pietate repletus, [Creaturas omnes tenere amabat, maxime agnos: ob quorum unum nocatum] creaturas, quantumlibet parvas, Fratris vel Sororis appellabat nominibus; pro eo, quod sciebat, eas unum secum habere principium. Illas tamen viscerosius complexabatur & dulcius, quæ Christi mansuetudinem piam similitudine naturali prætendunt, & Scripturæ significatione figurant. Redemit frequenter agnos, qui ducebantur ad mortem g, illius memor Agni mitissimi, qui ad occisionem duci voluit pro peccatoribus redimendis. Hospitato quadam vice Servo Dei apud monasterium sancti Verecundi h, de episcopatu Eugubii, ovicula quædam agniculum peperit illa nocte. Aderat sus ferocissima, quæ vitæ innocentis non parcens, rapaci eum morsu necavit. Hoc audito, pius Pater mira compassione commotus, & Agni sine macula recordatus, lamentabatur pro morte agniculi, coram omnibus dicens: Heu me, frater agnicule, animal innocens, Christum hominibus repræsentans! maledicta sit impia, quæ te interfecit, nullusque de ea comedat homo, vel bestia.
[110] Mirabile dictu *. Statim infirmari cœpit porca malefica, [porcæ maledicit: oves sihi applaudentes habet.] & tribus diebus corpoream pœnam exsolvens, ultricem tandem pertulit necem. Projecta autem in vallem * monasterii, ibique longo tempore jacens, in modum tabulæ desiccata, nulli fuit esca famelico. Advertat igitur humana impietas, quali pœna sit ferienda finaliter, si tam horrenda morte percussa est ferocitas bestialis. Perpendat & fidelis devotio, quam in Servo Dei pietas fuerit admirandæ virtutis, & copiosæ dulcedinis, ut ei applauderet suo modo etiam natura brutorum. Iter enim faciens juxta civitatem Senensem, invenit in pascuis magnum ovium gregem. Quas cum benigne (ut erat solitus) salutasset, relicto pastu, cucurrerunt omnes ad eum; levantesque capita sua, erectis in eum luminibus intendebant. Tantum quidem ei fecerunt applausum, ut & pastores mirarentur & fratres, cernentes circa ipsum tam ovium agnos, quam ipsos arietes, sic mirabiliter exsultantes.
[111] [Alit ovem in conventu de Portiuncula, mire obsequentem,] Alio quoque tempore apud Sanctam Mariam de Portiuncula quædam Viro Dei fuit ovis oblata, quam propter innocentiæ & simplicitatis amorem, quas ovis natura prætendit, gratanter suscepit. Monebat pius Vir oviculam, ut & laudibus divinis intenderet, & ab omni fratrum offensa caveret. Ovis autem, quasi Viri Dei pietatem adverteret, informationem ipsius solicite observabat. Nam audiens, fratres in choro cantare, & ipsa * ecclesiam ingrediens, sine alicujus informatione flectebat genua, vocem balatus emittens ante altare Virginis, Matris Agni, ac si eam salutare gestiret. Insuper & cum elevaretur sacratissimum Christi corpus inter Missarum solennia, flexis curvabatur poplitibus, tanquam si reverens pecus de irreverentia indevotos argueret, Christoque devotos ad Sacramenti reverentiam invitaret.
[112] [atque Romæ, quam nobili matronæ de Septem-Soliis commisit.] Tempore quodam agniculum in Urbe i secum habuerat ob reverentiam illius mitissimi Agni, quem nobili matronæ, dominæ scilicet * Jacobæ de Septem-Soliis k, in suo recessu conservandum commisit. Agnus vero, quasi in spiritualibus eruditus a Sancto, dominæ ad ecclesiam eunti, stanti & revertenti, societate inseparabili cohærebat. Si matutinali hora domina tardaret * exsurgere, agnus impellebat eam corniculis *, & balatibus excitabat, gestibus adhortans & nutibus, ut ad ecclesiam properaret. Propter quod agnus, Francisci discipulus, devotionis jam magister effectus, ut mirabilis & amabilis a domina servabatur.
[113] [Alibi lepusculum, alibi cuniculum sibi mire blandientes habet;] Alio quoque tempore apud Græcium vivus Viro Dei oblatus fuit lepusculus; qui liber qui liber in terra positus, cum posset, quo vellet, effugere, vocante se Patre benigno, in sinum illius propero cursu saltavit. Quem ipse pio cordis affectu circumfovens, videbatur eidem compati quasi mater; dulcique allocutione commonitum, ne se iterum capi permitteret, liberum abire permisit. Cumque pluries in terra positus, ut abscederet, semper in sinum Patris rediret (tanquam si sensu quodam occulto cordis ipsius perciperet pietatem) tandem jussu Patris a fratribus delatus est ad loca solitudinis tutiora. Modo quoque consimili in insula lacus Perusini cuniculus quidam captus, & Viro Dei oblatus, cum ceteros fugeret, manibus ejus & sinui se domestica securitate commisit.
[114] [simile quid experitur in avi fluviatili & pisce.] Per lacum Reatinum eidem ad eremum de Græcio properanti piscator unam ex devotione fluvialem obtulit avem, quam cum libenter susceptam apertis invitaret manibus ad recessum, nec illa vellet abire, erectis in cælum oculis, diu in oratione permansit; & quasi aliunde post longam horam ad se reversus, dulciter iterato mandavit aviculæ, ut Dominum laudatura recederet. Suscepta itaque cum benedictione licentia, gestu corporis quoddam prætendens gaudium, avolavit l. In eodem lacu similiter oblatus fuit ei piscis magnus & vivus, quem more solito fraterno nomine vocans, in aquam reposuit juxta navem. Piscis vero coram Viro Dei ludebat in aqua, & quasi amore illius allectus, nullatenus recessit a navi, nisi prius ab eodem cum benedictione licentia sibi data.
[115] Alio quoque tempore ambulans cum quodam fratre per paludes Venetiarum, [Inter aves ambulans, eis silentium & cantum imperat:] invenit maximam avium multitudinem, residentium & cantantium in virgultis. Quibus visis, dixit ad socium: Sorores aves laudant Creatorem suum: nos itaque in medium ipsarum euntes, laudes & horas canonicas Domino decantemus. Cumque in medium ipsarum intrassent, non sunt aves motæ de loco. Et quia propter garritum ipsarum in dicendis horis se mutuo audire non poterant, conversus Vir sanctus dixit ad aves: Sorores aves, a cantu cessate, donec laudes Deo debitas persolvamus. At illæ continuo tacuerunt, tamdiu in silentio persistentes, quamdiu dictis horis spatiose, & laudibus persolutis, a Sancto Dei cantandi licentiam receperunt. Dante autem eis Viro Dei licentiam, statim more solito cantum suum resumpserunt m.
[116] Apud sanctam Mariam de Portiuncula, juxta cellam Viri Dei, [cicadam sibi obsequentem ac familiarem experitur,] super ficum cicada residens & decantans, cum Servum Domini (qui etiam in parvis rebus magnificentiam Creatoris admirari didicerat) ad divinas laudes cantu suo frequentius excitaret, ab eodem quadam die vocata, velut edocta cælitus, super manum volavit ipsius. Cui cum dixisset: Canta, soror mea cicada, & Dominum Creatorem tuo jubilo lauda; sine mora obediens canere cœpit; nec destitit, donec jussu Patris ad locum proprium revolavit. Mansit autem per octo dies ibidem, quolibet die veniendo, cantando, & recedendo ejus jussa perficiens. Tandem Vir Dei ait ad socios: Demus jam sorori nostræ cicadæ licentiam; satis enim nos suo cantu lætificans ad laudes Dei octo dierum spatio excitavit. Et statim ab eo licentiata recessit, nec ultra ibidem apparuit; ac si mandatum ipsius non auderet aliquatenus præterire n.
[117] Eidem Senis infirmo phasianus quidam, de novo captus, [& alibi phastanum mirabiliter addictum.] a nobili quodam transmissus est vivus; qui continuo, ut Virum sanctum audivit & vidit, tanta ei amicabilitate cohæsit, ut nullo modo pateretur ab ipso sejungi. Nam pluribus vicibus extra locellum fratrum in vinea positus, ut abiret, si vellet, rapido semper cursu redibat ad Patrem, tanquam si ab eodem omni fuisset tempore educatus. Deinde cuidam collatus viro, qui ex devotione Servum Dei visitare solebat, velut sibi molestum foret a pii Patris absentari conspectu, escam recusavit omnino. Reportatus tandem ad Famulum Dei, statim ut conspexit eundem, quibusdam hilaritatis prætensis gestibus, avide manducavit.
[118] Cum ad eremum pervenisset Alvernæ propter Quadragesimam celebrandam in honorem archangeli Michaëlis o, [In eremo Alvernæ ab avibus lætanter excipitur,] diversi generis aves circa ipsius cellulam volitantes concentu sonoro & lætitiæ gestibus, quasi de ejus adventu gaudentes, Patrem pium invitare ac allicere videbantur ad moram. Quo viso, dixit ad socium: Cerno, frater, voluntatis esse divinæ, quod hic aliquamdiu commoremur; tantum sorores aviculæ de nostra videntur præsentia consolari.
[119] Cum igitur contraheret ibi moram, falco ibidem nidificans magno se illi amicitiæ fœdere copulavit. [miroque falconis obsequio utitur.] Nam semper horam nocturno tempore, in qua Vir sanctus ad divina officia surgere solitus erat, cantu suo præveniebat & sono; quod Famulo Dei gratissimum erat, eo quod tanta solicitudo, quam circa eum gerebat, omnem ab ipso torporem desidiæ excuteret. Cum vero Servus Christi infirmitate plus solito gravaretur, parcebat falco, nec tam tempestivas indicebat * vigilias; siquidem velut instructus a Deo, circa diluculum suæ vocis campanam levi tactu pulsabat. Divinum certe videtur fuisse præsagium, tam in exsultatione multimodi generis avium, quam in cantu falconis; cum Dei Laudator & Cultor, pennis contemplationis subvectus, tunc foret illic apparitione Seraphica sublimandus p.
[120] [Pœnitentiam acturis spondet & præstat] Moram eo faciente tempore quodam in eremitorio Græcii, loci illius indigenæ malis multiplicibus vexabantur. Nam & luporum rapacium multitudo non solum bruta, sed & homines consumebat, & grando annua tempestate blada q & vineas devastabat. Dum igitur sic afflictis Præco sacri Euangelii prædicaret, dixit ad eos: Ad honorem & laudem Dei omnipotentis fidejubeo vobis, quod pestilentia hæc omnis abscedet, & respiciens vos Dominus, multiplicabit in temporalibus bonis, si mihi credentes misereamini vestri, ut, vera * confessione præmissa, dignos faciatis pœnitentiæ fructus. Iterum hoc annuncio vobis, quod, si beneficiis ingrati ad vomitum conversi fueritis, innovabitur plaga, duplicabitur pœna, & major * in vos ira desæviet.
[121] Ab illa utique * hora, [immunitatem a luporum ferocia & grandine.] pœnitentiam ad exhortationem ipsius agentibus illis, cessaverunt clades, periere pericula; nec molestiæ quicquam lupi intulere, vel grandines. Imo, quod majus est, si quando vicinorum arva grando pervaderet, istorum terminis appropinquans terminabatur ibidem, aut in partem aliam divertebat. Cessavit * grando, servaverunt & lupi pactionem Servi Dei; nec contra pietatis legem in homines ad pietatem conversos attentaverunt amplius desævire, quamdiu juxta condictum contra piissimas Dei leges impie non egerunt. Pie igitur sentiendum est de pietate Viri beati, quæ tam miræ dulcedinis & virtutis fuit, ut domaret ferocia, domesticaret silvestria, mansueta doceret, & brutorum naturam, homini jam lapso rebellem, ad sui obedientiam inclinaret. Vere hæc est, quæ cunctas sibi creaturas confœderans, valet ad omnia, promissionem habens vitæ, quæ nunc est, & futuræ r.
ANNOTATA.
a Epist. 1 ad Timotheum cap. 4, ℣ 8.
b Sequentia usque ad initium numeri 107 rescidit Waddingus.
c Libro 1 Regnum cap. 2, ℣ 5.
d Sequentia usque ad finem hujus numeri non sunt apud Waddingum.
e Retentis tamen haud dubie femoralibus.
f Sequentia usque ad verba Propterea de omnibus, omissa sunt in editione Waddingi.
g Exempla habes in Vita prima num. 77 & duobus seqq.
h Augustinus Lubinus in brevi Notitia abbatiarum Italiæ pag. 124 & sequenti, vocat hanc abbatiam titulo S. Verecundi de Spirtis, Ordinis S. Benedicti, notatque aliter etiam appellari S. Verecundi de Spissis & de Spicis, ac sitam esse septem circiter mill. pass. ab Eugubio, & in colle, dicto Vall'ingegno.
i Id est, Romæ.
k Waddingus in Annalibus ad annum 1226, num. 28 fatetur, sese in hujus illustris feminæ, apud scriptores Franciscanos celebris, familiam frustra inquisivisse. Hæc eadem matrona creditur S. Francisco moribundo, ejusdemque funeri adfuisse. Lege Commentarium prævium § 27.
l In editione Vaticana vitiose: Advolavit. Waddingus hoc de ave fluviatili omittens, ad sequens prodigium sic perrexit: In lacu Reatino ex devotione fuit etiam oblatus &c.
m Andreas Dandulus hujus prodigii etiam meminit in Chronico, ac contigisse scribit, quando B. Franciscus, de ultra mare rediens, in paludibus Venetorum deambulabat; ut dixi in Commentario prævio num. 389.
n Sequentia omnia usque ad finem numeri 117 desiderantur in editione Waddingi.
o Hoc quadragesimale jejunium a S. Francisco quotannis observari soluisse, docet idem sanctus biographus infra num. 189.
p Dum scilicet sacra Christi stigmata accepit; uti cap. 13 latius exponetur. Contigerunt ergo ista anno 1224.
q Id est, segetes.
r Epist. 1 ad Timotheum cap. 4, ℣ 8: Pietas autem ad omnia utilis est, promissionem habens vitæ, quæ nunc est, & futuræ.
* Ms. aid. viscera
* apud Wadd. deest Christo
* Ms. provocaret
* Vatic. Et
* in Vatic. deest &
* ibid. & Sur. Scandala
* l. quas
* al. repereris
* al. compassionis
* Wadd. Mirum!
* al. vallum
* Ms. & ipsam
* apud Wadd. deest scilicet
* ibid. tardabat
* al. cornulis
* Wadd. indicabat
* Sur. vestra
* Vatic. & Wadd. majori
* Ms. itaque
* Ms. servavit
CAPUT IX.
De fervore caritatis ejus, & desiderio martyrii.
[Divino amore totus accensus] Caritatem ferventem, qua Sponsi amicus Franciscus ardebat, quis enarrare sufficiat? Totus namque, quasi quidam carbo ignitus, divini amoris flamma videbatur absorptus. Subito enim ad auditum amoris Domini excitabatur, afficiebatur, inflammabatur; quasi plectro vocis extrinsecæ chorda cordis interior tangeretur a. Talem pro eleëmosynis censum offerre, nobilem prodigalitatem dicebat, & eos, qui minus ipsum, quam denarios reputarent, esse stultissimos, pro eo, quod solius divini amoris impretiabile pretium ad regnum cælorum sufficiat comparandum, & ejus, qui nos multum amavit, multum sit amor amandus.
[123] Ut autem ex omnibus excitaretur ad amorem divinum, [Deum in omnibus creatis speculatur & laudat.] exsultabat in cunctis operibus manuum Domini, & per jucunditatis specula * in vivificam consurgebat rationem & caussam. Contuebatur in pulchris Pulcherrimum, & per impressa rebus vestigia prosequebatur ubique Dilectum, de omnibus sibi scalam faciens, per quam conscenderet ad apprehendendum eum, qui est desiderabilis totus. Inauditæ namque devotionis affectu fontalem illam bonitatem in creaturis singulis, tanquam in rivulis, degustabat, & quasi cælestem concentum perciperet, in consonantia virtutum & actuum, eis datorum a Deo, ipsas ad laudem Domini more Prophetæ David dulciter hortabatur b.
[124] Christus Jesus crucifixus intra suæ mentis ubera, [Amor ejus in Christum crucifixum,] ut myrrhæ fasciculus jugiter morabatur c, in quem optabat per excessivi amoris incendium totaliter transformari. Prærogativa quoque peculiaris devotionis ad ipsum ab Epiphaniæ festo, usque ad continuos quadraginta dies, eo scilicet tempore, quo Christus latuit in deserto, ad solitudinis loca declinans, cellaque reclusus, quanta poterat artitudine cibi & potus, jejuniis & orationibus & laudibus Dei sine intermissione vacabat d. Tam fervido quidem in Christum ferebatur affectu, sed & Dilectus * illi tam familiarem rependebat amorem, ut videretur ipsi Famulo Dei, quasi jugem præ oculis ipsius Salvatoris sentire præsentiam, sicut aliquando sociis familiariter revelavit.
[125] [in Sacramentum Eucharistiæ, in Virginem Matrem,] Flagrabat erga Sacramentum Dominici Corporis fervore omnium medullarum, stupore admirans permaximo illam carissimam dignationem & dignantissimam * caritatem. Sæpe communicabat, & tam devote, ut alios devotos efficeret, dum ad immaculati Agni degustationem suavem, quasi spiritu ebrius, in mentis ut plurimum rapiebatur excessum. Matrem Domini nostri Jesu Christi e indicibili complectebatur amore, eo quod Dominum Majestatis fratrem nobis effecerit, & per eam simus misericordiam consequuti. In ipsa post Christum præcipue fidens, eam sui ac suorum advocatam constituit, & ad honorem ipsius a festo Apostolorum Petri & Pauli usque ad festum Assumtionis devotissime jejunabat f.
[126] [in angelos, in Sanctos omnes, maxime Apostolos, & varia illius jejunia.] Angelicis ardentibus igne mirifico ad excedendum in Deum, & electorum animas inflammandas, inseparabilis erat amoris vinculo copulatus, & ob devotionem ipsorum ab Assumtione Virginis gloriosæ quadraginta diebus jejunans, orationi jugiter insistebat g. Beato autem Michaëli archangelo, eo quod animarum repræsentandarum haberet officium, speciali erat amore devotior propter fervidum, quem habebat zelum ad salutem omnium salvandorum. Ex recordatione Sanctorum omnium, tanquam lapidum ignitorum, in Deificum recalescebat incendium; Apostolos omnes, & præcipue Petrum & Paulum, propter fervidam caritatem, quam habuerunt ad Christum, summa devotione complexans, ob quorum reverentiam & amorem quadragesimæ specialis jejunium Domino dedicabat h.
[127] [Animam suam per amorem, corpus per jejunium Christo continue offert.] Non habebat aliud Christi Pauper, nisi duo minuta, corpus scilicet * & animam, quod * posset liberali caritate largiri. Sed hæc per amorem Christi sic offerebat continue, ut quasi omni tempore per rigorem jejunii corpus, & per ardorem desiderii spiritum immolaret, exterius in atrio sacrificans holocaustum, & in templo interius concremans thymiama. Sic autem eum caritatis excessiva devotio sursum in divina ferebat, ut ejusdem affectuosa * benignitas ad naturæ consortes & gratiæ dilataret. Quem enim creaturis ceteris germanum pietas cordis effecerat, mirum non est, si Creatoris insignitis imagine, & sanguine redemptis Auctoris, germaniorem Christi caritas faciebat.
[128] [cujus Sanguine redemptas animas indefesse quoque curat.] Non se Christi reputabat amicum, nisi animas foveret, quas ille redemit. Saluti animarum nihil præferendum esse, dicebat, eo maxime probans, quod Unigenitus Dei pro animabus dignatus fuerit in cruce pendere. Hinc sibi in oratione luctamen, in prædicatione discursus, & in exemplis dandis excessus i. Unde, quoties austeritas nimia reprehenderetur in ipso, respondebat, se datum aliis in exemplum. Licet enim innocens ejus caro, quæ jam se sponte subdebat spiritui, nullo egeret flagello propter offensas; tamen exempli causa renovabat illi pœnas & onera, custodiens propter alios vias duras. Dicebat enim: Si linguis hominum loquar & Angelorum, caritatem autem in meipso non habeam, & proximis virtutum exempla non monstrem, parum prosum aliis, mihi nihil.
[129] Ferventi quoque caritatis incendio gloriosum sanctorum Martyrum æmulabatur triumphum, [Ex martyrii desiderio in Syriam navigans, in Sclavoniam ventis pellitur;] in quibus nec amoris flamma extingui, nec fortitudo potuit infirmari. Desiderabat propterea, & ipse illa perfecta caritate succensus, quæ foras mittit timorem, per martyrii flammam hostiam Domino se offerre viventem, ut & vicem Christo pro nobis morienti rependeret, & ad divinum amorem ceteros provocaret. Sexto namque conversionis suæ anno k, desiderio martyrii flagrans, ad prædicandam fidem Christianam & pœnitentiam Saracenis & aliis infidelibus, ad partes Syriæ transfretare disposuit. Cumque navem quandam, ut illuc tenderet, conscendisset, ventis contrariis flantibus, compulsus est in Sclavoniæ partibus applicare.
[130] Cum igitur moram aliquandiu contraxisset ibidem, [hinc navem, Anconam petentem cum socio clam ingressus,] nec invenire posset navem tunc temporis transfretantem, fraudatum a suo desiderio se sentiens, nautas quosdam Anconam tendentes, ut amore Dei eum secum ducerent, exoravit l. Verum illis propter expensarum defectum pertinaciter recusantibus, Vir Dei plurimum de Domini bonitate confisus navem cum socio latenter conscendit. Adfuit quidam, a Deo, ut creditur, pro Paupere suo missus, qui secum ferens necessaria victus, quendam timentem Deum de navi ad se vocatum sic alloquutus est: Hæc * pro pauperibus fratribus in navi latitantibus conserva fideliter, ac necessitatis tempore amicabiliter subministra.
[131] Sicque factum est, ut nautis propter vim ventorum per dies plurimos nusquam applicare valentibus, [ex modica eleëmosyna vectoribus omnibus succurrit.] omnia consumerentur ipsorum cibaria, & sola pauperi Francisco collata desuper eleëmosyna superesset. Quæ cum esset permodica *, tantum divina virtute suscepit augmentum, ut diebus plurimis *, in mari propter tempestatem continuam contrahentibus moram, usque ad portum Anconæ omnium necessitatibus plenarie subveniret. Videntes itaque nautæ, per Servum Dei multa se mortis evasisse discrimina, tanquam qui maris horrenda pericula senserant, & miranda opera Domini viderant in profundo, gratias egerunt omnipotenti Deo, qui semper in suis amicis & servis mirabilem & amabilem se ostendit. Cum m autem, relicto mari, terram perambulare cœpisset, jactato in eam salutis semine, reportabat manipulos fructuosos.
[132] Verum quia martyrii fructus adeo cor ejus allexerat, [Eadem de causa navigaturus in Africam, morbo impeditus ex Hispania ad suos redit.] ut pretiosam pro Christo mortem super omnia virtutum merita peroptaret, versus Marrochium iter arripuit, ut Miramolino & genti ejus Christi Euangelium prædicaret, si quo modo ad concupitam palmam valeret attingere n. Tanto namque desiderio ferebatur, ut, quamvis esset imbecillis corpore, peregrinationis suæ præcurreret comitem; & ad exsequendum propositum festinus, & tanquam spiritu ebrius advolaret. Sed cum jam usque in Hispaniam perrexisset, divina dispositione, quæ ipsum reservabat ad alia, gravissima ei supervenit infirmitas, qua præpeditus, quod cupiebat, adimplere nequivit. Sentiens igitur Vir Dei, quod necessaria erat adhuc proli, quam genuerat, ipsius vita in carne, quamvis mortem sibi lucrum putaret esse, rediit ad pascendum * oves suæ sollicitudini commendatas.
[133] [Profectus ad Soldanum Babyloniæ, cum Christianis bellantem,] Verum caritatis ardore spiritum ipsius ad martyrium perurgente, tertia adhuc vice pro fide Trinitatis effusione sui sanguinis dilatanda, versus infideles proficisci tentavit o. Tertio decimo namque conversionis suæ anno ad partes Syriæ pergens, multis se periculis constanter exposuit, ut Soldani p Babyloniæ posset adire præsentiam. Inter Christianos enim ac Saracenos tunc bellum tam implacabile * erat, exercituum castris hinc inde in campo cominus ex adverso locatis q, ut via mutui transitus sine mortis discrimine non pateret. Exierat siquidem * a Soldano edictum crudele, ut, quicumque caput alicujus Christiani afferret, Bisantium r aureum pro mercede reciperet. At intrepidus Christi miles Franciscus, sperans in proximo suum adipisci posse * propositum, definivit iter arripere, mortis pavore non territus, sed desiderio provocatus.
[134] [ab illius satellitibus captus, pessimeque mulctatus, & ad ipsum adductus] Oratione namque præmissa, confortatus a Domino, confidenter illud propheticum * decantabat: “Nam etsi ambulavero * in medio umbræ mortis, non timebo mala: quoniam tu mecum es s”. Assumpto igitur socio fratre, Illuminato nomine, viro utique luminis & virtutis, cum iter cœpisset, obvias habuit oviculas duas; quibus visis, exhilaratus Vir sanctus, dixit ad socium: Confide, frater, in Domino, nam in nobis Euangelicum illud impletur: “Ecce, ego mitto vos, sicut oves in medio luporum t”. Cum autem processissent ulterius, occurrerunt ei satellites Saraceni, qui tanquam lupi celerius accurrentes ad oves, servos Dei feraliter comprehensos crudeliter & contemtibiliter pertractarunt u, afficientes convitiis, affligentes verberibus, & vinculis alligantes. Tandem afflictos multipliciter & attritos ad Soldanum, divina disponente providentia, juxta Viri Dei x desiderium perduxerunt.
[135] [Christum libere prædicat stupenti faventique Soldano,] Cum igitur princeps ille perquireret, a quibus, & ad quid, & qualiter missi essent, & quomodo advenissent; intrepido corde respondit Christi servus Franciscus, non ab homine, sed a Deo altissimo se fuisse transmissum, ut ei & populo suo viam salutis ostenderet, & annunciaret Euangelium veritatis. Tanta vero mentis constantia, tanta virtute animi, tantoque fervore spiritus prædicto Soldano prædicavit Deum trinum & unum, & Salvatorem omnium Jesum Christum, ut Euangelicum illud in ipso claresceret veraciter esse completum: “Ego dabo vobis os, & sapientiam, cui non poterunt resistere, & contradicere omnes adversarii vestri y”. Nam & Soldanus admirandum in Viro Dei fervorem Spiritus conspiciens & virtutem, libenter ipsum audiebat, & ad moram contrahendam cum eo, instantius invitabat z. Christi vero Servus superno illustratus oraculo, Si vis, inquit, converti tu cum populo tuo ad Christum, ob illius amorem libenter vobiscum commorabor.
[136] Quod si hæsitas, propter fidem Christi legem Mahumeti * dimittere, jube ignem accendi permaximum; & ego cum sacerdotibus tuis ignem ingrediar, ut vel sic cognoscas, quæ fides certior & sanctior non immerito tenenda sit. [fidem suam per ignem probare paratus; quod Soldanus, suos metuens, abnuit;] Ad quem Soldanus: Non credo, quod aliquis de sacerdotibus meis se vellet igni propter fidem suam defensandam exponere, vel genus aliquod subire tormenti. Viderat enim, statim quendam de presbyteris suis, virum authenticum & longævum, hoc audito verbo, de suis conspectibus aufugisse. Ad quem Vir sanctus: Si mihi velis promittere pro te & populo tuo, quod ad Christi cultum, si ignem illæsus exiero, veniatis; ignem solus introibo: & si combustus fuero, imputetur peccatis meis; si autem divina me protexerit virtus, Christum Dei virtutem & sapientiam, verum Deum & Dominum Salvatorem omnium agnoscatis. Soldanus autem optionem hanc accipere se non audere, respondit; quia seditionem populi formidabat.
[137] Obtulit tamen ei multa munera pretiosa, quæ Vir Dei, [sed multa ei dona offert, quæ Sanctus acceptare recusans,] non mundanarum rerum, sed salutis animarum avidus, sprevit omnia *, quasi lutum. Soldanus autem videns Virum sanctum, tam perfectum rerum mundialium contemptorem, admiratione permotus, majorem erga ipsum devotionem concepit. Et quamvis ad fidem Christianam transire nollet, vel forsan non auderet, rogavit tamen devote Famulum Christi, ut prædicta susciperet, pro salute ipsius, Christianis pauperibus vel ecclesiis eroganda. Ipse vero, quia pondus fugiebat pecuniæ, & in animo Soldani veræ pietatis non videbat radicem, nullatenus acquievit.
[138] Videns etiam, se non proficere in conversione gentis illius, [nihilque se profecturum cognoscens, ad Christianos regreditur.] nec suum assequi posse propositum aa, ad partes fidelium, divina revelatione præmonitus, remeavit. Sic itaque Dei ordinante clementia, & sancti Viri promerente virtute, misericorditer & mirabiliter factum est, quod Christi Amicus mortem pro ipso viribus totis exquireret, & tamen nullatenus inveniret; ut & merito non careret optati martyrii, & insigniendus servaretur in posterum privilegio singulari bb. Sic utique factum est, ut ignis ille divinus adhuc perfectius ipsius æstuaret in corde, ut post potentius * evaporaret in carne. O vere beatum Virum, cujus caro, etsi tyrannico ferro non cæditur, occisi tamen Agni similitudine non privatur! O, inquam, vere ac plene beatum, cujus animam etsi gladius persecutoris non abstulit, palmam tamen martyrii non amisit!
ANNOTATA.
a Sequentia usque ad finem hujus numeri omissa sunt in editione Waddingi.
b Lege Psalmum 148, ac luce clarius agnosces, quam inepte & impie quidam heterodoxi sugillare ausi sint sermones S. Francisci, bruta animantia ad Dei laudem exhortantis.
c Ex Canticorum cap. 1, ℣ 12.
d In Regula a Waddingo primo loco edita cap. 3 inter jejunia Ordinis præcipitur jejunium ab Epiphania, quando Dominus noster Jesus Christus incepit jejunare, usque ad Pascha. At in altera, qua nunc utuntur Fratres Minores, cap. 3 dicitur: Sanctam vero quadragesimam, quæ incipit ab Epiphania usque ad continuos quadraginta dies, quam Dominus suo sancto jejunio consecravit, qui voluntarie eam jejunant, benedicti sint a Domino; & qui nolunt, non sint adstricti. Hinc Waddingus ad priorem locum hæc annotavit: In secunda Regula cap. 3 jejunium hoc spontaneum est, nec eo (ad Pascha) usque protenditur, sed tantum per quadraginta dies. De hoc dierum numero videtur hic loqui S. Bonaventura.
e In Ms. nostro: Matrem Domini Jesu.
f Festum sanctorum apostolorum Petri & Pauli celebratur die 29 Junii; festum assumptionis beatissimæ virginis Mariæ 15 Augusti, diebus quadraginta sex inter hoc & illud intermediis.
g Nimirum usque ad festum Dedicationis S. Michaëlis archangeli, quod quadragesimo quinto die post festum Assumptionis sanctissimæ Dei Genitricis, seu die 29 Septembris colitur.
h Libet hic paucis advertere, S. Franciscum quinque jejunia quadragesimalia, quorum quodlibet quadraginta dies complectebatur, aut etiam excedebat, quotannis observare soluisse; nam tribus in hoc capite memoratis addenda sunt annuum quadragesimale ex præcepto Ecclesiæ observandum, alterumque a festo Omnium Sanctorum usque ad Nativitatem Domini in Regula Minorumcap. 3 præscriptum; nullum e tribus prioribus voluit suis esse præceptum.
i Quæ sequuntur usque ad finem hujus numeri, rescidit Waddingus.
k Id est, anno Christi 1212, uti ostensum est in Commentario prævio § 13, num. 292, ubi plura de itinere in Syriam frustra tentato leges. De eodem itinere agit Celanensis in Vita prima lib. 1, cap. 7; ubi etiam consule Annotata, hic non repetenda.
l Sequentia fere usque ad finem numeri 131 prætermisit Waddingus.
m Waddingus, recisis, ut mox monui, præmissis, ita hic pergit: Cum autem illi (nautæ) eum in Italiam portassent, terram perambulare cœpit, & jactato in eam salutis semine, reportabat manipulos fructuosos.
n De hoc quoque suscepto versus Africam itinere anno 1213, quod S. Francisci morbus in Hispania abrupit, scribit Celanensis in Vitæ primæ lib. 1, cap. 7, & ego pluribus egi in Commentario prævio § 14; quapropter ne actum agam, lectorem ad utrumque locum remitto.
o Hoc tertium iter, quod in annum Christi1219 incidit, etiam legitur apud Celanensem in eodem libro 1, cap. 7, quod consule, uti & Commentarium prævium toto § 16 & 17.
p Surius pro voce Soldanus, quæ Mahometanorum regem aut principem significat, semper habet Sulthanus, quæ vox ejusdem significationis est.
q Loquitur S. Bonaventura de exercitibus Cruce-signatorum, qui anno 1219 urbem Damiatam in Ægypto obsidebant, & Saracenorum, qui cum principe suo, Soldano Babyloniæ seu Ægypti, haud procul inde sua castra habebant, ut urbi succurrerent. In ista Christianorum castra S. Franciscum tunc advenisse, narrat alia occasione Bonaventura inferius num. 154 & sequenti; & Jacobus de Vitriaco, testis oculatus, cujus testimonium recitavi in Cemmentario prævio num. 357 & 358.
r In Ms. nostro & editione Vaticana: Bizantium; apud Surium & Waddingum: Byzantius. Est autem Byzantius aureus nummus seu moneta quædam imperatorum Constantinopolitanorum, sic dicta a Byzantio, quo nomine Constantinopolis etiam veniebat.
s Psalmo 22, ℣ 4.
t Matthæi cap. 10, ℣. 16. In editione Surii desunt hæ voces: Sicut oves.
u Waddingus: Qui tamquam lupi celerius accurrentes ad eos, veluti ad oves, servos Dei feraliter pertractarunt.
x Viri Dei etiam legitur in Ms. nostro; at in aliis tribus editionibus omittitur Dei.
y Lucæ cap. 21, ℣. 15.
z Videns eum bestia crudelis (Soldanus Ægypti) in conspectu Viri Dei in mansuetudinem conversa, per dies aliquot ipsum sibi & suis Christi fidem prædicantem attentissime audivit, inquit Cardinalis de Vitriaco, laudatus in Commentario prævio num. 357.
aa Videlicet martyrium.
bb Intelligis sacra stigmata, ut sequitur.
* Ms. spectacula
* Wadd. Illectus
* Wadd. dignissimam
* in Ms. deest scilicet
* ibid. quæ
* Wadd. effectuosa
* Ms. hæc omnia
* Vatic. & Sur. modica
* Vatic. pluribus
* Wadd. pascendas
* Ms. guerra tam implacabilis
* Wadd. namque
* Apud Wadd. deest posse
* Ms. in
* ibid. ambulem
* Ms. Machomedi, Sur. Mahometi
* ap. Wadd. deest omnia
* Ms. patentius
CAPUT X.
De studio & virtute orationis.
[Orationi, quam facit maximi,] Sentiens Christi servus Franciscus, corpore se peregrinum a Domino, cum jam ad terrena foris desideria per Christi caritatem totus esset insensibilis factus, ne foret absque consolatione Dilecti, sine intermissione orans, spiritum Deo contendebat exhibere præsentem. Erat quidem oratio contemplanti solatium, dum supernarum circuitu mansionum, angelorum concivis jam factus, ferventi desiderio quærebat Dilectum, a quo solus eum carnis paries disjungebat. Erat & operanti præsidium, dum in omnibus, quæ agebat, de sua diffidens industria, & de superna pietate confidens, per ipsius instantiam, totum in Domino cogitatum jactabat.
[140] Orationis gratiam viro religioso desiderandam super omnia, [perpetuo & ubique intentus;] firmiter asserebat, nullumque credens sine ipsa in Dei prosperari * servitio, modis, quibus poterat, fratres suos ad ejus studium excitabat. Nam ambulans & sedens, intus & foris, laborans & vacans, orationi adeo erat intentus, ut illi videretur, non solum, quicquid erat in eo cordis & corporis, verum etiam operis & temporis, dedicasse. Solitus erat nullam visitationem Spiritus cum negligentia præterire. Siquidem cum offerebatur, sequebatur eam, & quamdiu Dominus concedebat, dulcedine perfruebatur oblata. Cum autem intentus itineri divini Spiritus aliquos sentiret afflatus, sociis præcedentibus, gradum figebat, novamque inspirationem ad fruitionem convertens, gratiam non recipiebat in vacuum.
[141] Suspendebatur multoties tanto contemplationis excessu, [hinc illi frequentes ecstases, qualis accidit Burgum sancti Sepulchri transeunti.] ut supra semetipsum raptus, & ultra humanum sensum aliquid sentiens, quid ageretur circa se exterius, ignoraret a. Transiens namque semel per Burgum sancti Sepulchri b, castrum utique populosum, pro debilitate corporis subvectus asello, obvias habuit turbas, in eum præ devotione ruentes. Tractus autem & detentus ab eis, compressus quoque, ac multipliciter attrectatus, insensibilis videbatur ad omnia, & velut exanime corpus, de iis, quæ fiebant circa ipsum, nihil penitus advertebat. Unde cum jam diu transito castro, turbisque relictis, pervenisset ad quoddam domicilium leprosorum, quasi aliunde rediens, cælestium Contemplator, solicite requisivit, quando propinquarent * ad Burgum. Mens quidem ipsius, in cælestibus fixa splendoribus, varietates non senserat locorum, nec temporum, nec occurrentium personarum. Quod ipsi accidisse frequentius, sociorum ejus experientia multiplex comprobavit.
[142] [In solitariis locis orare solitus a dæmonibus frustra impetitur:] Et quia in oratione perceperat, Sancti Spiritus desideratam præsentiam tanto familiarius se offerre precantibus, quanto plus invenit elongatos a strepitu mundanorum, ideo loca solitaria quærens, ad solitudines & ecclesias derelictas oraturus nocte pergebat, ubi dæmonum pugnas horribiles frequenter sustinuit, qui secum sensibiliter confligentes, nitebantur ipsum ab orationis studio perturbare. Ipse vero armis munitus cælestibus, quanto vehementius impetebatur ab hostibus, tanto fortior in virtute, & ferventior reddebatur in prece c, fidenter dicens ad Christum: “Sub umbra alarum tuarum protege me a facie impiorum, qui me afflixerunt d.” Ad dæmones autem: Facite, quicquid in me valetis, maligni spiritus, & fallaces; non enim potestis, nisi quantum vos manus superna relaxat, & ego ad perferendum omnia, quæ illa infligenda decreverit, cum omni jucunditate paratus assisto: quam mentis constantiam superbi dæmones non ferentes abscedebant confusi.
[143] [ibidem divinis gaudet favoribus & in aërem sublevatus conspicitur.] Vir autem Dei, solitarius remanens & pacatus, nemora replebat gemitibus, loca spargebat lacrymis, pectora manu tundebat, & quasi occultius secretarium nactus, confabulabatur cum Domino suo. Ibi respondebat Judici, ibi supplicabat Patri, ibi colloquebatur Amico. Ibi quoque a fratribus ipsum pie observantibus aliquoties auditus est clamosis e gemitibus apud divinam pro peccatoribus interpellare clementiam, deplorare etiam alta voce, quasi coram se positam, Dominicam passionem. Ibi visus est nocte orans, manibus ad modum crucis protensis, toto corpore sublevatus a terra, & nubecula quadam fulgente circumdatus, ut illustrationis mirabilis intra mentem mira circa corpus perlustratio testis esset. Ibi etiam, sicut certis est comprobatum indiciis, incerta sibi & occulta divinæ Sapientiæ pandebantur; quamvis illa non vulgaret exterius, nisi quantum Christi urgebat caritas, & proximorum utilitas exigebat. Dicebat enim: Levi mercede rem impretiabilem contingit amitti, & illum, qui dedit, ad non dandum iterum facile provocari f.
[144] [Cælestes favores occulere studet, suosque instruit.] Quando a privatis redibat orationibus, quibus pene in virum alterum mutabatur, summopere studebat conformare se cæteris, ne forte, quod foris ostenderet, aura favoris intus a mercede evacuaret. Cum in publico subito afficeretur visitatus a Domino, semper aliquid objiciebat astantibus, ne Sponsi familiares attactus g forinsecus vulgarentur. Exsecrationes, gemitus, duros anhelitus, extrinsecos nutus, orans inter fratres devitabat omnino; sive quia diligebat secretum, sive quia ad interiora reintrans, totus ferebatur in Deum. Sæpe h talia familiaribus dixit: Quando Servus Dei orans visitatur divinitus, dicere debet: Istam consolationem mihi peccatori & indigno de cælo misisti, Domine, & ego illam tuæ committo custodiæ; quia thesauri tui me sentio esse latronem. Cum autem ab oratione revertitur, sic debet se pauperculum & peccatorem ostendere, ac si nullam sit novam gratiam consecutus.
[145] Orante autem Viro Dei in loco de Portiuncula, [Assisiensis episcopus, ad orantem temere ingressus, divinitus repellitur:] contigit, Assisinatem episcopum venire ad eum, ut erat solitus, visitandum *. Qui mox, ut locum fuit ingressus, ad cellam, in qua Christi Servus orabat, plus debito fidenter accessit: pulsatoque ostiolo, intraturum se ingerens, dum caput immisit, Sanctumque orantem conspexit, repentino timore concussus, obrigescentibus membris, etiam loquelam amisit; subitoque voluntate divina per vim foras propulsus, retrogrado pede procul abductus est. Stupefactus episcopus, ad fratres festinavit, ut potuit, Deoque sibi restituente loquelam, primo verbo confessus est culpam.
[146] Contigit i tempore quodam, abbatem monasterii sancti Justini de episcopatu Perusii,[quidam abbas mirabilem illius orationis vim experitur.] obviane Famulo Christi. Quo viso, abbas devotus celeriter de equo descendit, ut & Viro Dei reverentiam faceret, & de salute animæ aliqua cum ipso conferret. Tandem habita collatione suavi, abbas abscedens, orari pro se, humiliter petiit. Cui Vir Deo carus respondit: Orabo libenter. Parum itaque discedente abbate, dixit fidelis Franciscus ad socium: Expecta, frater, modicum; quia debitum volo solvere, quod promisi. Orante autem * illo, subito abbas insolitum calorem & dulcedinem hactenus inexpertam sensit in spiritu: ita quod in excessu mentis effectus totus a seipso in Deum defecit. Parva morula substitit, & in se reversus, virtutem orationis sancti Francisci cognovit. Majore proinde circa Ordinem semper amore flagravit, multisque factum pro miraculo retulit.
[147] Solitus erat * Vir sanctus Horas canonicas non minus timorate Deo persolvere, [Horas canonicas ubique reverenter persolvit; evagationes mentis expiat,] quam devote. Nam licet oculorum, stomachi, splenis & hepatis ægritudine laboraret, nolebat tamen muro vel parieti inhærere, dum psalleret; sed Horas semper erectus, & sine capitio *, non gyrovagis oculis, nec cum aliqua syncopa k persolvebat. Siquando esset in itinere constitutus, figebat tunc temporis gressum, hujusmodi consuetudinem reverentem & sacram propter pluviarum inundantiam non omittens. Dicebat enim: Si quiete comedit corpus cibum suum, futurum cum ipso vermium esca; cum quanta pace & tranquillitate accipere debet anima cibum vitæ l? Graviter etiam se putabat offendere, si quando orationi deditus, vanis phantasmatibus interius vagaretur. Cum aliquid tale accideret, non parcebat confessioni, quin illud protinus expiaret. Hoc studium sic in usum converterat, ut rarissime muscas hujusmodi pateretur.
[148] Fecerat in Quadragesima quadam vasculum unum, [& vindicat: nomen Domini eximie veneratur, eoque suaviter afficitur.] ut munitias temporis, ne omnino exciderent, occuparet. Quod cum dicenti Tertiam in memoriam veniens paululum ipsius animum distraxisset, motus fervore spiritus vasculum igne consumpsit, dicens: Sacrificabo illud Domino, cujus sacrificium impedivit m. Psalmos cum tanta mentis & spiritus attentione dicebat, quasi Deum præsentem haberet; & cum nomen Domini in eis occurreret, præ suavitatis dulcedine labia sua lingere videbatur. Ipsum quoque Domini nomen, non solum cogitatum, verum etiam prolatum & scriptum, reverentia volens honorare præcipua, fratribus persuasit aliquando, ut omnes schedulas scriptas, ubicunque repertas, colligerent, mundoque loco reponerent, ne forte sacrum illud nomen ibi scriptum, contingeret, conculcari n. Nomen autem Jesu cum exprimeret vel audiret, jubilo quodam repletus interius, totus videbatur exterius alterari, ac si mellifluus sapor gustum, vel harmonicus * sonus ipsius immutasset auditum.
[149] [Christi diem natalem peculiari sollemnitate celebrat.] Contigit autem anno tertio ante obitum suum, ut memoriam nativitatis pueri Jesu, ad devotionem excitandam, apud castrum Græcii disponeret agere, cum quanto majori solemnitate valeret o. Ne vero hoc levitati posset adscribi p, a summo Pontifice petita & obtenta licentia, fecit præparari præsepium, apportari fœnum, bovem & asinum ad locum adduci. Advocantur fratres, adveniunt populi, personat silva voces, & venerabilis illa nox luminibus copiosis & claris, laudibusque sonoris & consonis, & q splendens efficitur & solennis. Stabat Vir Dei coram præsepio, pietate repletus, respersus lachrymis, & gaudio superfusus. Celebrantur Missarum sollennia super præsepe, levita Christi Francisco sacrum Euangelium decantante. Prædicat deinde populo circunstanti de nativitate Regis pauperis, quem cum nominare vellet, Puerum de Bethlehem præ amoris teneritudine nuncupabat.
[150] [& puerum Jesum amplecti conspicitur: factum miracula confirmarunt:] Miles autem quidam virtuosus & verax, qui, propter Christi amorem seculari relicta militia, Viro Dei magna fuit familiaritate conjunctus, dominus Joannes de Græcio r, se vidisse, asseruit, puerulum quendam valde formosum in illo præsepio dormientem; quem beatus pater Franciscus ambobus complexans brachiis, excitare videbatur a somno. Hanc siquidem * devoti militis visionem non solum videntis sanctitas credibilem facit, sed & designata veritas comprobat, & miracula subsecuta confirmant. Nam exemplum Francisci consideratum a mundo, excitativum est cordium, in fide Christi torpentium; fœnum præsepii, reservatum a populo, mirabiliter sanativum fuit brutorum languentium, & aliarum repulsivum pestium diversarum s, glorificante Deo per omnia Servum suum, sanctæque orationis efficaciam evidentibus miraculorum prodigiis demonstrante.
ANNOTATA.
a Sequentia usque ad voces, Mens quidem ejus omissa sunt in editione Waddingi.
b Burgum S. Sepulchri, Italis Borgo di S. Sepolcro, nunc civitas Umbriæ est prope Tiberim in limite Hetruriæ, olim ditionis Pontificiæ, sed nunc dudum Magni ducis, & seculo 16 a Leone X Papa episcopatu illustrata.
c Reliqua usque ad voces Quam mentis constantiam non habet Waddingus.
d Psalmo 16, ℣ 8 & 9.
e Ms. nostrum, editiones Vaticana & Waddingiana: clamorosis.
f Hæc ultima periodus prætermissa est apud Waddingum,
g Monet hic in margine Sedulius, alibi legi attractus, uti etiam legit Waddingus.
h Hæc usque ad finem hujus numeri rescidit Waddingus.
i Sequentia usque ad finem hujus numeri prætermisit Waddingus.
k Id est, sine interruptione.
l Hæc quoque periodus non est in editione Waddingi.
m Præmissa ab initio hujus numeri omisit Waddingus.
n Hæc etiam leguntur in Vitæ primæ lib. 1 cap. 10, ubi vide Annotata ad lit. d.
o Contigerunt hæc anno Christi 1223. Consule etiam Vitam primam lib. 1, cap. 10 & Annotata ibidem.
p In Ms. nostro desunt ista: Ne vero hoc levitati posset adscribi.
q Vocem & non habent editiones Vaticana & Waddingiana; at Sedulio consonant Ms. noster codex & Surius.
r Is ipse, qui, petente S. Francisco, omnia ad hanc sollennitatem paraverat, ut habemus ex Vita prima, lib. 1, cap. 10, num. 84.
s Consentit Celanensis in Vita prima, locomox laudato, num. 87; sed addit, ob rei gestæ memoriam in eodem loco ecclesiam fuisse exstructam.
* Ms. prosporare
* Ms. propinquaret
* Ms. & Wadd. ad visitandum
* Ms. namque
* Wadd. solebat
* al. caputio
* al. harmoniacus
* Ms quidem. Wadd. equidem
CAPUT XI.
De intelligentia Scripturarum, & spiritu prophetiæ.
[Divinitus illustratus sacras scripturas intelliget,] Ad tantam autem mentis serenitatem indefessum orationis studium cum continua exercitatione virtutum Virum Dei perduxerat, ut, quamvis non habuerit sacrarum Litterarum peritiam per doctrinam, æternæ tamen lucis irradiatus fulgoribus Scripturarum profunda miro intellectus scrutaretur acumine. Penetrabat enim ab omni labe purum ingenium mysteriorum abscondita; & ubi magistralis scientia foris stat, affectus introibat Amantis. Legebat quandoque in libris sacris, &, quod animo semel injecerat, tenaciter imprimebat memoriæ: quia non frustra mentalis attentionis percipiebat auditu, quod continuæ devotionis ruminabat affectu.
[152] Quærentibus aliquando fratribus, utrum sibi placeret, [quarum studium vult cum oratione & simplicitate conjungi:] quod litterati, jam recepti ad Ordinem, intenderent studio sacræ Scripturæ, respondit: Mihi quidem placet; dum tamen exemplo Christi, qui magis orasse legitur, quam legisse, orationis studium non omittant: nec tantum * studeant, ut sciant, qualiter debeant loqui, sed ut audita faciant, & cum fecerint, aliis facienda proponant. Volo, inquit, fratres meos discipulos Euangelicos esse, sicque in notitia veritatis proficere, quod in simplicitatis puritate concrescant, ut simplicitatem columbinam a prudentia serpentina non separent, quas Magister eximius ore suo benedicto conjunxit a.
[153] Interrogatus Senis a quodam religioso viro, [difficiles quæstiones solvit.] Theologiæ sacræ doctore, de quibusdam quæstionibus difficilibus intellectu, tanta claritate doctrinæ divinæ sapientiæ patefaciebat ancana, ut vehementer stuperet vir ille peritus, & cum admiratione referret: Vere Theologia sancti Patris istius, puritate & contemplatione, tanquam alis in altum subvecta, est aquila volans; nostra vero scientia ventre graditur super terram. Licet enim esset imperitus sermone, scientia tamen plenus enodabat dubia quæstionum, & abscondita producebat in lucem. Nec absonum, si Vir sanctus Scripturarum a Deo intellectum acceperat, cum per imitationem Christi perfectam veritatem ipsarum descriptam gestaret in opere, & per Sancti Spiritus unctionem plenariam doctorem earum apud se haberet in corde.
[154] [Exercitui Christiano apud Damiatam prædicit stragem, si pugnet,] Adeo etiam in ipso claruit spiritus prophetiæ, ut & prævideret futura, & cordium contueretur occulta; absentia quoque velut præsentia cerneret, & se præsentem absentibus mirabiliter exhiberet. Tempore namque, quo Damiatam Christianorum obsidebat exercitus, aderat Vir Dei, non armis, sed fide munitus b. Cum igitur die belli Christiani pararentur ad pugnam, hoc audito, Christi Servus vehementer ingemuit, dixitque socio suo c: Si belli fuerit attentatus congressus *, ostendit mihi Dominus, non prospere cedere Christianis. Verum, si hoc dixero, fatuus reputabor: si tacuero, conscientiam non evadam. Quid igitur tibi videtur? Respondit socius ejus, dicens: Frater, pro minimo tibi sit, ut ab hominibus judiceris; quia non modo incipis fatuus reputari. Exonera conscientiam tuam, & Deum magis time, quam homines.
[155] [isque, spreto Sancti monito, cæditur.] Quo audito, exsiliens Christi Præco, salutaribus monitis Christianos aggreditur; prohibet bellum, denunciat casum. Fit veritas in fabulam; induraverunt cor suum, & noluerunt reverti. Igitur * committitur & bellatur, totaque in fugam vertitur militia Christiana, finem belli opprobrium regerens, non triumphum d. Tanta vero strage Christianorum imminutus est numerus, ut circa sex milia fuerint inter mortuos & captivos. In quo evidenter innotuit, quod spernenda non erat sapientia Pauperis, cum anima viri justi enunciet e aliquando vera, quam septem circunspectores, sedentes in excelso ad speculandum.
[156] [Invitatus ad prandium, hospiti suo proximam mortem prædicit,] Alio quoque tempore, cum post reversionem ipsius de ultra mare, Celanum f prædicaturus accederet, miles g quidam supplici eum devotione cum instantia magna invitavit ad prandium. Venit itaque ad militis domum, omnisque familia pauperum hospitum exsultavit ingressu. Ante vero quam cibum sumerent, juxta solitum morem Vir mente devotus offerens Deo preces & laudes, oculis stabat elevatis in cælum. Oratione completa, benignum hospitem, familiariter advocatum in partem, sic allocutus est: Ecce, frater hospes, tuis victus precibus, ut manducarem, domum tuam intravi: meis nunc cito monitis acquiesce; quoniam non hic, sed alibi manducabis. Confitere nunc peccata tua, veræ pœnitentiæ dolore contritus; nec in te remaneat quicquam, quod veridica confessione non pandas. Reddet tibi Dominus hodie vicem; quoniam tanta devotione suos pauperes suscepisti.
[157] [qui ad eamse comparant subito pie moritur.] Acquievit continuo vir ille sermonibus Sancti, socioque ipsius universa peccata in confessione detegens, disposuit domum suam, & ad mortem suscipiendam se, quantum valuit, præparavit. Intraverunt tandem ad mensam, & incipientibus aliis manducare, hospes subito spiritum exhalavit, juxta verbum Hominis Dei repentina morte sublatus. Sicque factum est, hospitalitatis gratia promerente, ut juxta verbum Veritatis prophetam recipiens, mercedem prophetæ acciperet h, dum per sancti Viri prænunciationem * propheticam miles ille devotus sibi contra mortis subitationem providit, quatenus armis pœnitentiæ præmunitus perpetuam damnationem evaderet, & in æterna tabernacula introiret.
[158] Tempore, quo Vir sanctus Reate jacebat infirmus, [Luzurioso pejora minatus, si ad vomitum rediret, sanitatem confert,] præbendarius i quidam, nomine Gedeon, lubricus & mundanus, infirmitate gravi correptus * lectulo decubans, cum ad eum fuisset delatus, lacrymose rogabat cum simul astantibus, ut ab ipso crucis signaculo signaretur. Ad quem ille: Cum vixeris olim secundum desideria carnis, non veritus judicia Dei, quomodo te cruce signabo? Verum propter devotas intercedentium preces signo te crucis signabo in nomine Domini. Tu tamen scito, te graviora passurum, si ad vomitum redieris liberatus; propter peccatum enim ingratitudinis semper pejora prioribus inferuntur. Signo itaque crucis super eum facto, statim, qui contractus jacuerat, surrexit sanus, & in laudem. Dei prorumpens: Ego, inquit, sum liberatus. Insonuerunt autem ossa renum ejus, audientibus cunctis, veluti cum manu ligna sicca franguntur.
[159] Paucis autem interlapsis temporibus, Dei oblitus, [at ille non stans promissis, sub corruente domo exspirat.] corpus impudicitiæ reddidit: cumque sero quodam cœnasset in domo cujusdam canonici, nocteque illa dormiret ibidem, subito super omnes corruit tectum domus. Ceteris autem evadentibus mortem, solus ille miser interceptus atque interemtus est. Justo igitur Dei judicio facta sunt novissima hominis illius pejora prioribus propter ingratitudinis vitium, Deique contemtum, cum de accepta venia gratum esse oporteat, & duplo displiceat flagitium iteratum.
[160] Alio quoque tempore mulier quædam nobilis, [Nobili matronæ prædicit subitam viri sui emendationem:] Deo devota, venit ad Sanctum, ut suum ei explicaret dolorem, ac remedium postularet. Habebat quidem virum valde crudelem, quem adversarium patiebatur in servitio Christi, & ideo petebat a Sancto, quatenus oraret pro illo, ut sua Deus cor ipsius dignaretur emollire clementia. Ipse vero hoc audiens, ait illi: Vade cum pace, indubitanter expectans de viro tuo consolationem tibi de proximo adfuturam. Et adjecit: Dices ei ex parte Dei & mea, quod nunc est tempus clementiæ, postmodum æquitatis. Benedictione accepta, revertitur mulier, invenit virum, denuntiat verbum. Cecidit super eum Spiritus Sanctus, & novum factum de veteri sic facit cum mansuetudine respondere: Domina, serviamus Domino, & salvemus animas nostras. Suadente igitur sancta uxore, pluribus annis cælibem vitam agentes, eodem die ambo ad Dominum migraverunt. Miranda certe in Viro Dei spiritus prophetici virtus, qua & membris jam arentibus restituebat vigorem, & duris imprimebat cordibus pietatem.
[161] Quanquam non minus ejusdem spiritus sit stupenda limpiditas, qua sic futurorum præcognoscebat eventum, ut etiam confcientiarum scrutaretur arcanum k, quasi alter Elisæus duplicem Eliæ spiritum assequutus. [alteri viro quædam alia, alteri secretum scrupulum explicat & vitæ exitum prænuntiat.] Nam cum Senis viro cuidam sibi familiari quædam superventura finaliter prædixisset, & vir ille peritus (de quo supra mentio facta est l, quod de Scripturis cum eo conferebat aliquando) his auditis, ab eodem sancto Patre dubitando perquireret, an hæc ipse dixisset, quæ illius viri relatione cognoverat, non solum, se illa dixisse, asseruit, verum etiam quærenti alienum eventum, proprium exitum prophetando prædixit. Quod ut certius cordi ejus imprimeret, quendam secretum conscientiæ illius scrupulum, quem nulli viventi vir præfatus expresserat, & mirabiliter revelando explicuit, & salubriter consulendo reseravit *. Ad quorum omnium firmitatem accidit, quod vir * ille religiosus, sicut Christi Famulus ei prædixit, sic finaliter consummavit.
[162] [Cuidam fratri illius vanam cogitationem insinuats] Eo m quoque tempore, quo revertebatur de ultra mare, socium habens fratrem Leonardum de Assisio, contigit, eum fatigatum & lassum parumper asellum conscendere. Subsequens autem socius, & ipse non modicum fessus, cœpit dicere intra se, humanum aliquid passus: Non de pari ludebant parentes ejus & mei n; en ipse equitat, & ego pedester asinum ejus duco. Hæc * illo cogitante, protinus descendit de asino Vir sanctus, & ait: Non, frater, convenit, ut ego equitem, tu venias pedes; quia nobilior & potentior in sæculo tu me fuisti. Obstupuit illico frater, & rubore suffusus, deprehensum se recognoscens, procidit ad pedes ipsius, & lacrymis irrigatus nudum exposuit cogitatum, veniamque poposcit.
[163] [alterum secreta cogitatione anxium pie solatur:] Frater quidam o, Deo devotus & Famulo Christi, frequenti cogitatione versabat in pectore, superna fore gratia dignum, quem Vir sanctus familiari complecteretur affectu; quem vero tanquam extraneum reputaret, extra numerum electorum reputandum a Deo. Cum igitur cogitationis hujus * crebrius vexatus impulsu, Viri Dei familiaritatem vehementer optaret; nec tamen cordis sui secretum revelaret alicui, advocans eum ad se, dulciter Pater pius sic alloquutus est: Nulla te turbet cogitatio, fili; quoniam te carissimum habens inter præcipue mihi caros, libenter tibi munus familiaritatis & dilectionis impendo. Miratus exinde frater, factusque devotior ex devoto, non solum in amore * crevit Hominis sancti, verum etiam per Spiritus Sancti gratiæ munus donis est majoribus cumulatus.
[164] [alii, ut diu optaverat, occuliam tentationem scripto suo tollit,] Cum autem * in monte maneret Alvernæ, cella reclusus, unus e sociis magno desiderio cupiebat habere de verbis Domini aliquod scriptum, manu ipsius breviter annotatum; gravem enim, qua * vexabatur, tentationem, non carnis, sed spiritus, ex hoc credebat evadere, vel certe levius ferre. Tali desiderio languens anxiabatur interius; quia verecundia victus reverendo Patri rem pandere non audebat. Sed cui homo non dixit, spiritus revelavit. Portari namque sibi jussit a fratre prædicto atramentum & chartam, laudesque Domini juxta fratris desiderium propria manu scripsit, & ultimo benedictionem ipsius, dicens: Accipe tibi chartulam istam, & usque ad diem mortis tuæ custodias diligenter. Accepit frater donum illud optatum; & statim omnis illa tentatio effugatur. Servatur littera p, & cum in posterum miranda effecerit, virtutum Francisci testimonium fuit.
[165] Frater q quidam erat, quantum a foris videbatur, [aliorumque lapsus ac emendationem prævidet ac prædicit.] sanctitate præclarus, conversatione insignis; tamen admodum singularis. Omni tempore orationi vacans, tanta districtione silentium observabat, quod consueverat non verbis, sed nutibus confiteri. Accidit autem, sanctum Patrem venire ad locum, videre fratrem, & de ipso cum aliis fratribus habere sermonem. Commendantibus autem omnibus & magnificantibus illum, respondit Vir Dei: Sinite, fratres, ne mihi in eo diabolica figmenta laudetis. In veritate sciatis, quod diabolica tentatio est, & deceptio fraudulenta. Dure acceperunt hoc fratres, tanquam impossibile judicantes, quod tot perfectionis indiciis fraudis se commenta fucarent *. Verum non post multos dies eo Religionem egresso, evidenter apparuit, quanta luculentia interioris contuitus Vir Dei cordis ejus secreta perspexit. Multorum quoque per hunc modum, qui stare videbantur, ruinam, sed & plurium perversorum conversionem ad Christum immobili veritate prænuncians, appropinquasse videbatur ad æternæ lucis speculum contemplandum, cujus fulgore mirabili absentia corporaliter, tanquam si essent præsentia, mentis ejus cernebat obtutus.
[166] Quodam namque tempore vicarius suus tenebat capitulum; [Absons inobedientiam cujusdam videt, & per nuncium salubritor corrigit.] ipse vero, in cella orans, sequester erat & medius inter fratres & Deum. Cum igitur unus ex ipsis, defensionis quodam contectus palliolo, non se subderet disciplinæ; videns hoc Vir sanctus in spiritu, vocavit quendam de fratribus, & dixit ad eum: Vidi, frater, diabolum super illius fratris inobedientis dorsum, collum ejus tenentem astrictum, qui tali sessore subactus, obedientiæ freno spreto, instinctus ejus sequebatur habenas. Et cum rogarem Deum pro fratre, subito dæmon confusus abscessit. Vade igitur, & dic fratri, ut obedientiæ sanctæ jugo collum sine mora submittat. Monitus per internuncium frater, statimque conversus ad Deum, ad pedes vicarii humiliter se projecit.
[167] Alio quoque tempore contigit, duos fratres ad eremitorium Græcii de remotis venire, [Duobus, eorum desiderio divinitus cognito, bene precatur;] ut Virum Dei cernerent, & benedictionem multo desideratam jam tempore reportarent. Venientes autem, & non invenientes, quia de publico jam ad cellam redierat, desolati abibant. Et ecce recedentibus illis, cum de ipsorum adventu vel recessu nihil secundum humanum sensum percipere potuisset, præter solitum morem egressus e cella, clamavit post eos, & ipsos, juxta quod optaverant, signo crucis facto, in Christi nomine benedixit.
[168] Duo fratres venerunt aliquando de terra Laboris r, [alterius perversi lapsum vaticinatur.] quorum antiquior nonnulla intulit scandala juniori. Cum autem pervenissent ad Patrem, quæsivit ille a juniore, qualiter erga ipsum se frater socius habuisset in via: quo respondente: Utique satis bene; subjunxit: Cave, frater, ne sub humilitatis specie mentiaris; scio enim, scio, sed expecta modicum, & videbis. Miratus est perplurimum frater, quomodo tam absentia per spiritum cognovisset. Igitur non post multos dies, contemta Religione, foras egreditur, qui scandalum fecerat fratri, & a Patre non petierat veniam, nec correctionis debitam receperat disciplinam, simulque duo in una illius claruere ruina; æquitas scilicet divinæ justitiæ, & perspicacitas spiritus prophetiæ.
[169] [Absentibus apparet.] Qualiter autem absentibus se præsentem exhibuit, divina faciente virtute, evidenter ex superioribus innotescit, si revocetur ad mentem, qualiter absens in curru igneo fratribus transfiguratus apparuit; & quomodo se Arelatensi capitulo in crucis effigie præsentavit s. Quod factum esse divina dispositione credendum est, ut ex præsentiæ corporalis apparitione mirabili patenter claresceret, quam præsens & pervius spiritus ejus luci sapientiæ foret æternæ, quæ omnibus mobilibus, mobilior est, & ubique attingens propter sui munditiam, per nationes * in animas sanctas se transfert, & Dei amicos & prophetas constituit t. Simplicibus enim * & parvulis sua solet pandere mysteria Doctor excelsus, sicut prius apparuit in David, prophetarum eximio, & post in Apostolorum principe Petro, & tandem in pauperculo Christi Francisco. Hi enim, cum essent litterarum imperitia simplices, facti sunt Sancti Spiritus eruditione illustres; is quidem pastor, ut gregem pasceret synagogæ de Ægypto eductum; iste piscator, ut sagenam repleret Ecclesiæ multiformitate credentium; hic autem negotiator, ut margaritam emeret Euangelicæ vitæ, venditis & dispersis omnibus propter Christum.
ANNOTATA.
a Totum hunc numerum omisit Waddingus.
b Lege supra caput 9, num. 133, & Annotata ibidem.
c Fratri Illuminato, ut videre est supra loco mox citato.
d Adi Commentarium prævium num. 348 & duobus sequentibus.
e Waddingus habet: Plus annuntiet; sed in Vulgata Ecclesiastici cap. 37 ℣. 18, unde hæc sumpta sunt, legitur: Anima viri sancti enuntiat aliquando vera, quam septem circumspectores, sedentes in excelso ad speculandum.
f Oppidum est prope lacum Fucinum, in Marsis, seu in Aprutio Ulteriori, in regno Neapolitano, a quo oppido Thomam, primum S. Francisci biographum, De Celano, Celanum aut Celanensem dictum puto. Waddingus rursum prætermisit omnia, quæ toto hoc numero & quatuor sequentibus referuntur.
g Id est, vir nobilis, ut alibi annotavi.
h Matthæi cap. 10 ℣. 41.
i Præbenda est beneficium ecclesiasticum. Hinc præbendarius, qui hujusmodi beneficium obtinet.
k Waddingus, omissis, quæ supra diximus, ita hic progreditur: Miranda certe in Viro Dei spiritus prophetici virtus, qua non solum futurorum præcognoscebat eventum, sed etiam conscientiarum scrutaretur arcanum.
l Nempe num. 153.
m Hæc & quæ sequuntur usque ad initium numeri 164 prætermisit Waddingus.
n Proverbium est, quo frater Leonardus significabat, suos sanctisque Francisci parentes non fuisse paris fortunæ, sed suos scilicet opulentioris nobiliorisque, ut mox sequitur.
o Hunc dictum fuisse Richerium, docet Celanensis in Vita prima num. 49, ubi & numero sequenti idem factum refert.
p Sedulius in Commentario ad hanc Vitam ex Bartholomæo Pisano asserit, fratrem illum fuisse Leonem, scriptumque signo Thau signatum, continuisse hanc benedictionem: Benedicat tibi Dominus, & custodiat te; ostendat Dominus faciem suam tibi, & misereatur tui; convertat Dominus vultum suum ad te, & det tibi pacem. Dominus benedicat fratrem Leonem. Waddingus in Annalibus ad annum 1224, num. 7 idem scriptum eodem fere, quo Sedulius, modo recitat, subditque: Post mortem ejus (Leonis) diligenter in hunc usque diem inter reliquias adservatum in sacrario S. Francisci Assisii, miraculose multis reddidit sanitatem.
q Sequentia usque ad initium numeri 167 non sunt in editione Waddingi.
r Terra Laboris, Italis la Terra di Lavoro, regni Neapolitani provincia est in ora maris Tyrrheni. Hæc & sequentia usque ad finemhujus numeri omissa sunt in editione Waddingi.
s Utrumque legesis supra cap. 4.
t Lege librum Sapientiæ cap. 7, ℣. 24 & 27.
* Vatic tamen
* al. ingressus
* al. Itur
* Vatic. pronuntiationem
* Ms. add. &
* Ms. refecavit
* ibid. deest vir
* Vatic. Hoc
* Vatic. hujusmodi
* Vatic. & Sur. in amorem
* Wadd. etiam
* Ms. cum qua
* al. fuscarent
* Wadd. rationes
* al. deest enim
CAPUT XII.
De efficacia prædicandi & gratia sanitatum.
[Sanctus dubitans, utrum Deo magis placeat orare,] Fidelis re vera famulus & minister Christi Franciscus, ut cuncta fideliter & perfecte perageret, illis potissime virtutum exercitiis intendebat, quæ, sacro dictante Spiritu, Deo suo magis placere, cognoverat. Qua de re contigit, illum in magnam dubitationis cujusdam agoniam incidere, quam multis diebus, ab oratione rediens, terminandam fratribus sibi familiaribus proponebat. Quid, inquit, fratres, consulitis, quid laudatis? An, quod orationi vacem, an, quod prædicando discurram; siquidem ego parvulus, simplex & imperitus sermone, majorem orandi accepi gratiam, quam loquendi. Videtur etiam in oratione lucrum & cumulatio gratiarum; in prædicatione distributio quædam donorum cælitus acceptorum. In oratione etiam purificatio interiorum affectuum, & unitio ad unum verum & summum Bonum, cum vigoratione virtutis; in prædicatione spiritualium pulverizatio pedum, distractio circa multa, & relaxatio disciplinæ.
[171] Tandem in oratione Deum alloquimur, & audimus, [æn prædicare, fratres suos diu consulit,] & quasi angelicam vitam agentes, inter angelos conversamur; in prædicatione multa oportet condescensione uti ad homines & humane inter eos vivendo, humana cogitare, videre, dicere & audire. Sed unum est in contrarium, quod videtur præponderare his omnibus ante Deum, quod videlicet Unigenitus Dei Filius, qui est sapientia summa, propter animarum salutem de sinu Patris descendit, ut suo mundum informans exemplo verbum salutis hominibus loqueretur, quos sacri sanguinis & pretio redimeret & emundaret lavacro, & poculo sustentaret, nihil sibi omnino reservans, quod non in salutem nostram liberaliter erogaret. Et quia debemus omnia facere secundum exemplar eorum, quæ videmus in ipso, tanquam in monte sublimi, videtur magis Deo placitum, quod, intermissa quiete, foras egrediar ad laborem a. Cumque per multos dies verba hujusmodi ruminaret cum fratribus b, certitudinaliter nequibat percipere, quid horum sibi foret, ut Christo vere acceptius, eligendum.
[172] [divinamque voluntatem inquiri jubet per fratrem Sylvestrum] Cum enim miranda nosset per spiritum prophetiæ, hanc per seipsum quæstionem dissolvere non valebat ad liquidum; Deo melius providente, ut prædicationis meritum per supernum manifestaretur oraculum, & Servi Christi humilitas servaretur. Non erubescebat a minoribus parva quærere verus Minor, qui magna didicerat a Magistro supremo; studio namque præcipuo solitus erat exquirere, quali via, qualique modo Deo * posset secundum ipsius beneplacitum perfectius deservire. Hæc summa ejus philosophia, hoc summum ejus desiderium exstitit, quoad vixit, ut quæreret a sapientibus & simplicibus, perfectis & imperfectis, parvulis & grandævis, qualiter ad perfectionis culmen virtuosius pervenire valeret. Assumens itaque duos ex fratribus, misit ad fratrem Sylvestrum, qui crucem egredientem viderat de ore ipsius c, & tunc in montem * supra Assisium jugiter orationi vacabat, ut divinum super dubitatione hujusmodi responsum perquireret, quod sibi ex parte Domini demandaret.
[173] [& S. Claram; qua cognita, ad prædicandum prosilit.] Hoc ipsum demandavit sacræ virgini Claræ, ut per aliquam puriorem & simpliciorem de virginibus sub ipsius disciplina degentibus, & ipsa cum sororibus aliis orans, super hoc exquireret Domini voluntatem. Concordaverunt autem mirabiliter in idipsum, superno eis revelante Spiritu, venerabilis sacerdos, & virgo Deo dicata, beneplaciti scilicet esse divini, quod Christi Præco ad prædicandum exiret. Revertentibus * itaque fratribus, & Dei, juxta quod acceperant, indicantibus voluntatem, exsurgens continuo succinxit se, nulla * prorsus contracta mora, iter aggressus est. Ibat autem cum tanto fervore, ut divinum exsequeretur imperium, tamque celeriter percurrebat, ac si, facta manu Dei super eum, novam induisset e cælo virtutem.
[174] [Aves auscultantes habet:] Cum igitur appropinquaret Bevanio d, ad quendam locum devenit, in quo diversi generis avium maxima multitudo convenerat; quas cum Sanctus Dei vidisset, alacriter cucurrit ad locum, & eas velut rationis participes salutavit. Omnibus vero expectantibus & convertentibus se ad eum, ita ut, quæ in arbustis erant, inclinantibus capitibus, cum appropinquaret ad eas, insolito modo in ipsum intenderent, usque ad eas accessit, & omnes, ut verbum Dei audirent, solicite admonuit, dicens: Fratres mei volucres, multum debetis laudare Creatorem vestrum, qui plumis vos induit, & pennas tribuit ad volandum, puritatem concessit aëris, & sine vestra solicitudine vos gubernat. Cum autem eis hæc & his similia loqueretur, aviculæ modo mirabili gestientes, cœperunt extendere colla, protendere alas, aperire rostra, & in illum attente respicere. Ipse vero cum spiritus fervore mirando per medium ipsarum transiens, tunica contingebat easdem; nec tamen de loco aliqua mota est, donec signo crucis facto, & licentia data, cum benedictione Viri Dei omnes simul avolarunt *. Hæc omnia contuebantur socii, expectantes in via. Ad quos reversus Vir simplex & purus, pro eo, quod hactenus avibus non prædicaverat, cœpit se de negligentia inculpare.
[175] Exinde prædicando per loca vicina procedens, [hirundinibus silentium imperat,] venit ad castrum quoddam, nomine Alvianum e, ubi congregato populo, & indicto silentio, propter hirundines nidificantes in eodem loco, magnisque garritibus perstrepentes, audiri vix poterat. Quas Vir Dei, omnibus audientibus, allocutus est, dicens: Sorores meæ hirundines, jam tempus est, ut loquar & ego; quia vos usque modo satis dixistis; audite verbum Dei, tenentes silentium, donec sermo Dei compleatur. At illæ, tanquam intellectus capaces, subito tacuerunt, nec fuerunt motæ de loco, donec fuit omnis prædicatio consummata. Omnes igitur, qui viderunt, stupore repleti glorificaverunt Deum. Istius miraculi fama circumquaque diffusa multos ad Sancti reverentiam & fidei devotionem accendit.
[176] In civitate namque Parisiensi scholaris quidam indolis bonæ, [quod & quidam alter fecit hirundini in ejusdem nomine.] cum sociis aliis studio diligenter intentus, dum importuna garrulitate cujusdam infestaretur hirundinis, dicere cœpit ad socios: Hæc hirundo una de illis est, quæ virum Dei Franciscum prædicantem aliquando, donec silentium eis imponeret, molestabant. Et conversus ad hirundinem fiducialiter ait: In nomine servi Dei Francisci præcipio tibi, ut ad me veniens continuo conticescas. At illa, Francisci audito nomine, quasi Viri Dei disciplinis edocta, & statim conticuit, & ipsius manibus, tanquam tutæ custodiæ, se commisit. Stupefactus scholaris statim eam libertati restituit, & ejus garritum amplius non audivit.
[177] Alio quoque tempore cum Famulus Dei Cajetæ f prædicaret in littore maris, [Miro navicuiæ obsequio utitur.] turbis præ devotione ruentibus * ut eum contingerent, horrens Christi Servus tantum populorum applausum, in unam hærentem littori naviculam prosilivit solus. Illa vero tanquam si rationis particeps motore moveretur intrinseco; sine aliquo remige, cernentibus & mirantibus cunctis, se longius a terra protraxit. Cum autem aliquanto spatio in maris altitudinem secessisset, stetit inter fluctus immobilis, quamdiu Vir sanctus turbis expectantibus in littore prædicavit. Cumque audito sermone & viso miraculo, ac benedictione accepta, multitudo recederet *, ne ipsum amplius molestaret, navicula proprio ductu ad terram reversa est. Quis igitur tam * obstinatæ mentis esset & impiæ, ut prædicationem Francisci contemneret, cujus miranda fiebat virtute, ut non solum carentia ratione disciplinam susciperent, verum etiam inanimata corpora, tanquam animata, prædicanti servirent?
[178] Aderat equidem servo suo Francisco, ad quæcunque pergeret, [Præparati sermonis oblitus coram Papa eximie prædicat:] is, qui eum unxerat & miserat, Spiritus Domini, & ipse Dei virtus & sapientia Christus, ut sanæ doctrinæ verbis afflueret, & magnæ potentiæ miraculis coruscaret. Erat enim verbum ejus velut ignis ardens, penetrans intima cordis, omniumque mentes admiratione replebat; cum non humanæ inventionis ornatum prætenderet, sed divinæ revelationis afflatum redoleret. Nam cum semel prædicaturus coram Papa & Cardinalibus, ad suggestionem domini Ostiensis sermonem quendam studiose * compositum commendasset memoriæ, stetissetque in medio, ut ædificationis verba proponeret, sic oblivioni tradidit omnia, ut effari aliquid omnino nesciret. Verum cum hoc veridica humilitate narrasset, conferens se ad Spiritus sancti gratiam invocandam, tam efficacibus subito cœpit verbis affluere, tamque potenti virtute illorum mentes virorum sublimium ad compunctionem inflectere, ut aperte clareret, quod non ipse, sed Spiritus Domini loquebatur g.
[179] [potens opere & sermone magnos fructus refert.] Et quoniam primo sibi suaserat opere, quod aliis suadebat sermone, reprehensorem non timens, veritatem fidentissime * prædicabat. Nesciebat aliquorum culpas palpare, sed pungere; nec vitam fovere peccantium, sed aspera increpatione ferire. Eadem mentis constantia magnis loquebatur & parvis; eademque spiritus jocunditate paucis loquebatur & multis. Omnis ætas, omnisque sexus properebat Virum novum, mundo cælitus datum, & cernere & audire. Ipse vero per diversas regiones progrediens, euangelizabat ardenter, “Domino cooperante, & sermonem confirmante, sequentibus signis h”. In virtute namque nominis ejus veritatis præco Franciscus ejiciebat dæmonia, sanabat infirmos; &, quod majus est, sui sermonis efficacia & * obstinatorum mentes ad pœnitentiam molliebat, simulque sanitatem corporibus reddebat & cordibus i; sicut aliqua comprobant operum ejus, exempli gratia inferius adnotanda.
[180] [Puerum contractum, paralyticum, ac tertium fœde turgidum sanat:] In civitate Tuscanella k a milite l quodam hospitio devote susceptus, filium ejus unicum, a nativitate contractum, ad multam ipsius instantiam manu allevans, sic subito incolumem reddidit, ut, videntibus cunctis, protinus consolidarentur omnia corporis membra; & puer sanus & fortis effectus, confestim exsurgeret ambulans, & exsiliens & laudans Deum. In civitate Narniensi m, cum paralyticum quemdam, membrorum omnium destitutum officio, signo crucis a capite usque ad pedes ad instantiam signasset episcopi, perfectæ * restituit sanitati. In episcopatu Reatino puer quidam sic turgidus a quatuor annis, ut nullo modo propria crura cernere posset, a matre cum lacrymis præsentatus eidem, statim, ut Vir sanctus tetigit eum manibus sacris, incolumis est effectus.
[181] [duobus aliis contractis membrorum usum.] Apud civitatem Ortensem n puer unus ita conglomeratus, ut caput pedibus portaret applicitum * & haberet ossa nonnulla confracta, signo crucis ad parentum lacrymabiles preces ab eodem suscepto, subito extensus extitit, & illico liberatus. Mulier quædam civitatis Eugubii, ambas contractas & aridas habens manus, adeo ut nihil per illas operari valeret, signo crucis ab eodem in nomine Domini sibi facto o, tam perfectam * obtinuit sospitatem, quod statim rediens domum, cibos p in ministerium ejus & pauperum, quasi altera socrus Simonis q, propriis manibus præpararet.
[182] [duabus cæcis utriusque oculi, lusco alterius usum restituit.] Puellæ cuidam in castro Mevanii r, oculorum privatæ luminibus, cum in Trinitatis nomine, sputo suo ter ipsius oculos linivisset, lumen concupitum restituit. Mulier quædam civitatis Narnii *, oculorum cæcitate percussa, signum crucis ab eodem suscipiens, lucem recuperavit optatam s. Bononiæ t puer quidam unum oculorum macula adeo habens obtectum, ut nihil prorsus videre posset, nec aliquo juvari remedio; post signum crucis, a capite usque ad pedes per servum Domini sibi factum, visum recuperavit tam limpidum, ut postmodum fratrum Minorum Ordinem ingressus, se longe clarius videre, assereret, de oculo prius infirmo, quam de oculo semper sano.
[183] In castro sancti Geminiani u Servus Dei a quodam devoto viro susceptus hospitio, [Sui hospitis uxorem energumenam, alteramque alibi, dæmone liberat.] cujus uxor a dæmonio vexabatur, post orationem factam in virtute obedientiæ imperavit dæmoni, ut exiret; eumque potestate divina tam subito effugavit, ut vere claresceret, quod obedientiæ sanctæ virtuti pervicacia dæmonum non obsistat x. In civitate de Castello y quidam furibundus & nequam spiritus quandam obsidens mulierem, a Viro sancto obedientiæ accepto mandato, indignabundus discessit; mente simul & corpore liberam, obsessam prius feminam, derelinquens.
[184] Frater quidam infirmitate tam horribili gravabatur, [Religiosum a dæmone horribiliter vexatum, misso frusto panis sui, reddit incolumem.] ut magis esse vexatio dæmonis, quam naturalis infirmitas, a pluribus firmaretur. Nam totus sæpe allidebatur & volutabatur spumans; membris corporis nunc contractis, nunc extensis, nunc plicatis, nunc tortis, nunc rigidis effectis & duris. Quandoque totus extensus & rigidus, pedibus æquatis capiti, levabatur in altum, horribiliter illico relapsurus. Hunc sic miserabiliter & irremediabiliter ægrotantem plenus misericordia Christi Servus commiserans, buccellam sibi panis, de quo edebat, transmisit. Tantam vero gustatus panis contulit ægro virtutem, ut deinceps hujus infirmitatis molestiam non sentiret z.
[185] In comitatu Aretii cum diebus pluribus mulier quædam laborasset in partu, [In partu periclitans, tacto freno equi, cui Sanctus insederat, prospere parit:] essetque jam proxima morti, nullum omnino desperanti de vita supererat remedium, nisi Dei. Cum autem equo vectus propter corporis infirmitatem Christi Famulus per partes illas transitum habuisset, contigit reduci animal per villam, in qua mulier torquebatur. Homines vero loci, viso equo, cui Vir sanctus insederat, extraxerunt frænum, ut superponerent mulieri; ad cujus contactum mirificum, omni remoto periculo, mulier illico peperit cum salute aa.
[186] Vir quidam de Castro Plebis, religiosus ac timens Deum, [chorda, qua cinctus fuerat, panisque ab eo tactus multis salutares.] chordam apud se, qua cinctus fuerat sanctus Pater, habebat. Cumque multitudo virorum ac mulierum in castro illo variis infirmitatibus laboraret, ibat per infirmantium domos, & intincta chorda in aqua, dabat bibere patientibus: sicque per hunc modum plurimi sanabantur bb. Sed & de panibus a Viro Dei contactis gustantes ægroti, divina operante virtute, consequebantur celeriter remedia sanitatum cc.
[187] Cum his & aliis multis miraculorum prodigiis Præco Christi prædicans coruscaret, [Conclusio auctoris de Sancti prædicatione.] attendebatur his, quæ dicebantur ab eo, acsi angelus Domini loqueretur. Excellens namque in ipso prærogativa virtutum, prophetiæ spiritus, efficacia miraculorum, oraculum de prædicando cœlitus datum, obedientia creaturarum ratione carentium, vehemens immutatio cordium ad verborum ipsius auditum, eruditio ejus a Spiritu sancto præter humanam doctrinam, prædicandi auctoritas a summo Pontifice non sine revelatione concessa; insuper & Regula, in qua forma prædicandi exprimitur, ab eodem Christi vicario confirmata, summi quoque Regis signacula per modum sigilli corpori ejus impressa, tanquam testimonia decem toti sæculo indubitanter affirmant, Christi præconem Franciscum & venerandum officio, & doctrina authenticum, & admirabilem sanctitate, ac per hoc, tanquam vere Dei nuntium, Christi Euangelium prædicasse.
ANNOTATA.
a Waddingus præcedentia post verba, placere cognoverat, sic contraxit: Qua de re contigit, illum, an potius prædicationi, quam orationi, debuisset incumbere, satis anxie dubitasse.
b Waddingus: Cumque per multos dies circa dubium hoc fratres consuleret.
c Consule hujus Vitæ caput 3, num. 30.
d Benavium, alias Mevania, Italis Bevagna, oppidum Umbriæ est ditionis Pontificiæ, ut supra dixi ad Vitæ primæ lib. 1, cap. 7, lit. t.
e Vide Annotata ad Vitæ primæ locum moxlaudatum lit. z.
f Cajecta, indigenis Gaëta, episcopalis civitas regni Neapolitani est in Terra Laboris & in ora maris Tyrrheni, probe munita, amploque portu instructa.
g Vide, quæ de hoc sermone, quem S. Franciscus anno 1223 coram Honorio III Pontifice & sacro Cardinalium collegio habuit, annotavimus in Commentario prævio num. 502 & aliquot sequentibus.
h Marci cap. ultimo ℣ ultimo.
i Waddingus hic subdit: Nullumque erat, quod non perpetrabat miraculum: unum autem vel alterum, dimissis innumeris, subjiciemus. Deinde pauca tantum miracula refert, de quibus lectorem suis in locis monebo.
k Tuscania, Italis Toscanella, ditionis Pontificiæ civitas est in provincia Patrimonii, de qua supra jam memini.
l Id est, viro nobili.
m De hac quoque civitate superius facta fuit mentio. Miraculum hoc etiam legitur apud Waddingum.
n Alias Hortensem, sive Hortanam, cujusjam crebro memini.
o Eadem habet Celanensis in Vita prima num. 67; sed ibi dicitur mulier illa, tactis a Sancto manibus suis, sanata fuisse. Forsan Sanctus & tactum & signum crucis adhibuit.
p Casseatam, seu caseatam, id est, placentam ex caseo fuisse, scribit Celanensis mox laudatus. Hoc & sequens miraculum etiam retulit Waddingus.
q Lege Matthæi cap. 8.
r Vaticana & Suriana editiones: Bevanii. Vide mox Annotata hic ad lit. d.
s In Ms. nostro codice hic legitur: Signo Crucis ab eodem lumen recuperavit optatum.
t Bononia, incolis Bologna, clarissima civitas, Romandiolæ primaria, notissima est.
u Editio Vaticana: S. Gemini. Vide Annotata ad Vitæ primæ librum 1, cap. 8, lit. m.
x Celanensis in Vita num. 69 etiam alia addens adjuncta, ait, mulierem hanc tam subito liberatam fuisse, ut S. Franciscus crederet, eam non fuisse energumenam, sed sibi ab illa illusum esse.
y Verisimiliter indicatur Tisernum Tiberinum, Italis Citta di Castello dictum, quæ ditionis Pontificiæ episcopalis civitas est in Umbria. Vide etiam Vitæ primæ num. 70 & Annotata ibidem.
z Lege etiam Vitam primam num. 68 & Annotata ibidem. Sequentia usque ad finem hujus capitis etiam habet editio Waddingi.
aa Adi Vitam primam num. 63, ubi hoc factum paulo latius refertur.
bb Hæc quoque habet Celanensis in Vita num. 64, ubi vir iste religiosus, Castri-plebis incola, Gualfredutius vocatur, diciturque aquam, intincta corda, vel ex pilis ipsius (Sancti) aliquid (eidem aquæ) commiscens, infirmis potandam dedisse.
cc Offerebant ei populi (inquit Celanensis in Vita num. 63) panes ad benedicendum, quos longo reservantes tempore, ad eorum gustum a diversis ægritudinibus sanabantur.
* ap. Wad. deest Deo
* al. in monte
* Wadd. revelantibus
* al. & nulla vel nullaque
* Vatic. male: advolarunt
* Ms. & Wadd. irruentibus
* Ms. cederet
* in Vatic. & Wadd. deest tam
* Ms. studiose copiose
* Wadd. fidelissime
* al. non est &
* Vatic. & Wadd. perfecte
* Ms. applicatum
* Wadd. perfecte
* Ms. male: Nardii
CAPUT XIII.
De stigmatibus sacris.
[Sanctus tempus inter contemplationem proximique curam dividens,] Mos erat angelico viro Francisco nunquam otiari a bono: quin potius instar supernorum spirituum in scala Jacob, aut ascendebat in Deum, aut descendebat ad proximum a. Nam tempus sibi concessum ad meritum dividere sic prudenter didicerat, ut aliud proximorum lucris laboriosis impenderet, aliud contemplationis tranquillis excessibus dedicaret. Unde cum secundum exigentiam locorum & temporum alienæ condescendisset procurandæ saluti, inquietationibus derelictis turbarum, solitudinis secreta petebat, locumque quietis, quo liberius Deo vacans extergeret, si quid pulveris sibi ex conversatione hominum adhæsisset. Biennio itaque antequam spiritum redderet cælo b, divina providentia duce, post labores multimodos perductus est in locum excelsum seorsum, qui dicitur Mons Alvernæ.
[189] Cum igitur juxta solitum morem Quadragesimam ibidem ad honorem sancti archangeli Michaëlis c jejunare cœpisset, [dum in monte Alvernæ quadragesimam S. Michaëlis servat,] supernæ contemplationis dulcedine abundantius solito superfusus, ac cœlestium desideriorum ardentiori flamma succensus, supernarum cœpit immissionum cumulatius dona sentire. Ferebatur quidem in altum, non ut curiosus Majestatis perscrutator opprimendus a gloria d; sed tanquam servus fidelis & prudens, investigans beneplacitum Dei, cui se conformare omnimode summo peroptabat ardore. Immissum est igitur menti ejus per divinum oraculum, quod in apertione libri Euangelici revelaretur oi a Christo, quod * Deo in ipso & de ipso maxime foret acceptum.
[190] Oratione itaque cum multa devotione præmissa, [ex libro Euangeliorum intelligit, sibi adhuc multum patiendum esse.] sacrum Euangeliorum librum de altari sumptum in sanctæ Trinitatis nomine aperiri fecit per socium, virum utique Deo * devotum & sanctum e. Sane cum in trina libri apertione semper Domini passio occurreret, intellexit Vir Deo plenus, quod, sicut Christum fuerat imitatus in actibus vitæ, sic conformis ei esse deberet in afflictionibus & doloribus passionis, antequam, ex hoc mundo transiret. Et licet propter multam austeritatem vitæ præteritæ, crucisque Dominicæ baiulationem continuam, imbecillis jam esset corpore, nequaquam est territus; sed ad martyrii sustinentiam vigorosius animatus. Excreverat quidem in eo insuperabile amoris incendium boni Jesu in lampades ignis atque flammarum, ut aquæ multæ caritatem ejus tam validam extinguere non valerent f.
[191] [Ibidem vides ad se volantem Seraphinum crucifixum,] Cum igitur Seraphicis desideriorum ardoribus sursum ageretur in Deum & compassiva dulcedine in eum transformaretur, qui ex charitate nimia voluit crucifigi, quodam mane circa festum Exaltationis sanctæ Crucis g, dum oraret in latere montis, vidit Seraph unum, sex alas habentem tam ignitas quam splendidas de cælorum sublimitate descendere: Cumque volatu celerrimo pervenisset ad aëris locum Viro Dei propinquum, apparuit inter alas effigies hominis crucifixi, in modum crucis manus & pedes extensos habentis, & cruci affixos. Duæ alæ super caput ipsius elevabantur, duæ ad volandum extendebantur, duæ vero totum velabant corpus.
[192] [intelligitque, se per amorem in Christi similitudinem transformandum.] Hoc videns, vehementer obstupuit, mixtumque mœrore gaudium cor ejus incurrit. Lætabatur quidem in gratioso aspectu, quo a Christo sub specie Seraph cernebat se conspici; sed crucis affixio compassivi doloris gladio * ipsius animam pertransibat. Admirabatur quamplurimum in tam inscrutabilis visionis aspectu, sciens, quod passionis infirmitas cum immortalitate spiritus Seraphici nullatenus conveniret. Intellexit tandem ex hoc, Domino revelante, quod ideo hujusmodi visio sic divina providentia suis fuerat præsentata conspectibus, ut Amicus Christi prænosceret, se non per martyrium carnis h, sed per incendium mentis, totum in Christi crucifixi similitudinem transformandum.
[193] [Evanescente visione, ipse quinque sacris stigmatibus insignitus mansit,] Disparens igitur visio mirabilem in corde ipsius reliquit ardorem; in carne non minus mirabilem signorum impressit effigiem. Statim namque in manibus ejus & pedibus apparere cœperunt signa clavorum; quemadmodum paulo ante in effigie illa viri crucifixi conspexerat. Manus enim & pedes in ipso medio clavis confixæ * videbantur, clavorum capitibus in interiori parte manuum, & superiori pedum apparentibus, & eorum acuminibus existentibus ex adverso. Erantque clavorum capita in manibus & pedibus rotunda & nigra, ipsa vero acumina oblonga, retorta, & quasi repercussa, quæ de ipsa carne surgentia carnem reliquam excedebant. Dexterum quoque latus, quasi lancea transfixum, rubra cicatrice obductum erat, quod sæpe sanguinem sacrum effundens, tunicam & femoralia respergebat.
[194] [& quod gestum fuerat, cum timore sociis narravit.] Cernens autem Christi Servus, quod stigmata, carni tam luculenter impressa, socios familiares latere non possent, timens nihilominus publicare Domini sacramentum, in magno positus fuit dubitationis agone, utrum videlicet, quod viderat, diceret, vel taceret. Vocavit proinde aliquos ex fratribus, & generalibus verbis loquens, dubium coram eis proposuit, & consilium requisivit. Quidam vero ex fratribus, gratia Illuminatus & nomine i, intelligens, quod aliqua miranda vidisset, pro eo quod videbatur admodum stupefactus, dixit ad Virum sanctum: Frater, non solum propter te, sed etiam propter alios, scias, tibi ostendi aliquando sacramenta divina. Timendum propterea jure videtur, ne, si, quod pluribus profuturum accepisti, celaveris, pro talento abscondito reprehensibilis judiceris. Ad cujus verbum motus Vir sanctus, licet alias dicere solitus esset: “Secretum meum mihi k; tunc tamen cum multo timore seriem retulit visionis præfatæ l, addens, quod is, qui sibi apparuerat, aliqua dixerit, quæ nunquam, dum viveret, alicui hominum aperiret. Credendum sane, tam arcana illa fuisse sacri illius Seraph, in cruce mirabiliter apparentis, eloquia, quod forte non liceret hominibus ea loqui m.
[195] Postquam igitur verus Christi amor in eandem imaginem transformavit Amantem, [Stigmata, quæ Sanctus occultare nititur, miraculis inclarescunt.] quadraginta dierum numero, juxta quod decreverat, in solitudine consummato; superveniente quoque solennitate archangeli Michaëlis, descendit angelicus vir Franciscus de monte, secum ferens Crucifixi effigiem, non in tabulis lapideis vel ligneis manu figuratam artificis, sed in carneis membris descriptam digito Dei vivi. Et quoniam sacramentum regis abscondere bonum est, ideo secreti regalis Vir conscius, signacula illa sacra pro viribus occultabat. Verum quia Dei est ad gloriam * suam magna revelare, quæ facit, Dominus ipse, qui signacula illa secrete impresserat, miracula quædam aperte per ipsa monstravit, ut illorum occulta & mira vis stigmatum manifesta pateret claritate signorum.
[196] In provincia namque Reatina n pestis invaluerat valde gravis, [Pestis animalium abigitur aqua, qua Sancti manus pedesque fuerant loti.] quæ oves & boves omnes sic consumebat crudeliter, quod nullum poterat remedium adhiberi. Vir autem quidam, timens Deum, nocte fuit per visionem commonitus, ut ad eremitorium fratrum festinanter accederet, & loturam manuum ac pedum famuli Dei Francisci, qui tunc temporis morabatur ibidem, acceptam super animalia cuncta respergeret. Mane itaque surgens, venit ad locum, loturaque hujusmodi per socios sancti Viri latenter obtenta, oves & boves languentes ex ea respersit. Mirabile dictu! Statim ut aspersio animalia languida & in terra jacentia quantumcunque paululum attingebat, pristino recuperato vigore, surgebant continuo, & tanquam nihil mali sensissent, ad pascua festinabant. Sicque factum est, ut per virtutem mirandam aquæ illius, quæ sacras plagas contigerat, omnis prorsus plaga cessaret, pestilensque morbus a gregibus fugaretur.
[197] Circa præfatum montem Alvernæ, antequam Vir sanctus ibi contraheret moram, [Apud montem Alvernæ cessat solita tempestas.] nube ex ipso monte surgente, grandinis violenta tempestas, fructus terræ consuetudinarie devastabat; sed post illam apparitionem felicem non sine incolarum admiratione grando cessavit; ut cœlestis illius visionis excellentiam, & stigmatum ibidem impressorum virtutem, serenata * præter morem ipsa cæli facies declararet.
[198] Contigit quoque, eum tempore hiemali, propter debilitatem corporis, [Hiemali tempore sub rupe pernoctans, pauperem, frigus non ferentem,] & asperitatem viarum, hominis unius pauperis subvectum asello, sub rupis cujusdam prominentis pernoctare crepidine, ut nivis & noctis supervenientium quoquo modo declinaret incommoda, quibus præpeditus ad hospitii locum non valuerat pervenire. Cum autem Vir sanctus, hominem illum, querulosis submurmurantem gemitibus, hinc inde seipsum jactare sensisset, tanquam qui tenui operimento contectus quiescere præ frigoris acerbitate nequibat, divini amoris fervore succensus manu illum protensa palpavit.
[199] [solo manus attactu calefacit.] Mirabile certe Repente ad * illius sacræ manus contactum, quæ Seraphici calculi gerebat incendium, omni fugato frigore, tantus in virum intus & extra calor advenit, ac si quædam in eum vis flammea ex fornacis spiraculo processisset. Nam illico & mente & corpore confortatus, suavius inter saxa & nives usque mane dormivit, quam unquam in proprio lecto pausaverat, sicut ipse postmodum asserebat. Certis itaque constat indiciis, sacra illa signacula illius impressa fuisse virtute, qui operatione Seraphica purgat, illuminat & inflammat: cum ipsa, forinsecus expurgando a peste, salutem, serenitatem, & calorem corporibus, efficacia mira conferrent; sicut & post mortem evidentioribus est demonstratum prodigiis, suo loco posterius adnotandis o.
[200] [Stigmata in manibus ac pedibus, dum viveret, multi viderunt,] Ipse vero licet thesaurum inventum in agro multa diligentia studeret abscondere, latere tamen non potuit, quin aliqui stigmata manuum viderent & pedum; quanquam manus quasi semper portaret contectas, & pedibus extunc incederet calceatis *. Viderunt enim, dum viveret, fratres plurimi, qui licet essent propter sanctitatem præcipuam viri per omnia fide digni, tamen ad omne dubium amovendum, sic esse *, ac se vidisse, tactis sacrosanctis, juramento firmarunt p. Viderunt etiam ex familiaritate, quam cum Viro sancto habebant, aliqui Cardinales; laudes sacrorum stigmatum prosis & hymnis & antiphonis, quas ad ipsius ediderunt honorem, veraciter inserentes q, qui tam verbo, quam scripto perhibuerunt testimonium veritati. Summus etiam Pontifex dominus Alexander *, cum populo prædicaret, coram multis fratribus, & me ipso, affirmavit, se, dum Sanctus viveret, stigmata illa sacra suis oculis conspexisse r. Viderunt in morte plus quam quinquaginta fratres, virgoque Deo devotissima Clara cum ceteris sororibus suis, & sæculares innumeri, ex quibus, quemadmodum suo loco dicetur s, quamplurimi & osculati sunt ex devotionis affectu, & contrectaverunt manibus ad testimonii firmitatem,
[201] [sed vulnus lateris pauci, quod tamen post mortem ab innumeris conspectum.] Vulnus autem lateris tam solicite occultavit, ut illud nemo posset, nisi furtim, contueri, dum viveret. Unus etenim frater, qui ei sedule ministrare solitus erat, cum pia eum cautela, ut ad excutiendum extraheret tunicam, induxisset, attente respiciens, vidit plagam: cui etiam tres veloci contactu digitos applicans, tam visu, quam tactu, vulneris quantitatem agnovit. Cum simili * cautela vidit etiam frater ille, qui tunc temporis erat vicarius ejus t. Frater vero socius mirandæ simplicitatis, dum infirmitatis causa languentes scapulas contrectaret, manu per capitium * missa, & casualiter vulneri sacro illapsa, magnum ei dolorem inflixit u. Proinde portabat ex tunc femoralia ita facta, ut usque ad axillas * pertingerent, ad vulnus lateris contegendum. Fratres quoque, qui illa lavabant, vel tunicam excutiebant pro tempore, quia inveniebant eam sanguine rubricatam x, indubitanter per evidens signum in cognitionem sacri vulneris pervenerunt; quod postmodum in morte, revelata facie, ipsi cum aliis plurimis contemplati simul & venerati sunt.
[202] Eia nunc, strenuissime Miles Christi, ipsius fer arma invictissimi Ducis, [Sanctus doctor sancto Patri suo de his pie gratulatur,] quibus munitus & insignitus * omnes adversarios superabis. Fer vexillum Regis altissimi, ad cujus intuitum omnes pugnatores divini exercitus animentur; fer nihilominus sigillum summi Pontificis Christi, quo verba & facta tua, tanquam irreprehensibilia & authentica, merito ab omnibus acceptentur. Jam enim propter stigmata Domini Jesu, quæ in corpore tuo portas, nemo debet tibi esse molestus; quin potius quilibet Christi servus omni esse tenetur affectione devotus. Jam per hæc signa certissima, non duobus aut tribus testibus ad sufficientiam, sed quamplurimis ad superabundantiam comprobata, testimonia Dei, in te & per te credibilia facta * nimis, omne tollunt infidelibus velamen excusationis, dum credentes in fide stabiliunt, spei fiducia * sursum agunt, & igne charitatis accendunt.
[203] Jam vere impleta est prima visio, quam vidisti; [hancque gratiam per alias visiones fuisse præmonstratam, observat,] videlicet, quod dux in militia Christi futurus, armis deberes cælestibus, signoque crucis, insignibus decorari y. Jam in principio tuæ conversionis Crucifixi visio compassivi doloris gladio mentaliter te transfigens, sed & auditus vocis de cruce, tanquam de throno Christi sublimi, & secreto propitiatorio, procedentis z (juxta quod tuo sacro firmasti eloquio) vera indubitanter fuisse creduntur. Jam in tuæ conversionis progressu & crucem, quam vidit frater Silvester ex ore tuo mirabiliter procedentem aa, & gladios in crucis modum tua viscera transfigentes bb, quos sacer vidit Pacificus, teque secundum Crucis figuram in aëre sublevatum, cum de crucis titulo sanctus prædicabat Antonius cc; juxta quod prospexit angelicus vir Monaldus, non phantastica visione, sed revelatione fuisse cælica conspecta, vere creditur & firmatur. Jam denique circa finem, quod simul tibi ostenditur & sublimis similitudo Seraph, & humilis effigies Crucifixi, interius te incendens, & exterius te consignans, tanquam alterum angelum ascendentem ab ortu solis dd, qui signum in te habeas Dei vivi, & prædictis dat firmitatem fidei, & ab eis accipit testimonium veritatis.
[204] Ecce jam septem apparitionibus crucis Christi, [& ad eam per sex alias apparitiones ab illo perventum.] in te, & circa te, secundum ordinem temporum mirabiliter exhibitis & monstratis, quasi sex gradibus, ad istam septimam, in qua finaliter requiescis, pervenisti. Christi namque crux in tuæ conversionis primordio tam proposita, quam assumta *; & dehinc in conversationis progressu per vitam probatissimam bajulata, in te ipso continue, & in exemplum aliis demonstrata, tanta certitudinis claritate ostendit, Euangelicæ perfectionis apicem te finaliter conclusisse, ut demonstrationem hanc Christianæ sapientiæ, in tuæ carnis pulvere exaratam, nullus vere devotus abjiciat, nullus vere fidelis impugnet, nullus vere humilis parvipendat; cum sit vere divinitus expressa, & omni acceptione condigna.
ANNOTATA.
a Geneseos cap. 28, ℣ 12.
b Igitur anno Christi 1224; nam 1226 obiit.
c Incipiebat hoc jejunium a festo Assumptionis beatissimæ Virginis Mariæ, protrahebaturque usque ad festum Dedicationis S. Michaëlis archangeli, ut supra dictum est num. 126.
d Ex Proverbiorum cap. 25, ℣ 27.
e Apud Celanensem in Vita num. 93 legitur Sanctus ipsemet librum aperuisse. Verisimile est, Bonaventuram hoc adjunctum ab aliis Sancti sociis accepisse,
f Ex Canticorum cap. 8, ℣. 6 & 7.
g S. Bonaventuræ præiverant Tres Socii, qui in Appendice num. 69 aiunt, id factum esse quodam mane circa festum Exaltationis sanctæ Crucis. Celebratur hoc festum die 14 Septembris. Cum vero nullus veterum diem ipsum impressorum stigmatum determinaverit, non eadem est recentiorum de eodem opinio, de quibus consule Commentarium prævium num. 590 & sequenti. Ceterum festum Impressionis sacrorum stigmatum annuo Officio in Ecclesia recolitur die 17 ejusdem mensis Septembris.
h Speraverat scilicet ex trina apertione libri Euangeliorum (ut num. 190 dictum est) S. Franciscus, fore ut pro Christi fide occideretur.
i Hic idem videtur cum illo Illuminato, qui supra num. 134 dicitur cum S. Francisco ad Soldanum Ægypti accessisse.
k Isaiæ cap. 24, ℣. 16.
l Solus e biographis Bonaventura tradidit, S. Franciscum hæc aliquibus fratribus, quos sacra stigmata tamen latere non poterant, revelasse, haud dubie edoctus ab ipsius Sancti Sociis, quos consuluit. Et sane, nisi Franciscus revelasset, quis scire potuisset apparitionem Seraphini, quam nemo præter ipsum legitur vidisse? Verisimillimum tamen est, paucos illos socios, quibus revelaverat, secretum servasse, quamdiu Sanctus supervixit.
m Hoc certe malo cum S. Bonaventura suspicari, quam cum compilatore Speculi Vitæ S. Francisci & Sociorum credere, promissum tunc fuisse S. Francisco fore, ut post obitum in die natalitii sui, singulis annis ad purgatorium descendens, omnes Trium Ordinum, quos instituerat, animas inde educeret in paradisum; hocque ab ipso Francisco post mortem suam, habitu peregrini fratris Minoris alteri Minori apparente, aliquando revelatum fuisse; ut legitur in ejusdem Speculi editione Metensi fol. 98 verso, & inBosquieriana centuria secunda cap. 12.
n Reate, incolis Rieti, civitas episcopalis est ditionis Pontificiæ in Umbria, uti alibi jam annotavi. Hinc provincia Reatina.
o In Waddingo desunt ista: Suo loco posterius adnotandis. Adnotantur autem infra cap. 16, § 1.
p Sacra Francisci stigmata a testibus oculatis fide dignissimis probata fuisse, diserte etiam asseruit Gregorius IX Papa in litteris super hoc argumento datis, quas vide in Commentario prævio § 25.
q Waddingus in Annalibus ad annum 1228, num. 78 nominat aliquot Cardinales, qui hujusmodi hymnos & prosas de S. Francisco scripserunt, quorum etiam apud me fiet mentio in Gloria posthuma.
r Hic Alexander IV sacra illa stigmata etiam litteris editis confirmavit, in quibus non immerito visus est S. Antonino innuisse, sese eadem propriis oculis vidisse. Adi Commentarium prævium num. 579 & sequenti; ubi etiam, se illa palpasse manibus suis, verisimiliter insinuavit.
s Infra cap. 15.
t Nimirum Elias, ut habet Celanensis in Vita num. 95.
u Simile quid de fratre Ruffino narrat Celanensis loco mox citato.
x Ita etiam Surius: at codex noster Ms. cum editionibus Vaticana & Waddingiana rectius habent: Inveniebant ea sanguine rubricata, nempe femoralia & tunicam; præmisit enim S. Bonaventura num. 193 de sacro lateris vulnere: Sæpe sanguinem sacrum effundens, tunicam & femoralia respergebat.
y Adi hujus Vitæ num. 9.
z Vide ibidem num. 12 & 15.
aa Ibidem num. 30.
bb Ibidem num. 50.
cc Ibidem num. 53.
dd Lege Prologum huic Vitæ præfixum num. 2.
* al. quid
* Sur. male: a Deo
* Ms. perperam gaudio
* l. confixi
* Wadd. ad magnam gloriam
* al. serenati
* In Vatic. deest ad
* Sur. calceatus
* in Ms. deest sic esse
* Wadd. add. quartus
* Vatic. & Wadd. consimili
* ibid. caputium
* Ms. & Vatic. ascellas
* Ms. munitus insigniter
* Ms. add. sunt
* Vatic. & Wadd. fiduciam
* Vatic. male: absumpta
CAPUT XIV.
De patientia ipsius, & transitu mortis.
[Fracto corpore, non animo, ad perfectiora semper enititur:] Christo jam igitur cruci confixus Franciscus, tam carne quam spiritu, non solum Seraphico amore ardebat in Deum, verum etiam sitiebat cum Christo crucifixo multitudinem salvandorum. Faciebat proinde, quoniam propter excrescentes in pedibus clavos ambulare non poterat, corpus emortuum per civitates & castra circumvehi, ut ad crucem Christi ferendam ceteros animaret. Fratribus quoque dicebat: Incipiamus, fratres, servire Domino Deo nostro, quia usque nunc parum profecimus a. Flagrabat etiam desiderio magno ad humilitatis redire primordia, ut leprosis, sicut a principio, ministraret; corpusque jam præ labore collapsum revocaret ad pristinam servitutem. Proponebat, Christo duce, se facturum ingentia, & fatiscentibus membris, spiritu fortis & fervidus, novo sperabat certamine de hoste triumphum. Neque enim languor vel desidia locum habet, ubi amoris stimulus semper ad majora perurget. Tanta autem in eo carnis ad spiritum erat concordia, tanta obedientiæ promptitudo, quod, cum ille ad omnem niteretur sanctitatem pertingere, ipsa non solum non repugnaret, sed præcurrere niteretur.
[206] Ut autem Viro Dei cumulus meritorum accresceret, [corporis infirmitates fert patientissime,] quæ omnia vere in patientia consummantur; cœpit infirmitatibus multimodis laborare tam graviter, ut vix in eo membrum aliquod remaneret absque ingenti passionis dolore. Ad hoc tandem per varias & diuturnas ac continuas ægritudines deductus est, ut, consumptis jam carnibus, quasi sola cutis ossibus cohæreret. Cumque duris corporis angeretur doloribus, illas suas angustias non pœnarum censebat nomine, sed sororum b. Cum autem semel gravius solito dolorum urgeretur aculeis, quidam frater simplex dixit ad eum: Frater, ora Dominum, ut mitius tecum agat: manum enim suam plus debito super te gravare videtur.
[207] Quo audito, Vir sanctus cum ejulatu exclamans, [pluresque, si Deo placeat, sibi infligi precatur.] ait: Nisi noscerem in te simplicem puritatem, tuum ex nunc abhorrerem consortium, qui ausus fueris circa me divina judicia reprehensibilia judicare. Et licet totus esset attritus gravis prolixitate languoris, projiciens se in terram, ossa debilia duro casu collisit. Et deosculans humum, Gratias, inquit, tibi ago, Domine Deus, de omnibus his doloribus meis, teque, mi Domine, rogo, ut centuplum, si tibi placuerit, addas: quia hoc erit mihi acceptissimum, ut affligens me dolore, non parcas, cum tuæ sanctæ voluntatis adimpletio sit mihi consolatio superplena. Videbatur propterea fratribus, quod quasi alterum Job viderent, cui cum languor cresceret carnis, crescebat simul & vigor mentis.
[208] [Instantis mortis præscius ad S. Mariam de Portiuncula portatur,] Ipse autem obitum suum longe ante præscivit c, dieque transitus imminente, dixit fratribus, sui corporis tabernaculum deponendum in proximo, quemadmodum sibi fuerat revelatum a Christo. Cum itaque per biennium ab impressione sacrorum stigmatum, anno videlicet a sua conversione vigesimo d, multis fuisset angustiantium infirmitatum probativis tunsionibus conquadratus, tanquam lapis in supernæ Hierusalem ædificio collocandus, & tanquam ductile opus sub multiplicis tribulationis malleo ad perfectionem adductus, ad sanctam Mariam de Portiuncula se portari poposcit e, quatenus, ubi acceperat spiritum gratiæ, ibi redderet spiritum vitæ.
[209] [ubi nudus humi jacens, ac deinde tunica ex obedientia tectus,] Quo cum fuisset perductus, ut veritatis exemplo monstraret, quod nihil erat illi commune cum mundo, in illa infirmitate tam gravi, quæ omnem languorem * conclusit, super nudam humum se totum nudatum in spiritus fervore prostravit, quatenus hora illa extrema, in qua poterat adhuc hostis irasci, nudus luctaretur cum nudo. Decubans sic in terra, saccina veste deposita, faciem solito more levavit in cælum, & intendens illi gloriæ totus, manu sinistra dextri lateris vulnus, ne videretur, obtexit, & ait ad fratres: Ego, quod meum est, feci: quod vestrum est, Christus edoceat. Illacrymantibus autem sociis Sancti, qui miro fuerant compassionis telo percussi *, unus ex ois, quem Vir Dei guardianum suum esse dicebat f, votum ipsius divina inspiratione cognoscens, festinus surrexit, & acceptam cum chorda * & femoralibus tunicam Pauperculo Christi obtulit, dicens: Hæc tibi, tanquam pauperi, commodo, & tu illa suscipias obedientiæ sanctæ mandato.
[210] [mandat, ut post obitum certo tempore nudus relinquatur,] Gaudet ex hoc Vir sanctus, & jubilat præ lætitia cordis *; quoniam fidem tenuisse dominæ paupertati usque in finem se vidit, palmasque levans ad cælum, Christum suum magnificat, pro eo, quod exoneratus ab omnibus liber vadit ad ipsum. Fecerat enim hæc omnia paupertatis zelo, ut nec habitum quidem vellet habere, nisi ab alio commodatum. Voluit certe per omnia Christo crucifixo esse conformis, qui pauper & dolens & nudus in cruce pependit. Propter quod & in principio conversionis suæ nudus remansit coram antistite g, & in consummatione vitæ nudus voluit de mundo exire, fratribusque sibi assistentibus in obedientia caritatis injunxit, ut, cum viderent, eum jam esse defunctum, per tam longum spatium nudum super humum jacere permitterent, quo * miliarii tractum suaviter quis perficere posset. O vere Christianissimum Virum! qui & vivens Christo viventi, & moriens morienti, & mortuus mortuo, perfecta esse studuit imitatione conformis, & expressa promeruit similitudine decorari.
[211] Hora denique sui transitus propinquante, fecit, [hortatur fratres, eisque bene precatur ac vale dicit,] fratres omnes existentes in loco ad se vocari, & eos consolatoriis verbis pro sua morte demulcens, paterno affectu ad divinum est hortatus amorem. De patientia & paupertate, & sanctæ Romanæ Ecclesiæ fide servandis sermonem protraxit, ceteris institutis sanctum Euangelium anteponens. Circumsedentibus vero omnibus fratribus, extendit super eos manus, in modum crucis brachiis cancellatis, pro eo quod hoc signum semper amabat, & omnibus fratribus tam præsentibus quam absentibus in Crucifixi virtute ac nomine benedixit. Insuper & adjecit: Valete, filii omnes, in timore Domini, & permanete in eo semper. Et quoniam futura tentatio & tribulatio appropinquat, felices, qui perseverabunt in his, quæ cœperunt; ego vero ad Deum propero, cujus gratiæ vos omnes commendo.
[212] Suavi hujusmodi admonitione completa, jussit Deo Vir carissimus Euangeliorum sibi codicem apportari, [oransque sancte moritur:] & Euangelium secundum Joannem, quod incipit ab eo loco, Ante diem festum Paschæ h, sibi legi poposcit. Ipse vero, prout potuit, in hujus psalmi vocem erupit: Voce mea ad Dominum clamavi, voce mea ad Dominum deprecatus sum; & ad finem usque complevit: Me, inquit, EXPECTANT JUSTI, DONEC RETRIBUAS MIHI i. Tandem cunctis in eum completis mysteriis, anima illa sanctissima carne soluta, & in abyssum divinæ claritatis absorpta, beatus Vir obdormivit in Domino.
[213] Unus autem ex fratribus & discipulis ejus vidit animam illam beatam, [& duobus Fratribus apparet in gloria,] sub specie stellæ præfulgidæ, a candida subvectam nubecula super aquas multas in cælum recto tramite sursum ferri k, tanquam sublimis sanctitatis candore prænitidam, & cælestis sapientiæ simul & gratiæ ubertate repletam, quibus Vir sanctus promeruit locum introire lucis & pacis, ubi cum Christo sine fine quiescit. Minister quoque fratrum in Terra Laboris l tunc erat frater Augustinus, vir utique sanctus &justus, qui in hora ultima positus, cum jam diu perdidisset m loquelam, audientibus, qui astabant, subito clamavit & dixit: Exspecta me, Pater, exspecta; ecce jam venio tecum. Quærentibus fratribus & admirantibus multum, cui sic loqueretur, audacter respondit: Nonne videtis patrem nostrum Franciscum, qui vadit ad cælum? Et statim sancta ipsius anima migrans a carne * Patrem est sequuta sanctissimum n.
[214] Episcopus Assisinas * ad oratorium S. Michaëlis in monte Gargano o tunc temporis peregrinationis caussa perrexerat, [& absenti episcopo Assisiati Vale dicit: alaudæ mortuo gratulantur.] cui B. Franciscus apparens nocte transitus sui, dixit: Ecce, relinquo mundum, & vado ad cælum. Mane igitur surgens episcopus sociis narravit, quæ vidit, & Assisium rediens, cum solicite perquisisset, certitudinaliter comperit, quod ea hora, qua sibi per visionem innotuit, beatus Pater ex hoc mundo migravit. Alaudæ, aves lucis amicæ, & crepusculorum tenebras horrescentes, hora transitus sancti Viri, cum jam esset noctis sequuturæ crepusculum p, venerunt in multitudine magna super tectum domus; & diu cum insolita quadam jubilatione rotantes, gloriæ Sancti, qui eas ad divinas laudes invitare solitus erat, tam jocundum, quam evidens, testimonium perhibebant q.
ANNOTATA.
a Hoc fratribus datum monitum hic prætermisit Waddingus.
b Hinc usque ad verba illa, circa finem sequentis numeri posita: Videbatur propterea omisit Waddingus.
c Præsciverat hoc ante biennium, teste Celanensi in Vita prima, num. 109.
d Id est, Christi 1226.
e Ex palatio episcopali Assisiensi, ad quod ex cella Cortoniensi delatus fuerat, ut tradit Celanensis in Vita prima lib. 2, cap. 3, ubi & cap. 2 plura de illius infirmitate, curaque medendi adhibita legere est.
f Nota hinc, fratrem illum non fuisse vee guardianum seu superiorem S. Francisci, qui supremam Ordinis prælaturam numquam deposuissevidetur; sed prorsus spontaneam fuisse istam sancti Viri obedientiam, qui, ne hujus virtutis merito careret, sponte parebat subdito, quem pro guardiano suo habebat.
g Vide hanc Vitam supra num. 19 & 20, & Annotata ibidem.
h Joannis cap. 13 ℣ 1.
i Psalm. 141.
k Consentiunt fere Celanensis in Vita prima num. 110, & Tres Socii in Appendice num. 68.
l Terra Laboris, incolis la Terra di Lavoro, provincia regni Neapolitani est in ora maris Tyrrheni, uti alibi jam monui.
m In codice nostro Ms.: Cum diu jam pridem amisisset.
n Hanc apparitionem, uti & sequentem, e biographis solus Bonaventura annotavit.
o Mons Garganus, Italice il monte Gargano, & il monte S. Angelo, mons regni Neapolitani est in Apulia Daunica, ubi sanctus archangelus Michaël ecclesiam habet, sua apparitione, & fidelium peregrinationibus celebrem. Erat autem laudatus episcopus Assisiensis idem ille Vido vel Guido, coram quo S. Franciscus bonis omnibus quondam cesserat.
p Obiit igitur S. Franciscus vesperi post occasum solis; quod diei tempus cum more Italico ad sequentem diem referatur, a scriptoribus dicitur idem Sanctus obiisse quarto Nonas Octobris in die Dominico, cum secundum nostrum communioremque Europæum loquendi modum obierit tertio Nonas Octobris in Sabbato. Consule Commentarium prævium § 29, ubi etiam de anno mortis, supremaque Sancti ætate actum est.
q Hæc quoque de alaudarum applausu nullus e biographis nostris præter S. Bonaventuram tradidit.
* Vatic. male: omni languori
* Ms. perculsi
* Sur. chordula
* Wadd. jubilat præsentia cordis
* al. quod
* Wadd. a corpore
* Ms. Assisiensis
CAPUT XV.
De canonizatione ipsius, & translatione corporis sacri.
[In sanctissimi Viri corpore] Franciscus igitur, Servus & amicus Altissimi, Ordinis Minorum fratrum institutor & dux, paupertatis professor, patientiæ forma, veritatis præco, sanctitatis speculum, & totius Euangelicæ perfectionis exemplar, superna præventus gratia, ordinato progressu ab infimis pervenit ad summa. Hunc Virum mirabilem, utpote paupertate prædivitem, humilitate sublimem, mortificatione vividum, simplicitate prudentem, omnique morum honestate conspicuum, quem in vita Dominus mirabiliter effecerat clarum, in morte fecit incomparabiliter clariorem. Beato namque Viro migrante a sæculo, spiritus ille sacer domum æternitatis ingrediens, fontisque vitæ haustu plenario gloriosus effectus, expressa quædam in corpore futuræ gloriæ signa reliquit, ut caro illa sanctissima, quæ crucifixa cum vitiis in novam jam creaturam transierat, & passionis Christi effigiem privilegii singularitate præferret, & novitate miraculi resurrectionis speciem præmonstraret.
[216] Cernebantur quidem in membris illis felicibus clavi, [conspiciuntur quinque stigmata caroque candida ac mollis,] ex ejus carne virtute divina mirifice fabrefacti, sicque carni eidem innati, quod, dum a parte qualibet premerentur, protinus, quasi nervi continui & duri, ad partem oppositam resultabant. Inventa quoque fuit patentius in ipsius corpore, non inflicta humanitus neque facta, plaga vulneris lateralis, instar vulnerati lateris Salvatoris, quod redemptionis & regenerationis b humanæ in ipso Redemptore nostro protulit Sacramentum. Erat autem similitudo clavorum nigra quasi ferrum; vulnus autem lateris rubeum, & ad orbicularitatem quandam carnis contractione * reductum * rosa quædam pulcherrima videbatur. Caro vero ipsius reliqua, quæ prius tam ex infirmitate, quam ex natura, ad nigredinem declinabat, candore nimio renitescens, illius secundæ stolæ pulchritudinem prætendebat. Membra ipsius adeo mollia & tractabilia se præbebant palpantibus, ut conversa viderentur in teneritudinem puerilis ætatis, & quibusdam cernerentur evidentibus signis innocentiæ decorata c.
[217] Cum igitur in candidissima carne clavi nigrescerent, [quæ spectantes in admirationem & lætitiam rapiunt.] plaga vero lateris, ut vernans roseus flos, ruberet; mirandum non est, si tam formosa & miraculosa varietas jocunditatem & admirationem contuentibus ingerebat. Lacrymabantur filii pro subtractione tam amabilis Patris; sed & non modica perfundebantur lætitia, dum deosculabantur in eo signacula summi Regis. Miraculi novitas planctum vertebat in jubilum, & intellectus rapiebat indaginem in stuporem. Erat quippe tam insolitum, tamque insigne spectaculum contuentibus omnibus & firmamentum fidei, & incitamentum amoris; audientibus vero admirationis materia, & excitatio desiderii ad videndum. Audito siquidem transitu Patris *, & fama diffusa miraculi, accelerans populus confluebat ad locum, ut id cernerent oculis carnis, quod a ratione dubium omne repelleret, & affectioni gaudium cumularet.
[218] [Permittitur accurrentibus civibus sacra stigmata videre & osculari:] Admissi sunt igitur Assisinates cives quamplurimi ad stigmata illa sacra contemplanda oculis, & labiis osculanda. Unus autem ex eis miles d, litteratus quidam * & prudens, Hieronymus nomine, vir utique samosus & celeber, cum de hujusmodi sacris signis * dubitasset, essetque incredulus, quasi Thomas, ferventius & audacius coram fratribus & aliis civibus movebat clavos, Sanctique manus, pedes, latus manibus propriis contrectabat; ut, dum vulnerum Christi veracia illa signa palpando contingeret, & de sui & omnium cordibus omnis dubietatis vulnus amputaret. Propter quod & ipse inter alios hujus veritatis, tam certitudinaliter agnitæ, testis constans postmodum effectus est, & tactis sacro-sanctis, juramento firmavit. Fratres autem & filii, qui vocati fuerant ad transitum Patris, cum omni multitudine populorum noctem illam, in qua almus Christi Confessor decessit, sic divinis laudibus dedicarunt, ut non defunctorum exsequiæ, sed angelorum excubiæ viderentur.
[219] [postridie id etiam S. Claræ & sociabus ejus conceditur, & Assisii sepelitur anno 1226.] Mane autem facto, turbæ, quæ convenerant, acceptis arborum ramis, & cereorum multiplicatis luminibus, cum hymnis & canticis sacrum corpus ad civitatem Assisii detulerunt. Transeuntes vero per ecclesiam S. Damiani, in qua virgo illa nobilis Clara, nunc gloriosa in cœlis, tunc inclusa, cum virginibus morabatur; ibique aliquantulum subsistentes, sacrum corpus, margaritis cælestibus insignitum, videndum & osculandum sacris illis virginibus obtulerunt e. Pervenientes denique ad civitatem cum jubilo, pretiosum thesaurum, quem portabant, in ecclesia sancti Georgii cum omni reverentia condiderunt. In eo siquidem loco Puerulus litteras didicit, ibique postmodum primitus prædicavit; postremo ibidem locum primum quietis accepit. Transiit autem venerabilis Pater ex hujus mundi naufragio anno Dominicæ Incarnationis millesimo ducentesimo vigesimo sexto, quarto Nonas Octobris, die Sabbati in sero, sepultus in die Dominico f.
[220] [Gregorius nonus, qui viventem noverat, post discussa probataque miracula] Cœpit autem Vir beatus continuo, divinæ faciei superirradiante respectu, magnis & multis coruscare miraculis, ut sublimitas sanctitatis ejus, quæ, ipso vivente in carne, ad morum directionem per exempla perfectæ justitiæ innotuerat mundo, illo jam regnante cum Christo, ad omnem fidei firmitatem per miracula divinæ potentiæ comprobaretur e cælo. Cumque in diversis orbis partibus gloriosa ejus miracula, largaque per ipsum impetrata beneficia, plurimos ad Christi devotionem accenderent, & ad ipsius Sancti reverentiam incitarent, acclamantibus tam linguis sermonum, quam operum, ad aures summi Pontificis domini Gregorii noni, quæ per servum suum Franciscum Deus operabatur, magnalia pervenerunt. Sane cum idem pastor Ecclesiæ, non solum ex miraculis auditis post mortem, verum etiam experimentis in vita ipsius, oculis visis & manibus contrectatis, sanctitatem ejus mirabilem plena fide certificatus agnosceret g, ac per hoc, in cælis glorificatum a Domino, nullatenus dubitaret; ut Christo, cujus erat vicarius, concorditer ageret, hunc in terris reddere celebrem, tanquam omni veneratione dignissimum, pia consideratione disposuit.
[221] Ad omnem quoque certitudinem faciendam orbi terrarum de glorificatione Viri sanctissimi, [eumdem anno 1228 Assisii Sanctis sollenniter adscribit.] inventa miracula, & conscripta & testibus idoneis approbata, examinari fecit per illos, qui minus inter Cardinales favorabiles negotio videbantur. Quibus diligenter discussis, & ab omnibus approbatis, de fratrum suorum & * omnium Prælatorum, qui tunc erant in curia, concordi consilio & assensu, canonizandum decrevit h. Veniensque personaliter ad civitatem Assisii, anno Dominicæ Incarnationis millesimo ducentesimo vigesimo octavo, decimo septimo Calendas Augusti, die Dominico i, cum maximis, quæ longum foret enarrare, sollemniis k, beatum Patrem catalogo Sanctorum adscripsit.
[222] Anno vero Domini millesimo ducentesimo trigesimo convenientibus fratribus ad capitulum generale, [Ad ecclesiam illi dicatam transfertur anno 1230,] Assisii celebratum, ad basilicam, in honorem ipsius constructam l, corpus illud Domino dedicatum octavo Calendas Junii m translatum est. Dum autem ille sacer transportaretur thesaurus, bulla Regis altissimi consignatus, miracula plurima ille, cujus effigiem præferebat, operari dignatus est, ut per odorem * ipsius falvificum affectus traheretur fidelium ad currendum post Christum. Erat revera condignum, ut, quem Deus in vita sibi placentem & dilectum effectum in paradisum per contemplationis gratiam transtulerat, ut Enoch; & ad cælum in curru igneo per caritatis zelum rapuerat, ut Eliam, ejus, jam vernantis inter flores illos cælicos plantationis æternæ, ossa illa felicia de loco suo pullulatione mirifica redolerent.
[223] Porro sicut Vir iste beatus mirandis virtutum signis in vita claruerat, [pergitque miraculis coruscare.] sic a die transitus sui usque in præsens per diversas mundi partes præclaris miraculorum prodigiis, divina se potentia glorificante, coruscat. Nam cæcis & surdis, mutis & claudis, hydropicis & paralyticis, dæmoniacis & leprosis, naufragis & captivis, ipsius meritis remedia conferuntur; omnibusque morbis, necessitatibus & periculis subvenitur. Sed & multis mortuis mirifice per ipsum suscitatis, innotescit fidelibus, mirificans Sanctum suum, magnificentia virtutis Altissimi, cui est honor & gloria, per infinita sæcula sæculorum. Amen n.
ANNOTATA.
a In codice nostro Ms. loco tituli hic legitur: In festo translationis beati Francisci caput XV, lectio prima; ac deinde caput hoc dividitur velut in tres lectiones, quarum ultima admodum prolixa est.
b Ita correxi ex Ms. nostro & tribus aliis editionibus, cum apud Sedulium vitiose legeretur: generationis, forte ex sola typothetiæ negligentia.
c Simillima leguntur in Vita prima lib. 2, cap. 4.
d Id est, vir nobilis.
e Lege Vitam primam num. 116 & sequenti.
f Adi Commentarium prævium § 29, ubi etiam refutavi Franciscum Pagium, qui ex notis chronicis male intellectis contra omnium antiquorum sententiam mortem S. Francisci anno 1225 illigavit.
g Gregorius IX, ante Pontificatum, quem anno 1227 obtinuit, Cardinalis episcopus Ostiensis, Hugo & Hugolinus dictus, mira familiaritate cum Sancto fuerat conjunctus, ut etiam constat ex præmissis.
h Hoc ipsum decrevisse Perusii, docet Celanensis in Vitæ primæ lib. 1, cap. 1, in quo plura de hac canonizatione reperies.
i Optime se habent omnes hæ notæ chronicæ, frustraque conatus est Franciscus Pagius eamdem solennem canonizationem ad alium mensem aut diem referre. Vide Commentarium prævium num. 682 & sequentibus.
k Lege Vitæ primæ librum 3, cap. 1.
l De hujus ædificatione basilicæ egi in Commentario prævio § 31, quem consule.
m Anno 1230 festum Pentecostes, (quod erat tempus capitulis generalibus habendis præstitutum) incidit in diem septimum Kalendas Junii; itaque in Vigilia ejusdem festi contigit hæc sacri corporis translatio, cujus annua memoria etiam Martyrologiis Ordinum S. Francisci ad diem 25 Maii inscripta est. Ceterum lege Commentarii prævii, § 32, ubi plura hujus translationisadjuncta reperies.
n In codice nostro Ms. hic ponitur: Explicit Vita beati Francisci. Sequuntur tamen ibidem miracula. At Waddingus prætermittens miracula, lectorem hic monet his verbis: Ad finem hujus vitæ multa adnectit per varia capitula D. Bonaventura D. Francisci miracula, ab eodem post mortem patrata; quibus plura, nec inferiora, inveni & legi in bibliotheca conventus D. Francisci Assisiatis, in codice satis antiquo membraneo, manuscripto; quibus modo supersedendum duxi, ea cum cæteris, quæ hic desiderari possunt, de patria, genealogia & physiognomia sancti Viri suis locis producturus in lucem in Annalibus Minorum, quantocyus edendis.
* Sur. concisione
* Wadd. redactum
* Ms. beati Patris
* Vatic. quidem
* Wadd. stigmatibus
* in Sur. deest &
* Vatic. & Wadd. ardorem
CAPUT XVI.
Miracula aliquot a S. Francisco post ejus obitum edita.
§ I. De virtute sacrorum stigmatum.
a[Sanctus doctor aliqua ex approbatis miraculis relaturus,] Ad omnipotentis Dei honorem, & gloriam B. Patris Francisci, post glorificationem ipsius in cælis, aliqua ex approbatis * scripturus * miracula, ab illo præcipue censui sumendum fore initium, in quo crucis Jesu virtus ostenditur, & gloria innovatur. Novus igitur homo Franciscus novo & stupendo miraculo claruit: cum singulari privilegio, retroactis sæculis non concesso, insignitus apparuit, sacris videlicet stigmatibus decoratus, & configuratus in corpore mortis hujus corpori Crucifixi. De quo quicquid humana lingua dicatur, minus erit laude * condigna. Totum quidem Viri Dei studium, tam publicum quam privatum, circa crucem Domini versabatur; & ut crucis signaculo, cordi ejus a principio suæ conversionis impresso, corpus consignaret exterius, in ipsa se cruce recludens, habitum pœnitentiæ sumpsit, crucis imaginem præferentem b; quatenus sicut mens ejus intus Dominum crucifixum induerat, sic & corpus ejus indueret arma crucis: & in quo signo Deus potestates aëreas debellarat, in eodem suus exercitus Domino militaret.
[225] Sed & a principio temporis, quo Crucifixo militare cœperat, [incipit ab iis, quæ in confirmationem stigmatum contigerunt.] diversa circa eum crucis præfulsere mysteria; sicut vitæ ipsius consideranti decursum clarius innotescit, qualiter apparitione crucis Dominicæ septiformi c, tam cogitatu, quam affectu & actu, totus fuit in Crucifixi effigiem per ipsius exstaticum transformatus amorem. Digne igitur summi Regis clementia, suis amatoribus ultra omnem æstimationem hominum condescendens, suæ crucis vexillum ipsius corpori deferendum impressit, ut, qui mirando fuerat crucis amore præventus, mirando etiam fieret crucis honore mirificus. At hujus stupendi miraculi irrefragabilem firmitatem, non solum videntium & palpantium testimonia per omnem modum credibilia, verum etiam apparitiones mirabiles, & virtutes post ipsius obitum coruscantes, ad omne mentis effugandum nubilum suffragantur.
[226] Felicis namque recordationis dominus Gregorius Papa nonus, [Gregorio IX eximitur dubium de vulnere lateris] (de quo Vir sanctus prophetando * prædixerat, quod ad dignitatem foret Apostolicam sublimandus) antequam crucis signiferum catalogo Sanctorum ascriberet, scrupulum quendam dubitationis in corde gerebat de vulnere laterali d. Nocte vero quadam (sicut ipse felix antistes referebat cum lacrymis) beatus ei Franciscus, quadam faciei prætensa duritia, in somnis apparuit, & hæsitationem cordis ipsius redarguens, elevavit brachium dexterum, detexit vulnus, phialamque poposcit ab ipso, ut scaturientem reciperet sanguinem, qui ex latere defluebat. Obtulit in visione summus Pontifex phialam postulatam, quæ usque ad summum sanguine profluente de latere videbatur impleri. Ex tunc ad illud sacrum miraculum tanta cœpit devotione affici, & æmulatione fervere, ut nullo modo pati posset, quod aliquis præfulgentia illa sacra signa superba præsumeret impugnatione fuscare, quin cum severa increpatione feriret e.
[227] Frater quidam Ordine Minor *, officio prædicator, [quod & contingit alteri de stigmatibus dubitanti.] virtutis & famæ prærogativa præpollens, cui firmiter erat de sanctis stigmatibus persuasum; dum humano sensu miraculi hujus apud se rationem perquireret, dubitationis cœpit cujusdam scrupulo titillari. Cum igitur per dies plurimos, sensualitate sumente vigorem, luctamen * hujusmodi pateretur, nocte dormienti sanctus Franciscus pedibus lutulentis apparuit, humiliter durus, & patienter iratus. Et, Quæ sunt, ait, ista in te conflictationum certamina? Quæ dubitationum sordes? Vide manus meas & pedes meos. Cumque ille videret manus confixas, lutulentorum pedum stigmata non videbat. Remove, inquit, lutum a pedibus meis, & cognosce loca clavorum. Quos cum ille apprehendisset devote, lutum sibi videbatur abstergere, locaque clavorum manibus contrectare. Continuo, ut evigilat, lacrymis irrigatur, & priores affectus, quodammodo lutulentos, tam lacrymarum profluvio, quam publica confessione detersit.
[228] In urbe Roma matrona quædam, morum claritate ac parentum gloria nobilis, sanctum Franciscum in suum elegerat advocatum, [Sancti imago stigmatibus, quæ appicta non fuerant,] ipsius habens depictam imaginem in secreto cubiculo, ubi Patrem in abscondito exorabat. Die vero quadam, dum orationi vacaret, considerans imaginem Sancti, sacra illa signa stigmatum non habentem, dolore cœpit non modicum mirari. Sed non mirum, si in pictura non erat, quod pictor omiserat. Cumque per plures dies, quid caussæ foret defectus hujusmodi, mente solicita pertractaret; ecce, subito die quadam apparuerunt signa illa mirifica in pictura, sicut in aliis ipsius Sancti imaginibus pingi solent.
[229] [divinitus insignitur, quæ in pœnam dubitantis subito evanescunt.] Tremefacta illa filiam suam, Deo devotam, advocavit protinus, requirens, si absque stigmatibus usque tunc imago fuisset. Affirmat illa, & jurat, olim * sine illis sacris stigmatibus extitisse, & nunc vere cum stigmatibus apparere. Verum, quia mens humana semetipsam frequenter impellit, ut cadat, & in dubium revocat veritatem, subintrat iterum cor mulieris dubitatio noxia, ne forte sic fuisset imago a principio consignata. At Dei virtus, ne primum contemneret miraculum, addidit & secundum: continuo namque disparentibus signis illis, nudata privilegiis imago remansit, ut per sequens signum fieret probatio præcedentis.
[230] [Lethaliter vulnerato desperatoque a medicis] In Cathalonia quoque apud Ilerdam f accidit, virum quendam, nomine Joannem, B. Francisco devotum, quodam sero per quandam incedere viam, in qua pro inferenda morte latitabant insidiæ, non quidem ipsi, qui inimicitias non habebat, sed alteri cuidam, qui videbatur similis ejus, & tunc erat in comitatu ipsius. Exsurgens autem quidam de insidiis, cum hostem suum hunc esse putaret, tam letaliter eum plagis plurimis gladiavit, ut nulla prorsus superesset spes recuperandæ salutis. Siquidem primo inflicta percussio humerum cum brachio pene totum absciderat, & ictus alius sub mammilla tantam reliquerat aperturam, ut flatus inde procedens circa sex candelas simul * junctas extingueret. Cum igitur consilio medicorum ipsius impossibilis esset curatio, pro eo quod, putrescentibus plagis, ex eis fœtor tam intolerabilis exhalaret, ut etiam ipsa ejus uxor vehementer horreret, nullisque jam humanis juvari possit * remediis, convertit se ad beati Patris Francisci patrocinium, quanta poterat devotione poscendum; quem inter ipsos ictus, una cum beata Virgine fidentissime invocarat *.
[231] [invocatus apparens, tactu sacrarum manuum sanitatem restituit:] Et ecce, misero in lectulo calamitatis solitario decubanti, cum Francisci nomen vigilans & ejulans frequentius replicaret, astitit quidam in habitu fratris Minoris, per fenestram, ut ei videbatur, ingressus; qui vocans eum ex nomine, dixit: Quia fiduciam habuisti in me, ecce Dominus liberabit te. A quo cum æger, quis esset, requireret, Franciscum illum * se esse, respondit. Et statim appropians, vulnerum illius ligaturas resolvit; & eum * unguento per omnes plagas, ut videbatur, perunxit. Statim autem, ut sensit illarum sacrarum manuum, stigmatum Salvatoris virtute sanare valentium, suavem contactum, expulsa putredine, restituta carne, & vulneribus solidatis, restitutus est integre pristinæ sospitati. Quo facto, beatus Pater * abscessit: & ipse sentiens se sanatum, & in vocem divinæ laudis, & B. Francisci lætanter erumpens, vocavit uxorem.
[232] At illa celerius currens *, & stare jam videns, quem sepeliendum credebat in crastino, [quod ille uxori alrisque, vix suis oculis credentibus,] cum esset stupore vehementi perterrita, viciniam totam clamore complevit. Accurrentes autem sui, cum illum niterentur, tanquam phreneticum, in lecto reponere, & ille econtra renitens, assereret, & ostenderet, se sanatum, tanto sunt stupore attoniti, ut quasi sine mente omnes effecti, phantasticum esse, crederent, quod videbant: quia, quem * paulo ante conspexerant plagis atrocissimis laniatum, & totum jam marcidum, plena cernebant incolumitate jucundum. Ad quos ille, qui factus fuerat sanus, Nolite timere, inquit, nolite credere inane, quod cernitis; quia S. Franciscus modo a loco recessit, & illarum sacrarum manuum tactu me integre ab omni plaga curavit g.
[233] Crebrescente tandem hujus fama miraculi, accelerat populus omnis, [exponit, & sua incolumitate probat.] & videntes in tam aperto prodigio stigmatum beati Francisci virtutem, admiratione simul & gaudio replebantur, Christique Signiferum magnis laudum præconiis extollebant. Digne quidem beatus Pater, carne jam mortuus, & vivens cum Christo, præsentiæ suæ ostensione mirabili, & manuum sacrarum palpatione suavi, vulnerato letaliter viro sanitatem concessit; cum illius etiam in se stigmata tulerit, qui misericorditer moriens, & mirabiliter surgens, vulneratum genus humanum & semivivum relictum plagarum suarum virtute sanavit.
[234] Apud Potentiam, Apuliæ civitatem h, erat quidam clericus, [De stigmatibus dubitans miro modo in manu læditur cum ingenii cruciatu,] Rogerus nomine, vir honorabilis, & ecclesiæ majoris canonicus. Hic cum infirmitate quassatus die quadam ecclesiam oraturus intrasset, in qua erat imago beati Francisci depicta, gloriosa stigmata repræsentans, cœpit de illius sublimitate miraculi, tanquam de re omnino insolita & impossibili, dubitare. Subito igitur, dum mente plagatus interius cogitaret inania, in palma sinistræ manus sub chirotheca graviter se, sensit, esse percussum, sonitum audiens percussuræ, velut cum spiculum prosilit de balista. Moxque tam vulnere sauciatus, quam sonitu stupefactus, chirothecam de manu traxit, ut visu dignosceret, quod tactu perceperat & auditu. Cumque nulla fuisset prius in palma percussio, conspexit in medio manus plagam, quasi sagittæ percussione inflictam, ex qua tanta vis procedebat ardoris, ut videretur ex illo deficere. Mirabile dictu! Nullum in chirotheca vestigium apparebat, ut latenti plagæ cordis latenter inflicti pœna vulneris responderet.
[235] Clamat exinde per duos dies, & rugit, dolore gravissimo stimulatus, [pœnitensque, post biduum sanatur.] & increduli cordis velamen explicat universis: credere se veraciter, sacra stigmata in sancto fuisse Francisco, fatetur, & jurat contestans, omnis dubitationis abscessisse phantasmata. Orat suppliciter Sanctum Dei, per sacra sibi stigmata subvenire, & multas cordis preces multo impinguat profluvio lacrymarum. Mirum certe! Incredulitate projecta, sanationem mentis sanatio sequitur corporalis. Omnis quiescit dolor, frigescit ardor, nullum remanet vestigium percussuræ. Sicque factum est, ut latens mentis infirmitas per patens carnis cauterium, superna providente clementia, curaretur; menteque sanata, & ipsa caro pariter sanaretur. Fit homo humilis Deo, devotus Sancto, & fratrum Ordini perpetua familiaritate subjectus.
[236] [Miraculum hoc juramentis & episcopi litteris firmatum fuit.] Hujus rei tam solemne miraculum juramentis firmatum fuit, & litteris sigilli episcopi munimine roboratis ipsius ad nos notitia delata pervenit. De sacris ergo stigmatibus, nullus sit ambiguitati locus; nullius in hoc, quia Deus bonus est, nequam sit oculus, quasi hujusmodi doni largitio sempiternæ bonitati non congruat. Si enim illo amore Seraphico multa membra capiti cohærerent Christo, ut & in bello simili armatura invenirentur condigna, & in regno ad similem forent gloriam subvehenda, nullus hoc sanæ mentis, nisi ad Christi gloriam, diceret pertinere.
ANNOTATA.
a Codex noster huic ultimo capiti istum titulum præfixum habet: Incipiunt quædam de miraculis ipsius post mortem ostensis, & primo de virtutibus sacrorum stigmatum.
b Vestem scilicet, cujus caputium velut summum crucis stipitem, duo vero brachia transversumstipitem utcumque repræsentarent. Adi Vitam primam num. 22.
c Vide hanc Vitam supra num. 203.
d Recte ait de vulnere laterali: nam pedum manuumque vulnera olim viderat, ut alibi observavi.
e Hoc sane liquet ex Apostolicis ejusdem summi Pontificis litteris, quas in Commentarii prævii § 25 recitavi.
f Ilerda, nunc Lerida vulgo appellata, episcopalis civitas Hispaniæ Tarraconensis est in Catalonia.
g Cum S. Bonaventura hanc sanationem vere prodigiosam in confirmationem sacrorum stigmatum adducat, fortasse aliquod rei gestæ adjunctum, (puta, quod infirmus sacra illa stigmata viderit aut senserit) hic prætermissum est: nam etiam infra legitur S. Franciscus suarum manuum attactu infirmos sanasse, quod tamen Bonaventura ibidem illius stigmatibus non attribuit.
h Potentia, incolis Potenza, episcopalis civitas est regni Neapolitani in provincia Basilicata.
* Ms. ex probatis
* ibid. & Sur. conscripturus
* Ms. & Sur. a laude
* Sur. vel prophetando
* Sur. ex Ordino Minorem
* Ms. luctam
* Ms. sic olim
* Sur. similiter
* Vatic. posset
* Vatic. invocaret
* al. ille
* Ms. & Sur. cum
* apud Sur. deest Pater
* Ms. accurrens
* Sur. qui
§ II. De mortuis suscitatis.
[Mortua ad vitem, donec conficatur, revocata:] In castro montis Marani prope Beneventum a mulier quædam, S. Francisco peculiari devotione cohærens, viam universæ carnis intravit. Convenientibus autem clericis nocte ad exsequias & vigilias cum psalteriis decantandas, subito, cunctis cernentibus, erexit se mulier super lectum, & unum de astantibus sacerdotem, patrinum videlicet suum, advocavit, dicens: Volo confiteri, pater b. Ego enim mortua duro eram carceri mancipanda; quoniam peccatum, quod tibi pandam, necdum confessa fueram. Sed orante, inquit, pro me S. Francisco, cui, dum viverem, devota mente servivi, redire nunc ad corpus indultum est mihi, ut, illo revelato peccato, sempiternam promerear vitam. Et ecce, vobis videntibus, postquam illud detexero, ad promissam requiem properabo. Trementer ergo sacerdoti trementi confessa, post absolutionem receptam quiete se in lecto collegit, & in Domino feliciter obdormivit.
[238] In castro Pamarco, in montanis Apuliæ posito, [apparens, puellam resuscitandam matri veracitor spondet.] patri & matri unica erat filia, in tenera ætate tenere prædilecta. Qua infirmitate gravi ad mortem perducta, parentes ejus successionem aliam non sperantes, se in illa quasi mortuos reputabant. Convenientibus ergo consanguineis & amicis ad flebile nimis funus, jacebat mater infelix ineffabilibus completa doloribus, & absorpta suprema tristitia, de his, quæ fiebant, nihil penitus advertebat. Interim S. Franciscus, uno tantum socio comitatus apparens, desolatam visitare dignatus est feminam, quam sibi senserat esse devotam; & piis eam affatus alloquiis, Noli flere, inquit; nam lucernæ tuæ lumen, quod deploras extinctum, mea tibi est intercessione reddendum. Surrexit continuo mulier, &, quæ sibi dixerat Sanctus, omnibus manifestans, non permisit, extinctum corpus efferri; sed cum magna fide S. Francisci nomen invocans, & mortuam filiam * apprehendens, vivam & incolumem, cunctis videntibus & mirantibus, allevavit.
[239] Cum fratres de Noceria c peterent quoddam plaustrum a quodam viro, [Puer ob blasphemiam patris mortuus, pœnitenti vivus redditur,] Petro nomine, quo aliquantulum indigebant, stulte respondit * eis, pro petito subsidio irrogando convitium, & pro eleëmosyna, ad honorem sancti postulata Francisci, in nomen ipsius blasphemiam jaculando. Pœnituit hominem statim insipientiæ suæ, divino super eum irruente pavore, ne forte ultio Domini sequeretur, sicut & fuit protinus subsecuta. Nam infirmatus continuo primogenitus ejus, parvo elapso spatio, spiritum exhalavit. Volutabatur per humum pater infelix, & sanctum Dei Franciscum invocare non cessaus, cum lacrymis exclamabat: Ego sum, qui peccavi, ego, qui inique locutus sum; me in persona propria flagellare debuisti. Redde, Sancte, jam pœnitenti, quod abstulisti impie blasphemanti. Tibi me reddo, tuis me obsequiis semper expono: nam & devotum sacrificium laudis pro tui honore nominis semper offeram Christo. Mira res! Ad hæc verba surrexit puer, & planctum prohibens, se morientem eductum de corpore, per B. Franciscum deductum asseruit & reductum.
[240] Cujusdam urbis Romæ notarii puerulus vix septennis, [alter e lapsus mortuus,] matrem ad ecclesiam S. Marci euntem puerili more sequi desiderans, dum remanere domi compelleretur a matre, per fenestram palatii se projecit, & ultima quassatione collisus continuo exspiravit *. Mater vero, quæ nondum longe discesserat, ad sonitum corruentis præcipitium pignoris suspicata, celeriter rediit, filiumque reperiens tam miserabili casu repente subtractum, protinus sibiipsi manus injecit ultrices, ac dolorosis clamoribus totam excitavit viciniam ad lamentum. Frater vero quidam, nomine Raho, de Ordine Minorum, illuc se ad prædicandum conferens, propinquavit ad puerum, & fide plenus ait ad patrem: Credisne, sanctum Dei Franciscum posse filium tuum a mortuis suscitare propter amorem, quem semper ad Christum habuit, pro reddenda vita hominibus crucifixum? Quo respondente, se firmiter credere, & fideliter confiteri, servumque * Sancti in perpetuum se esse futurum, si tantum a Deo munus per ipsius merita recipere mereretur; prostravit se frater ille cum fratre socio in oratione, ceteros, qui aderant, excitans ad orandum. Quo facto, cœpit puer aliquantulum oscitare, & apertis oculis, brachiisque elevatis, seipsum erexit, & statim coram omnibus ambulavit incolumis, per mirandam Sancti virtutem vitæ simul redditus & saluti.
[241] [alter submersus, per Sancti invocationem vitæ redduntur.] In civitate Capuæ d dum puer quidam super ripam Vulturni fluminis cum pluribus jocaretur, incautus cecidit in profundum; quem fluminis impetus celeriter vorans, sub sabulo mortuum sepelivit. Proclamantibus autem pueris, qui cum eo luserant circa flumen, populosa illuc multitudo convenit. Cumque universus populus suppliciter & devote beati Francisci merita invocaret, ut devotorum sibi parentum fidem aspiciens, prolem a mortis periculo dignaretur eripere, natator quidam procul astans, clamoribus auditis, accessit, & post diutinam inquisitionem, invocato tandem beati Francisci subsidio, locum invenit, in quo limus in modum sepulchri pueri cadaver obtexerat, quem effodiens, & extra deportans, docens * defunctum, inspexit. Licet autem populus, qui astabat, videret juvenem mortuum, nihilominus tamen flens & ejulans proclamabat: Sancte Francisce, redde puerum patri suo. Sed & Judæi, qui venerant, naturali pietate commoti, dicebant: Sancte Francisce, redde puerum patri suo. Subito puer, lætantibus & mirantibus cunctis, exurgens incolumis, duci se ad ecclesiam B. Francisci, suppliciter postulavit; ut gratias illi devotus exsolveret, cujus se noverat virtute mirabiliter suscitatum.
[242] [Alius item sub corruenta domo,] In civitate Suessa e in vico, qui Ad columnas dicitur, repente quædam corruens domus unum absorbuit juvenem, & subito interemit. Viri autem & mulieres ruinæ sonitu excitati, undique accurrentes, elevaverunt hinc inde ligna & lapides, & miseræ matri mortuum filium reddiderunt. Illa vero amarissimis repleta singultibus, sicut poterat, dolorosis vocibus exclamabat: Sancte Francisce, sancte Francisce, redde mihi filium meum. Non solum autem illa, sed & omnes, qui aderant, beati Patris præsidium flagitabant. Sed cum non esset neque vox, neque sensus, cadaver posuerunt in lectulo, & * ad sepeliendum ipsum diem crastinum expectabant *. Mater vero fiduciam habens in Domino per merita Sancti ejus, votum emisit, nova se sindone B. Francisci operturam altare, si filium suum revocaret ad vitam. Et ecce, circa horam noctis mediam cœpit juvenis oscitare, & calescentibus membris, vivus exsurgens & sanus in laudis verba prorumpit *. Sed & clerum, qui convenerat, & populum universum excitavit ad laudes & gratias Deo & B. Francisco cum mentis lætitia persolvendas.
[245] [alius aliter, contriti & exstincti, ad vitam revocantur;] Juvenis quidam, Gerlandinus nomine, de Ragusa f oriundus, vindemiarum tempore ad vineas exiens, cum in vase vinario, ut utres impleret, sub torculari se mitteret, repente prægrandes lapides, motis in se lignorum struibus, caput ipsius letali percussione quassarunt. Festinavit continuo pater ad filium, & desperans, obrutum non adjuvit, sed eum sub onere, sicut corruit, sic reliquit. Accurrerunt expeditius vinitores, magni clamoris vocem lugubrem audientes, multoque cum patre pueri dolore completi extraxerunt juvenem jam mortuum a ruina. Pater vero ipsius, Jesu pedibus provolutus, humiliter precabatur, ut filium suum unicum per S. Francisci merita, cujus tunc imminebat sollennitas, sibi reddere dignaretur g. Ingeminabat preces, vovebat officia pietatis, & sancti Viri corpus se visitaturum cum filio, si suscitaretur a mortuis, repromisit. Mirum certe! Continuo puer, qui toto fuerat corpore conquassatus, restitutus vitæ & integræ sospitati, gaudens coram omnibus exsurrexit; plangentes objurgans, & S. Francisci suffragiis vitæ se redditum asseverans.
[246] Quemdam alium mortuum in Alemannia suscitavit, [item alius in Alemannia.] de quo Dominus Papa Gregorius tempore translationis ipsius Sancti fratres omnes, qui ad translationem & capitulum convenerant, per Apostolicas litteras certos reddidit h & gaudentes. Miraculi hujus seriem, quia ignoravi, non scripsi, credens, Papale testimonium omnis assertionis excellere instrumentum.
ANNOTATA.
a Beneventum, celebris vulgoque nota est archiepiscopalis civitas regni Neapolitani in principatu Ulteriori, sed ditionis Pontificiæ.
b In codice Ms. additur: Audi peccatum meum.
c Videtur Nuceria, Italice Nocera, indicari, cujus nominis gemina in Italia civitas est, una regni Neapolitani, altera Umbriæ.
d Capua urbs Italiæ in Campania Felice, seu in provincia Terræ Laboris est, archiepiscopatu insignita, ad fluvium Vulturnum.
e Suessa, nunc vulgo Sessa, Neapolitani regni civitas episcopalis est in provincia Terræ Laboris.
f In editione Vaticana: De Ragusia. Est autem Ragusa vel Ragusium urbs Dalmatiæ, libera & cognominis reipublicæ caput.
g In Ms. nostro codice additur: a mortuis; sed omittitur prima sequens periodus.
h Adi Commentarium prævium § 32, ubi de hac translatione, anno 1230 sollenniter facta, egimus, ac num. 717 de significato per Gregorii IX litteras congregatis patribus mortui resuscitati miraculo ex secundo biographo meminimus, ipsas tamen ejusdem Pontificis litteras non vidimus hactenus.
* Sur. felix
* Sur. respondet
* Vatic. spiravit
* Valis. servum
* al. melius dolens
* in Vatic. deest &
* ibid. expectantes
* Ms. prorupit
§ III. De his, quos a mortis periculo liberavit.
[Vir e summo turris lapsus incolumis manet;] In confinibus Urbis a vir quidam nobilis, Rodulphus nomine, cum Deo devota uxore fratres Minores suo recepit hospitio, tam hospitalitatis gratia, quam B. Francisci reverentia & amore. Nocte vero illa in summitate turris dormiens custos castri, cum jaceret super struem lignorum, in ipsa muri positorum crepidine, ipsorum soluta compage, in tectum palatii corruit, & exinde super terram. Excitata ad sonitum casus tota familia, & custodis intellecta ruina dominus castri & domina cum fratribus accurrerunt. Is vero, qui ab alto corruerat, absorptus fuerat tam profundo sopore, ut nec ad casum evigilaret iteratæ ruinæ, nec ad strepitum accurrentis familiæ cum clamore. Trahentium tandem & impellentium manibus excitatus, conqueri cœpit, quod dulci fuisset quiete privatus, inter beati Francisci brachia suaviter asserens se dormisse. Cum vero de casu proprio doceretur ab aliis, & in imo se videret, qui in alto jacuerat, stupens, esse factum, quod fieri non perceperat, pœnitentiam se facturum ob reverentiam Dei & B. Francisci, coram omnibus repromisit.
[248] [presbyter præsenti submersionis periculo a Sancto apparente eripitur,] In castro Pophis, quod in Campania positum est, sacerdos quidam, Thomas nomine, accessit ad reparandum ecclesiæ molendinum. Deambulans autem incaute circa extrema canalis, quo gurges profundus copioso influebat * influxu, subito casu caviloso b ligno intrusus est, cujus impulsu volvitur molendinum. Cum igitur consertus jaceret in ligno, & super os ipsius, quia supinus erat, aquarum impetus inundaret, corde tamen, quia lingua non poterat, S. Franciscum flebiliter invocabat. Per magnum vero spatium sic illo jacente, ac de vita ipsius jam penitus sociis desperatis, in contrariam partem molam cum violentia revolverunt: & sic ejectus sacerdos palpitans volutabatur in aquæ meatu. Et ecce quidam frater Minor, indutus tunica candida, & fune succinctus, cum magna suavitate arreptum per brachium extra flumen eduxit, dicens: Ego sum Franciscus, quem invocasti. Ille vero sic liberatus, nimis obstupuit; volensque ipsius osculari vestigia huc atque illuc anxius discurrebat, quærens a sociis: Ubi est ille? Quo abiit Sanctus? Qua via discessit? Viri autem illi tremefacti, proni ceciderunt in terram, sublimis Dei gloriosa extollentes magnalia & virtuosa merita humilis Servi ejus.
[249] [uti & puer in profundum lapsus puteum.] Juvenes * quidam de Burgo Celani c pro metendis herbis exierant * ad campestria quædam, in quibus vetus latebat puteus, herbis in sommo ore virentibus obumbratus, qui quasi per passus quatuor aquarum altitudinem continebat. Segregatim igitur per campum discurrentibus pueris, unus ex improviso decurrit in puteum. Absorbente autem profunda fovea corpus, spiritus mentis sursum recurrebat ad beati Francisci suffragium, clamans in ipso lapsu fideliter & fidenter: Sancte Francisce, adjuva me. Ceteri huc atque illuc se vertentes, dum puer alius non compareret, clamore, circuitu, & lacrymis requirebant eundem. Comperto tandem, quod in puteum cecidisset, festinanter cum gemitibus redierunt ad Burgum, indicantes eventum, exposcentes auxilium. Redeuntibus autem illis cum multa hominum turba, demissus unus per funem in puteum, puerum respexit in aquarum superficie residentem, nihil passum penitus læsionis. Extractus vero de puteo puer dixit omnibus, qui astabant: Quando subito cecidi, beati Francisci patrocinium invocavi, qui corruenti mihi statim præsentialiter affuit, & manum porrigens, leviter apprehendit, nec unquam deseruit, donec una vobiscum puteo me eduxit.
[250] [Mulier sub lapso lapide mortua credita. sana surgit:] In ecclesia beati Francisci apud Assisium, dum præsente Romana curia prædicaret dominus episcopus Hostiensis, qui postmodum summus Pontifex exstitit Alexander d, quidam lapis ponderosus & magnus, incaute super pulpitum excelsum & lapideum derelictus, præ nimietate pressuræ impulsus, super caput cujusdam cecidit mulieris. Existimantes * igitur circumstantes, perfecte ipsam jam mortuam, & caput ejus totaliter conquassatum, cooperuerunt eam pallio, quo erat amicta, ut, sermone finito, educeretur extra ecclesiam lugubre funus. Ipsa vero se beato Francisco, ante cujus jacebat altare, fideliter commendavit. Et ecce, prædicatione finita, mulier coram omnibus adeo surrexit incolumis, ut nullius in ea læsionis vestigium appareret. Sed &, quod est amplius admirandum, cum per longa tempora usque ad horam illam dolorem capitis quasi continuum habuisset, plene fuit ex tunc ab omni * morbi molestia liberata, sicut ipsa postmodum testabatur.
[251] Apud Cornetum e, cum in loco fratrum ad fusionem campanæ viri quidam convenissent devoti, [idem contingit puero gravi janua oppresso,] puerulus quidam octennis, Bartholomæus nomine, xenium * quoddam fratribus laborantibus apportavit. Et ecce, subito ventus vehemens, concussa domo, ostium portæ, grave quidem & magnum, super ipsum puerulum ita valido projecit impulsu, ut, quem tam ingens pondus oppresserat, letali crederetur collisione quassatus. Sic enim totaliter jacebat tumulatus sub pondere, ut nihil exterius appareret. Accurrerunt omnes, qui aderant, beati Francisci virtuosam dexteram invocantes. Sed & pater ipsius, qui, rigescentibus membris, se movere non poterat præ dolore, votis & voce sancto Francisco filium offerebat. Levatum est denique funestum pondus desuper puerum, & ecce, quem credebant mortuum, quasi suscitatus a somno, lætus apparuit, nullam in se prorsus præferens læsionem. Igitur, cum quatuordecim esset annorum, factus est frater Minor, vir postea litteratus, & famosus in Ordine prædicator.
[252] Homines de Lentino f lapidem prægrandem absciderunt de monte, [ac duobus viris] qui superponendus erat altari cujusdam ecclesiæ B. Francisci, in proximo consecrandæ. Cum autem fere quadraginta homines lapidem illum superponere vehiculo niterentur, repetitis sæpius viribus, super quendam hominem lapis ille cecidit, & in modum sepulchri obtexit. Sed cum mente confusi, quid facerent, ignorarent, major pars hominum desperata discessit. Porro viri decem, qui remanserant, lugubri voce sanctum invocantes Franciscum, ne in suo servitio sic horrende mori hominem pateretur, resumto tandem corde, tanta facilitate lapidem amoverunt, ut nullus dubitaret, virtutem adfuisse Francisci. Surrexit homo incolumis in omnibus membris, insuper & lumen recuperavit limpidum oculorum, quod prius habuerat obscuratum: ut sic omnibus daretur intelligi, quam in rebus desperatis beati Francisci merita validæ sint virtutis.
[253] Simile quiddam accidit apud sanctum Severinum g in Marchia de Ancona. [sub ingentis saxi mole compressis.] Dum enim lapis prægrandis, de Constantinopoli adportatus, ad basilicam beati Francisci multorum viribus traheretur, rapido lapsu est super quendam trahentium devolutus. Cumque ille non solum crederetur defunctus, sed etiam totaliter comminutus, assistente sibi beato Francisco & lapidem sublevante, absque omni læsione sanus & incolumis, lapidis projecto pondere, prosilivit.
[254] Bartholomæus, Caietanus civis h, cum ad constructionem cujusdam ecclesiæ B. Francisci non modicum desudaret, [Alium a corruente trabe lethaliter sauciatum] ruente trabe quadam infirmiter posita, ejusque opprimente cervicem, fuit graviter conquassatus. Ipse vero mortem sibi sentiens imminentem, ut erat vir fidelis & pius, a quodam fratre Viaticum postulavit. Quod frater ille tam celeriter afferre non valens, quia mori subito credebatur, B. Augustini verbum protulit, dicens ei: Crede, & manducasti i.
[255] [Sanctus apparens sanat, & ad opus suum remittit:] Sequenti vero nocte beatus Franciscus cum undecim fratribus illi apparuit; & inter ubera portans agniculum, ad lectum ejus accessit, vocavitque illum ex nomine, dicens: Bartholomæe, noli timere; quia non prævalebit adversus te * inimicus, qui te in meo servitio voluit impedire. Hic est Agnus, quem tibi dari petebas, quem & propter bonum desiderium suscepisti, cujus etiam virtute consequeris utriusque hominis sospitatem. Et sic per vulnera manum ducens, ad opus, quod cœperat, eum redire præcepit. Qui valde mane consurgens, & iis, qui eum seminecem reliquerant, incolumis & lætus apparens, admirationem intulit & stuporem: sed & ipsorum mentes, ad beati Patris reverentiam & amorem, tam exemplo sui, quam Sancti miraculo excitavit.
[256] [alium multis vulneribus pene confectum, præstat incolumem.] Quidam de castro Ceperani k, nomine Nicolaus, in manus inimicorum crudelium incidit die quadam, qui crudelitate ferali, vulneribus eum super vulnera concidentes, usque adeo super miserum sævierunt, donec vel extinctum crederent, vel protinus extinguendum. Clamaverat autem Nicolaus prædictus, cum primos ictus exciperet, alta voce: Sancte Francisce, succurre mihi, sancte Francisce, adjuva me. Hanc vocem a remotis audierunt quam plurimi, licet auxilium ferre non possent. Deportatus tandem domum, totus suo sanguine volutatus, fiducialiter asserebat, se mortem ex illis vulneribus non visurum, nec etiam se tunc sentire dolores: quoniam S. Franciscus sibi succurrerat, &, ut pœnitentiam ageret, a Domino impetravit. Quod & sequens confirmavit eventus: nam lotus a sanguine, continuo contra humanam spem extitit liberatus.
[257] [Morti proximos, orantibus pro illis parentibus.] Filius cujusdam nobilis, in castro sancti Geminiani l valido languore detentus, omnique ulterius desperatus salute, ad extremum usque perductus est. Rivus etenim sanguinis ab oculis ejus emanabat, sicut ex vena brachii assolet ebullire m, ceterisque propinquæ mortis veris indiciis in reliquo corpore apparentibus, judicabatur pro mortuo. Sed & præ debilitate spiritus & virtutis, sensus & motus usu privatus, visus est penitus emigrasse. Congregatis autem ex more ad planctum parentibus & amicis, ac de sola agentibus sepultura, pater ipsius fiduciam habens in Domino, concito gressu ad ecclesiam cucurrit B. Francisci, quæ in eodem erat castro constructa.
[258] [integra sanitati subito restituit:] Et cingulo suspenso ad guttur, cum omni humilitate se prostravit in terram, sicque vota vovens, & multiplicans preces, suspiriis & gemitibus meruit apud Christum sanctum Franciscum habere patronum. Reversus itaque statim pater ad filium, & sanitati restitutum inveniens, luctum in gaudium commutavit. Simile quiddam meritis Sancti operatus est Dominus circa puellam quandam in Cathalonia, de villa, nomine Thamarit n; & circa aliam de Ancona, quæ cum essent præ nimietate ægritudinis in ultimo spiritu constitutæ, beatus Franciscus fideliter a parentibus invocatus, perfectæ continuo * restituit sanitati.
[259] Clericus quidam de vico Albo, nomine Matthæus, [haustum a clerico venenum invocatus expollit.] veneno mortifero bibito, in tantum fuit gravatus, quod loqui aliquo modo non valens, solum finalem exitum expectabat. Sacerdos quidam, ut sibi confiteretur, admonuit, & verbum unum ab eo extorquere non valuit. Ipse vero in corde suo humiliter Christum orabat, ut per beati Francisci merita a mortis eum faucibus eripere dignaretur. Moxque ut confortatus a Domino beati Francisci nomen fideli devotione deprompsit, testibus, qui aderant, veneno evomito, liberatori suo gratias egit.
ANNOTATA.
a Id est, Romæ.
b Ms. codex & editio Vaticana: Cavilloso; verum hæc lectio, æque ac altera, obscura est. Ex sequentibus tamen videtur caviloso hic poni pro clavoso, seu clavis ligneis instructo.
c Oppidum est prope lacum de Celano, seu Fucinum in Aprutio, ut alibi annotavi.
d Fuit is Alexander IV ante summum Pontificatum, quem anno 1254 adeptus est, Raynaldus appellatus, & Cardinalis episcopus Ostiensis & Veliternensis.
e Cornetum, de quo hic, esse Apuliæ oppidum, ait Waddingus in Annalibus ad annum Christi 1232, num. 18.
f Nescio hunc locum: nec Waddingus ad annum 1228, num. 30 eumdem memorans, de eo quidquam annotavit.
g Fanum S. Severini, vulgo San-Severino, alias etiam Septempeda, parva civitas episcopalis est ditionis Pontificiæ in Marchia Anconitana.
h In Ms. nostro codice legitur: Bartholomæus Galetanus, omissa voce civis: sed legendum videtur Caietanus civis a Caëta, incolis Gaëta, regni Neapolitani urbe in provincia Terræ Laboris, de qua jam alias memini.
i In Tractatu 25 in Joannem.
k Ceperanum ditionis Ecclesiasticæ castrum est in Campania Romana ad fluvium Lirim.
l Hetruriæ castrum esse, dixi alibi.
m Nimirum ex secta vena brachii.
n In Ms. codice & editione Vaticana, Tamarit. Hispaniæ vicus est in Catalonia ad oram maris Iberici.
* al. defluebat
* Vatic. Juvenis
* ibid. exierat
* al. extimantes & estimantes
* Vatic. ab omnis
* Ms. exenium
* in Ms. deest adversus te
* Ms. add. eas
§ IV. De liberatis a naufragio.
[Periclitantibus in mari amissas an choras] In magno maris periculo positi quidam nautæ, cum milliaria decem a portu Barulitano a distarent, ingravescente nimium tempestate, jam de vita dubii anchoras submiserunt. Verum spiritu procellarum mari ferventius tumescente, fractis funibus, & relictis anchoris, incerto & inæquali cursu per æquora vagabantur *. Tandem nutu divino mari placato, ad resumendas anchoras, quarum funes superius enatabant, toto se conamine paraverunt. Cumque id perficere propriis viribus non valerent, plurimorum Sanctorum invocato subsidio, multisque jam sudoribus liquescentes, nec unam per totam diem resumere potuerunt.
[261] [post factum votum mirabili modo reddit.] Aderat autem nauta quidam, Perfectus nomine, sed moribus imperfectus, qui cum irrisione quadam dixit ad socios: Ecce, Sanctorum omnium invocastis auxilium, &, ut videtis *, nullus est, qui succurrat. Invocemus istum Franciscum, qui novellus est Sanctus; si quo modo in mare se mergat *, & anchoras perditas reddat. Consenserunt ceteri non irrisorie, sed veraciter, suasioni Perfecti, & ipsius objurgantes irrisorium verbum, firmaverunt cum Sancto spontaneum votum. Statimque in momento, sine aliquo adminiculo, nataverunt anchoræ super aquas, quasi ferri natura versa foret in ligneam levitatem.
[262] [Sibi devoto naviganti aquam dat, & apparens mare placat, eumque sanat.] Peregrinus quidam, invalidus corpore propter febris peracutæ symptomata, quam fuerat ante perpessus, navi quadam subvectus de ultramarinis partibus veniebat. Ferebatur autem * ipse ad beatum Franciscum præcipuo devotionis affectu, & eum sibi apud cælestem Regem elegerat advocatum. Cum igitur necdum perfecte liber a morbo sitis angustiaretur ardoribus, deficiente jam aqua, cœpit alta voce clamare: Ite fidenter, haurite poculum mihi; quia B. Franciscus vasculum meum aqua replevit. Mirum certe! Invenerunt vas aqua repletum, quod fuerat ante vacuum derelictum. Alio vero die, cum, tempestate suborta, operiretur navis fluctibus, & procellis quateretur pervalidis, ita ut jam naufragium * timerent; cœpit idem infirmus subito clamore vociferari per navem: Surgite omnes, inquit, & B. Francisco venienti occurrite: ecce ad salvandum nos adest. Sicque cum voce magna & lacrymis in faciem procidens, adoravit. Statim ad Sancti visionem omnem sospitatem resumsit infirmus, & maris fuit tranquillitas subsecuta.
[263] [Submersum cum immersa navicula, minime madidatum educit e fluvio.] Frater Jacobus Reatinus, cum in navicula parva fluvium quendam cum aliis fratribus pertransiret, sociis primo super ripam * positis, postremo se ad exitum præparabat; sed modico illo ligno per infortunium revoluto, rectore natante, frater mersus est in profundum. Invocabant fratres extra positi affectuosis precibus beatum Franciscum, & ut filio succurreret, lacrymosis gemitibus supplicabant. Submersus autem frater de ventre gurgitis nimis immensi, cum ore non posset, corde clamabat, ut poterat, implorans pii Patris subsidium. Et ecce, auxiliante sibi beati Patris præsentia, per profundum, sicut per aridam, ambulabat, & demersam naviculam capiens, cum ea pervenit ad litus. Mirabile dictu! Vestimenta ejus madidata non sunt, nec aquæ gutta proximavit ad tunicam.
[264] [Alios item submersos salvat;] Frater, Bonaventura nomine, cum duobus viris per lacum quendam navigans, confracta ex parte navicula, propter aquæ influentis impetum, demersus est cum navi & sociis in profundum. Cum autem de lacu miseriæ misericordem patrem Franciscum invocarent cum multa fiducia, supernatavit b subito aqua plena navicula, & cum eis, Sancto præbente ducatum, salubriter pervenit ad portum. Sic & quidam frater de Esculo c, submersus in flumine, S. Francisci meritis extitit liberatus. Sed & in lacu Reatino d cum quidam viri & mulieres in consimili essent periculo constituti, ad invocationem nominis S. Francisci de aquarum multarum periculoso naufragio salubriter evaserunt.
[265] Quidam nautæ Anconitani, periculosa tempestate jactati, [nautis Anconitanis ac innumeris aliis periclitantibus succurit.] submersionis periculum jam videbant. Cumque sic desperati de vita S. Franciscum suppliciter invocarent, lumen in mari magnum apparuit, & cum ipso lumine tranquillitas concessa divinitus, ac si beatus Vir sua miranda virtute & ventis imperare posset & mari. Quantis autem miraculorum prodigiis beatus hic Pater in mari claruerit & clarescat, quoties ibidem opem tulerit desperatis, nullatenus credo possibile per singula enarrare. Nec mirum, si jam regnanti in cælis collatum est imperium super aquas, cui & in hac mortalitate degenti omnis corporea creatura, ad suam refigurata originem, mirabiliter serviebat.
ANNOTATA.
a Videtur hic indicari portus Baruli, quod oppidum regni Neapolitani est in agro Barensi, incolis Barletta dictum, situmque in ora maris Adriatici, qualemcumque portum, sed infidum, habens, teste Leandro Alberto in Descriptione Apuliæ Peucetiæ.
b Vaticana & Suriana editiones: Superenatavit; codex vero noster Ms.: Supernataverunt subito, aqua plena navicula, & cum eo, Sancto præbente ducatum, salubriter devenerunt ad portum.
c Fortasse legendum est: De Asculo, cujus nominis duas civitates habet Italia; unam in regno Neapolitano, Apulum cognominatam; alteram in Marchia Anconitana, cognomento Picenum.
d Adi Annotata ad Vitæ primæ librum 1, cap. 7, litt. cc.
* Sur. gradiebantur
* Sur. videtur
* Vatic. emergat
* al. add. &
* Ms. naufragari
* Vatic. ripa
§ V. De liberatis a vinculis & carceribus.
[Sanctus insontem servum, sibi commendatum, apparens e carcere educit:] In Romania a Græcum quendam, cujusdam domini servientem, contigit de furto fallaciter accusari; quem dominus terræ in alto carcere mandavit includi, & graviter vinculari. Domina vero domus miserta servi, quem indubitanter credebat a culpa sibi imposita innocentem, pro liberatione ipsius apud virum precibus insistebat devotis. Verum non acquiescente viri sui duritia obstinata, recurrit domina supplex ad S. Franciscum, & ejus pietati voto commendavit insontem. Protinus adfuit miserorum Adjutor, & virum in carcere positum misericorditer visitavit. Solvit vincula, carcerem fregit, innocentem manibus apprehensum foras eduxit, & ait: Ego sum ille, cui domina tua te devote commisit. Cumque ille timore magno corriperetur, & pro descensu altissimæ rupis voraginem circuiret, subito Liberatoris sui virtute inveniens se in plano, rediit ad dominam suam; relataque per ordinem miraculi veritate, devotam dominam ad Christi amorem & reverentiam servi ejus Francisci ferventius inflammavit.
[267] [item debitorem, qui pro illius amore dilationem frustra petierat,] In Massa S. Petri b cuidam militi c debebat pecuniæ quantitatem pauperculus quidam. Cumque præ inopia facultas non suppeteret persolvendi, captus debitor a milite repetente misereri sibi orabat suppliciter, dilationem quærens amore beati Francisci. Sprevit superbus miles preces oblatas, & Sancti amorem, velut inane quid, inaniter vilipendit. Nam cervicose respondens: Tali te, ait, loco recludam, & tali retrudam carcere, quod nec Franciscus, nec aliquis, te poterit adjuvare. Tentavit, quod dixit: carcerem adinvenit obscurum, in quo hominem vinculatum conjecit. Paulo post adfuit B. Franciscus, & fracto * carcere, ruptisque compedibus, illæsum hominem reduxit ad propria. Sic fortitudo Francisci militem est * prædata superbum; captivum, qui se sibi subjecerat, liberavit a malo, militisque proterviam admirando miraculo in mansuetudinem commutavit d.
[268] [alterumque injuste a blasphemo conjectum in carcerem.] Albertus de Aretio, cum in vinculis atrocissimis teneretur pro debitis injuste ab eo petitis, suam innocentiam S. Francisco humiliter commendavit. Ordinem quidem Fratrum Minorum plurimum diligebat, & S. Franciscum inter Sanctos speciali venerabatur affectu. Dixit autem creditor suus voce blasphema, quod nec Franciscus, nec Deus posset eum de suis manibus liberare. Factum est itaque in vigilia S. Francisci, cum vinctus ille nihil comedisset, sed ob Sancti amorem victum suum cuidam tribuisset egeno; nocte veniente, apparuit ei vigilanti S. Franciscus, ad cujus ingressum vincula de pedibus & catenæ de manibus ceciderunt, sponte aperta sunt ostia, prosilierunt tabulæ de solario, & liber abscessit homo ad propria rediens. Implevit ex tunc votum, jejunans vigiliam B. Francisci, & cereo, quem annuatim consuevit offerre, in accrescentis devotionis indicium annuatim unam unciam superaddens.
[269] [Ob hæresim capto, sed emendato invocatus apparens.] Residente in Sede B. Petri domino Gregorio nono, quidam, Petrus nomine, de civitate Alisia e, de hæresi accusatus, Romæ captus est, & de mandato ejusdem Pontificis ad custodiendum traditus episcopo Tiburtino. Quem sub pœna episcopatus accipiens, compedibus alligavit, obscuroque ipsum carcere, ne posset effugere, includi fecit, panem ei præbens in pondere, & poculum in mensura. Cœpit autem homo ille beatum Franciscum ad sui miserendum multis precibus & fletibus invocare, eo quod audierat, solennitatis ejus jam adesse vigiliam. Et quoniam fidei puritate omnem abdicaverat hæreticæ pravitatis errorem, totaque cordis devotione adhæserat fidelissimo Christi servo Francisco, intercedentibus ipsius meritis, a Domino meruit exaudiri.
[270] [vincula & carcerem solvit, mirante curia Pontificia.] Instante enim jam nocte suæ festivitatis, circa crepusculum beatus Franciscus in carcerem miseratus descendit, & illum suo nomine vocans, ut cito surgeret, imperavit. Qui timore perterritus, quisnam esset, interrogans, beatum Franciscum adesse, audivit. Cumque virtute præsentiæ Viri sancti vincula pedum suorum confracta conspiceret cecidisse, & tabulas carceris, clavis ultro prosilientibus, aperiri, & apertum iter sibi ad exeundum præberi, solutus tamen, & obstupefactus fugere nesciebat; sed ad januam clamans, custodes omnes perterruit. Qui cum eum liberatum a vinculis, episcopo * nunciassent, post intellectum ordinem rei ad carcerem pontifex devotus accessit, & manifeste Dei virtutem cognoscens, Dominum adoravit ibidem. Vincula quoque coram domino Papa & Cardinalibus delata fuerunt, qui videntes, quod factum fuerat, admirati plurimum benedixerunt Deum.
[271] Guidolotus de sancto Geminiano f falso accusatus fuit, [Falso crimine accusatum solatur in carcere] quod veneno interemerat quendam virum; & quod eodem genere mortis filium ejusdem viri & universam ejus familiam proposuerat enecare. Captus proinde a Potestate g terræ, gravissimis vinculis aggravatus in turri quadam * reclusus est. Ipse vero fiduciam habens in Domino pro sua innocentia, quam sciebat, causam commisit B. Francisci patrocinio defendendam. Excogitante igitur Potestate, qualiter criminis objecti confessionem eliceret per tormenta, qualibusque * pœnis confessum faceret interire, nocte illa, cum mane ad cruciatus deberet adduci, S. Francisci præsentia extitit visitatus, & immenso luminis fulgore usque mane circundatus, repletusque gaudio & fiducia multa securitatem evasionis accepit.
[272] Advenerunt mane tortores, & eductum de carcere eculeo suspenderunt, [& in tormentis servato illæso libertatem procurat.] aggravantes super eum multa pondera ferri. Depositus est pluries, & iterum elevatus, ut, pœna pœnæ succedente, citius ad confessionem criminis arceretur. Sed spritu innocentiæ lætabatur in vultu, nullam mœstitiam prætendens in pœnis. Deinde accensus est ignis sub ipso non modicus: nec propterea capillus est læsus; cum tamen capite dependeret ad terram. Tandem bulliente oleo superfusus, virtute Patroni, cui se commiserat defensandum hæc omnia superavit; & sic dimissus liber, salvus abscessit.
ANNOTATA.
a Romania, alias Thracia, vulgo nota Europæ regio; nisi pro Romandiola Italiæ hic ponatur.
b Massa S. Petri, est Pagus S. Petri; ubi tamen hic fuerit, non comperi.
c Id est: Viro nobili.
d Editio Vaticana: Militemque protervum admirando miraculo in mansuetudinem commutavit. Surius: Militisque protervi admirando miraculo immansuetudinem commutavit.
e Waddingus ad annum 1228, num. 45 in editione Lugdunensi ista recitans, habet: de civitate Assisia; in posteriori Romana: De civitate Assisii: at in Ms. nostro codice, & editionibus Vaticana & Suriana etiam legitur: De civitate Alisia. Si hæc lectio genuina sit, non video, quæ civitas verisimilius indicari possit per Alisiam, quam Alexia, alias Alesia, Gallice Alise, olim Galliæ Celticæ urbs & Mandubiorum caput, nunc vicus ducatus Burgundiæ.
f Oppidium Tusciæ est.
g Podesta Italis magistratum sonat, puta Prætorem, &c.
* Vatic. confracto
* in Vatic. deest est
* in Ms. deest episcopo
* Sur. in turrim quandam
* Vatic. qualibuscumque
§ VI. De liberatis a periculo partus.
[Partu periclitans post factum votum prospere enititur;] Quædam Comitissa in Sclavonia, sicut nobilitate illustris, sic & æmula probitatis, erga S. Franciscum devotione flagrabat; erga fratres vero sedula pietate. Tempore vero partus duros perpessa dolores a, tanta fuit angustia molestata, ut prolis futurus ortus præsens videretur matris occasus. Non videbatur infantem eniti posse ad vitam, nisi exspiraret e vita; nec tali nisu parere, sed perire. Subvenit cordi ejus S. Francisci fama, virtus & gloria: excitatur fides, inflammatur devotio. Convertit se ad auxilium efficax, ad fidum amicum, ad devotorum solatium, refugium afflictorum; Sancte Francisce, inquit, pietati tuæ supplicant omnia ossa mea, & mente voveo, quod explicare non possum. Mira celeritas pietatis! Finis dicendi finis fuit dolendi, parturiendi meta, pariendi principium. Statim enim omni cessante pressura, partum edidit cum salute. Non fuit immemor voti, non propositi refuga: ecclesiam quandam pulchram construi fecit, & constructam ad Sancti honorem fratribus assignavit.
[274] [altera fœtum quatriduo mortuum ejicit.] In partibus Romanis mulier quædam, Beatrix nomine, vicina partui, cum per dies quatuor fœtum in ventre portaret exstinctum, multis infelix agitabatur angustiis, & exitialibus doloribus urgebatur. Mortuus fœtus matrem cogebat ad mortem; & nondum in lucem productum * abortivum publicum matris periculum pariebat. Tentabat medicorum auxilium; sed omne humanum remedium laborabat in vanum. Sic de primis maledictionibus b copiosius aliquid declinarat in miseram, ut sepulchrum facta conceptus sepulchrum pro certo proximum exspectaret. Fratribus tandem Minoribus per internuncios tota se devotione committens, suppliciter aliquid de S. Francisci reliquiis fide plena poposcit. Contigit nutu divino, aliquantulum inveniri de chorda, qua fuerat Sanctus quandoque præcinctus. Mox, ut super dolentem posita chorda fuit, omnis facillime solutus est dolor; mortis caussa mortuus fœtus emissus, pristina sanitas restituta.
[275] [Immaturæ prolium funera deplo ranti spondet] Cujusdam de Narnio c nobilis viri uxor, Juliana nomine, pro filiorum morte annos trahebat lugubres, & continue infelices deplorabat eventus, pro eo quod omnes, quos cum pressura portaverat filios, modico interjecto tempore, cum vehementiori dolore sepulturæ tradiderat. Cum igitur quatuor mensium conceptus * haberet in utero, magisque propter eventus præteritos de conceptæ prolis solicitaretur obitu, quam de ortu; beatum patrem Franciscum pro vita nondum nati fœtus fideliter precabatur. Ecce autem nocte quadam dormienti sibi mulier quædam apparebat in somnis, formosum puerulum gestans in manibus, illumque lætissime offerebat eidem. Cum vero illa recipere recusaret, quem statim formidabat amittere, mulier illa subjunxit: Secure suscipias, quia, quem tuo mœrori compatiens sacer mittit Franciscus, vita vivet, & sospitate gaudebit.
[276] Statim evigilans mulier intellexit, per ostensam sibi cælitus visionem beati Francisci sibi adesse suffragium. Ex tunc abundantiori completa lætitia, [filium diu victurum: alia ejus patrocinio geminam prolem masculam obtinet.] pro suscipenda prole juxta promissum multiplicavit preces, & vota promisit. Impletum est denique tempus pariendi, & peperit femina masculum, qui juvenilis robore florens ætatis, tanquam per beati Francisci merita fomentum susciperet vitæ, incitamentum parentibus præbuit ad Christum & Sanctum ejus devotioris * affectus. Simile quiddam huic in Tiburis d civitate sanctus Pater effecit. Cum enim mulier quædam filias plurimas peperisset, desiderio prolis fatigata virilis, apud S. Franciscum preces ingeminavit & vota. Concepit igitur ejus meritis mulier illa, & geminos ei parere dedit, qui pro uno fuerat exoratus.
[277] Apud Viterbium e partui propinqua mulier, [Difficili partu levata, violati voti pœnam luit; pœnitens sanatur:] morti propinquior censebatur, visceralibus tormentata doloribus, & tota calamitosa infortuniis * mulierum. Cumque, naturæ succumbente virtute, omnis deficeret artis industria, invocato beati Francisci nomine, liberata confestim mulier partum salubriter terminavit. Sed assecuta, quod voluit, & oblita beneficii, quod accepit, honorem Sancto non deferens, die natalis ipsius ad opera servilia manus extendit. Et ecce subito dexterum brachium, ad laborem extensum, inflexibile remansit & aridum. Quod cum studeret ad se revocare cum altero, ultione consimili & illud exaruit. Timore igitur divino correpta mulier, redintegravit votum; usumque membrorum, quem propter ingratitudinem amiserat & contemptum, per misericordis & humilis Sancti merita, cui se iterato devovit, recuperare promeruit.
[278] Mulier quædam de partibus Aretinis, [item alteri æpparens Sanctus facilem partum concodit.] cum per septem dies partus discrimina sustineret, & jam in nigredinem versa desperata esset ab omnibus, votum fecit beato Francisco, & ejus cœpit moriens auxilium invocare. Emisso autem voto, celeriter obdormivit; viditque in somnis beatum Franciscum se dulciter alloquentem ac requirentem, utrum faciem ipsius agnosceret, & an antiphonam illam Virginis gloriosæ Salve Regina misericordiæ f sciret ad honorem ejusdem * Virginis recitare. Qua respondente, se habere notitiam de utriusque; Incipe, ait Sanctus, antiphonam sacram, & antequam compleas, paries cum salute. Ad hanc vocem * evigilavit mulier, & cum timore cœpit dicere: Salve Regina misericordiæ g. Cumque illos MISERICORDES OCULOS precaretur, fructumque commemoraret uteri virginalis, continuo cunctis liberata pressuris infantem speciosum peperit, gratias agens Reginæ misericordiæ, quæ per B. Francisci merita ipsius fuerat dignata misereri.
ANNOTATA.
a In Codice nostro Ms.: Duris pervasa doloribus.
b In Vaticana editione additur: Evæ; cui scilicet post peccatum dixit Deus: Multiplicabo ærumnas tuas, & conceptus tuos: in dolore paries filios. Gen. cap. 3, ℣ 16.
c Codex noster, & Surius vitiose habent: De Carvio. Est autem Narnium, seu Narnia, indigenis Narni, Pontificiæ ditionis civitas episcopalis in Umbria.
d Tibur, Italis Tivoli, episcopalis civitas est ditionis Ecclesiæ in Campania Romana.
e Viterbium, nunc vernacule Viterbo, insignis urbs episcopalis est, & provinciæ Patrimonii S. Petri caput.
f Ita etiam habent Ms. codex & editiones Vaticana & Suriana: sed Waddingus ad annum 1228, num. 51 legit: Salve Regina mater misericordiæ, addita voce Mater pro more sui temporis, ut existimo. Etenim, dum pia ista antiphona primum composita & recitari cœpta fuit, legebatur sine voce Mater; uti videri potest tum apud alios, tum apud Caietanum Meratum in Thesauro sacrorum rituum Bartholomæi Gavanti recuso auctoque, tom. 2, part. 1, pag. 412, ubi etiam observatur, antiquum morem legendi Salve Regina misericordiæ, apud Cartusianos perseverare.
g Waddingus hic rursum habet: Salve Regina Mater misericordiæ.
* in Ms. proditum
* al. conceptum
* Sur. devotionis
* Vatic. & Sur. in infortuniis
* Sur. hujus
* Sur. add. &
§ VII. De cæcis illuminatis.
[Cæco simul ac moribundo lumen & sanitatem confert.] In conventu fratrum Minorum Neapoli * cum quidam frater, Robertus nomine, cæcus annis plurimis extitisset, crevit in oculis ejus caro superflua, motum * & usum impediens palpebrarum. Cum igitur fratres forenses, ad diversas mundi partes tendentes, ibidem plurimi convenissent, beatus pater Franciscus, speculum obedientiæ sanctæ, ut eos miraculi novitate hortaretur ad iter, prædictum fratrem, ipsis præsentibus, tali modo curavit. Jacebat nocte quadam frater Robertus prædictus æger ad mortem, jamque sibi fuerat anima commendata: tum, ecce, aftitit ei beatus Pater cum tribus fratribus omni sanctitate perfectis, videlicet S. Antonio a, fratre Augustino b, & fratre Jacobo de Assisio c; qui, sicut eum perfecte fuerant secuti, dum viverent, ita & ipsum alacriter comitabantur post mortem. Accipiens cultellum S. Franciscus, carnem superfluam resecavit, lumen restituit pristinum, & a mortis eum fauce reduxit; dixitque illi: Fili Roberte, gratia, quam tecum feci, signum est fratribus ad remotas nationes euntibus, quod ego præcedam eos, & ipsorum dirigam gressus. Vadant, inquit, gaudenter, & injunctam obedientiam alacri animo exsequantur.
[280] [Cæea, Sancto devota, in ejusdem sesto visum recipit:] Apud Thebas in Romania mulier cæca vigiliam S. Francisci in pane tantum & aqua jejunans, ad ecclesiam fratrum Minorum summo mane festivitatis a viro suo perducta est. Quæ, dum Missa celebraretur, in elevatione corporis Christi, oculos aperuit, clare vidit, devotissime adoravit. In ipsa vero adoratione voce magna proclamans, Gratias, inquit, Deo & Sancto ejus; quia video corpus Christi. Omnibus, qui aderant, in voce * exsultationis conversis, post Sacrorum expletionem reversa est mulier in domum suam cum gaudio spiritus & lumine oculorum. Exsultabat quidem mulier, non solum quia lucis corporeæ recuperarat aspectum, verum etiam, quia Sacramentum illud mirificum, quod est lumen animarum verum & vivum, respectu primario per B. Francisci merita, fidei suffragante virtute, meruerat intueri.
[281] In Campania, puer quidam quatuordecim annorum, de castro Pophis *, subita vexatus angustia, sinistrum oculum amisit ex toto. Passionis acerbitas sic de loco suo propulit oculum, [puero oculum in maxillam pendentem & aridum restituit.] quod per octo dies, extra nervo relaxato, longitudine digiti unius ad maxillas dependens pene aridus est effectus. Sed cum sola superesset abscissio, & a medentibus foret penitus desperatus, pater ejus ad auxilium B. Francisci tota se mente convertit. Non defuit ille indefessus miserorum Adjutor precibus supplicantis. Nam oculum aridum mirabili virtute in locum suum pristinumque vigorem restituit, & lucis optatæ radiis illustravit.
[282] In eadem provincia apud Castrum magni ponderis lignum ex alto prorupit, [simile beneficium præstat presbytero, oculum excæcatum,] & cujusdam sacerdotis caput gravissime quassans, sinistrum oculum excæcavit; qui humi dejectus cœpit alta voce S. Franciscum luctuose clamare, dicens: Succurre, Pater sanctissime, ut ad festum tuum ire valeam, sicut fratribus tuis ire promisi: erat enim vigilia Sancti. Qui statim exsurgens peroptime liberatus, in vocem prorupit laudis & gaudii, & circumstantes omnes, qui ejus miseriæ condolebant, in stuporem convertit & jubilum. Ivit ad festum, narrans omnibus, quam in se expertus fuerat, clementiam & virtutem.
[283] Vir quidam de monte Gargano d, dum in vinea sua laborans, [& viro altere oculum bisariam sectum habentibus.] lignum quoddam ferro succideret, proprium percussit oculum, & sic divisit per medium, ut quasi media pars ipsius exterius dependeret. Cumque in tam desperato periculo desperaret, sibi posse per hominem subveniri, jejunaturum se in festo sancti Francisci, si ei succurreret, repromisit. Statim in loco debito viri oculum Sanctus Dei restituit; sicque divisum rejunxit & lumine pristino decoravit, ut nullius læsionis vestigia remanerent.
[384] Filius cujusdam nobilis viri, a nativitate cæcus, [Cæcus natus donatur visu, & Sancti Ordinem postea ingreditur.] meritis B. Francisci lumen accepit optatum; qui nomen ab eventu sortitus, Illuminatus vocatus est. Assumpsit postea, cum in ætate esset, Ordinem beati Francisci, accepti beneficii non ingratus; tantumque profecit in lumine gratiæ & virtutis, ut vere lucis filius videretur. Tandem, beati Patris promerentibus meritis, sanctum initium fine sanctiore conclusit.
[285] In Zachanto, quod est castrum juxta Anagniam e, [Fratrum benignum hospitem jubet moneri, ut confiteatur,] miles quidam, Gerardus nomine, oculorum lumen ex toto perdiderat. Accidit autem, ut duo fratres Minores, ab exteris partibus venientes, ad domum ipsius hospitaturi diverterent. Suscepti itaque devote propter reverentiam sancti Francisci a familia tota, & cum omni benignitate tractati, gratias agentes Deo & hospiti, ad locum fratrum devenere vicinum. Nocte igitur quadam beatus Franciscus uni fratrum illorum in somnis apparuit, dicens: Surge, festina cum socio ad domum hospitis nostri, qui Christum & me suscepit in vobis: volo enim * beneficia rependere pietatis. Cæcus, quidem effectus est, suis promerentibus culpis, quas pœnitentiali non studuit confessione purgare.
[286] Disparente quoque Patre, frater festinus surrexit, [& de peccatis confesso amissum oculorum lumen reddit.] ut mandatum cum socio celeriter adimpleret. Venientesque ad hospitis domum, cuncta, quæ viderat alter, per ordinem narraverunt eidem. Stupuit vir ille non modicum *, & universa, quæ dicebantur, vera esse, confirmans, compunctus ad lacrymas confessus est libens. Tandem correctione promissa, interiorique homine taliter renovato *, exteriorem continuo recuperavit aspectum. Hujus miraculi fama circunquaque diffusa, non solum ad reverentiam Sancti, verum etiam ad confessionem humilem peccatorum & hospitalitatis gratiam plurimos incitavit f.
ANNOTATA.
a Est hic S. Antonius Lusitanus, cognomento Patavinus vel de Padua, cujus gesta in Opero nostro illustrata sunt ad diem 13 Junii, quo in universa Ecclesia festum habet.
b Procul dubio hic idem Augustinus est, Fratrum Minorum Minister in Terra Laboris, qui moribundus vidit animam S. Francisci ad cælos ascendentem, eamque mox secutus est, ut præmisit sanctus doctor in hac Vita num. 213. Inscriptus is est ad diem 4 Octobris Menologio Franciscano Huëberi, & Martyrologio Arturi, sed cultum non reperi.
c Hunc quoque duo mox laudati martyrologi memorant die 7 Junii, ad quem in Opere nostro inter Prætermissos relatus fuit.
d Vide Annotata ad hujus Vitæ caput 14, lit. 0.
e Editio Vaticana & Suriana: Ananiam; sed retinendum est Anagniam, quæ Italice Anagni dicta, Pontificiæ ditionis episcopalis civitas est in Campania Romana.
f Quod in editione Seduliana sequitur miraculum, abest a nostro codice Ms., editionibus Vaticana & Suriana; & recte, quia Bonaventuræ non esse, monui in Commentario prævio num. 23 & sequenti, ac etiam mox probabo. Quam ob rem ego illud e texto rescindendum censui, atque hic inter Annotata recitandum, ne lector desideret. Quidam pro furti calumnia cæcatus fuit rigore justitiæ sæcularis apud Assisium, Othone milite per ministros publicos sententiam Octaviani judicis de eruendis accusato oculis exsequente. Qui taliter deformatus, effossis oculis, præscisis nervis opticiis etiam cum cultello, ductus ad altare B. Francisci, implorata ipsius clementia, & sua in prædicti criminis impositione innocentia allegata, Sancti ipsius merito infra triduum novos recepit oculos, minores quidem illis, quibus orbatus fuerat, sed non minus limpide visus officium exercentes. Hujus autem stupendi miraculi testis fuit prænominatus miles Otho, juramento ad hoc adstrictus, coram domino Jacobo abbate S. Clementis, auctoritate domini Jacobi episcopi Tiburtini de ipso miraculo inquirente. Testis etiam extitit ejusdem miraculi frater Guillermus Romanus, a fratre Hieronymo, generali Ministro Ordinis Minorum, ad veritatem dicendam, quam circa hoc noverat, præcepto & excommunicationis sententia obligatus. Qui taliter adstrictus coram pluribus Ministris provincialibus ejusdem Ordinis, & aliis magni meriti fratribus affirmavit, se dudum, adhuc sæcularem existentem, vidisse eum habentem oculos, & postmodum actu exsecutionis injuriam patientem; ac se excæcati oculos in terram projectos curiose cum baculo revolvisse; & postmodum virtute divina eumdem, novæ lucis receptis oculis, videntem clarissime conspexisse. Hæc ibi apud Sedulium, quæ fere accepta sunt ex Epistola (cujus authenticam ex Assisiensis conventus S.Francisci archivo copiam a RR. PP. Conventualibus Romanis accepi) Hieronymi Asculani, tunc generalis Ministri Ordinis Minorum, qui postea ad summum Pontificatum evectus, Nicolaus IV appellatus fuit. Hanc epistolam ille dedit ad custodem & guardianum mox dicti conventus, ut eos de certo testimonio tanti miraculi certiores faceret, Romæ III Nonas Maii. Anno Domini MCCLXXVI. In eadem dicitur ista examinatio facta Romæ in infirmaria nova, Kalendis Maii. Anno Domini MCCLXXVI; & in præsentia fratris Guidonis Ministri Romani, fratris Corradi Ministri Alamanie Superioris, fratris Dominici penitentiarii summi Pontificis, fratris Bonegratie, fratris Monaldi visitatoris in Romana provincia monasteriorum Ordinis sancte Clare & aliorum. Dicitur item Guillermus seu Guilielmus, dum istud supplicium ac miraculum contigit, scutiferi munere functus esse apud dominum Gratianum Mathei de Lipernioni, tunc temporis Potestatem, seu prætorem civitatis Assisiensis, ex cujus mandato adversus istum falso accusatum actumfuit; Otho vero miles ibidem vocatur Otto Octavianus de Lacuntella, verum non nominatur ibidem, ut testis miraculi. De sanatione vero ibi sic legitur: Sed cecatus ductus ad ecclesiam beati Francisci, &, ut ipse postmodum recitabat omnibus, allegans coram Sancto sue familie inopiam, & quod non juste fuerat condempnatus, in eadem ecclesia oculos recuperavit & visum meritis sancti Patris; & timens it erum excecari, fugit Fulgineum, & ibi faciebat suas cum cultello lesas palpebras medicari. Ipse vero frater Guilielmus audiens, illum rehabere oculos, & videre, ivit Fulgineum, & vidit dictum hominem, quem viderat Assisii in sua presentia excecari, habentem oculos, set minores, quam primo habuerat, & clare omnia intuentem; & audivit ipsum publice asserentem, quod meritis beati patris nostri Francisci sibi fuerant secundum modum oculi restituti. Porro miraculum hoc non esse a S. Bonaventura in Vita relatum, patet primo ex eo, quod Hieronymus Asculanus, cujus velut generalis Ministri Ordinis Minorum utraque relatio meminit, ad generale illud ministerium promotusfuerit Lugduni Segusianorum in comitiis, anno 1274 die XX Maii celebratis, vivente quidem S. Bonaventura, sed ad Cardinalatum jam evecto & consentiente, ut docet Waddingus ad eumdem annum, num. 34, id est, tredecim circiter annis post scriptam a Bonaventura Vitam S. Francisci. Secundo ex eo, quod frater Guilielmus, in utraque narratione pariter laudatus, testimonium illud coram dicto Hieronymo generali Ministro ceterisque dixerit anno 1276, sive biennio fere post obitum S. Bonaventuræ, qui contigit anni 1274 die 15 Julii. Mitto alia, quia res clara certaque est. Melius itaque Sedulius miraculum non inseruisset Vitæ per S. Bonaventuram scriptæ, quod se fecisse ex veteribus exemplaribus Parisiensibus, ibidem asserit in Annotatis.
* Ms. de Neapoli
* ibid. nutum
* Sur. in vocem
* Ms. Prophis
* Ms. add. ei
* in Ms. deest non
* ibid. totaliter revocato
§ VIII. De liberatis a variis infirmitatibus.
[Surdo & muto nato loquela & auditus datur:] Apud castrum Plebis a juvenis quidam mendicus surdus erat & mutus a nativitate sua, qui linguam adeo curtam habebat ac tenuem, quod multoties exquisita a pluribus præcisa penitus videretur. Vir quidam, Marcus nomine, ipsum propter Deum suscepit hospitio; qui cum sibi benefacere sentiens, cœpit cum ipso assiduus demorari. Sero quodam cum prædictus vir cœnaret cum conjuge, astante puero coram eis, dixit uxori: Hoc ego maximum miraculum reputarem, si B. Franciscus huic auditum redderet & loquelam. Et adjecit: Voveo Deo, quod, si hoc sanctus Franciscus dignabitur operari, propter amorem suum huic puero expensas conferam, donec vivet. Mirum certe! Subito lingua crevit, & locutus est, dicens: Gloria Deo, & sancto Francisco, qui mihi loquelam præbuit & auditum b.
[288] Frater Jacobus de Iseo c, cum puerulus esset in domo paterna, incurrit rupturam corporis valde gravem. Superno vero afflatus spiritu, licet esset juvenis & infirmus, Ordinem S. Francisci devotus intravit: nulli tamen, qua urgebatur, infirmitatem * detexit. Factum est autem, cum corpus sancti Francisci transferretur ad locum, ubi pretiosus sacrorum offium ejus nunc thesaurus est conditus d, adfuit & tunc dictus frater translationis gaudiis, ut glorificati jam Patris corpori * honorem debitum exhiberet. Et appropinquans tumbæ, in qua ossa sacra fuerant collocata, præ devotione spiritus sacrum tumulum complexatus, & cum lacrymis multis orans, subito miro modo ad loca debita partibus revocatis, sanum se sensit, succinctorium deposuit, & ex tunc ab omni dolore præterito liber fuit. Ab infirmitate quoque consimili frater Bartholus * de Eugubio, frater Angelus de Tuderto e, Nicolaus sacerdos * de Stichano f, Joannes de Fora g, vir quidam de Pisis, & alius de castro Cisternæ h, Petrus quoque de Sicilia, & homo quidam de castro Spelli i juxta Assisium, & quam plures alii per Dei misericordiam & beati Francisci merita extiterunt mirabiliter liberati.
[289] [Amentes sano sensui restituuntur:] In maritima mulier quædam, mentis alienationem per quinquennium passa, visu & auditu privata est: indumenta dilaniabat dentibus, ignis & aquæ periculum non timebat, & caduci morbi ad summum incurrerat horribilem passionem. Nocte vero quadam, cum disponeret sibi divina misericordia misereri, salutaris fulgore lucis superillustrata divinitus, vidit beatum Franciscum super solium sedere sublime, ante quem prostrata sanitatem suppliciter exposcebat. Illo vero nondum favente precibus, firmavit mulier votum, promittens, pro Dei amore ac Sancti petentibus, donec haberet, eleëmosynam non negare. Illico Sanctus pactum recognovit, quod olim cum Domino fecerat simile, & signans eam crucis signaculo, integram sibi restituit sanitatem. A consimili passione puellam quandam de Nursia k, & filium cujusdam nobilis viri, & alios quosdam, relatione veridica compertum est, sanctum Dei Franciscum misericorditer liberasse.
[290] Petrus de Fulgineo ad visitandum limina beati Michaëlis l quodam tempore pergens, [expelluntur dæmones:] dum minus reverenter peregrinationem peregit, fontis cujusdam aquam degustans a dæmonibus est invasus, & exinde per tres annos obsessus discerpebatur in corpore, pessima loquens, & horrenda prætendens. Habens tamen * aliquando lucida intervalla, Beati * virtutem, quam efficacem audierat ad effugandas aëreas potestates, humiliter requisivit. Et ad sepulcrum pii Patris accedens, mox ut illud contigit manu, a dæmonibus eum crudeliter discerpentibus mirifice liberatus fuit m. Simili etiam modo mulieri cuidam de Narnio, habenti dæmonium, misericordia Francisci subvenit n, & aliis pluribus, quorum * vexationum angustias, & curationum modos longum esset per singula enarrare.
[291] Vir quidam, nomine Bonus, homo de civitate Fani o, [lepra simul & paralysi affectus, atque alter leprosus,] paralyticus & leprosus, ad ecclesiam B. Francisci a parentibus deportatus, utriusque morbi plenam consecutus est sanitatem. Sed & alius juvenis quidam, Acto nomine de sancto Severino p, totus leprosus, voto emisso, & ad sepulcrum Sancti delatus, meritis ipsius a lepra mundatus est. Habuit quidem Sanctus super hujusmodi morbo curando præcellentem virtutem, pro eo quod humilitatis & pietatis amore leprosorum obsequiis se * humiliter deputarat.
[292] Nobilis quædam mulier, Rogata nomine, in episcopatu Sorano q, [mulier sanguinis fluxu laborans, contractus brachio, aliaque hæmorrhoïssa sanatur.] per viginti tres annos fluxu sanguinis fatigata, sed a quampluribus medicis quamplurima mala perpessa, præ nimietate quidem languoris sæpius videbatur * expirare. Sed & si quando fluxus hujusmodi stringebatur, tumescebat corpore toto. Audiens autem quemdam puerum Romano sermone canentem miracula, quæ Deus per B. Franciscum fuerat operatus, nimio dolore commota, tota prorupit in lacrymas: sicque intra se fide accensa dicere cœpit: O beate pater Francisce, qui tantis coruscas miraculis, si me digneris ab hac ægritudine liberare, magna tibi accresceret gloria; quoniam adhuc tantum miraculum non fecisti. Quid plura? His dictis, sensit se B. Francisci meritis liberatam. Filium quoque ipsius, Marium r nomine, qui brachium habebat contractum, S. Franciscus, voto ad ipsum emisso, sanavit. Feminam etiam quandam de Sicilia per septennium fluxu sanguinis fatigatam, beatus Christi s Signifer salvam fecit.
[293] In urbe Roma Praxedis quædam nomine, religiositate famosa, [Virgini reclusæ pedem cum crure fractum, luxatumque humerum restituit.] quæ a tenella ætate propter æterni Sponsi amorem arto se carcere per quadraginta jam fere annos abdiderat, apud B. Franciscum gratiam promeruit specialem. Nam cum die quadam pro rebus opportunis solarium suæ cellulæ conscendisset, & impulsione phantastica corruens, cum fractum haberet pedem cum crure, & humerum a positione debita sequestratum; apparuit ei benignissimus Pater vestimentis gloriæ candidatus, & dulcibus affatibus alloqui cœpit eandem. Surge, inquit, filia benedicta, surge, ne timeas. Et apprehensa manu ipsius, allevans eam, disparuit. Ipsa vero per cellulam suam huc atque illuc se convertens, putabat, se visum videre; usquequo ad clamorem ipsius apportato jam lumine, perfecte se sentiens per servum Dei Franciscum esse sanatam, cuncta, quæ acciderant, per ordinem enarravit *.
ANNOTATA.
a Duo hujus nominis loca novi in Italia, unum ditionis Pontificiæ in Umbria, olim castrum, sed a Clemente VIII in civitatem episcopalem erectum; unde & Civitas Plebis atque Plebana Civitas appellatur. Alterum oppidulum est in Foro-Julio in tractu Cadubrii, quod propterea lingua vernacula etiam la Pieve di Cadore dicitur.
b Cum hic juvenis a nativitate surdus & mutus fuisse dicatur, miraculo concessi auditus & auctæ linguæ addendum est miraculum acceptæ notitiæ sermonis.
c Castrum Iseum Leander Albertus in Lombardia Transpadana recenset ad fauces lacus Isei, alias Sebini, estque ditionis Venetæ in agro Brixiano.
d Loquitur ergo hic de translatione sacri corporis facta anno 1230 ex ecclesia S. Georgii, quæ intra Assisii muros erat, ad novam basilicam suburbanam, ipsius S. Francisci titulo erectam, in qua sacer ille thesaurus hactenus servatur.
e Tudertum,alias Tuder, nunc vulgo Todi, episcopalis civitas est ditionis Ecclesiæ in Umbria prope Tiberim fluvium.
f In Ms. nostro codice legitur: De Succano; at neutro nomine mihi locus iste notus est.
g Neque hunc locum in Lexicis reperi.
h Hujus nominis oppidulum est in Campania Romana: est & castrum, Citerna vulgo dictum, prope Tiberim in dominio Florentino. In codice nostro Ms. hic legitur: Et alius de castro Spelli &c, omissis intermediis, quæ mox sequuntur.
i Id est, de castro Hispelli, quod Italice dictum Spello, castrum vel oppidulum est Umbriæ, ditionis Pontificiæ.
k Nursia, nunc vulgo Norcia, parva civitas, olim episcopatu insignita, magnique S. Benedicti patria est.
l Nimirum ad montem Garganum in Apulia.
m Hæc etiam leguntur in Vita prima num. 137, ubi dicitur vir ille, sive ex voto, sive ex pœnitentia sibi injuncta, istud ad S. Michaëlis ecclesiam iter suscepisse.
n In Vita prima num. 138 additur, hanc mulierem a S. Francisco apparente per signum Crucis liberatam fuisse.
o Verisimiliter indicatur Fanum cognominatum Fortunæ, Italis Fano, quod ditionis Ecclesiasticæ civitas est infra limites ducatus Urbinatis, sed ab eo avulsum, ad mare Adriaticum.
p San Severino, alias Septempeda jam supra memorata fuit.
q Sora urbs regni Neapolitani est in provincia Terræ Laboris, illustrata episcopatu, soli Sedi Apostolicæ subjecto.
r In Ms. nostro codice: Marinum; in editionibus Vaticana & Suriana: Marcum.
s Ita correxi ex Ms. nostro codice & editis: nam apud Sedulium vitiose legitur: Christus.
* Vatic. & Sur. infermitate
* Ms. Sanctissimo corpori
* Ms. Bartholomæus
* ibid. deest sacerdos
* in Vatic. & Sur. deest tamen
* Ms. beati Viri
* Ms. quarum
* Ms. semetipsum
* Vatic. add. mulier
* Vatic. narravit
§ IX. De non observantibus festum, & non honorantibus Sanctum.
[Sancti festum violantis manus instrumentis adhærescunt,] In Pictaviæ a partibus, in villa, quæ Simo * dicitur, sacerdos quidam, Reginaldus nomine, beato Francisco devotus, festum ipsius parochianis suis indixerat sollemniter celebrandum. Unus autem de populo, ignorans Sancti virtutem, sui parvipendit sacerdotis mandatum. Egressus autem foras in agrum, ut ligna succideret, cum se præparasset ad opus, vocem audivit hujusmodi ter dicentem: Festum est; operari non licet b. Verum cum nec imperio sacerdotis, nec supernæ vocis oraculo servilis temeritas frænaretur, addidit divina virtus ad gloriam Sancti sui sine mora miraculum & flagellum. Mox enim, ut furcam una manu jam tenens, alteram cum ferreo instrumento levavit ad opus, sic divina virtute utraque manus utrique instrumento cohæsit, ut ad neutrius dimissionem digitos aliquatenus relaxare valeret. Ex quo stupefactus nimis, &, quid ageret, nesciens, ad ecclesiam, multis undique ad videndum prodigium concurrentibus *, properavit.
[295] Ubi mente compunctus ante altare, quodam ex assistentibus sacerdote monente (plures quippe ad festum vocati convenerant sacerdotes) B. Francisco humiliter se devovit; [pœnitenti post votum factum relaxantur.] tria, sicut ter vocem audierat, vota vovens: quod scilicet festum ipsius coleret, quod ad illam, in qua tunc erat, ecclesiam in festo veniret, & quod Sancti corpus personaliter visitaret. Mirum certe relatu! Uno emisso voto, unus digitus * factus est liber: ad secundi emissionem solutus est alius: sed tertio facto voto, laxatus est tertius, & postmodum tota manus, nec non & altera subsequenter, populo, qui jam multus advenerat, Sancti clementiam devotissime implorante. Sic homo pristinæ redditus libertati per seipsum instrumenta deposuit; cunctis laudantibus Deum, virtutemque Sancti mirificam, qui tam mirabiliter percutere poterat & sanare. Ipsa vero instrumenta usque hodie coram altari ad honorem B. Francisci fabricato, ibidem in memoriam facti dependent. Plura quoque illic & in locis vicinis patrata miracula, & Sanctum in cælis ostendunt eximium, & festum ipsius in terris venerabiliter excolendum.
[296] In civitate quoque Cenomanensi c, dum in solemnitate S. Francisci mulier quædam manus ad colum extenderet, [Quatuor mulieres eadem de causa divinitus punitæ, ac deinde sanatæ.] & digitis apprehenderet fusum, obrigescentibus manibus, cœperunt digiti magnis ardoribus cruciari. Igitur pœna docente, Sancti recognoscens virtutem, corde compuncta cucurrit ad fratres. Cumque pro salute ipsius devoti filii sancti Patris clementiam precarentur, incolumis effecta est statim, nec aliquid læsionis remansit in manibus, nisi ad facti * memoriam solum vestigium combusturæ. Simili etiam modo in Campania majori mulier quædam, & in villa Oletti d mulier altera, & in castro Pyllei e tertia, dum beati Patris festum celebrare contemnerent, prævaricantes primum mirabiliter sunt punitæ; sed postmodum pœnitentes, per sancti Francisci merita mirabilius liberatæ.
[297] [In eumdem blasphemus cruenta morte sublatus,] Miles quidam de Burgo in provincia Massæ f beati Francisci operibus & miraculorum signis impudentissime detrahebat; inferebat multa opprobria peregrinis ad ipsius memoriam venientibus, & contra fratres publica garriebat insania. Cum autem semel Sancti Dei gloriam impugnaret, addidit * super peccata sua blasphemiam detestandam. Si verum est, inquit, quod Franciscus iste sit sanctus, gladio cadat hodie corpus meum; si vero sanctus non est, evadam incolumis. Non distulit ira Dei condignum inferre supplicium, cum jam facta fuisset oratio * in peccatum. Mora enim modica interjecta, dum blasphemus nepoti suo inferret injuriam, accepit ille gladium, & patrui visceribus cruentavit. Eodem die mortuus est sceleratus, inferni mancipium, & filius tenebrarum, ut ceteri discerent, miranda Francisci opera non blasphematoriis verbis impetere, sed devotis laudibus honorare.
[298] [alter obtrectator sexennio mutus mansit.] Judex quidam, nomine Alexander, dum a beati Francisci devotione, quos poterat, venenata lingua retraheret, divino judicio lingua privatus per sex annos obmutuit. Qui cum in eo, quo * peccaverat, torqueretur, alta pœnitudine revocatus dolebat, se contra Sancti miracula oblatrasse. Itaque non perstitit misericordis indignatio Sancti; sed pœnitentem ac se humiliter invocantem, restituta loquela, recepit ad gratiam. Ex tunc linguam blasphemam consecravit laudibus Sancti, devotionem simul & disciplinam recipiens per flagellum.
ANNOTATA.
a Pictavium, Gallice Poictiers, episcopalis civitas Galliæ est ad fluvium Clanium, Gallis le Clain, & Pictaviensis provinciæ caput.
b An tunc S. Francisci festum colendum erat cum cessatione ab opere servili ex generali præcepto Ecclesiæ, an ex singulari in diœcesi aut loco?
c Cenomanum, vernacule le Mans, episcopalis urbs Galliæ est ad Sartam fluvium, Cenomanensis provinciæ, Gallis le Maine dictæ, caput.
d Ms. codex & Surius: Oleti. Neutro vocabulo mihi villa hæc nota est.
e Editio Vaticana: Pilei; Suriana: Pelei; Ms. codex: Spelli: si posteriori modo legendum est, vide Annotata ad præcedentem §, lit. i.
f Forte hic indicatur ducatus Massæ, parvus Italiæ tractus in Hetruria. Sunt tamen aliæ Massæ, variis adjunctis distinctæ in Italia.
* Ms. Symo
* Vatic. occurrentibus
* Ms. unus de digitis
* Sur. Sancti
* Sur. addit
* Sur. ejus oratio
* Vatic. quod
§ X. De quibusdam aliis miraculis diversorum generum.
[Mulieri deficienti præsiti fontem elicit,] In castro Galliani Valvensis diœcesis a, mulier * quædam, nomine Maria, quæ Christo Jesu & B. Francisco famulatu devoto subjecta, una dierum æstivo tempore exiit, ut manibus conquireret propriis necessarium victum. Cum igitur fervente nimium æstu, sitis deficere cœpisset ardoribus, omni privata beneficio poculi, pro eo quod in monte arido sola esset, quasi exanimis humi prostrata, patronum suum S. Franciscum invocabat pio mentis affectu. Dum autem perseveraret mulier in affectuosa & humili prece, labore, siti & æstu fatigata quamplurimum, paululum obdormivit. Et ecce, S. Franciscus adveniens, & eam vocans ex nomine, Surge, inquit, & bibe aquam, quæ divino munere tibi ac pluribus exhibetur.
[300] Ad hujus vocis auditum surrexit mulier a somno, [eidem aliisque postea mirabiliter salubrem.] non modicum confortata. Et accipiens filicem *, quæ juxta se erat, radicitus evulsit a terra; effodiensque ligno parvulo circumquaque, viventem reperit aquam; quæ cum primo videretur parvula stilla, subito divina virtute crevit in fontem. Bibit itaque mulier, & satiata oculos lavit, quos cum longa prius haberet ægritudine obumbratos, nova ex tunc sensit luce perfusos. Festinavit ad domum mulier, tam stupendum miraculum ad gloriam sancti Francisci denuncians universis. Concurrerunt undique multi ad miraculi famam, experientia magistra discentes mirabilem illius aquæ virtutem; dum ad ipsius contactum, confessione præmissa, a variis morborum cladibus plurimi liberabantur. Perseverat usque hodie fons ibi perspicuus, & in honore B. Francisci ibidem oratorium est constructum.
[301] In Hispania apud S. Facundum b viri cujusdam cerasum arefactam ad virorem frondium, [Arbori arefactæ vigorem reddit: frugum pestes pellit:] florum & fructuum contra spem mirabiliter revocavit. Incolas quoque terræ apud Vilesios c a vermium peste, corrodentium vineas circumquaque, miraculoso suffragio liberavit. Sacerdotis cujusdam juxta Palentiam d horreum quoddam, quod vermibus frumentariis repleri quolibet anno solitum erat, sibi fideliter commendatum penitus expurgavit. Terram quoque domini cujusdam de Petra mala in regno Apuliæ, sibi suppliciter commendatam, ab odiosa peste brutorum * penitus servavit indemnem: cum tamen in circuitu omnia essent prædicta pestilentia devorata.
[302] Vir quidam, Martinus nomine, cum longe a castro suo boves minasset ad pascua, [invocatus variis variæ beneficia præstat,] crus unius bovis casu quodam sic fuit desperate confractum, ut nihil esset sibi de remedio aliquo cogitandum. Dum autem pro decoriatione foret solicitus, & instrumentum, cum quo id faceret, non haberet, domum reversus, B. Francisco bovis curam reliquit, ipsumque fideli Sancti custodiæ fiducialiter commendavit, ne ante suum reditum devoraretur a lupis. Summo itaque mane ad bovem in silva relictum cum excoriatore reversus, pascentem ipsum ita reinvenit incolumem, quod nequaquam crus fractum ab altero discernebat. Gratias egit bono Pastori, qui diligentem de bove suo curam habuit, & medelam donavit. Succurrere novit humilis Sanctus omnibus invocantibus ipsum; nec quantumcunque parvas necessitates hominum dedignatur. Nam viro cuidam de Amiterno e jumentum restituit furto sublatum. Mulieri cuidam de Interduco f catinum novum, in multas partes casu divisum g, integre reparavit. Viro etiam cuidam de monte Ulmi h in Marchia, consolidavit vomerem in frusta confractum.
[303] In Sabinensi i diœcesi vetula quædam octogenaria erat, [etiam octogenariæ lac ad lactandum infantem.] cujus filia moriens lactentem infantulum dereliquit. Cum igitur anus paupercula plena esset inopia, & vacua lacte, nullaque esset mulier, quæ sitienti parvulo lactis stillicidum, juxta quod exigebat necessitas, erogaret; quo se verteret vetula, penitus ignorabat. Debilitato vero infantulo, nocte quadam omni humano destituta subsidio, ad beati patris Francisci auxilium implorandum, lacrymarum imbre perfusa, tota se mente convertit. Adfuit statim innocentis Amator ætatis; Ego, inquiens, sum Franciscus, o mulier, quem cum tantis lacrymis invocasti. Pone, ait, mammas tuas in ore puerili k; quoniam abundanter tibi lac Dominus dabit. Implevit anus Sancti mandatum: & statim octogenariæ mammæ lactis copiam effuderunt. Innotuit omnibus mirabile Sancti donum, multis tam viris, quam mulieribus accelerantibus ad videndum. Et quia, quod testabantur oculi, lingua impugnare non poterat, excitabantur omnes ad laudandum Deum in Sancti sui virtute mirabili & amabili pietate.
[304] [Tertio apparens jubet puerum fœde contractum aqua cujusdam putei ablui;] Apud Spoletum l vir & uxor, unicum habentes filium, quotidie illum velut hereditarium opprobrium deplorabant. Brachiis siquidem collo connexis, junctisque genibus pectori & pedibus natibus * alligatis, non hominis proles, sed monstrum quoddam potius videbatur. Vehementiori mulier ex hoc afflicta dolore, crebris gemitibus clamabat ad Christum, S. Francisci auxilium invocando, ut infelici sibi, & tali in opprobrio constitutæ succurrere dignaretur. Nocte igitur quadam, cum propter hujusmodi tristitiam tristis eam somnus arriperet, apparuit ei S. Franciscus, piis eam affatibus mulcens, insuper & suadens, quod ad locum propinquum, suo nomini dedicatum, deferret puerum, ut ex aqua putei loci illius in nomine Domini superfusus plenam reciperet sospitatem.
[305] [quod dum sit, puer omnino restituitur.] Negligente autem illa Sancti adimplere mandatum, secundo replicavit id ipsum. Tertio quoque apparens, mulierem cum puero usque ad januam dicti loci præambulo ducatu perduxit. Supervenientes autem nobiles quædam matronæ devotionis caussa ad prædictum locum, eis a muliere præfata diligenter exposita visione, una cum ipsa puerum fratribus præsentarunt; & haurientes aquam de puteo, earum nobilior propriis manibus lavit infantem. Statim puer, omnibus membris ad sua loca perductis, sanus apparuit, & magnitudo miraculi omnibus admirationem induxit.
[306] [Sui Ordinis novitium amentem & paralyticum invisens] Apud m Segusiam n juvenis quidam de Riparolio, Ubertinus * nomine, Ordinem Fratrum Minorum ingressus, novitiatus sui tempore horridi cujusdam perturbatione pavoris incurrit amentiam, totiusque dextræ partis paralysis morbo gravissimo auditum & linguam cum motu amisit & sensu. Cum autem sic miserabilis, non sine Fratrum multa mœstitia, per plures dies in lectulo decubasset, B. Francisci solemnitas supervenit; in cujus vigilia concesso sibi aliquo lucido intervallo, pium Patrem, licet voce informi, corde tamen fideli, prout poterat, invocabat. Hora vero matutinali, fratribus omnibus in ecclesia laudibus divinis intentis, ecce, beatus Pater, habitu fratrum indutus, in infirmariæ loco præfato novitio astitit, lumenque non modicum in habitaculo illo refulsit.
[307] [manuque contrectans, sanum ad ecclesiam mittit:] Et extensam manum super dextrum illius latus a capite ad usque pedes suaviter contingendo deducens, digitos in auriculas misit, quodamque in dextro humero impresso charactere, Hoc tibi, ait, signum erit, quod Deus per me, cujus exemplo ductus Religionem intrasti, plene te restituit sanitati. Chordaque illum succingens, quia sine chorda jacebat, dixit ad eum: Surgens, ecclesiam intra, ut laudes Deo debitas cum fratribus devotus exsolvas. Quibus dictis, cum puer ipsum manibus vellet contingere, & pedum ejus deosculari vestigia, ut gratias ageret, ab ejus aspectu beatus Pater abscessit. Et juvenis, recuperata sanitate corporis cum rationis industria, vivacitate sensuum & loquela, ecclesiam ingressus cum multa fratrum & sæcularium admiratione, qui tunc aderant, & juvenem paralyticum viderant & amentem, laudibus divinis interfuit, & per ordinem narrato miraculo, multos ad Christi & beati Francisci devotionem accendit.
[308] In castro Chore Ostiensis diœcesis o vir quidam sic crus ex toto perdiderat, [grave cruris malum, signo Thau consignans, tollit.] ut nullo modo progredi vel movere se posset. Positus itaque in angustia vehementi, & auxilio desperatus humano, cœpit nocte quadam, ac si præsentem cerneret B. Franciscum, talem coram eo assumere materiam querulandi: Adjuva me, S. Francisce, recolens meum servitium & devotionem tibi impensam. Nam in asino meo te portavi, sanctos pedes tuos & sanctas manus tuas osculatus fui, semper tibi devotus, semper benevolus extiti: & ecce morior doloris hujus durissimo cruciatu. His pulsatus querelis statim adfuit beneficiorum memor & devotioni * gratus, & vigilanti viro cum uno fratre apparuit, ad vocationem ejus se venisse dixit, & tulisse remedia sanitatis. Tetigit locum doloris cum baculo parvulo, qui figuram Thau in se habebat: & fracto mox apostemate, perfectam tribuit sanitatem; & quod mirabilius est, sacrum signum Thau, impressum super locum sanati ulceris, ad miraculi memoriam dereliquit. Hoc signo S. Franciscus suas consignabat litteras, quoties caritatis causa scriptum aliquod dirigebat.
[309] Sed ecce, dum per diversa miracula gloriosi patris Francisci mens narrationis varietate distracta decurrit, [Observat auctor, Sanctum semper fuisse Crucis amatorem] promerente ipso crucis glorioso Signifero, in signum salutis Thau non sine divina directione pervenit; ut ex hoc possimus advertere, quod, sicut crux militanti post Christum fuit sublimitas meriti ad salutem, sic & triumphanti cum Christo facta est firmitas testimonii ad honorem. Hoc quippe crucis mysterium magnum & mirum, in quo charismata gratiarum, & merita virtutum, & thesauri sapientiæ & scientiæ tam alta profunditate velantur, ut a mundi sapientibus & prudentibus sit occultum p, tam plene fuit huic Christi Parvulo revelatum, ut omnis vita ipsius, non nisi Crucis vestigia sequeretur, non nisi Crucis dulcedinem saperet, non nisi Crucis gloriam prædicaret.
[310] Vere namque in suæ conversionis principio dicere cum Apostolo potuit: [verumque crucifixi Domini imitatorem;] “Mihi autem absit gloriari, nisi in cruce Domini nostri Jesu Christi q.” Non minus etiam vere in conversationis progressu addere valuit: “Quicunque hanc regulam secuti fuerint, pax super illos & misericordia r.” Verissime autem in consummatione potuit subinferre: “Stigmata Domini Jesu in corpore meo porto s.” Sed & illud nos quotidie desideramus ab ipso audire: “Gratia Domini nostri Jesu Christi cum spiritu vestro, fratres, Amen t.”
[311] Gloriare igitur jam secure in Crucis gloria, Christi Signifer gloriose, quoniam a cruce incipiens, [ideoque ipsi gratulatur.] secundum Crucis regulam processisti, & tandem in cruce perficiens, per Crucis testimonium, quantæ gloriæ sis in cælo, cunctis fidelibus innotescit *. Secure jam te sequantur, qui exeunt ex Ægypto; quia per baculum Crucis Christi mari diviso, deserta trausibunt in repromissam viventium terram, Jordane mortalitatis transmisso, per ipsius Crucis mirandam potentiam ingressuri. Quo nos introducat verus populi ductor, & Salvator Jesus Christus crucifixus, per merita servi * Francisci. Ad laudem & gloriam unius Dei & trini, qui vivit & regnat in sæcula sæculorum. Amen u.
ANNOTATA.
a Valvensis diœcesis tractus Italiæ est in regno Neapolitano in Aprutio Citeriori, ejusque episcopatus conjunctus est Sulmonensi.
b Fanum S. Facundi, incolis Sahagun, oppidum & monasterium Hispaniæ est in regno Legionensi.
c In Ms. codice Villesios, qui neutro vocabulo noti mihi sunt.
d Palencia Hispanis, Latinis Palancia, episcopalis civitas Hispaniæ est in regno Legionensi.
e Amiternum, quod alii Sabinis, alii Vestinis attribuerunt, urbs dudum excisa regni Neapolitani est in Aprutio Ulteriori prope vicum S. Victorini. Surius male habet: Amitri.
f Interducus, alias Interdicus, regni Neapolitani in Aprutio Ulteriori oppidum est ad Velinum fluvium.
g Surius habet: In multas partes casum.
h Surius legit: De monte Ulini; at perperam: nam Mons Ulmus, Italis Monte dell'Olmo, oppidulum vel vicus Marchiæ Anconitanæ est ad fluvium Ufentem, vulgo Chienti.
i Sabina provincia Italiæ est ditionis Pontificiæ. Illius episcopus, unus e S. R. E. Cardinalibus, sedem suam habet Malliani seu Magliani, quod præcipuum hodiernæ Sabinæ oppidum est prope Tiberim.
k Editio Vaticana: Pueruli; Ms.: Puerculi.
l Spoletum, Spoletani ducatus olim caput, episcopalis civitas Umbriæ est in ditione Ecclesiæ.
m Quæ hoc & toto sequenti numero recitantur,desiderantur in editionibus Vaticana & Surii: leguntur tamen etiam in codice nostro & apud Waddingum ad annum 1228, num. 73.
n Segusia vel Segusium, vulgo Susa, Italiæ urbs est in Pedemontio, marchionatus cognominis caput, sub dominio ducis Sabaudiæ.
o Ostia, olim urbs Latii ad ostia Tiberis in ora maris Tyrrheni, quæ nunc in ruinis jacet, antiquum episcopatum habet, Veliternensi conjunctum, cujus episcopus semper est decanus Collegii S. R. E. Cardinalium.
p Vaticana editio: sit occulta; Surius: sint occulta.
q In Epistola ad Galatas cap. 6, ℣ 14.
r Ibid. ℣. 16.
s Ibid. ℣. 17.
t Ibid. ℣. eodem.
u In codice nostro Ms. subditur: Expliciunt miracula post transitum beati Francisci ostensa.
* al. add. erat
* al. silicem
* al. bruchorum
* Vatic. male: naribus
* Ms. Hubertinus
* Vatic. devotionis
* Vatic. innotescis
* al. add. sui
APPENDIX AD GLORIAM POSTHUMAM.
Franciscus confes., fundator Ordinis Minorum, Assisii in Umbria (S.)
AUCTORE C. S.
§ I. Sancti festum natale aliquando cum cessatione a servilibus observatum: ejusdem festi Officia ecclesiastica.
[Natale S. Francisci festum a Gregorio IX institutum,] Cum propositum meum fuerit quatuor antiquissimas S. Francisci Vitas in Commentario prævio percurrere, oportuit ibidem etiam multa de ejusdem gloria posthuma recensere; solennem scilicet canonizationem & corporis translationem, quarum prima in omnibus quatuor, altera etiam in tribus ultimis memoratur. Nunc pauca alia ad hoc argumentum spectantia tractanda sunt; non omnia; quippe quæ multo plura esse agnosco, quam ut singula assequi possim, aut referre, nisi Commentarii mei modum quam longissime excedam. Itaque nec cetera miracula, quæ ipsius patrocinio innumera impetrata fuere, nec varias congregationes Religiosas, quæ illius Regula varie utuntur, nec sacra sodalitia ad ejusdem honorem & gloriam instituta, nec cetera id genus pietatis officia memorabo, quibus omnibus referendis unum minime sufficeret volumen. Ordior a Sancti festo & Officio ecclesiastico. In Commentario prævio § XXX recitavi Apostolicas litteras Gregorii IX Papæ, datas Perusii XIV Calendas Augusti anno 1228, quibus ille omnibus Ecclesiæ prælatis significavit, relatum a se inter sanctos confessores Franciscum, annuumque ejusdem festum indixit his verbis: Ipsum ascribi decrevimus Sanctorum catalogo venerandum; statuentes, ut IV Nonas Octobris… ab universali Ecclesia natalitia ejus devote ac sollenniter celebrentur. Quocirca universitatem vestram rogamus, monemus & exhortamur in Domino per Apostolica vobis scripta mandantes, quatenus die prædicto in commemoratione ipsius divinis laudibus alacriter insistentes, ejusdem patrocinia humiliter imploretis &c.
[2] Ibidem etiam memini de aliis ejusdem Pontificis litteris ad episcopos Galliarum, [omnibus fidelibus commendatum,] aliisque ejusdem argumenti ad universos Ecclesiæ præsules scriptis, in quibus tomo 1 novissimi Bullarii Franciscani pag. 49 sic loquitur: Universitatem vestram rogamus, monemus, & attentius hortamur, per Apostolica scripta mandantes, quatenus devotionem fidelium ad venerationem ipsius salubriter excitantes, festivitatem ejus quarto Nonas Octobris annis singulis solemniter celebretis, & pronuncietis constituto die similiter celebrandam. Nulla in his litteris expressa fit mentio de festo illo sub præcepto cum cessatione a servili opere celebrando. Verumtamen S. Bonaventuræ tempore, saltem aliquot in locis, sic celebratum fuisse, docet ipse in Vita, cap. 16, § 9, cui titulum fecit: De non observantibus festum, & non honorantibus Sanctum. Nam ibi num. 294 & duobus sequentibus refert aliquot exempla divinæ vindictæ in eos, qui festum illud servili opere profanare tentaverant. Manifesta res est, nisi quis suspicari malit, ea ad S. Bonaventuræ Opusculum postmodum adjecta fuisse.
[3] [ac deinde a Sixto IV ob rationes,] Utut hæc se habeant, certe Sixtus IV ex Ordine Minorum Conventualium ad Cardinalitiam dignitatem ac deinde ad summum Ecclesiæ apicem evectus, festum S. Francisci sub præcepto & cum vacatione a servilibus operibus per universam Ecclesiam quotannis celebrandum decrevit; utque id pie præstarent, fideles concessis indulgentiis excitavit. Hujus rei litteræ, ab eo datæ Romæ apud S. Petrum anno Incarnationis Dominicæ MCCCCLXXII, quinto Nonas Octobris, exstant apud Laërtium Cherubinum tom. 1 Bullarii Romani pag. 333, & apud Waddingum in Annalibus ad eumdem annum; sed hic VI Nonas Octobris signatæ sunt. Rationes, quibus se ad eam constitutionem edendam impulsum fuisse ait, ibidem post insigne S. Francisci ejusdemque Ordinis elogium exponit verbis, quæ huc transfero.
[4] [quæ hic memorantur,] Cupientes, prout operis & officii nostri debitum esse, conspicimus, propter miræ sanctitatis excellentiam, virtutum suarum cumulum, exigentiam meritorum & hanc Religionem sanctam, … quantum nobis ex alto conceditur, venerationem congruam & honorem adjicere, ac tanto Confessori glorioso pro summis in nos beneficiis, præsertim ab ipsis cunabulis, cum vitalis spiritus in nostro corpusculo palpitans extingui protinus videretur, ipsius protinus meritis & intercessione pristinæ restituti fuimus sanitati; cum & aliis gratiarum donis & futurorum præsagiis, quæ cordi nostro insident, & memoria jugiter retinemus; tum quia diversis temporibus aliis in variis nostri corporis morbis & humanis casibus constituti, præsidio ipsius B. Francisci, qui nos ad sacram Religionem prædictam, quasi data manu, pro sua pietate vocavit, & ad hunc usque diem cum hominis utriusque salute, Domino annuente, perduxit, adjuti & liberati exstitimus.
[5] [cum cessatione a servilibus præceptum fuit;] Pro cujus memoria ejus habitum & insignia ad extremum usque diem corde jugiter gestare statuimus, etiam pro his acceptis beneficiis possibilem nobis gratitudinem aliquam, suæ quamvis excellentiæ imparem, pro ejus gloria & honore, animarumque salute, sincero & hilari animo exhibere, nec non ipsius festivitatis diem celebrem magisque devotum & cunctis fidelibus acceptabilem constituere in futurum. De omnipotentis Dei misericordia, ac beatorum Petri & Pauli apostolorum auctoritate confisi, universis & singulis utriusque sexus fidelibus, ubilibet constitutis, vere pœnitentibus & confessis, qui ejusdem gloriosi confessoris Francisci festivitatem hanc, quam deinceps perpetuis futuris temporibus celebrem esse, & ut festum duplex a cunctis Christianis celebrari, ab omnique opere servili abstineri, & sub observantia & præcepto comprehendi, volumus, & tenore præsentium declaramus, devote celebrantibus annuatim quinquaginta annos & totidem quadragenas de injunctis eis pœnitentiis relaxamus.
[6] [sed usu non receptum, & a Gregorio XV restitutum.] Hæc tamen Sixti IV constitutio aut non ubique exsecutioni data fuit, aut certe non admodum diu post per non usum robur suum amisit. Ita colligo ex Benedicto XIV, qui in præclaro suo Opere de servorum Dei beatificatione & Beatorum canonizatione lib. 4, parte 2, cap. 16, num. 21 ex Silvestri Prieratis Summa, ad vocem Dominica hæc recitat: Festum autem beati Francisci, quod forte Sixtus IV sub præcepto posuerit, tamen modo nullus servare tenetur; quia illa constitutio non fuit moribus utentium approbata. Floruit laudatus Silvester, vir celebris Ordinis Prædicatorum, seculis XV & XVI, cujus posterioris anno 23 magister sacri palatii obiisse dicitur apud Echardum in Bibliotheca scriptorum ejusdem Ordinis; quo proinde tempore jam cessaverat præceptum de S. Francisci festo celebrando. Eodem summo Pontifice Benedicto XIV ibidem num. 16 teste, Gregorius XV prædictam Sixti IV constitutionem confirmavit seu renovavit, quod, eodem annuente, a sacra Rituum Congregatione anno 1622, die III Januarii factum esse, scribit Bartholomæus Gavantus in Thesauro sacrorum Rituum, per Caietanum Meratium aucto, tom. 2, parte 1, pag. 541, asserens, decretum originale a se visum esse, Romæque publicatum. Quam ob rem etiam subdit: Æquum est igitur, ut deinceps ubique gentium observetur.
[7] Ita de suo, dum scribebat, tempore Gavantus; at quanto tempore ista Gregorii constitutio viguerit, [ab Urbano VIII abrogatum fuit.] non habeo exploratum. Certe Caietanus Meratius recitata Gavanti verba sic excipit: Gavanti ævo hoc festum erat utique de præcepto observandum; sed posterius fuit hoc festum abrogatum ab Urbano VIII, ut patet ex ejus constitutione, edita Idibus Septembris anno MDCXLII, quæ incipit: Universa per orbem; & in qua recensentur omnia festa de præcepto, ubique servanda, nullam faciendo mentionem de hoc festo S. Francisci, unde patet, hoc festum fuisse tunc abrogatum. Ita Meratius, cui consonans Benedictus XIV loco citato, num. 16 ait: Dies quoque S. Francisci inter festos a Sixto IV fuit adnumeratus, confirmatusque a Gregorio XV; nihilominus satis exploratum est, nullum horum festorum dierum (quos præmiserat) in Indice describi, qui in constitutione Urbani VIII referuntur. Quam ob rem P. Lantusca in Theatro Regularium pag. 281 de festo S. Francisci sermonem habens, ita scripsit: “Sciendum tamen est, quod per constitutionem Urbani VIII incipien. Universa, XIII Septembris MDCXLII hoc festum non fuit amplius connumeratum inter festa de præcepto; sed tantum de devotione.” Exstat laudata Urbani VIII constitutio in Bullario Romano Cherubini tom. 5, pag. 410 & sequenti.
[8] Pro variis quoque temporibus varium fuit S. Francisci etiam in Romano Breviario Officium. [Vetus ac novum ipsius in Ecclesia, & in ordine Minorum peculiare,] Unum hic proferam, anno 1522 typis Venetis per Lucam Antonium de Giunta excusum, in quo ad diem IV Octobris Officium de illo cum sua vigilia prævia præscribitur, quod omnia habet propria, uti & novem Lectiones, ex ejusdem Vita concinnatas, præmittiturque sequens annotatio: Nota, quod festum sancti Francisci a Fratribus Minoribus & devotis Ordinis fit sub majori duplici cum Octava, infra quam occurrentia festa transferuntur, & fit de S. Francisco. Et dicitur infra Octavam Officium de nostra Domina. Et dies octavus est duplex minus. Alii vero Romanum usum tenentes in primo die festum agunt, & non de Octava; sicut & de aliis Sanctis Ordinis primum diem debent facere, sed non de Octava eorumdem. Consequenter ad hæc pro iis, qui ad Minorum Ordinem non pertinent, post S. Francisci, quale dixi, Officium sequuntur occurrentia Officia Sanctorum; Minores vero pro tota illa Octava remittuntur ad Officia Extravagantia, ad calcem ejusdem Breviarii edita. Mitto plura, solumque observo, S. Pium V ex decreto concilii Tridentini Breviarium Romanum reformasse, ab eoque tempore mutatum quoque fuisse S. Francisci Officium, quale hodieque legimus ritu duplici die IV Octobris. At Fratres Minores vetus istud Officium pergunt recitare, cum eo discrimine, quod ex recepto in Romana Ecclesia more non nisi secundi Nocturni lectiones ex ejusdem Sancti gestis habeant, atque infra Octavam occurrentia Sanctorum Officia duplicia ac semiduplicia celebrent.
[9] [Officium, in quo Gregorius IX Papa,] Visum tamen mihi est ex Waddingo hic commemorare, quos quantosque viros variæ veteris istius Officii partes habuerint auctores. S. Bonaventura in Vita S. Francisci secundum meam partitionem num. 200 loquens de oculatis testibus sacrorum Stigmatum, hæc ait: Viderunt etiam ex familiaritate, quam cum Viro sancto habebant, aliqui Cardinales, laudes sacrorum stigmatum prosis & hymnis & antiphonis, quas ad ipsius ediderunt honorem, veraciter inserentes, qui tam verbo, quam scripto, perhibuerunt testimonium veritati. Ita sanctus doctor; sed quos ille non nominavit, recensuit Waddingus ad annum 1228, num. 78, ex quo sequentia accipe. Non solum sacris his ritibus (solemni canonizatione) Pontifex (Gregorius IX) sancti Viri nomen extulit, verum & compositis a se hymnis & rhythmis ecclesiasticis condecoravit. Illius opus sunt hymnus: Proles de coelo prodiit, qui canitur in primis Vesperis diei festi; & prosa illa olim solemnis: Caput draconis; nec non illæ antiphonæ: Sancte Francisce, propera, veni, Pater accelera; & quæ recitantur, defuncto generali Ministro: Plange, turba paupercula.
[10] [aliquot S. R. E. Cardinales] Pontificis pietatem imitati sunt plurimi ex Cardinalibus aliisque prælatis. Responsorium illud octavum Officii, De paupertatis horreo, fecit Otho Candidus, seu Blancus de Alerano, ex marchionibus Montisferrati, diaconus Cardinalis S. Nicolai in carcere Tulliano a Gregorio IX creatus. Hymnum Nocturni: In coelesti collegio, atque alium in secundis Vesperis: Decus morum, Dux Minorum; antiquam prosam, quæ incipit: LÆTABUNDUS; responsorium septimum: Carnis spicam, & antiphonam Salve, sancte Parens, patriæ lux, edidit Thomas Capuanus, Cardinalis presbyter titulo S. Sabinæ ab Innocentio III creatus, quem maxime in scribendo carmine & prosa oratione valuisse, atque aliquas antiphonas ecclesiasticas composuisse, commemorat Ciacconius. Rainerus Cappaccius Viterbiensis, Cardinalis S. Mariæ in Cosmedin, quem supra diximus (Vide etiam Vitam primam per Thomam Celanensem num. 125) in sancti Viri canonizatione orationem habuisse de gloria miraculorum, cecinit hymnum: PLAUDE, TURBA PAUPERCULA; qui cantatur in Laudibus. Stephanus de Casamora, quibusdam de Fossa nova, Romanus, diaconus Cardinalis sancti Angeli ab Innocentio III creatus, postea Ecclesiæ camerarius, cujus nepotem, equo lapsum & mortuum, coram eo & aliis Cardinalibus S. Dominicus ad vitam revocavit, author est illius antiphonæ, quæ quotidie canitur: Cælorum candor splenduit. Ita ut plurima pars Officii, quod Minoritæ in festo sui Institutoris recitant, opus sit hujus Pontificis (Gregorii IX) & prænominatorum Cardinalium.
[11] Apte hic addam, a quibus cæteræ ejusdem Officii partes superadditæ. [& S. Bonaventura suam partem habent; Præfatio Missæ a B. Joanne de alverna facta;] S. Bonaventura, suasu cujusdam episcopi Galli, & quorumdam patrum ipsius Religionis, Minorem, quam vocant, concinnavit Legendam, quam per Lectiones postea distribuit in die festi & per Octavam, & reliquum Officium composuit, ut præ cæteris scribit Octavianus Sinuessanus; licet Marianus & Annales Saxonici Mss. asserant, totum Officium præter historiam, tam in littera quam in cantu, ut supra diximus, ordinasse sub ejusdem Bonaventuræ generalatu, ejusque assensu, fratrem Julianum Theutonicum, virum in Ordine eruditum, & ante ingressum in eundem primum præcentorem in aula regis Gallorum. Missæ Præfationem, incipientem: Qui venerandum Confessorem, instituit sanctus vir Joannes de Alverna… Sequentiam illam olim celebrem, quæ nunc excidit: Sanctitatis nova signa, cecinit frater Thomas de Celano, is ipse, (opinor) qui primam S. Francisci Vitam composuit. Atque hæc ex eruditi Waddingi fide retuli, quia non habeo, quod in alterutram partem observem.
[12] Quam tamen excidisse, credidit idem Annalista, Sequentiam habeo dono RR. PP. [Recitatur ex Mss. Assisiensibus] Conventualium Romanorum, qui eam ex duobus codicibus Mss. membraneis archivi sacri eorum conventus Assisiensis describi, & a notario publico conferri curarunt, & ego, ne eam lector desideret, hic subjicio cum suis mendis grammaticalibus, (quæ tamen fortasse non auctori, sed codicis scriptori, tribuenda sunt) & cum titulo, quem sibi præfixum habet.
Sequentia fratris Thome a Celano de beato Francisco.
Sanctitatis nova signa
Prodierunt laude digna,
Mira valde & benigna
In Francisco credita.
Regulatis novi gregis
Jura dantur nove Legis,
Renovantur jussa Regis
Per Franciscum tradita.
Novus Ordo, nova vita
Mundo surgit inaudita,
Restauravit lex sancita
Statum Evangelicum.
Legis Christi paris forme
Reformatur jus conforme,
Tenet ritus date norme
Culmen Apostolicum.
Corda rudis, vestis dura
Cingit, tegit, sine cura
Panis datur in mensura,
Calceus abicitur.
[13]
Paupertatem tantum querit,
De terrenis nichil gerit, [vetus Thomæ Celanensis Sequentiæ]
Hic Franciscus cuncta terit,
Loculus despicitur.
Querit loca lacrimarum,
Promit voces cor amarum,
Gemit mestus tempus carum
Perditum in seculo.
Montis antro sequestratus,
Plorat, orat humi stratus,
Tandem mente serenatus
Latitat ergastulo.
Ibi vacat rupe tectus,
Ad divina sursum vectus,
Spernit yma judex rectus,
Eligit celestia.
Carnem frenat sub censura
Transformatam in figura,
Cibum capit de Scriptura,
Abigit terrestria.
Tunc ab alto vir ierarcha,
Venit ecce Rex monarcha,
Paret iste Patriarcha
Visione territus.
Defert ille signa Christi,
Cicatrices confert isti,
Dum miratur corde tristi
Passionem tacitus.
Sacrum corpus consignatur,
Manu, pede, vulneratur,
Dextrum latus perforatur,
Cruentatur sanguine.
[14]
[de S. Francisco olim usitata.] Verba miscent archanorum,
Multa clarent futurorum,
Videt Sanctus vim dictorum,
Mistico spiramine.
Patent statim miri clavi,
Foris nigri, intus flavi,
Pungit dolor pena gravi,
Cruciant aculei.
Cessat artis armatura
In membrorum apertura,
Non impressit hos natura,
Non tortura mallei.
Signis crucis que portasti,
Per que mundum triumphasti,
Carnem hostem superasti
Inclita victoria;
Nos, Francisce, tueamur,
In adversis protegamur,
Ut mercede perfruamur
In celesti gloria.
Pater pie, Pater sancte,
Plebs devota, te juvante,
Turba fratrum comitante,
Mereatur premia.
Fac consortes supernorum,
Quos informas vita morum,
Consequatur grex Minorum
Sempiterna gaudia. Amen.
§ II. Alia de aliis ejusdem Sancti festivitatibus Officia Ecclesiastica, & earumdem in Martyrologiis memoria.
[Sacrorum stigmatum festum annuum] Præter annuum S. Francisci Officium natale, celebratur & aliud de sacris illius stigmatibus ad diem XVII Septembris, non solum in Ordïne Minorum, verum etiam, diverso tamen ritu, in universa Ecclesia. Cardinalis Baronius in Notis ad Martyrologium Romanum dicto die Septembris de ejusdem festi institutione sic loquitur: Porro rem adeo admirabilem (impressionem sacrorum stigmatum) ac tantopere testatam Benedictus Papa XI anniversaria solemnitate duplici Officio ecclesiastico voluit celebrari; quam, nescio, quomodo, lapsam, in Martyrologio Romano hac die recenseri, hocque loco poni, sanctissimus D. N. Sixtus Papa quintus, tanti Patris alumnus, mandavit. Gavantus in Thesauro sacrorum rituum per Meratium aucto tom. 2, part. 1, sect. 7, cap. XI, num. 17 monet, hanc Benedicti XI concessionem ad solum Ordinem Minorum referendam esse; uti etiam habet Marcus Ulyssiponensis part. 1 Chronicorum, cap. 59. Waddingus de eadem concessione meminit ad annum 1304 num. 14, ubi illam laudato Benedicto XI pariter attribuit. At deinde ad annum 1337 num. 4 mavult suspicari, Benedictum, hujus Officii institutorem, fuisse illum qui duodecimus vocatur; sed hoc loco forte undecimum dici, quia qui decimus passim appellatur, pseudopontifex fuit. Audiamus ipsum hac super re disserentem.
[16] Ad annum, ut dixi, 1337 num. 4 hæc ait: [a Benedicto XI Franciscanis concessum] In hoc capitulo (Cadurcensi in Aquitania eodem anno celebrato) conspirant nostri authores, decretum fuisse, ut per Ordinem universum anniversaria solemnitate celebrarentur stigmata S. Francisci, datamque curam Ministro generali (Gerardo Odonis) Officium concinnandi, idque ipsum esse, quod nunc universi recitant Minoritæ. Scrupulum hæc mihi movent, quod, si nunc primum instituta est per universum Ordinem hæc festivitas, neque antea extabat hujus mysterii Officium; quomodo constabit, quod ex aliis authoribus alias (ad annum 1304, num. 14) diximus, institutum hoc festum pro universis Minoritis a Benedicto XI, qui Clementem V præcessit? Nisi forte in Pontificum recensu sit ambiguitas, &, quem communiter appellamus DUODECIMUM, cujus Pontificatus acta nunc percurrimus, vocandus veniat veriori calculo UNDECIMUS, atque ab hoc confirmatum & commendatum sit, quod Patres prius decreverunt in comitiis. Qua ratione recte affirmabitur, eum hoc festum instituisse.
[17] Vel fortassis minus probabiliter dicetur, toto hoc tempore a Benedicti XI Pontificatu (id est, [probatur ante Pontificatum Benedicti XII;] ab anno 1304) usque ad hunc annum (1337) elapso neglexisse universum sodalitium honorificum Pontificis indultum, & sui Institutoris laudes contempsisse; vel, quod mitius est excusationis genus, lente & gradatim in singulis provinciis introductum ex Pontificis indulto, absque proprio tamen Officio; hoc vero anno communi omnium suffragio præceptum, ut generali omnium cultu hæc festivitas celebraretur & proprio commendaretur Officio. Ita tamen objectæ rationis vim eludi potius, quam solvi posse, puto; atque ita probabilius huic Benedicto (XII) quam illi, qui Clementem (quintum) præcessit, hujus festi originem vel confirmationem tribui debere. Hactenus eruditus Minorum Annalista, candide sane festum illud in Ordine suo triginta & tribus annis recentius existimans, quam alii tradiderunt. At Antonius Pagius, ejusdem S. Francisci Ordinis Minorum Conventualium tom. 4 Breviarii Romanorum Pontificum in Benedicto XII, num. 21 probat, memoratum festum in Ordine Minorum antiquius esse, Pontificatu Benedicti XII, & apparentem scriptorum discrepantiam apprime conciliat.
[18] Primum probat ex ætate Francisci de Mayronis, celebris doctoris Ordinis Minorum, qui licet, ipsomet agnoscente Waddingo, ante Pontificatum Benedicti XII obierit, [sed Officium proprium ex decreto capituli Cadurcensis anni 1337 compositum] sermonem tamen composuit de festo sacrorum stigmatum S. Francisci, quod proinde jam tum celebrabatur. Sermonem hunc Pagius exstare asserit inter alios ob eodem Mayronio compositos, annoque 1493 typis Venetis excusos. Porro ad tollendam difficultatem ex decreto capituli generalis Cadurcensis anni 1337 a Waddingo objectam, censet Pagius, festum illud a Benedicto XI universo Ordini Minorum concessum solum fuisse sine proprio Officio & cum ritu tantum semiduplici, eoque modo deinceps celebratum; sed in prædicto capitulo Cadurcensi decretum a Patribus fuisse, ut proprium de illo Officium concinnaretur, eamque curam Gerardo Odonis, generali Ministro demandatam; quod cum ab illo præstitum esset, tandem anno 1340 in capitulo Assisiensi admissum, statutumque, ut illud imposterum cum ritu duplici per universum Ordinem quotannis recitaretur. Hunc in finem allegat Acta ejusdem generalis capituli Assisiensis, quæ Waddingus periisse, credidit; ipse vero se habere ait in parvo codice Ms. ejus temporis, ex eoque recitat sequentia.
[19] [in Assisiensi anni 1340 per totum Ordinem præceptum fuit.] In nomine Domini amen. Hæc sunt Acta generalis capituli Assisii celebrati anno Domini Mo. IIIc. XL. in Pentecoste… Item ordinatum fuit, quod Officium, quod Officium, quod edidit reverendus pater Generalis (qui tunc erat laudatus Gerardus Odonis) de stigmatibus sacris, habeatur & fiat in toto Ordine; & legantur Lectiones Legendæ fratris Bonaventuræ capitulo de stigmatibus sacris; & fiat Officium duplex die XVII Septembris. Ego Pagio assentior, si exceperis, quod ait de Officii a Benedicto XI concessi ritu semiduplici, pro quo asserendo fortasse aliam rationem non habuit allegandam, quam quod novum Officium sub ritu duplici præceptum dicatur in comitiis Assisiensibus anni 1340: quod sane argumentum nihil prorsus probat; cum idem ritus, qui ad eum usque annum in usu fuerat, confirmari tunc potuerit, & cum novo Officio proprio denuo præscribi. Hoc itaque mihi in dubio est, maxime cum Cardinalis Baronius & Gavantus supra laudati, Officium illud a prima sui institutione Benedicti XI ritus duplicis fuisse, affirment. Gavantus etiam laudat Marcum Ulyssiponensem parte 1 Chronicorum, cap. 59; verum in editione Lusitanica anni 1615, quam habeo, dicitur quidem Officium sacrorum stigmatum a Benedicto XI Ordini Minorum concessum fuisse, sed ritus non additur.
[20] [De eodem Officium Paulus V universæ Ecclesiæ permisit;] Quod ad Romanum Breviarium attinet, eadem festivitas ad eumdem diem XVII Septembris ei inserta est, recoliturque Officio & Missa propriis cum ritu semiduplici, mandante Paulo V Pontifice Maximo, qui eam, ut corda fidelium in Christi crucifixi accenderentur amorem, ad universam Ecclesiam propagavit, uti legitur in hodierno Breviario Romano lectione VI. Waddingo ad annum 1224, num. 20, teste, factum id est, devote intercedente Philippo III Hispaniarum rege Catholico, negotiumque promoventibus illustrissimo domino Gabriële de Treio, S. R. E. Cardinali, & reverendissimo patre Antonio a Treio, Ordinis supremo rectore, modo (inquit) episcopo Carthaginensi, ejusdem Cardinalis fratre germano, adscribentibus cæteris sacrorum rituum præfectis Cardinalibus. De hujus Officii institutione sic meminit Gavantus alias laudatus pag. 536. Deinde vero concessit Paulus V, celebrari posse ad libitum cleri, duplici quidem Officio in Religione S. Francisci; extra eamdem semiduplici, ut patet ex prima editione Romana, & decreto S. R. C. die XXVIII Augusti MDCXV, & rursus die 2 Octobris MDCXXVII.
[21] Primam editionem illam Romanam non habeo; [at Clemens IX præcepit. Aliud Translationis in Ordine Minorum.] sed in aliquot editionibus, Pontificatu Pauli V posterioribus, quæ in Museo nostro exstant, etiam Officium hoc legitur inter recitanda ad libitum cum ritu semiduplici; primaque earum, quas habemus, in qua inter præcepta legitur, est anni 1673. Gavanto teste, Clemens IX, qui ab anno 1667 usque ad 1669 Ecclesiæ Dei Pontifex præfuit, id præcepit, eodemque ritu hodiedum in Breviario Romano ac Missali dicto die XVII Septembris recolitur. Tertium ejusdem Sancti festum, quod translationis sacri corporis est, solemniter factæ anno 1230 ex ecclesia Assisiensi S. Georgii, ubi quadriennio ante fuerat tumulatum, ad magnificam basilicam ipsius nomine dicatam, in qua hactenus quiescit, celebratur in Ordine Minorum cum ritu duplici majori die XXV Maii, Officio ex festo natali fere deprompto, cum Lectionibus secundi Nocturni propriis, in quibus, miror, nullam fieri tam celebris translationis mentionem.
[22] Ceterum S. Francisci frequens memoria est in Martyrologiis. [Sancti natalem unus codex Ms. die III, alia Martyrologia] Ut a festo illius natali ordiar; inter Auctaria Martyrologii Usuardini, a Sollerio nostro edita, unicus est codex serenissimæ Reginæ Sueciæ, signatus num. 428, qui illud annuntiat die III Octobris, quo Sanctum ipsum ex communiori Europæo computandi more obiisse, probavi in Commentario Vitis prævio § XXIX. Verba codicis habe. Item ipso die, sancti Francisci confessoris. Ad diem vero IV ejusdem mensis Octobris, quo ille ex Italico dies computandi modo excessit e vivis, & cui festum ejus natalitium a Gregorio IX summo Pontifice affixum est, Florarium Ms. Sanctorum, anno 1486 perfectum, cum prolixo elogio ex Actis concinnato, multaque Usuardina aucta exemplaria, inedita editaque, alia aliis fusius, annuntiant. In Romano Baronii, & quo nunc utimur, hodie breviter legitur: Assisii in Umbria natalis sancti Francisci confessoris, fundatoris Ordinis Minorum, cujus Vitam sanctitate ac miraculis plenam sanctus Bonaventura conscripsit.
[23] In Martyrologio Trium Ordinum S. Francisci primo ad diem III Octobris dicitur: [die IV Octobris, quo colitur, annuntiant;] Vigilia sancti patris nostri Francisci; ac mox postridie: Assisii in Umbria, natalis sancti patris nostri Francisci, Trium Ordinum fundatoris, cujus Vitam sanctitate ac miraculis plenam sanctus Bonaventura, episcopus Cardinalis, ac ejusdem instituti alumnus, fideliter conscripsit; quem Gregorius nonus, Pontifex Maximus, in Sanctorum numerum retulit. Similiter in Martyrologio Seraphici Ordinis ad III Octobris: Vigilia Seraphici patriarchæ, sancti Francisci; & ad VI: Assisii in Umbria, natalis Seraphici patriarchæ, sancti Francisci, Levitæ & confessoris, trium Ordinum inclyti fundatoris, cujus Vitam sanctitate ac miraculis plenam sanctus Bonaventura, Ecclesiæ doctor, conscripsit; quem Gregorius nonus, Pontifex Maximus, in Sanctorum numerum retulit. Simillima habet Martyrologium Minorum Capuccinorum, quod, ut duo præmissa, cum aliis Martyrologiis monasticis novissimæ editioni Romani, a Benedicto XIV Papa aucti castigatique, subnexum est.
[24] In die commemorationis sacrorum stigmatum signando magis dissonant Martyrologia; [memoriam stigmatum aliqua die XVI Septembris,] nam ex codicibus Usuardinis apud Sollerium illam ad diem XVI Septembris referunt codices Albergensis, Ultrajectensis, Leydensis, Bruxellensis & editio Lubeco-Coloniensis. Illorum primus sic habet: Item festum beatorum stigmatum beati Francisci: duo proxime sequentes prolixius inquiunt: Festivitas sacrorum stigmatum. Hiis siquidem almus ille confessor Christi Franciscus biennio antequam spiritum cælo redderet, post prædicationis suæ cursum, caritatis excessum, paupertatis titulum, ad aspectum Seraphin crucifixi, veluti Seraphicis agebatur desideriis, insignitus est corporaliter in manibus & pedibus & latere dextro, non humanitus, sed digitis Dei vivi descriptus *. In Bruxellensi solum breviter habetur: Eodem die, receptio sacrorum stigmatum beati Francisci; in editione autem Lubeco-Coloniensi: In montibus Alvernæ, receptio sanctorum stigmatum sancti Francisci confessoris, primi Ordinis Minorum. Hactenus de codicibus, in quibus memorata stigmatum festivitas ad diem XVI Septembris consignata est.
[25] [alia die XVII ejusdem mensis, quæ illa] Ad diem XVII ejusdem mensis nullus ejusmodi codicum Usuardinorum, quos Sollerius collegit, sed solæ editiones Belini, Greveni ac Molani, quarum prima est anni 1498, eamdem annuntiant. Verumtamen, diem hunc etiam antiquitus S. Francisci stigmatum memoriæ sacrum fuisse, manifestum est tum ex Actis capituli generalis anno 1340 Assisii celebrati, quæ num. 19 laudavi, tum ex vetustis Breviariis seculi XV, quæ in Museo nostro habemus. Prædictis editionibus Usuardinis vetustius quoque est nostrum Ms. Florarium Sanctorum, utpote anno 1486, ut dixi, completum, in quo ad diem XVII Septembris hæc legere est: Item receptio sacrorum stigmatum beati Francisci confessoris. Ihesus Christus, Dei Filius, dilecto suo Francisco, viro beato, per umbrationem apparens, in memoriam Dominicæ passionis sui sanctissimi corporis stigmata consimilibus pandentibus membris in beati Francisci corpus impressit anno Salutis MCCXXIIII.
[26] [& olim celebrata fuit, & celebratur hodiedum.] Waddingus ad annum 1224, num. 20 pro eodem XVII die laudat etiam aliud Martyrologium Romanum vetustum Ms., aliudque anno 1509 typis excusum, uti & Maurolycum & Galesinium. Denique, ut supra diximus, ejusdem festivitatis memoria Romano Martyrologio olim inscripta, lapsu temporis exciderat, sed a Sixto V ad eumdem diem restituta fuit, & penultimo loco reposita. Verba, quæ Sixtus V ipsemet suppeditavit, dictoque loco inseri jussit, at nunc temporis, quia eadem festivitas annuo Officio semiduplici præcepto in Romana Ecclesia colitur, primo loco hæc, sunt: Commemoratio sacrorum stigmatum, quibus sanctus Franciscus, Ordinis Minorum institutor, in suis manibus, pedibus & latere, mira Dei gratia, in monte Alvernæ in Etruria impressus fuit. De dissensu scriptorum in figendo die, quo eadem stigmata S. Francisco divinitus collata fuere, consule dicta in Commentario prævio num. 590 & sequenti.
[27] [Illius corporis Translatio die XXV Maii,] Rursum altera S. Francisci festivitas, videlicet corporis translatio in variis Martyrologiis signatur ad diem XXV Maii, quo die anni 1230 constat, eam magna cum pompa peractam fuisse. De hac Florarium nostrum Ms. sic breviter meminit: Apud Assisium translatio sancti Francisci confessoris. Eodem die illam referunt inter auctaria Usuardina codices Ultrajectensis, Leydensis, Albergensis, & Danicus hoc modo: Apud Assisium, translatio sancti Francisci (Albergensis & Danicus habent: Beatissimi Patris nostri) quæ anno Incarnationis Domini MCCXXX sub domino Papa Gregorio IX facta est. Ejusdem similiter meminerunt codices Bruxellensis & Florentinus; editiones Lubeco-Coloniensis, Belini, Greveni & Molani; uti & Martyrologium Romanum Galesinii, imo & Baronii hodiernum, in quo posteriori ita legitur: Assisii in Umbria translatio sancti Francisci confessoris, tempore Gregorii Papæ noni. Addo & Martyrologium Trium Ordinum S. Francisci superius laudatum, quod eodem die habet: Assisii in Umbria Translatio corporis Seraphici patriarchæ, sancti Francisci, ab ecclesia S. Georgii ad basilicam in ejus honorem constructam tempore Gregorii Papæ noni.
[28] Altera denuo festivitas S. Francisci in sæpe laudato Florario nostro Ms. annuntiatur ad diem XVI Julii; [canonizatio XVI Julii in aliquot Martyrologiis.] nimirum: In Tuscia apud Assisium canonizatio beati Francisci, Ordinis Minorum principis, Christi stigmatibus signati, & miraculis clari, facta per Gregorium IX, anno Pontificatus sui 2, anno Salutis MCCXXVIII, a transitu beati Viri secundo. Eam quoque signant codex Usuardinus Florentiæ auctus, sic inquiens: Canonizatio beati Francisci, a Gregorio Papa celebrata anno Domini MCCXXVIII, Pontificatus sui anno secundo. Hisce adde Grevenum & Molanum, quorum Martyrologiis ejusdem canonizationis memoria breviter inserta est. In Martyrologio Ordinis Seraphici eodem die sic dicitur: Assisii in Umbria canonizatio Seraphici patriarchæ Francisci, levitæ & confessoris, quem Gregorius Papa nonus ob admirabilem vitæ sanctitatem & miraculorum magnitudinem, biennio ab ejus obitu in ipsa Sancti ecclesia, in qua ejusdem beati Patris sacrum corpus recondebatur, insigni celebritate Sanctorum Fastis adscripsit. Sollennitatem hujus canonizationis ceteraque eodem spectantia fuse exposui in Commentario prævio § 30. Aliquot denique Martyrologia Octavam festi natalitii ejusdem sancti Institutoris ad diem XI Octobris annuntiant.
[Annotatum]
* an descriptis?
§ III. Præcipuæ S. Francisci basilicæ prope Assisium structura & ornatus; dedicatio per Innocentium IV summum Pontificem facta anno MCCLIII; ejusdem aliorumque Pontificum in eamdem pius affectus & munificentia.
[Præcipua Sancti basilica apud Assisium] Inter ædes S. Francisci venerationi peculiariter dicatas principem locum obtinet basilica ipsius nomine insignita apud Assisium, tum propter sacrum corporis thesaurum, quem continet, tum propter privilegia, primatumque in Ordine, ac dignitatem, quibus summi Pontifices, ac novissime Benedictus XIV, eamdem exornarunt, quibus etiam ipsa fabricæ magnificentia respondet. Descriptionem illius tradit Petrus Rodulphius lib. 2 Historiæ Seraphicæ Religionis a pag. 247, unde sequentia excerpsi. In custodia Assisii est celeberrimum & augustum illud templum, quod est præcipuum cœnobium, totiusque Ordinis caput, nec structura toto orbe hujusce Ordinis invenitur, quæ hanc superet, mœnia enim alta sunt & profunda, magnis lapidibus, arena & calce interstrata. Fundamenta in viscera terræ quæsita, vix tandem post octo & centum altitudinis pedes non satis commoda sunt inventa. Gregorius IX summus Pontifex primarium jecit lapidem… Prope chorum a superiore parte est compluvium ex grandioribus saxis, aquas per fistulas ferreas procul ejiciens: in ingressu vero est pulchrum peristyllum. Nihil habet hæc structura commune cum eo ordine, quem Vitruvius architectus instituit,… sed opus Theutonicum est. Structoris nomen non reperi. Scio tamen, quod frater Helias, homo rerum gerendarum prudens, ejus curam egit a principio… Pro constructione autem hujus monasterii & templi variis modis cœpit pecunias exigere: primum enim pecuniarias collectas indixit provinciis; posuit quoque concam illam mormoream, in quam adventantes homines ponerent pecuniam; ex quo non modica turbatio inter discipulos B. Francisci suborta est.
[30] [dicitur tribus constare ecclesiis, quarum medie,] Divisum est templum illud in tria alii duo tantum admittunt) segmenta juxta tria vota Religionis, quam profitemur. Inferior ecclesia designat sanctam obedientiam, quæ altis defixa est radicibus. Ibi conditum est sacrum corpus beati patris Francisci cum multis aliis Beatis. Factum est delubrum ex omni parte firmissimum parietibus, lateribus instratis, ut furibus adimeretur insidiandi facultas. Ad eum locum datur aditus per vias subterraneas & per secretos cuniculos, qui satis latent. Qui in eadem basilica duas tantum ecclesias asserunt, eas subterraneas vias ac cuniculos negant. Hic Rodulphius interserit litteras Francisci Bautii, Andriæ ducis, de conspecto in eadem subterranea ecclesia corpore S. Francisci a Nicolao III, de quibus alibi agemus. Post has ita pergit: Quod spectat ad secundam ecclesiam (cuilibet perviam) quæ est instar oratorii, paupertatem in humilitate fundatam designans, omnibus ibidem pie orantibus afflat insolitam pietatem; cujus pavimentum variis coloratis & vermiculatis lapidibus intertextum est. At testudo seu fornix, instar cupæ vel dolii, cum certis quibusdam figuris exquisita arte absoluta est. Dicunt, eas factas a Gioto Florentino majori ex parte, quem constat sui temporis omnium pictorum fuisse nobilissimum: in illis exprimitur vita Jesu Christi, quæ variis depictæ coloribus omnino admirandæ sunt & excolendæ.
[31] [quæ omnibus pervia est,] In testudine sunt quatuor trianguli eleganti ordine compositi. In superiori parte ad chorum est B. Franciscus, velut princeps in sella reclinatoria, indutus veste egregia, cujus capiti affixa sunt hæc verba: Gloriosus Franciscus. Ibi quoque extat vexillum cum septem stellis, & angelis circum astantibus atque buccinis clangentibus, eo spectaculo, quo triumphus famæ pingi solet, egregie perpolito, & politissima arte perfecto. In altero triangulo dextrorsum est porticus ambulatoria in prospectu cum columnis, & in medio est figura, veste subnigra induta, cum aliis * & diademate quadrato, quæ figura manu dextera tenet jugum, at læva supponit digitum labello instar silentii; ad pedes in signum eximiæ humilitatis est frater quidam, qui accipit jugum, & propriis imponit humeris. Super caput figuræ est hæc nota: Sancta Obedientia. Hinc pendet ad caput Crucifixus, sed solum apparet corpus & plaga lateralis, a qua erumpit magnus fluvius sanguinis. Dextrorsum est prudentia biceps cum his notis: Sancta Prudentia. Habet diadema cum sex inscriptis faciebus. Est media figura, sub qua est angelus ductor ejus, & duæ aliæ figuræ, & respicientes, junctis manibus, præ se ferunt magnam religionem. Ex altero latere est consimilis figura cum subjectis verbis: Sancta Humilitas: tenet accensam faculam. Ad pedes est angelus & semihomo & semicanis.
[32] In altero triangulo sinistrorsum est arx cum turribus hinc inde, [structura & ornamenta] & in medio turris veluti gerrum *, & terminus, & in apice est fenestra, & caput mulieris cum subscriptione: Sancta Castitas. Astant duo angeli, quorum alter exhibet regnum, alter vero palmam. Ad pedes gerrii sunt duæ figuræ, quiælibet tenet manum extensam extra munos, & aspergit aquam super caput denudatæ figuræ. Alter angelus lavat dictam figuram instar balneatoris. Super has duas figuras, quæ tenent vestem angelo, leguntur hæc verba: Sancta Munditia: ex altera parte: Sancta Fortitudo. A latere est angelus lavans, & homo armis cinctus cum parmula in brachio, & multis aliis figuris, Amor et Poenitentia. Sub amore est homo transfiguratus cum his notulis: Munditia, quæ propellitur ab altera figura cum his litteris: Mors. In altero triangulo est figura velata, præter manus & dimidiam partem brachii: manus autem sunt extensæ, & accipiunt munera, quæ duo angeli offerunt. Angelus a latere dextro, & offert vestem & marsupium; altera offert prætorium. Subter vero quædam subjacet mulier, subcincta, & nudatis intra vepres pedibus, quæ, quantum ex facie, ex vultu, ex oculis & ex fronte suspicari possumus, repræsentat dominam Paupertatem, quam in sponsam suam B. Franciscus accipit. Christus vero a latere manum interjungit, atque ejus dexteram contingit, cum hac inscriptione: Sancta Paupertas.
[33] In choro capellæ majoris est quædam egregia pictura, [describuntur ex Petro Rodulphio,] quam dicunt quidam fuisse manus & ingenii monumentum Priccii Capannæ, a nemine (quod ego sciam) adhuc satis intellecta. Communis tamen est omnium sententia, ab eodem Giotto fuisse expressam, quamvis præ se ferat, nescio quid majoris elegantiæ & dignitatis. Sub hac fornice modo est altare majus, ubi est tabernaculum pro custodia sanctissimæ Eucharistiæ eleganter elaboratum, atque opera venerabilis fratris Matthæi Assisiatis constructum. Altare vero circumquaque ferreis quibusdam insertis cratibus & ansulis intortis vallatum est: sub ara in abdito & secessu conditum est venerabile illud corpus beati Patris… Ante fores sacrarii sunt multæ, & hæ quidem insignes & egregiæ picturæ, & (ut ferunt) manu Antonii Cavallini expressas *… Ante cancellos illius capellæ in angulo est sepulchrum cum crate ferrea, ubi dicunt condita esse quatuor corpora sociorum B. Francisci. Adsunt quoque in inferiori ecclesia (quam ille scilicet mediam statuit) multæ capellæ, & quidem pulchræ & egregiæ. Primo est capella S. Catharinæ, Cardinalis Ægidii Cariglii Albernotii Hispani, cum multis figuris S. Catharinæ.
[34] [uti etiam ecclesiæ superioris,] Sed quantum spectat ad superiorem ecclesiam, est usque adeo eleganter constructa, ut nihil pulchrius videri posset illo seculo; nec structura hujus ordinis invenitur in toto orbe. Suas habet portas congrua dimensione venustas, mediam cæteris ampliorem: in tecto stellæ affixæ aureæ, & color impressus aëreus veram cæli faciem æmulatur. Sunt in choro sedilia ex materia nobili, arte, quam vocant Tarsicam, sculpturis & imaginibus insignia, quem ferunt Sansonis opera constructum; cujus expressa imago conspicitur: in cujus ingressu supra januam est ibi oculus vitreus, unde transmittitur lumen in morem cyclopis, late patens in morem trianguli, in quo est imago vera (ut dicunt) B. Francisci, opere mosaïco intertexto; opus (nisi fallor) Cimaboni. Inter utranque ecclesiam est spatium octipedale, ne populus ambulans super pavimentum superioris ecclesiæ impedimento sit cæteris in ecclesia inferiori. Innititur autem pavimentum superioris ecclesiæ lignis abiegnis.
[35] [aliaque ad eamdem basilicam spectantia.] Portam ecclesiæ inferioris Sanson porticu quadam egregia exornavit, tecto inclusa ob repentinos imbres, ut hæ litteræ declarant: Frater Franciscus Sanson Generalis Minorum fieri fecit 1487. Circumcirca sunt duodecim turres teretes, & in unaquaque illarum est inferior testudo petræ granitæ rubeæ, in memoriam duodecim Apostolorum ignis Spiritus sancti ardorem prætendentis. Tribuna vero est albi lapidis in honorem B. Virginis. Sunt quoque in superiori ecclesia quædam picturæ, egregia manu Cimaboni & Giotti elaboratæ. Chorus quoque cum subselliis manu Dominici Sanseverinatis Umbri opere intertexto, opera & sumptu magistri Francisci Sansonis Generalis, ut inscriptio affixa declarat, magnifice fabrefactus. Nostro tempore organa constructa sunt a magistro Petro Antonio Nucerino Generali. Sed quod plurimam accessionem dignitatis habet, est turris campanaria, ita quidem eminens, ut arx potius videatur, quam turris. Sequuntur ibidem etiam pauca de conventu ejusdem loci; sed de his modo satis superque. Ad singularia, quæ summi Pontifices eidem loco contulere, privilegia progrediamur.
[36] [Verisimilius serius quam anno 1236] Sive basilica illa tres, sive, ut nonnulli alii volunt, solum duas ecclesias invicem impositas contineat, certum est, saltem unam earumdem anno 1230 eo usque perfectam fuisse, ut, quod factum supra diximus, venerabile S. Francisci corpus in ea honorifice deponi potuerit. Constat item, deinde strenue laboratum fuisse, ut reliqua ingentis istius operis fabrica perficeretur. Perfectam fuisse anno 1235 vel sequenti, statuit Waddingus ad eumdem annum num. 27, ex sacra Christi Crucifixi imagine, quam, inquit, superponi curavit frater Helias transtris seu transversæ trabi euarganeæ templi superioris, quam Giunta Pisanus affabre pinxit anno millesimo ducentesimo trigesimo sexto, subjecta etiam ad vivum ipsius Heliæ viva imagine, additis sequentibus litteris:
Frater Helias fecit fieri.
Jesu Christe pie
Miserere precantis Heliæ.
Giunta Pisanus me pinxit anno Domini
M.CC.XXXVI.
Indictione nona.
Subdit Waddingus: Detecta est hæc imago anno proxime elapso MDCXXIII, dum pro solemnibus cujusdam viri principis exequiis tumulus funerarius superbo fastu ad templi tigna ascenderet, oporteretque transversam illam trabem, cui superposita crux, intercidi. Ita quidem in editione Lugdunensi anni 1625: at in Romana anni 1732 ex ipsius Waddingi annotatis, retentis ceteris, altera ejusdem detectionis occasio substituta his verbis est: Dum pro consecratione Francisci Cardinalis Boncompagni in episcopum Fanensem oporteret, transversam illam trabem, cui crux superposita, intercidi.
[37] Præmiserat etiam ibidem ex Chronico Mariani (quod ex illo etiam adoptavit Chalippus in Vita Gallica) eamdem ecclesiam anno 1235, [perfectæ fuit; nec anno 1235 a Gregorio IX,] vigesimo die Aprilis, Dominica in Albis a Gregorio IX summo Pontifice sollennissime consecratam fuisse. At quocumque anno (verisimiliter tamen serius, quam 1236) hæc basilica perfecta fuerit, nullum est dubium, quin ejusdem consecratio nec anno 1235, nec per Gregorium IX, sed anno 1253 per Innocentium IV facta sit. Mariani asserti levitas ex ipso, quod indicatur, tempore apparet: cum enim anno 1235 Pascha inciderit in diem VIII Aprilis, Dominica in Albis eo anno non cucurrit cum vigesimo die Aprilis, sed cum die XV Aprilis, Pro Innocentio IV annoque 1253 testem habemus synchronum, ejusdem Pontificis confessarium ac sacellanum, Nicolaum de Curbio, Ordinis Minorum, qui in ejusdem Innocentii Vita, a Stephano Baluzio tom. 7 Miscellaneorum edita, pag. 391 & sequenti, ad propositum hæc scripta reliquit.
[38] Recedens postmodum de Perusio ipse Papa (Innocentius IV) Dominica die Octavarum Resurrectionis Domini anno MCCLIII, [sed anno 1253 ab Innocentio IV consecrata,] Pontificatus sui anno X, venit Assisium, ubi cives civitatis illius ipsum cum tanto gaudio susceperunt, quod in ipsius tanti patris aspectu præ ingenti & superabundanti lætitia nullo modo se poterant a multis lacrymis continere. Et moratus est tota illa æstate cum omni sua familia in loco beati confessoris sancti Francisci, in quo loco corpus ejus sanctissimum requiescit. Qui de consilio fratrum suorum consecrationem ipsius ecclesiæ faciendam, prædixit, in Dominica præcedente festum Ascensionis Domini. Adveniente quoque termino præfinito, consecrata est ipsa ecclesia & altaria in eadem per Dominum memoratum, & episcopos quoque plures. Ubi propter loci devotionem & reverentiam summi Pontificis, dictam ecclesiam consecrantis, tanta fluxit frequentia populorum, prælatorum, Religiosorum, clericorum, virorum, mulierum & parvulorum, etiam tam de remotis provinciis, quam longinquis *, ut nullus unquam posset eos præ multitudine numerare. Nam valles & colles, planities & ipsa civitas Assisinas ex iis multipliciter replebatur. Contulit autem ipse dominus Papa illuc omnibus devote accedentibus amplas remissiones & indulgentias peccatorum. Statuit enim ipse dominus Papa, ut singulis annis in tali die Dominico ante festum Ascensionis Domini festum consecrationis ipsius celebretur.
[39] Post hæc Nicolaus varia immiscet de gestis Innocentii in eadem commoratione Assisiensi, tandemque num. 34 subdit: Celebrato postmodum ibi solemniter festo beati Francisci die Sabbati, [qui & indulgentias annuas eidem basilicæ contulit,] die Lunæ sequenti egrediens de Assisio cum tota curia, ad urbem Romam per Narniam & Sabinam est reversus. Pascha hoc anno 1253 celebratum fuit die XX Aprilis, Ascensio Domini die XXIX Maii, ideoque Dominica ante Ascensionem tunc incidit in XXV Maii, quo die ante annos viginti tres, summum Pontificatum gerente Gregorio IX, S. Francisci corpus in novam illam basilicam fuerat illatum. Franciscus Pagius tom. 3 Breviarii Romanorum Pontificum pag. 325, num. 59 eadem narrat ex laudato Nicolao, notatque, anniversarium hujus consecrationis diem, ab Innocentio IV indictum, deinde pridem antiquatum, a sacra Rituum Congregatione per decretum, anno 1686 die XIII Martii editum, Minoribus Conventualibus restitui permissum esse. Hinc in eorumdem hodierno Martyrologio mense Aprili, Sabbato ante Dominicam quintam post Pascha legitur: Assisii in Umbria, Dedicatio basilicæ patriarchæ sancti Francisci, quam Innocentius quartus ritu solemni consecravit, & Gregorius nonus Apostolicæ Sedi immediate subjecit, atque universi Seraphici Ordinis caput & matrem constituit.
[40] [& eam litteris suis commendavit,] Dum adhuc Assisii morabatur Innocentius, Apostolicis litteris fideles hortatus est, ut ad eamdem a se consecratam ecclesiam pro imploranda Dei gratia frequenter accederent; annuasque indulgentias concessit. Has litteras exhibet Bullarium Franciscanum tom. 1, pag. 662, quarum hic est finis: Nos enim de omnipotentis Dei misericordia, & beatorum Petri & Pauli, Apostolorum ejus, auctoritate confisi, omnibus vere pœnitentibus & confessis, qui eamdem ecclesiam in anniversario Dedicationis ipsius & quindecim diebus sequentibus, annis singulis venerabiliter visitarint, & ibidem manum porrexerint pietatis, duos annos & octoginta dies de injunctis sibi pœnitentiis misericorditer relaxamus. Datum Assisii III Idus Junii, Pontificatus nostri anno decimo, id est, Christi 1253. Easdem indulgentias iterato concessit anno sequenti, litteris Anagniæ datis, quæ in laudato Bullario exstant pag. 759. Leguntur ibidem pag. 66 & sequenti duæ aliæ epistolæ ejusdem Pontificis anno 1253 Assisii, ut dictum est, commorantis, in quarum prima fidelium oblationes in pecunia pro eadem ecclesia perficienda recipi; in secunda pro eadem locupletanda ornandaque etiam libros, calices, thuribula, cruces, bacilia (id est, pelves vel catinos) sive de auro, sive de argento, tunicas, dalmaticas, & cappas seu pluvialia & quæque indumenta & paramenta, tam serica, quam alia, sive ad altarium & personarum, sive ad alium ipsius ornatum; campanas quoque magnas & parvas, & cetera ornamenta & vasa ecclesiastica libere ac specialiter haberi posse, indulget, non obstantibus quibuscumque statutis vel constitutionibus ipsius Ordinis &c.
[41] [quod & alii Pontifices fecerunt, maxime Benedictus XIV.] Longum esset omnia Romanorum Pontificum diplomata, ad ejusdem sacræ basilicæ decus & splendorem edita, fusius exponere; at minime prætereunda est bulla Benedicti XIV, per quam hic Pontifex omnia decessorum privilegia rata habens, sua item addidit, ac eamdem basilicam in Patriarchalem atque in cappellam Pontificiam erexit. Exstat hæc tomo 4 Bullarii Benedicti XIV a pag. 82, editionis Romanæ anni 1762 per Hieronymum Mainardum, ex quo, licet prolixa sit, quia multa summorum Pontificum eidem basilicæ collata beneficia memorat, tota in sequenti § dabitur.
[Annotata]
* an alis
* an crates viminea?
* an expressæ?
* an propinquis?
§ IV. Recitatur Bulla, per quam Benedictus XIV Papa basilicæ S. Francisci apud Assisium vetera privilegia confirmavit, nova concessit, & eamdem in Patriarchalem & cappellam Papalem erexit.
BENEDICTUS EPISCOPUS,
Servus Servorum Dei.
Ad perpetuam rei memoriam.
[Divinum eloquium impletur, dum humilis Franciscus exaltatur.] Fidelis Dominus in verbis suis, quum sæpe in Scripturis sanctis declaraverit, exaltaturum se illos, qui voluntariæ demissionis affectu humiliarent in terra animas suas, non solum in cœlesti Regno pusillos servos, quos Filii sui humilitati conformes reperit, gloria & honore mirabiliter coronat; sed etiam, ad mortalium fidem excitandam & roborandam, hoc pro sua sapientia disponit, ut, qui viventes in mundo, mundi gloriam contempserunt, eique placere non curarunt, splendidioribus post mortem honoribus in ipso conspectu filiorum hominum extollantur, eorumque memoria in terris decorata fulgeat, & gloriosa clarescat. Quod quum in pluribus sanctis viris ab ipso mundi exordio, & maxime post constitutam Ecclesiam, sæpissime demonstratum est; tum vero in beati Francisci confessoris exaltatione, & in omnibus, quæ ad illius Instituti amplificationem & memoriæ celebritatem pertinent, manifeste impletum conspicimus. Qui enim vivens, in oculis suis, & aliorum vilescere semper studuit, ac opprobriis & vituperationibus delectari consuevit; jam pridem irrefragabili Catholicæ Ecclesiæ judicio, clarissimoque præconio, inter Amicos Dei cum ipso in cœlis regnantes ubique terrarum honoratur & colitur: illius autem corpus, in quo mortificationem Christi ad mortem usque circumferre non destitit, singularibus signis atque prodigiis de cœlo illustratum, atque certantibus omnium ordinum studiis, ita populorum & principum devotione clarificatum fuit, ut ejusdem sepulchrum gloriosum super ambitiosa potentium sæculi monumenta merito celebrari mereatur.
[43] Et sane vix altero ab illius obitu anno decurso, [Recensentur honores, quibus basilica, in qua Sancti corpus reconditum est,] quum de Servi Dei exuviis decenter collocandis ageretur, eumque in finem opportunus locus & fundus, prope Assisiensis Civitatis mœnia illius alumnis pro Apostolica Sede recipientibus oblatus fuisset; san. mem. Prædecessor Noster Gregorius Papa IX dignum existimans & conveniens, illius memoriam, per quem tantus Ecclesiæ Dei fructus provenerat, in eo etiam honorificari, ut ecclesia, in qua ejus corpus recondendum erat, nemini, præterquam Romano Pontifici, subesset; eumdem fundum in jus & proprietatem prædictæ Sedis Apostolicæ recepit; statuitque, ecclesiam, inibi construendam, omnino liberam, ac nulli alii, quam Apostolicæ Sedi subjectam fore; & ad hujusmodi libertatis ab Ecclesia Romana perceptæ indicium, unius libræ ceræ censum annuatim sibi, & Successoribus suis ab eadem ecclesia persolvendum decrevit; super quibus Apostolicas Litteras quarum initium est. Recolentes … edidit Reate XI Kalendas Novembris, Pontificatus sui anno II.
[44] [ornata fuit a summis Pontificibus,] Deinde vero, quum idem Gregorius prædecessor, in ipsa Assisiensi civitate, gloriosissimum Patriarcham Sanctorum confessorum catalogo rite adscripsisset, ac designatam hujusmodi ecclesiam in ipsius honorem Omnipotenti Deo dicandam erigendamque statuisset, illius primario lapide suis ipse manibus posito, per alias suas Litteras datas Laterani X Kalendas Maii, anno Incarnationis Dominicæ MDCCXXX *, Pontificatus sui anno IV, incipientes: Is, Qui Ecclesiam …, non modo concessum eidem ecclesiæ libertatis & immediatæ Romano Pontifici subjectionis privilegium, nova & solemniori concessione firmavit, sed etiam ecclesiam ipsam Ordinis Fratrum Minorum Caput & Matrem ab omnibus habendam, ac in ea per Fratres ejusdem Ordinis perpetuo serviendum fore, constituit; aliaque ad asserendam illius immunitatem ac dignitatem, & Fratrum in ea deservientium commoda promovenda, opportune decrevit, quæ latius continentur in præfatis ejusdem Gregorii Litteris: quas alii deinde Prædecessores Nostri, Romani Pontifices, ex quo ipsius sancti Francisci corpus in eamdem memorabili pompa illatum fuit, in primis Innocentius Papa IV, qui postea ecclesiam ipsam ad supremum fastigium perductam, suaque jam constructione & mole conspicuam, anno MCCLIII, Dominica ante festum Ascensionis Domini, ad honorem Dei & ejusdem beati Francisci, solemni ritu dedicavit; nec non Clemens Papa IV, per similes suas Litteras confirmarunt & innovarunt. Nicolaus vero etiam IV peculiaribus Litteris, datis Reate II Idus Maii Pontificatus sui anno II, & incipientibus: Præclara .., statuit, ecclesiam ipsam, & totum locum ipsius cum pertinentiis suis Ecclesiastico interdicto, absque speciali & expresso Apostolicæ Sedis mandato, sub certa forma ibidem præscripta concepto, supponi non posse.
[45] [Est illa Apostolicæ Sedi immediate subjecta, ac peculiariter] Porro eidem ecclesiæ non parum honoris ex eo accessit, quod alii ex Prædecessoribus Nostri * Romanis Pontificibus, non solum ad eam beati Patriarchæ tumulum veneraturi, sæpe se contulerunt, sed in Pontificiis quoque Ædibus, prope ipsam exstructis, ad non exiguum tempus domicilium figere, atque omnis generis Pontificalia Sacra in ea celebrare confueverunt; insuper Apostolicæ Sedis scrinia, aliaque Ecclesiasticæ potestatis, & civilis imperii instrumenta apud eam collocarunt; nonnulli etiam in ea sepulturam sui corporis elegerunt; quapropter ejusdem ecclesiæ immediata Apostolicæ Sedis subjectio, quæ ipsi cum aliis pluribus per orbem ecclesiis, ab inferiorum Præsulum jurisdictione exemptis, communis videri poterat, peculiaris Pontificum dominii & proprietatis induit speciem; eo vel maxime confirmatam, quod, quum in unius structuræ altitudine trium revera ecclesiarum, quarum altera alteri imminet, mira ædificatio consurgat, in superioris ecclesiæ hemicyclo Pontificia marmorea cathedra contra aram maximam usque ab initio exstructa, semper stetisse dignoscitur; in ea vero, quæ media est, atque subjectum venerandi corporis conditorium propius attingit, a latere altaris, ubi Pontifices Sacris solemnibus operantes thronum erexisse oportuit, aliquot abhinc annis Pontificius pariter thronus ex authoritate primum san. mem. Decessoris Nostri, Clementis Papæ XII, atque iterum Nobis annuentibus, erectus assidue retineri conspicitur.
[46] De omnibus autem, quæ ad ipsam ecclesiam ejusque cultum & sacras actiones in ea peragendas quoquo modo pertinent, [ei propria: ejusdem privilegia confirmarunt Nicolaus V & Sixtus IV;] nihil, sive magnum, sive parvum, statui aut immutari consuevit, nisi consultis prius Romanis Pontificibus pro tempore existentibus; quorum singularis cura, & sollicitudo tam pro ejusdem ecclesiæ conservatione ac decore, quam pro recta omnium in ipsa agendorum ordinatione, semper enituit. Quare nil mirum si plerique Romani Pontifices Prædecessores Nostri eamdem ecclesiam, Basilicam etiam nuncupatam, compluribus privilegiis, & gratiis spiritualibus & temporalibus cumularunt, & Nicolaus Papa V per suas Apostolicas Litteras incipientes: Licet ex debito .., datas Romæ apud Sanctum Petrum anno Incarnationis Dominicæ MCDL, VIII Idus Februarii, omnia, & singula privilegia & indulta hujusmodi, tamquam a se ipso concessa, perpetuam roboris firmitatem obtinere decrevit; & Sixtus Papa IV eadem, aliaque posterius impertita, similiter pro suis adoptans, novo confirmationis munimine roboravit per suas pariter Litteras sub plumbo editas Romæ apud Sanctum Petrum pridie Idus Novembris anno MCDLXXI, quarum initium est: Ad ordinem.
[47] Et Sixtus Papa V aliis similiter Litteris, datis XIII Kalendas Decembris anno MDLXXXV, [Sixtus V archiconfraternitatem in ea erexit, Innocentius XII indulgentias plenarias & pœnitentiarios constituit.] piam Christifidelium utriusque sexus, Chordigerorum nuncupatorum, archiconfraternitatem in eadem ecclesia, & ad illius altare majus, auctoritate Apostolica erexit, compluribus eidem Indulgentiis & gratiis concessis, quarum participatione etiamnum juxta posteriores Apostolicæ Sedis sanctiones innumeri Christifideles, aliis hujusmodi Confraternitatibus per omnes mundi partes ex ejusdem Sixti concessione erectis, aggregati ditantur. Utque alia innumera Apostolicæ liberalitatis erga eamdem ecclesiam effusæ argumenta prætereamus, fel. rec. Prædecessor Noster Innocentius Papa XII per suas Litteras sub Annulo Piscatoris datas die XVIII Augusti anno MDCXCVIII, ac perpetuis temporibus valituras, omnibus Christifidelibus, qui illam vere pœnitentes & confessi, ac sac. Communione refecti, in quocumque anni die devote visitaverint, ibique, ut in ipsis Litteris præscribitur, oraverint, plenariam omnium peccatorum Indulgentiam, & remissionem concessit. Deinde etiam per alias similes Litteras, die XI Martii sequentis anni editas, tres in eadem pro tempore deputandos riteque constituendos Pœnitentiarios, Ordinis Fratrum Minorum Conventualium expresse professos, satis amplis facultatibus pro confluentium Christifidelium absolutione a peccatis atque censuris & pro votorum commutationibus, Apostolica auctoritate instructos, perpetuo extare voluit atque concessit.
[48] Tot igitur venerabilium Prædecessorum Nostrorum exemplis Nobis propositis, eorumque vestigiis insistentes, [Benedictus XIV illorum exemplo ac privatis publicisque rationibus motus,] Nos etiam ad ejusdem ecclesiæ splendorem ac decus augendum cumulandumque libenter adducti sumus. Quod quidem non tam singularis obsequii Nostri affectus erga B. Franciscum patriarcham, multis jam rebus privatim, & publice declaratus atque testatus; & peculiaris quædam ac veluti hæreditaria in eumdem familiæ Nostræ devotio, Nobis suggessit; dum animo occurrit, ipso adhuc beato Francisco in vivis agente, primum Bononiæ locum illius discipulis ad eorum Ordinis cœnobium fundandum a Majoribus Nostris oblatum fuisse; illius vero cum Christo regnantis patrocinio complura in Nostros beneficia profecta, ipsiusque familiæ Nostræ conservationem, pestifera quondam grassante lue, acceptam referri, grata mente recolimus. Sed ea potissimum cogitatio Nobis suasit, quod merito sperandum duximus, Romanam Ecclesiam, ejusque ditionem, in cujus sinu beatus Pater & ortum habuit & sepulchrum, eo magis illius apud Deum intercessionibus protegendam atque servandam, quo magis illustria ad illius memoriæ honorem Apostolicæ Sedis judicia extiterint & decreta.
[49] [omnia decessorum suorum privilegia eidem ecclesiæ concessa confirmat,] Itaque motu proprio ac certa scientia, & matura deliberatione Nostris, per hanc Nostram perpetuo valituram Constitutionem omnia & singula privilegia, prærogativas, libertates, exemptiones & immunitates, aliaque indulta sæpedictæ ecclesiæ sancti Francisci Assisiensis, tam per præfatos Gregorium IX, Innocentium IV, Clementem etiam IV, Nicolaum IV, & & V, Sixtum quoque IV, & V, ac Innocentium XII, quam per alios quoscumque Romanos Pontifices, Prædecessores Nostros, quandocumque, & qualitercumque concessa, seu confirmata & innovata, dummodo non sint actu revocata, seu sub aliqua generali revocatione comprehensa, Nos etiam Apostolica auctoritate approbamus, confirmamus & innovamus, eamdemque ecclesiam ab ordinarii loci, ac omnium & quorumcumque præsulum, seu superiorum, etiam Regularium, tam ordinaria, quam delegata jurisdictione, visitatione, & auctoritate, penitus exemptam, liberam & immunem, sub immediata Nostra, & Successorum Nostrorum Romanorum Pontificum, & Sedis Apostolicæ potestate, dominio, & proprietate, confirmamus, & immutabiliter constituimus.
[50] [eamque in basilicam patriarchalem & cappellam Pontificiam erigit.] Præterea simili motu ac scientia prædictam ecclesiam Nostram sancti Francisci Assisiensis, præsentium Litterarum tenore, ac de Apostolicæ potestatis plenitudine, in Basilicam Patriarchalem, & Cappellam Papalem erigimus, ac talem ex nunc in futurum perpetuo esse & fore decernimus; eamque basilicam Patriarchalem, & Cappellam Papalem æque & pariformiter nuncupari & haberi volumus, ac aliæ Basilicæ Patriarchales intra almam Urbem, & extra illius muros, nec non Cappellæ Papales in Pontificiis ædibus & prope eas constitutæ, appellantur, atque censentur; statuentes nihilominus, eamdem Ordinis Fratrum Minorum ejusdem sancti Francisci Caput & Matrem semper esse, & haberi; nec non, ut hactenus, per Fratres ipsius Ordinis, Conventuales nuncupatos, in ea perpetuo serviendum fore; ac decernentes, antiquum censum unius libræ ceræ albæ, qui huc usque ex parte ejusdem basilicæ quotannis in pervigilio natalis sanctorum apostolorum Petri & Pauli in signum immediatæ subjectionis Apostolicæ Sedi, in camera Apostolica persolvi solebat, perpetuis futuris temporibus in memoriam etiam hujus honorificentissimi fœderis, qua * noviter basilica Assisiensis cum Sede Apostolica conjuncta est, ut antea, præstari & recipi debere.
[51] Volumus idcirco, Pontificium thronum, seu cathedram, [secundum in illa Pontificium thronum collocat, de altaribus quædam statuit,] tam eam videlicet, quæ in superiori ecclesia jam inde ab initio stabiliter locata conspicitur, quam quæ in ecclesia inferiori posterius, ut præfertur, erecta fuit, iisdem in locis, in quibus nunc sunt, pro solius Romani Pontificis, & nullius alterius, usu perpetuo retineri. Utrumque autem altare maius basilicæ hujusmodi, ex ea tamen parte dumtaxat, qua thronum Pontificium respicit, altare Pontificium, seu Papale, ex nunc in posterum esse & fore, declaramus; ita ut nemini liceat, absque speciali indulto, seu extra casus, ut infra, permissos, in uno aut altero eorum Missam, sive privatim sive solemniter celebrare.
[52] De sacris autem actionibus, in eadem basilica peragendis, [specialem librum ritualem ac ceremonialem tradit,] & cæremonialibus ritibus ibidem servandis, quum nos multiplices leges & regulas in unum colligi jusserimus, easdemque peculiari instructione digestas, ac diligenter examinatas, atque probatas, aliis Nostris Apostolicis litteris in forma brevis, cum Cæremonialis hujusmodi insertione hac ipsa die expeditis, duxerimus confirmandas; nunc omnia & singula in Cæremoniali prædicto ordinata, & contenta, ac præsertim indulta celebrandi in præfatis Papalibus aris, tam custodi conventus ejusdem sancti Francisci, quam aliis diversis præsulibus, atque personis in dignitate ecclesiastica constitutis, sæcularibus seu Regularibus prælatis, pro statis diebus, seu certis respective vicibus concessa, & alia quæcumque, etiam indulti & privilegii naturam habentia, tam in ipsius basilicæ, quam in personarum quarumvis favorem, ibidem præscripta atque statuta, præsentium quoque tenore approbamus, ac etiam perpetuo confirmamus: mandantes omnibus & singulis, ad quos pertinet, & quandocumque pertinebit in posterum, etiam specifica mentione & expressione dignis, ut omnia & singula ibidem, ut præfertur, ordinata & disposita observent, ac respective iisdem in omnibus & per omnia se conformare studeant, iisque obsequantur.
[53] Neque vero eamdem basilicam comprehensam esse aut censeri, [concedit privilegium in pulsandis campanis,] volumus, sub prædecessoris nostri, Leonis Papæ X, lege, ab ipso concilio * Lateranensi edita, qua scilicet sub certa pœna vetuit, ne in Sabbato Majoris hebdomadæ, in quibuslibet sæcularium aut Regularium, etiam privilegiatorum ecclesiis, antequam in cathedralibus seu matricibus locorum, campanæ pulsari possent; quin immo illam, utpote Papalem & patriarchalem basilicam, ab hujusmodi lege specialiter eximimus per præsentes; ita tamen ut, si illius campanas prædicta die ante illas cathedralis ecclesiæ Assisiensis pulsari contingat, aliæ in eadem civitate vel extra eam constitutæ ecclesiæ nequaquam eidem basilicæ respondere, sed a prædicta ecclesia cathedrali hac in re, ut antea, dependere teneantur.
[54] Quod si ad implorandam cælestis auxilii opem publicæ preces, oblata fidelibus indulgentia, de mandato Apostolicæ Sedis, ut identidem fieri solet, [designat illam semper visitandam tempore jubilei & precum indictarum a Pontificibus:] per civitates atque diœceses sint indicendæ, seu Jubilæi generalis, vel particularis concessio, aut extensio, ab eadem Apostolica Sede emanaverit, relicta locorum ordinariis facultate designandi ecclesias aliquot, præter cathedralem uniuscujusque civitatis, in quibus hujusmodi preces fundendæ, seu quæ ad indulgentiam aut jubilæum consequendum visitandæ sint: quod pertinet ad Assisiensem civitatem, volumus & decernimus, eamdem basilicam S. Francisci, tanquam a Nobis & Romano Pontifice pro tempore existente ad prædictos effectus, una cum ipsius civitatis cathedrali ecclesia singulis vicibus expresse designatam semper haberi; dictamque facultatem ab Assisiensi episcopo seu ordinario exerceri posse dumtaxat in aliarum ecclesiarum delectu, si forte plures, duabus ecclesiis, fuerint designandæ. Cæterum ejusmodi episcopi seu ordinarii edicta, sententias, mandataque omnia, sive ad divinum cultum, sive ad cleri populique sui regimen quomodocumque spectantia, ad valvas ipsius basilicæ, seu respective in illius sacrario proponi non interdicimus; ejusdemque ordinationes atque statuta super præmissis, alioquin rite condita & lata, ibidem per eos, ad quos pertinet, observari volumus & mandamus.
[55] [decreta super processione die 1 Augusti quotannis habenda confirmat:] Quod autem ad debitam erga gloriosum beati Francisci corpus fidelium venerationem fovendam, & magis magisque asserendam, fel. rec. prædecessor noster, Clemens Papa VII, per suas litteras sub annulo Piscatoris, die XVIII Julii MDXXVI ad tunc existentem Perusiæ & Umbriæ vicelegatum datas, quarum initium est: Accepimus, … singulis annis in processione solemni die prima Augusti ab ecclesia ejusdem sancti Francisci ad aliam sanctæ Mariæ Angelorum, sive de Portiuncula, habenda, servandum decrevit; atque itidem rec. me. Prædecessor quoque noster, Urbanus Papa VIII, per similes litteras datas die XXII Martii anno MDCXLIII incipientes Domini Nostri Jesu Christi, perpetuo custodiendum voluit & præcepit; id ipsum nos quoque earumdem præsentium tenore in posterum perpetuo servandum decernimus & jubemus.
[56] [tribus pœnitentiariis tres alios addit:] Et quoniam ad venerandum ejusdem gloriosissimi Confessoris tumulum, ejusque patrocinii suffragia demerenda, atque etiam ut indulgentiæ quotidianæ compotes fiant, frequentes undique fideles ad præfatam basilicam omni tempore confluere dignoscuntur; Nos opportuna animarum saluti procurandæ subsidia augere cupientes, volumus, ut præter tres pœnitentiarios ibidem ex auctoritate prædicti Innocentii Papæ XII, ut supra dictum est, constitutos, tres alii ejusdem Ordinis Minorum Conventualium Fratres expresse professi, ad hujusmodi munus idonei, vitaque & moribus conspicui, per ordinarium loci examinati & approbati, a dilecto filio moderno, & pro tempore existente Ministro generali Ordinis præfati, in dicta basilica pœnitentiarii etiam pro tempore constituantur & deputentur; qui sic constituti & deputati, omnibus & singulis facultatibus per dictum Innocentium prædecessorem prioribus tribus pœnitentiariis, ut præfertur, concessis & elargitis, & in præcitatis ipsius litteris, quarum initium est: Ex incumbenti, datis apud sanctam Mariam Majorem sub annulo Piscatoris die XI Martii MDCXCIX, latius expressis, æque & pariformiter, ex concessione Nostra, & præsentium litterarum vigore gaudeant & utantur.
[57] Præterea fidelium defunctorum refrigerio & saluti per opportunam spiritualis thesauri, [concessionem altarium pro defunctis privilegiatorum] dispensationi Nostræ concrediti, erogationem amplius consulere volentes, quum in præfata basilica altare majus ecclesiæ inferioris omnipotenti Deo in honore S. Francisci dicatum, a fel. rec. prædecessore Nostro, Gregorio Papa XIII, per litteras anno Incarnationis Dominicæ MDLXXVII, pridie Idus Octobris sub plumbo editas, quarum initium est: Omnium saluti, privilegio quotidiano ac perpetuo pro defunctis decoratum exstiterit; verum experientia compertum fuerit, piis confluentium votis & eleëmosynarum oblationibus, quæ pro Missis ad hujusmodi altare celebrandis deferebantur, minime satisfieri posse per eum numerum Missarum, quæ singulis diebus ad illud celebrari valebant; ideoque jam pridem a piæ mem. Alexandro PP. VII concessum fuerit, ut, quæ Missæ ad illud celebrari tunc nequibant, ad alia duo altaria, in litteris super hoc editis enunciata, pari cum fidelium defunctorum suffragatione celebrari possent.
[58] Nos prædictas Gregorii prædecessoris litteras præsentium tenore etiam perpetuo confirmantes, [confirmat, eorumdemque numerum auget:] simili motu & auctoritate statuimus, atque concedimus, ut Missæ, pro quibus ad præfatum altare celebrandis eleëmosynas pro tempore offerri contigerit, quæque ad idem altare re ipsa celebrari nequiverint, ad altare majus ecclesiæ superioris, ex ea videlicet parte, qua illud nequaquam Pontificium altare esse & fore, decrevimus; nec non ad tria infrascripta altaria, in inferiori ecclesia posita, nimirum ad altare sacrarum reliquiarum, & ad alterum Conceptionis beatæ Mariæ Virginis immaculatæ, & ad reliquum B. Josephi a Cupertino confessoris, libere & licite celebrari possint & valeant; ita ut earumdem Missarum oneri perinde satisfiat, & satisfactum esse censeatur, ac si Missæ hujusmodi ad præfatum altare primario privilegiatum celebratæ forent. Præterea dictum altare majus superioris ecclesiæ, qua Pontificium est, simili privilegio decorare volentes, eadem auctoritate, Nobis a Domino tradita, concedimus, ut, quoties Missa ad altare hujusmodi, prædictorum indultorum, aliorumque forsan deinceps specialiter concedendorum, vigore celebrabitur pro anima cujuscumque fidelis, quæ Deo in charitate conjuncta ab hac luce migraverit, anima ipsa de thesauro Ecclesiæ indulgentiam per modum suffragii consequatur, & Domini Nostri Jesu Christi, ac beatissimæ Virginis Mariæ, aliorumque omnium Sanctorum meritis suffragantibus, a purgatorii pœnis liberetur.
[59] Ut autem insignis sacrarum Reliquiarum thesaurus, [gravisfime vetat, sacras reliquias, ibidem servatas, distrahi:] qui in dicta basilica, ejusque sacrario asservatur, & magnam populorum devotionem erga sanctuarium hujusmodi merito conciliat, integrum * inviolatumque * permaneat, resque & memoriæ, quæ ad sanctum patriarcham Franciscum quoquomodo pertinent, minime disperdantur, aut pereant; Nos dilectis filiis custodi & fratribus conventus prædicti S. Francisci, nec non ipsius Ordinis Minosum Conventualium superioribus, etiam Ministro generali, pro tempore existentibus, sub excommunicationis sententia, eo ipso incurrenda, cujus absolutionem, præterquam pro iis, qui in mortis articulo constituti fuerint, Nobis & successoribus Nostris, Romanis Pontificibus, pro tempore existentibus, reservamus; nec non remotionis ab eorum respective officiis, aliisque arbitrio Nostro & successorum prædictorum infligendis pœnis, per præsentes expresse interdicimus, & prohibemus, ne quavis causa & occasione, absque nostra & successorum Nostrorum prædictorum licentia, in scriptis tradenda, particulam aliquam Reliquiarum, sive ad dictum S. Franciscum quomodolibet pertinentium, sive aliarum, quæ in dicta basilica illiusque sacrario asservantur, extrahere, dividere, & aliis concedere ac donare, aut pro se retinere audeant seu præsumant.
[60] [pro decore & ornatu basilicæ varia ordinas:] Præterea de ejusdem basilicæ decore ac libertate plurimum, ut par est, solliciti simili auctoritate ac tenore prædictis custodi ac fratribus, & aliis quibusvis, etiam superioribus & Ministro generali præfatis, præcipimus & districte prohibemus, ne jus patronatus alicujus altaris aut capellæ, in eadem basilica existentis, neve locum ad sepulturam ædificandam, seu scamnum, vel sedile, aut areæ situm ad illud collocandum, aut retinendum intra eamdem basilicam, cuilibet personæ, etiam specifica & individua mentione dignæ, aut familiæ, seu virorum, aut mulierum cœtui, congregationi, aut universitati, inconsulto Romano Pontifice pro tempore existente, nec facultate ab eo in scriptis pariter obtenta, in posterum concedant; & quidquid contra hujus præcepti Nostrifamam * per eos fieri aut attentari contigerit, ex nunc irritum & inane decernimus. Quæ vero scamna aut sedilia jam nunc ex legitimis juribus in eadem basilica existere, seu certis in locis intra eamdem retineri solere dignoscuntur, volumus & jubemus, ut omnia ad æqualem mensuram & formam reducantur, sublatis gradibus & suppedaneis quibuscumque, atque ita per basilicæ spatia collocentur, ut non deformitatem, sed potius decorem illi afferant & ornatum. Per hæc autem ullius personæ, familiæ aut universitatis asserta jura, sive patronatus in ejusdem basilicæ altaria & capellas, sive habendi sepulturas intra eamdem, aut scamna, aut sedilia ibidem retinendi, nisi quatenus legitimis & sufficientibus titulis aut consuetudinibus fulciantur, approbare non intendimus.
[61] [immunitatem localem, alias concessam, extendit:] Externas quoque porticus & aream præ foribus utriusque ecclesiæ, tam superioris, quam inferioris, nec non adnexi conventus, in longum latumque protensam usque ad locum, qui dicitur la Cordonata, & ad Fossam, Sanctæ Margaritæ nuncupatam, non solum ab omni molestia & perturbatione liberas & immunes pro Nostra & Apostolicæ Sedis reverentia servari volumus & præcipimus; verum etiam Ecclesiasticæ localis immunitatis juribus gaudere concedimus, & earumdem præsentium tenore decernimus; ampliantes quoad * fel. rec. prædecessoris Nostri, Benedicti Papæ XIII, concessionem, in schedula Motus proprii dei XX Decembris MDCCXXVI ab ipso signata, latius expressam, eamdemque nihilominus in reliquis ejus partibus confirmantes; ac decernentes, tam prædecessorum nostrorum Gregorii XIV, ejusdemque Benedicti XIII ac Clementis XII, Apostolicas constitutiones super immunitate locali, quam Nostram anno Incarnationis Dominicæ MDCCXXXXIX, Idibus Martii, Pontificatus Nostri anno X, editam, quæ incipit: Officii Nostri ratio, in occurrentibus casibus servandas & exequendas esse. Nos enim venerabili fratri, moderno & pro tempore existenti, episcopo Assisiensi omnes ad id necessarias & opportunas facultates iisdem auctoritate & tenore perpetuo tribuimus & elargimur.
[62] Porro quum memoratus prædecessor Noster, [monasterii Campi-longi & beneficiorum unionem] Sixtus Papa IV, conservationi structurarum ejusdem basilicæ & domus adnexæ, ac etiam augmento divini cultus, & sustentationi majoris numeri fratrum ad illud in ea exercendum a prima erectione deputatorum, prospicere volens, per suas Apostolicas litteras sub plumbo datas Assisii anno Incarnationis Dominicæ MCCCCLXXVI, octavo Kalendas Septembris, incipientes: Venerabilem, in monasterio olim existente sancti Nicolai de Campolongo Ordinis sancti Benedicti, Assisiensis diœcesis, abbatialem dignitatem & Ordinem prædictum, dictum, ac nomen ipsum & titulum monasterii suppresserit & extinxerit, illiusque structuras, ædificia ac bona omnia, ac etiam deinde per alias similes litteras datas Romæ apud sanctum Petrum anno Incarnationis Dominicæ MCCCCLXXVIII, quarto Nonas Februarii, quarum initium est: Applicavimus, omnia & singula beneficia ecclesiastica cum cura & sine cura, olim ad collationem abbatis dicti suppressi monasterii, cum conventu ejusdem monasterii, vel sine, spectantia & pertinentia, eorumque fructus, redditus, & proventus, sacristiæ domus ejusdem sancti Francisci pro supportatione onerum fabricæ hujusmodi, & fratrum in decenti numero ibidem sustentatione, perpetuo applicaverit, appropriaverit, univerit & incorporaverit, ita ut liceret custodi & fratribus prædictæ domus, pro tempore existentibus, hujusmodi beneficiis, eorumque ecclesiis, cappellis & altaribus per aliquem etiam ejusdem Ordinis professorem, ad eorum nutum amovibilem, in divinis deserviri facere, ac onera ipsis adnexa, & alias personis eadem pro tempore obtinentibus incumbentia, etiam in ministratione Sacramentorum, perferre & adimplere.
[63] Nos hujusmodi applicationem & unionem, ad effectum præmissum, [basilicæ & conventui confirmat &c:] novæ confirmationis Nostræ munimine roboramus, ac insuper inductam a multo jam tempore & actu, ut accepimus, vigentem consuetudinem, ut scilicet ad exercitium curæ animarum in quatuor parochialibus, videlicet in una sancti Petri Castri Paradisi nuncupat., ac in alia sancti Joannis Baptistæ Castri Podii Superioris, ac in altera ejusdem sancti Joannis Baptistæ Castri Plebis, & in reliqua sancti Laurentii Castri Porciani, nec non in ecclesia sanctæ Mariæ de Gualdo nuncupat., mox dictæ parochialis sancti Laurentii subsidiaria, ecclesiis, olim a prædicto monasterio dependentibus, totidem presbyteri sæculares in illarum vicarios curatos pro tempore a prædictæ domus custode & fratribus amovibiliter deputentur, præsentium tenore approbamus, & in posterum quoque servari concedimus, mandantes, ut omnes & singuli vicarii curati hujusmodi præter assistentiam & obsequium ecclesiæ cathedrali Assisiensi in consuetis functionibus & processionibus ab ipsis præstandum, supplicationi etiam, in Dominica infra Octavam solemnitatis Corporis Christi ab eadem basilica S. Francisci quotannis celebrandæ, in loco ipsis in præfato Cæremoniali assignato, interesse teneantur.
[64] [commendat prædictarum ecclesiarum conservationem, ornatumque, & divinum in iisdem cultum.] Cæterum sæpedicti conventus custodi & fratribus, ac etiam præfati Ordinis Ministro generali, pro tempore existentibus, harum serie injungimus, & enixe commendamus, ut ipsi tam prædictarum, ac etiam sanctæ Margaritæ intra Assisiensem civitatem, parochialium, quam aliarum ab eodem conventu quacumque ratione dependentium, videlicet dicti sancti Nicolai de Campo-longo, & sancti Francisci Parvuli nuncupati intra Assisium, ac sanctæ Mariæ conventus Rivitorti, nec non sancti Joannis Baptistæ prope eumdem Rivumtortum, ejusdemque sanctæ Mariæ apud castrum Rocchicciolæ, ejusdem Assisiensis diœcesis, & alterius sancti Joannis Baptistæ extra muros castri Turris Alfinæ, diœcesis Urbevetanæ, ecclesiarum conservationi, ac eis sacrarum suppellectilium manutentioni diligenter & sedulo incumbant.
[65] [sex ecclesiis prædictis concedit singulæ altaria privilegiata pro defunctis.] Denique iisdem custodi & fratribus, in iis præsertim, quæ ad animarum salutem referuntur, uberius gratificari, dictasque sanctæ Margaritæ in civitate Assisiensi, & sancti Petri Castri Paradisi, & sancti Joannis Baptistæ Castri Podii Superioris, ac aliam ejusdem S. Joannis Baptistæ Castri Plebis, nec non S. Laurentii Castri Porciani, parochiales, ac etiam præfatam sanctæ Mariæ de Gualdo dictæ Assisien. diœcesis ecclesias, a præfato conventu ratione unionis a dicto Sixto Papa IV, ut præfertur, factæ dependentes, speciali pro animabus in purgatorio existentibus privilegio illustrare volentes, auctoritate Nobis a Domino tradita, ac de omnipotentis Dei misericordia, & beatorum Petri & Pauli, apostolorum ejus, auctoritate confisi, ut, quum die Commemorationis omnium fidelium defunctorum, ac singulis diebus infra illius Octavam, ac feria sexta cujuslibet hebdomadæ sacerdos aliquis sæcularis, vel cujusvis Ordinis, Congregationis, seu instituti Regularis, Missam Defunctorum pro anima cujuscumque Christifidelis, quæ Deo in charitate conjuncta ab hac luce migraverit, ad altare majus dictarum sex ecclesiarum celebrabit, anima ipsa de thesauro Ecclesiæ per modum suffragii indulgentiam consequatur; ita ut ejusdem Domini Nostri Jesu Christi, ac beatissimæ Virginis Mariæ, Sanctorumque omnium meritis sibi suffragantibus, a purgatorii pœnis liberetur, in perpetuum concedimus & indulgemus. Cujus quidem concessionis in singulis ecclesiis hujusmodi monumentum lapideum publico aspectui apponi volumus & mandamus.
[66] [Clausulæ pro præmissorum firmitate:] Decernentes, præsentes Nostras litteras, etiam ex eo, quod, quicumque in præmissis interesse habentes, vel habere prætendentes, ad hoc vocati & auditi non fuerint, aut ex alia quavis causa de subreptionis, vel obreptionis, aut nullitatis vitio, seu intentionis Nostræ, vel quovis alio defectu notari, vel impugnari, suspendi, restringi, limitari, vel eis in aliquo derogari, nullatenus unquam posse; easque omnino sub quibusvis contrariis constitutionibus, revocationibus, suspensionibus, limitationibus, derogationibus, modificationibus, decretis vel declarationibus, etiam motu, scientia & potestatis plenitudine similibus, ac etiam consistorialiter, aut alias quandocumque, & quibusvis de causis, etiam pro tempore factis, minime comprehendi, sed ab illis semper exceptas, & quoties illæ emanabunt, toties in pristinum statum restitutas, ac de novo concessas, semperque & perpetuo validas, firmas & efficaces esse, & fore, suosque plenarios & integros effectus sortiri & obtinere, ac ab omnibus, ad quos spectat, & spectabit quomodolibet in futurum, perpetuo & inviolabiliter observari, ac prædictæ basilicæ & præfati respective conventus custodi & fratribus, nunc & pro tempore existentibus, ac ecclesiis prædictis, aliisque ecclesiis & personis, quarum favorem eædem præsentes quomodolibet concernunt, perpetuis futuris temporibus plenissime suffragari debere; eosdemque super præmissis omnibus & singulis per quoscumque quavis auctoritate quomodolibet molestari, perturbari, inquietari, vel impediri, neque ad probationem, seu verificationem quorumcumque in eisdem præsentibus litteris narratorum, ullatenus unquam teneri, nec ad id in judicio, vel extra, cogi vel compelli posse; sicque in præmissis omnibus censeri, ac ita per quoscumque judices ordinarios, vel delegatos, quavis auctoritate & potestate fungentes, etiam causarum palatii Apostolici auditores, ac sanctæ Romanæ Ecclesiæ Cardinales, etiam de latere legatos, vicelegatos, dictæque Sedis nuncios, sublata eis & eorum cuilibet quavis aliter judicandi & interpretandi facultate & auctoritate, judicari & definiri debere; ac irritum & inane, si secus super his a quoquam quavis auctoritate scienter vel ignoranter contigerit attentari.
[67] Quocirca dilectis filiis Nostris Henrico Benedicto Mariæ Clementi, [Deputatio judicum assistentium & exsecutorum.] basilicæ sanctorum duodecim Apostolorum prædictæ sanctæ Romanæ Ecclesiæ presbytero Cardinali, duci Eboracensi nuncupato, ac Vincentio Tituli sanctorum Marcellini & Petri, ejusdem sanctæ Romanæ Ecclesiæ etiam presbytero Cardinali, Malvetio nuncupato, eorumque in basilica & titulo hujusmodi Cardinalibus successoribus, nec non dilecto etiam filio moderno, & pro tempore existenti causarum curiæ cameræ Apostolicæ generali auditori, per Apostolica scripta mandamus, quatenus ipsi, vel duo, aut unus eorum, per se, vel alium, seu alios, ipsas præsentes litteras, & in eis contenta quæcumque, ubi & quando opus fuerit, ac quoties pro parte pro tempore existentis custodis dicti conventus fuerint requisiti, solemniter publicantes, eique in præmissis efficacis defensionis præsidio assistentes, faciant auctoritate Nostra easdem, & in eis contenta hujusmodi, ab omnibus, ad quos spectat, & pro tempore spectabit, inviolabiliter observari, dictamque basilicam, ac ipsius conventus custodem, & fratres, aliasque ecclesias prædictas, illis omnibus & singulis pacifice frui & gaudere; non permittentes eos, vel quempiam ex ipsis, desuper per quoscumque quomodolibet indebite molestari, perturbari vel inquietari: contradictores quoslibet & rebelles, cujuscumque status, gradus, ordinis, dignitatis vel præeminentiæ fuerint, per sententias, censuras & pœnas Ecclesiasticas, aliaque opportuna juris & facti remedia, appellatione postposita, compescendo; ac legitimis super his habendis servatis processibus, sententias, censuras, & pœnas ipsas, etiam iteratis vicibus aggravando, invocato etiam ad hoc, si opus fuerit, auxilio brachii sæcularis.
[68] [Derogatio contrariis.] Non obstantibus, quatenus opus sit, Nostra, & cancellariæ Apostolicæ regula de jure quæsito non tollendo, & Bonifacii octavi etiam prædecessoris Nostri, qua cavetur, ne quis extra suam civitatem vel diœcesim ad judicium evocetur, seu ne judices a Sede Apostolica prædicta deputati extra civitatem vel diœcesim, in quibus deputati fuerint, contra quoscumque procedere, aut alii, vel aliis vices suas committere audeant vel præsumant, & in concilio generali edita de duabus dietis, dummodo ultra tres dictas aliquis auctoritate præsentium ad judicium non trahatur, nec non præmissis aliisque Apostolicis aliorum quorumcumque Romanorum Pontificum, pariter prædecessorum Nostrorum, ac etiam in synodalibus, provincialibus & universalibus conciliis editis, generalibus vel specialibus constitutionibus & ordinationibus, nec non majoris ecclesiæ & civitatis Assisiensis, dictique Ordinis Minorum sancti Francisci, etiam juramento, confirmatione Apostolica, vel quavis firmitate alia roboratis, statutis & consuetudinibus: privilegiis quoque, indultis, & litteris Apostolicis, quibusvis personis, civitatibus, & locis per quoscumque Romanos Pontifices, Prædecessores Nostros, Sedemque prædictam, sub quibuscumque tenoribus & formis, ac cum quibusvis etiam derogatoriarum derogatoriis, aliisque efficacioribus & insolitis clausulis, nec non irritantibus & aliis decretis, in genere, vel in specie, etiam motu, scientia & potestatis plenitudine similibus, etiam iteratis & multiplicatis vicibus concessis, confirmatis & innovatis; quibus omnibus & singulis, etiamsi de illis, eorumque totis tenoribus, specialis, specifica, expressa & individua, non autem per clausulas generales idem importantes, mentio, seu quævis alia expressio habenda, vel aliqua alia forma ad hoc servanda foret, eorum tenores, præsentibus pro sufficienter expressis, & insertis habentes, illis alias in suo robore permansuris, ad effectum validitatis & perpetuæ firmitatis præmissorum omnium & singulorum, hac vice dumtaxat harum serie specialiter & expresse derogamus, cæterisque contrariis quibuscumque. Aut si aliquibus communiter aut divisim ab eadem sit Sede indultum, quod interdici, suspendi, vel excommunicari non possint, nisi per litteras Apostolicas facientes plenam & expressam, ac de verbo ad verbum de indulto hujusmodi mentionem.
[69] [Fides habenda transumptis.] Ad hoc autem, ut præsentes Nostræ litteræ amplius innotescant, & de eis fides commode fieri possit; volumus, quod ipsarum transumptis, etiam impressis, manu cancellarii seu archivistæ dicti conventus, seu cujusvis notarii publici subscriptis, ac sigillo ejusdem conventus, vel alicujus personæ in Ecclesiastica dignitate constitutæ, munitis, eadem prorsus ubique fides in judicio & extra illud adhibeatur, quæ iisdem præsentibus adhiberetur, si forent exhibitæ vel ostensæ.
[70] [Sanctio pœnalis.] Nulli ergo omnino hominum liceat paginam hanc Nostræ approbationis, confirmationis, constitutionis, erectionis, interdicti, prohibitionis, statuti, concessionis, indulti, mandati, decreti, derogationis & voluntatis infringere, vel ei ausu temerario contraire: si quis autem hoc attentare præsumpserit, indignationem omnipotentis Dei, ac beatorum Petri & Pauli, apostolorum ejus, se noverit incursurum.
Datum Romæ apud Sanctam Mariam Majorem anno Incarnationis Dominicæ millesimo septingentesimo quinquagesimo quarto, octavo Calendas Aprilis, Pontificatus Nostri anno quartodecimo.
D. Card. Passioneus.
J. Card. Pro-Datarius.
Visa
De Curia J. C. Boschi
J. B. Eugenius.
Loco ✠ plumbi.
Registrata in Secretaria Brevium.
Publicata die 6 Aprilis 1754.
[Annotata]
* l. MCCXXX
* l. nostris
* quo
* an in concilio?
* integer
* inviclatusque
* formam
* an quoad hoc?
§ V. Præcipuæ S. Francisci ecclesiæ prope & intra civitatem Assisiensem: mons sacer Alvernus, in quo illi sacra stigmata collata fuerunt.
[Præ reliquis adamatæ S. Francisco æ diculæ Portiunculanæ] De altera S. Francisci sacra æde, prope Assisium pariter sita, sanctæ Mariæ Angelorum, ac notiori vocabulo sanctæ Mariæ in Portiuncula, de Portiuncula, ac Portiunculæ appellata, crebram mentionem faciunt Vitæ superius editæ, & nos fecimus in Commentario prævio. Hanc, ut ibidem vidimus, Vir sanctissimus inter primordia sanctioris vitæ suæ collectis eleëmosynis, suaque opera ac sudore restauravit; in hac initium dedit suo Ordini Fratrum Minorum, Ordinique pauperum dominarum, quas Clarissas nunc vocamus; hanc præ omnibus orbis terrarum ecclesiis, dum vixit, amavit, ac sui instituti sectatoribus commendavit; apud hanc mori voluit. Addunt aliqui, in hac quoque ex suprema illius voluntate cor ac intestina ejusdem servari; quod alii negant, uti in Analectis infra pluribus dicetur. Erat autem sacra hæc ædicula angusta, humilis ac paupercula, sed nimirum hoc ipso pauperi humilique Francisco charior, maxime cum eamdem & gloriosæ Virginis Mariæ titulus & cælestium visionum frequentia plurimum commendarent.
[72] Reverendus pater Matthias Grouwels, Ordinis Fratrum Minorum Recollectorum S. Theologiæ lector jubilatus, [origo & notitia,] & provinciæ Germaniæ Inferioris definitor, in Historia critica Indulgentiæ Portiunculanæ, anno 1721 Antverpiæ edita, parte 2, cap. 1 hanc loci notitiam tradit: Sacellum Portiunculæ (ut scribit Octavius episcopus Assisiensis Tract. de Indulgentia Portiunculæ) in vallis Spoletanæ partibus, non longe extra muros civitatis Assisii anno Christi DXIII ædificatum est devotione ac labore quatuor eremitarum, qui ex Palæstina venerant in Italiam, ibique pedem fixerant. Ad hujus etiam fabricam concurrit per eleëmosynas populus Assisinus, eoque perfecto, vocatum est Sacellum B. Mariæ de Josaphat propter quasdam reliquias, quas præfati eremitæ secum tulerant ex Valle Josaphat, & eidem sacello concesserant. Postea ob parvitatem suam appellatum est Sacellum de Portiuncula, atque etiam B. Mariæ Angelorum. Elapsis autem aliquot annis, eremitæ inde discesserunt in Æmiliam, ac deinde eumdem locum B. Benedictus abbas obtinuit sub annum DXL. Et sic ad Benedictinos de Monte Subasio pervenit. Ignotum mihi est, quibus monumentis usus fuerit illustrissimus Octavius ad hæc asserenda; sed certiora mihi sunt, quæ sequuntur.
[73] [quam Sanctus ipse restauravit,] Subditur hic, S. Franciscum hanc ædiculam fœde neglectam, post reparatas SS. Damiani & apostoli Petri ecclesias, restaurasse, ac demum a Montis Subasii abbate sibi suisque accepisse ea lege, ut, si quando Deus eorum Ordinem amplificasset, domus hæc totius Ordinis mater & caput haberetur, & cetera, quæ in Commentario prævio explicavimus. At de loco ipso ibidem hæc subjungit laudatus Grouwelus: S. Franciscus, procurantibus benefactoribus, pauperculum conventum ædificavit apud S. Mariam de Portiuncula. Unde refert S. Bonaventura cap. 8 & 10, quod sanctus Pater ibi cellam habuerit, in qua & episcopus Assisiensis Sanctum orantem conspexit. Postea novus conventus adjectus est cum nova ecclesia. Ut autem lector ideam quamdam habeat ecclesiæ Portiunculæ veteris & novæ, delineationem utriusque appono. Tum illam exhibet, quam ego chalcographo nostro imitandam dedi, atque hic post num. 75 pariter curioso lectori exhibeo.
[74] [datur ex Opusculo R. P. Grouweli] Pergit Grouwelus: Sacellum, in quo Christus Indulgentias dedit, quodque hora circiter media distat Assisio, ædificatum est ex subalbo impolito lapide. In latitudine habet pedes circiter septemdecim: in longitudine triginta septem. Supra frontispicium parva est turris altitudinis octo pedum. Parietes laterales in altitudine habent septemdecim pedes. Fornix est figuræ ferme ovalis. Paries interior, tam ex vetustate, quam devoto populi contactu multum detritus, donariis argenteis, aliisque devotionis argumentis est ornatus. Altare cancellis ferreis artificiose fabricatis separatum conspicitur. In pariete ad cornu Evangelii fenestra est. Porta, per quam sacellum a parte interiori ingredimur lucraturi indulgentias, habet latitudinem novem pedum; illa autem, per quam ad cornu Epistolæ egredimur, habet in latitudine octo pedes. Est & altera porta minor in parte posteriori sacelli, per quam sacerdos Sacrum solemne celebraturus cum ministris altare accedit.
[75] [de Indulgentia ejusdem loci.] Inferior altaris pictura Annunciationem, ab archangelo Gabriële Deiparæ factam, repræsentat, quæ a B. Francisci temporibus in eodem sacello fuisse refertur. Hæc autem pictura, lamina argentea malleo ducta, est, faciebus beatæ Virginis & archangeli exceptis, jam totaliter tecta. Retro hoc sacellum a cornu Epistolæ circiter triginta tres pedes versus chorum cella conspicitur, in qua beatus pater noster Franciscus habitavit, & mortuus est IV Octobris anno MCCXXVI. Hanc cellam templum majus jam superædificatum complectitur, extra cujus parietes, at intra conventus limites, exstat sacellum, quod olim spelunca erat, ad quam B. Franciscus plurimum orandi causa se conferebat, & in qua tentatio carnalis eum adeo apprehendit, ut inde exiens, antequam Indulgentiam a Christo accepisset, nudum se in vepres & spinas projecerit. Istæ in rosetum pulcherrimum deinde mutatæ rosas & ramusculos sine spinis producunt; si tamen in locis aliis transplantentur, spinas, quibus in loco Portiunculæ carent, generare dicuntur. Folia hujus roseti usque in hodiernum diem ab una parte adhuc rubra & quasi guttis sanguineis conspersa apparent; sicut hiscemet oculis vidi. Hæc Grouwelus: verum quæ de vepribus in rosetum conversis, causaque rubearum macularum refert, utinam in Vitis, quas edidi, legerentur. Vide dicenda in Dissertatione de Indulgentia Portiunculana.
Ecclesiæ Portionculæ perfectæ Vetus A. et nova B.
Planum Ecclesiæ Portiunculæ veteris et novæ
A B. Virginis Mariæ Angelorum sacell. ✠ Cappellæ majoris Eccle:
B Cella in qua obiit S. Franciscus, nunc Sacellum ejus nomini dicatum
C Sacellum quod dicitur Rosarum
D Hortulus olim plenus spinis
E Claustrum cum cisterna S. Francisci ex media parte destructum
F Vetusta ædificia Francisci ex media parte destructa
G Chorus a S. Bernardino erectus nunc autem destructus
H Conventus a B. Bernardo a Quintavalle a fundamentis erectus
I Chorus major et minor
K sacristia
L Fontes
M Conventus modernus.
[76] Sacello Portiunculæ jam descripto eleëmosynis principum ab anno MDLIX superædificata est prægrandis ecclesia, [Super hanc ædiculam ecclesiæ constructæ notitia.] in cujus medio pulcherrima exurgit laterna, sub qua idem sacellum adhuc illæsum perseverat, quemadmodum Lauretanum in sua. Priusquam progredimur, paucis observo, ejusdem ecclesiæ primordia decennio serius statui in Apologia pro Fratribus Minoribus a Marczic & Warronatemburg edita, in cujus tom. 3, pag. 131 verbis Italicis sic legitur: Anno MDLXIX, die XXV Martii posita fuere fundamenta magnæ ecclesiæ S. Mariæ Angelorum juxta Assisium. Hæc ibi: an rectius, haud equidem scio. Subjicit deinde laudatus Grouwelus: Ecclesia illa prægrandis habet in longitudine passus quadringentos, in latitudine centum triginta duos. Ita auctores, qui sacellum Portiunculæ visitarunt, testantur, partim P. Fremaut, partim alii ex patribus nostris peregrini recentiores, ex quorum scriptis hæc fideliter collegi. Hactenus laudatus apologista Indulgentiæ Portiunculanæ Grouwelus. De celebribus indulgentiis ibidem lucrandis, numerosique populi propterea illuc confluxu vide dicenda in Analectis.
[77] [Duæ alia S. Francisci sacræ ædes Assisii] Sunt & Assisii duæ aliæ ecclesiæ S. Francisci memoriæ sacræ, una scilicet, qui Franciscus Parvulus appellatur, quod stabulum fuisse dicitur, in quo ille natus sit: vide dicta in Commentario prævio § 3; altera, quæ ex paterna ejusdem domo in ecclesiam conversa fuit. Supra laudatus Marczicus aut Warronatemburgus tom. 3, pag. 151 inter annos 1613 & 1617 postremæ sic meminit, sed sermone Italico: Cum in Italiam venisset (R. P. Antonius de Treio, Ordinis Minorum vicarius generalis) vidit tum etiam superesse in civitate Assisiensi paternam domum sancti patriarchæ Francisci, eamque ab aliis Religiosis sollicite desideratam procuratamque; & ipse cum favore & eleëmosynis Philippi III, Hispaniarum monarchæ, eam comparavit obtinuitque Religiosis suis, qui in eadem stabiliti fuere diplomate Pauli V; ac voluit, ut converteretur in ecclesiam cum commodo domicilio, & traderetur Fratribus Minoribus strictissimæ observantiæ, qui eam hodieque tenent cum omni decore, justo numero incolentes.
[78] Ejusdem mentionem etiam fecit Waddingus in Apparatu ad Annales Minorum § 5, [intra civitatem; tertia prope eamdem.] num. 26, ubi occasione carceris domestici, in quo durus pater sanctum Filium suum initio conversionis illius aliquantulum detinuit, hæc scripsit: Vidi ego, non absque peitate, angulum ipsum, obscurum & tetrum, quo sub scala ædificii arcta clausus est custodia; servaturque ad hujus pii Mancipii memoriam in ipsa ecclesia, quæ noviter constructa est in ædibus paternis, absque ulla structuræ injuria vel elegantis ædificii deformitate. Præterea prope eamdem civitatem in loco, qui Rivus-Tortus vel Rigus-Tortus dicitur, est ecclesia cum conventu Fratrum Minorum Conventualium, indigenis San Francesco del Rivotorto appellata. Atque hæc de S. Francisci ecclesiis intra & prope civitatem illius patriam ædificatis annotanda reperi.
[79] Progrediamur hinc ad Apenninum montem, qua parte hic dominium Florentinum inter ac Ecclesiasticum statum, [Montis Atverni, in quo Sanctus sacra stigmata accepit] haud procul a Burgo Sancti Sepulcri interjacet. Ibi visitur Mons Alvernus, in quo S. Franciscum biennio ante obitum suum quinque sacris Christi stigmatibus mirabiliter insignitum fuisse, probavi in Commentario prævio § 23 & duobus sequentibus. Ab hoc tanto prodigio mons ille celebritatem suam merito accepit, & in hoc usque tempus servat. Aliquam loci notitiam dedi ibidem; amplam vero ejusdem descriptionem & quasi brevem historiam exhibet illustrissimus Franciscus Gonzaga in Provincia Tusciæ, conventu 17, ex eoque Waddingus in Annalibus ad annum 1213; mihi pauca ad S. Francisci venerationem spectantia ex ipsis annotasse suffecerit. Montem hunc comes Orlandus Cathanius, vallis Casentinæ dominus, S. Francisco, dum hic viveret, illiusque Fratribus habitandum concessit (quod Waddingus anno 1213 innectit) huncque in finem ecclesiam parvulam, S. Mariæ de Angelis sacram in eo exstruxit, quæ Antiquior vocatur, primamque suam structuram servat. Nam religioni ducunt eam mutare, quod credant, eamdem a S. Francisco, prout a sanctissima Dei Genitrice sanctisque Joanne Baptista ac Euangelista didicerat, ordinatam fuisse; tresque ejusdem loci guardianos sibi succedentes male periisse, quia illam mutare tentaverant.
[80] Adstruenda tamen postea propter adventantium fidelium numerum fuit ecclesia, [ecclesia, sæcræ ædiculæ, locus collatorum stigmatum] quam Waddingus anno 1260, jubente Alexandro IV summo Pontifice, consecratam fuisse, ait, a septem episcopis, ab iisque etiam totum montem benedictum. Inter alia visitur in eodem sacellum, ubi dicitur fuisse prima in eo monte cella S. Francisci, in eoque ostenditur quadratus lapis crate ferrea tectus, in quo ille sæpius refectionem sumpsisse traditur. Est & aliud sacellum Sanctæ Crucis dictum, ubi secundam ejusdem Sancti cellulam fuisse, asserunt, sacraque stigmata eidem impressa; cujus rei simul ac fundatoris sacelli memoriam incisa ibidem hæc inscriptio conservat: Anno Domini MCCLXIV feria quinta post festum Assumptionis gloriosæ Virginis Mariæ comes Simon, filius illustris Viri, comitis Guidonis, Dei gratia in Tuscia Palatinus, fecit fundari istud oratorium ad honorem S. Francisci, ut ipse, cui in loco isto Seraph apparuit sub anno MCCXXIV infra Octavas Nativitatis ejusdem Virginis, & corpori ejus impressit stigmata Jesu Christi, consignet eum gratia Spiritus sancti. Ita apud Waddingum: nam apud illustrissimum Gonzagam pro anno MCCXXIV non recte legitur MCCXXV. Apud utrumque additur, in ejusdem sacelli fornice sequentes crassæ Minervæ versus legi:
His quondam divi Francisci hæc cella secunda
Extitit in scopulis, nunc vero dicta Ducis
Hic quater arcta decem illi * dies jejunia solvit
Ordinis angelici ductus honore sacri.
[81] [magna in veneratione habitus] Porro construxerat sibi beatissimus pater Franciscus (ita pergit ibidem ex Gonzaga Waddingus) non longe ab hoc ipso sacello, dum adhuc intra cellæ limites teneretur, sub procera quadam fago oratorium, in quo integras, noctes consumere assueverat. Ad hoc igitur in festo Exaltationis sanctæ Crucis paululum ante auroram orationis ergo perrecturus, maxima luce circumfusus in ipso medio itinere Christum Dominum in Seraph specie ex aëre sibi apparentem, atque sacra stigmata imprimentem vidit. Fratres vero, ne locus tanto mysterio dignus mortalium pedibus tereretur; ipsum ferrea crate contegendum curarunt; quam tamen perdevota quædam femina Elizabetha, cujusdam Angeli de Baldis uxor, honoris causa inde amoveri, atque aliam omnino æneam anno Domini MDXXXVI sibi * subrogari fecit. Nec facile populorum ad sacrorum stigmatum sacellum, quod & comes Simon (de quo supra) elegantissime exornandum curavit, & in quo quinque lampades perpetuo lucent, devotio ob sacra stigmata ibidem recepta exprimi posset. Ad ipsum siquidem perpetuo Christi fideles sua vota persoluturi confluunt, plurimaque inde beneficia a Deo Opt. Max. meritis tanti Patris referunt.
[82] [quotidiana ad illum nocturna supplicatio] Adauget præterea hujusmodi devotionem vespertinus (ut prædiximus) fratrum accessus, qui singulis noctibus a Completorio perdevotas quasdam antiphonas in beatæ Virginis Mariæ, sanctorum angelorum, Joannis Baptistæ, Joannis Euangelistæ, Hieronymi atque B. Francisci honorem ibidem devotissime decantant; præsertim eam, quæ ab his verbis exorditur: Cælorum candor splenduit; & illam, quæ ab his verbis auspicatur: Crucis hic apparet hostia: nempe quæ in Breviario Fratrum Minorum leguntur in festo impressionis sacrorum stigmatum, prima in primis vesperis ad Magnificat, altera item ad Magnificat in secundis. De quotidiano Fratrum ad sacellum istud accessu ibidem ex Gonzaga præmiserat ista: Ut primum hic locus (mons Alvernus) ab Eugenio quarto Pont. Max. Observanti familiæ .. collatus extitit, … statutum, idque consulto a patribus fuit, ut singulis diebus res divina in sacrorum stigmatum sacello ab uno sacerdotum fieret; utque singulis quoque diebus vespertino tempore omnes simul hujus loci Fratres processionaliter ad idem sacellum gloriosissimæ Virginis nocturnum (hunc Benedictam vocant) alta voce persolventes pergerent.
[83] [divinitus, ut fertur, probata; Sancti lectus,] Quod quidem eidem Virgini gloriosæ gratissimum extitit: nam semel ex altissima quadam fago, inter ædiculam divi Antonii abbatis dicatam *, atque illam, quæ Cardinalis dicitur, surrigente, Religiosos eo tendentes benedicere visa est. Cumque præfata processio ex nimia nivium multitudine quodam die a fratribus prætermissa fuisset, plura diversi generis animalia a veteri ecclesia ad præfatum sacellum usque bina & bina ad processionis instar procedere sequenti nocte visa sunt. Quod cum fratres rescivissent, hujuscemodi processionem perpetuo habendam, licet tempestas magis magisque sæviret, firmissime statuerunt. Qua etiam de causa Clemens VII Pont. Max. singulis fratribus, qui ei intersunt, plenariam omnium peccatorum indulgentiam vivæ vocis oraculo concessit. Rursum ibidem num. 44 ex eodem illustrissimo Gonzaga sic narrat Waddingus: Substat sacello S. Antonii abbatis secretum beati patris Francisci oratorium, in quo semotus ab aliis orare solitus erat. Huic hæret locus, B. Francisci lectulus vulgo appellitatus, eo quod super eum defatigata ex continua genuflexione atque oratione membra necessario somno aliquando refecerit.
[84] Hunc illustrissimus Petrus Joannis Pauli de Ursinis cum omnium membrorum contractionem ex gravissima infirmitate incurrisset, [miraculo clarus & sacello superexstructo inclusus.] felici eventu sequenti, in sacellum divo Antonio abbati sacrum anno Dominicæ Incarnationis MCCCCXL erexit. Cum enim is heros (ut prædiximus) omnino contractus propriorum membrorum usum amisisset, omniaque necessaria remedia, sed humana, recipiendæ sanitati pristinæ adhibuisset, nec eam assecutus esset, ad hunc sacrum Alvernæ montem ex maxima, qua B. Franciscum prosequebatur, devotione deferri, atque per cuncta loca, in quibus beatus item Pater aliquando substitisset, circumferri voluit, ac tandem ad hoc oratorium delatus atque præfato in lectulo declinatus, post præmissam orationem voti compos effectus est. Quam ob rem, ne aliquando a tanto Patre ingratitudinis argueretur, præmemoratum S. Antonii sacellum ibidem propriis sumptibus ædificari, atque sequentes litteras cum gentilitiis propriæ familiæ insigniis ejus portæ incidi curavit: “Hoc opus fieri fecit Petrus Joannis Pauli de Ursinis, de Urbe, olim capitaneus generalis populi Florentini.” Mitto alia, quæ apud laudatum Waddingum de sacris montis ædiculis, fautoribus, privilegiis ac principum ad eumdem accessu legi possunt, solumque hic subjungo topographicam ejusdem descriptionem, quam idem Annalista ad annum 1260 num. 51 post narratam novæ ecclesiæ dedicationem, eo anno solemnissime factam, dedit.
[85] Consecrationem hanc (inquit) jam superius indicavimus tomo primo, [Eiusdem montis situs] & graviora quæque retulimus hujus montis privilegia; situs & topographiæ ampliorem descriptionem, non adeo nobis tunc exploratam, nec visam, in hunc locum distulimus. Exteris rem gratam nos præstituros putamus, dum eam hic subjunxerimus. Per agrum Florentinum & diœcesim Aretinam inter Tyberim & Arnum, notissima flumina, ad Meridiem & Occasum se extendunt, dilatatis fimbriis, gemini colles, ab Appenninis Alpibus prodeuntes. Super hos exurgit mons frondosus & frugifer, qui ab Oriente versus Tyberim ascensum habet septem milliarium; ab Occidente versus fluviolum Corsalonis, radices montis alluentem, trium milliarium. Super hujus montis juga consurgit alius, etsi totus lapideus, valde tamen pulcher & amœnus, virentibus arboribus ornate confertus, qui super omnes montes & colles circumvicinos caput altius extulit, Alvernæ cognomen sortitus…
[86] Figuram habet quadrangularem: primus angulus vergit ad Meridiem, ex quo descendit æquali proportione per duo milliaria, quasi quædam terræ lingua, [& topographia] ad cujus medium situm est castrum pii illius herois Orlandi, qui montem hunc Francisco donavit. Secundus angulus respicit ad Occidentem, super quem monticulus delectabilis exurgit, ecclesia stigmatum superior. Priores hi anguli non adeo ab invicem distant, & inferiores sunt aliis. Tertius angulus respicit ad Septentrionem, & distat ab angulo secundo mille passus. Suum etiam habet monticulum, Penna parva dictum. Quartus Orientalis est, a tertio distans per quingentos passus: inter utrumque via media occurrit collis altior cæteris, Penna major nuncupatus, in cujus cacumine erecta crux molis ponderosæ. Ab hoc ad primum angulum semper descenditur per integrum milliare. In spatio medio inter quatuor angulos numerantur duodecim monticuli juxta numerum duodecim Apostolorum Christi, cujus passio (id est memoria passionis illius per impressionem quinque stigmatum) in eo monte erat renovanda.
[87] [exponitur ex Waddingo:] Ingressum vel ascensum habet unum per ostium dumtaxat; a tribus enim lateribus abrupta habet præcipitia: a quarto, quod est inter primum & quartum angulum, decurrunt aquæ omnes in vallibus duodecim monticulorum congregatæ. In ascensu a parte Occidentali, emensis ter mille passibus, occurrit primo fons B. Francisci, a frequenti potu & sessione eiusdem ita cognominatus; deinde versus Orientem vergitur ad hortos Fratrum, inter quos recto tramite itur ad montis radices; mox scanditur per montem ipsum ad Meridiem inter montis fimbrias & horti muros ad centum passus, donec via se reflectit ad Occidentem. Gravior deinde ascensus per ducentos passus, donec pervenitur ad crucem in capite viæ erectam: ab hac continuo ascensu per quadraginta passus pergitur ad portam, quæ obseratis valvis, vectibus ferreis & forti aggere montem claudit. Intra hanc est parvum atrium, in quo sita devotissima illa ecclesia, per S. Franciscum in honorem beatæ Virginis constructa, in qua plenaria obtinetur indulgentia in festivitate sacrorum stigmatum, & mira suæ benignitatis & potentiæ portenta Deus monstravit.
[88] [duplex in eo ecclesia: conventus Fratrum.] Ad sinistram partem ecclesiæ contiguum est Fratrum habitaculum in parva planitie infra primum, de quo locuti sumus, monticulum. A sinistra ad Occidentem in area ampliori constructa major ecclesia, cujus ostium Occidentale, altare majus Meridionale, ad annum MCCCXLVIII a Petræmalæ comitibus cœpta, sed ad annum MCCCCXCVII a Fratribus observantibus consummata. Ita conjuncta est priori ecclesiæ, ut unam utraque in crucis modum constituat, in quarum compagine structa turris excelsa, superpositis campanis, a comite Orlando & S. Bonaventura advectis. Officinæ quæque utrique ecclesiæ sunt communes: tempore hyemali in minori, æstivo in Majori, divinum celebratur Officium. Alia præter hæc in monte esse delubra & sacella, diximus loco superius citato, suis intervallis distincta. Ita universus mons pietatem spirat atque ad devotionem accendit, ut nullus sit, qui rerum omnium dispositionem non omnino admiretur.
[89] [Pia Pontificum in hunc locum munificentia: Bonifacius IX] Ceterum longum foret omnia & singula recensere diplomata, quibus summi Pontifices, Cardinales & episcopi ad eum montem fidelibus commendandum, eidem sacrarum Indulgentiarum thesaurum ac privilegia concesserunt. Legi de his potest Waddingus ad annum 1213, num. 53, orsus ab ipso Gregorio IX, cujus plumbeam bullam, incipientem: Seraphin volabant juxta Prophetam, laudat, in qua, ait, illum dimidiam partem pœnitentiæ pro commissis criminibus debitæ remisisse omnibus, qui vel sacrum hunc montem vel ecclesiam, in eo erectam, in sacrorum stigmatum festivitate devote visitaverint. Libet tamen bullam Bonifacii IX, quam pariter ibidem laudat, ex R. P. Grouweli Opusculo de Indulgentia Portiunculæ hic subjicere. Bonifacius episcopus, Servus Servorum Dei &c. Splendor Paternæ gloriæ, qui sua mundum illuminat ineffabili charitate, pia vota fidelium, de clementissima ipsius Majestate sperantium, tunc præcipue benigno favore prosequitur, cum devota ipsorum humilitas Sanctorum precibus & meritis adjuvatur.
[90] Cum itaque, sicut accepimus, ad ecclesiam domus Fratrum Ordinis Minorum, [in eodem concessit Indulgentiam Portiuncula,] sitam in monte Alvernæ, Aretinæ diœcesis, in quo Dominus noster Jesus Christus beatum Franciscum suis sacratissimis stigmatibus insignivit, tam Tusciæ, quam etiam multarum aliarum partium devotionis causa maxima confluat populi multitudo; nos cupientes, ut ecclesia ipsa congruis honoribus frequentetur; & ut Christifideles eo libentius causa devotionis confluant ad eamdem, quo ex hoc ibidem dono cœlestis gratiæ uberius conspexerint se refectos; de omnipotentis Dei misericordia & beatorum Petri & Pauli, Apostolorum ejus, auctoritate confisi, omnibus vere pœnitentibus & confessis, qui dictam ecclesiam decima septima die mensis Septembris, in qua annis singulis hujusmodi stigmatum solemnitas celebratur, devote visitaverint, annuatim illam Indulgentiam & remissionem peccatorum concedimus, quæ visitantibus ecclesiam sanctæ Mariæ de Portiuncula, Assisien. diœc., a primis Vesperis primæ diei mensis Augusti usque ad secundas Vesperas subsequentis diei annuatim authoritate Apostolica, ut asseritur, est concessa… Datum Perusii Kalend. Decemb. Pontificatus nostri anno quarto: id est, anno Christi 1392, cum Bonifacius electus fuerit Pontisex die 2 Novembris anni 1389, ac die 9 vel XI ejusdem mensis coronatus.
[91] Sequitur ibidem Bulla Sixti IV, data Romæ anno 1475, [quod Sixtus IV confirmavit.] præmissam Bonifacianam confirmantis, ac præterea, ut fideles eo accurrentes Indulgentias hujusmodi facilius consequantur, potestatem facientis vicario Fratrum provinciæ Tusciæ secundum morem dicti Ordinis, & eo a provincia absente, guardiano dictæ domus pro tempore existenti, deputandi aliquos Fratres dicti Ordinis idoneos presbyteros in numero sufficienti, qui dicta die XVII Septembris, & quatuor aliis diebus, illam immediate præcedentibus, Christi fidelium eorumdem confessionibus diligenter auditis, eisdem fidelibus in singulis casibus, in quibus minores pœnitentiarii nostri (Pontificii) in basilica Principis Apostolorum de Urbe soliti sunt absolvere, de absolutionis beneficio providere, & pœnitentiam salutarem injungere libere & licite valeant. Hinc collige, quanta tunc temporis fuerit istius sacri montis religio, quantusque fidelium ad eumdem in festo sacrorum stigmatum pietatis ergo accursus.
[92] Nullus dubito, quin præter loca tum hic, tum in Commentario, jam memorata, aut etiam in Analectis commemoranda, [Forte sunt & aliæ ecclesiæ peculiari ratione ipsi dicatæ ac celebres.] etiam alibi sint quædam singulari quodam modo ac religione eidem sancto Minorum Institutori sacra, ac peculiari ejusdem memoria celebria; sed nimii laboris esset in singula inquirere; quare sufficiat, præcipua ista memorasse, suaque maneat ceteris religio, quam auctam cupio, non diminutam. Ad Analecta igitur progrediamur.
[Annotata]
* an ille?
* i. e. eidem crati
* an dictam?
ANALECTA.
Franciscus confes., fundator Ordinis Minorum, Assisii in Umbria (S.)
BHL Number: 3112, 3135
PARS I.
Ex Waddingi Annalibus Minorum, aliisque editis & Mss.
§ I. Quædam Sancti gesta, a Waddingo in Annalibus ad annum MCCXI relata.
[Ratio, cur hæc Analectæ tradantur,] Cum in Commentario prævio mihi fere tantum propositum fuerit quatuor primas, easque optimæ fidei, S. Francisci Vitas commentari, ut ejusdem Sancti gesta historice certa studioso lectori exhiberem; multa sciens volensque præterivi, quæ eruditus ac diligens annalista Minorum Waddingus aliunde accepta præterea recensuit. Procul certe abest, ut biographi, quorum lucubrationes illustravi & edidi, omnia Francisci gesta scriptis suis consignaverint; nam etsi illi multa de ipso tradiderunt, multo tamen plura sine dubio gessit toto viginti annorum spatio, quo Vir iste magnus Deo ferventissime servivit; quod & iidem biographi, Thomas Celanensis, Tres Socii, sanctusque Bonaventura in Prologis suis expresse testantur. Quam ob rem ex solo horum silentio in dubium vocari nequeunt alia ejusdem sacta, si pro his idonei auctores habeantur.
[2] [& quis in illis servandus modus.] His autem mihi quidem, ut alibi jam monui, accensendi non videntur Bartholomæus Pisanus, collectores Speculi S. Francisci, Marianus, aliique, quorum fidem partim recentior ætas, partim quædam improbandæ relationes sublestam faciunt. Hinc non omnia, quæ laudatus Waddingus Annalibus Minorum inseruit, commemorabo, sed quædam passim seligam, quæ verisimiliora videbuntur, aut maturius examen merentur, ne Analecta hæc nimium excrescant. Eadem de causa passim præteribo, aut solum leviter attingam fundationes conventuum, quæ longioribus inquisitionibus indigerent, atque ad annalistæ potius, quam ad meas partes pertinent. Sequar autem hic ordinem annorum, quem tenet Waddingus; non tamen, quod singula ad annos suos ab eo recte reposita existimem, nec ut in chronotaxim inquiram: nam hæc ibi passim niti videtur Chronico Mariani, qui sæculo XV & XVI floruit, & multa certis annis illigavit, quorum temporis ratio non videtur posse assignari. Quæ ad Francisci parentes, nativitatem, conversionem, sociorum admissionem, Regulæque per Innocentium III approbationem spectant, satis discussimus in Commentario prævio, ut de hisce nihil hic addere necesse sit.
[3] Itaque ad annum 1211, num. 2 Waddingus, audans in margine Marianum & Marcum Ulyssiponensem, [Sanctus suos divinitus instructos, & Christi conspectu animatos,] scribit, S. Franciscum, priusquam discipulos suos ad prædicandum mitteret, voluisse experiri, an sacro huic muneri essent idonei. Jubet ergo (verba Annalistæ sunt) ut primus omnium os suum aperiat ad prædicationis munus Bernardus, qui primus omnium dedit nomen societati. Ille vero sine mora obedienter incepit, & admiranda eructavit arcana, ita ut, non ipse, qui loquebatur, sed, qui inerat, Spiritus verba protulisse judicaretur. Secundum in medium prodire imperat Petrum Cathanæum, qui similiter tam perite & expedite Dei referavit magnalia, ut multis annis summum egisse videretur concionatorem. Alter de fugiendis peccatis & acquirendis virtutibus mirum habuit sermonem, & quisque tam docte de signata sibi materia locutus est, ut ex alto Dei virtute & sapientia omnes imbutos esse, non immerito crederetur. Cum ergo omnes eructarent verbum bonum, & illorum linguæ viderentur calami scribarum velociter scribentium, quæ a superiori dictabantur potestate, stuperentque cuncti ad divina in singulos concessa beneficia, ecce in medio eorum, qui spiritum infudit & verba, Christus Dominus apparuit in specie pulcherrimi juvenis, singulos mira benignitate & affabili dignatione benedicens.
[4] Ad cælestem & repentiam hanc visionem omnes stupefacti, [mittit ad prædicandum.] extra se rapti, supini ceciderunt in terram. Sed, ut ad se redierunt, dixit Vir sanctus: Fratres mei & filioli dilectissimi, summas agite gratias Deo omnipotenti & Filio ejus Jesu Christo Domino nostro, cui placuit, per ora simplicium thesauros disseminare cælestes. Prosequitur Sanctus sermonem ad eam rem accommodatum, post quem ibidem additur: Quibus auditis, viri sancti se ad omnia aiunt paratos, solumque expectare præceptum, qui jam propriæ renunciaverant voluntati; nec de sua simplicitate diffidentiam superare spem divini adjutorii. Divisit ergo eis pius Pater terram in funiculo distributionis &c. Haud difficulter hæc credi possent, si antiquiores testes haberent, quam sint Marianus & Marcus; nam in Vitis, quas edidi, nil tale legere est. Si eadem nota fuerint Tribus Sociis, miror, non hæc potius ab illis in exemplum adducta fuisse, quam quæ habent in Appendice num. 36 & sequenti; nimirum, sex primos socios, cum a S. Francisco mitterentur ad annunciandam populo verbis factisque pœnitentiam, territos timuisse, & ab eodem Sancto promissis propheticis ad suscipiendum impositum munus animatos promptosque redditos fuisse.
[5] Ad eumdem annum num. 3 subdit Waddingus ex eodem Mariano, [Dum Perusii prædicans impediebatur,] Franciscum, sociis alio missis, cum Sylvestro in vicinam Tusciam perrexisse, de eoque itinere alia narrat sequentia: Pervenit ergo Perusium, nobilem ac satis notam in ditione Pontificia civitatem, in qua publico in foro dum sermonem haberet ad populum, supervenerunt quidam equites ac nobiles civitatis juvenes, qui in equis hinc inde discurrentes & hastiludium exercentes, impediebant auditores, ne, quid Vir sanctus prædicabat, audirent. Quos dum ipse populus sæpius incusaret, & quidam acrius arguerent, nec tamen illi a suis ludis & vanitatibus abstinerent; conversus ad eos in fervore spiritus beatus Pater dixit: Audite & intelligite, quæ Dominus per me servum suum vobis annunciat. Nec dicatis, quod hic est Assisias (apposuit hanc cautelam propter mutuum odium inter utriusque civitatis populos) quia non secundum hominem loquor.
[6] [dicitur publice prædixisse civiles tumultus,] Dominus exaltavit vos & magnificavit super omnes vicinos vestros: propter quod magis debetis agnoscere Creatorem vestrum, humiliando vos, non tantum ipsi Deo, sed etiam vicinis vestris, & omni creaturæ propter Deum. Sed elevatum est cor vestrum in elatione & superbia & fortitudine vestra; & devastastis & oppressistis vicinos vestros, & multos interfecistis. Unde dico vobis, quod, nisi cito ad Dominum conversi fueritis, satisfacientes illis, quos offendistis, Dominus, qui nihil relinquit inultum, ad majorem vindictam & punitionem vestram, & in opprobrium vestrum faciet vos consurgere unum adversus alterum, & mota seditione & intestino bello, tantam tribulationem patiemini, quantam vicini vestri vobis inferre non possent… Ad complementum vero supra relatæ prophetiæ divina evenit permissione, ut paucis post diebus magnus oriretur tumultus inter nobiles Perusinos & populum. Deventum est ad intestinum bellum; sed populus prævaluit, & nobiles cum clero, cui adhæserunt, expulsi sunt civitate. Qui, ut illatam ulciscerentur injuriam, omnia ruralia bona, domos campestres, vineas, segetes, pomaria populi devastaverunt, &, quæ poterant, damna retulerunt.
[7] [eventu mox secuto.] Stomachabundus similiter populus illorum deprædatus est ædes, cecidit servos & filios, talisque facta est desolatio, contritio & infelicitas in viis eorum, ut vere secundum Francisci vaticinium exteri hostes tot mala non possent infligere. Tanto ergo suo damno Perusini Hominis experti sanctitatem, qui futura mala præviderit & tam clare prænuntiarit, dignam ejus conceperunt opinionem, & rogarunt, ut apud eos paulisper remaneret, sedemque suæ mansionis sibi deligeret. Adhæserunt etiam ei multi pii adolescentes & timorati viri, quorum aliquos sua veste donavit, ex quibus specialem invenio fratris Humilis memoriam. Hactenus Annalista ex fide Mariani, quem unum laudavit; nam verba S. Bonaventuræ, qui num. 4 etiam citatur, unice faciunt ad probandam S. Francisci in publice arguendo Euangelicam libertatem & constantiam, nec ad hunc annum 1211, aut ad hanc civitatem magis, quam alio pertinent; at faciunt tamen, ut prædicta paulo verisimiliora reddantur.
[8] [Dicitur Cortonæ tunc admisisse ad Ordinem] Perusio post alia quædam progressum esse S. Franciscum Cortonam, ait ibidem Waddingus num. 8, tuncque ad Ordinem suum admisisse B. Guidonem, qui, cum jam a prima ætate sua vitam sancte instituisset, Francisci publico ad populum sermone audito, coram ipso procidens, cum ad prandium invitavit, prandioque finito, ejusdem habitu indui postulavit, obtinuitque post distributa pauperibus omnia, quæ possidebat. Dum vero Guido in fine concionis, ut dictum est, prandium offerens, ad Francisci genua procidit, Sanctus ad suos conversus, dixit: Iste adolescens per Dei gratiam nostræ adscribetur hodie militiæ, & in ista civitate sanctificabitur; quod utrumque vaticinium probavit eventus. Tunc quoque Franciscus, ducente eodem B. Guidone, & adjuvantibus Cortonensis civitatis incolis, pauperculum cœnobiolum extra civitatem exstruxit in loco Cellæ appellato.
[9] Laudat pro hisce Annalista Marianum, Rodulphium & Legendam B. Guidonis, [B. Guidonem, Heliam & Vitum;] quam etiam apud nos editam habes ad diem XII Junii, ubi tamen idem B. Guido perperam dictus fuit Tertiarius Ordinis S. Francisci, cum ejusdem Ordinis Minorum dicendus fuisset, uti postea observatum fuit in Supplemento Junii tom. VI. Porro ista aliaque ejusdem Beati cum S. Francisco gesta paulo latius in eadem Legenda ibi legi possunt; an tamen illa citato per Waddingum anno contigerint, ex ea non elicies. Tunc quoque ab eodem sancto Institutore ad Ordinem admissi leguntur apud Waddingum Helias, qui proximus ejusdem in generale Minorum ministerium successor fuit, atque alius, nomine Vitus, cujus breve, sed insigne, elogium ibidem datur. Leguntur præterea etiam nonnulla alia S. Francisci gesta, velut ad hunc annum pertinentia, quæ in Vitis quoque a me editis referuntur, sed sine nota temporis, quo contigerunt.
[10] Num. 12 peculiare Sancti jejunium narratur his verbis: [ac deinde secessisse in insulam lacus Perusini,] Imminente deinde Quadragesima, consumptis in superioribus exercitiis duobus ferme mensibus, commendata ædiculæ (Cortonensis) cura fratri Sylvestro, dissimulavit apud fratres, se aliquanto longius solum iturum. Accessit vero ad devotum quemdam virum, non longe ab illo loco morantem, juxta … lacum Trasumenum, seu Perusinum. Rogavit hunc, ut feria tertia Quinquagesimæ se transvehi curaret in medii lacus parvam & incultam insulam. Præparavit homo cymbam, & ante auroram diei Cinerum sanctum Patrem transtulit, quo desiderabat, duos tantum (Gonzaga cum aliis unum dicit) secum afferentem panes. Rogavit autem portitorem Vir sanctus, ut nulli detegeret illius latibulum, nec eum repeteret, nisi feria quarta Majoris hebdomadæ. Durum videbatur lintrario seu vectori, Hominem tot diebus in deserto, ubi humani generis nullus habitabat, tam tenui & perexiguo victu vitam transigere; sed ob sanctitatis perspectæ reverentiam, se facturum, quod jussit, promisit.
[11] Recedente hoc suo amico, sub spisso vepre formavit sibi receptaculum ad modum tugurioli, [in eaque solum quadraginta diebus severissime jejunasse;] in quo aliquantulum ab adverso cælo se defendebat. Ex panibus vero, quos secum tulit, unius dumtaxat dimidium manducavit, per quadraginta illos dies ad Christi exemplum in solitudine jejunans. Rediit autem vir ille devotus statuto die, ut eum reportaret, unde ante devexit: cui gratias agens, transfretavit, placato, dum navigaret, signo Crucis procelloso lacu, & ad locum Cellæ rediit, ubi Cœnam & Resurrectionem Dominicam cum fratribus celebravit. Ut autem hujus rari jejunii pervenit ad vicinum populum notitia, quotidie in insulam multi transvadabant, ut a sancto Viro compactum viderent & celebrarent tuguriolum. Factis autem ibidem, sancti Viri meritis, magnis prodigiis, ob ejus devotionem cœperunt quidam illuc demorari, & construere sibi habitacula, quæ decursu temporis mediocre coierunt in oppidum. Invalescente etiam Perusinorum erga sanctum Patrem devotione, eo defuncto, ibidem in ejus honorem conventum ædificarunt, ut largius ad annum MCCCXXVIII referemus. Adjacet conventui fons, ex quo aliquoties per illos quadraginta dies biberat Vir sanctus, a quo nomen accepit, & cujus aqua epota multos infirmos perfectæ reddidit sospitati.
[12] [quod quibus auctoribus asseratur,] Duo, quos hic laudat Annalista, auctores sunt illustrissimus Gonzaga in provincia S. Francisci conventu 35, & Rodulphius fol. 303, pag. 2, qui seculo XVI scripserunt, neque alios testes appellant. Eadem tamen aut simillima leguntur etiam in tribus, quas habeo, Speculi vitæ S. Francisci editionibus, Matensi scilicet anni 1509, Spoelberchiana Antverpiensi anni 1620, & Bosquieriana Coloniensi anni 1623, quarum sola prima prælucere potuit laudatis Gonzagæ & Rodulphio. At mirari licet, cur istud factum ignoraverit, aut præterierit Bartholomæus Pisanus, seculi VI scriptor, ad cujus argumentum non parum conducebat, hoc tam severum in deserto loco jejunium reliquis S. Francisci cum Christo Domino conformitatibus, ut ipse loquitur, annumerari; uti annumerare non omiserunt tres prædictæ Speculi editiones. Esse tamen hujus rei apud Perusinos traditionem, discimus etiam ex Cæsare Crispolti Perusino in Descriptione Perusiæ Augustæ lib. 2, pag. 188, ubi de eodem lacu Trasumeno ad propositum nostrum habet, quæ ex Italicis Latine subjicio.
[13] [quamque verisimile sit,] In mediis ejus aquis surgunt tres insulæ, quarum duæ, sibi vicinæ, versus Septemtrionem sitæ sunt, & quarum una appellatur Major, altera Minor; hæc habitatoribus vacua est; illa ducentis ferme familiis culta, aërisque salubris. In hujus fastigio conventus est Fratrum Observantium S. Francisci, ædificatus in memoriam Seraphici Patris, qui Quadragesimas ibidem exegit in jejuniis, orationibus, lacrymis & flagellationibus, occasionemque dedit, ut ea insula habitaretur; quapropter & locus iste Mons sanctus appellatur, De conventu Ordinis Minorum in ejusdem lacus insula sito etiam meminit Gobellinus in Commentario Pii II lib. 2 dicens, hunc Pontificem, dum Assisio Senas pergens, Trasumenum lacum trajecit, in eadem insula apud religiosos S. Francisci monachos pernoctasse. Huc verisimillime etiam spectat, quod apud Blavium in Geographia in Charta Territorii Perusini ad eamdem insulam notetur: S. Francesco. Quod autem Waddingus verbis supra datis promiserat de exstructione ejusdem conventus ad annum 1328 latius referenda, ejusdem memoriæ postea excidisse videtur, eum eo anno, quem didicerat ex Gonzaga, nullam illius mentionem fecerit.
[14] [paulisper expenditur.] Ex Vita, a Bonaventura scripta, constat quidem, S. Franciscum in aliqua lacus Perusini insula aliquando fuisse; sed nec hanc tunc habitatoribus vacuam ait, nec illum ibi solum fuisse; quin postremo contrarium potius indicavit. En verba ejus ex Vitæ num. 113. Modo quoque consimili in insula lacus Perusini cuniculus quidam captus & Viro Dei oblatus, cum ceteros fugeret, manibus ejus & sinui se domestica securitate commisit. Certe ad hanc in ea insula moram referri nequit prædictum jejunium, si Sanctus illud, ut supra dicitur, in eadem omnino solus exegerit. At potuit ille etiam alio tempore in eamdem trajecisse cum sociis, alio solus. Quid multa? Non erat hujusmodi secretus secessus a Francisci genio alienus; quippe qui soluerat, ut docet Celanensis in Vita num. 91, sua tempora ita partiri, ut eorum partem divinis colloquiis, partem proximorum saluti impenderet, maximeque solitudine gauderet, ut, si quid humanæ labis ex consortio hominum sibi forsan adhæsisset, ab omni remotus turba, solus cum solo Deo, detergeret. Verumtamen cum pro tam mirabili facto nullus sat antiquus producatur auctor, non potest non mihi admodum dubium videri, & de adjunctorum exaggeratione manere valde suspectum.
[15] Post hæc apud Waddingum legitur S. Franciscus concessisse B. Guidoni, [Ordinatis apud Cortenam rebus, Aretinos pacificat,] ut majoris solitudinis & liberioris contemplationis gratia in cava rupe adversi montis, ad cujus radices prædictus pauperculus conventus erat, cellulam sibi ædificaret, eo tamen pacto, ut ad statas preces cum ceteris conveniret: deinde vero rebus omnibus recte ordinatis, hinc recessisse; quæ ejusdem B. Guidonis Cortonensis Vitæ, ad diem XII Junii apud nos editæ, conformia sunt. Hinc dicitur Sanctus profectus Aretium, in ejusque suburbio hospitans, civitatem illam, intestino bello periclitantem, ejectis ex ea dæmonibus, mirabiliter placasse. Res certa est ex S. Bonaventura in Vita edita num. 83, sed quod ad annum spectat, is ibi non indicatur, & a Waddingo acceptus est ex Mariano & Hugolino; dissidentibus tamen, ut observat, Marco Ulyssiponensi & Rebolledo, qui annum 1216 vel 1217 signarunt. Ego nullum determinare ausim, cum Bonaventura solum dicat: Contigit, ipsum (Franciscum) ALIQUANDO Aretium devenire &c.
[16] Porro Waddingus ex supra laudatis scriptoribus subdit, [ab iisdem conventum obtinet, patrat miracula.] Aretinos, cum tam inopinatæ subitæque civium suorum reconciliationis Auctorem cognovissent, ad pedes ejus procidisse, eumdemque summo cum honore ac veneratione in civitatem deduxisse; ubi ille in publico foro sermonem instituit de pace servanda, fugiendisque discordiis, quas a dæmonibus, pacis inimicis, oriri, luculenter ostendit. Finita concione, illum ad communes civitatis ædes ductum, & assistentibus primoribus populi, cibo refectum, ait; deinde actum de exstruendo conventu Aretii, & hunc humili more brevi conditum, religiosisque novitiis instructum fuisse. Verisimilia hæc sunt; quamquam, ut jam monui, annus, quo ea contigerint, incertus mihi sit. Inter admissos tunc ad Ordinem memorat B. Benedictum Aretinum, de quo in Opere nostro actum est die XXXI Augusti. Multa quoque miracula a sancto Patre in eadem Aretina mora patrata fuisse, asserenti Waddingo facile credi potest.
[17] Aretio (ut ibidem sequitur num. 18) Franciscus Florentiam versus proficiscens, [Ganghereti sacellum construit, quod, ejus profanationem ulciscente Deo,] Ganghereti, quod in valle Arni in Tuscia oppidum esse ibi dicitur, ædificando conventui fundum a loci dominis accepit, in quo adversa valetudine correptus aliquot diebus morari compulsus est; ne tamen vel sic otiaretur, suis manibus exstruxit, vel muro circumdedit eum, qui sua ope & precibus in nemore exstillavit, fontem, qui adhuc existit, & cujus aqua multos a variis liberat infirmitatibus. Hæc Waddingus ex Rodulphio in Custodia Aretina, & Gonzaga in provincia Tusciæ conventu 15; post quæ subdit ipse sequentia num. 19: Id obiter de hoc loco dixerim, quod Marianus post MCD annum accidisse, notavit, temporis decursu ecclesiunculam a divo Francisco exstructam, alia nova ædificata, adeo neglectam, ut vario usui successive inserviret, donec demum deleto ab hominum memoria, ibidem aliquando sacram extitisse ædem, mutaretur in stabulum. Ostendit autem Deus, quantum sibi hæc hominum displicebat incuria, morte quorumcumque, quæ illuc introducebantur, animalium.
[18] [seculo XV restitutum fuit: alia quædam Sancti gesta.] Quidpiam illic latuisse sacri, existimavit quidam ex patribus, & absterso purgatoque loco, invenit in quodam parietis angulo defossam capsulam, continentem quasdam reliquias Sanctorum, scutellam ligneam, in qua sæpius sanctus Pater comederat, sicut appositum scriptum testabatur membraneum; atque ejus genuinam imaginem, a quodam Aretino non longe ab ejus morte depictam. Movit hæc ratio patres, ut locum in veneratione haberent, & erecto in eo altari inventam superponerent effigiem, quæ in hunc usque diem magna colitur religione sub cura patrum Conventualium custodiæ Aretinæ. Eo plus fidei meretur hæc narratio Mariani, quod eodem seculo, quo ista contigisse affirmat, ipsemet etiam floruerit. Ne nimium excrescant hæc Analecta, prætereo, quæ in sæpe dictis Annalibus Minorum ad eumdem annum leguntur de exstructis variis in locis per S. Franciscum ejusque fratres conventibus, admissis in Ordinem candidatis, inter quos unus fuit Petrus, qui pro Christi nomine sanguinem suum apud Marrochianos postea fudit, atque aliis, de quibus studiosus lector Waddingum consulere ibi potest.
§ II. Varia Sancti gesta, quæ a Waddingo ad annum MCCXII & ad partem sequentis narrantur.
[Hoc anno dicitur admisisse conventum apud Sarthianum,] Ex sententia Waddingi, seu potius, quem hic secutus est, Mariani, perrexit Franciscus anno 1212 ineunte in Hetruria magno cum fructu prædicare ac nominatim Sarthiani, quod oppidum est civitati Clusinæ vicinum. Hic ab incolis rogatus, ut apud illos maneret, negavit, se, cui omnium salus curæ esset, diutius ibi posse subsistere; concessit tamen suorum aliquot, quibus conventus condendi locum secundo ab oppido lapide præscripsit ipse … inter densas sylvas in supereminentis montis cacumine. Tum, socii post ejus discessum, ait, prout Institutor designavit, pauperculum effoderunt delubrum in ipsa rupe, ita ut pro laquearibus ipsum habeat montis supercilium, & cellulæ viderentur potius ferarum antra, quam cubicula monachorum. Quidquid sit de anno modoque structi conventus, ex Bonaventura constat, tempore S. Francisci ibi aliquem conventum cum contiguo horto exstitisse. Nam in Vita num. 60 & sequenti narrat, Franciscum, cum … apud eremum de Sarthiano nocte quadam orationi vacaret in cellula, a tentatore dæmone ad laxiorem vitam fallaciter invitatum fuisse, eamque tentationem a sancto Viro sui corporis flagellatione, & in horto in nivem immersione piaque elusione viriliter repulsam fuisse.
[20] Redeo ad Waddingum, apud quem num. 4 legitur Sanctus alterum conventum suis obtinuisse Citonii vel Cetonæ, [atque inde redux Assisium miro populi applausu exceptus,] quem locum verisimiliter non longe a prædicta civitate Clusio dissitum ait. Deinde num. 6 ex Mariano ita prosequitur: A Cetona rediit Assisium ad Quadragesimæ principium, Sancti & Deo chari adeptus ubique per castella & civitates opinionem: verbis enim & factis mirabilem se ostendit & vere a Deo missum. Propter quod turmatim omnes ad eum confluebant, quidam vestimenta tangebant, alii etiam pedum vestigia venerabantur; &, qui ipsum attrectare vel manus aut pedes ejus osculari poterant, felicissimos se reputabant, omnemque sibi possibilem honorem exhibebant. Unde factum est, ut socius admiraretur valde, sed inde validius, quod Vir sanctus honorificantes non repellebat. Simplici proinde audacia admonere voluit, fugiendos hominum honores, dicens: Pater, non animadvertis, quæ circa te fiunt? Non attendis ad istos applausus humanos? Tantum abest, ut hos pro Christiana humilitate repellas, ut potius ex affectu humano videaris in eisdem complacere. Quænam hæc, Pater, complacentia tam aliena a Dei servis?
[21] Cui Vir sanctus majorem admirationem incussit hac sua responsione: [eumque, cur non prohiberet, monenti socio] Licet plurimus tibi videatur mihi honor impensus, attamen scias, me reputare, hos parum aut nihil mihi exhibere illius honoris, quem deberent impendere. Ad hos sermones infirmi socii pene moti sunt pedes, pene effusi sunt gressus ad scandalum; cujus ut subveniret infirmitati humilis Pater subjunxit: Vide, frater, & intellige, omnem hanc reverentiam ad Deum remitto, nihil illius mihi tribuo, nec approprio; sed me ipsum conservo & confirmo magis in face * meæ humilitatis & vilitatis. Veluti lapideæ statuæ aut ligneæ effigies, quibus debitus offertur cultus, nec tamen hinc extolluntur, aut tument, sed sub eadem permanentes materia omnem honorem transmittunt ad suos prototypos, propter quos adorantur. Homines autem ex hoc non modicum lucrantur, quia Deum recognoscunt & honorant in suis creaturis, & in me omnium vilissima. Qua pia & discreta ratiocinatione delevit ex discipuli mente, quod obvenerat offendiculum. Hactenus ille ex Mariano suo.
[22] Simili populorum plausu, lætitia ac veneratione, imo etiam majori, [exposuisse.] Franciscum ob perspectam sanctitatem & miraculorum gloriam sæpius, aut certe aliquoties, in oppidis & castellis exceptum fuisse, docet ibidem ex Legenda, quam vocat Gregorii IX, ac revera etiam legere est in Vita per Celanensem apud me num. 62 & sequenti, ut hac de re prudenter nequeat dubitari. Interrogatio quoque socii Sanctique responsio, licet de iis sileant primi biographi, sua tamen verisimilitudine non carent. Non poterat certe humillimo Francisco, qui se peccatorum omnium vilissimum reputabat, & haberi volebat, non esse grave ab hominibus honorari; sed nec magis facile ei erat, turbam impedire; quid ergo ageret Vir sanctissimus, nisi, quod ei sollenne erat, delatum sibi honorem referre in Deum, cujus causa honorabatur, atque hinc duplici effervescere pio gaudio, quod & sic honoraretur Deus, & certior affulgeret sibi spes salutis populi tam obsequentis. Hæc igitur sensa, in quibus nihil est humillimo simul ac seraphico Francisco non dignum, importuno monitori socio promere potuit, ut simul ipsum erudiret, quid in simili occasione agendum esset. Ceterum, quantum Sanctus ab humanis laudibus abhorruerit, quantopere desiderarit contemni, docent omnes biographi illius, & ego in Commentario prævio exposui.
[23] [Alia quædam alibi jam relata: gesta Sancti Romæ,] Quæ deinde apud Waddingum sequuntur de conversione S. Claræ ad vitam religiosam; de dubio S. Francisci, an præstaret sibi prædicationi, an vero contemplationi, incumbere, cognitaque Dei pro prædicatione voluntate, & miraculis, quæ prædicantem illustrarunt, jam egi in Commentario prævio, partim suis temporibus, partim inter incerti temporis gesta, quia tanti mihi non est Marianus, ut in omnibus illius chronotaxim sequendam putem. Subdit Annalista Romanum Sancti iter, in quo-ipsum cum summo Pontifice Innocentio III tractasse, ait, tum de rebus sui Ordinis, tum de Mahumetanis & Tartaris convertendis ad fidem. Ibi tunc ab eo admissum ad Ordinem esse Zachariam Romanum, signis & portentis postea mirificum; atque alterum, Guilielmum Anglicum, sanctitate pariter ac miraculis clarum. Ibi denique tunc initam fuisse arctam illam inter ipsum ac nobilem matronam Romanam, Jacobam de Septemsoliis, amicitiam, de qua in ejusdem Sancti funere egimus in Commentario prævio.
[24] [ac in itinere versus Syriam & redïtu in Italiam.] Post collata cum summo Pontifice, uti dictum est, consilia, obtentamque, ut Mahumetanis prædicaret, facultatem, Franciscus Roma Assisium rediisse, atque hinc mox iter versus Syriam aggressus fuisse num. 35, ac recta quidem ivisse in civitatem Asculanam, in Piceno nobilem, ut ibidem ex Legenda antiqua observatum est. Is vero illius prædicationis in eadem civitate fructus, eodem teste, tunc fuit, ut triginta, … tum ex clericis, tum ex laïcis, ad suum sodalitium receperit, quos ad exstructas a se ædiculas transmisit. Verum, Deo aliter disponente, postquam Sanctus mari se commiserat, navi vi tempestatis in Sclavoniæ partem adacta, præcisaque spe tunc navigandi in Syriam, in Italiam reversus est. Iter hoc ego quoque anno 1212 illigavi in Commentarii prævii § XIII, ad quem lectorem remitto. De magno Asculanorum in S. Francisci adventu gaudio, ac triginta viris, clericis laïcisque Minorum habitu ibidem donatis etiam expresse meminit Celanensis in Vita a me edita num. 62, & quidem aliquot iisdem phrasibus; sed annum minime expressit, solum dicens: Tempore illo, in quo, sicut dictum est, venerabilis pater Franciscus prædicavit, civitates & castella circuiens &c. Hinc suspicor, Legendam, quam Antiquam vocat Waddingus, partim ex Vita per Celanensem scripta concinnatam fuisse.
[25] [Ejusdem morbus, ac quædam alia] Dilabente hoc anno (ita prosequitur Annalista num. 52) Vir sanctus in tertianam incidit febrim, quæ post evasit quartana; quem ut rescivit morbo laborasse, dominus Guido, civitatis (Assisiensis) antistes, uti erat Vir pius & in Dei Servum valde propensus, instanter & importune cum eo egit, ut in sua domo decumberet. Jacentem hic conveniebant fratres in rebus necessariis, eoque deferebant juvenes sodalitio adscribendos, quorum a sociis, Italiæ regiones lustrantibus, missorum aliquando triginta, aliquando quadraginta simul habitu donabat. Inter quos accessit nobilis ex Luca civitate adolescens, plorans & instantissime petens, ut cum ceteris initiaretur. Quem intuitus Vir sanctus, dixit: O miser! quid adeo ploras, & * oculis velis indicare, quod tibi cordi non est? Quam facile divelleris ab hoc tuo levi proposito! Nec magna intercessit mora, quando accesserunt ex parentibus duo cum equis & servis ad episcopi palatium, juvenem revocaturi, &, si oporteret, vi reportaturi, quibus absque plurima renitentia assensus adolescens, juxta sancti Viri prædictionem reversus est in domum paternam, facillime abigens tepidum illud monachatus desiderium.
[26] Unde hæc acceperit, non indicat Waddingus, nisi forte ex Hugolino, [gesta Assisii,] quem laudaverat num. præcedente. Nihil tamen in his est a verisimilitudine alienum: nam & Sanctum etiam alias in ædibus Guidonis episcopi Assisiatis decubuisse, & eo tempore non potuisse Ordinis Minorum candidatos, nisi ab ipsomet Institutore religionis habitu indui, atque ipsum mira arcanorum mentium cognitione fuisse præditum, ex primigeniis Vitis novimus. Nescio, an recte ad hoc pariter tempus hic referatur num. 53, quod apud S. Bonaventuram cap. 6 legitur de mira S. Francisci humilitate & desiderio contemptus sui, ex quo, cum infirmitatis causa carnem gallinaceam comedisset, jussit se magna sui corporis parte nudatum, funeque ad collum alligato, a socio in publicum protrahi & gulosum proclamari &c.
[27] Alterum cujusdam nobilis adolescentis ad Ordinem Minorum accessum num. 56 Waddingus narrat his verbis ex Mariano, [Dicitur nobilem divitemque adolescentem,] ut inquit, & Legenda antiqua. Pia & sancta horum fratrum (qui Mediolani versabantur) conversatio movit adolescentem quemdam nobilem, divitem & doctum, ut eorum affectaret sodalitatem. Responderunt, rem difficilem intentasse, incipiendumque a sui abnegatione & temporalium abdicatione. Cuncta, quæ præscribebant, levia judicavit ex vehementia cælestis vocationis, & per plures dies institit in habitu petendo; tandemque ad fratrum consilium omnes suas facultates vendidit, quarum potiorem partem distribuit in pauperes, partem alteram reservavit itineri, quod peragendum dixerunt fratres versus Assisium, ubi degebat sui instituti Rector, penes quem dumtaxat erat potestas ad Ordinem recipiendi.
[28] Ille familiares quosdam & parentes convocavit, ut comitarentur in via, [qui cum magna pompa ad eum veniens habitum petebat,] & magnam duxit secum turbam satellitum. Secutus est etiam rogatu nobilium cognatorum ex fratribus unus, ut prosperum faceret desiderium ejus; qui, postquam ad sanctum Patrem accessit, eumque ad ostiolum cœnobii deduxit, ut nobiles viros salutaret & exciperet; statim, ut vidit tantum & pomposum comitatum, interrogavit: Qui sunt isti domini, aut quid volunt? Cui frater hilari vultu, quasi magnam & gratam offerret sancto Viro prædam, Pater, inquit, hic est ex nobilissimis Mediolanensibus adolescens, eruditus & dives, qui vester cupit esse discipulus. Subridens sanctus Pater, Frater mi, inquit coram omnibus, non videtur mihi bonus pro nostra societate: ad pauperem enim religionem nimio cum fastu, elati animi signo, venire, mihi indicat, non contempsisse perfecte amorem sæculi; nec ei velle perfecte valedicere. Consulam hac in re nostros consodales.
[29] Convocatis igitur in unum, & re omnibus proposita, ipso adolescente coram posito, singulos interrogavit, an admitti deberet. Quibus sigillatim dicentibus: Nequaquam; quia adhuc radicatam, [repulsisse, sed post data humilitatis indicia recepisse.] nec perfecte extirpatam in eo conspiciebant vanam gloriam & pompam mundanam; obstupuit totoque palluit ore adolescens, & in compunctionis lacrimas erupit. Quem ut vidit ore mutatum, & corde compunctum, ejus compatiens benignus Pater, denuo interrogavit: Vultis eum recipere, fratres mei, si velit humiliter servire in culina, & noster esse coquus; quo ministerio sæculi abdicabit vanitatem? Responderunt, sibi hac lege placere. Conversus ad juvenem, inquit: Audisti, quid hi dicunt? Complebis hoc pactum? Illo provoluto ad sancti Viri pedes, asserenteque, se paratum ad omnia, quæ sibi placuerit imperare, amplexus est eum & deosculatus, dimissisque comitibus & satellitibus, quibus omnem pecuniam & supellectilem tradi præcepit, misit eum tyronem in urbem, ut in supra dicto, quod habebant in xenodochio, hospitio fratribus inserviret in culina.
[30] [felici plane successu.] Quod humiliter & absque omni fecit murmure ad magnum sui & fratrum solamen; & tantus evasit vir inter vilia humilitatis officia, ut eum cæteris in eadem æde postea præfecerit sanctus Pater, & magna deinceps splenduerit vitæ sanctimonia. Hæc ibi Waddingus ex Mariano, ut dixit, & Legenda antiqua, quorum primi ætas recentior est, alterius mihi ignotior, quam ut certum de jam relatis judicium fere queam. Interim mihi mirum apparet, nec relationi favet, quod tam nobilis, divitis, fastosi ac eruditi adolescentis, moxque tam humilis monachi, deinde conventus guardiani, sanctimonia insignis, nomen nescierint ejusdem relationis auctores; cur enim omiserint, si scivissent? Poteratne tam præclari exempli viri vocabulum e memoria Minorum facile obliterari?
[31] [Anno 1213 Sanctus etiam febricitasse dicitur,] Ad annum 1213 progrediens Waddingus, febres, quibus Franciscum elapso anno conflictatum dixerat, hoc quoque eidem molestas fuisse affirmat; ac propterea, cum vires ad magna, quæ meditabatur, non suppeterent, scripsisse primo brevem ad omnes Christianos epistolam, ac post hanc etiam longiorem, ut sic saltem aliis prodesset. Jam monui in Commentario prævio § XIV, febres illas, quas sine teste asserit Annalista, non satis recte posse componi cum laboribus, quos eodem anno ab illo susceptos narrat. De epistolis cum in peculiari de S. Francisci Opusculis capite acturus sim, nihil hic observabo. Pergit Waddingus, ipsumque, antequam meditatum in Africam iter arriperet, ineunte vere, cum jam minus molesta febris esset, & in quartanam mutata, ad visitandos in valle Spoletana vicinisque provinciis conventus suos procedentem producit, Mariani Chronicon secutus. Suffecerit mihi compendiose percurrisse, quæ ille pluribus enarravit.
[32] [Fulginii conventum accepisse, asinum mire obsequentem sibi habuisse;] Fulginii conventum suis obtinuit, suique hospitis domum signo Crucis munivit eo successu, ut illa, flagrantibus vicinis ædibus, ter quaterve intacta manserit, flamma alio se convertente. Trebiæ, dum in publico foro concionabatur, pullum asini, ruditu suo concionem turbantem, his verbis compescuit: Frater asine, orem te, ut sileas, nec interturbes verbum Dei, quod sitienti huic populo propono. Quæ verba veluti rationabiliter caperet, jumentum statim, cunctis admirantibus, obediit, & propius accedens, utroque poplite flexo, se etiam exhibuit auditorem immobilem, donec sanctus Vir totum compleret sermonem. Laudatur pro hisce Legenda antiqua mihi, ut sæpius monui, ignota; nam in vetustis, quas edidi, leguntur quidem similia brutorum animantium obedientiæ ad Sancti imperium exempla; sed non hoc asini. Spoletum progressus (laudatur hic denuo Legenda antiqua cum Mariano) avarum divitem post difficulter extortum ab eo per fratres panem, suis suorumque ad Deum precibus, ter repetita scilicet Oratione Dominica & Salutatione Angelica, duritiæ suæ pœnitentem ad se adduxit, præcipuumque fratrum Minorum amicum fecit.
[33] Interamnæ cum publice prædicasset, ejusdem civitatis episcopum laudatorem publicum habuit, [Interamnæ & alibi miracula patrasse, ab angelo recreatus esse,] piaque ac humili gratiarum actione, qua laudes suas ad Deum referebat, sibi etiam magis devinxit. In eadem civitate vinum acidum in vinum optimum convertit. Puerulum ex repentino muri casu fœde discerptum mortuumque revocavit ad vitam, parentibus prædicens, numquam ex eo, licet uxorem duceret, sperandam sibi esse filiorum successionem; quod vaticinium probavit eventus. Atque hæc quidem ex Legenda illa antiqua & Mariano; sed ex Bernardo a Bessa ibidem dicitur Interamna versus comitatum Narniensem ambulans, submersi viri sub flumine latens corpus indicasse, & in terram extracto vitam reddidisse, & in eodem comitatu apud Castrum S. Urbani in solitario loco febri gravique stomachi dolore affectus, cum vinum, quod nullum ibi erat, frustra postulasset, aquam in tam salubre vinum convertisse, ut ejusdem haustu mox receperit sanitatem. Factum constat ex S. Bonaventura in Vita num. 68; sed annum ex Mariano accepit Waddingus. Ex dictis vero in Commentarii prævii § XVIII observa, Castrum S. Urbani non esse in comitatu Narniensi in Umbria, sed apud Æsinates in Piceno. Ex ejusdem Mariani fide Francisco tunc ibidem in specu oranti, suamque familiam Deo commendanti, apparuit angelus, qui illius & fratrum ejus vitæ normam laudavit; speciale illis ac perpetuum Dei auxilium, eorumdemque fautoribus prosperitatem spopondit, adversariis vero divinam ultionem minatus est.
[34] Post hæc in castro Corbio vel Carbio recepit ad habitum Bernardum, [S. Berardum suo habitu donasse, aliaque egisse,] alias Berardum, qui postea ab eodem sancto Patre suo cum quatuor sociis ad prædicandam Christi fidem missus in Africam, martyrii palmam Marrochii obtinuit; de quibus consule, si lubet, Opus nostrum ad diem XVI Januarii, quo etiam in Martyrologio Romano celebrantur. In civitate Narniæ, rogante episcopo, contractum signo Crucis sanavit, uti & in Ortensi puerum ita conglomeratum, ut caput pedibus haberet applicitum. Hæc duo miracula refert S. Bonaventura, sed omissa nota temporis, in Vita edita cap. 12. Inter S. Gemini oppidum & Porcariam, in quodam amœno nemore in monte obtinuit ab abbate Portæ regalis locum cum sylva contigua, ubi ecclesiolam in honorem S. Mariæ Virginis exstruxit, ecclesiæ S. Mariæ de Angelis in Portiuncula simillimam. Ad oppidum S. Gemini reversus, hic quoque locum sibi suisque inhabitandum obtinuit, & sui hospitis uxorem dæmone, a quo diu vexata fuerat, liberavit. Tunc etiam in oppido Podio-Bonitii conventum ab incolis accepit; & a Senensibus oratorium.
[35] Num. 26 laudatus Annalista ex Mariano ad hoc S. Francisci iter etiam refert conversionem cujusdam nobilis adolescentis ex Burgo S. Sepulchri, qui, cum in oppido Montis Casalis a Sancto habitum petens ab eo audisset, [atque inter hæc admisisse adolescentem nobilem,] severiorem esse suæ vitæ rationem, quam ut ab enutritis in deliciis sine molestia posset perferri; respondissetque, se ejusdem cum illo & sociis naturæ esse, ex eadem terra coagulatum, eumdem aërem spirare; ac proinde se confidere, fore ut cum divino adjutorio non admodum ægre ferat, quod illi; ab ipso in Ordinem receptus atque Angelus appellatus fuit, vitamque miraculis illustrem duxit. Ita fere ipse ex Pisano, ut inquit, & Hugolino; nec quidquam in hac narratione est, quod merito possit displicere.
[36] [de quo non satis probata narrantur.] Haud ita est de ea, quæ subditur his verbis: Id tamen in eo aliquot post annis displicuit, quod jussus, ut per oppidum nativum publice moneret, sanctum Virum crastina die publice prædicaturum, id facere distulerit ob verecundiam & inanes parentum respectus. Aspere correptus de inobedientia & vana sæculi erubescentia, missus est, ut nudus præceptum impleret; quam pœnitentiam dum summa alacritate subiret, revocatus est a prima platea. Præter Pisanum laudatur hic Marcus Ulyssiponensis, quibus addi poterat Speculum vitæ editionis Spoelberchianæ parte 2, cap. 25; at nullus horum mihi satis idoneus testis est ad tam insolens factum persuadendum. Prætereo, quæ ibidem ex iisdem Marco & Pisano narrantur de sex latronibus per laudatum fratrem Angelum conversis, eorumque quatuor ad Minorum Ordinem receptis.
[37] [Eodem anno dicitur Sanctus Leopoli prædicans] Post hæc Waddingus incipit exponere, qua occasione Franciscus celebrem Alvernum montem acceperit a comite Orlando Cathanio, quem vallis Casentinæ, adjacentis regionis & junioris Clusii dominum appellat. Prolixiorem narrationem in compendium contraho. Dum Franciscus per vallem Mareceanam ad Montis Feltri oppidum pergeret, rescivit, ejusdem oppidi comitem, in suo S. Leonis castro nova equestri dignitate insigniendum, ac propterea magnam præparasse solemnitatem ludorum & spectaculorum, ad quos amicos cognatosque, atque inter hos Orlandum comitem, invitaverat. Cumque jam buccinarum clangorem & jubilantium strepitus Sanctus audisset, eodem se contulit, animarum in hujusmodi festivitate damna, quantum poterat, aversurus. Ingressus itaque castrum, exeuntes a solemni sacro cum novo milite viros nobiles ex editiori quodam loco materno sermone detinuit, assumpto hoc themate: Tanto e il ben, che espetto, che d'ogni pena me diletto; id est: Tam ingens est bonum, quod spero, ut omnis pœna me delectet. Tanto autem cum fervore atque eloquentia dixit, ut miros in auditoribus motus civerit ad Christi crucem amplectendam.
[38] [Orlando comiti mire placuisse,] Præ ceteris tamen commotus Orlandus, & ob famam sanctitatis, illius cupidus videndi, descendentem suis brachiis excepit, & seorsum rogavit, ut de suæ animæ salute cum eo agere liceret. At Sanctus, Vade, inquit, domine, & honora hodie amicos tuos, qui te invitarunt, & postea commodiori hæc peragenda sunt tempore. Obsecutus Orlandus, vesperi ad eum rediit, tantumque fuit sacro ipsius colloquio delectatus, ut, quo aliquos ejusdem sodalitii viros in suo dominio haberet, obtulerit ei montem Alvernum, devotum & solitarium, contemplationi & monasticæ vitæ opportunum; spoponderitque, curaturum se, ut, quæ opus essent, ministrarentur. Haud displicuit Sancto hæc conditio; at prius tamen voluit per suos locum ipsum explorari; misitque paulo post binos e suis, qui id facerent, dum ipse interim iter suum prosequeretur.
[39] Hos pios exploratores (verba Waddingi sunt) velut angelos e cælo delapsos domo excepit pius comes, [& Montem Alvernum sibi suisque] quos ipse postea quinquaginta associatus militibus duxit in montem excelsum, quem Institutoris studio accommodum, planitiemque ædiculæ exstruendæ aptam invenerunt, in qua deliberaverunt commorari in nomine Domini. Comitis famuli statim gladiis & campestribus armis excisis e nemore ramis, sufficiens efformarunt tuguriolum, quod inhabitandum in pacificam possessionem, publico desuper confecto instrumento, quod adhuc in hujus loci cartophilacio asservatur, qua licuit, solemnitate tradiderunt. Hac ratione humiliter & devote felici omnine & sancto auspicio occupaverunt Minores montem hunc, modo per orbem mirabiliter insignem. Subjicit hic idem Annalista prolixam ejusdem montis, in quo S. Franciscus sacra stigmata postea accepit, descriptionem, quam ego brevius dedi in Gloria posthuma § V, ad quem liceat mihi lectorem remittere.
[40] Vellem, ut ipsum instrumentum donationis Waddingus edidisset, [inhabitandum accepisse;] non quod asserenti diffidam, sed quod sic certius de anno rei gestæ ac forte de aliis nonnullis ejusdem adjunctis constitisset. Quod ad adjuncta attinet, Rodulphius, quem præter Marianum & Gonzagam citavit, non novæ militiæ comitis S. Leonis, sed ejusdem nuptiarum solemnitatem, tunc celebratam dixit; Gonzaga comitem Orlandum vel Rolandum appellatum ait. De eodem argumento agunt tres, quas habemus, editiones Speculi Vitæ S. Francisci, scilicet Metensis, Spoelberchiana & Bosquieriana, sed in harum prima & ultima pro Orlando legitur Urlandus; in media Ubaldus; locus vero in omnibus perperam dicitur Castrum Montis-ferrei. Quod autem Waddingus hic Montis Feltri oppidum & Castrum S. Leonis appellat, est Leopolis, seu Civitas S. Leonis, episcopalis & caput tractus Montis Feretrani in ducatu Urbinati, habuitque eo, de quo loquimur, tempore suos proprios comites, nunc summo Pontifici paret. Qui dictas editiones Speculi sequi voluerit, suspicabitur, eam donationem non diu ante sacrorum stigmatum impressionem contigisse; verum ego illius collectores ita locutos fuisse arbitror, quia occasione hujus donationis ad sacra stigmata, in eodem monte S. Francisco aliquot annos serius collata, festinabant.
[41] Interea, dum ista socii cum Orlando agebant, Waddingus, [adiisse Rononiam & Imolam, dumque pergeret, a mirabili luce,] Mariani vestigiis inhærens, S. Franciscum, iter suum prosequentem primo Bononiam perducit, deinde Imolam, ubi tunc factum ait, quod Bonaventura in Vita cap. 6 narrat de ejusdem civitatis episcopo, qui cum potestatem ibi prædicandi Sancto negasset, paulo post ejusdem victus humilitate, tam ipsi, quam omnibus ejus fratribus, eamdem in tota diœcesi sua cum laude concessit. Alia quoque domicilia in eodem itinere a sancto Institutore suis comparata, affirmat Annalista, ac nominatim conventum, Sancti ignis dictum, cujus construendi Marianus ibidem laudatus causam repetit a facto apud Bonaventuram cap. 5 relato. Hoc loco dicitur S. Franciscus, cum aliquando prædicationis ergo inter Lombardiam & Marchiam Tervisinam juxta flumen Padum iter ageret, spissisque nocturnis tenebris periclitaretur, ne in flumen aut paludes incurreret, dicenti socio: Ora, Pater, ut de instantibus periculis liberemur; respondisse: Potens est Deus, si placet suæ dulcedini, tenebrarum effugata caligine, beneficium impendere lucis; hisque dictis, mox ambo mirabili luce circumfusi ad hospitium usque pervenerunt.
[42] [qua noctu adjutus fuerat, conventum, Sancti ignis dictum, struxisse;] Ita fere S. Bonaventura; at Waddingus ex Mariano addit: Mirabilem autem suam directionem divini ignis obsequio considerans sanctus Pater, dixit ad fratrem Leonem: Voluntas Dei est, ut hic nostris acquiramus habitaculum, quo nos tanta misericordiæ suæ dignatione perduxit. Ab oppidi accolis Servi Dei prædicatione excitatis intra paucos dies, quod optarunt, obtinuerunt; & ex antecedenti miraculo conventum Sancti ignis appellaverunt, quo nomine ad hanc usque diem a vicinis populis & Minoribus insignitur. Aliam hujus conventus, eo saltem nomine, notitiam alibi non reperi; ideoque hæc, ut plura alia ex auctorum fide relata sunto. Addit demum Waddingus ex Rodulphio, S. Franciscum, tunc etiam acquisito sodalibus suis conventu Cherii, per Pedemontanos perrexisse in Hispaniam, ex hac transfretaturum versus Marrochium, quo illum martyrii desiderium vocabat, urgebatque.
[43] [ac deinde etiam aliis in locis] Verum Antonius Melissanus de Macro in Supplemento ad Waddingi Annales hic, præter memoratum Cherium etiam alia in regionibus Pedemontanis loca recenset, in quibus Franciscus in eodem illo itinere domicilia suis obtinuerit. Ejus verba accipe: Præter Cherium etiam Cayrum (infra Carum quoque dici, monet) Cortemilliam, Astam, Montem-Calerium, Taurinum, seu Taurinorum Augustam, Avellianam & Secusium, quod ultimum inter Alpium angustias in Galliam viam aperit, apostolicum Virum cum spirituali gaudio excepisse, eique loca ad incolatum pro se & suis lubenti animo & maxima cum pietate consignasse, non tantum fama, sed etiam recondita monimenta, ex archivis tum ducalibus, ac etiam conventuum, tandem reserata, etiam nolentibus pandunt: ut reverendissimus noster Paulus Britius, episcopus Albensis, serio scripsit; nimirum, ut notat in margine, in sua Seraph. Subalp. lib. 1, cap. 2, & lib. 2 de conventu Cayri; quod Opus ad manus meas non pervenit.
[44] [conventus pro suis admisisse.] His præmissis, Melissanus de singulis conventibus tractat; sed (quod doleo) nullum ex laudatis monumentis profert; ut adeo nesciam, quid de illis pro eorumdem omnium conventuum fundationibus huic itineri Hispanico, annoque 1213 innectendis statui possit. Non vacat mihi singulas illas hic prosequi; solumque unum singulare Sancti factum ex ipso memorabo. Apud Cayrum vel Carum, seu Canalicum, vulgo Cairo, in Monis-ferrati ducatu, locum conventui exstruendo dedisse dicitur vir quidam potens, quem Melissanus Cayri dynastam fuisse, suspicatur, dictumque Ottonem de Carrecto. Causam vero dandi fuisse eam, quod Sanctus ipsius filiam a nativitate mutam, quæ concionanti adstiterat, ad eumdem misisset, ut locum illum pro amore Dei Minoribus peteret; ipsa mox auditu simul ac luquela donata mittenti obtemperasset. Fatetur tamen, hæc non nisi ex fama haberi. Utinam certius testimonium mihi esset in promptu.
[Annotata]
* an in fæce?
* an ut?
§ III. Gesta, quæ apud Waddingum ad reliquum anni MCCXIII & ad sequentem Sancto in itinere Hispanico attribuuntur.
[Terrestri itinere dicitur Sanctus protectus] In Commentario prævio § XIV ex synchronis S. Francisci biographis sanctoque Bonaventura probavi, illum anno 1213 profectum in Hispaniam esse, inde trajecturum in Africam ex vehementi desiderio martyrii palmam consequendi. Dixi etiam, verisimilius mihi esse, ipsum tunc non terrestri, sed maritimo itinere in Hispaniam advenisse, ob rationes, quas ibidem allegavi. Ex iisdem biographis constat, Sanctum, cum pervenisset in Hispaniam, ægritudine compulsum fuisse, omissa expeditione Africana, in Italiam regredi, quod eodem anno 1213 vel sequenti, verisimilius rursum marino itinere, factum esse putavi. Præter adventum autem ejus in Hispaniam, ægritudinem ac reditum nihil prorsus de ejusdem gestis apud laudatos biographos legere est; imo fatetur ipsemet Waddingus ad annum 1214, num. 4, nesciri, aut certe a nemine exacte traditum esse, ubi tunc ægrotaverit Franciscus, vel quam peragraverit in hac peregrinatione regionem. His de causis non potui non in dubium revocare multa singularia ipsius facta, quæ Waddingus ad annos 1213 & sequentem, partim ex recentioribus, partim ex traditione populorum in Hispania, Annalibus suis inseruit; & quorum certe quædam vera esse nequeunt, si Franciscus tam in accessu ad Hispaniam, quam in reditu in Italiam, navigaverit. Waddingum audiamus.
[46] Ad annum 1213, num. 58, Per Pedemontanos, inquit, [per Galliam & Navarram in Hispaniam,] acquisito in oppido Cherii suis consodalibus domicilio, tetendit in Hispaniam… Qua vero illuc trajecerit, an terra marive, vel an amplius quidquam notatu dignum in hoc itinere patraverit, signatum non invenio. Id movet, ut asseram, per Galliam perrexisse, quod ex nostris aliorumque monumentis mihi probetur, quod per Navarræ regnum, Galliæ conterminum, primum Juliobrigam, vulgo Logronium, olim Cantabrorum, nunc Castellæ Veteris, quam vocant, urbem pervenerit. Quæ aut quam certa sint ista monumenta, non explicat, in margine solum laudans Rodulphium, Gonzagam & Marianum. At, si Sanctus tunc per Galliam Navarramque in Hispaniam pervenerit, mirum sane est, Waddingum, qui tam multa de eo dixit Italiam peragrante, nihil plane de ejusdem gestis aut transitu per Galliam invenisse. Nonne hoc scriptorum de hisce silentium favet opinioni meæ de itinere maritimo?
[47] Prosequor cum Annalista, qui ex Mariano, antiquam Legendam, [Burgis a rege Alphonso accepisse licentiam ubique conventus ædificandi:] ut ait, secuto, scribit, Franciscum pauperculi languidi, in ipso Hispaniæ ingressu occurrentis, curam mandasse socio suo Bernardo de Quintavalle, donec rediturus esset, atque ita factum esse, restituto tunc integræ sanitati pauperculo, & Bernardo cum sancto Patre suo in Italiam revertente. Juliobriga, subdit, S. Franciscum perrexisse Burgos, Castellæ Veteris caput, in eaque civitate ab Alphonso IX, Castellæ rege, humanissime exceptum, & post exhibitam sui Ordinis Regulam ab Innocentio III approbatam, obtinuisse licentiam conventus Minorum in illius ditione ædificandi. Probant hæc, ait, præter alias historias, quatuor lapideæ imagines, portæ matricis ecclesiæ (Burgensis) superpositæ, quarum altera S. Francisci, altera B. Dominici, regi suas Regulas expandentium & S. R. E. Cardinalium literas offerentium; alia ejusdem Alphonsi regis, alia denique Eleonoræ reginæ, præfati regis uxoris, hos Patriarchas gratanter excipientium, personas repræsentant.
[48] [sed Burgenses statuæ, quæ in hanc rem laudantur,] Quæ tamen aliquibus errandi ministrarunt occasionem, ut dicerent, simul utrumque Institutorem illuc advenisse; cum S. Dominicus per se, non nisi sub Ferdinando rege, sanctus vero Franciscus sub Alphonso præfato, suum in Hispaniam induxerit institutum. De S. Dominico id certum est; at non æque certus S. Francisci, qui hic asseritur, ad Alphonsum IX regem accessus. Nam si quid ex allegatis Burgensibus statuis hac super re decerni possit, dicendus est S. Franciscus aliquot annis serius in Hispaniam rursus venisse, regnante S. Ferdinando, qui anno 1217 Castellæ regnum ex dono matris suæ Berengariæ accepit. Hunc enim sanctum regem, non Alphonsum, exhibet statua illa regia, teste illustrissimo Gonzaga in provincia Castellæ, conventu primo; quamvis hic pro sua opinione de S. Francisci ad Alphonsum accessu tuenda culpet licentiam sculptoris, qui Ferdinandum pro Alphonso effinxerit.
[49] [non exhibent Alphonsum, sed S. Ferdinandum & Berengariam,] Waddingus Gonzagæ consentiens, præterea observat, hunc errorem eo facilius potuisse obrepere, quod, cum primus ejusdem ecclesiæ lapis dicatur primum positus anno 1222, nec omnino breve tempus interlabi oportuerit, priusquam opus ad imponendas statuas perduceretur, eo temporis spatio excidere potuerit ex hominum memoria, quo anno, vel sub quo rege, uterque adfuerit Patriarcha. Ita quidem eruditis illis visum est; sed quidquid sit de prætenso isto errore, ac etiam minus verisimili causa erroris, sunt etiam alia, quæ Ferdinandum per regiam istam statuam recte exhiberi, potius suadeant. Certe non sub Alphonso, sed sub Ferdinando, S. Dominicus ipsemet institutum, ut fatetur Waddingus, in Hispaniam intulit; ac proinde, si id statuæ insinuent, regia Ferdinandi est. Similiter Statua S. Francisci, Regulam suam cum commendatitiis Cardinalium litteris offerentis, designare videtur regnum Ferdinandi, quo ab anno 1217 regnante, Franciscus anno 1223 Regulam suam ab Honorio III confirmatam, & Cardinalium litteras pro Ordine suo commendatitias obtinuit, & quaquaversum per orbem misit; sicut pluribus exposui in Commentario prævio § XXII & sequenti.
[50] [sub quibus multa Ordinum SS. Dominici & Francisci] Lucas quoque Tudensis, scriptor Hispanus synchronus & doctus, in Chronico non ante meminit de exstructis in Hispania conventibus Franciscanis, quam sub Ferdinando & Berengaria, quorum pietatem laudans, ad æram 1255, id est, ad annum Christi 1217 ait: Eo tempore per totam Hispaniam fratrum Prædicatorum & fratrum Minorum construunt monasteria, & ubique sine intermissione verbum Dei prædicatur. Hinc & Joannes Mariana lib. 12 Hispaniæ cap. 8, & Stephanus de Garibay lib. 12, cap. 47 S. Francisci in Hispaniam adventum, regnante Ferdinando, & post confirmatam ab Honorio III Regulam reposuerunt. Quin etiam Gonzaga in provincia Burgensi, conventu primo, qui Burgensis est, scribit, eumdem sanctum Institutorem Regulam suam ab Honorio III confirmatam in Hispaniam attulisse; quamquam hoc ad opinionem suam minime congruenter, ideoque ex facili lapsu memoriæ Honorium III pro Innocentio III scripsisse videatur.
[51] Porro, ut ista suadent, sæpe dictam statuam regiam Ferdinandi esse, [domicilia in Hispaniis structa sunt.] & per eam, quæ S. Francisci est, indicari factum aliquod, confirmata per Honorium III Regula posterius, proindeque etiam non anterius anno 1223; ita ex ejusdem Sancti gestorum chronotaxi nequit inveniri Hispanico itineri spatium temporis, quod inter hunc, annumque 1226, illius vitæ supremum, effluxerit. Quam ob rem præplacet mihi alia responsio, a Waddingo ibidem suggesta; videlicet per easdem statuas non indicari SS. Francisci & Dominici accessum ad Ferdinandum & Berengariam, sed solum, eorumdem instituta per hunc sanctum regem, ejusque matrem Berengariam, in Hispania mirifice propagata fuisse, quod ex laudato Luca Tudensi aliisque indubitatum est. Verum elevato argumento, quod a Burgensibus statuis formabatur, nullum aliud superest pro Francisci ad Alphonsum IX accessu comprobando. Sub hoc itaque rege S. Franciscus venit quidem in Hispaniam, sed non probantur ejusdem ad illum accessus & obtenta ab illo in eodem regno conventus exstruendi potestas; nam hæc verisimilius facta fuit a S. Ferdinando rege, postquam Minorum Regula ab Honorio III summo Pontifice fuerat scripto confirmata, & cum commendatitiis Cardinalium litteris in Hispaniam, æque ac in alias Christiani orbis regiones, ab iisdem Minoribus illata.
[52] Non propterea tamen assertum velim, in hoc S. Francisci itinere nullum prorsus sui Ordinis conventum ab eo in Hispania structum, [Forte tamen aliqua S. Francisci sub Alphonso, verbi gratia Burgense,] admissumve fuisse: nam oppositum omnino verisimile est ex ejusdem Sancti more, institutum suum ubique terrarum propagare studentis, & feliciter propagantis; neque obstat auctoritas Tudensis, qui, dum asserit, sub Ferdinando & Berengaria monasteria Minorum per totam Hispaniam erecta fuisse, non negat, aliqua ante id tempus ibidem exstitisse aut designata fuisse. Solum itaque breviter inquiro, quam verisimile appareat, tot conventus, quot Waddingus recenset, in eodem illo itinere ab eo conditos fuisse. Primum, quem nominavit Burgensem, fuisse ait concessam ei ædiculam sancto archangelo Michaëli dicatam, aliquantulum a civitate e cujusdam montis clivo eminentem: addit tamen, fratres deinde ex hoc loco ad alium commodiorem transmigrasse, incerto quidem tempore, sed ante annum 1230, ante quem dicitur Petrus Diaz, Burgensis ecclesiæ canonicus, in testamento suo pinguem eleëmosynam ad conventus constructionem legasse: in priori vero illa ædicula, dum anno 1569 reædificabatur, inventa fuisse tria corpora anonymorum Franciscanorum, qui eam primi incoluerant; unde & ædiculæ major veneratio accessit.
[53] Hinc pergo cum Waddingo ad annum 1214, quo S. Franciscum, [Logroniense] dum a civitate Burgensi ad interiora Hispaniæ proficiscebatur, scribit revocatum fuisse Juliobrigam, seu Logronium, a nobili viro, Medrano nomine, cujus filium ille anno superiori gravissimo morbo laborantem e mortis faucibus eripuerat, atque integræ restituerat sanitati. Revocandi causa erat, ut Sanctus domum ejus cum contiguis hortis secundum datam ab Alphonso rege generalem licentiam in suorum conventum consecraret; quod & ille libenter præstitit. Hujus conventus ecclesiæ, S. Francisco post mortem dicatæ, sacellum majus, eodem teste Annalista, præfati equitis Medrani successoribus jure patronatus cessit in sepulturam. Similia habet Gonzaga, eo tamen a Waddingo dissidens, quod hunc conventum primum esse dicat, quem S. Franciscus in Hispaniis exstruxerit; Waddingus vero Burgensem, de quo mox supra egi, Logroniensi præponat, ac Gonzagæ dicta benigne explicare conetur. Mihi in neutram partem quidquam occurrit, nec aliunde possum utriusque conventus constructionem S. Francisco certo adjudicare.
[54] [& Victoriense, designata fuere.] De tertia æde per Franciscum tunc acceptata ibidem hæc scribit Annalista: Hoc anno (nempe 1214) vel in primo accessu vel in regressu ad Logronii civitatem, Vir sanctus Victoriæ, urbis non adeo distantis, incolarum expertus est humanitatem, qui intra suos muros ædiculam, S. Mariæ Magdalenæ sacram, suis sumptibus Viri sancti sodalibus exædificandam curarunt, quam aliquibus post annis serenissima domina Berenguella, Joannis Castellæ infantis filia, & Lopetii Diaz de Haro, undecimi Cantabriæ domini neptis, amplissime auxit, ut suo tempore dicemus. Plura de his videri possunt ad annum 1296, & apud Gonzagam in provincia Cantabriæ conventu primo, ubi asserit, certissima traditione constare, istud S. Mariæ Magdalenæ sacellum a Seraphico patre Francisco fuisse constructum. Est porro Victoria, de qua hic, Hispaniæ civitas in provincia Alavæ, cujus primaria est, & prope provinciam Biscaiæ.
[55] [Compostellæ narratur Franciscus, obtento a Benedictinis fundo,] Num. 4 ex Bonaventura recte docet Waddingus, S. Franciscum, cum in Hipania esset, infirmitate corporis impeditum fuisse; sed addit (quod non facit Bonaventura, nec alius e primis biographis) ipsum prius, quam in Italiam rediret, Compostellam ad venerandum S. Jacobi sepulcrum accessisse. Singularia sunt, quæ habet num. 6 & 7, quæque ibidem fusius relata, compendiosius subjicio. Franciscus in suburbio Compostellæ apud pauperculum carbonarium, cui nomen erat Cotolai, hospitatus, inter nocturnas in vicino colle preces intellexit, divinæ voluntatis esse, ut in vallibus, quas incolæ Valles Dei & Inferni appellabant, conventum sui Ordinis faceret. Convenit ergo abbatem monasterii Benedictini, tunc S. Paii seu Pelagii, ad quod duæ istæ contiguæ valles pertinebant, obtinuitque ab eo facultatem eo loci conventum fabricandi, ea conditione, ut annus census cistellulæ fluvialium piscium prædicto monasterio perpetuo penderetur; eaque de re instrumentum fecerunt, utriusque nomine, Francisci & abbatis, subscriptum.
[56] [per pauporem carbonarium, cui in hunc finem] Quam ob rem (verba Waddingi sunt) confecta de tradendis vallibus sub præscripta lege scriptura, eaque chirographo beati patris Francisci atque abbatis subsignata, domum Cotolai repetens Pater Seraphicus, inquit: Carissime hospes, ut ad labores accingaris, oportet. Voluntas siquidem Dei est, ut sibi Ordinis mei domum in vallibus Dei atque Inferni ædifices: nam quod ad situm attinet, is mihi eapropter a patribus Benedictinis concessus est. Cui Cotolai: Quonam pacto, Pater mi, id præstare potero, cum ex mercenario labore victitem? Nonne me pauperrimum nosti? Tunc beatus Pater subjunxit: Bono animo esto: quam ob rem sumpto ligone, proximiorem petito fontem; cumque terræ aliquantulum effoderis, opulentissimum invenies thesaurum, quo injuncto tibi muneri satisfacere valeas. Quod cum Cotolai ex devotione ad Patrem concepta præstitisset, omnia sibi juxta Patris præsagium successerunt.
[57] Itaque ex adinvento a pio Cotolai thesauro conventus hic, [latentem thesaurum indicaverat, conventum exstruxisse;] qui nunc S. Francisci titulum præfert, partim in valle Dei, partim vero in valle Inferni, hoc anno (1214) ejusdem Cotolai opera ædificatus est; ut ex inscriptione præ foribus ecclesiæ & tumulorum Cotolai & uxoris, Mariæ de Bicos dictæ; ex antiquissima & fidelissima traditione, ex authentico etiam scripto, ex patrum Benedictinorum hujus Compostellanæ civitatis archivis summa fidelitate extracto ad instantiam fratris Garsiæ a S. Jacobo Minoritæ. Sed præ omnibus rem omnino indubiam facit præmemoratum B. Francisci chirographum, diligenter ad hoc usque seculum a patribus Benedictinis in sacrario asservatum, quod, tamquam veneratione & memoria dignum, sibi ostendi curavit Philippus II, Catholicus rex, anno Domini MDLIV, dum in Angliam transfretaturus ad matrimonium cum Maria regina contrahendum illac transiret. Dictum annuum censum, fiscellam videlicet fluvialium pisciculorum, longo tempore exsolverunt Franciscani patribus Benedictinis ex prædicta conventione inter S. Franciscum & Benedictinorum abbatem. Successu vero temporis eis remissus fuit; sed plurimi adhuc guardiani, quos vocant vetustæ pietatis & humilitatis studiosiores, censum, quantumvis remissum, sponte solvunt, quem veluti sibi summe acceptum majori charitatis cumulo & pinguioris eleëmosynæ beneficio patres Benedictini rependunt.
[58] Hactenus Annalista post illustrissimum Gonzagam in provincia S. Jacobi, [quæ quibus argumentis nitantur,] conventu primo, seu Compostellano, cujus verba fere descripsit. At si quis a me petat, quid de hisce sentiam; dicam, non æque firma mihi videri rei gestæ adjuncta, quam rem ipsam. Instrumentum pro cessione loci ab ipso S. Francisco & abbate Benedictino, ut asseritur, subscriptum probat traditionem de conventu ejusdem Sancti opera ibidem præsentis exstructo, nisi quis suspicari velit instrumentum illud ab eo forte alibi subscriptum & Compostellam remissum fuisse; sed non probat adjuncta de gestis Cotolai, quorum certe puto, nullam in eo exstare mentionem. Cujus ætatis sint, quidve hac de re doceant inscriptiones præ foribus ecclesiæ, ac tumulorum Cotolai & uxoris illius, nequeo divinare, cum nec has nec illas Gonzaga aut Waddingus exponat. Hinc etiam nescio, an laudati scriptores eas pro tota illa relatione ejusque singulis adjunctis, an solum pro aliqua illius parte allegaverint; uti certe pro una tantum parte allegarunt S. Francisci & abbatis chirographum.
[59] Æque ambiguum mihi est scriptum illud authenticum Benedictinorum Compostellanorum, [expenditur.] quod sine ulla adjecta temporis aliave notitia Gonzaga, & ex hujus fide Waddingus præterea laudant. Nec quidquam certius dicere possum de traditione pari modo memorata. Diffiteri quoque non possum, inventionem thesauri, qualis ibi narratur, quamdam vulgaris commenti speciem habere; præterquam quod soluerit Sanctus, non hujuscemodi adjumentis, sed eleëmosynis ad conventus exstruendos uti, quemadmodum etiam eleëmosynæ loco ipsum conventus fundum a Benedictinis accepisse dicitur. Forsitan in prædictis inscriptionibus, cujuscumque eæ demum sint ætatis, legitur Cotolaus operam suam in hoc conventu contulisse Francisco: quod, cum de labore manuum ac forte tenui stipe intelligendum esset, aliqui de suppeditatis omnibus expensis largius interpretati fuerint; cumque hoc facultatem pauperis carbonarii excederet, crediderint, inventum ab eo thesaurum fuisse, atque ita lapsu temporis nata sit illa opinio de effosso hunc in finem thesauro, quæ vulgarem traditiunculam maxime sapit. Certiora statuere poterunt eruditi Compostellani, quibus licet easdem inscriptiones & laudatum scriptum authenticum consulere, atque de eorumdem antiquitate coram judicare.
[60] [An Sanctus ad sepulcrum S. Jacobi ab angelo monitus, Corunniæ,] Idem Annalista Minorum eodem anno, num. 8 ita pergit sancti Institutoris gesta Compostellæ enarrare: Cum apud venerandum, inquit, corpus (S. Jacobi apostoli) ferventer oraret, apparuit ei angelus Dei, & monuit, dilatandum esse suum institutum per universum orbem, & plurima sibi ædificanda domicilia in Europa, & quædam occupanda, antequam ex Hispania rediret: id demum divinum esse placitum, ut in Italiam remearet. Ut igitur ille cælestibus monitis pareret, narratur, dum ipsemet Compostellano conventui ædificando incumbebat, e sociis unum misisse Corunniam, alterum Ovetum, tertium Ribadeum seu Rivadium, qui singuli singulos conventus in iisdem locis condidisse dicuntur. Apparitio angeli, & datum ab eo monitum sola nituntur auctoritate Mariani, seculo XVI adulto defuncti, nec vetustiorem testem hic laudantis. Gonzaga, quem præter Marianum citavit Waddingus, in provincia S. Jacobi conventu primo candide fatetur, sibi post diligentem operam discussuque archiva nihil compertum esse de erectione conventus Corunniensis; ideoque ex sola traditione humana ac probabilioribus indiciis statuit, ejusdem fundatorem fuisse unum e S. Francisci sociis; quod verum esse potest, licet ille aliquot annis serius ex Italia eo missus fuisset.
[61] [Oveti] Haud equidem scio, an certiora habeant documenta Ovetenses pro sui conventus initiis ad hoc Sancti iter annumque 1214 referendis; sed quod Gonzaga & Waddingus producunt Petri Compatris (quem a sancto Patre suo Compostella Ovetum tunc missum aiunt) epitaphium in conventu Ovetensi, non probat, ipsum anno 1216, uti ipsis visum est, obiisse. En illud ex ipsismet descriptum:
Frater Petrus ego, cognomine Compater ante,
Carnis hic ossa tego, me Salvatore vocante
Annis millenis centum bis, decem sex octo * plenis
Sanctus obiit frater de gente Minorum
Compater, imo Pater appellatus miserorum
Filius atque Dei, voce favente Dei.
Duo laudati scriptores hinc statuunt, Petrum Compatrem anno 1216 mense Octobri, atque adeo solum biennio, postquam S. Franciscum Compostellæ fuisse volunt, mortuum esse. Scilicet decem sex interpretantur de annis sedecim, & octo vel oct. de mense Octobri: quæ interpretatio non parum favet, ut Petrus Compater biennio ante a S. Francisco Compostella Ovetum missus conventum illum inchoasse possit videri.
[62] Contra Arturus in Martyrologio Franciscano ad tiem XV Junii ex iisdem epitaphii verbis concludit, [& Rivadii domicilia per socios suos] Petrum Compatrem anno 1268, ultima Decembris obiisse; decem sex per decies sex seu sexaginta annos, atque octo, non per mensem Octobrim, sed per totidem annos exponens; & quia additur vox plenis, existimans, designari diem ultimum Decembris, quo anni complentur. De anno 1268 consentit Huëberus in Menologio. Mihi minime certa apparet sententia Gonzagæ ac Waddingi, nec in tam barbaro versu satis constat, an per decem sex octo signentur anni sexaginta octo, an potius anni viginti quatuor pleni; quot scilicet conficiunt tres isti numeri invicem additi. Pro Ribadëensi coventu laudati Gonzaga & Waddingus proferunt cujusdam venerabilis anonymi in dicti loci ecclesia epitaphium, his verbis exaratum: Jesus. Hic jacent venerabilia ossa cujusdam fratris, socii B. Francisci, qui obiit anno Domini millesimo ducentesimo, secundo & vigesimo; ac proinde octennio novenniove dumtaxat post S. Francisci ingressum in Hispaniam.
[63] Sed manifestum est, hanc inscriptionem, quæ cum illius ossibus in eminentiori ecclesiæ loco posita dicitur, [tunc temporis ædificaverit?] non mox ab ejus obitu factam, at tanto tempore post, ut ejusdem defuncti nomen, quod in prima sepultura non erat repertum, etiam ipsis Ribadëensis conventus incolis jam excidisset ex memoria; quapropter utcumque etiam dubitari potest, an annus emortualis ejusdem in eadem inscriptione accurate expressus sit. Ponamus tamen, annum sine nomine sepulti inventum fuisse, non hinc cogemur credere, Anonymum illum potius anno 1214, quam paucis annis post a S. Francisco illuc missum esse, ad conventum exstruendum. Etenim, si verum sit, quod Waddingus ad annum 1216, num. 2 asserit, hoc anno 1216 fratrum manipulum a Francisco in Italia degente fuisse in Hispaniam destinatum, cur non potuit laudatus anonymus unus ex iis esse, ac sexennio post in Ribadëensi, quem struxerat, conventu mori? Inter hos Annalista nominat fratrem Benincasam de Tuderto, quem, ut ipse anno 1212, num. 8 præmiserat, aliqui credunt fundatorem conventus Corunniensis; prout etiam sentiunt Huëberus in Menologio & Jacobillus in Sanctis Umbriæ ad diem XVI Septembris. Quod si ita sit, etiam exstructio conventus Corunniensis biennio post Sancti iter Hispanicum differenda erit. Sunt, qui velint, etiam in eodem itinere unum e sociis a Francisco Compostella missum esse in Hiberniam, quam opinionem cum Waddingus ipsemet neget cum melioribus monumentis convenire, sufficiat mihi indicasse.
[64] In Lusitaniam quoque transisse Sanctum, narrat Waddingus ex traditione & suorum Hispanicis Chronicis; [An perrexevit in Lusitaniam?] non tamen audet consentire Joanni Marianæ, lib. 12, cap. 8 Historiæ Hispaniæ scribenti, eumdem usque in ultimam Lusitaniam penetrasse. Insuper multum suspectum habet illius accessum ad reginam Urracam, Alphonsi II Lusitaniæ regis conjugem, editumque ab eo in hoc colloquio vaticinium de regno Lusitano numquam uniendo cum Hispanico seu Castellano, quod a primo soloque Marco Ulyssiponensi sine idoneo monumento leviter assertum arguit; at multis tamen contendit, vaticinium ipsum (si quod tale vere exstet) non posse falsitatis argui ex eo, quod Philippus II Hispaniarum rex Lusitaniam aliquando sibi subegerit. Ceterum nihil præterea de Sancti gestis in Lusitania memoravit, nisi quod dicatur in villa Vimariensi, vulgo Guimaraes in Bracarensi diœcesi defunctam hospitis sui filiam revocasse ad vitam.
[65] [Recensentur aliquot convenius,] Tandem ibidem a num. 19 S. Franciscus versus Italiam regredi perhibetur, multosque per viam accepisse conventus, quos, quia nimis longum esset de singulis disserere, solum breviter recensebo, maxime cum ii fere sola populari traditione nitantur. Primum ex Lusitania in Hispaniam regressi vestigium assignatur apud civitatem Roderici, Hispanis Ciudad Rodrigo, in regno Legionensi, extra quam dicitur aliquot dies substitisse apud quamdam ædiculam S. Ægidio sacram; & huic propterea ex senatus Civitatensis decreto cœnobium postea additum. Alterum ejusdem vestigium memorat non longe ab oppido, quod vocat Robledillio, Cantianæ seu Corianæ diœcesis in Extremadura, ubi aquilam ad quemdam rivulum conspicatus, fertur, locum indice ostendens, sociis suis de condendo ibidem conventu sic vaticinatus esse: Ad illius aquilæ fluenta perpetuo ardebit facula, Deoque Opt. Max. fidelissime deservietur; & vaticinium probasse eventus. Rursus alterum conventum, de Monte Cœli nuncupatum, & in eadem diœcesi, ad tertium lapidem ab oppido, quod Hispanice Gatta appellat, situm, eidem Sancto, ejusve in hoc itinere sociis attribuit.
[66] [quos per Hispaniam rediens struxisse fertur.] Ne nimis prolixus sim singula exponendo, fundationes conventuum suorum S. Francisco ex traditione, quam vocant, etiam adscribunt in Castella Arevallenses, Abulenses, Matritenses, Aillonienses, Neutenses seu Huëtenses, & Numantini; in regno Navarræ Tudelenses, in Catalonia Barcinonenses, ac denique Perpinianenses in comitatu Ruscinonensi. Post hæc tandem subdit Waddingus: E finibus egressus Hispaniæ quid amplius egerit Franciscus in itinere, donec redierit in Italiam, non constat. Vel celeriter absque sparso semine verbi Dei, propter turbulentas tunc Gallorum res, per Galliam transiit Narbonensem & Gothicam; vel, si quæ egit, nostrorum incuria cuncta nos latent, præterquam quod dumtaxat referatur in Montepessulano … in Gallia Linguaoccitana, qui sub hæresi Albigensium asylo tutoque refugio Catholicis fuit, prædicasse, & prophetice prædixisse, in ipso, in quo hospitabatur, xenodochio suis fratribus construendum fore domicilium, quod circa annum MCCXXX completum.
[67] [Perhibetur cibo divinitus allato sanatus;] Tum pergit: Illud etiam memorabile, quod, languente Viro Dei, tum ex veterano morbo, tum ex itineris & hyemis incommodis, antequam Pedemontanam attingeret regionem, [cum] in oppidulo quodam decumberet, & fratri Bernardo (quem, ut proximo diximus anno, ab eo secum loco reduxit, quo ei infirmi curam commisit) significaret, ob aliorum ciborum nauseam nihil tam appetitum revocaturum, quam sylvestrem aliquam aviculam; non prius desiderium aperuit, quam præ foribus adfuerit angelus Dei in forma nobilis equitis, qui ad Infirmi lectum accedens, volucremque optime præparatam apponens, dixit: “Accipe, Serve Dei, quod tibi mittit Dominus” Statimque disparuit ab oculis circumstantium; per quod Franciscus intellexit Dei erga se benignitatem, eoque libentius cælitus missum cibum sumpsit, per quem ita refocillatos sensit artus & spiritum, ut statim exsiliret e lecto, laudans Deum, qui voluntatem timentium se facit, & deprecationem eorum exaudit. Memorabilis sane est hæc Dei in Servum suum indulgentia (cui tamen similem etiam alias Franciscus certo expertus fuit) sed quam jamjam retuli, ea non ex alio, quantum apparet, quam Mariani Florentini, aut Marci Ulyssiponensis, testimonio apud laudatum Annalistam asseritur.
[68] Antonius Melissanus de Macro in Supplemento eorumdem Annalium Minorum, [& aliquot alia domicilia admisisse.] ad hunc annum 1214 præter conventus ex Waddingo jam nominatos, etiam paucos alios a S. Francisco in eodem itinere tunc fundatos aut admissos refert, unum scilicet apud Turiasonem in regno Aragoniæ; alterum in Pedemontii oppido Cornieto, indigenis, (ut inquit) Cornie dicto, apud fluvium Morgum, vernacule l'Orco, XVI M. P. a Taurinorum urbe dissito; tum alium Riparolii ad eumdem fluvium siti, cujus fundationis instrumentum, propria S. Francisci manu subscriptum, sed nunc amissum, primo in ejusdem loci archivo diu servatum, ac deinde circa annum 1639 ad conventum Taurinensem translatum fuisse, asseverat ex authentico testimonio reverendi adm. patris Joannis Francisci Raseti Riparoliensis, in sacra Theologia magistri, suæ provinciæ Januensis perpetui diffinitoris, & regiæ celsitudinis, ducis Sabaudiæ, theologi, ætatis annorum LXXXIV, qui istud a se diligenter visum testatus est anno 1676. Addit Melissanus & alterum conventum, sed dubie, an ab ipso sancto Patre, an ab ejusdem sociis Riparolio accitis, admissus sit, in oppido Calusio, V. M. P. a Riparolio; ac denique alterum apud civitatem Vercellensem. Quid de hisee omnibus mihi verisimilius videatur, dicam infra, postquam reliquum S. Francisci iter & in Italiam reditum ex iisdem scriptoribus retulero.
[Annotatum]
* Gonzag. Oct.
§ IV. Sancti in Italiam reducis gesta, apud Waddingum anno MCCXV illigata. Quid de relatis hoc & præcedenti §§ censendum videatur. Alia ad eumdem annum ibidem narrata.
[Alexandriæ in Longobardia quidam ejus obtrectator] Si Annalistæ Minorum assentimur, S. Franciscus primum in ipso anni 1215 limine Alexandriam Statelliorum, alias a Palea dictam, & in Longobardia Cispadana sitam, advenerit, ibidemque tunc contigerit divina in quemdam ejusdem Sancti obtrectatorem animadversio. Cum Annalista hic in margine S. Antoninum tit. 24, cap. 2, § 2, suumque Marianum Florentinum laudet, factum ipsum ex S. Antonino referamus. Is loco citato sic habet: Quum apud Alexandriam Longobardiæ cum quodam honesto viro hospitatus fuisset, ab eo rogatur, ut propter observantiam Euangelii (Lucæ cap. 10, ℣ 8: Manducate, quæ apponuntur vobis) de omni apposito manducaret. Qui quum ejus devotioni assentiret, ipse accurrens, caponem septennem præparat manducandum. Manducantibus illis, infidelis quidam transiens, amore Dei eleëmosynam petiit. Mox Vir Dei, nomen audiens benedictum, membrum ei transmittit caponis.
[70] [divinitus castigatur; sed an id hoc anno contigit?] Reservat infidelis datum; & in crastinum, dum Sanctus prædicaret, ostendit illud, dicens: Ecce, quales carnes comedit iste frater Franciscus, quem vos ut sanctum honoratis: nam mihi hoc in sero tribuit. Sed quum membrum caponis omnibus piscis videretur, velut insanus ab omni populo increpatur. Quod quum ille didicisset, erubuit, & veniam postulavit. Redierunt quoque carnes ad suam speciem, postquam prævaricator rediit ad mentem. Hæc S. Antoninus, describens Jacobum a Voragine in Legenda sua Sanctorum, qui cum eodem, quo S. Franciscus floruit, seculo XIII natus ac defunctus sit, Legendamque suam passim ex aliis compilaverit; ista de impii obtrectatoris divinitus correpta malitia narratio non parum auctoritatis ab antiquitate sibi vendicat. At non eadem stat pro eodem facto ad annum 1215, aut ad Sancti ex Hispania reditum referendo, nam nec id a Jacobo aut S. Antonino dicitur, nec Marianus id certum facere potest, quippe qui ultra duo secula S. Francisco est posterior.
[71] [Panem divinitus procurat; varia loca invisit;] Deinde Waddingus sanctum Institutorem suum ad Burgum S. Domnini, in via Æmilia castrum, perducit, ibique, ait, ipsi alio miraculo divinitus provisum fuisse, dum in conventu panis deerat multitudini fratrum, qui in Italiam redeunti gratulabundi occurrerant; jussum ab eo architriclinum inspicere canistrum, quod is vacuum noverat, & recenti pane plenum reperisse. Post hæc etiam alia visisse domicilia fratrum, acceptoque Opreni conventui loco, perrexisse Cortonium seu Cortonam, atque post aliquot ibidem impensos civium pietati dies, habitosque publicos sermones in eminentiori lapide, qui adhuc (inquit) in veneratione habetur in populo, tandem Assisium usque pervenisse. Verum priusquam ipsum illuc usque prosequamur, inserenda sunt, quæ Antonius Melissanus in Supplemento post editos Waddingi Annales comperta esse, affirmat.
[72] [& conventus suis obtinet.] Ac in primis, antequam Franciscus Alexandriam pervenerat, scribit, illum Eporediæ, quæ Italiæ civitas episcopalis est in Pedemontio, Italis Ivrea dicta, ab incolis benigne exceptum & domicilio sui Ordinis donatum fuisse; atque altero Bugellæ, vulgo Biella, quæ Vercellensis diœcesis municipium est, novem regionis milliaribus Eporea dissitum; & utrumque ex fama & continuata traditione haberi. Addit, & Bergomi a Joanne Tornellio, ejusdem civitatis episcopo, humanissime susceptum, ecclesiam, & a Bergomatibus conventui locum accepisse. Pro anno laudat Ughellum in Italia sacra; cui adhærendum putat contra Waddingum, qui Sancti adventum Bergomum anno 1220, aliosque, qui anno 1218 illigarunt. Quæ de congressu SS. Francisci ac Dominici (quem etiam Bergomi fuisse, ad prædictos annos aiunt Waddingus & Melissanus) feruntur, antiquo teste carere, jam annotavit Cuperus noster in S. Dominico tom. 1 Augusti pag. 497, num. 716.
[73] Porro hoc ac præcedenti §§ multa de S. Francisci itinere Hispanico, [Hoc & præcedenti §§ relata] de aditu scilicet, mora, & regressu in Italiam, ex duobus illis eruditis scriptoribus retuli, quæ, cum sat antiquis testibus careant, pro instituto nostro nequeunt sine ulla observatione præteriri. Non inanem nec exiguam adversus ea dubitationem movere debent antiquiorum scriptorum silentium, scribendique modus, & narrationis apud recentiores adjuncta, Etenim, quod ad biographos attinet, si ista omnia sic se habeant, quis non miretur, omnes primos, quos habemus, biographos de hac profectione Hispanica, tot, quot recentiores illi volunt, fundatis domiciliis, tot Sancti gestis memorabili, tam jejune locutos, ut, qui eos legat, nihil simile suspicari possit; imo potius opinari cogatur, Franciscum, cum festinanter cœptam peregrinationem in Hispaniam usque produxisset, cognita ex inflicto gravi morbo divina de regrediendo voluntate, simul atque per vires licuit, non minus festinanter in Italiam rediisse? Quis pariter sine certis testimoniis indubitanter mox admittat, tot tantaque non integro biennii spatio, quod illi huic peregrinationi ac regressui tribuunt, ab eo geri potuisse, quem jam ab anno 1212 molestis febribus, modo tertianis, modo quartanis, afflictum, nec interim integræ valetudini umquam restitutum fuisse, iidem recentiores affirmant, ac graviori denique infirmitate, quæ ipsum repetere Italiam compulit, in Hispania correptum esse, cum primis biographis recte agnoscunt.
[74] Tametsi jam alibi quædam ex laudatis biographis hac super re annotavi, [conferuntur cum assertis] locus tamen hic postulat, ut eorumdem dicta denuo expendamus, quo res fiat clarior. Thomas Celanensis in Vita edita num. 56 & sequenti de hac profectione Hispanica sic scribit: Post non multum enim temporis (a frustra tentato accessu in Syriam) versus Marocchium iter arripuit, ut Miramolino (Marrocano in Africa regi) & complicibus suis Christi Euangelium prædicaret. Tanto namque desiderio (martyrii) ferebatur, ut peregrinationis suæ quandoque relinqueret comitem, & ad exequendum propositum spiritu ebrius festinaret. Sed bonus Deus, cui mei & multorum sola benignitate placuit recordari, cum jam ivisset usque in Hispaniam, in faciem restitit, &, ne ultra procederet, ægritudine intenta eum a cœpto itinere revocavit. Revertente quoque ipso ad ecclesiam S. Mariæ de Portiuncula (juxta Assisium) tempore non multo post quidam litterati viri & quidam nobiles ei gratissime adhæserunt.
[75] Simili plane modo secundus biographus, postquam dixerat Franciscum, [primorum biographorum, ex quibus tam longa in Hispaniis mora,] martyrii desiderio inflammatum ex Italia Marrochium versus mire properasse, mox subdidit: Sed, cum usque in Hispaniam ferventissime processisset, Domino ad multorum aliorum salutem aliud ordinante, eique per gravissimas ægritudines occursante, rursus in Italiam rediit. De hoc itinere nihil habent Tres Socii, quibus cum propositum esset prætermissa ab aliis supplere, ampla hic fuisset scribendi materia, si supra relata ex Annalibus gesta eis innotuissent. Non plura, quam Celanensis & secundus biographus, hic docet S. Bonaventura, qui eadem de desiderato martyrio & festinatione in proficiscendo præfatus, ita pergit: Sed cum jam usque in Hispaniam perrexisset, divina dispositione, quæ ipsum reservabat ad alia, gravissima ei supervenit infirmitas, qua præpeditus, quod cupiebat, adimplere nequivit. Sentiens igitur Vir Dei, quod necessaria erat adhuc proli, quam genuerat, ipsius vita in carne, quamvis mortem sibi lucrum putaret esse, rediit ad pascendum oves, suæ solicitudini commendatas.
[76] [totque conventuum fundationes] Ex hisce testimoniis solum novimus, S. Franciscum præ ardore sperati martyrii ex Italia in Hispaniam properasse, ut hinc trajiceret in Africam; sed cum in Hispaniam pertigisset, morbo prohibitum ultra progredi, ac propterea, simul atque valetudo permisit, in Italiam regressum esse, ne divinæ obsisteret voluntati, cui quam promptissime obtemperare nihil habebat antiquius. Quo usque tunc in Hispaniam penetraverit, dum correptus morbo fuit, ex iisdem biographis nequit decerni: si tamen eorum verba expendamus, ea magis indicant, hunc illi in primo Hispaniæ ingressu potius, quam in media, obtigisse, vixque ullam inter cognitam ex morbo divinam voluntatem & in Italiam reditum intercessisse moram, quam quæ reficiendis corporis viribus utcumque erat necessaria. At vero laudati Annalistæ Minorum, quamvis miram Sancti in hoc itinere festinationem admittant, nihilominus illum in eadem peregrinatione tot Ordinis sui conventus fundantem faciunt, quasi non alia de causa eam suscepisset, ac nusquam minus, quam quo toto animi nisu ferebatur, properasse videatur.
[77] [& itinera non sunt verisimilia;] Deinde etiam postquam ex gravi infirmitate sua jam intellexerat, divinæ voluntatis esse, ut in Italiam rediret, hac intellecta voluntate, eum illuc rediisse, mox subdunt laudati antiqui biographi; Annalistæ contra eumdem iter suum prosequentem in Galliciam exhibent; imo etiam postquam apus Compostellense S. Jacobi Apostoli sepulcrum ab angelo jussus fuerat (ut Waddingus quidem refert) in Italiam regredi, in Lusitaniam progredientem inducunt non secus atque hic peregrinationis terminus ei præstitutus fuisset, & ipse firmis semper viribus usus esset. Haud equidem inficiari velim, uti alias jam monui, non omnia S. Francisci in hoc itinere gesta a primis Vitæ ipsius scriptoribus tradita esse; verum quæ Annalistæ de his memorarunt, non facile possum componere cum priorum jejuna narratione modoque loquendi. Certe hi non aliam abrupti itineris & in Italiam reditus causam allegant, quam cognitam ex infirmitate sua Dei voluntatem, ut adeo non modo prætermisisse, verum etiam nescisse dicendi sint angelicum istud monitum, quod apud sepulcrum S. Jacobi Sancto datum, Annalista affirmat.
[78] [adversus quæ etiam militat aliorum silentium.] Accedit aliorum quoque coævorum ac supparum scriptorum de gestis illis silentium, de quo Waddingus ad annum 1213, num. 58, ac rursus ad annum 1214 num. 14 conqueritur, postremo loco dicens: Ubi ægrotaverit, vel quam peragraverit in hac peregrinatione regionem, exacte nullus ex nostris memoravit. Multum nobis præstarent patres Hispani, si eam, quam Itali, adhibuissent operam in observandis gestis prodigiisque sui Institutoris. Nihil ferme calamo dignum præterierunt prisci Italiæ Franciscani, … Hispani vero, vel qui cum sancto Viro in Hispaniam transierunt, pauca notarunt, vel nostram subterfugere notitiam. Ita quidem vir ille eruditus; sed nonne ex horum quoque silentio ea, quæ ex popularibus traditionibus circumferuntur, pro suspectis potius habenda sunt, quam priscorum Hispanorum patrum negligentia arguenda? Ponamus tantisper (quod mihi quidem ex primis biographis verisimillimum apparet) S. Franciscum cum unico socio, non terrestri itinere, sed mari, Hispaniam petiisse; cumque in eam appulisset, aut certe non multum progressus esset, infirmitate correptum, ut primum licuit, renavigasse in Italiam. His positis, quid mirum est, nihil de illius in Hispania gestis a priscis Hispanis patribus, qui tum nulli erant in Hispania, posteritati commendatum esse?
[79] Forte tamen Franciscus, vir potens opere & sermone, [Conjectura de modo, quo Sanctus istos conventus] in eadem profectione aliquot in locis condixit fore, ut in Italiam redux quosdam e suis mitteret, eaque ratione aliquot conventus acceptasse ac eorum fundator haud inepte dici potest. Potuerunt etiam alii, ad quos missi ab illo socii domicilia accepere, simili fere modo Francisco fundatore gloriari, atque ita lapsu temporum nasci traditiones illæ de ejusdem in singulis locis præsentia gestisque, quæ ex primorum biographorum dictis parum sunt verisimilia. Huc etiam pertinet, quod iidem biographi non nisi de uno S. Francisci in hoc itinere socio meminerint, expresse observantes, Sanctum tanto cum fervore hoc iter aggressum esse, ut peregrinationis suæ quandoque relinqueret, seu præcederet comitem, ut loquitur Celanensis, consentientibus biographo secundo & Bonaventura. Unde ergo sanctus Institutor ibi tunc habuerit in promptu socios, quos singulis illis per Hispanias erectis conventibus præficeret & ad alios erigendos transmitteret?
[80] Si vero dicamus, illum in hac profectione eo, [fundasse, dici potuit, nostraque] quo mox dictum est, modo loca aliqua admisisse, ac postmodum tempore opportuno destinasse e suis, qui ibidem domicilia conderent, cessabit ista difficultas, eaque opinio firmabitur tum ex ipsomet Waddingo, qui deinde ad annum 1216 scribit, fratrum manipulum, ex quibus novem nominat, ab eodem ex Italia in Hispaniam missum esse; tum etiam ex scriptore Hispano synchrono, Luca Tudensi, qui verbis in Commentario prævio num. 303 datis, ad annum 1217 docet, tunc per totam Hispaniam fratrum Minorum monasteria structa fuisse; nec ante eumdem annum de iisdem meminit. Hisce omnibus mature perpensis, ego in Commentarii prævii § XIV ista S. Francisci in Hispaniis gesta non censui inter ejusdem certa facta reponenda; ejusdemque absentiam ab Italia minus diuturnam statui, neque ultra paucos anni 1214 menses differendam, ut de more interesse potuerit sui Ordinis comitiis generalibus, ex præscripto Regulæ in Pentecoste apud Portiunculam celebrandis, ac verisimiliter celebratis.
[81] Iter quoque tam in accessu in Hispaniam, quam in regressu in Italiam, [de prædictis opinio.] secus ac censuit Waddingus, non terrestre, sed verisimilius marinum fuisse, putavi; tum quia hoc imbecilli corporis Viro & ad martyrium in Africa subeundum properanti compendiosius erat, ac deinde magis afflictæ valetudini accommodatius; tum quia sic minus mirandum est, apud primos biographos nihil de hac profectione Hispanica traditum legi, præter miram festinationem in aditu, infirmitatem in Hispania, & propter hanc regressum in Italiam; tum denique, quod Waddingus ipse fateatur, nesciri, an terra marive profectus sit, nullumque certum assignare potuerit vestigium illius transitus per Galliam, quæ terrestre iter capessenti, tam in aditu, quam in reditu transeunda erat. Pergo prolixam Waddingi ad annum 1215 narrationem leviter perstringere.
[82] [Ampliorem ædem ægre tulisse Joannem Simplicem admisisse,] Ex Mariani Florentini fide refert, Franciscum, cum Assisium advenisset, novam domum, quam vicarius ejus Petrus Cathaneus, recipiendorum hospitum, divinique Officii commodius persolvendi gratia, apud Portiunculam interea struxerat, destrui voluisse; nec nisi ægre permisisse, ut persisteret. Mox etiam ex Rodulphio & Marco Ulyssiponensi subdit, eumdem, dum in derelicto quodam sacello sordes scopis everrit, quemdam rusticum, Joannem nomine, suam operam in hoc humili officio sponte offerentem, in sodalitium suum benigne admisisse, placatis parentibus, qui pio filii sui proposito acriter obnitebantur, eumdemque ob miram suam simplicitatem & sanctimoniam sanctum Joannem Simplicem appellare soluisse. De eodem agit Pisanus, sed sine anno, quo ille admissus fuit, lib. 1 Conformit. 8, parte 2, ubi dicitur apud Assisium in æde S. Mariæ Angelorum quiescere. Arturus eumdem in Martyrologio Franciscano cum titulo Beati recensuit, at Majores mei ex illo inter Prætermissos solummodo ad diem 2 Maii. Huëberus tamen etiam illum ut Beatum in Menologio Franciscano eodem die annuntiat. Redeo ad Waddingum.
[83] [formicas obsequentes habuisse, procacem juvinculam punivisse,] Narrat, Franciscum, dum Assisio ibat ad Montem Alvernum, per viam, prope Burgum sancti Sepulcri, solo imperio suo magnam formicarum copiam abegisse a quadam quercu, juxta quam concionari volebat; ac procacem adolescentulam, quæ cymbalum pulsans prædicanti obstrepebat, tertioque, ut quiesceret, monita, parere noluerat, ad ista indignantis Sancti verba: Tolle, tolle, diabole, quod tuum est, subito in altum abreptam ex oculis evanuisse, nec usquam deinceps visam esse. Quod spectat ad obedientiam formicarum, prodigium hoc, quod narrat Pisanus Conform. 10, verisimilius fit ex eo, quod ex primis S. Francisci Vitis constet, ipsum haud dissimili imperio in animantia rationis expertia etiam alias usum fuisse. Non ita facile sine certiori testimonio pro certo admisero istum mulierculæ raptum a dæmone; quamvis enim sanctus Vir juste irasci potuerit in petulantem illam juvenculam, & hæc dignam procacitatis suæ pœnam tulisse possit videri, mihi tamen mitissimi Francisci mansuetudini moribusque minus congrua videtur istiusmodi imprecatio, quam ut factum illud, pro quo Pisanus loco mox citato rursum laudatur, sine hæsitatione admittam.
[84] [& alia quædam ad montem Alvernum pergens fecisse dicitur.] Dum Sanctus hinc iter suum prosequebatur, & juxta Castrum Capresi in deserta quadam ecclesia extra villam Tyfi noctu orabat, Waddingus ex Miglii, scriptoris seculi XVI, Historia Montis Alverni facta scribit, quæ S. Bonaventura in Vita cap. 10, apud me num. 142 & sequenti narrat de assultibus dæmonum, quos Franciscus in solitariis locis & ecclesiis inter orandum frequenter passus est, ac viriliter repulit, aliisque, quæ ibidem legi possunt. An tamen ea etiam tunc eoque in loco contigerint, illorum fidei relinquo. Ex Miglio item ac Mariano ibidem apud Waddingum legitur Sanctus eo ex conflictu adeo fatigatus fuisse, ut, cum non posset ultra pedibus procedere, necesse fuerit, eum adducto asello ad prædictam villam reduci. Dum vero ad hanc appropinquaret, dicitur, ut appetitum carnis gallinaceæ in semet castigaret, repertam in sterquilinio mortuam fœtentemque gallinam ad os naresque suas applicuisse, solo pane incinerato & aqua contentus; indeque recessurus benigno hospiti suo prædixisse, ejusdem progeniei, a generatione in generationem duraturæ, neque divitias, neque paupertatem Dominum daturum, sed quæ commodæ vitæ & victui essent necessaria. Antiqui hujus vaticinii (ita subdit Annalista) adhuc recens est in dicto loco memoria; domus illa vocatur S. Francisci, omnibusque transeuntibus fratribus patet ad hospitalitatem, in qua Augustinus Miglius, sæpe se refectum & caritative receptum commemorat.
[85] Eosdem denuo scriptores secutus Waddingus, refert, [Quæ de avium applausu in eodem monte narrantur,] Franciscum monita ab asinario suo, viro simplici, data libenter admisisse, & in gratiarum actionem illius pedes osculatum esse; deinde vero eidem deficienti præ siti oratione sua aquam e petra elicuisse, uti docet quidem S. Bonaventura in Vita cap. 7, num. 100, sed de tempore locoque solum ait, factum id esse quodam tempore, quo Vir Dei ad quandam eremum transferre se volebat, ut ibi liberius contemplationi vacaret. Mox aliud prodigium subdens Waddingus, sic prosequitur: Dum in monte (Alverno) superando laborarent, voluit paulisper Vir sanctus sub quercu quadam respirare, statimque advolavit, ut alias diximus (in margine remittitur lector ad annum 1213, num. 33) magus avium numerus, applaudens & congratulans ejus adventui. Pars in humeros, pars altera in scapulas & caput descendit; aliæ sinui & manibus ejus se commiserunt, rostris & alis gestientes, suo more gaudium explicantes de Hominis accessu. Quo raro eventu dixit ad suos: Credo, fratres charissimi, quod Domino placet, ut hic habitemus: magnam enim præferunt sorores aves de nostro adventu lætitiam. Lætus ergo consurgens, jugum montis conscendit, donec ad fratrum tuguriolum pervenit, in quo ob locelli humilitatem & paupertatem vehementer sibi complacuit &c.
[86] Pro hisce eosdem, quos supra, testes laudat Marianum & Miglium, [verisimilius ex S. Bonaventura sumpta, mutata, & huc translata sunt.] qui, multum vereor, ne simile avium prodigium, a S. Bonaventura traditum, non nihil deformarint, & ad alienum forsitan tempus retulerint. Laudatus sanctus doctor in Vita cap. 8, quod De pietatis affectu, & quomodo ratione carentia adfici videbantur ad ipsum, nempe Franciscum, inscripsit, num. 118 hæc ait: Cum ad eremum pervenisset Alvernæ propter Quadragesimam celebrandam in honorem archangeli Michaëlis, diversi generis aves circa ipsius cellulam volitantes, concentu sonoro & lætitiæ gestibus, quasi de ejus adventu gaudentes, Patrem pium invitare ac allicere videbantur ad moram. Quo viso, dixit ad socium: Cerno, frater, voluntatis esse divinæ, quod hic aliquamdiu commoremur: tantum sorores aviculæ de nostra videntur præsentia consolari. Tanta est utriusque narrationis similitudo, ut mihi quidem pene certum videatur, Bonaventuræanam a Mariano Migliove paululum mutatam, & ad primum S. Francisci ad montem Alvernum accessum non recte translatam fuisse. Quam ob rem probare non possum, quod Waddingus prædictum prodigium ex illis ad hunc annum 1215 referat, ac rursus, velut plane aliud esset, ex Bonaventura ad annum 1224; quamquam & hic lectorem remittat ad annum 1213, ubi de eodem, prout a Mariano & Miglio narratur, breviter meminerat.
[87] [Dicitur famosum prædonem, Alverni incolam,] Nescio quoque, quam vera sint, quæ idem Annalista ad eumdem annum ex Mariano ac Pisano etiam memorat de converso tunc & ad Ordinem Minorum per S. Franciscum adducto famoso latrone, nomine Lupo. Waddingi verba accipe. Præruptos inter hos lapides (montis Alverni) magna aspera saxea moles dividitur a reliquo monte alto circumquaque præcipitio, non nisi transmissi pontis beneficio accessibilis. Illuc, tamquam in insulam, vel in fidam custodiam relegabat famosus quidam illius eremi prædo, quos auxiliariis satellitibus prehendebat viatores, quibus in viis regiis sternebat * insidias. Emissos per pontem versatilem illic tenebat, donec statuto pretio redimebantur. Multa inferebat vicinis populis damna, strages undique exercens, propter quas Lupi nomine undique audiebat. Doluit vehementer ad Francisci & fociorum adventum, nolens sui latibuli & perditæ vitæ conscios habere.
[88] [ad Ordinem suum adduxisse, felici eventu,] Sæpius jussit, ut recederent, minas adjiciens. Paupertas autem inter latrones ipsos secura, non habens, unde lædatur, reddidit fratres intrepidos; “nam cantat vacuus coram latrone viator, solam animam in confiscato habens.” Quodam tamen die serio accedentem prædonem, ut omnino eos a monte deturbaret, Vir Dei adeo placide excepit, & minas tonantem, multa verba effundentem, adeo patienter audivit, placidisque rationibus furentis fregit iram, ut non solum cohabitatores voluerit in monte, verum & se ipsum admitti consodalem in tugurio. Probavit per aliquot dies terrestrium hominum angelicam vitam, quam libenter amplexus, mutatus est in virum alterum, Agnelli nomen ex Francisci impositione pro Lupi nomenclatura sortitus. Vixit postea religiosissime, velut recens adhuc ejus testatur in monte memoria, a quo in hunc diem asperæ illæ & solitariæ petræ crepidines vocantur Carcer fratris Lupi. Hactenus ille ex duobus laudatis scriptoribus. Cetera ad montem Alvernum spectantia dedi in Appendice ad Gloriam posthumam § V.
[89] [sacras Reliquias invenisses domum quamdam ruituram,] E monte Alverno Waddingus sanctum Institutorem suum progredientem exhibet, atque hoc in itinere apud montem Casalem supra Burgum sancti Sepulcri contigisse refert, quæ S. Bonaventura in Vita cap. 6 tradidit de Sanctorum reliquiis ibidem in deserta ecclesia sine honore dudum relictis, iisdemque, cum Sanctus divinitus instructus eas per socios suos transferri frustra mandasset, ad locum, quem ille designaverat, divino nutu translatis. Facti tempus, quod Bonaventura siluit, solo Mariani testimonio nititur. Ex eodem pariter, Chronicoque Ms. Fabrianensi subdit, Franciscum Fabriani, quod Ecclesiasticæ ditionis oppidum est in Marchia Anconitana, cœmentariis, qui e regione loci, ubi ille sermonem habebat ad populum, palatium exstruentes, clamoribus strepituque impediebant, ne verbum Dei libere exciperetur, nec rogati voluerant paulisper cessare ab opere, prædixisse, domum illam brevi ruituram, sed ruina sua nullum hominem animalve læsuram; idque ita factum esse paucis post diebus, eum ædificium jam esset absolutum.
[90] Post sinitum sermonem (uti ex ipsiusmet Waddingi additione refert Melissanus) Sanctus a quadam nobili vidua, [& suos certo in loco habitaturos, vaticinatus esse,] nomine Maria, relicta nobilis viri Alberici Gentilis de Fabriano, receptus hospitio, cum ab ea audisset, locum illum, ubi erant, a populo vocari Vallem pauperculam, prædixisse narratur, fore ut in Valle illa paupercula pauperculi fratres sui aliquando habitarent; neque irritum fuisse hoc vaticinium, cum anno 1283 aut 1292, empta illa, in qua prophetaverat, domo cum contigua turri, structum ibidem fuerit nobile ædificium, in quod fratres Minores, relicto alio conventu, transmigrarunt. Accepta hæc notantur ex mox memoratis Mariano & Chronico, ac Vita B. Francisci Fabr. Mss. cap. 1. Quæ subdo, rursum leguntur in Waddingi Annalibus, editionis Lugdunensis, qua semper utor, nisi aliter moneam. Illorum hæc fere summa est.
[91] Quarto a prædicto loco milliari ad radices Appennini in valle Saxi, [ductori suo mirabiliter rependisse; parocho suum ad Minores accessum prædixisse;] loco inter colles aspero & a turbis remoto, erat quædam ecclesia B. Mariæ Virgini dicata cum contiguo monasterio, a monialibus Benedictinis deserto. Huc euntem Franciscum & a via aberrantem agricola quidam, accepta ab illo sponsione, fore ut nihil dispendii ex intermissa interim agri cultura pateretur, rogatus duxit, reversusque campum, quem incultum reliquerat, aratum invenit. Merebatur hoc miraculum ab antiquioribus tradi; at nullus hic laudatur, nisi forsitan Marianus & Ms. Chronicon Fabrianense, quorum supra in margine facta fuerat mentio. Porro locus Sancto placuit, eumdemque a nobili Saxorum familia acceptum, per suos habitandum curavit. Dum circumjacentia loca lustraret, cum plebano ecclesiæ, quæ Civitas dicebatur, Raynerio nomine, peculiarem amicitiam contraxit, ei arcana suæ conscientiæ in Sacramentali confessione detexit, ac denique vaticinatus est, illum aliquando sui Ordinis alumnum fore. Vaticinium implevit Raynerius, dum veterem Amicum suum, miraculorum gloria post obitum coruscantem, Sanctorum albo inscriptum audiens, ejusdem institutum amplexus & ad mortem usque professus est. Huc refert Waddingus inscriptionem, quam in conventu Fabrianensi Patrum Conventualium ad turrim campanariam in lapide legi, ait, hoc modo: Hic sunt ossa venerabilis fratris Raynerii, qui fuit confessarius B. Francisci, qui ei prædixit, quod futurus esset Frater Minor. Confirmantur hæc ex Chronico vulgo Fabrianensi Ms., in cujus fragmento, quod habemus, ejusdem auctor, qui B. Franciscus Fabrianensis creditur, in hanc rem sic habet: Anno Domini MCCLXVIII, quando ego eram novitius, obiit Fr. Ranerius, qui fuerat plebanus Plebis Civite, cui S. Franciscus pluries confessus, quando erat plebanus, & prædixit sibi in spiritu Dei, dicens: Fili, tu eris de nostris. Iste fuit sanctus homo, & verus frater Minor.
[92] Prætereo hic, quæ Annalista prolixe prosequitur de conventibus, [arborem plantasse post aliquot secula etiam fertilem;] quos eodem anno a sancto Institutore variis in locis admissos conditosque volunt. Legi illa ibi poterunt; pauca peculiaria quædam Sancti gesta inde memorabo. Traditionem, inquit num. 24, de occupato per sanctum Patrem conventu Siroli, qui maritimis Anconitani maris fluctibus alluitur, … confirmat arbor e vestigio ecclesiæ a beato Patre plantata, virentibus foliis adhuc perseverans, ab omnibus Sancti Francisci arbor nuncupata, quæ cerasorum quoddam genus, vicinis populis mirabile & appetibile, producit. Memorabilius est, sed & certiores vades, quam sint Pisanus, Marianus ac Rodulphius, ad certam fidem faciendam requirit miraculum, quod ab eodem Sancto patratum num. 26 scribit, in ædificatione cœnobii in loco de Trabe Bonatæ seu Bonantis in eadem Marchia Anconitana, & antiqua custodia Camerini. Juverit illius verba recitasse.
[93] [alibi scaturientem aquam in vinum vertisse] Dum illud sanctus Pater ædificaret, & operarii magno sitis ardore laborarent, viresque sibi ad opus defecisse, quererentur, nisi aliquantulum vini ministraretur, misit sanctus Vir ad Castrum Jovis vicinum duos ex fratribus, qui illud a benefactoribus procurarent. Sed moram facientibus, & ultra querentibus cœmentariis, compassus eorum inediæ, ad vicinum fontem perrexit sanctus Vir, &, facto desuper signo Crucis, scaturientem aquam in vinum optimum convertit, ex quo per integram horam licuit haurire. Adfuit tunc quidam Joannes de Villa Alterini, comitatus Camerini, qui miraculosum hoc potavit vinum, remque cœlitus gestam narravit fratri Bonaventuræ Tolentinati, a quo & ab ædificioli structoribus undique divulgata est.
[94] [per totam horam, ut sitientibus succurreret:] Pisanus, in custodia Camerini, quem locum hic laudavit Waddingus, de hoc admirabili facto solum paucis sic meminit: In hoc loco, ut daret potum ædificantibus ipsum locum, B. Franciscus oratione fontem aquæ convertit in optimum vinum. Sed in Conformitate 22 de eodem plura refert Waddingianæ narrationi conformia, præterquam quod in utraque editione legatur Joannes de Villa Alcini, qui apud Waddingum dicitur Joannes de Villa Alterini. Factum ergo Annalista ex Pisano, annum vero ex Mariano accepit. Porro, si omnino certum esset, relationem illam vere Pisani esse, nec ab alio additam, stabit pro illa non contemnenda vetustas, cum in libro Conformitatum ibidem asserat, ita legi in Legenda … antiqua; quæ tamen quam sincera sit, nequeo affirmare. Ceterum quis ille sit Bonaventura Tolentinas, nullus ex allegatis explicavit, nec ego aliunde didici.
[95] [tribusque aliis in locis fontes excitasse.] Tres quoque fonticulos a S. Francisco alibi excitatos Annalista commemorat num. 27 verbis, quæ hic transcribo. Conventum item S. Joannis de Saxo, Montisfalconis ad M. P. ab oppido, ab ingenti quodam saxo, silva vestito, super quod ædificatum est, ita cognominatum, ei tribuit Gonzaga ex traditione. In silvæ meditullio fonticulus, perennibus aquis abundans, suum auctorem Franciscum, a quo & nomen hæreditavit, agnoscit, cujus epota aqua febres curat, aliosque morbos pro bibentium side & devotione propellit. Ab eodem etiam Structore exordium ducit monasterium Colfanum, exstructum in pagorum Campi Rotundi & Cessa Palumbi, Camerinensis diœcesis, confinibus, in media silva ad oram dilabentis Fiastræ fluvii, quem etiam amœniorem reddit fonticulus, a sancto Viro e sitienti loc deductus… In media quoque silva educto etiam miraculose fonte, alium reædificavit locum, quem Patres strictioris observantiæ incolunt, ad sesquimilliare a Pignano oppido.
[96] In eodem per Picenum itinere factum scribit, quod habet S. Bonaventura in Vita cap. 7 de correpto per S. Franciscum socio, qui de obvio paupere male fuerat suspicatus. Ad idem pariter iter ex Mariano ac Hugolino refert duorum ipsiusmet sancti Patris sociorum non dignam de illo æstimationem, [Per viam socium corripit; cælitum præsentia] mirabili visione correctam; nimirum, dum horum unus criminandi causa Sanctum noctu observaret, nec in cellula sua reperiret, visum auditumque ab eo in contiguo nemore pro salute humani generis orantem, magnoque lumine circumfusum, ex beatissimæ Virginis Matris ulnis Christum suis brachiis impositum accepisse; atque hinc socium criminatorem pene exanimem proruisse in semitam, per quam redeundum ad cœnobium erat; in qua a revertente sancto Viro inventus erectusque &, quæ viderat, silere jussus fuit, qui rem tamen ad Dei gloriam non celandam ratus, fratribus secreto manifestavit, & dignam cum murmuratore socio pœnitentiam de temerario suo judicto egit.
[97] Addit insuper in eadem provincia simile spectaculum obtigisse cuidam optimo tirunculo, [& cælesti lumine illustratur,] qui, dum a sancto Patre suo in Ordinem admissus, ad tirocinii domum duceretur, cum eoque per viam sub dio pernoctare compulsus, juxta ipsum procubuisset, pie statuit explorare, quid ille esset acturus, clam colligatis utriusque cingulis, ne dormienti posset elabi. At vero, cum Magistrum suum, resoluto cingulorum vinculo, abesse persentiret, quæreretque, cælesti lumine adductus, intra arbores prospexit ipsum cum Christo Domino, cælestium choro circumdato, ejusque sanctissima Matre ac utroque Joanne, Baptista & Euangelista, loquentem. Indictum de hisce silentium, quamdiu Franciscus vixit, servasse dicitur; sed post hujus mortem omnia propalasse.
[98] Addit denique, S. Franciscum, nocturnis precibus ferventissime intentum, [& a terra sublevatus conspicitur.] a benigno hospite suo, viro nobili ac pio, observatum fuisse a terra elevatum & magna luce circumfusum; moxque hospiti illi injectam mentem fuisse de Minorum Ordine amplectendo; quod Sanctus istis precibus a Deo petierat, atque ille, distributis in pauperes facultatibus suis, exsecutus est. Hugolini, qui pro hac & duabus præmissis visionibus laudatur, magna esset auctoritas, si constaret, illum, ut Waddingus alicubi asserit, S. Francisco synchronum vixisse. Verum vide dicta in Commentario prævio § 2. Præter Hugolinum pro posteriori historia laudantur Legenda antiqua, ut sæpe monui, mihi ignota, & Pisanus in Conformitatibus.
[99] Accipe demum, quæ Annalista Minorum ultimis numeris ad hunc annum memorat de duobus conventibus, [Acquirit locum in monte Subasio,] eo circiter tempore a sancto Institutore admissis. Circa hunc annum, inquit, accepit a patribus Benedictinis alium conventum, cui Carcer S. Francisci modo nomen est a diuturna & frequenti sancti Viri in eo reclusione & animi recollectione. Situs est in monte Subasio, secundo ab Assisio milliari. Magna habetur in veneratione a circumvicinis populis; eumque Franciscus ipse valde dilexit propter frequentes & molestas in eo superatas tentationes &c.
[100] Inter cetera vero, quæ hanc sacram ædem commendatissimam celebrioremque reddunt, [in quo illius monumenta & reliquiæ exstant,] potissima sunt cubiculum beati patriarchæ Francisci; ejusdem sacellum, in quo continuo orationi vacabat; lapideus lectulus, in quo idem defatigatus omnino lassusque decumbebat aliquando; ligneum cervical, quo utebatur; fons ipsius Patris precibus a Deo impetratus, qui scaturientibus venis largissimas propinat ministratque aquas; oratorium præfati beati patris Ruffini, & aliud quoque oratorium beati itidem patris Bernardi a Quinta Valle. Habentur hac in æde plurimæ Francisci exuviæ, sanguis, qui ex ejus stigmatibus profluit; panniculus croceus sericus, quo B. Leo profluentem sanguinem excipere solebat; pixis, qua sanctus Pater Christi Corpus recondebat; calix, ex quo post sacram Communionem lavatorium hauriebat; baculus, cui in itinere innitebatur, & pars bona habitus ejusdem, & cilicii S. Claræ. Hactenus Waddingus, qui deinde Gonzagam citans, subjungit sequentia.
[101] [item conventum de Villa, ejusdem memoria venerabilem.] Circa idem tempus paulo post receptionem montis Alvernæ acquisitus etiam conventus de Villa, omnium provinciæ Bononiensis ferme antiquissimus, in quo habetur magna in reverentia quædam sancti Viri cella, quam invisunt circumvicini populi singulis Kalendis Augusti. Hic Vir sanctus garrientes inter umbrosas arbores aviculas *: quod sacris meditationibus intento impedimento essent, ab eo correptæ, &, ut silerent, jussæ, ad nutum & ex tempore paruerunt, indeque sub silentio recedentes, numquam amplius vel ipsæ, vel aliæ similes ibidem visæ sunt. Tres hic arbores, nempe laurum in primo ædificii claustro, cupressum in secundo, & olivam in prato, sancti Patris manibus plantatas, invisere licet. Hæc aliaque ad hunc duosque præcedentes annos in sæpe dictis Minorum Annalibus relata, quæ aliunde confirmare non potui, ex fide scriptorum, qui pro iisdem laudantur, liceat retulisse, & eruditorum judicio reliquisse.
[Annotata]
* an struebat;
* adde audivit
§ V. Varia Sancti gesta ad annos MCCXVI, MCCXVII & MCCXVIII in Annalibus Minorum memorata.
[Comitia generalia, anno 1216 celebrata,] Habita hoc anno 1216 in Pentecoste apud S. Mariam de Portiuncula a S. Francisco fuisse Ordinis sui comitia generalia, ad quæ ab ipso, dum sub finem anni præcedentis Romæ degebat, convocati per litteras Minores, quotquot potuere, convenerunt, scribit Waddingus ibidem a num. 1. Credit, hæc fuisse primum generale Minorum capitulum contra alios, qui maluerunt aliud, anno 1219 habitum, quod & Storearum dictum putarunt, pro primo habere, & contra Alphonsum Ciaconium, qui primum eorumdem capitulum anno 1223 illigavit. Addit denique, ex capitulo hujus anni 1216 missos fuisse in universas Europæ provincias fratres cum potestate alios ad Ordinem recipiendi; & illorum quidem aliquos post tolerata patienter multa incommoda & injurias, plurima sibi constituisse domicilia; alios autem, qui in Germaniam missi fuerant, inde omnino pulsos, non alium, quam heroïcæ patientiæ, fructum e missione sua retulisse, & in Italiam ad sanctum Patrem suum reversos esse.
[103] [non fuerunt omnium prima: quæ in his gesta fuerint.] De generalibus comitiis anno 1216 apud Portiunculam in Pentecoste celebratis omnino assentior Annalistæ; verum neque hæc omnium generalium prima esse, existimo, nec ad ea convocanda opus fuisse encyclicis litteris; nec ex iisdem tentatam esse infelicem illam missionem Germanicam, puto; nec denique, capitulum, vulgo Storearum appellatum, anno 1219 habitum esse, sed paulo serius. Primæ partis asserti mei ratio est, quod, cum ex dictis in Commentarii prævii § XIII lex de celebrando quotannis in Pentecoste apud Portiunculam generali capitulo lata fuerit circa annum 1212, nulla causa sit, ob quam ejusdem decreti exsecutionem usque in annum 1216 differamus. Hinc fluit etiam secundæ partis probatio; quorsum enim encyclicis litteris intimandum fuerit fratribus, ad quod ex Regula sua se noverant obstrictos? Tertiam & quartam partem pluribus probavi in Commentario prævio § XV, quem studiosus lector potest consulere. Si ex iisdem hujus anni 1216 comitiis, ut ibidem num. 2 affirmat Waddingus, aliquot socii missi sint in Hispaniam, ab hisce forsitan erecti fuere aliqui e conventibus, quos S. Francisco auctori tribui, diximus supra in duobus præcedentibus §§; atque huic opinioni non parum favet Lucas Tudensis, dum ad annum 1217 scribit, per totum Hispaniæ regnum monasteria Minorum erecta esse.
[104] Non examinabo hic singula illorum in Hispaniis gesta, [Franciscus illustrem familiam ad pacem reducit:] nec aliorum alibi, cum non Annales Minorum, sed unius S. Francisci, Minorum Institutoris, Acta exponenda sumpserim. Hic, si recte habet Waddingus, Parisiorum tractum & Galliam Belgicam excolendam sibi servavit; verum antequam illuc tenderet, statuit (ita inquit Annalista) illustre Baselensium genus in Umbria, dissidiis domesticis & diuturnis discordiis turpiter & miserrime pene extinctum, ad concordiam revocare; quod & feliciter perfecit. Illi autem in accepti beneficii memoriam suis * sodalibus monasterium statim hoc anno ædificarunt in suo territorio, Sancti Angeli de Pantanellis dicto, juxta Tyberis marginem inter condensas arbores. Quem locum sæpius B. Jacobus Tudertinus inhabitavit, … & quem demum ruinæ propinquum multis post lustris S. Bernardinus Senensis refecit. Annotantur hic in margine Gonzaga in provincia S. Francisci conventu 42, ubi eadem fere legere est, & Chron. Mss. provinciæ S. Francisci, mihi plane ignota.
[105] Dehinc Waddingus Franciscum cum fratre Massæo profectum Romam, [Romam proficiscitur; quædam ibidem tunc & ïn reditu gesta ejus.] ait, ut iter suum Gallicum ad Apostolorum Principum sepulcra commendaret; Romæ vero, dum in Vaticana basilica ad impetrandum veræ paupertatis spiritum illi seorsum orarent, apparuisse Francisco SS. Petrum & Paulum, qui eum edocerent, preces suas a Deo exauditas esse. Tunc quoque eidem sanctoque Dominico, Ordinis Prædicatorum parenti, oblatas cælestes visiones, atque has secutam eximiam inter illos amicitiam; tunc etiam contigisse eorumdem propheticum cum B. Angelo Carmelita colloquium, & alia quædam Francisci in suo ab Urbe reditu gesta, quæ partim alibi expendimus, partim alibi discutiemus. Pauca quoque alia, quæ Waddingi Annalibus ad hunc annum addidit Antonius Melissanus de Macro, in editione Romana anni 1731 lector inveniet.
[106] Apud laudatum Annalistam Minorum S. Franciscus anno 1217 meditatum iter suum in Galliam prosecuturus, [Alia quædam ad annum 1217 a Waddingo relata] Hugolinum Cardinalem episcopum Ostiensem, & Apostolicum legatum in Tuscia, Florentiæ convenisse dicitur, & ab eo perhumaniter acceptus, unoque & altero die familiariter habitus fuisse. Sed & omnem ei operam suam & patrocinium condixisse idem Cardinalis narratur ad defendendam institutam ab illo Religionem; sed omnino dissuasisse iter Gallicanam, ne remotior ipsius a Romana curia absentia Ordini noceret; Franciscus vero post expositas in contrariam partem rationes, suadenti Hugolino paruisse; ac propterea missis in Galliam pro se aliis e fratribus suis, ad Spoletanam vallem reversus esse. Cumque huc appulisset, suorum querelis, quod multis in locis pessime mulctati essent, motum, & cælesti visione instructum, inde Romam profectum, inquit, ut ab Honorio III, qui Innocentio item III in summum Pontificatum successerat, laudatum Cardinalem Hugolinum suo Ordini protectorem peteret; & petitum impetrasse. Hæc ille ibi pluribus, pro nostro instituto non nihil expendenda.
[107] [correctione egere nobis videntur,] Sancti, dum Franciam petiit, accessum ad Hugolinum Florentiæ etiam tradit Thomas Celanensis in Vita prima cap. 9; sed eodem teste, non dissuasit illi hoc iter, imo monuit … ipsum cœptum perficere iter. Adi, si lubet, Commentarium prævium § XV, ubi de hoc argumento plura annotavi. Visionem de parva gallina cum pullis, quam ex Tribus Sociis ibidem refert Waddingus, isti fere habent apud me in Appendice ad Vitam 1, num. 63; verum si eadem illa Appendix ipsamet ad manum Waddingo fuisset, non dubito, quin non ad eumdem annum, quo hæc visio Francisco obtigit, Cardinalis protectoris impetrationem fuisset relaturus. Etenim laudati Tres Socii postquam num. 63 visionem illam ejusdemque interpretationem narrarunt, mox numero sequenti ad impetrationem Protectoris festinantes, Elapsis autem, inquiunt, paucis annis post visionem prædictam, venit Romam Franciscus, Hugolinum Cardinalem suo Ordini protectorem ab Honorio III petiturus. Pauci igitur anni inter utramque intercesserunt. At quo igitur, inquies, anno ea visio contigit? Fateor, hunc, quia a nullo veterum signatum legi, mihi ignotum esse; verisimilius tamen existimo, illam saltem uno alterove anno serius, quam Christi 1217 accidisse; quia ex dictis in Commentarii prævii § XXII persuasum mihi est, impetrationem Protectoris Cardinalis Hugolini ad annum 1223 pertinere. Lege disputata ibidem.
[108] [Sanctus in valle Reatina prope Græcium obtinet tugurium,] Franciscum Roma regredientem Assisium aliquantisper in valle Reatina hæsisse, scribit ibidem Waddingus, eaque de mora generaliter ista præmittit: In planitie hac, in civitate ipsa, in lacu & in montibus mira inveniuntur Francisci vestigia; nam & undique in hoc tractu per eum Deus mirabilia operatus est, & quatuor sui sodalitii habitacula in formam crucis in locis eminentioribus Vir sanctus ipse construxit. Omnia sub hoc anno referemus; quamvis non eodem omnia evenerint, tum quia non omnia certa constant chronologia, tum ut omnia unius loci delectabilius & clarius comprehendamus. Quædam sunt, quæ propter historiæ seriem suis temporibus sunt distinguenda; quæ tamen hic simul cum ceteris levi penicillo indicabimus. Primum ex his, quod ad hunc annum 1217 refert, est cœnobiolum juxta castrum Grætii, vulgo Grecchia, quod cœnobiolum paulo post tuguriolum appellat, structumque ait in monte alto procul ab oppido inter duas proceras carpinos, quæ conjunctis & intertextis suis ramis ab aëris inclementiis & solis ardore protegebant humile pauperum receptaculum.
[109] Quamquam vero locum hunc postea deseruerit Sanctus, [cujus locum postea mutasse dicitur] nihilominus ejusdem adhuc (verba Annalistæ sunt) cernitur vestigium, & testes sunt revirescentes adhuc carpini, quantumvis excorticatæ & in orbem ac in pulpam a pastoribus cæsæ ad consiciendas cruces & orbiculos precanos * pro hominum devotione. Causam vero mutandi locum hanc tradit. Joannes Velita, vir nobilis, sanctoque Francisco multum addictus, ad eum sæpius ventitabat; sed cum grandævus jam esset & obeso corpore, ac propterea moleste ferret & loci ab oppido distantiam & asperi montis ascensum, petiit, ut ad suum & commune commodum propius ad castrum accederet, moraturus in loco ad votum ejus exstruendo. Tum dicitur Sanctus annuisse subridens, ac pollicitus fore, ut non longius a castro locum caperet, quam puerulus quisquam torrem posset projicere.
[110] Accepta conditione, itum ad castrum est, ubi obvius puer id facere jussus, [eum adjunctis non satis verisimilibus.] torrem divina virtute ultra milliare jaculatus est in oppositum monticulum silvestrem, qui ad eumdem Joannem pertinebat; atque ipse torris, incenso nemore, in declivem petrosum locum ejusdem collis decidens, illum habitaculo divinitus destinatum ostendit; quod & ex petra excidere oppidani mox aggressi fuere. Ita fere ipse, in margine laudans Angelum Reatinum, Marianum & Joannem Franciscum Nunno in Descriptione vallis Reatinæ, Pisanum, & postremum concinnatorem Historiæ Reatinæ Ms., quorum primus reliquis multum præstat, quippe unus, ut vult Waddingus, e Tribus illis S. Francisci Sociis, qui Appendicem ad Vitam ejusdem Sancti conscripserunt; verum in hac Appendice nihil hujusmodi legere est. Oportet ergo, ea referri in Historiola de gestis S. Francisci in Urbe & Valle Reatina, quam Waddingus eidem Angelo attribuit; ego vero non vidi. Interim fatendum est, non modo admirabilem esse istum tam validum pueri jactum, verum etiam sine certo auctore parum credibilem relatam nemoris incensionem, quam nescio, quo peccato meruerit vir ille bonus Joannes Velita, ipsimet Sancto addictissimus.
[111] Inter mirabilia, quibus S. Franciscus ibidem fulsisse ab Annalista narratur, [Mirabilia quædam,] unum est de lupis in mansuetudinem versis, quod ipsiusmet verbis hic describere placet. Dum autem (sanctus Pater) ab oppido Contanello extra vallem juxta Calentinum torrentem, haud procul a Tiberi sito, rediret ad tuguriolum, & rusticum quendam, filiolum ulnis gestantem rogaret, ut se comitem & itineris ducem adhiberet; ille vero se excusaret propter frequentiam & quotidianum luporum incursum, qui undique regionem illam, quasi plaga cælitus missa, divexabant; fide jussit pro lupis, nullum ei, nec eunti, nec redeunti, nociturum. Quod experimento comperit: nam noctu domum redeunti cum filiolo duo occurrerunt lupi, cauda blandientes, qui ad suam usque casellam, absque ulla injuria, magna hominis admiratione associarunt.
[112] Subdit Annalista, ea re postridie vulgata, e vicinis oppidis incolas ad tugurium sancti Viri, [quæ a S. Francisco in eadem valle Reatina gesta] quem & Deo charum & adversus luporum rabiem potentem patronum ex eo facto intellexerant, accurrisse supplices, ut regionem suam tam ab infestis illis feris, quam a grandine annua, satis & vineis suis perniciosa, præstaret incolumem; illum vero ad Dei honorem spopondisse, ea mala cessatura, si ipsi de commissis flagitiis dignam pœnitentiam agerent; at pariter comminatum esse, eadem etiam magis sævitura, si post pœnitentiam rediissent ad vomitum; ac denique his promissis æque ac minis respondisse eventum. Cessavit, inquit, grando, servaverunt & lupi pactionem Servi Dei; nec contra pietatis legem in homines ad pietatem conversos attentaverunt amplius desævire; quamdiu juxta condictum contra piissimas Dei leges impie non egerunt.
[113] [apud Waddingum narrantur.] Tantum autem beneficium (ita ille prosequitur) non absque memoria & gratitudine recipiendum putarunt; impositoque sibi spontaneo tributo de dandis certis olei mensuris perpetuis illius eremitorii incolis, id sedulo præstant: nam vel ad vomitum peccatorum redeuntes, vel beneficii immemores continuo ab irruentibus lupis sui officii monentur, ut ipsi, qui modo vivunt, testantur ruricolæ, & non semel etiam suis temporibus evenisse, scripserunt Angelus Reatinus, Bartholomæus Pisanus, Marianus Florentinus, & postremus concinnator Historiæ Vallis Reatinæ apud me Ms., quorum unusquisque distincto floruit sæculo. Hactenus Waddingus, cujus narratio partim certa est ex S. Bonaventura, partim etiam fit verisimilis. Etenim sanctus doctor in Vita cap. 8 apud me num. 120 & sequenti expresse tradit, utramque regionis perniciem a S. Francisco (moram eo faciente tempore quodam in eremitorio Græcii) sub eadem pactione mirabiliter depulsam fuisse, quamdiu illius incolæ pacta servaverunt. De lupis tamen rustico, Sancti per viam duci, dum rediret, blandientibus, nataque hinc occasione immunitatem ab gemina illa calamitate postulandi & ceteris adjunctis, non meminit, neque annum, quo ista contigerint, ullo modo insinuat.
[114] [partim aliunde certa sunt, partim dubia:] Cetera mirabilia, quæ Waddingus ibidem num. 15 & sequenti in eadem valle a Francisco patrata scribit, accepta sunt ex Vita ejus per S. Bonaventuram cap. 8 & 10, ubi ea legi possunt, uti & apud Celanensem in Vita alibi. Verum ex Mariano suo addit sequentia: Juxta castrum (Græcii) visitur adhuc & observatur lapis, in quem ascendit prædicaturus populo, dum primum illuc pervenit, & vitiosos hominum mores extirpavit. Ex quo sæpissime loci incolas & fratres vidisse flammas & igneos globulos veluti in cælum conscendere, testatur Marianus; seque serio cum testibus oculatis de hac re egisse; sibi etiam dictum, quod, tum propter Viri sancti reverentiam, tum propter miraculosas has flammas transportatus fuerit mysteriosus lapis in ecclesiam aliasque partes religiosas, semper tamen in pristinum redierit locum. Insignia sane sunt hæc prodigia; sed an satis certis testibus affirmata?
[115] [reliquiæ conventus apud Græcium, & alii conventus S. Francisco attributi.] Utut sit, certiora mihi sunt, quæ de sacri Græciensis conventus vestigiis Annalista ibidem num. 17 habet his verbis: Extant adhuc architecturæ Francisci dormitorium, oratorium & triclinium, angusto ambitu contenta; neque enim omnium latitudo sex passus, aut longitudo triginta excedit. Hæc humiliter absque superioribus contignationibus in ipsa area petræ fabricata sunt; quæ super hæc excreverunt ædificia superiora, postea adjecta sunt, vel S. Bonaventuræ tempore, ut quibusdam, vel posterius, ut aliis placet. Habentur in veneratione refectorii mensa, ex qua sæpissime cibum cum suis sumpsit, & in sacrario ferramenta parva, miro modo elaborata & flexibilia, quæ secum deferebat frequenter ad hostias efformandas pro sacerdotibus pauperculis: tanta erat illius erga ipsos & Eucharistiæ Sacramentum devotio. Præter modo dictum conventum, tres in eadem regione S. Francisco auctori citato anno adscribuntur, unus scilicet ultra duo milliaria ab ipsa civitate Reatina, priori ad Occidentem oppositus; alter ad dexterum latus Græcii in monte Rainerio, sive Columbæ, cujus alibi jam memini; ac denique tertius ad sinistrum latus Græcii in saxoso monte juxta Podium Busconis; de quibus Annalista ibidem consuli potest; uti & de aliis, quos ab ejusdem Sancti sociis eodem anno alibi structos ait.
[116] Cum Waddingo progredior ad annum 1218, [Dicitur anno 1218 alium conventum accepisse, gravi tentatione divinitus liberatus esse,] in cujus exordio dicitur S. Franciscus, commissa sodalibus suis prædictorum conventuum perficiendorum cura, dum Assisium regrederetur, rursus alium locum obtinuisse extra vallem Reatinam; nempe prope castrum Quitiliani … eremitorium S. Eleutherii; laudaturque in margine Legenda Trium Sociorum & Marianus, apud quorum primos ego nihil tale invenio; nec magis, quod addit, Sanctum, ut suis esset exemplo, jussisse e tunica sua dissui panni præsegmina, quæ socii illius interius assuerant, ut intensum mense Januario frigus ab eo arcerent. Ignota quoque mihi sunt ætas & fides Legendæ, quam antiquam vocat, & ex qua & Mariano narrat, Franciscum, Assisium reducem, valida quadam tentatione per plures dies conflictatum fuisse, cumque hanc multa prece & lacrymis niteretur repellere, divinitus liberatum. Intensissime tandem, inquit, oranti insonuit vox cælestis: “Francisce, si habueris fidem, ut granum sinapis, & dixeris monti, ut transeat, transibit.” Ignarus ille sensus oraculi, clamans addidit: “Domine, qualis hic mons?” Cui responsum: “Mons est tentatio:” & Franciscus magno lachrymarum impetu subjunxit humiliter: “Fiat mihi, Domine, sicut dixisti:” statimque sublata omni tentatione, perfectam obtinuit spiritus tranquillitatem.
[117] Prætereo, quæ ibidem num. 2 ex solo Speculo S. Francisci refert, [& Assisii quædam severitatis exempla] uti & alia num. 4 & 6 ex S. Bonaventura, pro quibus lectorem ad Vitam editam apud me cap. XI & 6 remitto. At apud Waddingum num. 5 ex Mariano & antiqua Legenda rursum aliud castigatæ inobedientiæ exemplum narratur verbis, quæ hic transcribo. Noluit quidam frater collum jugo obedientiæ submittere. Vocatum ad se inobedientem vehementer increpavit; deinde jussit, ut vestes exueret. Deduxit mox in altam foveam, præcepitque fratribus, ut statim terram circumducerent, & vivum ita subterrarent. Fecerunt ita fratres, fossamque replerunt, donec ad mentum jam frater cooperiretur. Cui tunc Franciscus: Esne mortuus, frater? Quo humiliter respondente: Ita, Pater, vel saltim propter meum peccatum mori debueram; jussit pius Pater, ut extraheretur, dicens: Surge, & si vere mortuus es, ut probum Religiosum, mundo & concupiscentiis mortuum decet, obedito prælatis ad nutum, nec amplius relucteris præceptis, quam homo mortuus, qui in nullo potest repugnare.
[118] Hæc ibi, quæ ego, cum antiquitatem fidemque, ut sæpe monui, memoratæ Legendæ nesciam, nequeo pro certis habere; Mariani autem ætas non multum ponderis addere potest. Bonaventura in duobus quidem locis meminit de correptis a S. Francisco inobedientibus, [in inobedientes statuisse,] nempe cap. 6 & XI; sed horum priori loco num. 86 scribit, mandasse Sanctum, ut inobedientiæ rei, sed jam tum pœnitentis, detractum capitium coram fratribus projiceretur in ignem; in posteriori num. 166 ait, eumdem sanctum Patrem, cum absens in cella divinitus cognovisset cujusdam fratris in vicarium pervicaciam, pro delinquente orasse, petiisseque & a Deo obtinuisse, ut dæmon, a quo collum delinquentis velut adstrictum teneri in spiritu viderat, ab eodem recederet; ac mox per nuncium de his monitum fratrem facti pœnitentem, ad pedes vicarii provolutum, ejusdem imperio sese humiliter subjecisse. Atque hæc mihi quidem, quæ ex S. Bonaventuræ auctoritate sunt certa, etiam mitissimi Viri ingenio magis consona videntur, quam prædicta in terram defossio.
[119] [Alia Sancti eodem anno gesta: Assisit ædificium.] Porro laudato Annalista teste, post hæc gesta Assisii, suos Perusii commorantes invisit; quinto inde lapide juxta Columbellæ oppidum ecclesiam S. Mariæ de Ferneto a Patribus Benedictinis obtinuit, & in cœnobium erexit; atque alium item locum ad milliare unum ab oppido Montis Jovis sub invocatione S. Mariæ de Scarzola occupavit; & ad montem Alvernum profectus aliquot ibi menses moratus est. Hinc Assisium rediens, ut ad latus cœnobioli sui vidit exstructam capaciorem commodioremque, quam sua paupertas præscribebat, domum, mox dirui mandavit, diruissetque, nisi ab Assisiatibus civibus fuisset edoctus, eam domum civitatis esse, nec alia de causa ædificatam, quam ut eo adventantes fratres ad illud hospitium possent divertere, nec in campis pernoctare cogerentur; ceterum eam domum semper fore juris publici, & civitatis sumptibus curandam. Addit insuper, hæc deinde ab Assisiatibus, ut promiserant, diu observata fuisse.
[120] [non congruum paupertati, voluit dirui.] Nam (ut inquit) eam libere deputarunt fratrum necessitatibus, injuncta cura ex facto statuto, ut, quisquis esset prætor civitatis, eam quotannis, dum opus esset, resarciret, quod per plurimos postea observatum est annos. Pro hisce laudantur in margine Legenda Trium Sociorum, Marianus & Speculum Vitæ, ex quorum prima ista certa fierent, si in eadem legerentur, quod non fit in ea, quam edidi. Fortasse Legendam Trium Sociorum lapsu memoriæ aut calami laudaverit pro Vita, per S. Bonaventuram scripta, ad cujus caput 7 rectius remisit Bosquierus in Speculo, capite item 7, non quod ea ipsa apud Bonaventuram isto loco legantur, sed quod ibidem dicatur S. Franciscus aliquando mandasse, dirui domos erectas, aut fratres exinde amoveri, si in eis perciperet, quod ratione appropriationis vel sumptuositatis contrarium esset Euangelicæ paupertati. Non ait quidem sanctus doctor, ubi id ille fecerit; sed cum id ab eo plus semel factum scribat (ut liquet ex voce domos) non est, cur hoc ipsum Assisii contigisse, asserentibus non concedamus. Simile S. Francisci factum Bononiæ etiam ad annum 1220 recurret.
[Annotata]
* i. e. ejusdem
* an precarios
§ VI. Generalia comitia anno MCCXIX celebrata: quæ hæc fuerint, & quæ potissimum in iisdem gesta: facta alia huic anno in Annalibus Minorum illigata.
[Asserta quædam de comitiis generalibus anni 1219,] Annum Christi 1219 celebrem fuisse comitiis generalibus sui Ordinis, Storearum vulgo dictis, iisque ultra quinque millia fratrum, sanctumque Dominicum interfuisse, narrat Waddingus ad eumdem annum a num. 1. Præmiserat, hæc comitia a sancto Patre per litteras encyclicas indicta fuisse anno priori, quo nulla comitia generalia habita agnoscit, & antequam ea hoc anno congregata fuere, ambos illos sanctos Institutores, & mutua inter sese colloquia, charitatis plena, & cum Cardinale Hugolino, legationem Pontificiam Perusii obeunte, habuisse affirmaverat. Ego horum singulis assertis non æque possum assentiri. Nam in primis, cum nullam noverim causam, propter quam prætermissa dicam anno 1218 comitia generalia, ex decreto S. Francisci, ut alibi probavi, singulis annis in Pentecoste apud Portiunculam celebranda, verisimilius puto, ea dicto quoque anno ibidem habita fuisse. Ex eodem decreto, utique omnibus Franciscanis, quorum intererat, noto, existimo supervacaneas futuras fuisse litteras illas encyclicas, quas proinde probabilius non scriptas puto.
[122] De S. Dominici in aliquo Franciscanorum capitulo præsentia atque colloquiis cum Francisco & Cardinale Hugolino, [non omnia mihi æque probata.] latius agam alibi, ubi de horum Sanctorum sancta amicitia disserendum veniet. Anno 1219 rursum celebrata fuisse generalia comitia, libens assentior, tum propter memoratum decretum, tum propter auctoritatem Trium Sociorum, ex quorum dictis id satis perspicue eruitur. Non fuisse tamen capitulum hoc, in quo ex S. Bonaventura novimus, ultra quinque millia fratrum adfuisse, credere malo ob rationes allegatas in Commentario prævio § XV, ubi celebre illud capitulum paucis annis serius reponendum censui. Exploratum non habeo, an comitiis hujus anni 1219 etiam interfuerit Hugolinus Cardinalis Ostiensis; si tamen interfuit, id fecerit tamquam peculiaris amicus & patronus, seu protector Ordinis sponte sua ac S. Francisci auctoritate, non Pontificia, constitutus, quod serius factum esse, alias probavi in Commentario prævio. De gestis in hoc capitulo, quæ in citato § XV jam retuli, non nisi paucis agam, ubi ita exiget narratio Waddingi, addamque, quæ hic præterea memoravit.
[123] Ex hoc capitulo missos fuisse quaquaversum, etiam in provincias longe dissitas, [In hoc capitulo tentatæ sunt missiones] fratres Minores, recte docet Waddingus; verum hanc non primam sed secundam hujusmodi missionem fuisse credidit; primam enim anno 1215 ante illigaverat; quam cum in Germania pessime evenisse, præmiserit, negavit, eam hoc anno 1219 instauratam fuisse, quique in alias provincias tunc destinati fuere, hos litteris summi Pontificis, Cardinalium, aliorumque principum instructos ivisse, ut & de probato illorum a Sede Apostolica Ordine constaret, & ipsi velut omni ope ac favore dignissimi commendarentur, nec, ut pluribus in locis antea contigerat, cum animarum jactura suo munere fungi prohiberentur. Vellem, hæc omnia solide probata esse, nec coactum me ab eruditissimo viro hic dissentire, qui, ut mihi videtur, gesta in duobus tribusve capitulis ad sua tempora non recte reduxit, quod non haberet Legendam, quam (ex aliis opinor) sæpe laudavit, quamque ego velut Appendicem Vitæ primæ lectori typis communicavi.
[124] [In varias provincias longe dissitas.] Laudati Tres Socii primam illam in varias, etiam longe dissitas, fratrum missionem apud me num. 62 sic memorant: Expletis itaque undecim annis ab inceptione Religionis, & multiplicatis numero & merito fratribus, electi fuerunt ministri & missi cum aliquot fratribus, quasi universas per mundi provincias, in quibus fides Catholica colitur &c; inter has deinde expresse recensent Alemanniam & Ungariam, in quibus missionarios illos pessime mulctatos fuisse, observant. Hinc ego in Commentario prævio § XV hanc missionem retuli ad annum 1219, ad quem deducunt assignati anni undecim, ducto initio a mense Aprili anni 1209, ut ibidem videre est. Contra Waddingus missionem anno 1216 affixit, quod cum prædicto Trium Sociorum computu, quem verisimiliter non legerat, nulla ratione potest componi.
[125] [quarum aliquæ non ante annum 1224 instauratæ sunt.] Alteram missionem iidem Tres Socii in Appendice num. 66 factam scribunt in primo capitulo, quod post confirmatam ab Honorio III Regulam habitum fuit; id est, anno 1224, uti pluribus probavi in Commentario prævio, § XXIII. In hoc eodem capitulo, primum instauratas fuisse missiones supra dictas, ibidem pariter docui ex iisdem Tribus Sociis, ex quibus etiam dixi, missis tunc datas fuisse litteras Cardinalium cum Regula, bulla Apostolica confirmata; ac propterea missiones illas, contra ac prius evenerat, prosperis successibus usas esse. Atque has duas missiones, primam scilicet anni 1219, alteramque anni 1224, solum memorant laudati Tres Socii; ut conjicere liceat, si intermedio tempore aliæ tentatæ fuerint, eas velut minus celebres ab illis fuisse prætermissas. Nunc ad Waddingum redeamus.
[126] [Non videntur in priori capitulo missionariis concessæ fuisse] Scribit ille num. 26, in margine laudans Speculum vitæ S. Francisci, in comitiis anni 1219 multos e partibus ultramontanis adfuisse fratres, qui questi, quod, cum authenticas litteras de Instituto suo ab Ecclesia probato non haberent, in diversis provinciis male essent excepti, & ab ecclesiarum rectoribus non admissi ad divini verbi ministerium; proin peterent, ut Romanus Pontifex scripto testimonio vitam Ordinemque Minorum rata faceret, ac privilegium concederet, ut ubique, etiam insalutatis episcopis, possent prædicare. Tum dicitur sanctus Institutor, secundo postulato cum acri correptione repulso, primo annuisse, & ab Honorio III, Cardinalibus, virisque principibus obtinuisse litteras, de quibus supra memini. Quidquid sit de querelis aliunde delatis, has certe tunc delatas non puto ex Alemannia, ad quam in hoc ipso capitulo ex supra dictis prima missio decreta fuit. Eadem de causa nil mirum est, eamdem missionem, quippe nondum ante tentatam, tunc non fuisse instauratam.
[127] [ab Honorio literæ commendatitiæ,] Tres Socii expresse affirmant, fratribus, qui e capitulo anni 1224 in varias mundi provincias destinati fuerant, bullam Pontificiam, qua eorum Regula confirmabatur, litterasque Cardinalium traditas fuisse, ut prædictis occurreretur malis; at simile quid etiam in prima missione anni 1219 factum esse, non modo non aiunt, sed contra infelicem hujus exitum ejusmodi litterarum defectui attribuerunt. Quia, licet (inquiunt) præfatus dominus Innocentius tertius Ordinem & Regulam approbasset ipsorum, non tamen hoc suis litteris confirmavit; & propterea fratres a clericis & laïcis tribulationes plurimas sunt perpessi: unde ex hoc fratres compulsi sunt fugere de diversis provinciis &c. Nullis igitur Pontificiis litteris muniti fuere, qui ex capitulo anni 1219 in provincias missi sunt; non Innocentii III, qui Minorum Regulam vivæ quidem vocis oraculo probaverat, non tamen hoc suis litteris confirmavit; non etiam, qui Innocentio tunc successerat, Honorii III, cujus litteræ ejusdem auctoritatis, quam Innocentii, fuissent, quasque ab illo ante annum 1224 numquam datas fuisse, Tres Socii clarissime indicant.
[128] Verumtamen Annalista citato anno 1219, num. 28 has Honorii litteras recitat: [quas recenset Waddingus sine loco, ubi data sint,] Honorius Episcopus, Servus servorum Dei, archiepiscopis & episcopis, abbatibus, decanis, archidiaconis & aliis ecclesiarum prælatis. Cum dilecti filii, Fr. Franciscus & socii ejus, de vita & Religione Minorum fratrum, abjectis vanitatibus hujus mundi, elegerunt vitæ viam a Romana Ecclesia merito approbatam, ac serendo semina verbi Dei, Apostolorum exemplo, diversas circumeunt mansiones; universitatem vestram rogamus & exhortamur in Domino, per Apostolica vobis scripta mandantes, quatenus latores præsentium, de prædictorum fratrum collegio existentes, cum ad vos duxerint declinandum, ipsos recipiatis sicut Catholicos & fideles; alias eis ad reverentiam divinam & nostram exhibentes vos favorabiles & benignos. Datum 3 Idus Junii, Pontificatus nostri anno 3.
[129] Primæ omnium (ita observat ibidem Waddingus) hæ fuerunt litteræ Apostolicæ concessæ Ordini Minorum; [quasqus ipse Viterbii, Marianus Perusii,] a quo vero obtentæ, an ab ipso Francisco, an per internuncios postulatæ; an Perusii, seu verius alibi datæ, discrepant quidam ex nostris. Marianus, Perusii tunc resedisse curiam, velit & per ipsum Franciscum impetratum diploma: at certum est ex historicis & Regesto Honorii, quod ego totum percurri, … hoc tempore non resedisse Perusii Pontificem, sed Viterbii; nam a III Nonas Januarii usque ad V Kalend. Augusti omnes Pontificiæ litteræ in ejus Regesto Viterbii sunt datæ. Hic ergo, non Perusii, concessit Pontifex has litteras Pontificias, vel ipsi Francisco (non adeo enim ab Assisio distat hæc urbs) vel ejus procuratoribus: namque ex datis toto hoc mense epistolis constat, ibidem tunc stitisse. Excusi codices nullum assignant concessionis locum, licet omnes tempus apponant. Exscripserunt autem diploma Firmament. trium Ordinum, tract. 2, p. 2, fol. II, Monument. Ord. tract. 1 fol. 22, Speculum Minorum fol. 2, Roderic. in collectione Privilegiorum sub Honorio, Bulla 2.
[130] Easdem Honorii litteras suo Bullario Franciscano inseruit Sbaralea, [alius Romæ, datas putant; sed hæ litteræ,] iisdem notis temporis, at sine loco, signatas; sed probat ibidem tum ex chronico Richardi a S. Germano, tum ex ejusdem Pontificis Regesto, Honorium tum temporis Romæ fuisse; atque adeo eas Romæ datas esse, contendit. Atque hoc quidem ei libens assentirer, nisi eædem illæ litteræ aliunde mihi essent suspectæ. Nam Tres Socii verbis supra datis non dubie negant, ullas ejusmodi Pontificias litteras Minoribus concessas fuisse ante confirmatam sub finem anni 1223 Regulam; ex iis vero, qui a Waddingo recensitas exscripserunt, antiquior est Marianus, seculo XVI mortuus, cujus exemplar, si Perusii, ut ipse vult, signatum fuerit, certe vitiosum fuit; aut si in eo quoque deerat locus, mutilum fuit, nec immerito potest etiam haberi suspectum in adscripto anno Pontificatus, dum contra illum faciunt Trium Sociorum asserta, ut dictum est. Sbaralea describentibus præterea accenset S. Antoninum part. 3, tit. 24, cap. 7, qui ibidem illas revera recitat, sed sine loco ac tempore, traditas tamen inquiens, fratribus, qui ex capitulo anni 1219 in diversas provincias missi fuere.
[131] [licet eas etiam laudario S. Antoninus,] Hæc probant, eas litteras antiquiores esse Mariano, non tamen, anno 1219 ab Honorio datas esse, licet ita existimaverit S. Antoninus. Etenim hic ipse eodem in loco censuit, per easdem litteras ab Honorio confirmatam fuisse Regulam Minorum; nam illis ibidem hæc subdidit: Dictus etiam Cardinalis dominus Hugolinus, Ostiensis episcopus & protector Ordinis, & multi alii Cardinales miserunt ad hoc idem litteras efficaces. Cum his literis fratres, celebrato capitulo suo, dispersi, a prælatis, visis literis, sunt charitative recepti. Et ex his potest satis declarari dubium, quod movetur sæpe, quis Ordo fuerit prius institutus seu confirmatus a Sede Apostolica; Prædicatorum, an Minorum. Ex prædictis enim patet, quod, quantum ad quandam concessionem simplicem habitus & modi illius vivendi, & quasi permissionem, fuit prius institutus Ordo Minorum; quia per Innocentium tertium, ut dictum est. Quantum vero ad solennem approbationem per Bullas Apostolicas, authentice fuit prius Ordo Prædicatorum confirmatus; quia in principio Pontificatus Honorii; & post aliquod tempus Ordo Minorum solenniter approbatus (hoc scilicet, ut rebatur anno 1219) per literas Apostolicas; & Regula approbata.
[132] [mihi admodum suspectæ sunt,] Manifestum igitur est, putasse Antoninum, aut per dictas litteras Regulam Franciscanorum tunc fuisse confirmatam, aut saltem non fuisse confirmationi prævias; atqui constat, agnoscentibus Waddingo & Sbaralea, eamdem Regulam non ante annum 1223 ab Honorio probatam fuisse Bulla, Solet annuere Sedes Apostolica &c; ac proinde fatendum est, litteras, de quibus loquitur, ab Antonino vel perperam ad annum 1219 relatas, vel, contra ac ille credidit, quadriennio ante confirmatam S. Francisci Regulam ab eodem Honorio fuisse concessas. Hoc autem posterius mihi quidem triplici ex capite minus verisimile apparet. Primo, quod ipsæ litteræ confirmationem Regulæ contineant, dicente in iis Honorio, fratres Minores elegisse vitæ viam, a Romana Ecclesia merito approbatam; secundo, quod idem Honorius III in Bulla sua, per quam eamdem Regulam confirmavit, expresse memoret, eam a bonæ memoriæ Innocentio Papa … approbatam fuisse; de sua autem per prædictas litteras approbatione aut confirmatione nullo verbo meminerit; tertio, quod Tres Socii negent, ullas ejus generis Apostolicas litteras exstitisse ante Regulæ confirmationem, cui Tres Socii eadem postponunt, quæ S. Antoninus & Waddingus anno 1219 illigarunt, seu quadriennio ante fixerunt.
[133] Verisimile est, ambos hos scriptores ex dictarum litterarum, [nisi aliquot annis sertus fuerint concessæ.] quam firmam reputabant, fide primum, ex quo celebris in provincias destinata est missio, generale capitulum æquo citius fixisse. Nam cum aliunde didicissent, primam missionem variis in locis successu caruisse, quia fratres Minores non habebant litteras Pontificias, quibus suam Regulam probarent; cumque etiam scirent prosperum eventum secundæ, quæ cum hujusmodi litteris tentata fuerat, crediderint, postremam hanc anno 1219 contigisse, cujus die III Idus Junii currebat annus tertius Pontificatus Honorii, quas notas in dictis litteris legerant. Hoc tamen inter utrumque scriptorem interest, quod S. Antoninus, ut jam observavi, easdem illas litteras, prout merito poterant videri, Franciscanæ Regulæ confirmatorias esse, putaverit; ac propterea confirmationem Ordinis Minorum anno 1219 perperam affixerit; Waddingus vero eam ad annum 1223 recte distulerit. Si in iisdem litteris pro anno III Pontificatus Honorii primitus scriptum fuerit anno VIII, poterunt eæ ab illo datæ fuisse anno 1224, postquam sub finem anni præcedentis Regulam per bullam confirmaverat.
[134] Porro an comitis anni 1219 interfuerit Cardinalis Ostiensis Hugolinus, [Quædam, quæ in iisdem comitiis ab Hugolino, Sanctoquo] ut apud Waddingum num. 14 legitur, certo dicere nequeo; sive tamen ad hujus, sive ad alterius anni comitia referenda sint, quæ de Hugolini in illis hoc anno 1219 præsentia retulit Waddingus, ea paucis hic attingam. Num. 23 & sequenti narrat, postquam Hugolinus ibidem ad congregatos fratres multa cum eorum laude sermonem habuisset, Franciscum cum illius venia suum quoque exorsum, coram omnibus futuras Ordinis ruinas, tribulationes, rerum mutationes, immissiones per angelos malos, & vecordiam fratrum, deordinationes, prophetico spiritu adeo efficaciter prædixisse, præsentibusque ita ignaviam & segnem cooperationem ad tantam a Deo eis gratiam concessam objecisse, ut omnem, si quis (ex sermone Hugolini) adoriebatur, tumorem represserit, & ruborem excitarit.
[135] Addit, Hugolino ad hæc querenti, quod omnia dictis suis contraria protulisset, [ac multis fratribus gesta feruntur,] respondisse Franciscum: Id propterea feci, ut tuæ laudis permaneat materia, sæpiusque laudare possis; volui enim futuris eventibus eorum malum avertere, ne tanti viri præconiis efferrentur, qui altas adhuc non egerunt in humilitate radices. Sine dubio optimum erat a sancto Institutore adversus inanem gloriam propinatum suis antidotum; doleoque, quod pro hisce omnibus nullus a Waddingo testis allegetur. Post hæc ex Mariano Florentino & Marco Ulyssiponensi prosequitur, dicens, mox constitisse Cardinali, cautionem sancti Patris non vanam fuisse. Postridie enim Hugolinum a fratribus Helia & Joanne de Stiachia, Hetruriæ & Bononiæ Ministris, aliisque pluribus enixe rogatum, ac variis inductum argumentis, ut suaderet Francisco, admittenda imposterum esse in totius Ordinis regimine sociorum consilia, & severam nimis Minorum Regulam exemplo SS. Augustini, Benedicti, Basilii, aliorumque constitutionum temperandam.
[136] Verum, teste rursum Waddingo, Franciscus divinitus edoctus, [certioribus testibus indigere videntur.] ista non ipsius Cardinalis consilia esse, sed in fratribus illi suggesta, reverenter apprehensa ejus manu, illum ad capitulum duxit, ibique brevi, sed acri simul ac spiritus fervore pleno sermone, ad congregatos habito, omnium mentes ita perculit, ut & Cardinalis omnes ad parendum in omnibus sancto Institutori suo exhortatus sit, &, qui contraria consilia suggesserant, Viri sancti verbis ac nutui imposterum humiliter obtemperarint. Ita fere pluribus Annalista. Novi equidem, eam esse humanæ conditionis inconstantiam, ut a fervore spiritus ad laxiorem vivendi normam facile aspiret: attamen mallem, antiquiores vades, quam sint Marianus & Marcus, adduci, ut prædicta molimina certo credere audeam de illis S. Francisci sociis, atque inter hos duarum provinciarum Ministris; maxime si, ut præmissum est, pridie a Cardinale Ostiensi tantopere meritoque fuerint coram concione laudati, & a Sancto contraria oratione correpti, atque ad humilitatem spiritusque fervorem mirifice excitati. Suspicari enim cogor, quod etiam alibi indicavi, fratri Heliæ ob posteriora ipsius facta improbanda, quædam etiam alia, velut vivente Francisco commissa, non recte imposita esse; cum tamen Helias a Francisco, dum vixit, maximi factus fuisse apud Celanensem legatur.
[137] [Recensentur tria decreta] Pergamus ad alia. Inter cetera, inquit Waddingus ibidem num. 30, tria statuta sunt in his comitiis; primum, ut quolibet Sabbatho solemniter fierent Sacra in immaculatæ Virginis Mariæ honorem. Secundum, ut expressa fieret mentio Petri & Pauli Apostolorum in illa oratione Protege nos, Domine; atque item in alia, quæ incipit: Exaudi nos, Deus, ut vel hoc signo gratam se exhiberet religiosa sodalitas erga Apostolorum principes, quos ex revelatione divina, constitit, in cælis speciales se exhibuisse ejusdem protectores & apud Deum intercessores. Hinc abiit in consuetudinem universæ Ecclesiæ ita recitandi ab eo tempore, quo Haymo Anglicus, quintus Minister generalis, authoritate Apostolica ritus Romani Officii in breviorem exactioremque formam redegit. Tertium, ut fratrum ædes paupertatem in omnibus præferrent; ecclesiæ essent humiles & parvæ, ac reliqui ædificii parietes essent cratitii, ex cannis scilicet cratibusque implexis, seu ex ligno & luto paleato compingerentur.
[138] [in eodem capitulo sancita;] Hausit hæc, ut notat in margine ex Legenda antiqua, Bernardo a Bessa & Mariano Florentino, quorum medius, reliquis duobus antiquior, ista facit indubia; sed cum ejusdem Opuscula ad meas manus non pervenerint, Waddingi fide standum est, eadem apud ipsum legi; nec quidquam in illis decretis est S. Francisci sensis ac pietati non omnino congruum ac conforme. De Haymone correctoque per ipsum Romano Officio consuli potest Annalista ad annum 1244; verum in Missalibus Romanis, Haymone posterioribus, quæ quidem consului, non invenio mentionem de sanctis Apostolis Petro & Paulo in laudatis orationibus, Protege nos, Domine, & Exaudi nos, Deus. Facile etiam credo, quæ de tertio decreto num. 31 observavit Waddingus.
[139] Monet tamen (inquit) Marianus circa tertiam hanc constitutionem non unam omnium capitularium fuisse sententiam, pluresque fuisse, [sed tertium Sanctus minus ursit.] qui obtenderent, in suis provinciis cariora esse ligna, lapidibus; & cœmentitium parietem, dummodo humilem, non tanti sumptus, quin magis accederet ad paupertatem, sua duratione & firmitate frequentes excusaret expensas restaurandorum, & sæpius extruendorum humilioris sive infirmioris illius generis parietum. Noluit cum his nimium contendere sanctus Legislator (quem & in aliis multis rebus condescendisse contrariis aliorum opinionibus, turbationis aut scandali vitandi gratia, monent ad hunc locum Tres ejus Socii) quare constitutio hæc non adeo abiit in praxim: sæpissime tamen alias & ad mortis horam monuit & rogavit fratres, ut ecclesias & habitacula, quæ pro ipsis construuntur, penitus non reciperent; nisi essent, sicut decet sanctam paupertatem, quam in Regula promiserunt, semper in eis hospitantes, sicut advenæ & peregrini &c. Hæc ille, quæ libens admitto, præterquam quod dicitur de testimonio Trium Sociorum, in quorum Opusculo, quod edidi, hoc non legitur.
[140] Haud ita facile (opinor) certam fidem invenient, [Quæ de conventu a dæmonibus eodem tempore] quæ de altero concilio Waddingus ibidem num. 19 & sequenti a multis dæmonum millibus haud procul a comitiis Franciscanis, in hospitali Cruciferorum eodem tempore celebrato, narrat, ut illi invisum sibi Minorum Ordinem, si fieri posset, penitus exstirparent. In hoc nefario conventu post varia collata consilia tandem communi consensu decretum ab illis ait, omni astu persuadendum Franciscanis esse, ut in societatem suam viros nobiles, litteratos, magistros ac puerulos admittant; futurum enim, ut nobiles ad consuetas delicias aspirent; magistri scientia inflati humilia aspernentur; pueruli rigorem disciplinæ Regularis, a quo molliuscula membra abhorrent, facile remittant; atque ita illorum Ordo sponte sua corruat. Tum dicitur S. Franciscus, astutis his consiliis divinitus cognitis, post unum alterumve in sacro quodam latibulo fervidis precibus exactum diem, congregatos fratres de paratis insidiis monuisse, eaque suggessisse monita, quæ si servarentur, viri nobiles, litterati ac juniores sine ullo Ordinis sui periculo possent admitti.
[141] Nullus dubito, quin maligni spiritus omnem lapidem moverint, [non procul a comitiis Franciscanis habito narrantur.] ut exosum sibi Ordinem, a quo jam tum tanta damna tulerant, ac porro verebantur, penitus exscinderent; ut tamen prædictum illorum conventum credam, persuadere mihi nequit, quam solam hic laudat Annalista, auctoritas Marci Ulyssiponensis, Mariani Florentini, Speculi Vitæ S. Francisci parte 1, cap. 20 (ubi tamen ista non habentur) & Francisci Mauri, poëtæ seculi XVI, lib. 7 Francisciados. Hac, puto, occasione Waddingus, ut præmissa faceret credibiliora, alterum ejusmodi conventum dæmonum memoravit ex S. Bonaventura in Hexaëmeron sermone 18. Sanctus doctor sic ibi loquitor: Mulier quædam habuit filiam dæmoniacam, quæ vilia loquebatur, & dixit, quod Franciscus magnum malum faciebat eis (dæmonibus) & quod bene erant contra ipsum congregati quinque millia ad ipsum decipiendum: & frater, qui audivit, dixit beato Francisco. Tunc ipse surrexit, & dixit: Modo fortior sum.
[142] Ita S. Bonaventura, cui ut libens credo, ista ab energumena fuisse dicta, ita non video, cur necesse sit eadem, ut vera, energumenæ credere, [certiores testes requirunt.] nec pro vanis dæmonum minis habere; aut si credamus, cur oporteat, ea de peculiari quinque millium dæmonum conventu interpretari. Docet ibidem sanctus doctor, probum virum ex imminenti tentatione cognita fieri sagacem, fortem & sapientem; idque confirmat adducto S. Francisci exemplo, ad dæmonum minas animose reponentis: Modo fortior sum; quia videlicet intentatæ dæmonum comminationes ipsum ad easdem prudenter cavendas ac fortiter repellendas excitabant. Nihil autem ad sancti doctoris propositum intererat, seu vera, seu falsa, energumena dixisset, sive etiam illa quinque millia dæmonum in peculiari quodam congressu, sive aliter Francisco insidias struere decrevissent. At nonne rectius suspicari quis posset, ista S. Bonaventuræ dicta non nemini occasionem dedisse, ut scriberet, aliud istud multorum millium dæmonum concilium eodem tempore, quo S. Franciscus cum numeroso quinque millium fratrum numero comitia sua celebrabat; nec procul ab his habitum fuisse?
[143] [Missis ad varias regiones fratribus, Sanctus proficiscitur in Syriam.] Jam dixi supra, S Franciscum, expletis sæpe dictis comitiis, multos e fratribus suis in varias misisse regiones, quas Waddingus recensens, nominat Græciam, Africam, Hispaniam, Galliam, Aquitaniam, Hungariam & Angliam, quibus addendam credimus Germaniam, ut patet ex dictis superius. Missorum nomina & quædam ad eos spectantia ibidem legi possunt; neque enim muneris mei est ista omnia examinare. Solum addo, hoc eodem anno a sancto Patre cum præposito suo Vitale in Africam missos esse quinque illos sanctos pugiles, Berardum, Ottonem, Petrum, Adjutum & Accursium, qui anno sequenti Marrochii in Mauritania Tingitana glorioso martyrio coronati fuere; quorum gesta apud nos illustrata habes ad diem XVI Januarii. Porro ipse S. Franciscus, qui suos non minus exemplo, quam verbis, ad heroïca facta semper animabat, eodem anno in Syriam profectus est, ut ipsemet Mahumetanis in Oriente Euangelii lumen afferret, quodque vehementer optabat, pro Christo sanguinem funderet. Sed de his nihil dicam, cum eadem fusius tractaverim in Commentarii prævii § XVI.
[144] [Sanctus ad comitia pergens] Ast juverit hic recensuisse, quæ Waddingus num. 3 ex Legenda Trium Sociorum (ut ipse quidem loquitur) atque altera antiqua Legenda præmiserat de humillimi simul ac patientissimi Viri sensis, dum ad prædicta comitia accederet. Peractis (ait) cum Cardinale (Hugolino Perusii) rebus suis, rediens Assisium Franciscus, comitia celebraturus, dum in via [de] humilitatis virtute & perfecta hominis abnegatione sermonem haberet, inquit in spiritus fervore ad socium Leonem: “Charissime frater, non mihi videor, neque sum frater Minor, nisi cum omni humilitate & eadem animi serenitate, tranquillitate, agam aut perferam, quæ in exemplum tibi confingo.
[145] [miræ humilitatis ac invictæ patientiæ sensa] Vocatus magna reverentia & devotione a fratribus ad comitia hæc nostra jam celebranda, rogatusque humiliter, ut eis proponam verba salutis; si, postquam eis prædicavero, quæ spiritus suggesserit, insurrexerint in me, & sermonibus odii circumdederint me, dixerintque: Nolumus, te regnare super nos: verecundamur enim ad tantam hominis idiotæ ignorantiam, cui facundia nulla, scientia nulla, prudentia, rerumque experientia perquam exigua. Quare de cætero non audeas nostrum te dicere prælatum; hisque & aliis similibus illatis opprobriis, si tandem me extra domum capitularem ejecerint cum contemptu & vituperio; nisi ego hæc omnia eadem facie, immoto vultu & constanti mentis serenitate audiam admittamque, qua laudantes & honorificantes excipio, verum me Religiosum haud censeo. Et sane in honorificentia periculum est animæ meæ, tum propter auram inanis gloriæ, tum propter præfecturæ periculum: at in opprobriis occasio est merendi; nec pulsus regimine teneor tot animarum reddere rationem.”
[146] Laudavit pro hisce Waddingus, ut dixi, Legendam Trium Sociorum, [suo socio exposuit.] & Legendam antiquam, nescio, quam; at in priori, qualem edidi, ea frustra requiras. Sed laudare potuisset S. Bonaventuram in Vita apud me num. 77, ex qua eadem accepta aut paululum amplificata fuisse videntur, prout utrumque locum conferenti facile apparebit. Potissimæ discrepantiæ sunt, primo, quod Bonaventura nec annum, nec nomen fratris, cui ista Franciscus dixit, notaverit, solum inquiens: Dixit aliquando socio suo. Secundo, quod apud eumdem non dicat Franciscus: Vocatus … ad comitia hæc nostra jam celebranda; verum sic: Non mihi videor, frater Minor, nisi fuero in statu, quem tibi descripsero. Ecce, prælatus existens fratrum, vado ad capitulum: prædico & commoneo fratres, & in fine dicitur contra me: Non convenis nobis &c. Certe hic loquendi modus non necessario indicat, S. Franciscum, dum hæc diceret, ad capitulum ivisse, cum ejus sensus obvius hic etiam esse possit: Si irem ad capitulum, si in eo prædicarem, si commonerem, &c. Ponamus tamen, Franciscum ista in itinere ad capitulum generale locutum esse; ne vel sic ea ad annum potius 1219, quam ad unum ex aliis, quibus generalia Ordinis Minorum capitula celebrata fuere, referenda essent. Utut sit, sunt illa sensa humillimo patientissimoque Viro dignissima, cui similia S. Bonaventura rursum attribuit in Hexaëmeron sermone 18, sic scribens: In consolatione jungendus est timor, & in tristitia jungendum est solatium, exemplo B. Francisci, qui, quando offerebatur sibi honor, dicebat socio suo, quod ibi erant nil lucrati; sed quando recipiebat vituperia, tunc lucrabatur.
§ VII. Sancti gesta Bononiæ, ad annum MCCXX in Annalibus relata.
[Sanctus hoc anno Bononiæ prædicans,] Quæ de S. Francisci hoc anno 1220 gestis in Syria, moraque, ac reditu in Europam refert Waddingus, fuse examinavi in Commentario prævio § XVI & seq. In Italiam reversus dicitur aliquot in locis conventus suis obtinuisse, de quibus consuli potest idem Annalista ad hunc annum a num. 5. Constat etiam, Franciscum eodem anno fuisse Bononiæ, ac quædam gessisse, hic non prætermittenda. Meminit hujus rei Carolus Sigonius lib. 2 de Episcopis Bononiensibus ad hunc annum, inquæ dictorum suorum confirmationem oculati testis instrumentum laudans, Extat, inquit, scriptum quoddam Thomæ archidiaconi Spalatensis, qui tum studiorum caussa in urbe (Bononiensi) affuit, ad hanc historiam pertinens, quod ad rem illustrandam inserere libuit. Tum ipsum subdit instrumentum, quale ego hic ex eodem transcribo.
[148] [ut constat ex teste oculato, magno cum plausa] Cum essem in studio Bononiæ ego Thomas, civis Spalatensis, & archidiaconus ejusdem civitatis cathedralis ecclesiæ, anno millesimo ducentesimo vigesimo in die Assumptionis Dei Genitricis vidi sanctum Franciscum prædicantem in platea ante palatium parvum, ubi pene tota civitas convenerat. Fuit autem exordium sermonis ejus: Angeli, homines, dæmones. De his autem spiritibus rationalibus ita bene & districte proposuit, ut multis literatis, qui aderant, fieret admirationi non modicæ sermo Hominis idiotæ. Non tamen ipse modum prædicantis tenuit; sed quasi concionantis; tota verborum ejus materia discurrebat ad extinguendas inimicitias, ad pacis fœdera reformanda. Et sordidus erat habitus ejus, persona contemptibilis, & facies indecora; sed tantam Deus verbis illius contulit efficaciam, ut multos nobilium, quorum furor immanis multa sanguinis effusione fuerat debacchatus, ad pacis concordiam simul deduceret. Erga ipsum vero tam magna * erat universorum devotio, ut viri & mulieres in eum catervatim currerent; & beatum se putabat, qui saltem posset vel fimbriam vestimenti ejus tangere.
[149] [& fructu] Hoc idem instrumentum, velut ex scriptis ecclesiæ Spalatensis (quæ civitas archiepiscopalis Dalmatiæ est) extractum exhibet Waddingus cum exigua illa mutatione, quam in margine adscripsi, qui & addit, illud a Rodulpho quoque referri, sed mutatum, aliisque ab illo mixtum. Ex isto vero Thomæ Spalatensis ecclesiæ archidiaconi testimonio quilibet facile perspiciet, summam tum fuisse S. Francisci apud Bononienses venerationem, minimeque absimilia veri esse, quæ laudatus Sigonius de illius Bononiam adventu præmisit hoc modo: S. Franciscus postero anno (id est, anno, de quo agimus, 1220) jam singulari vitæ asperitate atque innocentia clarus, Bononiam venit. Is cum esset facie haud liberali, brevi statura, crasso & obsoleto amiculo tectus, quibus rebus eximia excellentis viri ferme minui expectatio solet; tamen tanta hominum ejus visendi cupidorum concursatione exceptus est, ut per vias incessus esset ablatus.
[150] [duos ibi scholares admittit in Ordinem, luscum] Ut vero in forum pervenit, civibus & scholaribus in unum convocatis, concionem tanta spiritus magnitudine habuit, ut non homo loqui, sed angelus putaretur: adeo vero animos omnium flexit, ut non solum plerosque ad pœnitentiam agendam impulerit, sed etiam scholares duos e Piceno ad res humanas relinquendas, & disciplinam suam asciscendam adduxerit, quorum utrunque, nempe Peregrinum Falleronum, & Rixerium a Mucia, habitum postulantes vestivit. Quin etiam tam multa inde sanctitatis documenta dedit, ut oculum juvenis, qui perpetua obductus macula sensum aspectus amiserat, uno Crucis signo illato sanarit; quo facto, illum in societatem deposcentem accepit.
[151] [signo Crucis sanat.] Waddingus, qui ista fere descripsit ex Sigonio, addit, S. Franciscum tunc Peregrino Fallerono præcepisse, ut viam humilitatis sectaretur; Rixerio autem seu Rigerio, ut aliquando fratres curaret; atque ita factum esse; Peregrinum enim, licet doctum & in sacris canonibus versatum, numquam ad clericatum aspirasse; sed in laïcali, seu, ut vocant, in Conversorum statu mortuum esse; Rigerium vero ad ministerium provinciæ Marchiæ Anconitanæ postea fuisse promotum. Qui de utroque insigni viro plura voluerit, adeat laudatum Annalistam. Hic de sanato unius oculo consentiens, in eo a Sigonio discrepat, quod luscum illum tunc puerum fuisse dicat, neque tunc a S. Francisco receptum in Ordinem, sed postmodum illius institutum amplexum esse; additque, eumdem testatum, se longe clarius videre ex oculo prius insirmo, quam ex semper sano. Hausit autem hæc ex Rodulpho & Marco Ulyssiponensi, quos in margine citat. Chalippus in Vita Gallica lib. 3, ad hunc annum 1220 perperam credidit, etiam hæc ex supra dicti Thomæ Spalatensis testimonio esse accepta.
[152] Prætereundus hic non est alter S. Francisci discipulus, [Admisit etiam tunc in Ordinem Nicolaum de Pepulis,] cujus perhonorifice ex veteri monumento meminit ibidem Waddingus num. 9 & sequenti. Ejus verba accipe. Præter hos alium sibi adquisivit discipulum ex hac concione, superioribus non inferiorem, dominum Nicolaum de Pepulis, nobilem Bononiensem jurisperitum, qui Bernardum a Quintavalle Bononiam advenientem a puerorum & insolentum molestiis liberavit, benigne ibi commorantem fovit, & consodalibus ædes extruendas curavit, ut superius prædiximus (nempe ad annum 1211.) Ea mihi probat authenticum scriptum cujusdam fratris Bonaventuræ, anno MCCCVI exaratum, cujus autographum penes illustrissimos dominos de Pepulis, & probatum exemplar apud dominum Franciscum de Vase Petramellara, SS. Mauritii & Lazari magnæ crucis equitem consiliarium, & magnum Bononiæ commendatarium, transumptum ad me missum hic exhibeo. Tum sequitur instrumentum istud, quod huc quoque transfero.
[153] Beatus Nicolaus de Bononia, filius domini Guilielmi ex mag. domo Pepulorum, [qui Minoribus primum domicilium Bononiæ procuravit,] ambo boni nominis, famæ & Dei timoris in ipsa civitate habiti sunt. Hinc * ab ineunte ætate operam dedit studiis; quare doctor legum effectus, in publico gymnasio lecturam Pandectarum an. Domini MCCXIX egregie interpretatus est. Tunc temporis S. Franciscus Bononiam beatum Bernardum misit, ut cœnobium suæ Religioni, nuper a summo Pontifice confirmatæ, curaret. Qui cum Bononiam pervenisset, divino spiritu amicitiam cum beato Nicolao contraxit, eumque a contemptu puerorum liberavit, in domum suam benigne recepit, officiis & honore prosequens; domicilium sibi suæque Religioni * procurandum suscepit in loco sanctæ Mariæ de Puliolis. In eum non solum plurima & maxima dona in honorem Dei & beati Francisci contulit, sed ex aliis seipsum Franciscanæ Religioni dicavit, habitumque illius suscepit an. Domini MCCXX, dum sanctus Franciscus Bononiæ in platea conciones habebat, ac miraculum in beati Peregrini conversione conspexit.
[154] Vixit per paucos annos in Religione, plura signa dedit Deus, [& in Ordine pie obiit. Credit Waddingus,] ex quibus omnes pro comperto habebant, beatum Nicolaum esse Deo maxime charum. In itinere bis comes fuit S. Franc. De ejus progressu in Religione plura in nostro Manuali scripto reperiuntur, & majora expectabantur; sed morte præventus pie sancteque Deo spiritum reddidit an. Domini MCCXXIX, Kal. Maii, & in ecclesia de Puliolis ejus cineres conduntur. Ego Fr. Bonaventura brevitati studens, scripsi an. 1306. Hactenus testimonium laudati fratris Bonaventuræ, quod Waddingus sic excepit: Quod autem præmisso anno MCCXIX subjungat, TUNC TEMPORIS Bernardum Bononiam venisse, latius hoc spatium temporis sumendum est, sicut supra docuimus, & ex hoc ipso colligi potest, quod NUPER, aut paulo ante, dixit Religionem a Pontifice confirmatam. Is autem fuit Innocentius tertius, ante aliquos annos mortuus, qui anno MCCX (mihi MCCIX) Regulam & Institutum approbavit. Verius ergo putamus, non anno MCCXIX, sed MCCXI Bernardum Bononiam appulisse, uti jam statuimus sub illo anno; quod omnino confirmat Francisci hoc, de quo agimus, anno indignatio, quam statim referemus, de amplioribus suorum fratrum ædificiis, quæ ante unum aut alterum annum non adeo facile poterant extrui. Hæc ibi.
[155] [eam loci donationem factam esse anno 1211;] Ad annum vero 1211, num. 29 disseruerat hoc modo: Sigonius in Historia Bononiensi hoc factum (primum Bernardi adventum Bononiam) vult anno MCCXVIII; sed in Opere de Episcopis Bononiensibus, sub Henrico a Fracta, in annum MCCXIX rejicit, Leandrum Albertum secutus; quibus accedit Cherubinus Ghirardaccius; sed in hunc annum reducendam historiam, docet ex Chronicis antiquit Marianus Florentinus, cujus sententiam confirmant Speculum S. Francisci, Pisanus, Rodulphus & Marcus citati (ibidem in margine) dum parum post approbatam ab Innocentio Regulam Bononiam missum indicent Bernardum. In quo sane lapsus Sigonius, dum post approbatum ab Honorio institutum illud factum dicat; quod nequaquam constare potest, dum quarto post annum MCCXIX, quem ille statuit, videlicet anno MCCXXIII Regulam & institutum Honorius confirmarit. Ego ita has conciliandas sententias judicarim, ut hoc anno (1211) missus Bernardus, anno MCCXIII suam ædiculam absolverit, & anno MCCXIX in ampliorem formam, quam Franciscus ex Ægypto rediens anno MCCXX probarit, fuerit translata. Ita sane indicat Rodulphus in Custodia Bononiensi, hujus monasterii longiorem subtexens relationem.
[156] [sed pro anno 1219 stat antiquior auctoritas,] Nunc nostrum est allegatas rationes ponderare. Ex omnibus laudatis scriptoribus longe præcipuam fidem ab antiquitate sibi vendicat jam bis terve laudatus frater Bonaventura, quippe qui scripsit anno 1306, cum ceterorum antiquior Bartholomæus Pisanus, non nisi nonaginta tribus annis post, id est, anno 1399 Opus suum generali Ministro Minorum in comitiis generalibus obtulerit approbandum. Dixi: Ceterorum antiquior; an enim & quam antiquis Chronicis, ut Waddingus ait, Marianus hic usus fuerit, non habeo compertum. Ex eodem Bonaventura discimus, virum, qui Bernardum benigne excepit Bononiæ &c, legum interpretem & Nicolaum de Pepulis appellatum fuisse, qui apud Pisanum & in Speculo sine nomine proprio prudens judex dicitur; unde colligas, Bonaventuram etiam præ illis de eo instructum fuisse. Solus item Bonaventura eumdem Nicolaum, quem alii solum aiunt, sese patronum Ordinis Minorum præstitisse, dum vixit, in eumdem Ordinem, a S. Francisco receptum, in eoque pre mortuum docet, adscriptis annis suscepti habitus & mortis. Ab hujus itaque auctoritate non recedendum videtur, nisi gravis ratio aliunde aliter suadeat.
[157] Voces tunc temporis, quas Bonaventura anno MCCXIX subjunxit, [quam allatæ a Waddingo rationes] tam late accipiendas esse, ut ad annum 1211 possint referri, ut verum fatear, colligere nequeo ex eo, quod dicat, Bernardum a Francisco missum esse Bononiam, ut cœnobium suæ Religioni, nuper a summo Pontifice confirmatæ curaret. Quid enim in eo tantopere absonum apparet, si dicatur ille, toto fere seculo post approbatam ab Innocentio Religionem scribens, vocem nuper ad novem annos extendisse, quot scilicet ex sententia Waddingi ab eadem approbatione ad annum 1219 effluxerunt. An minus absonum erit dicere, voces tunc temporis, anno MCCXIX a Bonaventura subjunctas, per totidem novem annos retro extendendas esse? Id equidem non video. Hinc mihi etiam parum firmitatis Waddingianæ opinioni accedere posse videtur ex Pisano, quod apud illum in Conformitate 8 dicatur res ista contigisse, approbata Regula; & ex Speculo S. Francisci, in cujus editionibus, Metensi & Coloniensi, accidisse legitur in principio Ordinis, ac denique ex Antverpiensi, in qua ponitur sub initium Ordinis. Nam Pisani phrasis sine dubio magnam patitur latitudinem, nec Speculi loquendi formulæ arctiorem requirunt; cum ab illius collectore, qui certe diu post Bonaventuram scripsit, facta, toto novennio decenniove prima approbatione Regulæ posteriora, facile dici potuerint in principio Ordinis, vel sub initium Ordinis contigisse. Ceterum Marcus Ulyssiponensis & Rudolphus, utpote recentiores, nos morari non debent.
[158] Non tamen ibo inficias, voces tunc temporis apud Bonaventuram latius accipi posse. [non satis elevant,] Ponamus ergo, annum Domini MCCXIX apud ipsum signari, non quod in hunc inciderit primus Bernardi adventus Bononiam, sed quod eo anno Nicolaus de Pepulis ibidem cœperit Pandectas publice interpretari. Dicamus proinde, dictum annum non alia de causa ibidem præmissum esse, quam ut cœptum Nicolai elogium usque ad publicum in academia Bononiensi magisterium produceretur, unde pateret, quam felices ille in litterarum studiis, quibus ab ineunte ætate operam dederat, progressus fecerit, atque ita a splendore natalium, integritate famæ, timore Dei, uti præmissum erat, & insigni legum peritia, quibus ante susceptum Minorum habitum eluxit, commendaretur. Credamus, deinde Bonaventuram per voces tunc temporis octennio circiter retrocedere, nempe ad annum 1211, cui primum Bernardi in urbem Bononiensem adventum illigavit Waddingus. Fateor, his positis, stare potest ea opinio, eoque præterea, quem Waddingus num. 155 suggessit, modo cum aliorum assertis conciliari.
[159] Inquirendum igitur restat, quam ista sit verisimilis interpretatio: [ut antiquioris verborum interpretatio,] neque enim antiquioris dicta ad recentiorum placita sunt exigenda. De Mariani auctoritate, Speculique collectoris ac Pisani loquendi formulis jam egi supra. Non satis etiam urget ratio, quam Waddingus verbis num. 154 relatis repetit ex eo, quod S. Franciscus anno 1220 indignatus fuerit de amplioribus suorum fratrum ædificiis (Bononiæ) quæ, ut ipse censet, ante unum aut alterum annum non facile poterant exstrui. At cur hoc fieri nequiit Bononiæ, quod Annalista ipsemet Assisii anno 1218 factum scribit? Nam ibi num. XI narrat, Franciscum post aliquot mensium absentiam Assisii reducem, simili indignatione commotum mandasse, dirui suorum ædificium, quod commodius capaciusque, quam sua ferebat paupertas, ibi interim exstructum fuerat. At minime necesse est, credere, Bononiensem istam domum magni moliminis aut molis fuisse, ut vehementer displicere potuerit Francisco, humilitatis pariter atque arctæ paupertatis tenacissimo; qui nec vasculum, patiebatur, in domo sua aliquod residere, cum sine eo posset extremæ necessitatis evadere servitutem, ut testatur Celanensis in Vita edita num. 51. Adde, quod non constet, eamdem tunc a fundamentis recens exstructam fuisse; cum forte solum fuerit vetus ædes in usus Minorum aptata.
[160] [difficultate aliunde obnoxia, admitti debeat.] Contra vero, si cum Waddingo statuamus, Bernardum jam inde ab anno 1211 aliquam suis sociis ædem Bononiæ impetrasse, dicendus erit Franciscus non nisi novennio post ad eam visitandam accessisse; nam neminem quidem legi, qui de ejusdem ad urbem Bononiensem accessu ante annum 1220 meminerit. Ast quis non mirabitur, vigilantissimum simul atque infatigabilem Pastorem, quem Waddingus alios sui Ordinis conventus sollicite perlustrantem sæpe memorat, tam exiguam curam Bononiensis habuisse, ut non nisi novennio, postquam cœptus erat, eum inviserit? Mihi quidem nulla probabilis tam diu dilati ad eam domum accessus causa occurrit. Contra verisimillima apparebit, nec simili difficultate laborabit ea opinio, secundam quam Bernardus anno 1219, primo venerit Bononiam, moxque per laudati Nicolai operam accepta ibi æde, de felici successu sanctum Patrem suum monuerit; hicque missis interim ad eam inhabitandam e suis aliquot colonis, proximo anno ad eamdem visitandam ordinandamque ipsemet Bononiam adierit. Ex utra parte stet major verisimilitudo, lectori statuendum relinquo.
[161] [Observantur quædam de primo & secundo loco,] Quod attinet ad ædem Bernardo concessam, frater Bonaventura num. 153 relatus hanc in loco S. Mariæ de Puliolis sitam ait, neo de alia meminit. Sigonius in Historia Bononiensi eamdem collocat ad divæ Mariæ Puliolis ad Portam Steriam; sed in episcopis Bononiensibus ad annum 1219 gemina loca distinguit, velut ambo ab eodem Nicolao procurata. Nam de eo sic ait: Mox ædes, primum ad Puliolas, deinde in Porta Steria Annunciatæ curavit, easque suis expensis necessariis rebus instruxit. Utriusque Operis editor Philippus Argelatus Bononiensis in adjectis Notis Alexandri Machiavelli lectorem ad hunc posteriorem textum, velut emendatiorem remittit, ubi etiam in Notis Caroli Constantii Rabbii observat sequentia: Ob aëris insalubritatem parvis annis hic (ad Puliolas) degerunt S. Francisci sodales; in locum autem ab eis derelictum venerunt moniales Ordinis S. Augustini circa annum MCCXLIII. His inde amotis anno MDXXVI sedem ibi habuere virgines S. Claræ sub titulo divi Bernardini.
[162] [quæ Minoribus Bononiæ concessa fuere,] Cherubinus Ghirardaccius in Historia Bononiensi Italice scripta pariter asserit, laudati jurisconsulti opera Bernardo & sociis primo datum fuisse locum de Puliolis, nunc S. Bernardini dictum, ac postea Annunciatam in Porta Steria. Waddingus, etsi de hac Minorum commigratione non meminerit, ad annum tamen 1221, num. 49 ex Leandri Alberti Historia Bononiensi, quam non habeo, ad propositum nostrum hæc scribit: In eadem civitate (Bononia) eodemque anno (1221) inchoatam, ait Leander Albertus, ecclesiam S. Francisci, tunc Annunciationis Virginis Mariæ dictam, & magnis temporis decursu sumptibus ad summum deductam, quam ex magnitudine & opere magnifice extollit, comparatque primis totius Italiæ ædificiis. In annum cœptæ ecclesiæ consentiens laudatus Ghirardaccius, consecrationem ejusdem anno 1243 innexuit, quod etiam fecit Sigonius in Episcopis Bononiensibus. In Iconographia Bononiæ apud Blaevium in Theatro Civitatum Italiæ, ecclesia S. Bernardini intra Bononiam non procul a muris ad Septemtrionem sita est; basilica vero S. Francisci, a qua ista civitatis regio, olim Steria dicta, nunc nomen habet, inde magis versus Meridiem.
[163] Supersedeo pluribus; at de donatore loci pauca addenda sunt. [Forte Primum Nicolaus de Pepulis illis quidem procuravit,] Laudatus frater Bonaventura beneficium illud sic attribuit Nicolao de Pepulis, ut nescias, an hic locum ipsum donaverit, an solum sua opera procuraverit. Ait enim de Nicolao: Domicilium … procurandum suscepit in loco sanctæ Mariæ de Puliolis. Dubium auget Rudolphius lib. 2 Hist. Seraph. Religion., in custodia Bononiæ dicens: Habet hæc custodia locum Bononiæ exstructum in agro Lambertinorum; dicebatur enim vulgo Pratum Lambertinorum, ubi est ædicula illa in majori impluvio una cum annexo hortulo, qui erat locus captus a B. Bernardo de Quintavalle. Rursum post aliqua ita prosequitur: Donus Aldraghetus Lambertinus, clericus Bononiensis, retulit mihi, se tenere scripturas authenticas hujus concessionis, quas tamen videre non potui.
[164] Ex eadem illustri Lambertinorum gente natus Benedictus XIV summus Pontifex, [sed quidam ex familia Lambertinorum donavit.] primi Franciscanis Bononiæ concessi loci beneficium non dubitavit majoribus suis adscribere. Fecit id in Bulla, per quam anno 1754 Assisiensem S. Francisci basilicam in patriarchalem & cappellam Papalem erexit, & in qua rationes allegans concessi beneficii, inter alia ait: Animo occurrit, ipso adhuc beato Francisco in vivis agente, primum Bononiæ locum illius discipulis ad eorum Ordinis cœnobium fundandum a Majoribus nostris oblatum fuisse. Ita laudatus Pontifex. At de quo loco hic loquitur, an in Puliolis, an in Porta Steria? Si de omnium primo, censendus est de loco in Puliolis locutus esse: quod si ita sit, ut hæc cum Bonaventuræ dictis componantur, forte dicendum est, locum quidem illum ab illustri Lambertinorum familia Franciscanis concessum, sed procurante Nicolao de Pepulis & ad ædificium & supellectilem sumptus conferente; nisi forte Nicolaum illum inter Majores suos Benedictus numeravit, quod mihi aliunde plane incompertum est.
[165] Porro hujus Nicolai corpus esse creditur, quod tribus seculis post in monasterio S. Mariæ de Puliolis, [Corpus ejusdem Nicolai cum duobus aliis inventum.] nunc S. Bernardini, inventum fuit una cum corporibus duorum aliorum fratrum Minorum, Bonizii & Guilielmi, dum ad restaurandum aptandumque monialibus S. Claræ monasterium (supra apud Argelatum id anno 1526 factum dicitur) effodiebantur fundamenta. Epitaphia velut ibidem tunc cum ipsis corporibus reperta, sic recitat Waddingus ad annum 1221, num. XI.
Nicolaus primus nomine
Cæco lumen obtinuit,
Et mortuis restituit
Vitam devotis precibus.
Alter vero Bonizius
Francisci patris extitit
Consors, dum verbis Domini
Sacram conscripsit Regulam.
Guilielmus alter nomine
Sacro pollens eloquio
Urbis istius incolas
In viam traxit Domini.
Quam antiquæ sint istæ inscriptiones sepulcrales, hic non inquiro, solumque observo, ut Nicolai istius repertum corpus, esse Nicolai de Pepulis, credatur, favere fratris Bonaventuræ testimonium, relatum num. 154, ex quo habemus, ejusdem Nicolai de Pepulis cineres anno 1306 in ecclesia de Puliolis quievisse. De duobus aliis consule, si lubet, Annales Minorum.
[166] [Sanctus sumptuosius ædificium a suis dirui mandat,] Redeo ad Waddingum, qui sancti Institutoris sui res gestas Bononiæ ad annum 1220, num. 15 sic pergit exponere. Ille vero (post habitum primum publice sermonem) salutato prius Hugolino Cardinali, intimo & familiari amico, suique Ordinis protectore, tunc Lombardiæ legato, qui in Viri sancti amplexus totus exultabundus irruerat, ad fratres suos declinans, vidit eorum ædes ampliores sumptuosioresque, quam pateretur stricta illa paupertas, super quam sui instituti fundamenta posuerat; aversaque facie, totus indignabundus & vehementer commotus, Hæccine, inquit, illorum pauperum Euangelicorum ædes? Hæc fratrum Minorum majora & superba palatia? Nostram hanc domum non agnosco, neque meos fratres reputo, qui in illa permanserint. Quare firmiter præcipio, ut omnes illi, qui Minorum velint nomen retinere, protinus egrediantur, & divitibus hujus sæculi sua tecta relinquant.
[167] [sed, intertedente Hugolino, mutat sententiam.] Hujus rei (quam tamen Sigonius perperam refert sub anno MCCXXI) testimonium perhibet B. Angelus Clarenus, & ante hunc alius omni exceptione major, frater Leo, qui ibidem jacebat infirmus, & cum aliis languentibus in fratrum humeris fuit extractus & sub dio expositus, donec Cardinalis legatus Virum Dei aliquantisper placavit, dicendo, tecti amplitudinem esse tolerandam, quia loca ampliora prorsus necessaria sunt Religiosis, ut infirmi ob aëris temperiem & libertatem refocillentur, sani conserventur, lassi in studiis spiritualiter recreentur. Quod ad proprietatem vero loci attinebat, firmiter asserebat, nullam penes fratres esse, omnemque mansisse penes ipsos fundatores; quod si adhuc ullus remanebat scrupulus circa rerum dominium, totum in se jam assumpsisse nomine Romanæ Ecclesiæ. Ad has protectoris rationes instantemque solicitudinem, ut permitteret, fratres iis ædibus uti, non potuit non acquiescere, & jubere, ut regrederentur ad locum, unde exierunt.
[168] [ægrequæ ad illud accedens, pœnitentibus ignoscit:] Ipse tamen ingredi noluit, nec ibi requiescere; sed ad charissimos & amantissimos fratres Prædicatores divertit, ubi aliquibus diebus cum fideli suo amico Dominico cohabitavit… Cum vero ita separaretur a suis, rogavit eum ex Prædicatoribus vir pius, compatiens Minoribus suo Patre destitutis, ut reverteretur ad illos, & noxam hanc indulgeret. Cui Vir sanctus: Non est bona indulgentia, quæ faciliores reddit ad peccandum; neque mea præsentia vellem confirmare aut approbare, quæ contra sanctam commissa sunt paupertatem. Viam aliam tentavit bonus ille pater, persuadereque conatus est, ut eos visitaret, & amplius pro commissa culpa reprehenderet, moresque reformaret, & cætera boni prælati munia exerceret; quibus expletis, si remanere nollet, ambo simul redirent. Annuit sagaci & pio consilio charitativi viri, accedensque ad suos, promptissimos invenit ad omnem subeundam pœnitentiam, humiliter suam culpam confitentes. Ad quorum humilitatem & pœnitudinem Vir sanctus noxam omnem dimisit. Dure tamen increpavit fratrem Petrum Joannem de Stiachia Ministrum, quod vel voluerit, vel permiserit, tam sumptuosum fratribus construi ædificium &c.
[169] Ex scriptoribus, quos velut dictorum suorum vades hic laudat Waddingus, [circa qua nonnulla observantur ex aliis,] alibi docet, B. Angelum Clarenum, alias de Cingulo, floruisse seculo XIII, ac superfuisse in vivis anno 1317; Papebrochius autem in ejusdem Beati gestis ad diem XV Junii ostendit, illum verisimilius anno 1337 vel etiam 1348 obiisse. Opusculum vero, quod citatur, inscriptum dicitur De septem tribulationibus Ordinis Minorum; mihi cetera ignotum est. Pro fratre Leone remittitur lector ad Legendam Trium Sociorum, ex quibus ille quidem unus fuit, sed in ea, quam edidi, ista non leguntur. In Speculo Vitæ S. Francisci editionis Bosquierianæ cap. 6 sic solum habetur: Transiens autem per Bononiam (S. Franciscus) audivit, domum Fratrum noviter ibi esse constructam. Statim autem, ut audivit, quod domus illa dicebatur esse Fratrum, gressum vertit, & de civitate exivit, atque mandavit districte, quod omnes fratres exirent festinanter, & ibi nullatenus habitarent; ita ut etiam infirmi non remanerent ibidem; sed cum aliis sunt ejecti; donec dominus Hugo, Hostiensis episcopus & legatus in Longobardia, prædictam domum esse suam, publice prædicavit. Et qui existens infirmus de eadem domo tunc fuit ejectus, testimonium perhibet de his, & scripsit hæc.
[170] Secundum hoc testimonium non agebatur de amplioribus aut sumptuosioribus ædibus, [qui non eamdem ipsius indignationis causam,] neque eas viderat Franciscus; sed de proprietate ædium; nempe, quod fratres Minores eas videri possent possidere, quia esse Fratrum dicebantur. Hinc etiam eidem capiti is præfixus est titulus: Qualiter fecit exire fratres omnes de quadam domo, quæ dicebatur esse Domus Fratrum. Consentit in omnibus Speculi editio Metensis anni 1509, capite item 6, atque altera Spoelberchiana capite etiam 6, præterquam, quod in hac hujus titulus sit: Qualiter fecit fratres exire de quadam domo; ac in fine ejusdem capitis legatur: Hæc frater quidam, tunc ibi infirmus, vera testatus est, & scripsit hæc. Unde porro Waddingus acceperit, fratrem illum fuisse Leonem, non dispicio. Consului etiam Pisanum, qui in Conformit. 16, nullum testem laudans, de facto ipso collectoribus Speculi consonat hoc modo: Undecimum declarans B. Francisci affectum ad paupertatem, est, quia aliquam rem suam esse, noluit aliquando dicere.
[171] Postquam hoc alio exemplo confirmavit Pisanus, [sec omnia eadem adjuncto,] ita subdit: Et quia ipse Apostolorum vitam ducebat, qui nihil suum esse dicebant, ideo nihil voluit, ut perfecte pauper censeretur, quod suum esse diceretur, vel fratrum. Bononiæ cum esset & audiret, ibi esse domum fratrum; audito, quod ESSET & diceretur Fratrum, noluit illuc ire; imo statim mandavit, quod fratres omnes inde recederent. Et sic fecerunt, etiam infirmi; nec voluit, fratres illuc redire; donec Ugo, episcopus Hostiensis & tunc legatus in Lombardia, prædictam domum suam esse, publice prædicaret. Hæc, nec plura, de eodem facto habet gemina Pisani editio, Mediolanensis scilicet ac Bononiensis. Conveniunt ergo binæ editiones Pisani cum triplici editione Speculi Vitæ S. Francisci, & ab his omnibus diversa narrat Waddingus; forte quod diversa legerat apud B. Angelum Clarenum, cujus Opusculo careo.
[172] [nec alia insuper relata,] Waddingi narratio tanto apparet verisimilior, quanto justiorem indignandi causam sancto Institutori facere potuit ædificium severæ paupertati non congruum, quam leviter a vulgo existimata possessio Minorum; quamvis & hæc satis æqua ratio adhibendæ severitatis videri potuit Viro, ab omni possessionis umbra alienissimo. Nam & ædes paupertati, quam profitebatur, difformes ipsum aliquando destrui, aut a suis deseri, mandasse, testatur S. Bonaventura in Vita data num. 89; utque vel possessionis speciem vitaret, relictum ab eo antea Rivi-torti tugurium, docet Thomas Celanensis in Vita primo loco edita num. 44. Quid verius sit, nescio; at, sicut pro Waddingiana narratione quædam major apparet verisimilitudo, ita pro altera major esset auctoritas fidesque, si constaret, testem, qui in tribus editionibus Speculi Vitæ S. Francisci laudatur, talem esse, qualem seipsum ibidem dicit, ejusdem Sancti discipulum, reique gestæ spectatorem & participem.
[173] [nec denique annum referunt.] Quod attinet ad ultimam Waddingianæ narrationis partem, quæ de Sancti hospitio apud Patres Prædicatores, ceterisque ex eorumdem unius consilio gestis agit, hæc sola, quantum quidem consequi potui, nititur auctoritate Mariani, scriptoris non admodum vetusti, proindeque nec magni ponderis, nisi antiquiorem secutus sit; quod an hic fecerit, nescimus. Mirari tamen subit, cur sanctus Vir, non æque ad ignoscendum fratribus suis, quam ad concedendam inhabitandi facultatem, etsi sumptuosius visum fuisset, Bononiense domicilium, motus fuerit auctoritate ac rationibus protectoris Ordinis sui Hugolini, cui certe merito plurimum soluit deferre. In anno, quo ista contigerunt (ut censuit Waddingus) errasse potuit Sigonius; sed non facile dixerim, Sigonium certo errasse. Utut enim constet, Franciscum anno 1220 fuisse Bononiæ, cur nequiit eo etiam accessisse sequenti? An ex Opusculo B. Angeli Clareni, quod non habeo, annum aliaque didicit Waddingus, recteque statuit? Porro Sigonii narratio sic habet: Cum autem fratres Minores ædes sibi attributas, civibus adjuvantibus, instaurassent, & Franciscus Bononiam reversus, ea re audita, offensus urbe abiit, atque omnes fratres abire mandavit, ne ægrotis quidem potestate manendi permissa. Cui rei ut impedimentum afferret Hugolinus legatus, domum eam suam esse, publice prædicavit. Cetera apud Sigonium frustra requiras.
[174] [Sanctus dicitur ibidem studium dissolvisse, & Ministro,] Præter jam expensa Waddingus ad hanc quoque S. Francisci Bononiensem moram retulit graviter increpitum fratrem Petrum Joannem de Stiachia Ministrum, quod non modo, ut præmissum est, eas ædes fieri voluerit, permiseritve, verum etiam quod, se inconsulto, studium erexerit, iisque constitutionibus stabilierit, quæ potius doctos, quam pios, procrearent. Ille autem volens vel malens, ut fratres potius scirent orare, quam legere, & exemplum daret aliis Ministris, ut religiosius & humilius de studiorum erectione tractarent, scholam hanc prorsus dissolvit. Minister autem, in suo sensu abundans, statim post Viri sancti discessum illud in pristinum statum restituit; quod ut rescivit, desuperque ei revelata esset hominis pertinacia & indurata malitia, ei solemniter maledixit. Paucis post annis, rogantibus fratribus, ut pro maledictione hac inferret benedictionem viro, alias docto & nobili, respondit: Ei benedicere non possum, cui Dominus maledixit.
[175] Quod evidenter constitit ad hominis mortem, [qui illud restituerat, male precatus esse,] expirantis cum magno ejulatu, & clamantis: Damnatus sum, & in æternum maledictus. Deinde terribilia sequuta sunt spectacula, quæ hominem vere condemnatum circumstantibus comprobarunt. Hæc accepisse se, ait Annalista, ex Angelo Clareno in prima tribulatione Ordinis, eademque feralis historia, paulo tamen aliter, recensetur in tribus editionibus Speculi Vitæ S. Francisci frequenter memoratis, ex quarum antiquiori, quæ Metensis est, eam hic transcribo. Quidam frater Minor, scilicet frater Joannes de Stiacchia, tempore B. Francisci Bononiæ erat Minister & valde literatus, qui absque licentia S. Francisci ordinavit studium Bononiæ. Beato autem Francisco absente, nuntiatum est, tale studium ordinatum fore Bononiæ. Sanctus autem Franciscus immediate ivit Bononiam, & dure reprehendit illum Ministrum, dicens: Tu vis destruere Ordinem meum: desiderabam enim magis fratres orare, quam legere.
[176] Recedens * vero de Bononia S. Franciscus *, [cum terribili eventu.] prædictus Minister ordinavit studium, sicut prius, nec curavit: scilicet prohibitionem sancti Patris sui. Unde turbatus est S. Franciscus, maledixit ei dura maledictione. Qui (Minister) statim post maledictionem cœpit infirmari, & infirmus graviter per fratres misit rogando S. Franciscum, ut retraheret maledictionem. Respondit B. Franciscus: Illam maledictionem, qua illi maledixi, confirmavit in cælo Dominus noster Jesus Christus; & maledictus est. Infirmus itaque jacebat Minister super lectum; & ipso super lecto jacente, descendit ex alto quædam gutta ignita & sulphurea super corpus ejus, penetrans ipsum totum & lectum, in quo jacebat, cum maximo fetore; ipse miser exspiravit, & diabolus accepit animam suam; id est, ejus. Ita editio Metensis, cui Bosquieriana & Spoelberchiana consentiunt. At Waddingi narratio antiquiori auctore nititur, si ex B. Angeli Clareni ignoto mihi Opusculo desumpta sit.
[177] Fortasse non deerunt, quibus tanta severitas in mitissimo Viro, [Observatio ad præmissa.] suorumque amantissimo Patre non facilis creditu videatur. Fateor; sed considerandum quoque est, gravissimum fuisse obstinati Ministri delictum, nec minori zelo, quam mansuetudine, floruisse Franciscum, quippe qui, teste S. Bonaventura in Vita num. 104, cum … animarum salutem viscerosa pietate appeteret & fervida æmulatione zelaret; uti bonos piosque fratres benedictionibus omni acceptione dignissimis cumulabat; sic etiam, qui Religionem sacram iniquis violarent operibus, maledictionis ejus gravissimam incurrebant sententiam. A te, Domine, inquit, sanctissime, & a tota cælesti curia, & a me parvulo tuo, sint maledicti, qui suo malo exemplo confundunt & destruunt, quod per sanctos fratres Ordinis hujus ædificasti & ædificare non cessas. Potuit igitur etiam isti pervicaci Ministro Bononiensi, si vera sint, quæ retuli, simili modo maledixisse; sed oportet, eumdem Ministrum in sua pervicacia ad mortem usque perstitisse, ut credi possit S. Franciscus noluisse inflictam illi maledictionem tollere.
[Annotata]
* Wadd. tanta & tam magna
* an Hic?
* i. e. illi, ejusque Religioni
* imo Recedente
* S. Francisco
§ VIII. Alia Sancti gesta ad eumdem annum MCCXX a Waddingo & Melissano reposita.
[Dicitur Sanctus cum Hugolino secessisse in eremum Camaldulensem,] Sequor Annalistam Minorum, sui sancti Institutoris gesta, quæ ad annum 1220 pertinere arbitratus est, exponentem. Franciscus vero (inquit ille) in suo recessu a Bononia vocatus & invitatus est a Cardinali Hugolino, ut per aliquot dies secum secederet in eremum Camaldulensem, & in religiosa illa solitudine supernarum rerum meditatione animum, per varia distractum, & corpus multis attritum laboribus, immensoque dissolutum itinere, aliquantisper refocillaret. Annuit libenter Vir sanctus, & ferme integro mense, ut habent Marianus & Miglius, ad tanti viri solatium, eremiticum convictum vitæque austeritatem, sibi jam familiarem, incredibili animi & corporis consectatus est voluptate. Waddingo hic præiverat Augustinus Florentinus, monachus Camaldulensis, in Historia Camaldulensi, apud me lib. 2, cap. 32, ubi de anno quidem accessus consentiens, at non de diuturnitate moræ, sic scribit.
[179] [ibique aliquo tempore commoratus esse,] Ugolinus episcopus Ostiensis, Cardinalis Velletrensis, … ut procul omni cura meditationi tantum æternæ patriæ incumberet, ad sacram eremum, B. Francisco comitatus, festinus venit; ubi cellam in capite eremi, quæ ad hanc diem celeberrima visitur, sibi statuit, atque eremiticum convictum vitæque austeritatem incredibili animi ac corporis consectari voluit constantia. Quam vitæ degendæ rationem & ipse quoque B. Franciscus per sex menses, omnibus sanctis operibus pollens, ad ejus solatium inire non recusavit. Manifestum hic est de tempore, quo S. Franciscus ibidem commoratus fuerit, discrimen, quod Waddingus loco mox citato observans, sententiamque suæ oppositam improbans, ita disseruit: Augustinus Florentinus, ejusdem eremi monachus, per sex menses ibi stetisse, asserit. Id porro non adeo probabile, saltim hoc anno, quo cum Hugolino ibidem fuisse, scribunt communiter nostri, atque ipse indicat Augustinus: namque ex testimonio archidiaconi Spalatensis proxime relato (apud me num. 148) in festo Assumptionis Virgineæ Bononiæ prædicasse, constat, & ad festum Michaëlis archangeli comitia iniit generalia sui. Ordinis Assisii, ut mox referemus.
[180] Obtineret hoc argumentum, si tam certum esset, quam visum Waddingo est, generalia Ordinis comitia anno 1220 non in festo Pentecostes, [ac licet de diuturnitate moræ & anno] sed in festo S. Michaëlis celebrata fuisse. Ita scilicet censuit Annalista, quia credidit, Franciscum diutius in Oriente egisse, quam ut in Pentecoste redux esse potuerit Assisium. Mihi contra in Commentarii prævii § XVII, nec longior ista in Oriente mora necessario asserenda visa fuit, nec ullo sat certo teste probatur, comitia generalia anni 1220 alio tempore, quam quo ferebat Regula, habita fuisse. Quin etiam annus ipse, quo Sanctus ad eremum Camaldulensem accessit, non extra omne dubium est. Augustinus Florentinus indicat quidem, id anno 1220 contigisse, sed simul, ipsum, scribit, hinc ad montem Alvernum profectum, & in eo sacris stigmatibus insignitum esse, quod constat ad annum 1224 pertinere. Annum, quo Hugolinus (ac proinde & S. Franciscus, si illius socius tunc fuerit) illuc accessit, dubium esse, agnoscunt etiam admodum reverendi domini Joannes Benedictus Mittarelli abbas & Anselmus Costadoni, Congregationis Camaldulensis presbyteri monachi, tom. 4 Annalium Camaldulensium, quem anno 1759 typis Venetis ediderunt.
[181] Nam postquam ad annum 1220, num. 52 utriusque scriptoris verba recensuerunt, [non sat constet,] paucis interjectis, sic pergunt: Videbimus, eumdem Cardinalem Ostiensem etiam anno MCCXXIII in castro Socii, quod proximum est eremo Camaldulensi, prædicationis officium exercuisse; atque propterea certum omnino non esse, ipsum anno præsenti (1220) eam solitudinem incoluisse, & ad summum ad hos circiter annos revocandam esse Cardinalis (ideoque & S. Francisci) commorationem in eremo Camaldulensi; nisi illud etiam dicamus, longiorem hoc anno moram in ipsa traxisse Ugolinum, annis vero sequentibus dilectam solitudinem ad breve tempus frequentius repetiisse. At sive anno 1220, sive alio, Francisci in dicta eremo commoratio figenda sit, ego Annalistæ Minorum assentior, hanc non tam diuturnam fuisse; non propter allegatas ab illo rationes; sed quia minime verisimile est, infatigabilem in laboribus apostolicis Virum semestre temporis spatium in solitudine illa sacro otio, quamquam alias ipsi gratissimo, impendisse.
[182] Quidquid sit de anno, superest ibidem ejus rei grata memoria, [certa tamen ibi est de illius præsentia traditio.] quam laudatus Augustinus historicus Camaldulensis citato loco refert his verbis: Quo tempore cellam suam notissimam habitavit, quæ ad hanc diem ex ejus nomine Cella sancti Francisci nuncupatur, & propter sanctissimi Viri memoriam a Priore, seu majore Patre sacri loci, incolitur. Waddingus ex Mariano & Miglio addit, non solum solemne festum ibi (postea) indictum sancti Patriarchæ, verum & statutum, ut in toto Ordine Camaldulensi in ejus natali caneretur antiphona Minoribus assueta: Salve sancte Pater &c. Hisce addo, quæ laudati nuperi Annalistæ Camaldulenses de eodem loco annotarunt. Cella, inquiunt, in qua commoratus est S. Franciscus, licet ex quinque primis foret a sancto parente Romualdo fundata, adhuc retinet S. Francisci nomen, & vetustate pene collapsa, circiter annum MDVIII in gratiam Juliani Laurentii de Medicis, qui eam incolere, atque eremiticam agere proposuerat, fuit in ampliorem formam restaurata, atque decreto capitulari anni MDXXVII in habitationem majoris eremi fuit deputata. Sed anno MDCVII denuo reparata aureis ducentis nummis, quos Alexander Perettus, Cardinalis Montaltus, in honorem S. Francisci obtulit, stemmate & inscriptione pii purpurati ornata fuit.
[183] [Redit Assisium de accusationibus adversus Eliam cogniturus,] Ex prædicto apud Camaldulenses secessu, S. Franciscus cum Cardinale Hugolino apud Waddingum dicitur ascendisse in montem Alvernum, per decem milliaria ab ista eremo distantem, & post paucorum dierum moram Hugolinus Bononiam, Franciscus properasse Assisium, sui Ordinis generalia comitia habiturus. At priusquam progrediamur, pauca hic altius repetenda sunt. Præmisit Waddingus, fratrem Eliam, quem Franciscus anno 1219 in Orientem profectus, vicarium suum reliquerat, eo absente, multa molitum esse Franciscanæ Regulæ contraria, causantem, Franciscum in ea quædam statuisse & velle, quæ humanas superant vires, saltem, quæ secundum humanam prudentiam & discretam rerum providentiam videbantur observatu difficillima, imo & ferme impossibilia &c; atque de his Franciscum in Oriente a sanioribus fratribus per litteras admonitum, rogatumque, ut huic malo quantocyus mederetur, in Italiam regressum, dum Venetias appulit, missis ad suos quaquaversus litteris, generale capitulum in festum S. Michaëlis Assisii indixisse, atque longius progressum, bonorum de Elia querelas minime vanas comperisse. In Commentario prævio § XVII allegavi rationes, propter quas minus probabilis mihi visa sit ista sancti Viri ea de causa ex Oriente in Europam per litteras evocatio; hic præterea subit admirari, sanctum Institutorem, si propterea Orientem reliquerit, jam appulsum in Italiam, non citius Assisium accurrisse, sed ferme integro mense in Camaldulensi eremo moratum esse, Elia interim Assisii vicariatum Ordinis tenente.
[184] [cujus vanitatem in habitu ut reprehenderit,] His præmissis, Waddingi narrationem audiamus, neque enim cetera, quæ continet, etsi forte alio tempore aliisque cum adjunctis facta, propterea repudianda sunt, dummodo aliunde sint probabilia. Itaque Assisium redux Franciscus, teste Waddingo, ut vidit Eliam in habitu cultiori & preciosiori, longiorisque caputii, ampliorum manicarum, dilatatis etiam fimbriis, quam pauperis & humilis professionis monachus potuerit induere absque manifesta arctioris status dissonantia; ut, inquam, sic indutum vidit Eliam, indignationem suam dissimulans, eum habitum sibi commodari petiit, eumque suo habitu superindutum accommodavit, plicuit, aptavit, subrugavit ad cingulum, capitium fastuoso modo obduxit capiti; deinde erecta cervice, extento collo, inflato pectore, fastuosa gravitate, cœpit tumenti gressu incedere, & cum vocis boatu fratres, ad talem prosopopæiam obstupentes, ita salutare: Bonæ gentes salvete: deambulansque ita per medium illorum ibat ter aut quater.
[185] [refertur ex Waddingo;] Tandem in fervore spiritus cum magna indignatione exutum habitum contumeliose longius projecit, & ad fratrem Eliam conversus, dixit: Sic incedent noti & spurii Religionis fratres. Et mutato vultu & gestu, humiliter & modeste in spiritus lenitate, in suo pauperculo & lacero tegmine incedens, verba salutis & charitatis loquens, ad fratres ait: “Hic est incessus & gestus legitimorum & germanorum fratrum Minorum.” Sedit postea in medio illorum, talibusque sermonibus eos ad humilitatem & paupertatem constanter sectandam allexit, ut, qui inter omnes humilior, & præ omnibus pauper judicabatur, non satis sibi hausisse harum virtutum videretur. Stupebant omnes ad sancti Viri prudentiam & discretum modum reprehendendi cum imperio & tanta æquanimitate, ut non esset in universa multitudine, qui vel obmutire auderet; nec Eliæ, quantumvis vicarii Generalis, causam agere. Demum omnia, quæ noviter introduxit Elias in Ordinem &, illo absente, statuerat, revocavit præter unam illam constitutionem de carnibus non edendis, quam aliquamdiu toleravit, ne videretur ingluviei favere, donec evenit, quod statim subjungemus.
[186] Subjungam & ego, postquam mea de præmissis sensa exposuero. [sed multa a scriptoribus non synchronis] Pro accusationibus adversus Eliam num. 183 allatis, propter quas ille etiam a Generali Ordinis vicariatu amotus fuisse infra dicetur, Waddingus laudaverat B. Angelum Clarenum in prima Ordinis tribulatione, non ante annum 1337, ut supra diximus, mortuum, & Marianum Florentinum, Angelo multo juniorem; pro mox autem relato facto eumdem Marianum & Speculum vitæ S. Francisci. Mihi, ut verum fatear, Marianus & collector Speculi istam Eliæ in habitu vanitatem, quoque propterea correctus dicitur, insolitum modum, non tam probabilia facere possunt, ut credam; nec cetera accusationis capita, licet pro hisce testis nominetur Clarenus, pro indubitatis possum habere. Dubitandi rationes expono. Eliam, quem cetera virum doctum ac strenuum indicant, scriptores non synchroni & recentiores apud Waddingum passim velut hominem vani honoris laxiorisque vitæ cupidum & turbulentum depingunt; nec solum ille semel prædictis accusationibus oneratur, verum ad annum 1219 cum Joanne de Stiachia aliisque pluribus subdole egisse narratur, ut per Cardinalem Hugolinum relaxationem Regulæ, partemque in totius Ordinis regimine a Francisco obtineret; ac rursum ad annum 1223, jam restitutus in vicariatum dux & auctor fuisse quorumdam Ministrorum, sancto Institutori refragantium, negantiumque, se admissuros Regulam, quam scribebat, quamque ille humanis viribus superiorem esse, criminabantur; qua de re consule Commentarium prævium § XXI.
[187] Nec hoc satis est: addunt insuper, ejusdem Eliæ apostasiam, [prava facta de Elia narrantur, non componenda] (cujus se multis annis post vere reum fecit) eidem a S. Francisco prædictam, imo & damnationem æternam, quam tamen Franciscus dicitur deinde suis precibus avertisse. Porro de his omnibus nulla omnino exstat in primis S. Francisci Vitis a me editis mentio; imo non possum eadem cum Vita per Celanensem scripta, quæ omnium prima est, ut jam alias monui, verisimili modo conciliare: quod ut hic magis pateat, oportet quædam ex illa transcribere. Celanensis, inquam, in Vita lib. 2, cap. 2, loquens de gravissimis corporis infirmitatibus, quas S. Franciscus postremo vitæ suæ biennio sustinuit, postquam num. 98 dixerat, illum a fratribus non potuisse induci, ut malis suis medelam adhiberet, hæc subdidit: Frater Elias tandem, quem loco matris elegerat sibi, & aliorum fratrum fecerat patrem, compulit eum, ut medicinam non abhorreret, sed eam reciperet in nomine Filii Dei &c. Ibidem cap. 3, numero 105 scribit, Sanctum mense sexto ante obitus sui diem, dum apud Senas decumbebat, etiam multum sanguinis vomuisse, moxque addit: Quo comperto, frater Elias citissime cucurrit ad eum. In cujus adventu sanctus Pater in tantum convaluit, ut, relicta villa illa, cum ipso ad cellam de Crotona veniret.
[188] [cum variis assertis Thomæ Celanonsis,] Rursum in eodem numero, cum morbus magis magisque ingravesceret, sic habetur: Rogavit deinde (Franciscus) fratrem Eliam, ut eum Assisium faceret deportari. Fecit bonus filius, quod benignus Pater petiit. Denique num. 108 ita loquitur: Cum vero videret (Sanctus) imminere diem extremum, … vocans ad se fratres, quos volebat, unicuique, sicut desuper dabatur, … benedixit… Cumque a sinistris ipsius resideret frater Elias, circumsedentibus reliquis filiis, cancellatis manibus, dexteram posuit super caput ejus, & exteriorum oculorum lumine privatus & usu, Super quem, inquit, teneo dextram meam? Super fratrem Eliam, inquit. Et, Ego sic volo, ait. Te, inquit, fili, in omnibus & per omnia benedico; & sicut in manibus tuis fratres meos & filios augmentavit Altissimus, super te & in te omnibus benedico. In cœlo & in terra benedicat te omnium Dominus Deus. Benedico, sicut possum, & plus, quam possum; & quod non possum ego, possit in te, qui omnia potest. Recordetur Deus operis ac laboris tui, & in tribulatione justorum sors tua servetur. Omnem benedictionem, quam cupis, invenias, & quod digne postulas, impleatur.
[189] [auctoris optimæ fidei & synchroni,] Hæc fuere S. Francisci saltem postremo vitæ suæ biennio de Elia sensa; quæ quid aliud indicent, quam pium, fidelem, morigerum filium, virumque de Ordine Minorum optime meritum, ac minime suspectum? quippe quem & ipse Sanctus loco matris elegerat sibi, & aliorum fratrum fecerat patrem; ex cujus consilio, quod alii fratres frustra suaserant, medicinam admisit; ad cujus adventum æger tantum convaluit, ut cum eo iverit ad cellam de Crotona; in cujus manibus fratres ac filios suos a Deo augmentatos agnovit; cui denique præ ceteris bona, & operis ac laboris sui mercedem precatus est. Quis in his Eliam, qualem alii narrant, agnoscat? Nec refert, quod eadem non legantur apud Tres Socios & S. Bonaventuram; præterquam enim, quod tres primi solum sibi proposuerint omissa ab aliis annotare, scripserunt illi eo tempore (Bonaventura vero etiam multo serius) quo Elias, deserto, quem post S. Francisci obitum multis modis turbaverat, Ordine Franciscano, ad Fredericum II imperatorem transfugerat, & ab Innocentio IV Papa fuerat excommunicatus. Quam ob rem nil mirum est, ab illis prætermissa esse, quæ commendabant Eliam; imo potius mirandum eorumdem silentium de molestiis, quas ille turbulentis moribus sancto Institutori suo, dum vixit, ut volunt alii, creasset.
[190] [quorum aliqua etiam Waddingus agnoscit.] Agnoscit Waddingus ad annum 1226 num. 23 & sequenti, benedictionem, qualem protuli, Eliæ a sancto Patre suo datam esse, eamque sic excipit: Magna sane & ampla fuit hæc benedictio, quam impertiit Eliæ; mirumque, quomodo adeo impense benedictus a sancto Patriarcha maledictionem postea incurrerit Dei Omnipotentis, & SS. Petri & Pauli Apostolorum ejus, excommunicatus a Pontifice, dum transiit ad partes Frederici. Vere miser “noluit benedictionem & elongata est ab eo; induit maledictionem, tamquam vestimentum, &, sicut aqua, intravit in interiora, & oleum in ossibus ejus.” Attamen non sine fructu fuit sancti Viri benedictio, dum tandem ejus precibus & meritis Elias post demerita salutem est consequutus æternam, veluti suo loco referemus; scilicet ad annum 1253, quo ille post petitam obtentamque a summo Pontifice veniam pœnitens e vita excessit. Recte ista Waddingus. Verum hinc nihilo verisimilius fit, S. Franciscum supra dicta dilectionis ac peculiaris benevolentiæ indicia exhibuisse homini, quem vanum, ac turbulentum aliorum adversus Regulam incentorem plus vice simplici expertus fuisset, imo & desertorem Ordinis futurum, &, nisi precibus suis intercessisset, damnandum, ex divina revelatione cognovisset.
[191] Quisque in suo sensu abundet; at mihi tam difficile apparet ista conciliare, [Suspicio nostra unde tam sinistræ de viro illo opiniones potuerint oriri.] ut multo verisimilior videatur suspicio, istam Ordinis post sancti Institutoris obitum per Eliam perturbationem, Eliæ a Religione desertionem & ad imperatorias a Pontificiis partibus transfugium non nemini occasionem dedisse, ut crederet, eumdem, etiam vivente S. Francisco, turbulentum fuisse, ipsique velut auctori adscriberet, si qua ab aliis in Ordine antea male gesta fuerant. Ad hæc persuaserit ille sibi, Francisco, quæcumque in Ordine suo futura erant, divinitus perspecta fuisse, adeoque & Eliæ defectionem & in extremis pœnitentiam: quam facile potuit ille & Eliæ damnationis notitiam, & ejusdem damnationis felicem deprecationem S. Francisco ex levibus conjecturis similiter attribuere? Ut vero hæc tanto facilius potuerunt ab aliis admitti, quanto certiora erant Eliæ post S. Francisci mortem delicta & suprema pœnitentia; ita mihi videntur non satis probabiliter componi cum dictis Thomæ Celanensis, cui, ut scriptori pio, docto, synchrono & domestico, sine dubio assentiendum potius est, quam recentioribus, qui parem Thomæ vadem non nominant.
[192] Quæ de abolito Eliæ decreto, quo hic carnis esum Franciscanis vetuisse dicitur, [Dicitur Eliam angelus monuisse de male vetito carnis usu,] subjungenda promisit Waddingus, ea habet ad eumdem annum 1220, num. 21 & sequenti; laudatis in margine Chron. antiq. Mss. & Antonino tit. 24, cap. 7, § 4; quo loco hic sanctus historicus revera sic habet. Circa illud tempus (quo Elias Petro Cathaneo mortuo suffectus fuit vicarius generalis) frater Helias constituit, ut nullus frater de cetero manducaret carnes, contra scilicet quam S. Franciscus in Regula sua permiserat secundum istud Euangelicum Lucæ 10 ℣ 8 Manducate, quæ apponuntur vobis. Pergit Antoninus: Sed quodam angelo in specie pulcherrimi juvenis ad portam Fratrum pulsante, & fratri Heliæ prædicto quæstionem hujusmodi proponente, utrum Observatoribus sancti Euangelii liceat de omnibus, quæ apponuntur, prout Christus tradidit, manducare; & utrum alicui liceat observatoribus sacri Euangelii contraria opponere Euangelicæ libertati; B. Franciscus, qui tunc in sylva orabat, & cui omnia de voluntate Domini revelata fuerant, omnia revocavit, scilicet quæ circa hæc Elias decreverat.
[193] Quum enim juvenis ille, angelus, fortiter pulsaret januam, & frater Masseus ei respondisset, ut non ita fortiter primo pulsaret; ille autem se festinantiam asserens habere, [& ab ipso iracunde repulsus esse,] dixit: Ego volebam interrogare patrem Franciscum de una quæstione, sed ex quo est in sylva occupatus in oratione, dicas fratri Heliæ, ut ipse veniat, & declaret. Qui cum nunciasset fratri Heliæ, & ille, audito, quod quidam juvenis eum peteret, dedignatus est vir elatus accedere. Qui iterum pulsans, dixit fratri Masseo portario: Ex quo non vult venire frater Helias vocatus, dicas fratri Francisco, ut mandet, eum venire ad me. Quod totum executioni mandatum est. Veniens ergo frater Helias turbatus, & cum impetu aperiens portam, dixit: Quid vis tu? Cui juvenis: Tu videris iratus & turbatus; sed rogo te, ut respondeas ad ista duo; quæ scilicet superius dicta sunt. At Helias ait: Bene scio responsionem hujus quæstionis; sed nolo modo tibi dicere. Cui angelus: Ego melius, te, novi. Tunc iratus Helias clausit sibi hostium in faciem; sed cito ad se reversus aperuit, ut responderet juveni; & ille disparuerat.
[194] [eaque occasione decretum Eliæ a Sancto rescissum;] Beatus autem Franciscus in spiritu ista cognoscens, turbatus contra fratrem Heliam, increpavit eum, dicens: Male facis, frater Helia superbe, qui repellis angelos, qui ad nos veniunt ad informandum nos. Et idem angelus in specie juvenis accessit ad fratrem Bernardum, in alio loco manentem, & retulit sibi * quæstionem factam ab eo fratri Heliæ. Unde postea accedente fratre Bernardo ad locum, ubi erant B. Franciscus & Masseus, & conferentibus ad invicem de his, B. Franciscus illico illud præceptum fratris Heliæ de non comedendo carnes revocavit. Hactenus S. Antoninus, Legendam aliquam aut Chronicon secutus. De re consentit Waddingus, solum in adjunctis aliquibus varians, inter quæ præcipuum est, quod scribat S. Franciscum, non primum post Bernardi reditum, sed mox post angeli ab Assisiensi conventu recessum, Eliæ de non comendendis carnibus decretum abolevisse. Ego, cum nesciam, quam antiqua, certaque documenta S. Antonino hic & Waddingo præluxerint, totam illam historiam, cujus nullus e primis biographis, quos edidi, nullus, quem noverim, S. Francisci temporibus certo propinquus, mentionem fecit; aliunde confirmare nequeo, aut velut commentitiam rejicere.
[195] [quæ naratio suspecta nobis est.] Verumtamen difficulter inducor, ut credam, aut Eliam ausum fuisse, vivente Francisco, totius Ordinis Institutore ac supremo moderatore, contra expressam Regulæ, a summo Pontifice Innocentio III probatæ, dudumque in Ordine receptæ licentiam, Franciscanis omnibus carnium usum ubique interdicere. Vereor, ne hic rursum sit non satis æqua Eliæ accusatio, isque, qui velut laxioris vitæ patronus alibi vapulat, hic nimiæ severitatis immerito arguatur. Verisimilior mihi esset ejus narratio, qui diceret, Eliam legem illam, quam vicarius ferre non poterat, non reipsa tulisse; sed aliquando auctorem exstitisse Francisco, ut ferret; donec ejusmodi angelica admonitione edoctus mutavit sententiam. Verisimilior, inquam, hæc mihi appareret narratio, tum quia rationi conformior est, magisque caderet in Eliam, qualem hunc Thomas Celanensis exhibet verbis num. 187 & sequenti relatis; tum denique quod ob posteriora ejusdem Eliæ delicta simile factum aliis istis odiosis adjunctis haud difficulter ab infensis Eliæ potuerit ornari. Ceterum Eliam etiam alias cælesti visione & alloquio fuisse honoratum, tradit idem Celanensis in Vita prima num. 109.
[196] At quoniam ad usum carnium in Ordine Minorum delapsus hic sermo est, [Quem carnis usum, si vera sit eadem narratio,] inquiramus paulisper, quem, si vera sit præmissa relatio, vetitum voluisse videatur Elias. In neutra e duabus Regulis Minorum, quas Waddingus vulgavit, carnis usum illis universim vetitum aut permissum legi. In primæ capite 3, quæ De divino Officio & jejunio tractat, sic præscribitur: Aliis vero temporibus non teneantur secundum hanc vitam, nisi feria sexta, jejunare. Et liceat eis manducare de omnibus cibis, qui apponuntur eis, secundum sanctum Euangelium. Hæc generalius dicta apud laudatum Waddingum in ea, quam secundo loco edidit, quæque adhuc in usu est, capite item 3, cui titulus est: De divino Officio & jejunio; & quomodo fratres ire debeant per mundum, exponuntur hoc modo: In quamcumque domum intraverint, primum dicant: Pax huic domui. Et secundum sanctum Euangelium, de omnibus cibis, qui apponuntur eis, liceat manducare. Quod ergo in priori Regula universim permissum videbatur, in secunda declaratur, ad eos solos pertinere, qui extra conventus versabantur. Hinc S. Bonaventura in Expositione ejusdem Regulæ cap. 3 hæc annotavit: Dicit: Liceat de omnibus, non simpliciter, sed secundum sanctum Euangelium. Istud autem non conceditur, nisi in prædicationis euntibus ministerio. Qui ergo pro animarum salute non circumeunt, in hac licentia jus non habent &c.
[197] Multo etiam clarius eam licentiam fratribus in conventibus morantibus negant statuta, [Elias vetuisse videatur.] ab eodem S. Bonaventura, generali Ordinis Ministro, in capitulo generali Narbonensi anno 1260 edita, quæ exstant apud Rodulphium in Historiæ Seraphicæ fol. 238 verso, unde Statutum XII huc transfero: Item solicite servetur constitutio generalis, quæ dicit, quod in locis Fratrum fratres carnes non comedant ullo tempore, exceptis debilibus & infirmis, quibus guardiani possunt providere, secundum quod judicaverint, rationabiliter indigere. Jam vero hæc de abstinentia a carne in conventibus vel ab ipso S. Francisco fuit præcepta, vel postmodum ab illius successoribus, aut S. Bonaventura in capitulo generali Narbonensi primum indicta. Si primum, uti insinuare videtur S. Bonaventuræ expositio mox data, dicendum est Eliæ decretum, si vere datum fuerit, solum sustulisse licentiam, quam dederat ipsa S. Francisci Regula vescendi carne Minoribus, qui prædicationis causa extra conventus Ordinis versabantur. Si secundum, adeoque si dicatur Elias omnem carnis usum, a S. Francisco domi forisque in Regula concessum, Minoribus interdixisse, ut Waddingus existimasse videtur, ac certe sensit Chalippus in Vita Gallica tom. 1, pag. 187 in Annotatis, concidit tota illa de temerario hoc Eliæ ausu narratio; cum minime verisimile sit, quemquam e primis sancti Institutoris successoribus, ipsumque S. Bonaventuram ausurum fuisse carnium esum in conventibus proscribere, aut etiam hanc ejusdem proscriptionem confirmare & urgere, si eam Franciscus ipse tantopere improbasset in Elia, & ex angelico monito abolevisset.
[198] Præmiserat ibidem num. 20 admirabilem prorsus visionem S. Francisco, de suorum instabilitate mœrenti, divinitus oblatam; statuam scilicet Nabuchodonosorianæ (Daniëlis cap. 2) similem, [Quid videatur de visione statuæ Sancto oblata.] habentem caput aureum & faciem pulcherrimam, pectus & brachia de argento, ventrem & femora de ære, tibias autem de ferro, pedes vero ex parte ferreos, & ex parte fictiles; & erat induta sacco, ex quo humano rubore perfusa multum erubescere videbatur. Pulchritudinem statuæ miranti Francisco inducitur ipsa dicens, missam, se a Deo, ut eum de Ordine suo futura edoceat; per quatuor ista metalla, terramque ferro mixtam, ex quibus compacta videbatur, quinque ejusdem Ordinis status exponens, ac denique addens, sanctam paupertatem per saccum designari, de qua, licet hæc esset Ordinis decor, postea futurum esset, ut erubescerent degeneres filii. Hæc omnia pluribus exposita habes apud Waddingum; at, si ejus rei testes ab eo requiras, non alios laudatos reperies, quam Rodulphium, Marcum Ulyssiponensem & Floretum, quorum certe ab ætate auctoritas nullum huic narrationi momentum potest addere. Illis addi possunt tres Speculi vitæ S. Francisci editiones, quas habemus; & illis omnibus antiquior Bartholomæus Pisanus, si constaret omnia Pisani esse, quæ in libris Conformitatum leguntur. Sentiat quisque, quod lubet; mihi laudati scriptores nequeunt eximere suspicionem, ne statua hæc post S. Francisci tempora, ortasque in Ordine Minorum turbas primum prodierit.
[199] [Quædam alia a Waddingo & Melissano] Num. 33 ibidem agit Waddingus de comitiis eo anno 1220 habitis, Sanctique in iisdem gestis, quæ cum in Commentarii prævii § XVII tractaverim, hic tacita præteribo. Subdit etiam quædam sancti Patris monita, aliaque, partim alibi a me relata, partim apud ipsum legenda. Antonius Melissanus de Macro in Supplemento eorumdem Annalium hæc addidit: Hoc anno vigesimo supra duodecimum seculum a Nativitate Christi Chronica civitatis Cunei (vulgo Cuoni & Coni) volunt sanctum Patrem etiam extremas Italiæ oras perlustrasse ad Alpes maritimas; quod itineris ratio ac temporis anni reliquum a reditu ab expeditione Ægyptiaca, quam anno præterito aggressus fuerat, non facile admittit. Verumtamen plura, quæ impossibilia videntur, apostolicus Vir, quem divina caritas in animarum salutem etiam supra corporeas vires urget, difficultates hujusmodi superat, & ignaris viarum Domini tantum stuporem ingerit.
[200] [ad hunc etiam annum relata.] Quantæ ætatis aut meriti sint allegata Chronica, non habeo exploratum, neque aliunde mihi quidquam occurrit pro Sancti ad dictas Italiæ oras hujus anni accessu confirmando; verum ratio itineris temporisque, qualem statuit Waddingus, ex dictis in Commentario prævio non tam constat, ut hinc argumentum validum adversus ea formari posse videatur. Porro ex istis Chronicis tradit ibi Melissanus, Franciscum hoc anno ad Montem Vici, alias Montem Regalem dictum, qui episcopalis in Pedemontio civitas est, accessisse, ibidemque in suorum usum conventu donatum; ad Cuneates vero, cum eorumdem precibus, ut veniret, annuere non posset, misisse unum aut plures e suis, qui ibi quoque conventum obtinuerint. De Sancti Epistola, quam huic anno illigavit Melissanus, agam alibi inter ejusdem Opuscula. Nunc cum Waddingo ad annum 1221 procedamus.
[Annotatum]
* i. e. eidem
§ IX. Alia Sancti gesta annis MCCXXI & sequenti ex Waddingo, atque inter hæc iter per regnum Neapolitanum & accessus ad specum Sublacensem & montem Garganum.
[Annotantur quædam de gestis in capitulo generali,] Annum hunc exorditur Annalista Minorum ab Epistola S. Francisci ad Petrum Cathaneum, quem anno superiori Eliæ exauctorato suffectum, totique Ordini a sancto Fundatore præpositum dixerat, nuncque nonnullis suorum dictis lacessitum, consilii causa ad ipsum recurrisse, narrat. Quoniam de abdicato, ut volunt alii, a Francisco & in Petrum Cathaneum translato generali Ministerio disputaverim in Commentario prævio § XX, nihil hic addam, uti nec de memorata Epistola, quæ locum suum habebit, ubi de S. Francisci Opusculis loquendum erit. Subdit Annalista, eumdem Petrum hoc anno 1221, VI Idus Martii diem suum obiisse; sed hæc non conveniunt cum iis, quæ deinde ait ad annum 1223 de illius cum Sancto Patre suo profectione Romana ad figendum celebris Indulgentiæ in Portiuncula diem, quæ verisimiliora esse, patet ex prædicti Commentarii § XX, ubi probavimus, Petrum Cathaneum anno 1224 vivere desiisse. Quæ de eodem Cathaneo, post obitum suum miracula patrare per S. Franciscum vetito & obtemperante, ad hunc annum 1221 num. 3 refert Waddingus, expensa sunt in eodem Commentario prævio num. 396 & sequentibus.
[202] Hoc anno 1221 solita Ordinis comitia generalia ex præscripto Regulæ in Pentecoste apud Assisium celebrata fuisse, [aliisque ad annum 1221 relatis.] ibidem scribit Waddingus, & ego annotavi in Commentario prævio § XX, ubi etiam disputavi, an, ut idem Annalista opinatus est, instaurata in his fuerit missio Germanica, quæ aliquot annos ante frustra fuerat tentata. Ad hunc pariter annum spectat initium institutionis Tertii Ordinis S. Francisci, alias Fratrum & Sororum de Pœnitentia nuncupati, de quo etiam satis prolixe egi in eodem Commentarii prævii § XX. Nihil quoque hic dicam de indulgentiis Portiunculæ per Franciscum divinitus impetratis, quibus fusius exponendis peculiaris dabitur locus. Hoc item anno Waddingus, Agnetem S. Claræ sororem & discipulam, a S. Francisco missam ait Florentiam, ut ejusdem sacris virginibus præesset, habitumque ab ipso cum eadem Clara mirabile convivium, de quo consule ejusdem sanctæ abbatissæ Vitam num. 39 & sequentibus apud nos datam die XII Augusti.
[203] Pertigimus ad annum 1222, quo S. Franciscum Romæ fuisse, [Romæ invitatus apud Matthæum de Rubeis] scribit Waddingus, nec video quidquam obstare, quo minus ibi tunc fuisse credatur. Memoria dignum est, quod in ea urbe ab illo tunc gestum refert verbis, quæ huc transfero. Romam (inquit) ut appulit, familiaritatem & amicitiam iniit cum nobili viro Matthæo de Rubeis, antiquæ & potentis familiæ Ursinorum magnate. Invitatus ab eo ad prandium, dum ultra assuetam horam expectaret heroïs adventum, darenturque esculenta de more pauperibus, qui statim a meridie ad nobilis viri januam conveniebant quotidie, eleemosynas accepturi, Franciscus se illis caute immiscuit, stipemque recepit. In hoc ipso tempore domum rediens Matthæus, statim interrogavit: Quid actum de fratre Francisco? Quo non apparente, juravit, se non pransurum, nisi Franciscum haberet commensalem. Dum itaque domestici eum undequaque investigarent, ex fenestra prospiciens ipse Matthæus, pauperibus in atrio assidentem detexit.
[204] [inter pauperes prandet, ipsumque] Lotis itaque manibus, descendit, & prope Dei Virum sedit in terra, dicens: Frater Francisce, quia tu non vis prandere mecum, ego prandebo tecum. Quod & fecit, pie exhilaratus, videns se annumeratum pauperibus Christi. Audiens vero, inceptum a Francisco Tertium pro sæcularibus & conjugatis institutum, petiit ab eo, sibi donari vestem, & instrui in exercendis pietatis officiis. Tanti viri authoritas magnam addidit novo sodalitio & ad ejus exemplum plures se eidem adscripserunt. Hausit hæc Waddingus, uti in editione Lugdunensi ad marginem annotatum est, ex Chronico viginti quatuor Generalium & Mariani cap. 20, quibus in editione Romana anni 1732 additur Chronicon antiquum Ms. Hoc Francisci factum omnino verisimile facit ipsius humilitas & amor paupertatis, quippe quem primi biographi testantur initio conversionis suæ, commodatis a mendico vestibus, Romæ ad S. Petri basilicam inter pauperes resedisse, & Bonaventura in Vita edita num. 95 tradit, a magnatibus invitatum ad prandium soluisse prius per propinquas vicinorum domos panum fragmenta mendicare, ac propterea semel a Cardinale Hugolino, qui eum invitaverat, modeste reprehensum respondisse: Magnum, mi domine, vobis honorem exhibui, dum majorem Dominum honoravi: siquidem beneplacitum est Domino in paupertate, & ea maxime, quæ voluntaria pro Christo mendicitas est &c.
[205] [in Tertium suum Ordinem admittit,] Mirabilius quidem est laudati illustris viri factum, Francisco inter mendicos humi assidentis; sed huc scilicet eum impulisse potuit eximia, qua sanctissimum Virum merito prosequebatur, veneratio, ex qua etiam illius Tertio Ordini nomen suum dedit: nam Tertii Ordinis fuisse, diserte docet Philippus Perusinus Ordinis Minorum in sua Epistola ad Gonsalvum ejusdem Ordinis Ministrum Generalem, circa annum 1306 scriptam, recitatamque a Waddingo ad annum 1217, num. 6. In hac Philippus loquens de Joanne Caietano Cardinale, qui ad Pontificatum evectus, Nicolaus III dictus fuit, quemque Protectorem sui Ordinis antea noverat, sic loquitur: Pater ipsius Cardinalis, dominus videlicet Matthæus Rubeus de Tertio (Ordine) exstitit, de quo audivi aliquando, ipsum dominum Joannem, etiam cum Papa esset, publica confabulatione gloriari. His observatis, pergo Waddingi ex iisdem, quos supra laudavit, quantum existimo, scriptoribus dicta recitare.
[206] [& Pontificatum prædicit ejusdem filio, tum puerulo,] Fuit huic heroi (Matthæo de Rubeis) filius parvulus, nomine Joannes, quem Francisco tulit, ut benediceretur. Accepto in ulnas Vir sanctus benedixit, & patri prædixit, suæ familiæ summam gloriam infantulum advecturum, summumque Ecclesiæ Pontificem futurum. Deinde vultum ad puerum convertens, tamquam multæ rationis capacem, serio & blande alloquutus est, rogavitque, ut suæ Religioni vellet esse propitius. Deinde reddens patri filiolum, inquit: Non erit nostri sodalitii frater, sed protector; non erit filius, sed pater, sub cujus umbra nostri vivent & lætabuntur. Multa contemplor bona nostra in infantulo, & in parvulis manibus magna nobis recondita beneficia. Ad hæc vaticinia pater obstupuit & gavisus est, sed tunc magis, quando completa perspexit, & filium in Petri Cathedra constitutum, Nicolaum III renunciatum, qui qualia & quanta in Minores effuderit beneficia, sub ejus Pontificatu constabit. Usque ad illud tempus pater conservavit verba Francisci in corde suo, nec ulli detexit, donec ea vidit opere completa.
[207] Ejusdem vaticinii etiam meminit Franciscus Pagius in Breviario Romanorum Pontificum, [qui in Pontificatu dictus est Nicolaus III.] in Nicolao III, num. 2, ex Ms. Vaticano Jordani, quem anno 1320 floruisse asserit, sequentia recitans: Cum esset puer, pater ejus, qui erat de Tertio Ordine, eum B. Francisco obtulit; & B. Franciscus ait, quod non esset frater habitu, sed futurus defensor Ordinis sui, & tandem dominus mundi. Porro Nicolaus ille ante Pontificatum Joannes Cardinalis Caietanus S. Nicolai in Carcere Tulliano dictus, munus Protectoris Ordinis Minorum suscepit anno 1263, benignissimeque administravit usque ad annum 1277, quo ad summum Pontificatum evectus fuit, & in locum suum instituit Matthæum, S. Mariæ in Porticu diaconum Cardinalem. Quod quidem quam pio affectu fecerit, discere licet ex laudata Epistola Philippi Perusini, rei gestæ oculati & auriti testis, qui inter cetera, quibus Nicolaus ad Matthæum tunc usus fuit, hæc verba refert: Damus tibi melius, quod habemus; damus tibi cordis nostri desiderium, pupillam oculorum nostrorum &c. Cetera videri possunt apud laudatum Waddingum in Annalibus.
[208] Ad alia pergens idem Annalista, num. 5 de S. Francisco ita denuo scribit: [Eodem anno dicitur Sanctus Sublacum invisens,] Ab Urbe recedens in regnum Parthenopæum (id est, Neapolitanum) S. Benedicti specum voluit visitare; cujus rei præter constantem traditionem, quæ habetur in sacri specus & S. Scholasticæ Sublacensis cœnobiis, apparet adhuc vestigium in sacello sanctorum angelorum, & S. Gregorii, a Gregorio IX consecrato, ubi a dextris altaris idem benignus (ante aditum Pontificatum) Francisci fautor & amicus, Gregorius depictus est; a sinistris autem Franciscus, schedam manu tenens, exaratis his verbis: Pax huic domui, quibus semper domum quamcumque ingrediens, incolas salutabat. Sacellum hoc supereminet illi hortulo, seu viridario, in quo S. Benedictus molestum carnis incitamentum spinarum cruento superavit volutabro.
[209] Digna autem sanctæ rei contemplatione Franciscus immersus, [vepres, in quibus se volutavit S. Benedictus,] sanctitatemque insignem magni secum expendens patriarchæ, qui tam duro & diro sibi succurrit remedio, dumeta attrectans & exosculans, demum signo Crucis afficiens, in rosarium pulcherrimum divina vertit virtute. Quo factum est, ut deinceps ille locus in majori haberetur reverentia & rosetum, utriusque Patriarchæ religione sacratum, miræ virtutis rosas producat, qui multam ubique infirmitatum medelam attulerunt. Cœlestem hanc metamorphosim perbelle & docte quidam eruditus poëta hoc carmine depinxit:
Virgineum sepit florem Benedictus acutis
Vepribus, & proprii rore cruoris alit;
Hinc dumeta novas tanto fœcunda liquore,
Franciscique manu culta tulere rosas.
Falsa quidem roseo cecinere e germine vates;
Sed latuit falso carmine vera fides.
Scire cupis, rosei flos exeat unde pudoris?
Sola rosas potuit gignere puncta Venus.
[210] [in rosarum frutices convertisse.] Allusit poëta ad fabulam, quæ fert, Venerem rosarum spinis læsam, eas ex candidis rubras fecisse; & ad S. Benedictum, qui ut carnis suæ stimulum exstingueret, nudum se prædictis in vepribus volutans, eas sanguine suo tinxit. De S. Benedicti facto constat ex illius Vita per S. Gregorium Magnum scripta, ad quam in Opere nostro tom. III Martii pag. 279 inter Annotata lit. i ad propositum nostrum hæc ait Henschenius: S. Franciscus, ut traditio Sublacensium est, in hasce spinas (in quibus scilicet se cruentaverat S. Benedictus) inseruit rosas, quarum frondes vernant in plantario tota hieme inter frigora & nives; fit ex eis etiam aqua rosacea, quæ solet ad reges & principes mitti. Vox inseruit ambiguæ significationis est; Chalippus in Vita Gallica tom. 1, pag. 231 secutus Waddingum est. Antiqui biographi nostri cum de S. Francisci ad Sublacense monasterium accessu non agant, nec de hoc facto meminerunt. Est autem Sublacum, Italis Subiaco, oppidulum ditionis Pontificiæ in Campania Romana ad Anienem fluvium, in confinio regni Neapolitani situm.
[211] [Dicitur Caietæ fabrum sub aelapsa trabe extinctum] Hinc regnum illud Franciscum ingressum, inquiens Waddingus, apud Caietam, quæ ejusdem regni civitas est cum amplo portu in ora maris Tyrrheni sita, spontaneo miroque scaphæ obsequio ad prædicandum irruenti numerosissimo populo usum esse, tradit ex Vita per S. Bonaventuram scripta cop. 12, ex cujus auctoritate constat de facto & loco, at non de anno, quem de more non indicavit. Haud ita certa sunt, quæ idem Annalista ibidem subjunxit his verbis: Admirantes Caietani Dei virtutem in Homine, rogaverunt, ut aliquantisper apud se hæreret, & sodalibus habitaculum exstrui permitteret. Eorum precibus acquievit Vir sanctus; & statim manus operi admota, inceptumque longiuscule ab hominum commercio in montis latere, sed intra civitatis mœnia, monasterium. At in structura ecclesiæ mira res evenit: nam faber quidam lignarius, dum incautus sub ipsa contignatione versaretur, a ruente trabe opprimitur, extinguiturque, & in domum suam omnino exanimis, ut inde ferretur ad sepulchrum, a cooperariis portatur.
[212] [ad vitæm revocasse;] Aberat tunc Franciscus a civitate, sed audito mirando casu, festinus revertitur, occurritque in montis declivio non longe a nova fabrica cadaveri, feretro imposito, & funebri hominum multitudini.Deponi mortuum jussit in terra, apprehensaque manu, veluti dormientem excitaret, signo Crucis munitum vocavit ex nomine, & exsurgere præcepit. Statim revixit mortuus, & ad inceptum opus prosequendum cum Viro Dei rediit ad ecclesiam. Ita loci incolæ miraculum hoc mihi (Waddingo scilicet) retulerunt anno MDCXXIII, Neapoli Romam redeunti, confirmaruntque, ostenso mihi in illo declivio parvulo sacello ad rei memoriam extructo, & lapide marmoreo subtus trabem e muro exiliente, illo loco, e quo in hominis decidit interitum.
[213] Aliter tamen res hæc narratur in fine Legendæ, [sed hoc miraculum a S. Bonaventura aliter] a divo Bonaventura conscriptæ, inter miracula tertiæ classis; innuiturque, Franciscum jam vita excessisse. Fortasse aliud ab hoc est illud miraculum, & in quibusdam confunduntur ab eo, qui seriem illam miraculorum vel adjunxit Historiæ Bonaventuræ vel auxit. Hactenus Annalista Minorum, qui deinde ad annum 1228 ejusdem S. Francisci miracula ex allegato loco Bonaventuræ recitans sub titulo De his, quos a mortis periculo liberavit, alterum illud, cujus mox supra meminit, etiam recenset. Sub eodem titulo legitur apud me in Vita edita § 3 capitis 16, cui capiti titulus est: Miracula aliquot a S. Francisco post ejus obitum edita. Huic titulo ipsa consonat narratio; ut adeo dubitare nequeam, quin miraculum hoc inter ea, quæ post sancti Viri obitum contigerunt, reponendum sit. Porro inter hoc atque illud, quod veluti a S. Francisco vivente patratum ex Waddingo mox retuli, solum convenit de lapsa in virum, in construenda ecclesia laborantem, trabe, de eoque post receptam a S. Francisco subitam incolumitatem ad idem opus redeunte, ac denique etiam, ut videtur, de civitate, cum apud Bonaventuram vir, cui id contigit, dicatur Bartholomæus, Caietanus civis: reliqua vero sunt diversa, prout utrumque locum conferenti patebit.
[214] Facit tamen ista similitudo, ut mihi verisimilius appareat, [ac longe alio tempore narrari, mihi verisimilius apparet.] utrobique unum idemque miraculum cum dissimilibus adjunctis & ad varium tempus relatum narrari. Deinde potioris apud me fidei est narratio, quæ Bonaventuræ tribuitur; tum quia non probatur, Bonaventuræ non esse; tum quia magis mirandum foret, non solum hunc, verum etiam alios, illo antiquiores biographos, de tam insigni resuscitatione mortui nusquam meminisse; quam miraculum hominis ex illapsa trabe morti proximi & a S. Francisco apparente subito sanati (ut habet Vita per Bonaventuram) lapsu temporum a Caietæ incolis sic fuisse variatum, ut vir ille, non solum moribundus, sed plane mortuus, & a S. Francisco, non apparente post obitum suum, sed inter vivos etiam tum agente, resuscitatus fuisse creditus fuerit. Nimirum solent hujus generis mirabilia facta non extenuari a populo, sed sæpenumero exaggerari.
[215] Num 8 ita pergit Waddingus: Valde locum hunc (Conventum Caietanum) dilexit Franciscus, [Vepres, in quibus se volutavit, perpetuo innocuos reddidisse,] tum quia paupertati conformis, tum quia ab hominum frequentia semotus contemplationi erat opportunus. Sensit in eo carnis molestias, quas ut valide excuteret, in densas & pungentes spinas se volutavit. Eodem tempore excussa carnis titillatio & expuncta dumeta, decidentibus undique spinis; a quo tempore mollia omnino, lenia & tractabilia perpetuo miraculo virentia se omnibus præbent. Palpavi ipse, attrectavi, undique lustravi, nec in vacciniorum arbustis his spinam ullam potui detegere. Transplantati multis in locis Italiæ dumeti hujus ramusculi, sed ejusdem & mollis undique naturæ. Cum hoc loco Annalista nullum testem proferat, ambiguum mihi est, an relatam S. Francisci in spinis volutationem ex sola loci traditione, an ex Legenda aliqua acceperit. Non fuisse hujusmodi factum a Francisci fervore animi alienum, discimus ex Thoma Celanensi, qui in Vita edita num. 40 de eodem ejusque sociis ait: Tanta denique maceratione incentiva carnis reprimere satagebant, ut in frigidissima glacie non abhorrerent sæpius se nudare, ac totum corpus spinarum aculeis compungentes, effuso sanguine irrigare. At quo minus credam, S. Franciscum id ipsum etiam anno 1222 vel serius fecisse, ut carnïs molestias … valide excuteret, obstat S. Bonaventuræ auctoritas, qui in Vita cap. 5 scribit, ipsum circa conversionis suæ primordia, ut carnis tentationem repelleret, algidis in nivibus sic extinxisse ardorem … libidinis, ut deinceps tale aliquid minime sentiret. Quod si verum est, ut omnino credendum sancto doctori est, qua verisimili ratione dicitur idem S. Franciscus adhuc anno 1222, aut etiam serius, titillatione carnis molestatus fuisse?
[216] [& infantem mortuum resuscitasse fertur,] Magis miror, ab omnibus, quos habemus, primis biographis, præteritam fuisse, si vere contigit, resuscitationem infantis, quam Annalista ibidem num. 10 narrat ex Legenda, quam vocat Antiquam, & Mariano. Longioris narrationis hæc summa est. Nobilis Sancti hospes cum uxore sua ad forum, ubi erat ille concionaturus, se contulerat. Eo quoque clam perrexerat ancilla, domi solo relicto infante, unico illorum filio; quem ante alios domum redux eadem ancilla in ferventi aqua pleno aheno mortuum ac semicoctum reperit, extractumque arcæ inclusit. Subinde reversi parentes, ne inopinato casu tristaretur Vir sanctus, conveniunt de celando dolore, donec ille ibi pransus abiisset. Hic vero rem totam divinitus edoctus, simulat, se poma expetere. Negantibus, pomum ullum in domo esse, instat, urgetque, ut ex arca (indicans eam, in qua infantis cadaver latebat) poma depromant. Tandem obtemperans genitor, ea aperta, filiolum vivum invenit utraque manu pomum tenentem. Ita ille pluribus, sed non aliis, quam quos nominavi, testibus usus.
[217] [sed non satis certis testimoniis.] Ego, ut mentem meam exponam, uti nihil Deo, qui mirabilis est in Sanctis suis, difficile esse, agnosco; ita, quo mirabiliora ex humana fide narrantur facta, eo certiora testimonia requiro, ac propterea vellem, hæc potiori auctoritate probari, quam sit Mariani & incertæ mihi ætatis ac fidei Legendæ; quæ ut a primis biographis sanctoque Bonaventura posteritati traderentur, exigere videbantur nobilium parentum in S. Franciscum observantia, ipsaque magnitudo miraculi. Ad hæc narrationem suspectam mihi facit mirum illud parentum in tam inopinata diraque unici filii sui nece silentium & simulatio apud Virum sanctitate & miraculorum gloria jam tum certe celeberrimum, cujus præsentia & amicitia afflictissimos parentes ad petendum ab eo solatium opemque animare potius debuerant, quam ad dolorem ex reverentia premendum; si tamen illi hunc in tali casu premere potuisse credendi sint. Chalippus in Vita Gallica tom. 1, pag. 232 asserit quidem, miraculum istud sic tradi ab antiquissimis S. Francisci biographis; sed, cum præter morem nullum nominet, verisimillime eosdem, quos Waddingus, voluit indicare.
[218] [Donatio loci ab Anastasio Pennensi episcopo ipsi facta] Hoc eodem anno Annalista sanctum Patrem suum pene universum Neapolitanum regnum suis prædicationibus, virtutibus ac miraculis lustrantem describit, multaque suis alumnis domicilia acquirentem, ac præterea insignes aliquot viros suo Ordini adjungentem. Longum esset singula recensere; non tamen omnia præteribo. Inter ea loca recenset conventum Pennensem, quæ Penna dicti regni civitas est in Aprutio Ulteriori, episcopatum habens, soli Sedi Apostolicæ Romanæ subjectum. Hic cenventum Sancto donatum scribit a S. Anastasio, illius urbis episcopo & cive, ex antiqua familia Venantiorum, qui admonitus in somnis, die sequenti Virum sanctum ei obvium futurum, processit expectaturus; & occurrentem chare complexus est, reciprocos deferentem honores. In ecclesia Sanctorum hic occursus affabre depictus est, submissis his versibus:
Cœlitus admonitus præsul Pennensis it ultro,
Complexusque Patrem dat quoque sponte locum.
[219] Laudatur hic in margine Rodulphius in Custodia Pennensi, [non ad hunc annum, sed ad 1215 aut 1216 pertinet.] fol. 277, ubi hæc ita reipsa narrantur, si excipias annum, qui ibidem nullus signatur, & pictum rei gestæ monumentum cum versibus, quorum nulla ibidem exstat mentio. Chalippus in Vita Gallica secutus Waddingum, eadem retulit, factumque ipsum eidem anno 1222 affixit: sed rectius eum annum non posuit Rodulphius; nam Anastasius ille apud Ughellum in Italia sacra recusa Venetiis tom. 1, col. 1132 & sequenti, obiisse dicitur anno 1216, ideoque sexennio circiter, antequam prædictam ab eo donationem factam statuit Waddingus. De facto tamen consentit Ughellus, cujus verba subjicio: Anastasius (de Venantiis Pennensis) successit Gualderico, vir sanctimonia clarus, qui S. Franciscum in Pennensi civitate lætus excepit, locumqe ei contulit ad monasterium ædificandum. Si Ughellianis calculis standum sit, & concessio loci Anastasio attribuenda, hæc figenda est anno 1215 vel 1216, quibus ipsius episcopatus initium & per obitum terminus ibidem includuntur. Vide etiam mox dicenda num. 223. Huic Anastasio nec Sancti, nec Beati titulum apposuit laudatus Ughellus; quem tamen ipsi deberi agnovit Nicolaus Coletus ex Lucentii Italia sacra, ibidem addens: Colitur, ut Beatus, quod hic observandum duxi, quia apud Waddingum verbis mox datis Sanctus appellatur.
[220] Nihil etiam apud primos S. Francisci biographos legere est de visitato ab illo monte Gargano, [Traditur etiam invisisse montem Garganum,] quod hujus anni 1222 itineri innexuit Waddingus, ita scribens: In Apulia Daunia visitavit in monte Gargano S. Michaëlis archangeli venerandum delubrum. … Conspicitur ibi ara ab ipso archangelo consecrata, vestitaque nunc alterius manu fabricato artificioso & pulchro tegumento, in qua sacra siunt, minimeque in hæc penetralia passim omnes admittuntur. Non fuit præclusus aditus Francisco; attamen ipse ex sancti loci reverentia præ foribus ad dexteram æreæ portæ, summo artificio perfectæ, per quam ad Occasum in specum aditus datur, humiliter oravit & aliquanto tempore hæsit, dicens socio & invitantibus, ut introiret, se non audere ingredi, quia terribilis est (inquit) locus iste, & habitaculum angelorum, quibus ab hominibus oportet reverentiam omnem exhiberi. Adhuc monstratur ab ædituis, ubi oraverit & hæserit, ad peregrinantium firmiorem fidem & majorem hujus loci reverentiam. Prædicavit deinde in castro vicino, & locum habitationis suis sectatoribus obtinuit.
[221] [quod loci traditio] Exstare traditionem aliquam de S. Francisci ad eum montem accessu, discimus etiam ex Ughello tom. 7 Italiæ sacræ recusæ, in archiepiscopis Sipontinis col. 831, ubi hæc ait: Quo (Hugone archiepiscopo) etiam sedente S. Franciscus Michaëlis archangeli in monte Gargano ædem invisit, ac præcipua veneratione coluit, ita ut, quæ ejus erat humilitas, eo ingredi minime auderet, indignum se reputans, qui pedem angelorum sacrario inferret; impressitque sua manu rudi in speluncæ lapide Crucis signum in modum Græci characteris Tau, quod usque hodie peregrini vident ac summa pietate venerantur. Marcellus Cavaglieri, Ordinis Prædicatorum, in libello, quem Italice inscripsit Peregrinum ad Garganum cap. 10 istis consentiens, præterea asserit, de hoc Sancti itinere mentionem quoque fieri apud Pisanum lib. 1 Conformitatum fructu XI his verbis: Custodia Senensis habet locum de Senis, qui ab antiquo loco per jactum distat balistæ; in quo loco antiquo B. Franciscus redeundo de Roma de sero figendo baculum in terra, quod acceperat in monte Gargano, in arborem excrevisse pulcherrimam invenit de mane. Nescio, ex qua Pisani editione hæc ille acceperit: nam in gemina, quam habemus, Mediolanensi scilicet anni 1510 atque altera Bononiensi anni 1590, loco indicato leguntur eadem præter ista verba: Quod acceperat in monte Gargano.
[222] [aliaque verisimillimum faciunt,] Porro quamvis solos Marianum & Rodulphium pro hac peregrinatione laudarit Waddingus, eam tamen verisimillimam faciunt allegata ab Ughello loci traditio & singularis Francisci erga S. Michaëlem devotio. Michaëli archangelo (inquit Bonaventura Vitæ num. 126) eo quod animarum repræsentandarum haberet officium, speciali erat amore devotior propter fervidum, quem habebat, zelum ad salutem omnium salvandorum; & in ejusdem aliorumque angelorum venerationem annuum per quadraginta dies jejunium observare solebat. Hinc ergo verisimile fit, ipsum quoque ad montem Garganum, ubi sanctus ille archangelus templum habet peregrinationibus celeberrimum, accessisse, dum Neapolitanum regnum sacris suis concionibus lustravit. Quod autem Ughellus asserit, rudem sacræ speluncæ lapidem signo Thau seu littera T ab eo fuisse signatum, non caret verisimilitudine ex ejusdem Sancti affectu & consuetudine, de quibus in eadem Vita num. 51 legitur: Hoc quippe signum Vir sanctus magno venerabatur affectu, frequenti commendabat eloquio, & in eis, quas dirigebat, litterulis manu propria subscribebat; tamquam si omne ipsius studium foret signare Thau, juxta dictum propheticum (Ezechiëlis cap. 9, ℣. 4) super frontes virorum gementium & dolentium &c.
[223] [sed hic quoque ad Garganum accessus] Verum, uti ex præmissis verisimilis fit S. Francisci ad montem Garganum accessus, ita hic ad alium annum, quam ad 1222, cui a Waddingo illigatur, omnino reponendus est, si Sipontinum archiepiscopum, sub quo contigerit, recte signaverit Ughellus. Nam Hugo ille, ut ibidem docet, archiepiscopatum Sipontinum tenuit ab anno 1195 usque ad 1216, quo obiit, sexennio circiter antequam Franciscus ex Waddingi sententia illuc advenit. Atqui recte signasse dicendus est ex tempore sedis Anastasii in ecclesia Pennensi, cui ab anno 1215 usque ad 1216, eodem Ughello teste, ex dictis præfuit, & Franciscum eodem anno, quo hic ad montem Garganum profectus fuit, ipso affirmante Waddingo, benigne accepit, Ughello consentiente quidem de episcopo, sed consequenter non de anno. Vide dicta superius num. 219, atque ex utroque loco statue, an Neapolitana Sancti peregrinatio, nisi varia fuerit, non potius anno 1215 vel 1216 figenda sit, quam 1222.
[224] Hoc certum est, Waddingianam narrationem aut in anno aut in episcopo Pennensi aberrare; [rectius anno 1215 vel sequenti affigitur.] Ughellianam vero nullo hujusmodi chronologico vitio laborare, atque ita sibi constare, ut, si Sanctus in eodem itinere, in quo ab Anastasio Pennæ fuit exceptus, Garganum adierit, huc etiam venisse dicendus sit sub Sipontino archiepiscopo Hugone, & proinde uterque accessus vel alterutro anno, vel unus hoc, alter illo contigisse. In chronotaxi nostra nihil obstat, quo minus tota ista per regnum Neapolitanum peregrinatio utrolibet anno figatur, uti videre licet in Commentario prævio § XIV; at non facile id fiet in chronotaxi Waddingiana, secundum quam Sanctus tunc aliis in provinciis occupatissimus fuit. Ceterum de sacro monte Gargano pluribus actum apud nos est in Commentario de sanctis Angelis ad diem XXIX Septembris, quo S. Michaëlis archangeli in eodem monte memoria celebratur.
[225] Mirabilia, quæ Annalista hoc anno 1222 a Francisco in eodem itinere patrata ex non sat certis & antiquis scriptoribus narrat, [Aliquot Sancti prodigia,] paucis accipe. Carinulæ, seu Caleni, quæ Campaniæ Felicis civitas est, dicitur in loco conventus sui plantasse malum arborem medicam, quæ (verba Waddingi describo) tripartito stipite e terra exurgens pulcherrimum sui ipsius prospectum præbet; … & perseverat; … & hunc a sui exordio ordinem perpetuo servavit, ut alternis annis quisque stipes, aliis duobus interim quiescentibus, fructum ferat; cujus etiam fructus ad plurimos morbos pellendos confert, præsertim si ejus cortex aquæ admixtus epotetur. Ibidem etiam visi, ait, juniperum, quæ ob fratris Juniperi, consitoris sui, inobedientiam, a sancto Patre vetita crescere, in eadem quantitate semper permansit; vulpeculam quoque, in eadem civitate cujusdam vetulæ pullis gallinaceis damnosam, ab illo tam mansuetam redditam, ut nullius ejusdem civitatis rei familiari amplius nocuerit. Eugubii in Umbria mulieri utramque manum contractam ab eodem sanatam, & infestissimum populo lupum sic cicuratum, ut pacta sibi & a populo præstita refectione contentus per biennium ibi vixerit innocuus.
[226] Adhæc tradit, eumdem Sanctum cuidam sui Ordinis apostatæ furcas prædixisse; [quæ ex variis accepta ad hunc annum referuntur.] apud Montellam, in Samnitum regione oppidum, nocte quadam cum sociis suis sub ilice quiescentem a copiosa nive mansisse immunem, intactis ab ea ilice & loco, ubi illi decumbebant. Præterea ex Mariano suo, Legenda, quam vocat antiquam, sanctoque Antonino (qui tamen hoc uno anno serius collocat) asserit Bartholomæum Baro, olim curiæ Romanæ advocatum, qui turbas & pericula animæ fugiens, Eugubium inter & Massam Trabariam habitabat, a Francisco ad Tertium Ordinem suum tunc admissum, eique potestatem factam etiam alios ad Ordinem recipiendi, & gyrovagos eidem conciliandi. Tum sequitur ibidem ex eodem S. Antonino relatio de quodam energumeno, apud eumdem Bartholomæum habitante, qui cum alias quasi continue loqueretur, paulo ante sancti Viri accessum, totoque, quo hic ibi moratus fuit, triduo siluisse dicitur, ac post ejusdem Sancti abscessum ad solitam loquacitatem reversus, fassus esse, sese ad illius præsentiam divinitus impeditum fuisse vel verbum proloqui, multaque de ejusdem sanctitate honorifice protulisse. Tota narationis fides pendet a Legenda vel Chronico, quo sanctus archiepiscopus Florentinus usus fuit. Interim miror, nihil hic memorari de rogato ad illum curandum præsente Francisco, cujus potens in dæmones imperium vulgo notius erat, quam ut facile potuerit Bartholomæum latere. Præter hæc sunt & alia quædam a Waddingo ad eumdem annum relata mirabilia; sed a me alibi jam memorata, ac propterea hic minime repetenda.
[227] [S. Antonio committit munus Theologiam docendi.] Ad hunc denique annum refert Waddingus S. Francisci litteras, quibus S. Antonio Lusitano, communius Patavino appellato, facultatem fecit sacram Theologiam fratribus suis interpretandi. Has ibidem sic recitat: Carissimo meo fratri Antonio Fr. Franciscus in Christo salutem. Placet mihi, quod sanctæ Theologiæ litteras fratribus interpreteris, ita tamen, ut neque in te, neque in ceteris, quod vehementer cupio, extinguatur sanctæ orationis spiritus, juxta Regulam, quam profitemur. Vale. De hoc S. Antonio in Opere nostro actum est die, quo colitur, XIII Junii.
§ X. Alia S. Francisci gesta ad annos MCCXXIII & MCCXXIV in Annalibus Minorum relata.
[Quædam alibi jam relata, aut referenda.] Multa quidem scitu dignissima de S. Francisco ad hunc annum refert Annalista, sed maximam partem hic non recensenda. Annum aperit a constituto die celeberrimarum indulgentiarum, quæ a Portiuncula nomen habent, quasque multis rationibus & summorum Pontificum aliorumque auctoritate stabilit. Verum cum de hoc argumento peculiarem Dissertationem demus, lectorem ad eam transmittimus, uti fecimus ad annum 1221, quo de prima earumdem concessione ille egerat. Hoc eodem anno 1223 Regulam Fratrum Minorum a suo sancto Institutore in breviorem formam redactam, & ab Honorio III Romano Pontifice bulla edita confirmatam, Waddingo consentientes, in Commentario prævio § XXI & XXII exposuimus, & narrationis adjuncta expendimus. Festum quoque Christi natalitium a Francisco peculiari sollennitate & affectu apud Græcium eo anno celebratum, in ejusdem Commentarii prævii § XXIII memoravimus. De comitiis denique generalibus suo loco apud nos actum est. Prætereo & alia, alibi similiter recensita.
[229] [Dicitur ad suos lautius prandentes, velut peregrinus accessisse,] De mora, quam Sanctus hoc anno 1223 Græcii traxit, antiquiorum biographorum dictis sequentia addit ex Pisano & Speculo vitæ. Aderant ibi, inquit, quidam Ministri, qui convenerant, de rebus suarum provinciarum cum Institutore tractaturi, ad quorum præsentiam & propter diei solemnitatem in Christi Natalitio fratres solito curiosius mensas straverunt mappis bonis vitrorumque varietate. Ægre hoc ferens Vir Dei, assumpsit secreto baculum & galerum cujusdam peregrini, qui ad ostium mendicabat, & manducantibus fratribus supervenit, petiitque ad refectorii ostium eleëmosynam, ut pauper & peregrinus. Illius provinciæ Minister, ex voce Præceptorem cognoscens, inquit subridens: Frater peregrine, magnus est numerus fratrum, & ipsi indigent eleëmosynis sibi concessis: attamen ingredere, & subministrabitur tibi, quod licuerit. Accedens ille sedit in terra, & data ei esculenta in paropside cum frustulis panis, quæ alacriter comedit, nolens amplius quidpiam admittere.
[230] Prandio terminato, mirabilem habuit ad fratres sermonem de Christi paupertate & Matris inopia, [ac paterne corripuisse.] subjungens, pauperes Religiosos dedecere lauta fercula, præcipue in illo die, in quo beata Virgo Maria vix habebat, quod manducaret, nec Christus, ubi cubaret, nisi in animalium brutorum præsepe. Festivitates, demum inquit, Christi & Sanctorum melius & commodius celebrantur paupertate, quam ipsi sectati sunt, quam superfluitate & curiositate, quam ultra modum detestabantur. Porro hoc factum Annalista ibidem confirmat alio ex Vita per S. Bonaventuram scripta apud me num. 97, ubi de S. Francisco sic legitur: Cum semel die quodam adeo ab hominum habitatione remoto, quod commode mendicare non posset, memor illius, qui discipulis euntibus in Emaus ipso die in specie peregrini apparuit, ab ipsis fratribus eleëmosynam petiit, ut peregrinus & pauper. Quam cum accepisset humiliter, sacris eos informavit eloquiis &c. Factum hoc alteri (nisi id ex priori aliis adjunctis vestitum prodierit) aliquam verisimilitudinem addit, at, non utrimque par stat auctoritas.
[231] Certe quod, velut Græcii etiam factum, ibidem subjicitur ex Chronico antiquo & Marco Ulyssiponensi mihi quidem omnino apparet ex S. Bonaventuræ narratione male mutuatum. [Quod Bonaventura narrat de Sancto per dæmonem vexato,] Quapropter ut denuo constet, non inaniter me ejusmodi Chronica suspecta habere, oportet hic utrumque textum recensere. S. Bonaventura in Vita edita num. 59 tractans de austeritate vitæ sancti Patris sui hæc ait: Experientia enim certa didicerat, dæmones asperitate terreri; delitiosis autem & mollibus ad tentandum fortius animari. Unde, cum nocte quadam propter infirmitatem capitis & oculorum præter solitum morem cervical de pluma positum haberet ad caput, dæmon in illud ingressus, ipsum usque ad horam matutinalem inquietatum multimode a sanctæ orationis studio perturbavit; donec vocato socio, pulvinar cum dæmonio fecit extra cellulam longius exportari. Egressus autem cum pulvinari frater de cella, membrorum omnium vires amisit & usum; quo usque ad vocem sancti Patris, hoc cognoscentis in spiritu, vigor pristinus cordis & corporis sibi fuit plenarie restitutus. Hæc S. Bonaventura; modo Waddingum ex Chronico illo, quod vocat antiquum, & ex Marco Ulyssiponensi audiamus.
[232] In eodem loco Græcii dum nocte quadam dormire vellet, [veluti hoc anno Græcii factum,] non potuit, sed dolebat capite & toto tremebat corpore. Vocans itaque socium, in vicina cella recumbentem, rem narravit, jussitque, ut auferret & extra cellam faceret pulvinar ex plumis, quod ejus capiti supponi, voluit dominus Joannes supra memoratus, ejus compatiens infirmitati; namque vere credebat, in eo dæmonem latere. Injectum in humerum pulvinar, tamquam onus grave, gravari super se sarcinam sensit, nec prius cellam exivit, quam immobilis hæserit, mutus effectus. Dum ita tardaret, nec regrederetur, Vir sanctus dolum præsensit, & in virtute sanctæ obedientiæ jussit, ut protinus rediret. A malo sessore dimissus, reversus ad Patrem, quid passus, enarrat, confirmatque Patris de latente diabolo judicium. Vere, inquit, heri, dum Completorium recitarem, sensi ejus adventum, & ut resisterem, diligenter me præparavi. Malæ & fallaces sunt nebulonis artes; quia non potuit mentem Dei gratia protectam commaculare, conatus est corpori nocere, & ne ei subveniatur rebus necessariis, impedire, ut vel sic in aliquod inducat impatientiæ piaculum, vel faciat, quo minus possit orare. Dimisso porro socio, in pulvinari malum latuisse, comperiit: nam statim obdormivit, & dolor omnis abscessit.
[233] [cum aliquos aliis adjunctis refertur.] Similitudo, quæ inter utramque relationem intercedit, non potest non mihi persuadere, unum idemque factum utrobique referri, sed aliis ornatum adjunctis. Apud Bonaventuram dicitur Sanctus pulvinar illud habuisse propter infirmitatem capitis & oculorum; apud Waddingum dolor capitis ab eodem pulvinari, sive a latente in eo dæmone processisse. Bonaventura scribit, illum tota nocte usque ad horam matutinalem inquietatum, multimode a sanctæ orationis studio perturbatum fuisse; nec tentationis modum indicavit, in altera vero narratione dicitur perturbatio illa fuisse dolor capitis & totius tremor corporis. Ex relatione Bonaventuræ Franciscus in spiritu, sive divinitus cognovit, quod socio pulvinar auferenti acciderat; ex Waddingiana vero solum id ex mora non redeuntis cognoverat. Mitto cetera variantia observare, & pergo ad alia.
[234] [In foro Bononiensi in terræ motu] Eodem anno (1223, ut habet Waddingus, cujus verba describo) ipsum Virum sanctum Bononiam perrexisse, asserunt Sigonius & Leander Albertus in sua Historia Bononiensi, & in aperto foro frequenti prædicasse populo. Dumque per aliquot dies ibi staret, exploraretque laxatas vitiis habenas, quotidie instabat prædicationi & populi correctioni, sæpissime alta clamans voce: Væ tibi esset, & infelix fores, civitas Bononiensis, nisi habuisses egregium & carum apud Deum sequestrum, fratrem meum carissimum Dominicum (tunc ab anno 1221 defunctum) qui non cessat pro te suas preces ad Dominum effundere. Nec prius Vir sanctus ab hac urbe reversus, quam vitia magna ex parte fugarit. Forte tunc incidit, ut refert Sigonius, ut, cum hoc anno orationem in foro, frequenti astante concione, haberet, terra ingenti agitatione concussa sit, cujus rei periculo (nam sæpe ante quoque illo anno magno ædisiciorum damno tremuerat) simul atque populum perturbatum cognovit, haud quaquam exterritus, orare * perrexit, atque eo studiosius homines, cœlestibus ejusmodi signis admonitos, pravam emendare vitæ consuetudinem oportere adjunxit.
[235] Prædicta de S. Francisci ad eumdem annum in civitate Bononiensi præsentia, & terræ motibus confirmantur ex Chronicis Bononiensibus, a Muratorio tom. 18 Rerum Italicarum editis, [intrepidus prædicat.] quorum unus scriptor seculi 14, Bartholomæus della Pugliola, Ordinis Minorum, ibidem col. 254, ad annum 1223 sic ait, sed sermone Italico: Hoc anno S. Franciscus, auctor Ordinis fratrum Minorum, prædicavit in foro Bononiensi. Fuit ingens terræ motus in dicto foro, & per totam Longobardiam; ita ut multæ turres, ecclesiæ & domus corruerint, multique homines perierint &c. Itaque hæc S. Francisci in Bononiensi civitate hoc anno præsentia probabilis ac verisimilis est.
[236] Ad sequentem annum, qui fuit Christianæ æræ 1224, [Quædam alia ad annum 1224 re ata: in monte Alverno] laudatus Annalista refert scriptam a Francisco Regulam Damianitis, seu pauperibus Dominabus, quas nunc communiter Clarissas vocant; ejusdem Sancti in montem Alvernum accessum, in eoque moram, & accepta divinitus sacra Domini stigmata, ac morbum, quo deinde ad mortem usque conflictatus fuit; de quibus cum suis locis jam egerim, ea solum hic addam, quæ veluti in antiquis, quas ibi commentabar, Vitis non memorata præterii. Num. 5 hæc scribit Waddingus: In monte illo (Alverno) profundæ continue vacans orationi, supernæ contemplationis dulcedine abundantius solito superfusus, & cælestium desideriorum ardentiori flamma succensus, supernarum cœpit immissionum cumulatius dona sentire, ad quæ magis magisque anhelans quotidie, veluti terram fastidiens, in aëra ferebatur juxta mensuram interni favoris & gratiæ plus minusve elevatus in altum.
[237] Frater Leo, secretorum conscius comesque individuus, [dicitur e terra in altum sæpius elevatus fuisse,] testatur, se eum aliquando vidisse ad hominis staturam in altum evectum, ita ut posset ipse ejus pedes amplecti & osculari: aliquando eum fagos altas superasse; aliquando ad secundam vel tertiam aëris regionem evolasse, ita ut oculis attingi non posset. Quando ad pedes pertingebat, fortiter & pie eos complectens & lachrimis irrigans, orabat, dicens: Deus, propitius esto mihi peccatori per merita hujus sanctissimi Viri, & tantillum tuæ gratiæ mihi digneris instillare. Cum vero tactum omnem & visum effugiebat, prosternens se in terra eo loco, a quo elevabatur Vir sanctus, eamdem devote recitabat orationem. Sistamus hic paululum, ac quædam observemus. Laudantur hic in margine Legenda Trium Sociorum, Rodulphius fol. 8 & Gonzaga in provincia Tusciæ de conventu Alvernæ; qui tamen duo postremi potius pro sequentibus in eodem numero, quam pro mox relatis laudari videntur.
[238] Rem certam faceret Leo, unus e Tribus Legendæ, [quod in solitariis locis ei aliquando obtigisse, Bonaventura testatur.] quæ Trium Sociorum dicitur, scriptoribus; verum, quod sæpe alibi observavi, omnino oportet, Waddingum habuisse Legendam, Trium Sociorum nomine (forte non recte) inscriptam, diversam a nostra; aut, quod verisimilius est, eosdem ab aliis perperam citatos legisse; nam in nostro, quod omnino genuinum videtur, apographo nullum de his ac sequentibus mox dicendis verbum occurrit. Quod tamen attinet ad memoratas sanctissimi Viri una cum corpore in aëra sublevationes, quarum etiam in aliis Sanctis non desunt exempla, idoneum testem habemus S. Bonaventuram, similes de S. Francisco asserentem. Nam in Vita edita apud me num. 143 de eodem in solitariis locis orare solito ait: Ibi visus est nocte orans, manibus ad modum crucis protensis, toto corpore sublevatus a terra, & nubecula quadam fulgente circundatus, ut illustrationis mirabilis intra mentem mira circa corpus perlustratio testis esset. Verisimillimum igitur est, talia eidem Sancto etiam contigisse in monte Alverno, ubi tunc Seraphicis ardoribus vehementius arsit; verumtamen adjuncta, quæ Waddingus refert, nequeo pro certis habere, quia, incomperto mihi teste, narrantur.
[239] [Narratur etiam tunc a Christo quatuor Ordini suo privilegia accepisse,] Præmissis ibidem subdit Annalista: Una dierum ita elevatus, dum descendisset, & a raptu rediisset, agebat claro sermone cum Christo de statu & protectione Ordinis post suam mortem. Cui Christus sedens super mensam lapideam, paululum a terra erectam, in qua Vir sanctus solebat comedere, familiari colloquio dixit: Francisce, scias, Institutum hoc ad finem mundi duraturum; nullum hujus Instituti industrium persecutorem diu vita victurum; ejus vero fautores, etsi in peccatis sint, tandem cælesti gratia spiritum compunctionis donumque remissionis obtenturos; ex fratribus, qui prave & perdite vixerit, vel convertendos ejus mores, vel ipsum Ordini valedicturum. Disparente autem Domino, & volente fratre Leone mensam hanc sternere, prohibuit (S. Franciscus) lavandamque, dixit, aqua, vino, oleo & balsamo in gratiam quatuor privilegiorum enumeratorum. Cum vero Leo hæreret, nec sibi hæc suppetere, responderet, accipiens lecythum olei, effudit desuper, dicens: “Hic est ara Dei.” Præter hanc alias habuit Vir Dei mirabiles apparitiones super hoc lapide, propter quas semper habitus est in magna reverentia.
[240] [& futurum Italiæ famis flagellum didicisse,] In ipso loco dominus Robertus de Petra mala, ejusque conjux domina Catherina sacram ædiculam exstruxerunt, & crate ferrea lapidem obtexerunt. Hinc postea translatus in sacrarium signatus est his characteribus: “Mensa beati Francisci, super quam habuit mirabiles apparitiones, sanctificansque ipsam, effudit oleum desuper, dicens: Hic est ara Dei.” Hæc ibi, quæ ad annum 1213, num. 36 agens de sacro monte Alverno jam præmiserat ex laudato Gonzaga cum quadam tamen varietate. Ibi enim post quatuor Christi promissa subjecerat: Adjecit quoque Dominus & aliud, quod tamen beatus ipse Pater, quod se forte contingeret, præ humilitate reticuit (nam quatuor promissa mox narrasse dicitur fratri Leoni.) Creditur tamen, idque ex quadam revelatione B. Leoni ejus socio post Patris obitum facta, illud universale quoddam flagellum a Deo mortalibus per Italiam post ejus mortem immittendum, respexisse, quod tamen ejus meritis, si forte peccatores vitam ad meliorem frugem converterent, differre statuerat. Quod & statim post ejus mortem secutum est: nam tanta fames universam pervasit Italiam, ut miseri homines, non solum herbis, sed & arborum corticibus pro cibo usi fuerint. Unde & tanta clades secuta est, ut nihil a mortis imagine * ubique appareret.
[241] [sed, qui pro his laudantur testes, nec sat antiqui sunt,] Quo magis ista singularia sunt, eo quoque firmiores testes requirunt, ut indubiam fidem obtineant. At de istis omnibus nihil reperio in Legenda Trium Sociorum, quam, ut dixi, ad annum 1224 laudavit Waddingus, ac forte solum pro Francisci sublevationibus in aëra: nihil quoque apud Thomam Celanensem, nihil apud anonymum, quem secundum Vitæ scriptorem appellavi; nihil denique apud S. Bonaventuram. Gonzaga antiquior non est seculo XVI, cujus anno octogesimo suum de Origine Seraphicæ Religionis Opus Sixto V summo Pontifici dicavit, neque ad antiquiorem testem provocavit. Rodulphius, alter ejusdem temporis scriptor, loco ab Annalista assignato de iisdem solum habet, quæ hic transcribo: Licet hoc loco apponere, quanta diligentia qualique circumspectione quatuor Religionis prærogativæ ab angelo revelatæ fuerint B. Francisco, cujus de laudibus sic omnium erat fama consentiens, ut nullus pietate, humilitate & officio sanctior esset. Primum quidem, quod ejus Institutum usque ad diem judicii non erit defuturum: quod nullus temere insequens vel oppugnans Ordinem, diu inter homines aget: rursus licentior & contumeliose vivens in Ordine miserias sustinebit: postremo, qui Ordinem pluris facit & dilectione fovet, confovebitur a Deo, & ab eo (quantumvis peccator) misericordiam consequetur.
[242] Post hæc subditur ibidem ex Chronicis antiquioribus, [nec satis consentiunt in narrationis adjunctis,] ut annotatum in margine est: Narrabat quoque Gregorius nonus Pont. Max., se audivisse a B. Francisco, quo familiariter utebatur, nullum in Ordine posse male mori; & quisquis Ordinem suum persequeretur, gravi pœna a Deo mulctandus esset *. Unde leguntur illi versus male tornati:
Nullus ibi frater, cui sit perversa voluntas,
Stare diu poterit; vix Ordinis hostibus annos
Vivere dimidios.
Hæc, nec plura Rodulphius, nihil plane de Christo Domino apparente, nihil de mensa lapidea ceterisque adjunctis supra relatis commemorans. Manifesta est horum duorum ejusdem temporis scriptorum de eadem re variatio, ex qua statuendum videtur, revelationes, de quibus agimus, saltem cum adjunctis suis, non synchrono aut suppari auctore, sed obscura quadam traditione inniti. At Rodulphii narratio, ut multo simplicior, ita etiam veræ similior mihi apparet; sano tamen sensu intellecta, dum ait, Ordinis fautorem (quantumvis peccator sit) misericordiam a Deo consecuturum, nimirum peculiari a Deo gratia donandum, ut se tempestive convertat, quod sane ingens est beneficium.
[243] Ex inscriptione mensæ seu tabulæ lapideæ nihil certi potest concludi; [noc factum ipsum satis probat inscriptio tabulæ lapideæ.] cum quod ex generali illa apparitionum ei incisa memoria colligi nequeat, quales eæ fuerint, tum etiam, quod non dicatur, quanta sit ejusdem inscriptionis antiquitas. Chalippus in Vita Gallica tom. 1, pagg. 280 & sequenti, Gonzagæ ac Waddingo primo loco cetera presse inhærens, quintam revelationem, quam Leoni postea factam, credi aiunt, fuisse de fame secutura, velut certam asserit, eamque credi dicit, a S. Francisco ex humilitate tacitam fuisse, & Leoni postea revelatam. Ceterum de fame & hanc secuta pestilentia ad annum 1227 mentionem invenio in Chronicis Bononiensibus, sed an eædem S. Francisco revelatæ, & propter ipsius merita in illum annum usque dilatæ fuerint, aliunde nequeo confirmare.
[244] Refert item Waddingus ex Pisano lib. 1, Conformitate 7, & Miglio lib. 1 cap. 12, Francisco ibidem in eadem mora in monte Alverno arctam in ora ingentis præcipitii semitam transeunti, [Incerta quoque sunt, quæ de dæmone ipsum præcipitare conanti,] & internis pravis suggestionibus frustra tentato, horrenda in specie occurrisse diabolum, qui injectis manibus eum inde præcipitem dedisset, nisi quam Sanctus continuo apprehendit, lævis petra, velut cera mollis, ipsius digitos recepisset, & sustinuisset lapsurum: cujus rei vestigium ad suum usque tempus superfuisse, affirmat Pisanus, petra formam digotorum manuumque impressionem servante. Addit Waddingus, hoc superato discrimine, accessisse angelum, qui citharæ melodia tremulam refocillavit animam (Francisci) tanta musicæ suavitate & cordis suspensione, ut, si diutius duraret, præ nimia dulcedine animam acturum *, sibi videretur. Apud Pisanum loco indicato in utraque editione dicitur S. Franciscus id discriminis adiisse, non, dum transiret, sed dum ibidem oraret in quadam prærupta montis rupe, sub qua erat magnum præcipitium; de angelo autem & cælesti melodia altum siletur; cetera conveniunt. Fortasse igitur Waddingus ista accepit ex Miglio, scriptore seculi XVI, cujus Opusculum non habeo.
[245] [Sanctoque deinde cælesti musica recreato, leguntur.] Porro ex S. Bonaventura in Vita edita cap. 10, aliisque biographis novimus, S. Franciscum sæpe conflixisse cum dæmonibus, qui eum ab oratione deterrere frustra nitebantur; sed quod ex Waddingo mox retuli, apud nullum eorumdem legitur. Idem Bonaventura cap. 5 tradit, Franciscum cælestis citharœdi musica semel mirifice recreatum fuisse; verum id factum ait, non post prædictum in monte Alverno, aliumve alibi dæmonum assultum; sed dum ille tempore quodam, ex multarum infirmitatum concursu aggravato corpore, ad jucunditatem spiritus excitandam alicujus audiendi soni harmoniaci desiderium habuisset, nec id honestatis decentia per ministerium fieri pateretur humanum. Potuit quidem sanctus Vir hoc solatio plus semel fuisse gavisus; attamen cum Pisanus non sat antiquus testis sit, multaque suo libro inseruerit minime probanda, verendum est, ne ipse testatam a S. Bonaventura cælestem istam melodiam alieno loco memoraverit, velut in præmium relatæ de dæmone victoriæ concessam, ut hac quoque in parte Sanctum quoquo modo similem exhiberet Christo Domino, cui post protritas satanæ tentationes ministrasse angelos, fide divina constat ex Matthæi cap. 4.
[Annotata]
* an perorare?
* adde alienum
* l. mulctandum esse.
* acturus
§ XI. Cetera ejusdem Sancti gesta in monte Alverno, ad eumdem annum MCCXXIV a Waddingo memorata.
[Diem & horam, qua Sanctus stigmata accepit, quidam Minorum] Post alia in monte Alverno gesta, quæ partim alibi memoravi, partim antiquis destituta testimoniis sciens prætermitto, suscepta ab eo in eodem monte quinque sacra stigmata narrat; de quo insigni miraculo pluribus egi in Commentario prævio. Ast cum ibidem num. 590 S. Antonius & Waddingus pro die, quo id contigerit, laudaverint revelationem quamdam, cujus relationem, seu exemplar authenticum, ex membraneo codice Ms. archivi sacri conventus Assisiensis transcriptum, a RR. PP. Conventualibus Romanis postmodum accepimus, eam hic cum studioso lectore, ne quid desideret, totidem verbis libens communico. In nomine Domini. Amen. Anno Domini MCCLXXXII, V Nonas Octobris. Ego Fr. Philippus, Minister Tuscie. Volens exequi mandatum quoddam michi factum a venerabili patre, fratre Bonagratia, Ministro generali Ordinis Fratrum Minorum, in generali capitulo, eodem anno Argentine celebrato; ut scilicet in vestigarem diligentius de die & hora, qua sacra stigmata corpori beati Francisci fuerint impressa; fratrem unum laïcum, virum multæ puritatis & vite probatissime, cui audiveram de hoc revelationem aliquam esse factam, habui in mea præsentia; & exegi ab eo, ut michi de hoc omnem panderet veritatem.
[247] Ipse igitur humili animo & pura intentione respondens, [in oratione exquirens, mira luce semel] dixit, quod rogatus olim cum multa instantia a Fratre Johanne de Castellione Aretino, tunc custode custodie Aretine, ut apud Deum & beatum Franciscum intercederet, quod sibi diem & horam revelaret, quando impressa fuerint stigmata corpori beati Francisci; acquiescens ejus instantie anno preterito, scilicet MCCLXXXI, in mense Maii, cum ad locum sacrum Alverne de speciali mea licentia accessisset, in cella illa, que in loco illo constructa est, ubi creditur sacra illa apparitio facta fuisse beato Francisco, orationi se contulit, nocte quadam diei Veneris lucescentis suppliciter postulans, ut hoc Deus persone alicui revelaret. Cumque ultra quasi primum sompnum noctem orando transigeret, ecce circa ipsum quedam illustratio in modum coruscationis apparuit; ad quam ipse aliquantulum stupuit. Set signo Crucis impresso sibi, & nomine Domini invocato, spirituales vires suscipiens, in orando persistebat. Post modicum vero temporis spatium quedam lux, & major & clarior priore, in eadem cella apparuit, que & ipsam cellam & ea, que in ipsa erant, totaliter illustravit. Ad quam lucem ipse frater amplius stupefactus, adhuc signo Crucis se muniens, nomen Domini & beatæ Virginis Marie, & beati Francisci attentius invocavit; & sic fortiores vires recipiens, continuavit orationem.
[248] Cum, & ecce, facto aliquanto intervallo, tanta Dei claritas fulsit, [& iterum stupefactus, videt S. Franciscum, qui ipsi hac de re] quod cella tota ad modum splendoris aurei renitebat; ad cujus splendoris aspectum frater ipse valde stupefactus exclamavit, nomen beate Virginis in suum adjutorium invocando. Et cum staret super genua sua reverenter, ex vi ipsius luminis fuit ad terram totaliter incurvatus: & tunc frater in consolatione spiritus robustior factus, super genua se erexit. Quo respiciente versus introitum, ecce, beatus pater Franciscus astitit ante ipsum, & dixit illi Latinis verbis: Fili, quid facis tu hic? At ipse voce tacitus affectione cordis suum desiderium, de præfata scilicet revelatione, depromebat. Iterum eum beatus Pater vulgaribus verbis alloquitur, dicens: De quo rogas tu Deum, ut tibi debeat revelare? Tunc frater voce respondit, dicens: Pater, rogabam Deum, ut dignaretur ostendere, qua die & hora vobis fuerunt signa Dominicæ paxionis * impressa. Tunc sanctus Pater dixit ei: Deus vult, quod tu scias; & ego dicam tibi. Ego enim sum pater vester Franciscus: tu bene me nosti. Et ostendit ei stigmata manuum, pedum & lateris; addens, quod tempus adest, quo Deus propalare vult, quod fratres actenus neglexerunt.
[249] [varia hactenus ignota] Nam ille, qui mihi tunc apparuit, non fuit angelus, set fuit Dominus Jesus Christus in specie Seraph, qui sicut vulnera ipsa sacra in cruce positus suo suscepit in corpore, ita ea manibus suis in corpore meo impressit. Modum autem apparitionis describens beatus Pater, adjecit: Proxima die ante festum Exaltationis sancte Crucis venit ad me angelus Domini, dicens michi ex parte Dei, quod me ad patientiam & ad recipiendum, quod in me Deus vellet facere, prepararem. Et ego respondi, me paratum esse, & pati & suscipere, quicquid dignaretur inferre. In mane ergo diei Exaltationis sancte Crucis summo diluculo exiens cellam, in vehementissimo fervore spiritus ad locum quendam orationi solitum properabam; & ecce, per aëra juvenis quidam crucifixus, pretendes spetiem Seraph, sex alas habentis, cum magno impetu descendebat; ad cujus conspectum substiti, & me super terram hanc in loco isto in orationem dedi. Tantamque aspectus hujusmodi compaxionem * generavit in me, quod paxionem ipsam michi videbatur in corpore meo experiri. Ad ipsius quoque crucifixi presentiam mons totus luce aurea refulgebat.
[250] [revelavisse dicitur,] Cum ergo descendisset & staret ante me, rogabat me, ut sibi elemosinam darem. At ego respondi: Domine, tu scis, quia nichil habeo, ut dem: omnia enim dereliqui; set & corpus & animam dedi tibi. Ille vero insistebat, ut elemosinam acciperet, & dicebat: Quere in gremio, si aliquid habes. Cumque ponerem manum ad gremium, unum aureum cum multa ammiratione reperi, & dedi sibi. Quo accepto, iterato insistebat, ut aliquid sibi darem; & ego me verbis similibus excusabam. Ad exhortationem autem ipsius manum iterum ad gremium porrigens, inveni alterum aureum majoris ponderis & valoris; & hunc sibi cum majori ammiratione largitus sum. Tertio adhuc elemosinam postulabat, factaque multa & petentis instantia & efficacia excusantis, simili monitione inductus manum tertio porrexi ad gremium; & aureum inveniens, priores & quantitate & valore notabiliter excedentem, ei simili modo dedi. Quibus susceptis, dixit michi: Scis, quid ista significent? Hæc significant institutionem & gradus trium Ordinum, tua diligentia fundatorum.
[251] [mandasseque, ut Ministro diceret; quo mandato, ille, neglecto,] Post hæc ipse Dominus crucifixus manus suas corpori meo applicuit; & primo manibus, secundo pedibus, tertio lateri, michi stigmata ista cum vehementissimo doloris sensu, & cum magna pro qualibet vice mei voce clamoris impressit, & verba quædam michi secreta dixit, que nulli adhuc hominum revelavi. Verumtamen appropinquat tempus, quo revelabuntur; quia Ordo & fratres magis indigebunt. Post hæc Christus a me disparuit, & ego me sic consignatum inveni. Tu autem vade, & secure dicas ista Ministro tuo; quia istud est opus Dei, & non hominis. Huc usque verba beati Francisci; qui tandem fratri prefato, cui hec referebat, valefaciens dixit: Fili, vade in nomine Domini. Et sic in celum, ut videbatur, cum magna multitudine splendidissimorum juvenum se recepit. Mane autem facto, frater quidam, Corradus nomine, & ipse titulo nimie sanctitatis insignis, quia in alia cella proxima tunc temporis cultui divino vacabat, fratrem predictum alloqui cupiens requirebat. Quo circa horam nonam invento, quesivit, quare sic illa nocte clamasset, & qualia colloquia habuisset, ostendens fratri refugienti responsum, se & clamorem & collocutionem habitam percepisse.
[252] Nocte vero sequenti, cum in oratorio celle loci ejusdem prefatus frater in oratione persisteret sollicitus & anxius, [rursum semel, iterumque] quomodo in hiis se habere deberet, visus est quidam juvenis, albis indutus, ab altari procedere, qui fratri approximans, dixit illi: dubitasne tu de hiis, que tibi beatus Franciscus dixit; Nonne recordaris, que tibi beneficia, tam in seculo, quam in Ordine, contulit? Cumque ad specialia beneficia memorando is, qui loquebatur, angelus descendisset, adjecit: In nullo dubites; sed certus esto, quod Deus vult, quod ista reveles. Et hiis dictis, disparuit. Procedente autem tempore, anno videlicet Domini MCCLXXXII, in crastino Exaltationis sancte Crucis, frater prelibatus post horam serotinam in cella sua qualemcumque, quasi sedendo, quietem sompni captavit; cumque sic dormiens requiesceret, sensit, se vestibus attrahi & excitari. Set cum nullius vel videret spetiem, vel vocem audiret, iterato sopori se contulit: & ecce, iterum attrahitur & excitatur; diciturque sibi: Quid tanto sopore deprimeris? Quare non excitaris? Et tunc in lectulo suo quodammodo pavidus residens, signum sibi Crucis impressit.
[253] Nemine autem apparente, audivit vocem, dicentem sibi: [ac tertio, ut id præstet, per angelos] Ne timeas, set esto securus. Frater vero dixit: Quis es tu? At ille: Ego sum Dei nuntius: ne timeas, nec clames. Id, quod tibi Deus ostendit in loco Alverne de impressione stigmatum beati Francisci, quare occultas, cum Deus velit, fieri manifestum? Revela ergo id, quod Deus vult, quod cito dicatur. Tunc in cella se erigens, stabat & flebat, nesciens, quomodo hoc executioni mandaret, proprie fragilitatis conscientiam expavescens. Istis ergo cogitationibus & meroribus occupato, facta est vox, dicens: Quid de re, quam tibi Deus toties revelavit, & ad quam te tot modis instigavit, hesitas & formidas? Oportet omnino, quod tu dicas; alioquin displiceret Deo, & tibi judicium immineret. Ad hec remansit frater aliquantulum confortatus. Tertia vero ab hac superveniente nocte, frater ipse in navi ecclesie orationi se dedit; & orabat beatissimam Virginem, ut eum in istis dirigeret, & omne dubium amoveret. Cumque profunda nocte perseveraret orando, tertio iteratus splendor advenit, aliquibus morulis interjectis; ita quod sequens fulgor priorem notabiliter excedebat. Tantus autem fuit fulgor posterior, ut ecclesia tota non tam illuminata, quam velud lux quedam aurea renitebat.
[254] Et cum frater respiceret versus chorum, vidit quatuor angelos in quadro dispositos, [ac denique per ipsam Dei Genitricem monitus,] albis indutos, cum cereis accensis procedentes e choro, in quorum medio Virgo beatissima, in ulnis gestans Filium, veniebat. Ad cujus aspectum frater se ferre non valens, cum prius super genua sua staret, prono lapsu incurvatus est. Et cum taliter usque ad fratrem angeli cum Virgine pervenissent, unus ex eis tetigit eum, confortavit & erexit, dixitque illi: Ne timeas, nec aliquid loquaris. Tunc beata Virgo, induta quasi vestibus aureis, contestione rosarum, ac nimia fragrantia redimita, dixit ei: Verbum de stigmatibus beati Francisci, pro quo rogasti me, ut tibi a Filio meo impetrem, pro certo teneas; nec timeas, nec differas revelare; quia voluntas Filii mei est, ut ad notitiam deducatur; immo, si tu hoc ulterius negligeres & celares, displiceres Deo, & judicium gravissimum incurreres. Et hiis dictis, visio illa disparuit.
[255] [tandem Ministro Tusciæ coram testibus cum juramento aperuisse fertur.] Et frater ex tunc studuit oportunitatem captare, qua hec omnia sub ista serie meis concurrendo votis michi Ministro suo revelaret. Hec omnia sic vera esse, sicut scripta sunt, non in sompno, set in vigilia, sui compos, excepto sompno illo, de quo in suprascripta serie agitur, se vidisse & audisse, tactis sacrosanctis, juramento firmavit Florentie in cella mea, in presentia fratris Raynerii Senensis, custodis Florentini, fratrum Johannis de Castroveteri, & Jacobi de Mugello, lectorum in Florentino conventu, fratris Johannis de Castellione Aretino, fratris Boni de Curliano de partibus Alverne, & fratris Bernardi de Colle. In cujus rei testimonium & veritatis firmitatem, presentem cedulam feci sigillo mei officii roborari. Huc usque lictera, Generali missa. Subditur hic testimonium Blasii Epiphani, Apostolica auctoritate notarii publici, & Assisiensis civitatis secretarii, testantis, hoc apographum nostrum cum codice, ex quo transcriptum est, omnino concordare. Nunc, quid de hac relatione videatur mihi, haud dubie quæret studiosus lector.
[256] [Vtrum ista narratio quædam continet] Non esse instrumentum hoc nuperum commentum, constat ex Pisano, nisi illius Conformitatum libris adjecta fuerit ejusdem historiæ narratio: nam in utraque editione crebro memorata, lib. 3, Conformit. 3 illud laudatur, eademque ex illo narrantur. Assignati in instrumento æræ Christianæ anni conveniunt cum generali Ministerio Bonægratiæ & generalibus Ordinis comitiis, celebratis Argentinæ, seu Argentorati, quæ Germaniæ civitas est, & Alsatiæ caput, vulgo Strasburg appellata. Inficiari etiam nequeo, fratrem istum laïcum, cum jurejurando sic testatum esse, sicut Philippus Minister Tusciæ in recitato instrumento asseruit; neque est, cur de alterutrius bona fide male suspicer; verum cum non raro contingat, ut pii simpliciores homines revelationes sibi factas innocue imaginentur, ac certo credant, licet nullæ eis obtigerint, non possum etiam istas pro veris admittere, dum non desunt rationes aliter suspicandi. Harum autem præcipua, nec sane levis, est illius relationis varietas & dissensio a primorum biographorum narrationibus, quam quilibet has illamque conferendo facile deprehendet; juverit tamen eamdem hic observasse.
[257] [non modo ignota; verum etiam minime congrua.] Thomas Celanensis in Vita num. 92 & sequenti, sanctusque Bonaventura pariter in Vita num. 189 & 190 expresse docent, S. Franciscum non diu, antequam stigmata suscepit, ex trina apertione libri Euangeliorum cognovisse, divinæ voluntatis esse, ut ante obitum suum, sicut Christum fuerat imitatus in actibus vitæ, sic conformis esse deberet in afflictionibus & doloribus passionis, ut ibidem loquitur Bonaventura; hincque ad martyrii sustinentiam vigorosius animatum fuisse; at neuter meminit de angelo, qui pridie, quam ille stigmata suscepit, eumdem excitaverit ad patientiam, monueritque, ut pararet se ad recipiendum, quod in ipso Deus vellet facere; uti asserit anonymus iste laïcus. Secundo Bonaventura in Vita num. 191 testatur, visionem crucifixi Seraphini S. Francisco obtigisse, dum oraret in latere montis, scilicet Alverni; nec contradicit Celanensis; anonymus vero id factum ait, dum exiens cellam, … ad locum quendam orationi solitum properabat; ibidemque ad inopinatum illum aspectum substitisse & super … terram … se in orationem dedisse.
[258] De colloquio, quod Crucifixus cum Francisco tunc habuit, [dictis primorum biographorum & S. Bonaventuræ,] Bonaventura num. 194 solum ait, eumdem Sanctum postea retulisse, quod is, qui sibi apparuerat, aliqua dixerit, quæ nunquam, dum viveret, alicui hominum aperiret. Unde credendum sane (ita pergit Bonaventura) tam arcana illa fuisse sacri illius Seraph, in cruce mirabiliter apparentis, eloquia, quod forte non liceret hominibus ea loqui. Præter hæc neque hic, neque alibi in Vita quidquam habet sanctus doctor de eodem sacro colloquio, apud quem etiam non magis, quam apud alios primos biographos, verbum ullum reperies de petitione eleëmosynæ, inventisque a Francisco in sinu suo tribus nummis aureis &c, quæ anonymus laïcus enarrat. Multo etiam minus ex ejusdem sancti doctoris Thomæque Celanensis narratione verisimilia sunt ista S. Francisci apud anonymum verba: Post hec ipse Dominus crucifixus manus suas corpori meo applicuit, & primo manibus, secundo pedibus, tertio lateri, michi stigmata ista cum vehementissimo doloris sensu, & cum magna pro qualibet vice mei voce clamoris impressit.
[259] Multo minus, inquam, ista congruunt duobus laudatis biographis, [quorum naratio de impressione stigmatum] quorum dicta, etsi alibi jam data, oportet hic repetere. Apud Celanensem num. 94 de Sancto Crucifixum contemplante sic legitur: Cumque ista videret beatus Servus Altissimi, admiratione permaxima replebatur; sed, quid sibi vellet hæc visio, advertere nesciebat. Gaudebatque quam plurimum, & vehementius lætabatur in benigno & gratioso respectu, quod Seraphim videbat, quia pulchritudo inæstimabilis erat nimis: sed omnino ipsum crucis affixio & passionis ipsius acerbitas deterrebat. Sicque surrexit (ut ita dicatur) tristis & lætus; & gaudium atque mœror suas in ipso alternabant vices. Cogitabat sollicitus, quid posset hæc visio designare, & ad capiendum ex ea intelligentiæ sensum anxiabatur plurimum spiritus ejus. Cumque liquido ex ea intellectu aliquid non perciperet, & multum ejus cordi visionis ejus novitas insideret; cœperunt in manibus & pedibus ejus apparere signa clavorum, quemadmodum paulo ante Virum sanctum supra viderat crucifixum &c. Hactenus Thomas Celanensis, cui similia scribens S. Bonaventura, tandem subdit sequentia.
[260] Intellexit tandem ex hoc (ex hac visione, nondum acceptis stigmatibus) Domino revelante, [& de dignissima confortur] quod ideo hujusmodi visio sic divina providentia suis fuerat præsentata conspectibus, ut Amicus Christi prænosceret, se non per martyrium carnis, sed per incendium mentis, totum in Christi crucifixi similitudinem transformandum. Disparens igitur visio mirabilem in corde ipsius reliquit ardorem; sed & in carne non minus mirabilem signorum impressit effigiem. Statim namque in manibus ejus & pedibus apparere cœperunt signa clavorum, quemadmodum paulo ante in effigie illa viri crucifixi conspexerat &c. Quis non videat, ex horum sententia, procul abfuisse, ut crucifixus manus suas Francisci corpori sensibiliter applicuerit, & primo sic manibus, secundo pedibus, tertio lateri, cum magno ejusdem ad singulas impressiones cruciatu & dolore, sua stigmata impresserit; sed eam stigmatum impressionem Sancto inscio factam esse, nec cognitam, nisi dum, cessante visione, signa clavorum in manibus pedibusque apparere cœperunt? Aut igitur a S. Bonaventuræ & Celanensis auctoritate recedendum est, aut non admittenda revelatio facta anonymo laïco, quam ego quidem ex hujus imaginatione nimiumque credula simplicitate ortam esse, multo malim credere, quam illorum in inquirendo diligentiam aut in scribendo accurationem ausim desiderare.
[261] [cum relatione anonymi, & eidem præfertur,] Nam eorum primus Thomas Celanensis, ut alibi ostendi, fuit etiam vir pius atque insuper doctus, ipsique S. Francisco familiaris, ut potuerit rem gestam ex ipsomet discere: alter vero, Bonaventura, sanctitate & eruditione celeberrimus, pro suo veritatis noscendæ amore diligenter consuluit fratres probatissimæ vitæ, qui S. Francisco olim convixerant, & quorum fides non poterat esse suspecta, prout in Prologo Vitæ editæ testatur. Ac ne porro dubites, unde fratres illi, quos a se consultos ait, historiam impressionis stigmatum didicerint, post narrationem, quam ipse dedit, in Vita num. 194 referens, quomodo sanctus Pater ad tantum miraculum discipulis suis revelandum inductus fuerit, Cum multo, inquit, timore seriem retulit visionis præfatæ. Si autem ille seriem istius visionis retulit, quomodo prætermisit præcipua ista ejusdem visionis capita, quæ anonymus laïcus sibi revelata affirmavit.
[262] [etiam propter alia in eadem displicentia.] Ejusdem anonymi auctoritatem non parum apud me elevant iteratæ istæ, quas asserit, cælestes visiones & monita, ut ille, quæ mense Maio anni 1281 ab ipsomet S. Francisco in gloria apparente de eo argumento acceperat, jussusque fuerat Ministro suo indicare, mox revelaret, atque ejusdem pene incredibilis in obsequendo tergiversatio, adeo ut non nisi V Nonas Octobris anni 1282 id fecerit, licet interim non solum cælitum monitis, verum etiam comminationibus, ni id cito faceret, fuisset ei imperatum. Non solent hujusmodi monita minæque, si vera sint, tam diu negligi, aut neglecta tam impune ferri. Quapropter non potest ex isto anonymi testimonio aliquid certi statui pro figendo die impressionis stigmatum, quam S. Bonaventura in Vita num. 191 nullum diem determinans, solum ait contigisse quodam mane circa festum Exaltationis sanctæ Crucis, quod die XIV Septembris celebratur. Easdem anonymi revelationes pro veris admisit Waddingus, dictum instrumentum laudans ad annum 1282, num. 1, nec tamen in omnibus secutus est.
[263] [Waddingus, etsi altas anonymum laudet,] Nam ad annum 1224 ex Miglio aut Mariano suo aliter refert, quam anonymus, nummorum aureorum historiam, de qua cum alibi loquendi locus non sit, eam hic expendamus. Consentit, eam contigisse anno 1224, dum Sanctus quadraginta dierum jejunium in honorem sancti archangeli Michaëlis in monte Alverno celebrabat; non tamen tempore visionis, quo ille sacra stigmata accepit, sed quodam die ante, dum in cella sua noctu oraret, aliaque adjungit. Annalistæ verba hæc sunt: Paucos post dies veniens frater Leo (ad Sancti cellulam) ut nocte media Matutinum recitarent, præ foribus salutationem illam præmisit, quam Virum sanctum docuisse, supra præmonuimus. Illo vero nihil respondente, voluit pius socius per rimulas explorare, quid ageret. Vidit domunculam fulgentissima luce splendentem, & ex clarissima flamma ignis, quæ a summo cælo ad caput ejus radiabat, voces & responsa prodiisse; Franciscum vero humi prostratum sæpius repetentem: “Domine, quis es tu, dulcissime Deus meus, & quis sum ego vermiculus & indignus servus tuus?” Insuper eumdem in sinum ter manum misisse, & versus flammam extendisse.
[264] Peractis arcanis colloquiis, & cunctis disparentibus, [nonnihil variat in narratione] tacite volentem recedere, sensit Vir sanctus Leonem, & increpavit secreta & occulta rimantem. Venia petita & obtenta, humiliter rogavit, ut ad majorem Dei gloriam, quæ vidit, sibi vellet interpretari. Annuit Vir sanctus & dixit: Deus in flamma illa mihi apparuit, pro sua benignitate multa mihi mysteria, & profundiorem sui mihi communicavit cognitionem, ad quam admirabundus exclamavi: “Quis es tu, Domine, & quis sum ego?” Nihil enim aliquando me tantopere juvit, ut qualis sim, vel quam sim ullius * entitatis aut precii, cognoscerem, quam infinitum & incomprehensibile divinæ perfectionis pelagus vel a longe aut in specie contemplari. Dum ergo Dominus dignatus est mihi, quantus sit, pro mea capacitate monstrare, non potui non flectere mentis aciem ad considerandum, quam nihilum sit omnis creatura in conspectu Dei. Dehinc illi placuit, me ita contemplantem jubere, ut quidquam tot bona mihi largienti vellem offerre.
[265] Respondi, tantam meam esse inopiam, ut præter laceram vestem solum superesset corpus & anima, [de nummis aureis;] quæ jam pridem lubens & volens eidem consecravi. Urgenti, ut amplius quidpiam offerrem, & ex sinu extraherem, quod habebam, obtuli, quem insperato & cum stupore inveni nummum, aureum, pulcherrimum; secundo item & tertio similiter petenti ejusdem magnitudinis duos alios porrexi tunc, quando brachium extendentem, & in flammam immittentem vidisti. Gratias demum agenti propter tot beneficia, & quod voluerit, ut de suis donis ac datis ego reddidissem, insinuavit mihi, tres nummos illos, sibi gratissimos, tres significare vivendi normas, quas voluit, ut ego secundum ejus sanctam voluntatem instituerem; & amplius per eosdem nummos obumbrari sacra illa vota paupertatis, obedientiæ & castitatis, quæ a veris Religiosis, prout decet, observantur. His ita relatis, Leonem jussit, ut abiret, nec amplius ita secreto, & quasi furtive, arcanas observaret actiones.
[266] Huc usque Annalista ex Miglio, ut dixi, aut Mariano Florentino, quos solos ibidem notavit in margine; in quibus vero hæc narratio discrepet ab anonymo laïco, apertius liquet, quam ut necesse sit speciatim observare. At miror, cur ab illo hic recesserit Waddingus, quem non modo postea laudavit ad annum 1282, [nescio qua decausa: de iisdem silent primi biographi.] verum etiam ad hunc ipsum annum 1224 volens probare, non fuisse Seraphinum, qui Francisco apparuit & sacra stigmata impressit, sed Christum ipsum in forma Seraphini, ejusdem anonymi auctoritatem adducit, dicens: Ipse Vir sanctus (Franciscus) supradicto fratri laïco post mortem suam revelavit his verbis: “Christus, sicut vulnera in cruce suscepit, ita manibus suis benedictis in corpore meo impressit, primo manibus, deinde pedibus, postea lateri, vehementissimo corporis cruciatu;” quæ ex instrumento, quod dedi, sine dubio accepta sunt. Si Annalista forsan crediderit, anonymum, quæ de nummis aureis dixit, alienis loco, temporeque, & cum alienis adjunctis retulisse, debuisset pariter totam ejusdem narrationem suspectam habuisse, cum asserta ab anonymo revelatio, si in uno fallat, in reliquis quoque fidem suam amittat. Si porro priores Sancti biographos consulamus, Bonaventura quidem in Vita edita num. 25 observavit, tres, quas ille reparavit ecclesias velut figuras fuisse trium Ordinum ab illo instituendorum; ac deinde num. 93 tres eidem obvias factas feminas pauperculas, tria Religiosæ professionis vota significasse; at de tribus nummis istis altum æque apud hunc, quam apud alios priores silentium est.
[267] [Pisani narratio de alia revelatione.] Quod denique idem anonymus laïcus in eodem instrumento testatus esse legitur, dixisse S. Franciscum, appropinquasse tempus, quo arcana, quæ a Crucifixo audierat, verba revelarentur, Pisanus lib. 3 Conformitatum, conform. 3 affirmat, id cuidam fratri, qui hoc multis precibus a Deo petierat, reipsa contigisse. Apparuisse scilicet illi Franciscum, dixisseque, post accepta a Christo stigmata sibi ab eodem hæc dicta esse: Scias, Francisce, quid fecerim tibi. Ego dedi stigmata mea; & in signum, quod vexilifer meus es effectus, sicut ego in die obitus mei ad limbum accessi, & meritis ac virtute stigmatum passionis meæ omnes animas, quas inveni, extraxi; sic volo, quod & tu, ut sis mihi conformis in morte, sicut es in vita, in die natalitii tui vadas quolibet anno ad purgatorium, & omnes animas trium Ordinum, scilicet Minorum, sororum sanctæ Claræ, & Continentium Tertii Ordinis, quas ibidem invenies, in virtute & efficacia tuorum stigmatum eruas, & ad gloriam Paradisi perducas. Eadem, sed aliis etiam adjunctis ornata, habentur in Speculo vitæ S. Francisci editionis Bosquieri, centuria 2, cap. 12. Credat hæc, qui volet, mihi minime tanti est Pisani collectorumque Speculi vitæ S. Francisci auctoritas, ut efficiat, ne malim nescire arcana illa, quæ ætate sua latuisse, fassus S. Bonaventura est, quam ex istorum fide tam singularia pro veris admittere.
[268] [Finis series Vitæ.] Quæ ad duos sequentes annos, quorum secundi mense Octobri sanctissimus Vir virtutibus onustus, & laboribus dudum corpore, non animo, succumbens ad æternam beatitudinem a munificentissimo Deo evocatus fuit, præter ea, quæ primi biographi, quos commentatus fui, tradidit Waddingus, tacitus prætereo, quia horum præcipua vel in Commentario prævio ad eosdem annos, vel alibi jam recensui; aut, si qua prætermisi, levioris illa momenti sunt, & a studioso lectore in ejusdem Waddingi Annalibus facile poterunt legi. Laboriosissimæ itaque magni Viri vitæ seriem referre hic defino, atque ad alia quædam specialia Analecta procedo.
[Annotata]
* passionis
* compassionem
* nullius
PARS II.
De S. Francisci gestis cum S. Dominico.
§ I. An S. Dominicus generalibus Minorum comitiis, vulgo Storearum dictis, anno MCCXIX, an alteris interfuerit.
[Exponitur controversia de S. Dominici præsentia] In Commentario prævio § XIV ex Gerardo de Fracheto & Theodorico de Appoldia, Dominicanis scriptoribus seculi XIII, ostendi, magnam fuisse inter SS. Dominicum & Franciscum contractam amicitiam, dum anno 1215 vel sequenti ambo Romæ degebant. Nunc examinanda veniunt quædam inter eos peculiaria gesta minus certa, quæ a posterioris ætatis scriptoribus tradita sunt, & ab aliis negantur. In primis agitata est Franciscanos inter ac Dominicanos ea quæstio, an S. Dominicus anno 1219 interfuerit comitiis generalibus Minorum, apud Assisium celebratis, quibus, teste S. Bonaventura, ultra quinque millia fratrum Minorum interfuere, quæque Capitulum Storearum vulgo appellantur: quod primi affirmant, alii negant. Ex illis Waddingus in Annalibus ad annum 1219 pro S. Dominici in illis præsentia varios Franciscanos scriptores laudavit, atque eadem comitia eidem anno 1219 affixit. Contra Echardus tom. 1 Bibliothecæ scriptorum Ordinis Prædicatorum probare nisus est, S. Dominicum non potuisse eo anno Assisii esse in Pentecoste, seu die XXVI Maii; ac proinde nec dictis comitiis interfuisse.
[2] Cuperus noster ad diem IV Augusti gesta S. Dominici illustrans, [in comitiis generalibus Fratrum Minorum] in Commentarii prævii § XXXIV utriusque partis argumenta proposuit, observavitque, nec falsitatem opinionis affirmantis evinci ab Echardo; nec sibi constare de antiquitate codicum & scriptorum, quos Franciscani allegarunt. Quam ob rem, cum de his inquirendi locus proprius futurus esset in gestis S. Francisci, hanc controversiam, in quantum ex auctoritate veterum pendet, huc remisit ulterius discutiendam. Non repetam hic argumenta ab utraque parte fusius tradita, quæ apud laudatos Waddingum, Echardumque ac Cuperum lector inveniet. Præcipua Echardianæ disputationis vis consistit in hoc effato, quod velut fundamentum posuit: Scriptores … seculi XIII, … ubi de chronologia agunt, stylum veterem semper sequuntur, quo annus vel a die Annunciationis XXV Martii ad XXV Martii sequentis, vel a festo Paschæ ad Pascha sequens, computabatur; adeo ut a Januario, Februario, Martio, & aliquando Aprilis parte, acta ad annum præcedentem referant.
[3] [in Pentecoste anni 1219 apud Assisium celebratis,] Hoc posito fundamento nixus Echardus, ibidem recitavit sequentia ex B. Jordano, ipsiusmet S. Dominici discipulo & successore: Anno eodem MCCXVIII perrexit in Hispaniam S. Dominicus, ibique duabus domibus instauratis, revertens inde Parisius venit anno MCCXIX. Tum verba hæc sic excepit laudatus Echardus: Nihil clarius. Roma exivit anno MCCXVIII pergens in Hispaniam. Mensem quidem non notat, quo Roma egressus est; sed, ex quo ivisse, & in Hispaniam venisse anno MCCXVIII, asserit, satis monet, apud Hispanos jam fuisse ante Pascha anni MCCXIX… Addens vero Jordanus, ex Hispania Parisios venisse anno MCCXIX, docet, Hispaniam reliquisse post Pascha ejus anni, quod fuit VII Aprilis, & Parisiis adfuisse circa finem Maii vel initia Junii; unde in Italiam rediit; ita ut Bononiæ affuerit circa finem Augusti. Ita ipse, jam non modo pro certo habens, Jordanum annos computasse vel a die Annuntiationis, seu a XXV Martii, vel a Paschate, quorum alterutrum solum poterat ex superiori effato suo inferre; sed a solo Paschate, quod illo anno in diem VII Aprilis incidit; ut scilicet spatium temporis itineri ex Hispania in Italiam impendendum magis arctaret.
[4] [Cuperi nostri de hac controversia opinio] Contra Cuperus probavit, istud effatum non esse verum, incertumque esse, an Jordanus annos a Nativitate Domini, an ab Annuntiatione, an a Paschate computaverit. Hincque observavit, si Jordanus annos a Nativitate orsus sit, nihil obstare, quin S. Dominicus potuerit mense Januario, vel ineunte Februario anni 1219 ex Hispania discedere, mense Martio Parisios venire, & in Pentecoste adesse Assisii. Ad textum vero Jordani ab Echardo relatum reposuit, ambiguum esse, utrum annus 1219 ad S. Dominici discessum ex Hispania, an solum ad ejusdem Adventum Parisios pertineat. Nec eruditi Dominicani, qui Annales sui Ordinis anno 1756 Romanis typis ediderunt, tom. 1, pag. 526 diffiteri potuere, hunc aliosque similes textus, si aliud nihil obstet, ita posse explicari. Quapropter Cuperus rursum notavit, si annus 1219 apud Jordanum non pro S. Dominici ex Hispania egressu, sed pro solo illius Parisios adventu signatus sit, etiam dato, quod Jordanus annum ab Annuntiatione inchoaverit, non obesse chronologiam, quo minus idem Sanctus die XXV Martii Parisios advenisse, ac paulo post inde progressus, circa ejusdem anni 1219 Pentecosten apud Assisium fuisse, credi possit. Hæc omnia lector ab eodem Cupero solide probata inveniet, modo §§ XXXIII & sequentem attente perlegerit.
[5] [& prudens consilium refertur.] Agnovit tamen etiam Cuperus, argumenta Echardi non esse contemnenda; verum, cum nec hæc litem evincerent, nec aliunde ex antiquis S. Dominici Vitis quidquam legisset, quod eum cogeret assertam a Franciscanis illius in capitulo Minorum in Pentecoste anni 1219 præsentiam negare, censuit, hanc admitti posse, modo idonea habeantur documenta ad eamdem confirmandam, eaque vere sint talia, qualia a Waddingo aliisque laudata legerat. Quod autem ad hæc pertinet, majorem de his, quæ nondum perspecta habebat, dubitationem merito indicavit, &, ut virum prudentem ac veritatis amantem decet, conclusit his verbis: Quod si collegæ, aut successores mei, tunc (quando de S. Francisco Assisiate agendum erit) certiora illa documenta pro alterutra parte acceperint, vel alia inter biographos S. Francisci detexerint, illos rogatos volo, ut conjecturas meas confirment, aut liberrime refellant, si a veritate aberrare videantur. Itaque ut candidissimi viri justo modestoque desiderio, ac meo muneri faciam satis, id agam, quantum res patitur, breviter, lectore pro ceteris ad laudatum de S. Dominico Cuperi Commentarium remisso.
[6] Waddingus in Annalibus ad annum 1219, num. 13 pro capitulo Storearum, [Scriptores, prout a Waddingo allegantur,] velut eodem anno in Pentecoste prope Assisium celebrato, sanctique Dominici in eodem præsentia, laudat quidem scriptores, quorum aliquorum auctoritas hic recusanda non esset, si de eorumdem testimoniis constaret; sed laudat eos, vel ex Chronico Mariani Florentini, vel ex aliorum recentiorum fide, quod Annalista ipsemet (ut conjicio) eorumdem vetustiorum Opuscula non haberet. Primi apud Waddingum memorantur Tres Francisci Socii, Leo, Ruffinus & Angelus, in ejus (Francisci) Legenda. Verum hæc superius a me edita non modo non de S. Dominico, sed nec de capitulo Storearum meminit. Fortasse hos ille hoc loco nominaverit, quod Speculum vitæ S. Francisci eo nomine laudatum legisset apud recentiorem quempiam: nam id tribus illis sociis non recte (agnoscente alibi Waddingo) a quibusdam attributum fuit. Si tamen aliam quis præter a me editam (quod non futurum, opinor) S. Francisci per eosdem Tres Socios certo scriptam Legendam, in qua ista legantur, protulerit, horum libens stabo testimonio. Sequitur apud Waddingum Thomas Celanus in altera, nimirum Legenda. Est & hic unus e S. Francisci discipulis, plenaque fide dignus; ast in prima, quam ab illo scriptam habemus, Legenda seu Vita, supra edita, par est de S. Dominico, imo & de capitulo Storearum silentium; alteram autem Vitam, cujus eumdem auctorem credidit Annalista, ei probabilius affictam esse, dixi in Commentarii prævii num. 8 & 9.
[7] Tertio loco nominatur Bernardus a Bessa, Bonaventuræ socius, [non possunt hoc factum evincere;] in sua Historia; quarto Frater Hugolinus de sancta Maria in Monte, qui ante tercentum annos floruit, in Historia S. Francisci, apud me (inquit Waddingus hic) manuscripta. Postremi Opusculum fuisse Waddingo ad manum, asserenti credimus; quod non æque certum est, nec ipse asserit, de Opusculo Bernardi a Bessa. Quidquid sit, cum neutrius verba allegaverit, nescimus, an ille ambos, vel eorum alterum, pro singulis capituli Storearum adjunctis, ac nominatim pro S. Dominici in eo præsentia testatus fuerit. Prædictis a Waddingo adduntur Bartholomæus Pisanus,… Speculum vitæ S. Francisci,… auctor Floreti, aliique recentiores, qui numerum facere possunt, non pondus auctoritati addere. Pisanus scripsit exeunte seculo XIV, neque eo antiquius est, imo etiam recentius, Speculum vitæ S. Francisci, certe quale editum est, licet ei inserta sint multa fragmenta vetustiorum. Neque antiquior videtur auctor Floreti, de quibus vide dicta in Commentario prævio § 2. Atque ex his quidem Pisanus & Speculum (Floretum enim non legi, nec curandum putavi) prolixe memorant de capitulo Storearum, quod a quinque Minorum millibus, præsente S. Dominico, celebratum fuisse affirmant.
[8] Sed illorum auctoritas, sive ætatem spectes, sive accurationem in scribendo, nequit esse tanta, ut indubitatam fidem faciat; nam & in errores historicos & in ineptias subinde lapsi sunt & secundo post S. Franciscum seculo, [nec credimus, capitulum Storearum eo anno celebratum fuisse.] & alii etiam serius, scripserunt. Longe majoris ponderis esset Bernardi a Bessa testimonium, si verba illius recitasset Waddingus, quod ab eo factum non esse, supra monui. His præmissis, superest, ut, quod Cuperus desideravit, mentem meam de documentis Franciscanorum, quæ pro S. Dominici in comitiis Storearum anni 1219 præsentia laudantur, candide edicam. In Commentario prævio § XV proposui rationes, ob quas censui, capitulum, cui S. Bonaventura apud me in Vita num. 52 memorat ultra quinque millia fratrum Minorum interfuisse, quodque Storearum passim appellatur, serius, quam anno 1219 habitum fuisse, imo etiam quam anno 1221, cujus mense Augusto S. Dominicus ex hac mortali vita ad immortalem in cælos emigravit. Quam ob rem non possum ejusdem Sancti in eodem præsentiam probare, non certioribus, aut melioribus, quam quos mox retuli, auctoribus nixus. Quia tamen etiam aliunde verisimile fit, eumdem in aliquo generali Minorum capitulo fuisse, fortassis scriptores illi ab illius ætate paulo remotiores, ejusdem in quodam alio capitulo præsentiam ad numerosius illud transtulerunt.
[9] [Oppositarum paritum patroni conseutiunt tamen,] Fuisse S. Dominicum in aliquo alio Franciscanorum capitulo, tam Waddingus, quam laudati novissimi Annalium Ordinis Prædicatorum scriptores, consentiunt; huicque opinioni favet, tum quod constet, illum saltem ab anno 1216 singularem cum S. Francisco contraxisse amicitiam, tum quia Dominicus (uti apud Echardum in Bibliotheca Ventura Veronensis, in processu canonizationis illius interrogatus, testatus fuit) quando erat in itinere, visitabat loca religiosa cujuscumque Ordinis essent, & prædicabat eis, & hortabatur ad bonum. Nam si in more habuerit hoc amicitiæ officium aliis quibuscumque Religiosis exhibere, quanto magis id præstitisse putandus est Franciscanis, etiam ad capitulum congregatis, quorum Institutori, ibidem præsenti, peculiaris amoris vinculo erat conjunctissimus?
[10] [S. Dominicum fuisse in aliquo Minorum capitulo, idque probant] Waddingus ad annum 1219, num. XI, ut S. Dominici in capitulo Storearum, eodem, ut putabat, anno celebrato, præsentiam verisimiliorem faciat, eumdem etiam in aliis Franciscanorum comitiis aliquando fuisse refert ex scriptore Hispano, eoque Ordinis Prædicatorum, ex cujus sancti institutoris sociis illum unum fuisse opinatus est; illiusque testimonium extractum, ait, ex codice Ms., diligentissime operculo serico & lamellis argenteis observato in illo ipso monasterio monialium, quod sanctus patriarcha (Dominicus) ædificavit Matriti. Waddingo fere assentiuntur jam laudati novissimi Annalistæ Prædicatorum tom. 1, pag. 538, ubi testimonii auctorem credunt in primis veterem, qui seculo XIII Hispanice S. Dominici perscripsit Vitam; de codice autem in Annotatis ibidem sic aiunt: Cod. autograph. Matriten. fol. 25, & Romæ in tabulario Ordinis lib. TT. fol. 15. Descripsit Hispanice ejus auctoris locum Seraphinus Thomas Miguelius Vit. S. Domin. in Not. ad caput XXV &c. De facto igitur convenit inter illos, sed annum locumque comitiorum nullus eorumdem assignavit.
[11] Nunc accipe testimonium illud, quale Waddingus Latinum fecit ex vetusto, ut asserit, & rudi idiomate Hispanico, illa ætate vulgari, cujus proprietatem, [ex vetusto ejusdem Sacti biographo Hispano,] quoad licuit, curavit servandam. Accidit aliquando, quod, dum celebraretur capitulum Fratrum Minorum in quodam oppidulo; neque, quid manducarent, haberent, adfuissetque honorabilis admodum pater noster S. Dominicus, qui illac dilapsus est, ut S. Franciscum inviseret (postquam enim ei datus est in socium a Domino, scilicet Romæ in visione cælesti, nihil umquam plus eo dilexit; quod vicissim S. Franciscus retribuebat; atque ita sæpius se quærebant ad alternam consolationem & confabulationem) videntes sancti Viri, nihil esse fratribus edulii, pleni fide magnaque fiducia, dixerunt: Eamus, & omnipotentem deprecemur Deum, qui quinque millia hominum ultra mulieres puerosque in deserto satiavit: neque enim nunc minoris est potentiæ aut misericordiæ, ut de ejus desperemus benignitate: perstiteruntque ita in oratione, donec de divina eis constitit voluntate.
[12] Ad horam vero nonam a prece redeuntibus, S. Dominicus hilari & placido aspectu (erat enim totus gratiosus, [cujus narratio hic datur] hilaris, & omnibus gratus) inquit ad fratres, qui per claustrum incedebant mœsti, languidi ob excessivam diei molestiam (urgebat quippe æstas magnusque æstus caloris) Fratres, eamus pransum; namque jam præteriit hora. Responderunt fratres: Quo ibimus, aut quid comedemus? Nec panis est, nec vinum, nec obsonii genus ullum. Confidite in Domino, inquit S. Dominicus: Omnipotens etenim laborare non permittit sub egestate sibi servientes, aut qui spem suam in illo reponunt, quibus frequentes mirabiles suas miserationes ostendit; cui proprium est misereri, nec longe abesse ab iis, qui tribulationem patiuntur; sed illis compati, qui sustinent in patientia. His aliisque piis & salutaribus dictis convenerunt in refectorio, ubi magis admirati sunt fratres, dum benedici mensas viderunt absque eduliis. Dum autem sederent, ingredi viderunt in triclinium viginti adolescentes, valde formosos, succinctos & expeditos ad serviendum, qui & ministrarunt panem, vinum, & omne obsonii genus necessarium recumbentibus, numero quingentis. Terminato vero prandio, inclinato capite, & salutatis fratribus, bini suo ordine exierunt e refectorio, admirantibus fratribus, & Deum collaudantibus, qui tantum in eis voluit perpetrare miraculum.
[13] Postquam autem gratias solverunt in ecclesia, honorabilis admodum pater noster S. Dominicus pulchrum valde ad eos habuit sermonem de fide & spe, [ex recensione Waddingi;] quam in Domino debebant habere. Idque ei moris erat prædicare in omnibus hujus Religionis domibus, per quas transibat. Semper enim exercitabatur in Dei obsequio; erantque ejus sermones sani & bonæ intentionis, & verba gratissima atque salutaria; videbaturque ejus lingua a Domino moveri. Neque adeo admirandum est, quod Dominus per eum & per S. Franciscum tam gloriosum patrarit miraculum; quia valde eos dilexit. Nec etiam quisquam mirari debet, quod pater noster S. Dominicus, alieni Instituti author, synodo interfuerit Minorum; quia pater noster S. Dominicus & S. Franciscus erant chari socii, & ex corde invicem diligebant. Hactenus apud Waddingum scriptor ille Hispanus, cujus relationem summa cum facilitate admiserunt nuperi Annalistæ Dominicani; quamvis ea non careat adjunctis, quæ difficultatem patiuntur, nec inobservata transeunda erant.
[14] [sed si rei gestæ adjuncta spectes,] Hispanum allegati testimonii auctorem fuisse unum e S. Dominici sociis, aut scripsisse seculo XIII, ex solis adductis verbis nequeo affirmare; nec aliunde illius Opusculum editum dicitur, nec nomen indicatur. At sive ille scripserit seculo XIII, sive paulo serius, omnino prodit, se non satis fuisse instructum de re, quam tractabat. Etenim, vivente S. Francisco, generalia Minorum comitia numquam in quodam oppidulo, sed prope Assisium apud S. Mariam in Portiuncula, vel in vicino campo, dum plures convenerant, quam quos capere posset monasterium illud, tum temporis certe modicum. De quibus autem comitiis Anonymo ibidem sermo fuerit, nisi de generalibus, si quingenti fratres Minorum ad ea convenerint? Deinde qua verisimilitudine idem ille scriptor, istud quodcumque S. Francisci monasterium tunc temporis tam amplum fecit, ut in ejusdem triclinio potuerint quingenti fratres ad mensas simul accumbere? Si tam numerosi convenerint (quod de comitiis generalibus libens admitto) non videtur dubitandum, quin ipsi variis in cubiculis, aut non omnes simul in eodem, aut etiam in aliquo campo vel patenti loco, ad reficienda alimentis corpora discubuerint. Prætereo, quod etiam verisimilius sit, Franciscum potius, divinam providentiam sæpe alias expertum, in domo propria, quam Dominicum in aliena, præcipuam de prandio curam habuisse.
[15] [non caret illa difficultatibus.] Hinc miraculum illud viginti adolescentium (angelorum opinor, adolescentium habitu) qui triclinium inopinato ingressi quingentis fratribus, simul discumbentibus, panem, vinum, & omne genus obsonii necessarium ministrasse dicuntur, mihi parum probabile apparet. Miror, hæc non advertisse Dominicanos Annalistas, qui ad infirmandas de S. Dominici in capitulo Storearum præsentia relationes, studiose observarunt, quæcumque in iis fabulosa aut suspecta apparebant. Miror etiam, illos adversus eamdem Hispani scriptoris narrationem non objecisse veterum S. Francisci biographorum, ac maxime S. Bonaventuræ silentium, ex quo iidem pag. 531, num. 33 contra alias istas de S. Dominico in comitiis Storearum præsente relationes tam prolixe acriterque disseruerunt, acsi credidissent, inter fabulas computandum, quidquid scitu dignum sanctus ille doctor scire potuit, nec tamen dixit in loco, ubi dicere erat congruum.
[16] [Non tamen obstat Bonaventuræ silentium,] Verumtamen S. Bonaventuræ silentium vim exiguam, aut potius nullam habere potest, ubi solum agitur de præsentia S. Dominici; constat enim, personas ab illo frequenter omitti, ac paucas memorari præter Franciscanas; de S. Dominico autem nullum apud eum in tota S. Francisci Vita verbum fieri. Sive sanctus doctor id eo fecerit consilio, ut omnia, quæ ad Dominicum spectabant, Dominicanis scribenda permitteret, ne forte vel inscius ipsis quid minus gratum proferret, sive alia de causa nobis ignota; certum est, ipsum de S. Dominico constanter tacuisse, nec memorasse quidem arctam ejusdem cum S. Francisco amicitiam, licet hanc ignorare non potuerit, quam B. Joannes Parmensis, cui in generale Ordinis ministerium proxime successit, in encyclicis litteris suis asseruit. Eadem forsan de causa par est de Dominico silentium apud Thomam Celanensem, Tresque Socios, qui S. Francisci gesta ante S. Bonaventuram scripserunt; quamvis nec his ulla verisimili ratione eadem illa inter ambos sanctos Institutores necessitudo latere potuerit.
[17] At enim inquiunt, sese hoc Bonaventuræ silentio non moveri, [quod omnino obstaret, si ex pari ejusdem silentio,] ut S. Dominici præsentiam in capitulo Storearum simili modo ab illo taceri potuisse credant; tum propter ingentem fratrum numerum, qui eisdem comitiis adfuere, & per quos proinde ea res propalata non potuisset non ad Bonaventuræ notitiam pervenisse; tum quod dicta S. Dominici præsentia non tam levis momenti videri potuisset Bonaventuræ, ut eam ab illo neglectam fuisse, sit verisimile; tum denique, quod Bonaventura in eum scribendo inciderit locum, qui ejusdem rei mentionem fieri poscebat; scilicet in Vita num. 52, ubi de iisdem comitiis, de congregatorum in iis ultra quinque millia fratrum miro numero, corumdemque omnium ex divina liberalitate victus sufficientia, salute corporea, & spiritualis jucunditatis affluentia agebat. Contra vero nullum ex tota S. Francisci Vita proferri posse hujusmodi locum, qui Bonaventuram monere debuerit, ut de peculiari illa inter utrumque sanctum Patriarcham contracta amicitia habitisque colloquiis meminisset. Non inficior, has rationes minime contemnendas; sed eædem, si Franciscanorum narrationem de S. Dominico, in capitulo Storearum præsente, fabulosam esse evincant, evincent etiam ejusdem esse furfuris illam, quam ex Hispani scriptoris testimonio supra allatam sine censura admiserunt sæpe laudati Annalistæ; ut modo ostendam.
[18] Quingentorum fratrum numerus, quos Hispanus iste comitiis Minorum, [ut quidam opinantur,] S. Dominici præsentia honoratis, interfuisse, tradidit, quamvis plurimum a quinque millibus distet, amplior tamen est, quam ut probabiliter credi possit, eos, quæ a S. Dominico ibidem gesta viderant, tam caute tacuisse, ut non potuerint nec debuerint ad Bonaventuram pervenire; maxime cum is testetur in Prologo, se ad scribendam S. Francisci Vitam habuisse frequentem ac diligentem… collationem cum illius familiaribus, qui tunc supererant in vivis. Non erat etiam ob minorem quidem, at certe sat amplum congregatorum fratrum, quingentorum scilicet, numerum S. Dominici præsentia levioris momenti res, ut ea ex hoc capite negligenda Bonaventuræ visa fuisse credatur. Relatu quoque dignissimum erat divinæ providentiæ miraculum, per viginti adolescentes valde formosos (quos nisi cælestes genios?) ac inopinato apparentes, quingentis fratribus panem & vinum, & omne obsonii genus necessarium benigne largientis. Profecto hoc multo illustrius erat, quam quæ idem sanctus doctor in Vita num. 39 de S. Francisco & undecim ipsius sociis, Roma redeuntibus, in solitario loco pane refectis, minime negligenda putavit.
[19] At forte Bonaventura non in eum scribendo inciderat locum, [quæcumque Franciscani] qui ejus rei mentionem fieri poscebat? Imo vero in eum incidit, qui hanc non minus, quam quæ a S. Dominico in capitulo Storearum gesta feruntur, memorari postulabat. Etenim in Vitæ loco ab Annalistis Dominicanis indicato Bonaventura, non de solo agit capitulo Storearum, sed de omnibus capitulis generalibus, in quibus omnibus (etiam in illo omnium maximo quinque millium fratrum) divinam providentiam mire eluxisse, affirmat. Processu quoque temporis, inquit, multiplicatis jam fratribus, cœpit eos Pastor sollicitus (Franciscus) in loco sanctæ Mariæ de Portiuncula ad generale capitulum convocare… Ubi, licet omnium necessariorum esset penuria, fratrumque multitudo ultra quinque millia conveniret aliquando, divina tamen opitulante clementia, & victus sufficientia suberat, & salus comitabatur corporea, & spiritualis jucunditas affluebat. Hæc ille universim de comitiis generalibus, aliis aliis numerosioribus; post quæ ad provincialïa progreditur: Capitulis vero provincialibus &c.
[20] [de ejusdem S. Dominici in capitulo Storearum præsentia] Nonne hic congruus erat locus commemorandi, quingentos fratres in uno ex capitulis istis congregatos, in summa ciborum omnium penuria a viginti adolescentibus divinitus missis, seu angelis, tam mirabiliter fuisse refectos? An non poscebat hic locus, ut sanctus doctor divinam in pauperes Christi providentiam & benignitatem tam illustri exemplo commendaret? Attamen ille laudavit quidem generaliter singularem Dei in pascendis illis, dum ad comitia sua convenerunt, munificentiam; sed non ait, miraculum aliquod, quale anonymus Hispanus narrat, in iisdem comitiis aliquando evenisse. Itaque S. Bonaventuræ silentium, si quam vim haberet adversus assertam ab aliis S. Dominici in capitulo Storearum præsentiam, haberet pariter adversus Hispani Anonymi narrationem, a Dominicanis Annalistis nihilominus sine tergiversatione admissam. Hactenus de silentio S. Bonaventuræ: addamus etiam pauca de silentio aliorum.
[21] [& gestis tradiderunt,] Thomas Celanensis in Vita edita num. 34 retulit, S. Franciscum cum undecim sociis Roma redeuntem in via per ignotum virum mirabiliter pastum fuisse; ac deinde num. 55, eidem a Deo provisum de alimento, dum Anconam navigabat. Neutri tamen facto Celanensis adfuerat, qui verisimiliter interfuisse debuit illustriori in comitiis generalibus quingentorum fratrum apud Anonymum Hispanum memorato. In iisdem comitiis adesse etiam debuerunt Tres Socii, Leo, Ruffinus & Angelus, apud quos nihilominus æque altum silentium est de hoc memorabili facto. Frustra quoque illud quæras apud auctorem Vitæ, quam Secundam appellavimus, uti & apud Anonymum Perusinum; quorum omnium de tam illustri miraculo silentium quis eorumdem ignorantiæ negligentiæve sine hæsitatione adscribat? Simili fere modo ratiocinari licet de reliquis scriptoribus gestorum S. Dominici, qui nihilo magis id tacere debuerunt; ac nominatim de Gerardo de Fracheto, & Theodorico de Appoldia, qui illius Vitas priores suppleverunt, ac præ ceteris tradiderunt ejusdem gesta cum S. Francisco, singularemque amicitiam, quæ inter hos duos Sanctos intercessit.
[22] [essent pro fæbulis habenda.] Judicet æquus lector, an non ego ex istorum omnium silentio adversus Hispani Anonymi narrationem rectius, quam Dominicani Annalistæ ex silentio S. Bonaventuræ, eorumdem verbis concludere possem: Quid jam restat, aut quid desiderari præterea potest, quin rem totam multo post tempore excogitatam atque confictam existimemus? Ast nolim ego ignotum scriptorem Hispanum hujusmodi verbis repellere, quamquam, pleraque narrationis adjuncta, atque hinc etiam ipsum miraculum, mihi sint suspecta. Quod vero ad S. Bonaventuræ priorumque S. Francisci biographorum silentium attinet, cum iidem velut ex condicto etiam de eorumdem Sanctorum amicitia & colloquiis, de quibus aliunde constat, tacuerint, non potest illud mihi S. Dominici in aliquo capitulo Franciscanorum præsentiam certo fictitiam facere; quam tamen si propterea pro commento haberem in traditione Minorum, pro commento pariter reputarem in Hispani Anonymi narratione. Oppugnant præterea Annalistæ Dominicani Minorum de eadem re narrationes ex eo, quod in iisdem nonnulla fabulosa adjuncta legantur. Neque ego ea omnia pro veris admittenda censeo; sed nec similibus caret relatio Hispanica, uti dixi superius. Quam ob rem breviter inquiramus, quid de hoc argumento probabiliter credi posse videatur.
[23] Primo mihi probabile ac omnino verisimile apparet, [Nihil prohibet, nos opnari,] S. Dominicum fuisse aliquando in aliquo capitulo Minorum, in eoque pro more suo sermonem habuisse. Hoc enim non solus iste Hispanus affirmavit, verum etiam scriptores Franciscani, Pisanus, auctor Speculi vitæ S. Francisci, scriptor Floreti, aliique plurimi recentiores. Ac singuli quidem aliquid erroris suæ narrationi immiscuerunt (nam Minores tradunt, capitulum istud fuisse omnium maximum; Dominicanus vero Hispanus, celebratum statuit in quodam oppidulo, ac quingentos fratres, in eo congregatos, in uno triclinio conventus simul accubuisse) sed hujusmodi errores facile obrepere solent scriptoribus ætate locoque remotioribus; ut non cogamur propterea ipsam S. Dominici in aliquo Franciscanorum capitulo præsentiam, de qua ambæ partes conveniunt, inter fabulas numerare. Deinde cum etiam ex verbis Venturæ Veronensis num. 9 datis, constet, Dominicum soluisse ad religiosos aliorum cœtus venire, & apud eos verba facere; nec tamen in Vitis ejus peculiaria hujus consuetudinis exempla legantur, non potest etiam præcipuorum biographorum silentium adversus ejusdem præsentiam in aliquo capitulo Minorum quidquam ponderis habere.
[24] Quod spectat ad tempus, quo S. Dominicus hujusmodi generali capitulo videri possit interfuisse, [S. Dominicum generalibus Minorum comitiis] ex Tabula chronologica gestorum illius, apud Echardum tom. 1 Bibliothecæ inter pag. 88 & 89 exhibita, colligitur, id factum non esse ante annum 1218, ante quem Dominicus in Pentecoste, quod erat præstitutum generalibus comitiis habendis tempus, numquam fuit in Italia, extra quam Franciscus ea numquam celebravit. At priori, eaque majori, parte anni 1218 Dominicus Romæ & alibi in Italia versatus fuit, nec quidquam obstare videtur, quo minus tunc potuerit circa Pentecosten Assisium adiisse. De sequenti anno disceptatur, negantibus cum Echardo laudatis Annalistis Dominicanis, potuisse sanctum institutorem suum tum temporis adfuisse Assisii, & contrarium opinante Cupero.
[25] Duobus sequentibus annis, quibus in Pentecoste supervixit S. Dominicus, [anno 1218 vel 1219 interfuisse.] credendus non est Franciscanis comitiis interfuisse, cum ipsemet sua eodem tempore celebraverit Bononiæ. Oportet igitur, illum alterutro anno, nimirum 1218 vel 1219 ad Franciscana accessisse, si id umquam fecerit, quod mihi saltem probabilius apparet. Verumtamen pro alterutro anno certo figendo, non invenio sat firmas rationes. Pro anno 1219 stat Waddingi aliorumque auctoritas; sed iidem volunt, ejus anni comitia fuisse illa omnium maxima; quod mihi non satis videtur probabile ob rationes suo loco expositas: contra eumdem vero annum faciunt quidem argumenta Echardi, minime contemnenda; sed hæc quoque ejusmodi non sunt, quin possint fallere. Duo siquidem æque ambigua statuit Echardus; primum est, Jordanum annos ab Annuntiatione, seu potius a Paschate computasse; alterum est, S. Dominici ex Hispania discessum ab eodem illigari anno 1219 sic inchoato; horum autem si alterutrum fallat, ruunt cetera; neutrum vero fallere, mihi nondum probarunt novissimi Annalistæ Prædicatorum, quamvis Echardi sententiam a pag. 519 usque ad 530 multis stabilire conati sint.
§ II. Discutitur narratio Bartholomæi Pisani de capitulo Minorum, cui S. Dominicum interfuisse, putavit.
[Singularis Dei providentia in comitiis generalibus semper eluxit.] Quotquot asseruerunt, S. Dominicum aliquando adfuisse in comitiis Fratrum Minorum, affirmarunt pariter, in iisdem singularem Dei providentiam eluxisse; quod cum S. Bonaventura in omnibus generalibus comitiis eorum factum esse, observaverit, omnino admittendum est. At nec ipse, nec illo antiquiores biographi tradiderunt, divinam illam providentiam in ullo ex iisdem capitulis manifesto miraculo illustratam fuisse. Singulari scilicet providentiæ Dei adscribi potuit debuitque, quod tanto pauperculorum Fratrum numero, qui quinque millia aliquande excessit, victus sufficientia semper adfuerit, nullo quidem interveniente insolito miraculo, sed vicinis accolisque loci, sive rogatis, sive etiam sponte sua, abunde afferentibus necessaria. Primus, quem quidem novi, Anonymus Hispanus verbis præcedenti § recitatis scripsit, intervenisse miraculum, mihi, ut ibidem dixi, non satis probabile. Fortasse iste audierat, in capitulo, cui S. Dominicus interfuit, instante prandendi hora, victum defuisse; sed paulo post inopinato advenisse, qui paratos ex eleëmosynis cibos, tantæ multitudini satiandæ necessarios, affatim attulerunt. Si quid tale contigerit, præsente S. Dominico, potuit hic sane id merito admirari, divinæque adscribere providentiæ; potuitque ejusdem facti narratio, dum per ora pervasit multorum, alienis adjunctis vestita ad Hispanum Anonymum pervenisse. Undecumque tamen ea ille didicerit, suspecta mihi sunt ob rationes, quas superius jam exposui.
[27] [Datur narratio Pisani, vel hujus editoris, de capitulo, cui interfuit S. Dominicus,] De capitulo, quod sua præsentia S. Dominicus honoravit, plus vice simplici etiam mentio fit apud Pisanum in libris Conformitatum; ac in primis Conformitate 1, fol. 14, col. 2 primæ editionis Mediolanensis, ubi ista legere est: Declaratus fuit etiam beatus Franciscus beato Dominico in capitulo generali, celebrato per beatum Franciscum apud Assisium. In quo cum essent ultra quinque millia fratrum, ipse beatus Dominicus cum pluribus ex suis affuit fratribus, ubi divinam providentiam agnovit circa fratres adesse meritis beati Francisci; cum tot fratribus nihil habentibus, nec de victu cogitantibus, subito divina providentia omnia eis ministravit copiose, propter quod ipse beatus Dominicus dicere habuit: “Vere Dominus habet curam de istis sanctis pauperculis; & ego nesciebam.” Eadem leguntur in Pisani editione Bononiensi anni 1590, fol. 18, col. 1. Si in his verbis corrigas, quod de numero congregatorum dicitur (neque enim capitulo omnium numerosissimo S. Dominicus interfuisse mihi videtur) non video, quin ea pro veris nequeant admitti; nec credi possit tale quid exclamasse Dominicus. Quamvis enim nullus dubitem, quin summa ille fuerit in Deum fiducia, hujusque providentiam dudum ante habuerit perspectam, non credo, illum propterea, dum eamdem tam manifeste denuo experiebatur, abstinere debuisse ab istis verbis: Vere Dominus habet curam de istis sanctis pauperculis; & ego nesciebam; quæ non ignorantis aut diffidentis sunt, sed admirantis & laudantis. Quare miror, Annalistas Dominicanos pag. 538 eadem, velut sancto suo institutori injuriosa, oppugnanda censuisse.
[28] Ejusdem capituli rursum meminit Pisanus in Conformitate 10, [maximam partem accepta ex Legenda,] fol. 112, col. 1 & 2; sed cum hic pro ampliori relatione remittamur ad Conformitatem 24, postremum hunc locum adeamus. Fol. 207 hæc ibi habentur: Secundo id ostendens & declarans (Conformitatem in cibando) est, quando capitulum generale celebravit in planitie Assisii apud sanctam Mariam de Portiuncula, ubi (ut dicit prima pars Legendæ Majoris) licet esset omnium necessariorum penuria, Fratrumque multitudo ultra quinque millia, divina tamen opitulante clementia, & victus sufficientia affuit, & salus corporalis concomitata, ac spiritualis jocunditas super omnia affuit inter eos. Observa hic, studiose lector, laudatam hoc loco Legendam Majorem Vitam esse a S. Bonaventura scriptam, in qua secundum partitionem meam num. 52 ista, non sequentia, leguntur. Hinc subdit Pisanus: Et quia non aliter tangit dicta pars (Legendæ per Bonaventuram) hoc insigne miraculum, Antiqua Legenda hoc refert in hunc modum. Quæ igitur subditur relatio, non ex S. Bonaventura desumpta est, sed ex Antiqua Legenda, quæ qualis sit, non habeo compertum. Certe non potest per hanc designari Legenda Thomæ Celanensis, nec Trium Sociorum, nec denique ea, quam Secundam appellavimus; nam in nulla harum memoratur S. Dominici in eo capitulo præsentia, de qua ïbi agit Pisanus.
[29] At legitur illa tum in tribus editionibus sæpe memoratis Speculi vitæ S. Francisci, [quam vocavit Antiquam: at mihi ignota;] tum etiam in ejusdem Ms. nostro apographo Lovaniensi, in quo tam similis ea exstat narratio, ut vel ex Pisani libro in Speculum vitæ, vel ex hoc in illum, aut denique in utrumque ex eadem quadam Legenda translata fuisse omnino videatur. Sed cum Pisanus ipse secundum dicta in Commentarii prævii § 2, collectore Speculi sit antiquior, is aliud quoddam Opusculum per Legendam Antiquam designasse dicendus est, si verba illa vere Pisani sint. Dubitandi ratio est, quod admodum reverendus pater Franciscus Zenus, qui illius Opus typis edendum primus curavit, non illud dederit, quale repererat in Ms., sed primo castigandum, inde imprimendum tradiderit, uti ex testimonio R. P. Francisci a S. Columbano ostendi in Commentarii prævii § 2. Proinde, cum nesciamus, an inter castigationes a Zeno factas non veniant etiam additiones, quibus ille Pisani Opus subinde supplendum putaverit, certo quoque scire nequimus, an ea, quæ hoc loco velut ex antiqua Legenda accepta dicuntur, reipsa sint Pisani, an Zeni. Zeno vero certe prælucere potuit Speculum vitæ S. Francisci, atque ab eo utcumque Legenda antiqua appellari, quia, quemadmodum in citato § Commentarii prævii dixi, recentius non est, medio seculo XV, ac fortasse circa medium seculam XIV compositum, Zenus vero Pisani libros Conformitatum edendos curavit seculo XVI jam aliquot annis inchoato, seu anno 1510.
[30] [verum ista narratio habet quædam improbanda,] Ex quacumque tamen Legenda relatio ista accepta fuerit, in ea sunt quædam improbabilia, quæ suis locis mox observabimus. His præmissis relationem ipsam ex prædicta Pisani per Zenum editione exhibeo. In quodam generali capitulo, quod beatus Franciscus apud sanctam Mariam de Angelis celebravit, congregati sunt ibi ultra quinque millia fratrum (quod in solis comitiis omnium maximis, serius, quam anno 1219 celebratis, factum putamus) &, sicut alibi habetur, quingenti fuerunt ad profitendum novitii. Quod de novitiis aliunde hic additur, quamvis is numerus forte exaggeratus sit, satis tamen verisimile est, magnos eorum manipulos e variis provinciis illuc fuisse adductos, ut coram sancto Patre professionem suam nuncuparent. Sed ex verbis illis, Sicut alibi habetur, observa, hæc de novitiis non legi in Legenda ista antiqua; sed nec eadem leguntur in tribus editionibus Speculi, nec in nostro apographo Lovaniensi; ad quod tamen annotatum est, eadem exstare in ejusdem Speculi Ms. Bruxellensi, & quidem additis iisdem vocibus: Sicut alibi habetur; ut hinc denuo colligere liceat, scriptori apographi Bruxellensis Pisani Opus præluxisse. Pergo modo verba ex Pisano describere.
[31] [quædam etiam difficultati obnoxia,] Cui capitulo (imo, ut opinor, alteri) etiam affuit sanctus Dominicus, pater Ordinis Prædicatorum, cum septem fratribus. Affuit etiam dominus Ugolinus Cardinalis, qui fuit tunc protector Ordinis, & postea (ut beatus Franciscus eidem prædixit) Papa Romanus, vocatus dominus Gregorius nonus, qui beatum Franciscum ascripsit catalogo Sanctorum. Et cum curia Papæ tunc esset Perusii, dictus Cardinalis studiose venit Assisium, & omni die veniebat ad videndum beatum Franciscum, & quandoque cantabat Missam, quandoque prædicabat, & faciebat sermonem fratribus. Hic paululum sistamus. Quæ de Cardinale Hugolino dicuntur, nullam pariunt difficultatem, sed omnino congrua sunt, quæ de eodem narrant Vitæ antiquæ, quas edidi. Attamen erat is tunc quidem Minorum Ordinis protector, sed nondum auctoritate Apostolica confirmatus, ut suo loco dictum est in Commentario prævio.
[32] [aliaque etiam ab aliis capitulis] Haud æque verisimiliter asserere possum, curiam Papæ, seu Honorii III, tunc fuisse Perusii. Annalistæ Dominicani pag. 539 oppositum contendunt ex ejusdem Pontificis litteris, quas in Regesto illius, in tabulario Vaticano asservato, exstare aiunt, datas Romæ apud S. Petrum singulis fere diebus mensis Maii usque ad Kalendas ipsas Junii. Verum cum nesciamus, quanto tempore duraverint comitia illa, quæ eo anno 1219 inchoari debuerunt die XXVI Maii, in quam tunc incidit Pentecoste; cumque Annalistæ nullas afferant Honorii litteras inter Kalendas Junii & ejusdem mensis diem XVII signatas, non evicerunt, Honorium initio Junii non fuisse Perusii, neque ante ipsum aliquos e curia illius, & inter hosce Hugolinum, illuc prægressos advenisse. Nolim tamen, id ita factum esse, asserere; nam mihi quidem videtur, seu Pisanus, seu hujus editor, uti S. Dominici præsentiam ad capitulum Storearum non recte retulit, ita etiam nonnulla alia, in aliis comitiis facta, ad idem illud, congregatorum numero celeberrimum, capitulum reduxisse, ut illud quoque de Pontificiæ curiæ præsentia ex fallaci conjectura eodem referre potuerit. Verumtamen ex solo capite, quod Honorius anno 1219 non fuisset Perusii, Pisanus hic argui nequit, cum annum habiti capituli non adscripserit.
[33] Apud Pisanum ita pergitur: Cum autem veniebat visitare (Cardinalis Hugolinus) illud sanctum collegium, [ad illud, cui S Dominicus interfuit,] & videret illos in campo turmatim ad sexaginta, ad centum, ad trecentos, sedentes in collocutione divina, aut in oratione & lachrymis, aut in exercitiis; & cum tanto silentio, quod nullus penitus erat rumor vel strepitus, admirans de tanta multitudine, ut castrorum acie ordinata, cum lacrimis & magna devotione dicebat: Vere castra Dei sunt hæc Non enim audebat aliquis inter eos fabulas dicere, seu truffas (id est, nugas, jocos) sed ubicumque congregabantur, vel orabant, vel plorabant, vel aliqua de salute animæ loquebantur. Et habebant ibi in campo loca distincta per turmas de caricis (ex carice voluit dicere) in circuitu & supra. Unde propter hoc vocatum est capitulum illud DE CARICIS, alias Storearum. Lecti vero erant terra nuda, vel modica palea: cervicalia autem lapides vel ligna. Propter quod erat cunctorum tanta devotio, quod ex curia domini Papæ, ibi propinqua, multi comites & barones, duces & milites, Cardinales etiam cum episcopis & clericis personaliter, & nobiles cum popularibus concurrebant, ut viderent tam sanctam multitudinem & humilem congregationem, quam mundus de tot sanctis hominibus numqum simul & semel habuit similem: ad videndum etiam venerabile caput ipsorum beatum Franciscum, qui tam pulcram prædam mundo rapuerat, & tam devotum gregem ad pascua Christi dirigebat.
[34] Hæc omnia dicuntur de capitulo, Storearum vulgo dicto, [perperam relata:] & satis verisimilia sunt, licet forsan plusculum exornata. Verum huic capitulo interfuisse S. Dominicum, non credimus, quodque de propinqua summi Pontificis curia asseritur, incertum nobis est, sive hic de anno 1219, sive de alio agatur. Quod autem de turmis Fratrum Minorum per campum distinctis dicitur, forte non in solo capitulo, quod a Storeis appellatum fuit, sed in aliis quoque contigit; cum modicum S. Mariæ de Portiuncula monasterium non videatur fuisse satis capax multitudinis Fratrum, qui ante confirmatam ab Honorio III secundam Regulam omnes ad annuum capitulum in Pentecoste debebant convenire. Redeo ad relationem: Congregatis autem omnibus, surrexit sanctus pater, pastor & venerabilis dux, Franciscus, & in fervore spiritus illi beato gregi verbum vitæ proposuit voce altisona & tubali, quam sibi divina unctio infundebat. Et istud thema proposuit: “Magna promisimus, majora promissa sunt nobis: servemus hæc; aspiremus ad illa. Brevis voluptas; perpetua pœna: modica passio; gloria infinita.” Et super hæc devotissime prædicans, hortabatur omnes ad pœnitentiam, & obedientiam sanctæ matri Ecclesiæ; ad suavitatem charitatis fraternæ; ad orandum pro universo populo Dei; ad patientiam in adversis; ad munditiam & castitatem angelicam; ad pacem & concordiam cum Deo & hominibus; ad humilitatem & mansuetudinem cum omnibus; ad mundi contemptum; ad ferventem zelum Euangelicæ paupertatis; ad sollicitudinem & vigiliam sanctæ orationis & divinæ laudis; ad jactandum totam curam animæ & corporis in pastorem bonum & nutritorem animarum nostrarum & corporum, Dominum Jesum Christum benedictum.
[35] [quædam etiam de SS. Francisco & Dominico] Et propter hoc melius observandum, præcipio vobis Fratribus omnibus hic congregatis in meritum obedientiæ salutaris, quod nullus curam vel sollicitudinem aliquam habeat de aliqua re comestibili aut potabili, aut de aliquibus aliis necessariis corporum: sed solum intendatis orationi & laudi Dei, omnem curam projicientes in Christum; quoniam ipsi est specialis cura de nobis. Et ita fecerunt omnes, hylari animo ad orandum currentes. Sanctus autem Dominicus, qui ad hoc præsens erat, admirans de mandato, quod fecerat beatus Franciscus, & reputans, eum indiscrete procedere, eo quod præcepit in tam magna multitudine, ut nullus haberet curam de rebus necessariis corpori, extimabat, in tam magna multitudine inconvenientiam debere contingere; sed Dominus Jesus Christus volens ostendere, quod ipse curam gereret de tam caris ovibus & suis pauperibus singularem; statim inspirando facta est manus Domini super Perusinos, Spoletanos, Fulginenses, Spellenses, Assisinates, & cunctas circumadjacentes civitates & castra; & veniebant cum asinis, mulis & equis, oneratis pane & vino, fabis & caseo, & omnibus bonis, quibus putabant, illos beatos pauperes indigere.
[36] [minime verisimilia,] Insuper portabant tobaleas (id est, mappas) & vasa, magna & parva, & quicquid utensilium opus esset, & beatum se putabat ille, qui devotius & attentius eis servire posset, & in omnibus illi beatæ multitudini necessaria studiosissime providere. Ad hæc observo, S. Franciscum nusquam in Regula sua præcepisse, ut Fratres sui a necessario victu quærendo abstinerent, sed voluisse, ut illum mendicando sibi compararent. Domino famulantes (inquit in Regula cap. 6) vadant pro eleëmosyna confidenter. Nullum quoque in antiquis Vitis ejus exemplum legi, quod supra dictum præceptum in comitiis datum ullo modo facere posset verisimile, eo saltem sensu, quo ibi videtur referri. Etenim quæ adduntur de S. Dominico, ac speciatim hæc verba: Ut nullus haberet curam de rebus necessariis corpori, faciunt, ut nequeamus dicere, præceptum illud solum injunctum fuisse iis, quibus ea cura commissa non erat a S. Francisco, sed fuisse alios ad mendicandum in vicinis civitatibus ac vicis constitutos. Si quid tale Franciscus fecisse diceretur, ut omnem victus sollicitudinem a ceteris amoveret, id facile possemus credere. Verum incerto auctori, cujus ætatem ignoramus, non tribuimus tantum, ut credamus, S. Franciscum præcepisse, ut in congregatione quinque millium hominum, nullus esset, qui necessaria procuraret.
[37] [aliaque nimis exornata.] Hinc, quod de S. Dominico additur, sponte corruit: nam si factum non sit, quod minime factum existimamus, non potuit S. Dominicus de eo male judicare. Præterea huic Sancto notior erat Francisci sanctitas, ac major erat prudentia, quam ut de illius factis dictisve temere judicasse credi queat; expectasset nimirum exitum rei vir prudentissimus, si quid vidisset, quod cum prudentiæ legibus non potuisset illico componere. Exaggeratum etiam quoad modum videtur, quod verbis hiulcis postea subditur: Statim inspirando facta est manus Domini super Perusinos &c: quamvis enim non dubitemus, quin omnes vicinæ civitates, apud quas summa erat de S. Francisco ejusque Fratribus existimatio, liberaliter concurrerint ad sustentandos congregatos, ac non modo cibos supra nominatos, sed etiam alios & meliores abunde attulerint; non credimus tamen, omnes illas fimul sola divina inspiratione ad hoc fuisse permotas. Ardor ille multorum, congregatis Fratribus inservire desiderantium, omnino credibilis ac verisimilis est. Hinc probabilia etiam sunt, quæ ibidem sequuntur: Vidisses ante illum cœtum Sanctorum milites & nobiles devotissime servientes. Vidisses ibi clericos & devotos fideles more domicellorum undique discurrentes. Vidisses adolescentium floridam junventutem cum tanta instantia ministrantes, ut viderentur, non pauperculis Fratribus, sed Apostolis Domini nostri Jesu Christi servientes. Hæc, inquam, etiamsi fortasse exaggerata sint, nec a pietate fidelium, nec a verisimilitudine abhorrent.
[38] At correctione indigent, quæ de S. Dominico auctor adjungit his verbis: [fabulamque de S. Dominico,] Quæ omnia cum sanctus Dominicus cerneret, & divinam providentiam vere ibi cognosceret, humiliter redarguens semetipsum de judicio indiscretionis prædicto, quod fecerat, genuflectens beato Francisco, dixit humiliter culpam suam, & ait: “Vere Dominus habet curam de istis sanctis pauperculis; & ego nesciebam. Unde ex nunc promitto servare sanctam paupertatem Euangelicam; & maledico ex parte Dei omnes Fratres de Ordine meo, qui in ipso Ordine habere proprium præsumpserint.” Fuit igitur beatus Dominicus valde ædificatus de fide beati Francisci, & de providentia divina & copia abundantissima omnis rei. Nam sic sanctus verus & sapiens Deum fidelissimum advertit in omnibus verbis suis: quia, sicut agri virgulta crescere facit Deus & lilia, & sicut pascit cæli volatilia, sic suis pauperibus cuncta præbet necessaria. Ex hisce corrigenda quædam esse, ex supra dictis statue: nam sicut S. Dominicum præcipitis judicii reum hic fuisse, non putamus, ita nec ejusdem pœnituisse, credimus. An vero idem Sanctus strictiorem illam, quam Minores profitebantur, paupertatem Euangelicam ex eo tempore servare ac in Ordinem suum introducere decrevisse credi possit, pendet ex tempore, quo is eamdem in suo Ordine lege lata stabilivit; de quo infra pluribus. Non tamen credimus, eumdem sanctum institutorem tunc etiam imprecatum esse fratribus suis, legem, quam nondum tulerat, recusaturis.
[39] Vidit Waddingus, multa in relatione ista modo parum probabili exposita esse, [quæ Waddingus temperatius recensuit.] ideoque ad annum 1219, num. 16 maluit eadem compendiose ac multum mitigata referre verbis, quæ subdo. Severe omnibus interdixit (S. Franciscus) ne de rebus ad corpus pertinentibus soliciti essent, ex illa Psalmi (54, ℣. 23) sententia, “Jacta super Dominum curam tuam, & ipse te enutriet.” Aderat huic Francisci edicto B. Dominicus, eique hoc nimium visum est, cum vereretur, ne quodammodo Deus tentari videretur, si non tantæ multitudini alimenta pararentur; sed non multo post, ecce, ex omnibus finitimis urbibus & pagis concursum hominum ac jumentorum, omnem omnis generis commeatum, supellectilem & vasa deferentium: quæ res ita Dominicum permovit ut ab eo tempore constituerit redditus omnes a suo quoque Ordine, qui tum nascebatur, removere, divino fretus præsidio, cujus tam insigne indicium oculis suis viderat. Quod & fecit anno sequenti in synodo generali Bononiæ collecta, & ad ultimum vitæ terminum sub suæ maledictionis interminatione in eos, qui possessiones in Ordinem introducerent. Hæc Waddingus; at mallem, ut nec præceptum S. Francisci affirmasset, nec judicium de illo tribuisset S. Dominico: utrumque enim profectum videtur ex nimia amplificandi libidine auctoris ignoti, qui ipso scribendi modo exaggerationes suas manifestas facit.
[40] [Reliqua ejusdem relationis] Subjungo reliqua ex laudato libro Pisani: In illo autem capitulo fuit dictum beato Francisco, quod multi Fratres portabant loricam ad carnem & circulos ferreos; propter quod multi infirmabantur, & impediebantur multi orare, & aliqui moriebantur. Unde ipse, sicut dulcissimus & pius pater, præcepit per obedientiam omnibus, quod, quicumque haberent loricas & circulos ferreos, in conspectu ejus deponerent. Et inventæ sunt bene quingentæ loricæ, & circuli ferrei brachiorum & ventris in tanta multitudine, quod fecerunt unum magnum acervum. Qui omnia fecit eos relinquere. Post hæc sanctus pater Franciscus, docens & consolans universos, & instruens, quomodo de præsenti seculo nequam evaderent, cum benedictione Dei & sui cunctos consolatos remisit in diversas mundi partes. Hæc omnino consona sunt moribus S. Francisci, qui, ut docent ejusdem antiqui biographi, nolebat in subditis suis nimiam austeritatem, quæ aut vitæ noxia esset, aut bona opera impediret.
[41] [verosimiliter exaggerata.] Vereor tamen, ne in illis quoque verbis exaggeratio sit, si intelligenda sint de solo Storearum, seu omnium maximo capitulo, uti sonant. Nam Tres Socii, qui omnibus capitulis a S. Francisco celebratis verisimiliter interfuere, in Appendice supra edita, num. 59 hac de re generatim sic loquuntur: Arguebat præterea pius Pater Fratres suos, qui nimis erant sibi ipsis austeri, vigiliis, jejuniis & corporalibus exercitiis nimium insudantes. Quidam enim se tam graviter affligebant, ut cuncta in se carnis exprimerent * incentiva, quod quilibet videbatur odire seipsum. Quos Vir Dei prohibebat, admonens eos benigne, & rationabiliter reprehendens, atque ipsorum vulnera alligans salutarium vinculis præceptorum. Hæc illi, rerum, quæ in comitiis gestæ sunt, oculati auritique testes, nec plura. Præterea hæc auctoris ignoti verba, propter quod multi infirmabantur, & impediebantur multi orare, & aliqui moriebantur, si ad ipsum tempus comitiorum referenda sint, minime congruunt cum verbis S. Bonaventuræ, qui, si minus de omnibus comitiis generalibus, certe etiam de omnium maximis, quæ Storearum nunc vocantur, expresse asserit, salus comitabatur corporea, omnes scilicet, qui ad illa convenerant; ac proinde nec multi ibi infirmabantur, nec propterea impediebantur multi orare, nec aliqui moriebantur. Itaque videtur relationis istius auctor, quisquis demum ille sit, multa undique accumulasse, & diversis temporibus facta, ad famosa illa comitia cum exaggeratione transtulisse.
[Annotatum]
* i. e. extinguerent
§ III. An S. Dominicus videri possit exemplo S. Francisci severiorem paupertatem in Ordinem suum induxisse.
[Non apparet a vero alienum, S. Dominicum] Quamquam minime credimus, S. Franciscum severo decreto vetuisse, ne quis in comitiis, ad quæ ultra quinque millia Fratrum convenerant, necessarium corporibus victum mendicando compararet; huncque deinde a variis civitatibus & villis circumjacentibus, sola divina inspiratione subito & simul commotis, abundanter allatum fuisse eo, quo ex aliis supra relatum est, modo; quamquam etiam non putamus sine hæsitatione admittendum, quod de cibis per viginti adolescentes, puta angelos, prodigiose ministratis, ignotus scriptor Hispanus, supra pariter laudatus, tradidit; vel sic agnoscimus tamen, ingens fuisse ac manifestum divinæ providentiæ beneficium, quod quinque millibus hominum, in campo congregatis, ex sola fidelium caritate omnia necessaria abunde fuerint administrata. Imo credimus, eamdem divinæ providentiæ largitatem simili fere modo eluxisse in comitiis præcedentium annorum, quæ item numerosa fuisse, necesse est: utrumque enim non obscure indicare videtur S. Bonaventura in Vita edita num. 52. Hinc non improbabilis mihi apparet Franciscanorum atque hos inter Waddingi, sententia existimantium, S. Dominicum, conspecto in illorum comitiis tam evidenti divinæ providentiæ indicio, excitatum fuisse, ut & ipse possessiones & redditus sui Ordinis abdicaret, caveretque, ne in posterum admitterentur.
[43] Indubitatum est, S. Dominicum initio Ordinis sui aliquot possessiones pro eo acceptasse, [S. Francisci exemplo severiorem paupertatem] easque eidem confirmatas fuisse a summo Pontifice Honorio III; postea vero eumdem Sanctum in comitiis suis anno 1220 Bononiæ habitis, illis omnibus renuntiasse, legemque condidisse, ne possessiones aut redditus admitterentur imposterum. Constat similiter, Ordinem Minorum, anno 1209 institutum, ejusdemque fundatorem S. Franciscum ab ipsomet initio fundationis nullas possessiones, nullos prorsus redditus habuisse, aut acceptare voluisse; neque ullo magnorum virorum consilio ab hac sua sententia potuisse dimoveri. Nullus Religiosus Ordo hunc vivendi modum sectabatur, dum id facere cœpit Franciscus, ut testantur Tres Socii in Appendice Vitæ a me edita num. 53; ideoque ipsum ejusque primos socios alii passim deridebant, quia tempore illo nullus relinquebat sua, ut peteret eleëmosynam ostiatim. Propterea episcopus Assisiensis hujusmodi vitam S. Francisco dissuadere conatus est, quod nimis durum videretur & asperum, nihil in seculo possidere. Hoc ipsum etiam tentavit Joannes de S. Paulo, episcopus Cardinalis Sabinensis; atque ipse quoque summus Pontifex Innocentius III primo distulit illius Ordinem approbare, quod aliquibus de Cardinalibus novum aliquid & supra vires humanas arduum videretur tantam paupertatem amplecti; quemadmodum ex primis biographis in Commentario prævio suis locis probavi, & in Vitis editis legere est. At Francisci constantiam iidem deinde laudaverunt, eamdemque vivendi normam Innocentius III anno 1209 approbavit.
[44] [suis præscripsisse: nec oppositum probatur] Rarum ergo ac insolens eo tempore erat Religiosis sine possessionibus in communi vivere, & victum mendicando quærere, quantoque magis erat inusitatum, tanto verisimilius est, Dominicum Francisci, amantissimi amici sui, exemplo ad strictiorem paupertatem transivisse. Sane non perspicio, qua ratione S. Dominici gloriæ repugnaret, si crederemus, hunc, quod recte sancteque statuit, S. Francisci exemplo statuisse. Verumtamen Echardus pag. 80 vehementer se opponit, eique adstipulantur Annalistæ Dominicani, maxime pag. 518. Ego vero nequeo laudem S. Francisco debitam negare, nec asserere dubito, admodum probabile esse, S. Dominicum illius exemplo excitatum fuisse, ut possessionibus ac redditibus pro Ordine suo renuntiaret. At enim contrarium, inquit Echardus, antiqua omnia monumenta evincunt; sed nullum allegat, ex quo id evinci queat. Primo producit locum ex Vita S. Dominici per B. Jordanum scripta, qui locus pertinet ad annum 1216, dum de electione Regulæ S. Dominicus cum suis tractabat. Jordani verba ab Echardo relata accipe: Proposuerunt etiam & instituerunt possessiones non habere, ne prædicationis impediretur officium sollicitudine terrenorum; sed reditus eis adhuc habere complacuit. Respondeo, hunc locum mihi favere saltem quod ad redditus attinet: nam interpretatio, quam ibidem addit ipse Echardus, scilicet quo usque plenam & certam haberent Ordinis confirmationem, ea valde ambigua est, ac etiam minus verisimilis in lectione ejusdem loci, quam exhibuit Cuperus noster in S. Dominico tom. 1, Augusti pag. 550, num. 32. Ibi enim sic legitur.
[45] [ex B. Jordano, Constantino Urbevetano,] Proposuerunt etiam & instituerunt non habere possessiones, ne prædicationis impediretur officium solicitudine terrenorum; sed tantum redditus recipere, unde possent sibi in victui necessariis providere. Non comparet in hoc texto vocula adhuc, ad quam referri posset Echardi adjecta interpretatio: Quo usque plenam & certam haberent Ordinis confirmationem. Codicem autem Uxamensem membranaceum, quo usus est Cuperus, quique in Museo nostro servatur, probabilissime scriptum esse ante annum 1242, ibidem pag. 370 probavit Cuperus ex eo, quod periodus, quam ex illa S. Dominici Vita eradi mandavit prædicti anni Bononiense capitulum Prædicatorum, in eodem codice sic erasa sit, ut adhuc utcumque legi possit. At in codice, ex quo eamdem Vitam vulgavit Echardus, illa periodus penitus omissa fuit; unde colligas, Echardianum codicem juniorem esse nostro, ac proinde lectionem nostri præferendam esse Echardianæ. Verba, quæ subjungit Echardus ex altera Vita S. Dominici, per Constantinum Urbevetanum scripta, sunt hæc: Ne prædicationis, cui summopere debebant intendere, impediretur officium, proposuerunt ex tunc (anno 1216 in supra dicta deliberatione de eligenda Regula) terrenas possessiones & reditus prorsus abjicere, quod postmodum in primo capitulo generali, Bononiæ celebrato, affectu pariter & effectu per constitutionem immobilem perpetuæ fuit executioni mandatum.
[46] Probant hæc, deliberatum quidem fuisse anno 1216 de possessionibus ac redditibus abjiciendis, [quorum loci expenduntur:] sed simul probant, nihil hac in parte, vel tunc vel deinde, decretum fuisse ante annum 1220, quo prius istud consilium ac propositum affectu pariter & effectu per constitutionem immobilem perpetuæ fuit exsecutioni mandatum. At quis modo ex illis inferat, S. Francisci exemplum non fuisse incitamento Prædicatoribus illis, qui austeram illam paupertatem sectari desiderabant? Profecto S. Francisci Ordo & inusitata tum temporis paupertas, jam ab anno 1209 ab Innocentio III vivæ vocis oraculo approbata, non tam obscura erant, ut non potuerint anno 1216 Prædicatores ad æmulationem incitare; maxime cum eorumdem fundator Dominicus tum recens rediisset ex urbe Romana, ubi certe tanta erat de S. Francisco ejusque Ordine existimatio, ut mirum esset, si ea ibidem non innotuisset S. Dominico. Attamen nihil tunc ab illis hac super re decretum fuit, ut vidimus. Alter Constantini Urbevetani locus, ab Echardo productus, solum probat, Prædicatores jam ante capitulum Bononiense anni 1220 Romæ mendicasse. Quod cur fieri non potuerit, quamvis iisdem licitum esset offerendas possessiones admittere, vel etiam aliquot tenues jam haberent?
[47] Subdit Echardus locum Rodulphi Faventini, qui in processu canonizationis testatus est, [neque ex testimonio Rodulphi Faventini;] S. Dominicum (anno 1219) curasse rescindendum contractum, quo possessiones Ordini dabantur Bononiæ, & adjunxit: Et noluit, quod haberent illas vel quasdam alias possessiones; sed solummodo viverent de eleëmosynis, & parce: quoniam si haberent in domo, unde possent vivere in die, nolebat, quod reciperent aliquid illa die, nec mitterent pro eleëmosynis. Fateor, hinc omnino constat, jam ante annum 1220 S. Dominico fixum fuisse, nullas possessiones ulterius admittere. Verum id non adeo favet sententiæ Echardianæ, ut potius non parum obsit. Cum enim Dominicani anno 1215 reditus acceptaverint, & anno 1216 Honorius III Papa omnes possessiones eidem Ordini collatas ac in posterum conferendas gemino diplomate confirmaverit; profecto necesse est, Dominicanos inter annos 1216 & 1220 ad strictiorem paupertatem transivisse; imo etiam inter annos 1217 & 1220. Nam teste Fratre Joanne Hispano apud Echardum pag. 50, adhuc anno 1217 multæ possessiones & redditus … datæ fuerunt Dominicanis, qui cum eodem Joanne tunc morabantur Parisiis, ab ipso S. Dominico illuc missi. Qua vero ratione dicemus, ab anno 1216 interdictas fuisse possessiones Dominicanis, si eas etiam acceptabant anno 1217. Ad hæc si procurator Bononiensis contractum donationis anno 1219 eo usque promoverit, ut jussu S. Dominici fuerit rescindendus, quo pacto dicemus, ejusdem Sancti voluntatem de non admittendis possessionibus notam fuisse anno 1219 Dominicanis Bononiensibus ante illius adventum?
[48] Opinionem suam etiam clariorem ac certiorem reddi, [aut Humberti Chronico, aut donatione Fulconis episcopi,] credidit Echardus, ex Chronico, Humberti dicto, ex quo sequentia recitavit: In hoc autem capitulo (Bononiæ anno 1220 habito) inter multa, quæ statuta fuerunt, fuit & hoc statutum, quod amodo possessiones & reditus non reciperentur, & quod illis resignarent, quæ habebant in partibus Tolosanis. Quid hinc sequitur? Quod signum est, inquit ibidem Echardus, Tolasæ solum bona, decimas scilicet ab episcopo Tolosano jam ante inchoatum Ordinem collatas, non vero in aliis cœnobiis, ad quadraginta circiter jam erectis, recepta fuisse: alioquin tam istis, quam Tolosanis, ut renunciaretur, jussum fuisset. Ut quis intelligat, quam hæc fallat consecutio, legat modo litteras apud Echardum pag. 13 relatas, quibus Honorius III omnes Dominicanorum possessiones acquisitas & acquirendas confirmavit; dispiciatque, an hæ litteræ videri possint concessæ Religioso Ordini, qui nec possessiones haberet, nec umquam admittere decrevisset. Advertit hoc Echardus, & difficultatem amoliri conatus, ait, ibi agide possessionibus, S. Dominico datis ad sustentandum Prulianum monasterium sacrarum virginum, cujus curam ille susceperat, quodque jam tum numerosum erat & crescebat in dies. In hunc finem allegavit duas donationes a Fulcone Tolosano episcopo eidem Parthenoni factas, in quarum altera anni 1215 Fulco ait: Dedimus & damus hospitale, quod est ad portam Arnaldi Bernardi, cum omnibus juribus & pertinentiis suis F. Dominico Oxomensi canonico ad opus dominarum conversarum Prulii, eis temporalia & spiritualia ministranti.
[49] [quæ cum aliis instrumentis] Sit ita; sed an propterea credendum est, possessiones & redditus, de quibus in iisdem litteris fit mentio, ad Prulianense virginum monasterium pertinuisse? Inter illos etiam recensentur decimæ a laudato Fulcone concessæ S. Dominico, quas tamen ex ipsiusmet Fulconis instrumento, apud Echardum pag. 12 relato, constat ad S. Dominici ejusque sociorum Prædicatorum sustentationem donatas fuisse. Sed ut clarius pateat, Dominicanos tum alias, quam quæ ad monasterium Prulianense spectarent, tum etiam alibi, quam apud Tolosanos, possessiones habuisse, supra laudati Joannis Hispani verba, etsi paulo prolixiora, recitemus. Item dixit, quod, cum esset cum dicto F. Dominico apud Tolosam … ipse F. Dominicus … misit hunc testem, quamvis invitum, Parisios cum ullis Fratribus clericis & uno converso, ut studerent & prædicarent, & conventum ibi facerent… Et dum ipse testis & socii studerent Parisius, data fuit ei & sociis suis … ecclesia S. Jacobi in porta Aurelianensi; ubi steterunt & fecerunt conventum, ubi multos bonos clericos receperunt, qui Ordinem FF. Prædicatorum intraverunt; & multæ possessiones & redditus eis tunc datæ fuerunt, & omnia cesserunt eis prospere, sicut F. Dominicus eis prædixerat: & etiam temporibus ipsius data fuerunt Ordini Prædicatorum castra & possessiones multæ in partibus Tolosanis & Albigensibus.
[50] [optimæ fidei conferuntur.] Item dixit, quod, cum Ordo Prædicatorum haberet castra & possessiones multas in partibus supradictis, pecuniam portarent secum in via, & equitarent, & superpellicea deferrent, præfatus F. Dominicus laboravit & fecit, quod fratres ipsius Ordinis dimitterent & contemnerent omnia temporalia, & insisterent paupertati, & non equitarent, & viverent de eleëmosynis, & nihil secum in via portarent: & ita datæ fuerunt possessiones de Francia monialibus Ordinis Cisterciensis, & aliæ aliis. Hæc Joannes, in processu canonizationis S. Dominici testis quintus; ex quibus quivis facile perspiciet primo, non pro solo monasterio virginum Prulianensi, sed etiam ad sustentationem Fratrum Prædicatorum; nec solum decimas, sed etiam castra & possessiones multas data admissaque fuisse ante annum 1220. Manifestum est secundo, non tantum Tolosæ vel in partibus Tolosanis & Albigensibus, verum etiam Parisiis in Francia multas possessiones & redditus Fratribus Prædicatoribus ante eumdem annum donata, & ab iisdem fuisse recepta; quæ scilicet possessiones de Francia postea datæ fuerunt monialibus Ordinis Cisterciensis, & aliæ aliis. Manifestum est tertio, laborandum fuisse S. Dominico, ut suos, tam in Francia seu Parisiis, quam in partibus Tolosanis & Albigensibus habitantes, induceret ad renuntiandum omnibus possessionibus suis. Forsitam ejusdem Sancti consiliis ante latum anno 1220 in capitulo Bononiensi decretum jam acquieverant Dominicani præter Tolosanos, ac propterea hi in eodem decreto fuerint specialiter memorandi.
[51] Demum Echardus ipsas Fulconis episcopi Tolosani litteras, [Respondetur etiam ad argumentum] quibus decimæ Fratribus Prædicatoribus concessæ fuerunt, adducit, ut probet, illos semper ac jam inde ab Ordinis sui primordiis sine possessionibus vivere voluisse. Selegit scilicet ex illis litteris hæc de S. Dominico ejusque sociis verba: Qui in paupertate Evangelica pedites religiose proposuerunt incedere, & veritatis Evangelicæ verbum prædicare: & quia dignus est operarius cibo suo &c. Ac paulo post etiam illa: Cum enim jure cautum sit, quod aliquanta pars decimarum debeat semper pauperibus assignari & erogari, constat, illis pauperibus nos teneri partem aliquam decimarum potius assignare, qui pro Christo Evangelicam paupertatem eligentes, universos & singulos exemplo & doctrina donis cœlestibus elaborant ditare. Quam nihil hæc valeant pro sententia Echardi, probant verba Joannis Hispani supra allegata, quibus testatur, multas possessiones postea datas fuisse Prædicatoribus. Amplexi quidem jam fuerant anno 1215, quo datæ sunt Fulconis episcopi litteræ, Euangelicam paupertatem; sed non strictiorem illam, quæ omni caret possessione in communi. Nec mirum est, si episcopus viris illis apostolicis, velut vere pauperibus, ex ecclesiæ suæ decimis succurrendum putaverit, maxime in istis eorum Ordinis primordiis, in quibus, etsi possessiones habere possent, nullas tamen, aut certe paucas, nec sufficientes habebant.
[52] Rursum anno 1216 deliberarunt quidem de possessionibus dimittendis, [ex dicti Fulconis episcopi litteris,] atque in eam sententiam multum propenderunt; at nihil tunc etiam decretum fuit: nam anno sequenti, eodem Joanne teste, Parisiis multæ possessiones & redditus eisdem datæ fuerunt; perrexeruntque Prædicatores possessiones admittere verisimiliter usque ad æstatem anni 1219, quando S. Dominicus Bononiam veniens, contractum, quo procurator illorum (utique quia id sibi licitum putabat) quasdam possessiones admittebat, & facta erat inde charta coram episcopo Bononiensi, qui proinde nihilo magis, quam procurator iste, id vetitum sciebat, rescindendum curavit, uti ex Rodulpho Faventino vidimus supra. Tandem anno 1220 in capitulo Bononiensi S. Dominicus cum suis decrevit, nullas deinceps possessiones admittere, acceptasque, quæ nondum dimissæ fuerant, penitus abdicare; tuncque prius istud consilium de strictissima paupertate Euangelica amplectenda affectu pariter & effectu per constitutionem immobilem perpetuæ fuit executioni mandatum; uti iisdem vocibus testatur Constantinus Urbevetanus in Vita S. Dominici.
[53] [concluditurque, sententiam affirmantem] Nullum igitur in allegatis ab Echardo, quibus alia non addiderunt Annalistæ Dominicani, vetustum monumentum invenio, quo veter existimare, S. Dominicum fuisse exemplo S. Francisci stimulatum ad strictissimam paupertatem sectandam, ac sine ullis redditibus vivendum ex eleëmosynis. Dum tamen quæro scriptorem synchronum, qui id ita factum affirmet, nullum pariter reperio, ut non ausim certum dicere, quod certo caret testimonio. Huc itaque solum controversia recidit, an verisimilitudo faveat asserto scriptorum mediæ ætatis, qui asserunt, S. Dominicum exemplo S. Francisci, visoque in hujus comitiis insigni divinæ providentiæ seu miraculo, seu exemplo, motum fuisse, ut parem paupertatem in suo quoque Ordine perpetua lege stabiliret. Ego, huic opinioni verisimilitudinem quam maxime favere censeo. Cum enim id temporis non alii Religiosi, quam Franciscani Minores, arctissimam illam paupertatem profiterentur, quam jam inde ab anno 1209 per approbatam ab Innocentio III Regulam fuerant amplexi; cumque anno 1216 S. Dominicus jussus aliquam ex approbatis Regulis eligere, deliberaverit cum suis de eadem illa arctissima paupertate in suo Ordine observanda; nonne in primis verisimile est, hanc ei injectam cogitationem fuisse ab exemplo S. Francisci?
[54] [minime esse improbabilem.] Porro cum S. Dominicus anno 1218 vel 1219 comitiis Franciscanis interesse potuerit (uti ipsum aliquando, sed incerto tempore, interfuisse, agnoscunt Annalistæ Dominicani, Franciscani vero, id in comitiis anni 1219 factum esse, asserunt) in iisque experiri potuerit illustre exemplum divinæ providentiæ, quæ, sicut de comitiis generalibus omnibus generatim observavit Bonaventura, faciebat, ut congregatæ multitudini fratrum esset victus sufficientia; cumque Dominicus eodem anno 1219 possessiones Bononiæ oblatas vetuerit admitti, ac demum anno 1220 affectu & effectu per constitutionem immobilem perpetuæ … executioni mandans, quod anno 1216 cum suis deliberaverat facere, omnes tam possessiones quam redditus in Ordine suo abdicari jusserit, ac imposterum ullos recipi vetuerit; non possumus non verisimile judicare, S. Dominicum in Minorum comitiis novo stimulo incitatum fuisse ad imitandam hac in parte peculiaris amici sui, pauperrimi Francisci, professionem. Hæc paulo latius disserenda putavi, ut judicet æquus lector, an tam certa sit Echardi opinio, quam adversus Cuperum eam esse volunt Annalistæ Prædicatorum.
§ IV. Alia quædam de amicitia & colloquiis SS. Francisci & Dominici.
[Dicuntur iidem duo Sancti Romæ collocuti fuisse] Nonnulla quoque alia, quæ inter SS. Franciscum ac Dominicum gesta leguntur, utcumque examinavit Cuperus in laudato Commentario ad Acta S. Dominici § XXXV. Nequeo tamen eadem hic prorsus omittere; præsertim quod maxime accepta sint ex documentis de S. Francisco scriptis. In primis addexit Cuperus locum ex S. Antonino part. 3, tit. 24, cap. 2, § 2 de colloquio in urbe Romana habito laudatos Sanctos inter atque utriusque amicum Hugolinum, tum temporis Cardinalem episcopum Ostiensem, postea summum Pontificem, Gregorium IX appellatum. Colloquium hoc etiam retulerat Waddingus, modo Romæ, modo Perusii, habitum inquiens, ut mox videbimus. Cuperus addidit consentientes de colloquio scriptores Dominicanos recentiores, Ferdinandum de Castillo, Malvendam & Soëgium. Addo ego illis omnibus antiquiorem, ejusdem Ordinis Prædicatorum, Jacobum de Voragine, qui floruit seculo XIII, sanctoque Antonino hic præluxit; nisi forte Antoninus eadem acceperit ex documentis, Jacobo de Voragine paulo vetustioribus.
[56] Itaque laudatus Jacobus in Vita S. Francisci hæc memorat: [cum Cardinale Ostiensi de digniratibus non admittendis,] In urbe Roma clara illa luminaria orbis, scilicet beatus Franciscus & beatus Dominicus, coram domino Hostiense, qui postea fuit summus Pontifex, aderant. Dixitque eis episcopus: Cur non facimus de vestris fratribus episcopos & prælatos, qui documento & exemplo ceteris prævalent? Fit inter Sanctos de respondendo longa contentio. Vicit tamen humilitas Franciscum, ne se præponeret; vicit & Dominicum, ut primus respondendo humiliter obediret. Dixit ergo beatus Dominicus: Domine, gradu bono, si cognoscunt, sublimati sunt fratres mei; nec pro meo posse permittam, ut aliud assequantur specimen dignitatis. Post hæc respondens sanctus Franciscus, dixit: Domine, Minores ideo vocati sunt fratres mei, ut majores fieri non præsumant. In hac relatione certe nihil est, quod a duorum Sanctorum laudatique Cardinalis moribus absonum sit, aut alienum. Qui vero eam dedit, auctor, paucis post Francisci obitum annis natus, potuit multos ipsius discipulos novisse; imo ex his etiam consulere, dum ista scriberet. Quapropter omnino satis vetustus est scriptor ille ad fidem faciendam, licet alii antiquiores, quos ego quidem legerim, ea de re sileant: nam Legenda Trium Sociorum, quam Waddingus laudavit in margine, non meminit; meminit tamen Speculum Vitæ S. Francisci, quod nonnulli Tribus illis Sociis perperam attribuerunt.
[57] Verumtamen huc spectant, quæ habet S. Bonaventura in Vita edita cap. 6, [quod de Francisco sine loco colloquii asserit Bonaventura.] num. 78 sic inquiens: Cum autem requireret ab eo dominus Hostiensis, Ordinis Minorum protector & promotor præcipuus (qui postmodum, juxta quod idem Vir sanctus prædixerat, ad summi Pontificatus sublimatus honorem Gregorius nonus est dictus) utrum sibi placeret, quod fratres sui promoverentur ad ecclesiasticas dignitates, respondit: Domine, Minores ideo vocati sunt fratres mei, ut majores fieri non præsumant. Si vultis, ait, ut faciant fructum in Ecclesia Dei, tenete illos & conservate in statu vocationis eorum, & ad prælationes ecclesiasticas nullatenus ascendere permittatis. Ex hisce certum est, S. Franciscum de eadem re a Cardinale Ostiensi aliquando fuisse interrogatum, idemque responsum dedisse, quod ab eodem datum Jacobus de Voragine asseruit. Bonaventuræ verba adoptavit Pisanus in Conformit. 12, parte 2, fol. 135, col. 3 editionis Mediolanensis anni 1510, & æque ac Bonaventura, de S. Dominico ibi siluit. Contra S. Antoninus loco supra citato Jacobi de Voragine dicta fere descripsit.
[58] [De Dominico id negat Echardus,] At Echardus in Bibliotheca pag. 80, S. Dominici in eo colloquio præsentiam negare malens, assertum Waddingi argumentis, quæ subdo, oppugnat. Primum petiit a silentio S. Bonaventuræ omniumque scriptorum Ordinis Prædicatorum, qui ante MCCC floruerunt. Hinc enim, inquit, istud postea adinventum, credere est, ab iis, qui res, ut apud primos ac ingenuos auctores legitur, simpliciter narrare non sustinent, nili novis pro libito circumstantiis augeant & adornent. Bonaventuræ silentium nullius roboris hic esse, probavi supra num. 16 & seqq.; quippe qui etiam arctam illam, quæ inter SS. Franciscum & Dominicum certe viguit, amicitiam tacuit, licet eam ignorare nequiverit. Imo nec S. Dominicum in tota Francisci Vita usquam nominavit, vetustiorum ejusdem Sancti biographorum exemplo, qui omnes, quasi ex condicto abstinuisse videntur a rebus, ad S. Dominicum spectantibus, ut Dominicanis fundatoris suis gesta scribenda omnino relinquerent. Eo autem facilius potuit Bonaventura, &, qui hujus textum fere transcripsit, Pisanus, de Dominico hic tacere, quod nihil opus esset ipsius meminisse, ut humile S. Francisci ad quæstionem Cardinalis responsum posteritati commendarent.
[59] [cujus rationes petitæ a silentio scriptorum,] Forte, dum hæc scriberet Echardus, non meminerat de loco Jacobi de Voragine, quem ipsemet in laudata Bibliotheca pag. 454 & sequenti natum statuit circa annum 1230, S. Dominici Ordinem ingressum anno 1244, mortuumque anno 1298; aut, si tunc meminerit, locum illum Jacobo tribui non posse censuit, quod is Sanctorum Legendas non scripserit, sed ab aliis scriptas in uno volumine compilaverit. Fateor; sic Jacobus ipse de se testatus est, sed & addidit, se multa iisdem adjecisse de Historia Ecclesiastica… & de Chronicis diversorum auctorum. Ita est: hac ratione nec ego producere possum quempiam scriptorem Dominicanum, qui id ante annum 1300 tradiderit. Sed eodem argumento pariter evincitur, istud non postea, seu post dictum annum 1300 sinceris monumentis ab aliis pro libito adjectum fuisse, sed dudum ante seculi XIII finem, vel in Legenda vel in Chronicis, quibus laudatus Jacobus usus est, lectum fuisse; atque ita assertionis augetur antiquitas; quæ cur silentio scriptorum Ordinis S. Dominici nequeat æquiparari aut etiam præferri?
[60] [& Waddinge de loco ac tempore sententia,] Alterum argumentum suum Echardus ibidem proponit his verbis: Nec S. Antoninus, nec, qui eum ex nostris excipiunt, Waddingum quicquam juvant: ille enim, non Perusii (ut voluit Waddingus) sed Romæ habitum hoc colloquium scribit absque nota anni. Soëgius noster Anni Dominicani Gallici T. 1 Augusti pag. 381, Romæ item collocat ante Pascha anni MCCXX; quod cum chronologia vitæ S. Francisci nullo modo cohæret. Nam post annum MCCXVI ambos Sanctos Romæ convenisse, negat & probat Waddingus. Anno autem MCCXX vix e Palæstina vel Syria, ubi annum circiter hæserat, redux S. Franciscus, non Romam, sed per plures Longobardiæ civitates, pedetentim Assisium, ubi plurima ipsi negotia erant, se contulit. Tot incerta S. Bonaventuræ narrationi standum evincunt, nihilque addendum; ac proinde supra dictum S. Dominici colloquium negandum.
[61] Nec ego consentire possum Waddingo ad annum 1219, [non evincunt id falsum esse,] num. 1 & 2 colloquii locum assignanti Perusium; quia nullum ex antiquioribus legi, qui, dum locum exprimit, Romam non assignet. Rationem mutatæ sententiæ (nam & ipse istud Romæ habitum fuisse, alibi dixerat) idem Waddingus affert hoc modo: Sunt, qui putaverint, hoc initum alloquium in Urbe, quos ego sequutus sum in collectione Opusculorum sancti Patriarchæ (Francisci;) sed magis credendum hic judicaverim B. Leoni, testi oculato, ipsiusque hujus itineris socio. Qui & alia addit de confirmato & stabilito variis judiciis * firmo pacis & amicitiæ fœdere inter eos, eorumque posteritatem &c. Ast quale est istud Leonis Opusculum, in quo illa legi affirmat? In margine ibi laudat Legendam Trium Sociorum, quorum Leonem unum fuisse, certum est; neque ullum aliud Opusculum ei attribuit in Scriptoribus Minorum; nec illam ipsam Legendam a se umquam visam fuisse, nec ubi ea exstet, ut solet alias facere, annotavit. Verum in ea, quam ego velut Appendicem ad Vitam primam edidi, nihil de illo colloquio legere est; in exemplaribus autem Speculi vitæ S. Francisci, quod aliqui Trium Sociorum fœtum esse, non recte crediderunt, tam editis, quam Mss., quæ apud me sunt, colloquium Romæ figitur, non Perusii; ut ante me observavit Cuperus noster in S. Dominico pag. 487, num. 660. Quam ob rem ego quoque assentior quidem Echardo, id non evenisse Perusii; sed ex loco per Waddingum male assignato nihil evincitur adversus colloquium ipsum, quod apud Jacobum de Voragine, S. Antoninum, collectorem Speculi, aliosque recentiores, Romæ habitum fuisse, constanter asseritur.
[62] Existimare etiam cum Echardo per me licet, non recte a Waddingo colloquium fixum anno 1219, [quamvis ipse colloquii annus certo nequeat designari.] quod hic ex nullo veterum didicit. Quod ait ibidem Echardus: Post annum MCCXVI ambos Sanctos Romæ convenisse, negat & probat Waddingus; negatum quidem ab hoc, non tamen probatum legi. Locus Waddingi, quem non indicavit iste, habetur, nisi fallor, ad dictum annum 1216, num. 17, nimirum hic: Nullo alio, quam hoc & superiori anno, inveni, simul convenisse Romæ hos sanctos Patriarchas; quare persuasum mihi habeo, vel illo, vel isto, supervenisse sanctum illum virum Angelum Carmelitam, cujus scilicet propheticum cum iisdem duobus Sanctis colloquium tunc commemorat; quod quam suspectum falsitatis sit, & contra rectam chronotaxim eidem anno a Waddingo illigatum, vide apud Cuperum in Commentario prævio de S. Dominico pag. 443, laudatumque ab eo ibidem Papebrochium, de quo propterea hic plura non addo. Porro, quamquam ex defectu veteris testimonii certum designare annum nequeam, quo aliud illud, de quo nunc ago, Sanctorum cum Hugolino colloquium contigerit, potuerunt tamen illi ex chronotaxi mea Romæ simul versari annis 1217 & 1218; imo etiam 1220 & 1221: non enim tamdiu, quam Waddingo visum fuit, Franciscum in Syria aut Palæstina moratum esse, existimo, ut dixi in Commentario prævio § XVII, ubi ejusdem inde reditum ante finem anni 1219 figi posse, observavi.
[63] In Speculo vitæ S. Francisci præter ea, quæ supra retuli, paulum mutata, de eodem colloquio adduntur quædam alia, [Minus etiam certa sunt alia quædam,] etiam magis incerta, quæ ex editione Bosquieriana part. 1, cap. 42 hic transcribo: Discedentibus autem ambobus simul (ex prædicto colloquio) rogavit B. Dominicus, ut dignaretur ei donare chordam, qua cingebatur. Recusavit B. Franciscus ex humilitate, sicut ille poscebat ex charitate. Vicit felix tandem postulantis devotio, & chordam B. Francisci, per violentiam charitatis acceptam, ipse B. Dominicus sub inferiori tunica cinxit, & ex tunc devote portavit. Waddingus eadem memorans, laudavit hic rursus fratrem Leonem in Legenda Trium Sociorum, quia videlicet (nisi fallar) Speculum eo nomine ab aliquo allegatum legit; nam in ea quidem, quam edidi, factum hoc, æque ac colloquium, tacetur. Addidit & Bernardum a Bessa, sed, ut etiam alias solet, solo nomine, ut Opus illud, si quod exstet, non habuisse videatur; quod nec nos vidimus. Adjungit præterea Colvenerium, doctorem Duacenum seculi XVII, aliosque, quorum auctoritas nihil hic potest prodesse. Laudare etiam potuit (sed pro re gesta Romæ) Pisanum, in Conformit. 1, fol. 14, col. 2 dicentem: Decimo nono, beatus Franciscus fuit declaratus beato Dominico de Ordine Prædicatorum, qui cum beato Francisco se Romæ reperiens, in mutuos ruentes amplexus, sanctus Dominicus cordam petens beati Francisci, cum impetrasset, & a beato Francisco recepisset, dixit beatus Dominicus pluribus, qui aderant: In veritate dico vobis, quod hunc virum sanctum Franciscum ceteri Religiosi sequi deberent: tanta est suæ sanctitatis perfectio. Hæc ex Pisano.
[64] [quæ inter utrumque Sanctum in hoc colloquio intercessisse.] In Speculo subduntur ista: Tandem alter posuit manus suas inter manus alterius, & alter alteri se mutua recommendatione dulcissime recommendavit; dixitque B. Dominicus B. Francisco: Vellem, frater Francisce, unam Religionem fieri tuam & meam, & nos in Ecclesia vivere pari forma. Post hoc cum se invicem separabant, dixit B. Dominicus pluribus, qui astabant: In veritate dico vobis, quod hunc sanctum Virum omnes Religiosi imitari deberent: tanta est enim sanctitatis ejus perfectio. Videntur hæc ex Pisano accepta, sed ita ut collector Speculi conjunxerit, & ad unum idemque colloquium retulerit, quæ Pisanus variis in locis dixerat. Nam de S. Dominici desiderio, ut unus utriusque esset Ordo, apud hunc in Conformit. 12, fol. 136, col. 4 sic legitur: Cum B. Dominicus diceret B. Francisco: Vellem, frater Francisce, unam Religionem fieri tuam & meam; & nos in Ecclesia vivere pari forma; respondit B. Franciscus, divinæ esse voluntatis, distinctos Ordines per ipsos ordinari, ut, si alicui durum vidererur Ordinem unum introire, ad alium posset accedere, & tali modo Deus non perderet animas fidelium, sed lucraretur.
[65] [aliqui recentiores scripserunt;] Echardus, qui non modo singula colloquii adjuncta, verum etiam ipsum colloquium (ut vidimus) confictum censuit, quæ de petita chorda, seu fune cinctorio hic dicta sunt, vehementer impugnavit. Argumenta ipsius expendit Cuperus in S. Dominico pag. 488 & sequenti, ad eaque sic respondit, ut ostenderit, ea nequaquam ejusmodi esse, quin omnem vim suam amittant, si Franciscani ex antiquis Mss. codicibus legitime probaverint, hanc narrationem ab oculato teste, nimirum fratre Leone (ut asseruerat Waddingus) aliisque supparibus Ordinis sui historicis posteritati relictam esse. Hoc vero (fateor) nec ab illis hactenus præstitum vidi, nec ego possum præstare. Quare, ut mentem meam de tribus illis factis, quæ apud Pisanum seorsum leguntur, sed veluti eodem tempore eodemque in congressu contigissent, conjunguntur in Speculo, breviter exponam; dico, amborum Sanctorum cum Cardinale Ostiensi de ecclesiasticis prælaturis colloquium, quale a Jacobo de Voragine memoratur, mihi admodum probabile apparere, utpote traditum a scriptore suppari, Dominicano, qui illud etiam ex amborum sociis facile potuit accepisse; eorumdemque Sanctorum ac Hugolini moribus valde congruum. Multo minus probabilis mihi est narratio petiti concessique funis cinctorii, cujus antiquiorem auctorem non habemus, Pisano, qui sub finem seculi XIV scripsit, nec defectum ætatis accurata crisi supplevit.
[66] At pene incredibile mihi videtur, desiderasse S. Dominicum, [atque inter hæc unum minime verisimile est.] ut ex duobus Religiosis Ordinibus, qui tunc magno cum labore ac manifesto nutu divino recens instituti, & a summo Pontifice probati fuerant, eximiisque ambo florebant virtutibus, unus fieret, sive id intelligendum sit de Prædicatoribus ad Franciscanorum Institutum & regulam, sive de Franciscanis ad Prædicatorum Ordinem transferendis; quod utrumque recte negavit Echardus. Pisanus autem, quem optima quidem fide, sed non pari accuratione in scribendo usum esse, existimo, forte in eam opinionem inductus fuerit ex dicto aliquo ambiguo, ut contingere solet scriptoribus nimium credulis, qui a rebus gestis, quas tractant, remotiores sunt tempore. Desideravit procul omni dubio S. Dominicus, ut geminus Religiosus Ordo, etsi diversis uteretur legibus, mutua charitate conjunctus, ac sic velut unus esset; forte etiam, ut supra dictum est, strictissimam Franciscanorum paupertatem ex horum exemplo in Ordine suo adoptavit; at de ambobus Ordinibus redigendis in unum, numquam ille cogitavit; quantum ego quidem existimo.
[67] Eximia illa animorum mutua charitate conjunctio, [Asserta inter ambos Sanctos consuetudo] quam ambo sancti Institutores & in se ipsis foverunt, & inter suos perpetuam esse voluerunt, ex antiquis scriptoribus certa est, ortaque ex divina visione S. Dominico oblata Romæ anno 1215, seu potius 1216, sicut ex Theodorico de Appoldia probavi in Commentarii prævii § XIV. Theodorico ibidem addidi Gerardum de Fracheto, lectore remisso ad Cuperum nostrum in Commentario prævio ad Acta S. Dominici tom. 1 Augusti, pag. 442. At modo juverit ipsa Gerardi verba recitasse. Is post expositam cælestem visionem sic prosecutus est: Sanctus igitur Dominicus in visione illa Socium (Franciscum a Christo ejusque Matre illi designatum) diligenter considerans, quem ante non noverat, in crastinum cum in ecclesia eum invenisset, ex iis, quæ nocte viderat, recognovit, & in oscula sancta ruens & sinceros amplexus, dixit: Tu es socius meus; tu curres pariter mecum: stemus simul, & nullus adversarius prævalebit. Visionem etiam illam ei narravit, & ex tunc facti sunt cor unum & anima una in Deo; quod & suis posteris mandaverunt in perpetuum, nempe observari.
[68] Ante utrumque scripsit Bartholomæus Tridentinus, & ipse quoque Ordinis Prædicatorum, [etiam magis stabilitur ex scriptorum restimoniis,] qui in Vita S. Dominici, apud Cuperum secundo loco data, num. 9 de mutua illa eorumdem amicitia sic meminit: Claruit eisdem temporibus sanctus Franciscus, qui Ordinem Fratrum Minorum instituit: ei tanta caritate sanctus Dominicus fuit conjunctus, ut idem velle, & idem nolle esset uterque *. Consonat etiam vetus ille S. Dominici biographus Hispanus, ejusdem Ordinis Prædicatorum alumnus, cujus verba retuli § 1, paucaque hic repeto: Postquam enim (inquit) ei (Dominico) datus (Franciscus) est in socium a Domino (in visione Romana) nihil umquam plus eo dilexit; quod vicissim S. Franciscus retribuebat; atque ita sæpius se quærebant ad alternam consolationem & confabulationem &c. Ex his atque similibus forte nata est occasio credendi, desiderasse Dominicum, ut ex ambobus Ordinibus unus fieret, quod sane illorum veterum nullus dixit, aut etiam vel leviter insinuavit.
[69] [quæ a nonnullis pro suspectis habita] Haud satis perspicio, an Annalistæ Dominicani tom. 1, pag. 532 illam ipsam peculiarem amborum consuetudinem, omniaque inter eosdem habita colloquia, an solum quædam eorumdem singularia adjuncta, in dubium voluerint vocare. Certe ibidem generaliter loquuntur hoc modo: Quamquam haud scio, sintne illa, quæ de Dominici & Francisci consuetudine & colloquiis narrantur, adeo certa, ut Waddingus putat, satisque possint solide firmiterque defendi; quum plerosque quidem offenderim, qui illa OB EAM IPSAM CAUSSAM in dubiis rebus collocarent, quod externis scilicet testimoniis invecta in historiam fuissent Prædicatorum. Nihil refert, quod Annalistæ non nominent plerosque illos, ex quorum judicio consequens fieret, in historia Dominicana nihil posse pro certo haberi, quod aliunde, quam ex domesticis testimoniis in eam relatum sit. Nihil, inquam, id refert: nam etsi plerique illi noti forent, paucos, opinor, inveniendos eruditos, qui ex istorum judicio novam illam critices regulam sectaturi essent. Nec vero animadverterunt illi, quo hæc tenderent: nam si omnia externorum asserta ob eam ipsam caussam, quod ab externis sint profecta, in historia Dominicana in dubiis collocanda sint, quid fiet testimoniis externorum in processu canonizationis S. Dominici consignatis?
[70] [ponderantur,] Verum observemus denuo, quæ sint ista testimonia, quæ ob allegatam causam non possint Dominici cum Francisco necessitudinem certam facere, omniaque eorumdem colloquia debeant reddere dubia. Dominicanus certe fuit Bartholomæus Tridentinus, qui, teste Echardo in Bibliothecæ tom. 1, pag. 110, vel ab ipso B. Dominico, vel ejus primorum sodalium aliquo, vestem induit Dominicanam. Atqui ex hujus verbis, num. 68 datis, constat de mutua inter laudatos sanctos fundatores necessitudine & colloquiis; quo enim teste aut argumento dicetur Bartholomæus ista solum ab externis didicisse, aut loqui de amicitia, quæ tantum inter absentes orta sit, ac sine ullis colloquiis viguerit? Gerardus de Fracheto pro visione S. Dominico oblata Romæ, hancque secuto inter ambos Sanctos colloquio laudavit testimonium, externum quidem, sed minime suspectum. Frater quidam Minor (inquit) religiosus & fide dignus, qui socius beati Francisci multo tempore fuit, narravit quibusdam Fratribus (Dominicanis, existimo) quorum unus hæc magistro Jordano (proximo S. Dominici in generale Ordinis Magisterium successori) scripsit. Itaque, ut alibi jam observavi, S. Dominicus visionem suam primus revelavit S. Francisco, Franciscus eamdem secutumque colloquium socio suo, hic quibusdam Dominicanis, atque horum tandem aliquis scripsit ad Jordanum, ex cujus ore eadem discere potuit Gerardus de Fracheto.
[71] Hinc etiam Theodoricus de Appoldia ejusdem facti notitiam ipsis SS. Dominico & Francisco, [probanturque,] veluti primis auctoribus, acceptam retulit, de Dominico dicens: Visionem etiam narravit illi (nimirum Francisco.) Ex tunc ergo facti sunt cor unum & anima una in Domino; quod etiam posteris mandarunt [observari.] Hujus visionis seriem & cognitionem per S. Franciscum meruimus accipere. Unde ea, quæ num. XI & duobus seqq. supra retulimus, acceperit Anonymus Hispanus biographus S. Dominici, non reperi; verum is certe pro re tam comperta habuit amborum consuetudinem ex Romana visione contractam, ut hanc non dubitaverit bis allegare; primo notans, cur S. Dominicus ad comitia Minorum accesserit, verbis, quæ num. 68 repetii; atque iterum in fine narrationis suæ, ut eumdem accessum credibiliorem faceret, subjiciens: Neque adeo admirandum est, quod pater noster S. Dominicus, alieni Instituti author, synodo interfuerit Minorum; quia pater noster S. Dominicus & S. Franciscus erant chari socii, & ex corde se invicem diligebant.
[72] Modo statuat æquus lector, an allata testimonia ejusmodi sint, [& firmatur ex epistola encyclica] ut eam ipsam ob causam, quod ab externis profecta sunt, suspecta esse debeant, vel etiam possint. Pro eadem inter ambos sanctos Institutores asserta singulari amicitia & consuetudine solide confirmanda adde litteras, quas utriusque Ordinis superiores Generales, Humbertus scilicet Prædicatorum, Minorum vero Joannes Parmensis, ut subditos suos ad mutuam charitatem hortarentur, communi consilio scripserunt, quasque editas habes apud S. Antoninum part. 3, tit. 23, cap. 13, § 5; & apud Waddingum in Annalibus ad annum 1255, unde sequentia accipe. O quantum exemplum mutuæ charitatis & pacis requirunt a nobis Patres nostri, beatus Franciscus & beatus Dominicus, ceterique fratres nostri primitivi, qui sic in vita sua se tenere dilexerunt, tamque sinceræ charitatis indicia ostenderunt, videndo se, sicut angeli Dei; suscipiendo se invicem, sicut Christum; honore invicem præveniendo; in profectu mutuo congaudendo; altis se præconiis extollendo; utilitates mutuas promovendo; fideliter a scandalis & turbationibus alterutris cavendo cum summa diligentia &c.
[73] Hæc illi triginta circiter post S. Francisci obitum annis, [ab amborum Ordinum Generalibus scripta.] quo tempore utcumque turbari cœperat inter ambos Ordines pax & concordia, quæ nullum dubium relinquere possunt de singulari, quæ inter eorumdem Institutores amicitia, sanctis colloquiis non raro culta, viguit. Porro huic Joanni Parmensi anno sequenti in generale Ordinis Minorum Ministerium successit S. Bonaventura, qui proinde non magis, quam ille, eamdem ignorare potuit, nec tamen in Vita S. Francisci vel verbo insinuavit, quamvis esset relatu dignissima; quod observasse juverit adversus Annalistas Prædicatorum, qui, dum de S. Dominici in capitulo Storearum præsentia agitur, ejusdem sancti doctoris de hac silentium pro invicto adversus eamdem argumento volunt haberi. Verum ista vide pluribus supra § 1. Progredior ad alia peculiaria, quæ de eadem Francisci cum Dominico pia consuetudine apud varios leguntur.
[74] [Dicuntur etiam ambo simul fuisse Cremonæ, ibidemque S. Dominicus] Alterum amborum Patriarcharum congressum Cremonæ in ducatu Mediolanensi narrat Petrus Calo in Vita S. Dominici, vulgata ad calcem tomi 1 Annalium Prædicatorum, ubi col. 345, num. XXI sic ait: Contigit semel, B. Dominicum & Franciscum pro suorum institutione & augmento Ordinum per Lombardiam euntes, simul esse Cremonæ, &, cum B. Dominicus B. Franciscum in suo visitasset loco, simulque ambo, ut eorum moris erat, de spiritualibus loquerentur, fratres quidam de Ordine B. Francisci accedentes ad ipsum dixerunt: Cum in loco isto aquam claram non possimus habere, rogamus vos patres nostros, servos Dei altissimi, ut oretis Dominum, ut putei nostri aquam sanare dignetur, quæ turbida est & corrupta. Cumque Patres sancti se invicem respicerent, & pro responsione facienda unus alium invitaret, B. Dominicus dixit fratribus: Haurite de aqua ipsa, & afferte nobis.
[75] [in conventu Minorum lutosum puteum vertisse in limpidum,] Cum autem ei attulissent in vasculo, &, ut ipsi dixerant, corrupta videretur & turbida, B. Dominicus dixit B. Francisco: Benedic, Pater, aquam istam in nomine Domini. Beatus autem Franciscus respondit: Benedic tu eam, pater; quia major es. Et cum diu pia reluctatione se invicem honore prævenissent, B. Dominicus coactus a beato Francisco signum Crucis super vasculum aquæ dedit, & jussit, ut aqua illa benedicta statim funderetur in puteum. Quo facto, jussit hauriri; quæ confestim ab omni turbulentia purgata clarissima effecta est, ipsamque sinceritatem usque hodie, operante Domino, conservavit. Hæc omnia admodum probabilia sunt, utpote relata a biographo, qui circa annum 1304 scripsisse dicitur, nec modo nihil involventia, unde possint reddi suspecta, verum etiam traditioni Cremonensium, ceterisque de eodem puteo mox dicendis conformia. Cuperus noster in S. Dominico § XXXVIII a num. 719 plures refert ejusdem miraculi relationes recentiores, invicem minus consentientes, quibus omnibus præferenda est mox data narratio, cujus auctor reliquis præstat ætate. Proinde ex hac in istis corrigenda sunt, tum alia, tum inepte asserta præsentia S. Claræ, quam constat, tum temporis suo S. Damiani monasterio Assisiensi cum sacris, quibus præerat, virginibus inclusam vixisse.
[76] [ægrisque salubrem, qui hactenus superest.] Quod ad tempus spectat, potuit congressus isle Cremonensis contigisse anno 1220, quo probabiliter figitur a Waddingo & aliis quibusdam recentioribus, quibus etiam consentiunt Annalistæ Prædicatorum. De modo, quo prædictus puteus, cujus aqua postmodum pura semper permansit, anno 1649 fuit obturatus, annoque 1728 denuo detectus, multisque ægris saluberrimum potum subministravit, tractat libellus typis Cremonensibus vulgatus, cujus meminit Cuperus ibidem in S. Dominico, ad quem ista propius pertinent. Laudati Annalistæ Dominicani præmissis hæc subdunt: Nunc nostri eum puteum possident, multosque ea epota aqua, S. Dominici meritis a morbis sanatos fuisse, ferunt. Quod si quisquam, quemadmodum is puteus in nostrorum potestatem venerit, percunctetur, huic indigenæ respondebunt, Minoritarum cœnobium proximum nostro fuisse; quumque temporum injuria ædificia diruta funditusque eversa fuissent, eum locum omnem cecidisse in ditionem Prædicatorum.
[77] Rursum Cuperus in eodem § num. 716 ex Waddingo ad annum 1220 præterea refert, [Omnino incertum mihi est, an Bergomi quoque,] utrumque sanctum Patriarcham eodem anno simul fuisse Bergomi, quod altera Longobardiæ civitas est, nunc ditionis reipublicæ Venetæ; ac Dominicum tunc ibidem hospitatum in sacello S. Mariæ Magdalenæ, sito in arce; Franciscum vero in oratorio S. Vigilii, episcopi Tridentini, sito prope ipsam arcem; ac denique inde recessuris a senatu populoque Bergomensi duas ecclesias donatas; nimirum S. Stephani Dominico, & S. Joannis Baptistæ Francisco: quia tamen hæc non nisi recentiorum testimoniis nituntur, eorumdem fidei Cuperus reliquit. Hujus ego exemplum secutus nihil addam de quorumdam dissensu in assignando adventus in eam urbem anno, moraque Francisci in eadem, quam illorum aliqui ab anno 1218 usque ad 1220 per duos continuos annos manifesto errore historico protractam voluere.
[78] Ambos quoque tunc Brixiam progressos esse, [Brixiæ ac Florentiæ] insuper scribit Waddingus; & pro S. Dominici quidem ad hanc civitatem circa eum annum accessu laudavit Cuperus num. 117 Jacobum Malvecium, qui seculo XIV ineunte floruit, in Chronico Brixiano; at de Francisco hic nulla exstat mentio. Waddingus autem testatus est solum Gonzagam in provincia Brixiæ, conventu 26, qui Gardæ dicitur, quo in loco ex antiquis litteris affirmatur quidem, hunc conventum a S. Francisco aliquando occupatum fuisse, sed illius cum S. Dominico ad Brixianam civitatem accessum ibi frustra quæres. Idoneo etiam fundamento destituta videntur, quæ apud sæpe dictos Annalistas pag. 272 & sequenti ex Stephano Rosellio referuntur, eosdem scilicet Sanctos Florentiæ in Etruria eo loco, ubi nunc porticus xenodochii S. Pauli est constructa, collocutos aliquando una fuisse; atque ejus rei caussa eorum simulacra cretacea ab Augustino della Robbia, primo hujus generis imaginum inventore, confecta, quæ sese invicem complecti viderentur, quæque supra fores templi S. Pauli collocata sunt.
[79] Ob eam ne caussam posita sint, an potius, quod Franciscus atque Dominicus in eo xenodochio hospitio aliquando recepti fuerint, [simul fuerint morati.] seu quod curatores ejus xenodochii partim Francisci, partim Dominici Institutum sequerentur, litteratissimorum virorum, quibus urbs illa maxime abundat, judicium esto. Observant præterea in Annotatis, in Georgii Vasarii loco, quo Rosselius ibi nititur, nihil plane legi de causa, ob quam prædictæ SS. Francisci ac Dominici imagines ibi pictæ fuerint. Agnoscunt ergo illi, eam causam incertam esse; quibus ego libens assentiens, præterea æque incertum habeo eorumdem Sanctorum in urbe Florentina congressum, cui asserendo forsan solæ istæ imagines post lapsum temporis occasionem dedere. Atque hæc sunt, quæ de SS. Francisci & Dominici sancta amicitia rebusque inter eos gestis addenda habui præter ea, quæ de eodem argumento in Commentario prævio jam disserueram.
[Annotata]
* an indiciis?
* an utrique?
PARS III.
De Indulgentia Portiunculana.
§ I. Recitantur litteræ Theobaldi, episcopi Assisiensis, in quibus exponitur historia impetrationis & promulgationis Indulgentiæ vulgo Portiunculanæ.
[Exponitur, unde, & quæ fide] In Commentarii prævii § XX monui, Waddingum in Annalibus Minorum impetrationem celebris Indulgentiæ, quæ a loco, ubi primum cœpta est & ad hoc usque tempus a magno fidelium numero jam sexto seculo cum certa spe veniæ consequendæ quotannis frequentatur, Portiunculæ nomen obtinuit, anno 1221 affixisse: promulgationem vero anno 1223; an satis certo, inferius examinabo. Ego de eadem hactenus agere distuli, tum ne prolixiori disputatione aliorum S. Francisci gestorum seriem interrumperem, tum ut ejusdem Indulgentiæ historiam non interrupta narratione prosequerer, quæque tam ad eam confirmandam ab ejusdem patronis, quam ad impugnandam ab adversariis, producuntur, ponderarem. Ut vero ab ipso Dissertationis hujus limine lector intelligat disputationis argumentum, historiam illam ex duorum episcoporum Assisiensium seculi XIV litteris publicis recensebo; non quod hi primi sint, qui de ea meminerunt; sed quod antiquiora hujus generis instrumenta publica non suppetant, in quibus ejusdem continuata narratio legatur.
[2] [hoc instrumentum desumptum sit.] Primo igitur loco recensendæ veniunt litteræ Theobaldi Assisiatis episcopi, quas ille publice dedit ad coërcendam quorumdam malevolorum audaciam, qui dictam Indulgentiam convellebant. Harum litterarum exemplar, ut multa alia, donarunt nobis humanissimi Patres Minores Conventuales Romani cum præfixa notitia loci, unde descriptæ sunt, hoc modo: Exemplum autographi, quod in archivo cœnobii S. Francisci Bononiæ PP. Minorum ejusdem S. Francisci Conventualium asservatur, & signanter in libro, Campione Rosso appellato, ac signato littera majuscula T, num. 14. Quod quidem autographum in carta membranea continet litteras testimoniales Theobaldi episcopi Assisiensis de Indulgentia concessa ecclesiæ S. Mariæ Angelorum, seu de Portiuncula, quod est hujusmodi. Curarunt quoque apographum nostrum a publico notario Bononiensi conferri cum dicto autographo, ut fidem facit ad calcem appositum testimonium, quod subdo: Ego Joannes Ant. Franciscus Lodi, Bononiensis notarius Colleg. Apostolicus & imperialis potesta. ex suo originali desumpsi, atque, socio fideli auscultante, collationavi cum ipso originali, cum quo concordare inveni. In quorum fidem hic me &c req. Hac die 28 Januarii 1765. In margine adest ejus notarii sigillum atramento expressum, subditurque correctoris & consulum collegii notariorum Bononiensium testimonium de laudati notarii fide publica & auctoritate cum apposito eorumdem sigillo publico ad marginem.
[3] Modo ipsas litteras accipe, etiam cum mendis grammaticalibus, [Præfatio episcopi. Sanctus divinitus monitus,] quamvis suspicer, eas forte esse describentis. Frater Theobaldus, Dei gratia episcopus Assisinas. Universis Christi fidelibus presentes litteras inspecturis salutem in omnium Salvatore. Propter quorumdam linguas detrahentium, qui zelo invidie, vel forsitan ignorantia, concitati Indulgentie sancte Marie de Angelis, que est prope Assisium, indurata facie contradicunt, omnibus Christi fidelibus modum & formam, & qualiter beatus Franciscus, cum adhuc viveret, a domino PP. * Honorio impetravit, presentibus litteris cogimur intimare. Cum staret beatus Franciscus apud sanctam Mariam de Portiuncula, fuit sibi de nocte revelatum a Domino, quatenus ad summum Pontificem, dominum Honorium, qui pro tempore erat Perusii, accederet pro Indulgentia impetranda pro eadem ecclesia sancte Marie de Portiuncula, tunc reparata per ipsum. Qui de mane consurgens vocavit fratrem Masseum de Marignano, sotium suum, cum quo simul erat; & coram dicto domino Honorio se presentavit.
[4] Et dixit: Sancte Pater, nuper ad honorem Virginis, [indulgentiam plenariam perpetuam ab Honorio obtinet,] Matris Christi, reparavi vobis unam ecclesiam; supplico Sanctitati vestre, quod ponatis ibi Indulgentiam absque oblationibus. Qui respondit; hoc convenienter fieri non posse; quoniam, qui Indulgentiam petit, oportet, quod ipsam mereatur, manum apponendo adjutricem. Sed indica mihi, quot annos, vis, & quantum de Indulgentia ponam ibi. Cui sanctus Franciscus respondit: Sancte Pater, placeat Sanctitati vestre, non dare annos, sed animas. Et dominus PP. dixit: Quomodo vis animas? Beatus Franciscus respondit: sancte Pater, volo, si placet Sanctitati vestre, quod, quicumque venerint ad istam ecclesiam confexi * & contriti, &, sicut expedit, per sacerdotem absoluti, absolvantur a pena & a culpa in celo & in terra, a die baptismatis usque ad diem & horam introitus ecclesie supradicte. Dominus PP. respondit: Multum est, quod petis, Francisce; nec enim est consuetudo Romane curie talem Indulgentiam exhibere. Beatus Franciscus respondit: Domine, quod peto, non ex parte mea, sed illius peto, qui misit me Dominus Jesus Christus. Tunc dominus PP. statim intulit, ter dicens: Placet mihi, quod habeas.
[5] Domini Cardinales, qui tunc aderant, responderunt: [sed ad diem naturalem annuatim restrictam,] Vide, domine, quoniam, si huic talem Indulgentiam exhibetis, ultramarinam destruitis; & Indulgentia Apostolorum Petri & Pauli ad nichilum redigetur & pro nichilo computabitur. Respondit dominus PP.: Dedimus & concessimus eam sibi; non possumus, nec expedit, id destruere, quod factum est. Sed modificemus eam, ut tantum ad diem naturalem se extendat. Tunc vocavit sanctum Franciscum, & dixit sibi: Ecce, ex nunc concedimus, quod, quicumque venerit & intraverit predictam ecclesiam bene confexus & contritus, sit absolutus a pena & a culpa, & hoc valere volumus singulis annis in perpetuum tantum per unum diem naturalem a primis vesperis, includendo noctem, usque ad vesperas sequentis diei. Tunc beatus Franciscus, inclinato capite, egrediebatur de palatio. Dominus PP. videns, eum abire, vocans eum, dixit: O Simplicone, quo vadis? Quid tu portas de hujusmodi Indulgentia? Et beatus Franciscus respondit: Tantum sufficit mihi verbum vestrum. Si opus Dei est, ipse suum opus habeat manifestare. De hujusmodi ego nolo aliud instrumentum; sed tantum sit carta beata Virgo Maria, notarius sit Christus, angeli sint testes.
[6] [quam in cælo confirmatam intelligit. Quinam hæc] Ipse autem recedens de Perusio, & rediens versus Assisium, in medio vie, in loco, qui dicitur Colle, ubi erat locus leprosorum, cum sotio aliquantulum requiescens obdormivit. Excitatus vero, post orationem vocavit sotium, & dixit sibi: Frater Massee, dico tibi ex parte Dei, Indulgentiam, mihi exibitam per summum Pontificem, esse confirmatam in celis. Et hoc refert frater Marinus, nepos dicti fratris Massei, qui ab ore dicti avunculi sui frequenter audivit. Prædictus autem frater Marinus noviter circa annum Domini MCCCVII * plenus dierum ac sanctitate quievit in Domino. Post mortem autem beati Francisci Fr. Leo, unus de sotiis ejus, vir probatissime vite, sicut ab ore sancti Francisci receperat, & Fr. Benedictus de Aretio de sotiis beati Francisci, & Fr. Raynerius de Aretio, prout a dicto fratre Masseo habuerant, tam fratribus, quam secularibus, multa de ipsa Indulgentia retulerunt, ex quibus plures hodie vivunt, qui hæc omnia protestantur.
[7] [& promulgationem Indulgentiæ testati sint.] Cum quanta autem sollempnitate per septem episcopos in consecratione ipsius ecclesiæ fuerit publicata, scribere non intendimus; nisi solum illud, quod Petrus Zalfanus, qui interfuit consecrationi predicte, dixit coram fratre Angelo, Ministro, fratre Bonifatio, fratre Guidone, fratre Bartholo de Perusio, & aliis fratribus in loco Portiuncule, qui interfuit * consecrationi dicte ecclesie, que facta fuit IIII Non. Augusti, & audivit beatum Franciscum predicantem coram dictis episcopis; & habebat quandam cedulam in manu, & dicebat: Ego volo vos omnes mittere ad paradisum, & annuntio vobis Indulgentiam, quam habeo ab ore summi Pontificis, & omnes vos, qui venistis hodie, & omnes, qui venerint annuatim tali die, bono corde & contrito, habeant indulgentiam omnium peccatorum suorum.
[8] [Episcopi epilogus & subscriptio.] Hoc idcirco de Indulgentia præmisimus propter nescientes, ne amplius per ingnorantiam excusentur; & presertim propter invidos & contentiosos, qui illud in quibusdam locis destruere, supprimere & dampnare nituntur, quod omnis Ytalia, Gallia, Yspania, cetereque provincie, tam citra quam ultra montes, immo & ipse Deus ob reverentiam sue sanctissime Matris, cujus Indulgentia esse dignoscitur, per crebra & manifesta miracula, quasi annis singulis, magnificat, glorificat & dilatat. Quomodo illud suis pestiferis persuasionibus infirmabunt, quod tanto jam tempore in facie totius Romane curie in suo robore & vigore permansit? Nam ipse dominus PP. Bonifatius VIII suos sollempnes nunctios etiam nostris temporibus ad ipsam transmisit, qui die Indulgentie ex parte ipsius eam sollempniter predicaverunt. Insuper aliqui ex Cardinalibus in personis propriis in spe venie consequende ad ipsam venientes, eam tanquam veram & certam sua personali præsentia approbarunt. In quorum omnium testimonium & fidem certiorem presentes nostri sigilli appensione fecimus communiri. Data Assisii Anno Domini MCCCXXVII.
[9] Hactenus epistola Theobaldi, cujus an exemplar Bononiense vere autographum sit, [Annus literis adscriptus difficultatem patitur] seu ipsiusmet manu exaratum vel sigillo illius subsignatum, imo an sat accuratum ejusdem episcopi diplomatis apographum sit, dubitare me jubet adscriptus annus, qui omnino dicendus est vitiosus, nisi rejicere velimus Chronica Fabrianensia, & Theobaldum in eodem inepte locutum admittamus. B. Franciscus Fabrianensis, cujus gesta in Opere nostro habes ad diem XXII Aprilis, auctor creditur Chronicorum, ex quibus quædam excerpta accepimus a sæpe laudatis Patribus Conventualibus cum adjecta hac notitia: Hujusmodi memoriarum series, vulgo Chronica fabrianensis appellata, exarata manu B. Francisci de Fabriano, de quo Bollandistæ ad diem XXII Aprilis, custodiuntur Fabriani in tabulario conventus Fratrum sui Ordinis, a quo extracta est fideliter, omissis &c. Tum sequitur: Præsens copia alia manu, mihi tamen fida, omissis omittendis, extracta fuit ex suo originali exarato, ut fertur, a beato Francisco de Fabriano, asservato in tabulario nostri conventus Fabrianen.; & cum eo collationata inventa est concordare, salvo &c. Datum Pisauri 27 Junii 1765. Fr. Franciscus Antonius Benoffi, Minister Provincialis & Commissarius generalis provinciæ Picenæ Ordinis Minorum S. Francisci Conventualium.
[10] Porro in laudato apographo ad propositum nostrum hæc legere est: [ex Chronicis Fabrianensibus, anno mortis Marini] Ad memoriam in futurum ego Fr. Franciscus de Fabriano, inutilis & indignus Fr. Minor, que legi & vidi sub sigillo autentico domini episcopi Assisiensis de Indulgentia S. Mariæ de Portiuncula dicte civitatis Assisii, ecce, nunc redigo in his scriptis. “Cum staret B. Franciscus” &c, inferius recitanda, quæ relatis Theobaldi litteris sic consonant, ut manifeste appareat, eas hic laudari. Jam vero, cum constet, eumdem B. Franciscum obiisse anno 1322, oportet, præmissas Theobaldi litteras aliquot annos ante Christi 1327 datas esse. Hoc ipsum etiam suadet, quod in iisdem litteris dicatur frater Marinus noviter circa annum Domini MCCCVII excessisse e vivis: qua enim, nisi inepta ratione, dicetur quis noviter, seu nuper obiisse, qui a viginti annis obierat? Sive ergo B. Francisci Fabrianensis, sive assertum in litteris fratris Marini, emortualem annum spectes, dicendum est in adscripta Theobaldi litteris æra Christiana mendum cubare.
[11] Easdem, velut Theobaldi litteras, paucis verbis, [& tempore, quo duo Theobaldi] quæ ad rem non attinent, nonnumquam mutatis, etiam exhibent Speculum Vitæ S. Francisci editionis Metensis, & R. P. Matthias Grouwels, inferius laudandus, sed sine anno, quo datæ sint, quem illorum posterior, excidisse notavit. Earum quoque meminit Waddingus ad annum 1223, num. 2, ubi addidit: Autographum servatur in archivo nostrorum Patrum Conventualium in Urbe ad sanctos Apostolos, signatum quadruplici charactere T. Utinam ille hujus autographi annum saltem indicasset; nam verisimile est, istud in laudato Romano archivo non superesse, alioquin enim Conventuales Romani non recurrissent Bononiam pro dicto apographo nobis procurando. Idem Grouwelus, Theobaldum, dictarum litterarum auctorem, eum esse putavit, qui apud Ughellum Italiæ sacræ editionis Romanæ, tom. 1 col. 542, in serie episcoporum Assisiensium quintodecimo loco ponitur, diciturque ad eam sedem translatus anno 1295, annoque 1314 successorem habuisse Theobaldum alterum. Hinc simul atque ex Speculo Metensi (nempe, quod in hoc legatur frater Marinus circa annum Domini MCCCVIII noviter obiisse) statuit, dictas litteras verisimilius datas esse sub annum 1310.
[12] [Assisiensem episcopatum tenuerunt.] Atque hæc quidem recte, nisi difficultatem pareret nova auctiorque Ughellianæ Italiæ sacræ editio Veneta Coleti, in cujus tomo 1, col. 480 inter geminum illum Theobaldum insertus est Andreas filius Joannis De Ciajanis, diciturque circa annum 1300 floruisse, eidemque anno 1314 secundus ille Theobaldus suffectus esse. Quæ si vera sint, neutri Theobaldo relinquitur locus, ut anno 1310 Assisii sedere potuerit, ac omnino necesse erit aut prioris Theobaldi sedem aliquot annos producere, aut posterioris maturare, coarctato tempore, quo sederit Andreas de Ciajanis; aut denique, si laudata Chronica, vere sint B. Francisci Fabrianensis, nec interpolata sint, quæ in his laudantur litteræ, esse alterius episcopi Assisiensis, nam episcopi nomen in iis reticetur; quod tamen posterius parum verisimile est tum propter eam, quam dixi, Chronicorum Fabrianensium cum Theobaldinis litteris consensionem, tum, quod nullus ex Assisiensibus episcopis, ante Theobaldum, sciatur ejus generis litteras edidisse, atque ea ratione supererit eadem in Theobaldinis difficultas, quam assertus in illis annus noviter mortui Marini oggerit. Malim itaque suspicari, Bononiense exemplar, ex quo nostrum transcriptum est, non esse ipsius Theobaldi autographum, in eoque annum Christi 1327 vitiosum esse. Multo certior est epistola, seu diploma Corradi, quod sequenti § recitamus.
[Annotata]
* i. e. Papa
* i. e. confessi
* al. MCCCVIII.
* al. qui non interfuerunt
§ II. Dantur litteræ Corradi episcopi Assisiatis, continentes auctiorem historiam ejusdem Indulgentiæ
[Corradus eamdem indulgentiam tuetur litteris,] Posteriori Theobaldo mortuo in Assisiensem sedem successit Corradus, seu Conradus, quondam Andreæ militis, ex canonico Perusino a capitulo in episcopum electus, & a Joanne XXII Papa V Idus Octobris anni 1329 confirmatus, ac denique anno 1337 defunctus, teste Ughello supra laudato. Hic decessoris sui insistens vestigiis, ejusdem argumenti litteras publicas dedit anno 1335, in quibus Theobaldinas fere descripsit, alteraque parte auxit. Illustrissimus Octavius episcopus Assisias in suo libello de Indulgentia Portiunculana apud R. P. Grouwels de his sic meminit: Tertius fons, ex quo probatur Indulgentia Portiunculæ, est diploma Corradi episcopi Assisiensis, quod originale asservatur Assisii in archivo S. Francisci, & vidi. Est grandis membrana, pulcherrimo vetusto charactere, appensum habens sigillum inviolatum, impressa cera subrufa. Intra thecam est lamina ferrea, vulgo LATTA vel BANDA, cum suo operculo; cumque Corradus esset familiæ Soldani Assisias e marchionibus Turris Andreæ, ipsum stemma præfert; sub mitra est galea militaris supra loricam tegentem duos decussatos enses, quorum capulus est superne, cuspis inferne; vix legitur inter litteras circum Corradus. Hoc anno MDCCV, die nona Julii in hoc episcopio (Assisiensi) habui in manibus, totumque valde gaudens perlegi, delatum ad me a P. Custode S. Francisci, Bernardino Carusio Amerino.
[14] Habemus & nos ejusdem autographi authenticum apographum, [quarum authenticum exemplar edimus.] beneficio sæpe laudatorum humanissimorum PP. Conventualium Romanorum nobis descriptum & a notario publico recognitum ac subsignatum, cujus appositum ad calcem testimonium hic præmitto. Quam quidem copiam fideliter, & de verbo ad verbum, aliena tamen manu, ex autographo membraneo, in archivo sacri Assisiensis conventus sancti Francisci Conventualium asservato, desumptam & transcriptam, ego infrascriptus publica auctoritate notarius, & Seraphicæ civitatis Assisii secretarius, quam diligentissime contuli cum præfato ejus originali, ipsamque cum eo plene & undequaque concordare inveni. In quorum &c. Datum Assisii die secunda Maii 1765. Ita est. Blasius Epiphani not. publ. de præmissis rogatus. In margine de more additum est ejusdem Blasii sigillum, atramento expressum, subditurque cum apposito civitatis sigillo testimonium Confalonerii, ut vocant, & Priorum Assisiensium de fide instrumentis per dictum notarium confectis habenda, subsignatum: Raynaldus de Sbaraglinis Confalonerius, & infra: Alexander Cotolonus pro-secretarius. His pro auctoritate apographi nostri præmissis, illud ipsum cum suis mendis scriptionis, quale accepi, lectori hic exhibeo.
[15] Corradus Dei gratia episcopus Assisinas. Universis Christi fidelibus presentes litteras inspecturis salutem in omnium Salvatore. [Corradi præfatio.] Propter quorumdam linguas detrahentium, qui zelo invidie, vel forsitan ignorantia, concitati Indulgentie sancte Marie de Angelis, vel de Portiuncula, que est prope Assisium, indurata facie contradicunt, omnibus Christi fidelibus modum & formam, & qualiter eam beatus Franciscus, dum adhuc viveret, a domino PP. Honorio impetravit, & post impetrationem qualiter ore proprio almus Christi confessor Franciscus coram multis episcopis & congregato populo publice annuntiavit, presentibus cogimur exprimere.
[16] Postquam beatus Franciscus ecclesiam sancte Marie de Angelis reparaverat, [Franciscus Indulgentiam in Portiuncula petens,] ex maxima devotione, quam habebat ad Reginam angelorum, cum multa devotione & oratione continua morabatur ibidem. Cum autem una nocte ferventissime oraret Dominum, fuit sibi * revelatum, quod Dominus noster Jesus Christus, & Virgo Maria, Mater ejus, in predicta erant ecclesia cum multitudine angelorum. Qui statim consurgens, cum multa devotione & spirituali letitia, & cum multa reverentia in ecclesiam introivit. Et videns Dominum Jesum Christum cum multitudine angelorum, prostravit se in terram ante conspectum ejus & Virginis gloriose. Tunc dixit Dominus beato Francisco: Francisce, postula, quod vis circa salutem gentium; quia datus es in lucem gentium, & reparationem Ecclesie terrestris. Ipse autem jacebat, quasi raptus. Tandem reversus ad cor, dixit: Sanctissime Pater noster, supplico ego miser & peccator, quatenus digneris facere hanc gratiam generi humano, quod concedas veniam & Indulgentiam omnibus & singulis venientibus ad locum istum, & introeuntibus ecclesiam istam, omnium peccatorum suorum, universaliter & singulariter, de quibus confessionem fecerint sacerdoti, & mandatum susceperint.
[17] [patrocinante Deipara, a Christo annuente mittitur] Et supplico beatissime Marie, Matri tue, Advocate humani generis, quatenus pro hujusmodi me adjuvare, & apud tuam piissimam & clementissimam Majestatem intercedere dignetur. Tunc ipsa Regina celorum, beati Francisci precibus humiliter inclinata, cepit statim supplicare Filio suo, dicens: Altissime Deus omnipotens, supplico Deitati tue, & humiliter intercedo, quatenus dignetur Majestas tua se inclinare precibus beati * Francisci, famuli tui. Et ipsa divina Majestas statim respondit, dicens: Satis grande est, quod petisti, frater Francisce, set majoribus dignus es, & majora habebis; & ego orationem tuam & petitionem ammitto; tu tamen habes ire ad summum Pontificem, qui est Perusii, scilicet dominum Honorium tertium, & ex parte mea petere Indulgentiam supradictam.
[18] [ad Honorium III, a quo eam] Beatus autem Franciscus de mane consurgens vocavit fratrem Masseum Marignani, cum quo presentavit se coram domino Papa, & dixit: Sancte Pater, nuper ad honorem Virginis, Matris Christi, reparavi vobis unam ecclesiam; supplico Sanctitati vestre, quod ponatis ibi Indulgentiam absque oblationibus in anniversario consecrationis ecclesie. Qui respondit, hoc convenienter non posse fieri, quoniam, qui petit indulgentiam, oportet, quod ipsam mereatur, manum apponendo adjutricem. Set indica michi, quot annos vis de indulgentia quod ponam ibi. Et dixit Papa de uno anno: & iterum: Vis indulgentiam trium annorum? Et sanctus Franciscus dixit: Quid est hoc? Et iterum dominus Papa: Vis, ut faciam sex annorum? Et venerunt usque ad septem annos. Et beatus Franciscus non erat contentus, respondens: O Domine, quid est hoc? Et iterum dominus Papa: Quid vis, ut faciam tibi? Cui sanctus Franciscus respondit: Sancte Pater, placeat Sanctitati vestre, non dare annos, set animas. Et dominus Papa dixit: Quomodo vis animas?
[19] [ægre obtinet, annuam quidem, sed ex consilio Cardinalium] Qui respondit: Volo, si placet Sanctitati vestre, ut propter beneficia, que fecit Deus in illo loco, quod omnis, qui venerit ad istam ecclesiam confessus & contritus, &, sicut expedit, absolutus per sacerdotem, absolvatur a pena & a culpa, quod commisit, in celo & in terra, a die baptismatis usque ad diem & horam introitus ecclesie supradicte, ut non habeant ulterius brigam * aliam. Dominus Papa respondit: Multum est, quod petis, Francisce; nec enim est consuetudo Romane curie talem indulgentiam exhibere. Beatus Franciscus respondit: Domine, quod peto, non ex parte mea peto, set ex parte illius peto, qui misit me Dominus Jesus Christus. Et Papa respondit: Et ego concedo, quod ita sit, dicens: Placet michi, quod habeas; Placet michi, quod habeas; Placet michi, quod habeas: fiat in nomine Domini. Et cum scivissent Cardinales, qui tunc aderant, dixerunt Pape, quod revocaret eam, quia erat in prejudicium Terre sancte. Et Papa respondit: Nullo modo revocabo eam, postquam promisi sibi. Responderunt: Videte, Domine, quoniam, si huic talem exibetis indulgentiam, ultramarinam destruitis, & indulgentia beatorum Petri & Pauli ad nichilum redigetur, & pro nichilo reputabitur.
[20] Respondit dominus Papa: Dedimus & concessimus eam sibi; [solum uni diet naturali affixam;] non possumus, nec expedit destruere, quod factum est. Et dixerunt Cardinales: Artate eam, quantum potestis. Respondit Papa: Modificemus eam, ut tantum ad diem naturalem se extendat. Tunc vocavit sanctum Franciscum, & dixit sibi: Ecce ex nunc concedimus, quod, quicumque venerit & intraverit predictam ecclesiam, bene confessus & contritus, sit absolutus a pena & a culpa; & hoc valere volumus in perpetuum singulis annis tantum per diem unam naturalem, a primis vesperis, includendo noctem, usque vesperas sequentis diei. Tunc beatus Franciscus, inclinato capite, egrediebatur de palatio. Dominus Papa videns, eum abire, vocavit eum, & dixit: O Simplicone, quomodo vadis? Quid portas tu de hujusmodi indulgentia? Et beatus Franciscus respondit: Sufficit michi tantum verbum vestrum. Si opus Dei est, ipse opus suum habet manifestare. De hujusmodi ego nolo aliud instrumentum, set tantum sit carta beata Virgo Maria, notarius sit Christus, & angeli sint testes.
[21] Et cum exiret a Papa beatus Franciscus post concessionem indulgentie, [quod in cælis confirmatum intelligit. Tentatus a dæmone,] recedens de Perusio, & rediens versus Assisium, in medio vie, quod dicitur Colle, ubi erat locus leprosorum, cum sotio aliquantulum requiescens obdormivit; excitatus vero audivit vocem dicentem sibi: Francisce, scias, quod, sicut hec Indulgentia data est tibi in terra, ita confirmata est in celo. Post orationem autem vocavit sotium suum, & dixit sibi: Frater Massee, dico tibi ex parte Dei, Indulgentiam, michi exibitam per summum Pontificem, esse confirmatam in celis. In omnibus hiis beatus Franciscus adhuc diem determinatum non habebat, nec a Deo, nec a Papa. Cum autem beatus Franciscus esset in cella, quæ erat in orto * post ecclesiam sancte Marie, de mense Januarii, & orationi vacaret, nocte media ecce sathan venit & dixit ei: Francisce, quare vis mori ante tempus? An ignoras, quod dormire est potissimum alimentum corporis? Quare tu stas ad talia faciendum? Nonne alias dixi tibi in ecclesia, que vocatur Quatuor-capelle de comitatu Tudertino, quod juvenis es, & adhuc poteris facere penitentiam de peccatis tuis? Ad quid ergo teipsum perimis in vigiliis & orationibus?
[22] Tunc beatus Franciscus exivit de cella veste nudatus, [spinis se cruentans, ad ecclesiam arcessitur ab ængelis,] & intravit silvam per grossam & clausam sepem, per vepres & spinas traducens corpus suum; & dixit: Melius est michi inexstimabiliter, ut cognoscam passionem Domini, quam ego obtemperem blanditiis inimici. Ubi cum esset, cruentatis carnibus, affuit circa eum lumen maximum, & rubee albeque rose miri ordinis & venustissimi aspectus, in magna copia circa eum apparuerunt, simulque cum ipso lumine multitudo angelorum in ecclesia & juxta ecclesiam. Et tunc angeli dixerunt beato Francisco: Accede velociter ad Salvatorem & ad Matrem ejus in ecclesia. Qui confestim indutum se veste candida conspiciens exsurrexit; & accipiens de ipsis rosis XII albas & XII rubeas, venit versus ecclesiam. Videbatur autem ei via, quasi palliis & sericis vestibus strata. Et reverenter introiens in ecclesiam posuit dictos flores in altari. Et tunc vidit Dominum nostrum Jesum Christum, & Matrem ejus cum multitudine angelorum. Et Dominus noster Jesus Christus locutus est beato Francisco dicens: Francisce, quare tu non das dotes Matri mee, quas dare sibi debes?
[23] [ubi a Christo constituitur annuus dies Indulgentiæ,] Tunc beatus Franciscus intelligens, quod de animabus salvandis per Indulgentiam dicte ecclesie loquebatur, respondit: Sanctissime Pater noster, ordinator celi & terre, digneris ordinare diem illam propter magnam misericordiam tuam, in qua possim ei dare, assistente ad hec beatissima Virgine Matre tua, humani generis Advocata. Et sic divina Majestas statuit, quod, quicumque venirent, a vesperis primi diei Augusti usque ad vesperas sequentis diei, contriti & confessi de peccatis suis, de quibus memores existerent, quod remissa sint eis omnia peccata a die baptismatis sui usque ad diem & horam introytus ecclesie supradicte. Et ipse beatus Franciscus ait: Sanctissime Pater noster, qualiter fiet, quod veniat in notitiam & credulitatem humani generis? Et ipse Dominus noster ait: Francisce, hoc fiet per gratiam meam; tu tamen habes ire Romam ad vicarium meum, ut ipse faciat patefieri, prout ei videbitur expedire. Et beatus Franciscus dixit: Qualiter credet michi vicarius tuus? Forte non credet michi peccatori.
[24] [& ipse cum sociis & rosis Romam ire jubetur;] Et ipse Dominus omnipotens dixit beato Francisco: Ducas tecum testes aliquos ex sotiis tuis, qui hec audierunt, & defer rosas rubeas & albas, quas de mense Januarii collegisti in silva in afflictione & disciplina corporis tui, & in eo numero rosarum, quo tibi videbitur expedire. Predicta omnia audierunt frater Petrus Cathanii, frater Ruphynus Scipii, frater Bernardus Quintevallis, & frater Masseus Marignani, & sotii, qui stabant in cellis extra ecclesiam in orto, ubi est cella beati Francisci. Et beatus Franciscus de illis rosis, quas detulerat de silva, accepit tres rubeas & tres albas ad honorem sanctissime & individue Trinitatis. Hoc fecit, presente ipsa divina Majestate simul cum Matre. Et demun cantus angelorum maximus insurrexit, & cantaverunt: Te Deum laudamus. Post hec in mane beatus Franciscus reaccepit tunicam suam, & dixit illis: Preparate vos ad veniendum mecum Romam, & imposuit eis silentium de hiis, que audierant. Et illi fuerunt frater Petrus Cathanii, frater Bernardus Quintevallis, & frater Angelus de Reate. Et ceperunt iter ad eundum Romam.
[25] [ubi Honorio allatas rosas ostendens, voluntatem Dei exponit,] Et ingressi civitatem Romanam, direxerunt gressus suos versus ecclesiam Lateranensem, & ibi invenerunt Papam Honorium, successorem Innocentii, vicarium Jesu Christi. Cui beatus Franciscus adhesit cum piis sotiis, significans sibi omnia supradicta. Et de hiis perhibuerunt testimonium tres supradicti fratres, & illi sex flores rosarum, tres rubei & tres albi. Et ipse Papa dixit: Hoc est bene mirabile & potius Deitatis, quam humanitatis. Scimus, quia verum est testimonium eorum. Nos tamen loquemur, dixit ipse Papa, cum fratribus nostris, & audiemus in concilio secreta responsa eorum, & deliberabimus, quid super hiis sit faciendum. Et mandavit beato Francisco, quod sequenti die diluculo esset coram se. Et die sequenti diluculo astitit coram eo, dicens: Digne Christi vicarie, adimpleatis circa materiam supradictam voluntatem Regis celestis & Matris ipsius, cujus vocabulo ecclesia Angelorum, sive de Portiuncula, vocitatur. Et ipse respondit, dicens: Frater Francisce, asseras coram omnibus fratribus meis, & dicas, que est voluntas Regis celestis & Matris ipsius; licet alias dixeris tu & fratres tui.
[26] Et beatus Franciscus respondit, dicens: Voluntas ejus est, [& ab eo litteras obtinet ad septem episcopos,] ut a vesperis primi diei Augusti usque ad vesperas secundi diei dicti mensis, quicumque intraverit in ecclesiam sancte Marie de Angelis, sive de Portiuncula, Assisinatis diocesis, remittantur sibi omnia peccata sua, a die baptismatis citra, de quibus recordatur & non recordatur, & in pœnitentia, seu in confessione memoriam fecerit, & mandatum susceperit a sacerdote, contrito corde & humiliato, & absolutus fuerit per ipsum sacerdotem post mandatum susceptum. Et Papa respondit: Frater Francisce, magnum est, quod petis, set, postquam Rex celestis, Dominus Jesus Christus, ad instantiam beate Marie semper Virginis, Matris ejus, tuam orationem exaudivit, nos scribemus episcopo Assisinati, Perusino, Tudertino, * Spoletano, Nucerino, & Eugubino, quod conveniant ad locum beate Marie de Angelis, sive de Portiuncula, prima die mensis Augusti, & notificent venientibus ibi indulgentiam, que tibi placuerit.
[27] Et sic beatus Franciscus cum sotiis, acceptis litteris summi Pontificis, [qui eamdem Indulgentiam post Sanctum] ad predictos episcopos venerunt, & fecerunt litteras presentari. Et procuravit ipse beatus Franciscus, quod in die prima Kalendarum Augusti omnes predicti episcopi convenirent ad dictam ecclesiam sancte Marie. Et factum est pergulum ligneum, in quo omnes supradicti episcopi ascenderunt simul cum beato Francisco. Et cum magna multitudo gentium esset ibi circa pergulum congregata, quasi in media tertia, dixit beatus Franciscus inter episcopos: Quis vestrum vult dicere & predicare, & veniam annuntiare? Et ipsi convenerunt in unum, & dixerunt inter se: Nos habemus sequi voluntatem tuam, frater Francisce, secundum tenorem litterarum Papalium. Et beatus Franciscus dixit: Licet non sim dignus; tamen volo aliqua dicere & predicare in conspectu istarum gentium, & annuntiabo Indulgentiam de mandato Regis celestis, que fit ad instantiam Matris sue; & vos de mandato summi Pontificis, vicarii ipsius, auctoritatem prestabitis, & annuntiabitis una mecum. Et surrexit & predicavit beatus Franciscus adeo benigne & utiliter, ita ut videretur angelus celestis, & non homo carnalis.
[28] Et perfecto sermone, denuntiavit Indulgentiam, videlicet, ut, quicumque venirent ad ipsam ecclesiam sancte Marie de Angelis, & ingressum haberent a vesperis ejusdem diei Kalendarum Augusti usque ad vesperas secundi diei dicti mensis, [vel inviti, mirabiliter promulgarunt.] tam de nocte, quam de die, includendo noctem, sicut diem, remittantur sibi omnia peccata, postquam confexionem * fecerint, a die baptismatis usque ad predictam diem; & hoc locum habeat quolibet anno in perpetuum, de quibus penitentiam sumpserint, & mandatum susceperint a sacerdote, de quibus recordantur, & de quibus non fuerint recordati. Audientes vero hec episcopi, indignati sunt, & scandalum passi de hoc, quod dixerat beatus Franciscus. Ad quem dixerunt: Licet dominus Papa nobis mandaverit, quod sequeremur circa hoc voluntatem tuam; non fuit tamen sue opinionis, quod sequeremur in hoc, quod congruum non est: unde denunciemus Indulgentiam decem annorum. Et sic exsurrexit episcopus Assisinas dicere de decem annis: & dixit, quidquid dixerat beatus Franciscus, & aliud dicere non potuit. Et sic similiter accidit de aliis episcopis singulis.
[29] [Recensentur varii testes oculares] Et ad hec fuerunt testes multi, tam de Perusio, quam de aliis civitatibus & castris de contrada; silicet * dominus Suppolinus Ugolini, dominus Andreas de Monte Melino de Assisio, dominus Neapoleo de Armenzano, dominus Johannes Gualterii, pater domini Jeronimi, dominus Johannes Petri Tubaldutii, dominus Blundus Lamiaffi, & Egidius Marci, dominus Bernardutius Pauli, Petrus Zalfanus, Bonacursus Ugonis, & multi alii de Assisio. Item Petrus de Bictonio, dominus Ugolinus Crispoliti de Bictonio, dominus Corradus Monaldi, dominus Andreas de Mevania, dominus Neapoleo de Fulgineo, dominus Mateus Benentese, & dominus Beccarius de Spello; & universaliter multi alii de contrada, quos longum esset enarrare, qui interfuerunt predicte denuntiationi venie supradicte, facte per beatum Franciscum, & per septem episcopos superius nominatos.
[30] [& auriti, qui prædictæ testati dicuntur.] Et hec retulerunt sancti fratres, probatissimi in sanctitate & vita; scilicet frater Petrus Cathanii de Assisio, olim vicarius Sancti; frater Leo, sotius & confexor * sancti Francisci, qui audivit ab ore ipsius sancti Francisci, frater Oddo de Aquasparta, olim Minister & sanctissimus homo, & frater Marinus de Assisio, nepos supradicti fratris Massei, qui ambo, scilicet Oddo & Marinus, ab ore predicti fratris Massei, qui fuit cum beato Francisco coram Papa Honorio Perusii, expressius audierunt. Multorum autem testimonia hujus sacre Indulgentie, relationes, assertiones & testificationes etiam redactas in publicam formam, non intendimus per ordinem scribere; nisi solum illud, quod dixit Petrus Zalfanus, qui interfuit consecrationi supradicte ecclesie sancte Marie de Angelis, coram fratre Angelo, Ministro hujus provincie sancti Francisci, fratre Bonifatio, fratre Guidone, fratre Bartholo de Perusio, & aliis fratribus in loco Portiuncule. Petrus Zalfanus dixit, quod interfuit consecrationi ecclesie supradicte, scilicet sancte Marie de Portiuncula, & audivit beatum Franciscum predicare coram dictis episcopis; & habebat quandam cedulam in manu, & dixit: Ego volo vos omnes mittere ad paradisum, & annuntio vobis Indulgentiam, quam habeo ab ore summi Pontificis. Et omnes vos, qui venistis hodie, & omnes, qui venerint annuatim tali die, bono corde & contriti, habeant indulgentiam omnium peccatorum suorum. Ego volui pro octo diebus, set non potui, nisi pro una die.
[31] Hec idcirco de Indulgentia premisimus propter nescientes, [Corradi episcopi epilogus.] ne amplius per ignorantiam excusentur, & ne amplius ad tante misericordie gratiam pigritentur; quin potius toto devotionis affectu ad ipsam gratiam properent, postulent & impetrent. Et presertim hec dicimus propter invidos & contemptiosos, qui illud in quibuscunque locis destruere, supprimere & damnare nituntur, quod omnis Ytalia, Gallia, Yspania, Teutonia, cetereque provincie, tam citra, quam ultra montes, immo & & ipse Deus ob reverentiam sue sanctissime Matris, cujus Indulgentia esse dignoscitur, per crebra & manifesta miracula quasi annis singulis magnificat, glorificat & dilatat. Quomodo illud suis pestiferis persuasionibus infirmabunt, quod tanto jam tempore in facie totius Romane curie in suo robore & vigore permansit? Nam dominus Papa Bonifatius VIII suos sollempnes nuntios etiam nostris temporibus ad ipsam transmisit, qui die Indulgentie ex parte ipsius sollempniter predicarunt. Insuper & aliqui ex Cardinalibus in personis propriis, in spe venie consequende ad ipsam Indulgentiam venientes, eam tanquam veram & certam sua personali presentia approbarunt. In quorum omnium testimonium & fidem certiorem presentes nostri sigilli appensione fecimus communiri. Datum Assisii anno Domini MCCCXXXV. III Indictionis.
[32] Hactenus litteræ Corradi, ad quarum notitiam & fidem hæc præterea adscripta leguntur: [Annotatio ad easdem litteras.] Pendet per funiculum cannabinum ex hoc diplomate, in pergamena charta latitudinis palmorum duorum & unciarum septem, longitudinis vero palmorum trium & unciarum quatuor mensuræ Romanæ, conscripto, sigillum Conradi episcopi Assisiensis, in cera Hispanica impressum, in quo gentilitium ipsius stemma conspicitur, galea nempe militaris super loricam, tegentem duos decussatos enses; supra galeam vero mitra episcopalis, & hæc inscriptio in circuitu: Corradus Episcopus Assisinas. Post hæc sequuntur notarii publici & Confalonerii ac Priorum Assisiensium testimonia publica, quæ dedi supra num. 14. Ceterum manifestum est, autographum Assisiense, ex quo exemplar nostrum desumptum est, idem esse cum eo, quod illustrissimus Octavius supra laudavit, licet hic ex appenso sigillo solum recitaverit vocem Corradus. Nihil quoque in eodem diplomate occurrit, quod suspicionem de suppositione merito possit ingerere.
[Annotata]
* i. e. ei
* an recte?
* i. e. difficultatem
* l, horto
* adde: Fulginati,
* confessionem
* scilicet
* i. e. confessos
§ III. Datur notitia Historiæ ejusdem Indulgentiæ per Franciscum Bartholi ante litteras Corradi scriptæ: recensentur testimonia B. Benedicti Aretini & Raynerii anno MCCLXXVII data.
[Historiam Indulgentiæ hujus ante scripsit Franciscus Bartholi,] Corrado in præmissis litteris, meo quidem judicio, præluxit fratris Francisci Bartoli, vel Bartholi, Ms. historia ejusdem Indulgentiæ, cujus illustrissimus Octavius episcopus Assisias in sua Demonstratione Indulgentiæ Portiunculæ, apud Grouwelum in ejusdem Indulgentiæ Historia, his meminit verbis: Liber F. Francisci Bartholi Assisiatis, Franciscani, impressus est quidem Trevii, nobilis oppidi Spoletani, circa annum MCCCCLXX; sed quem typis editum non vidi præter unicum folium, quod ibidem in bibliotheca inveniebatur, & procul dubio in aliis est invenibilis. Cæterum legi pulcherrimo conscriptum charactere, valde antiquo Gothico in membranis, estque liber bibliothecæ S. Francisci Assisii. Eleganti manu rubricas habet minio; textus autem atramento, estque in quarto circiter LXX foliorum.
[34] [ex qua aliqua authentice excerptæ habemus,] Hujus quoddam non integrum authenticum exemplar ex eorumdem rursus RR. PP. Conventualium benevolentia obtinuimus, a notario publico cum impresso sigillo subscriptum hoc modo: Quam quidem copiam fideliter & de verbo ad verbum, aliena tamen manu, desumptam a folio quinto usque ad folium duodecimum codicis membranei Ms. Historiæ Indulgentiæ ædiculæ S. Mariæ de Portiuncula, a fratre Francisco Bartoli, Ordinis Minorum conscriptæ, qui antiquis & Gothicis, ut aiunt, litteris exaratus, folia continet octoginta sex in quarto, extatque in archivio sacri Assisiensis conventus Minorum S. Francisci Conventualium, ego infrascriptus publicus Apostolica auctoritate notarius, & Seraphicæ civitatis Assisii secretarius, cum eodem codice quam diligentissime contuli, eamque cum ipso plene & undequaque concordare inveni. In quorum fidem &c. Datum Assisii die quarta Maii 1765. Ita est. Blasius Epiphani notarius publicus de præmissis rogatus &c ad fidem. Divisum hoc Opusculum est in sectiones suas, quarum titulos cum initiis capitum solum dabo; & quia pars est longioris alicujus Historiæ, præmittitur hic: Explicit distinctio prima. Incipit secunda.
[35] [quorum notitiam] Tum sequitur titulus iste: Modo sequitur, quomodo beatus Franciscus paucis annis post conversionem suam, & post reparationem hujus ecclesie sancte Marie de Angelis semel in quadam nocte Christi persuasione fretus, & ejus gratia confortatus, petivit a Domino Jesu Christo, indulgentiam omnium peccatorum concedi sibi pro omnibus venientibus & introëuntibus ecclesiam supradictam. Et quomodo Christus suam * orationem & petitionem admisit, & ut eandem Indulgentiam a Papa Honorio tertio peteret, familiariter revelavit. Tum incipit caput: Postquam beatus Franciscus ecclesiam sancte Marie de Angelis reparaverat &c. Sectionis secundæ titulus: Modo sequitur, quomodo beatus Franciscus per divinam revelationem ivit Perusium ad dominum Honorium Papam tertium pro Indulgentia impetranda, quia tunc predictus Papa Perusii morabatur. Initium capitis: Beatus autem Franciscus de mane consurgens, vocavit fratrem Masseum de Marignano &c.
[36] Titulus tertiæ sectionis: Modo sequitur, quomodo beatus Franciscus rediens de Perusio versus Assisium, [& sectionum capitumque titulos] in loco, qui dicitur Colle, aliquantulum requievit, & ibidem fuit sibi revelatum, quod, quicquid impetraverat a Papa, totum erat confirmatum in celo. Initium capitis: Et cum exiret a Papa beatus Franciscus post concessionem Indulgentie &c. Sequitur Distinctio tertia. Modo sequitur, quomodo in predicta ecclesia sancte Marie de Angelis fuit beato Francisco determinata & specificata dies Indulgentie a summo Ierarcha * Christo, apparente ibidem cum gloriosa Virgine Matre ejus & multitudine angelorum. Initium capitis: Cumque beatus Franciscus esset in cella, que erat in orto post ecclesiam &c. Titulus sectionis: Modo sequitur, quomodo beatus Franciscus, habito die determinato & spacificato * a Christo, ivit ad dominum Papam Honorium tertium, qui tunc erat Rome, & portavit secum flores rosarum, ducens secum aliquos de sotiis suis in testimonium veritatis. Et dominus Papa admirans in tanta novitate florum, fidem adhibens per omnia dictis beati Francisci, scripsit litteras septem episcopis, quod venirent ad diem consecrationis ecclesie sancte Marie de Angelis, & annuntiarent universo populo Indulgentiam secundum voluntatem & beneplacitum sancti Francisci. Sicut & factum fuit per divinum miraculum, quod contigit illis episcopis. Initium capitis: Post hec in mane beatus Franciscus reaccepit tunicam suam &c.
[37] Explicit Distinctio tertia. Incipit quarta. Modo sequitur, [hic damus; uti & præcipuas discrepantias] quomodo beatus Franciscus coram septem episcopis & universo populo, qui convenerant, predicavit publice Indulgentiam omnium peccatorum, sicut habuerat ab ore summi Pontificis. Et tunc stetit super pergulo ligneo, cujus perguli quinque principaliora ligna portata fuerunt in cella beati Francisci, que erat in orto, super quam cellam constructa est cappella, ipsius nomine dedicata. Illa vero quinque ligna sub testudine altaris dicte cappelle ob reverentiam beati Francisci honeste ac devote sunt recondita; sicut patet usque in hodiernum diem. In logia vero, que est ante hostium * ecclesie sancte Marie miri operis fabricata, tempore Indulgentie Missa sollempniter celebratur ibidem ob memoriam tam celeberrime sollempnitatis, ac etiam ipsius ecclesie consecrationis. Initium capitis: Et factum fuit pergulum ligneum, in quo omnes dicti septem episcopi ascenderunt &c. In fine additur: Explicit tota veritas ystorie supradicte Indulgentie. Ex hisce sectionum seu capitum titulis habes compendium totius historiæ, quæ tam conformis est relatæ in Corradi litteris, ut, si pauca, parvi momenti, excipias, etiam verbis consentiat, nec ulla ratione possit dubitari, quin aut Bartholus suam ex istius litteris, aut Corradus suam ex Bartholo descripserit.
[38] Inter ambas tamen hoc maxime interest primo, quod, ubi in Corradina apud me num. 17 Dei Genitrix Francisco suffragans, [a præmissis litteris Cerradi.] Beati eum titulo honorat, in Bartholina pro voce Beati rectius legatur, Fratris. Secundo, quod in Corradina num. 26 e septem episcopis, quibus Honorius III scripsit, sex tantum nominentur, in Bartholina vero septem, ceteris addito Fulginati: verum nescio, an uterque locus ita legatur in autographo Corradi, an in nostro solum exemplari ex vitio amanuensis. Tertio, quod Bartholus in calce sit brevior, quippe qui post verba illa, Et per septem episcopos superius nominatos, in litteris Corradi in fine numeri 29 posita, solum subdat: Et supradicti testes singulariter nominati interfuerunt annuntiationi predicte, per beatum Franciscum facte, & per predictos septem episcopos. Scilicet omnibus, qui in generalitate & multitudine fuerunt ibidem. Hisce Bartholus Historiam claudit, nec apud ipsum leguntur, quæ Corradus toto num. 30 præterea memoravit.
[39] [Tempus, quo floruit Bartholus,] Quod ad ætatem Francisci Bartholi attinet, certum est, hunc Corrado synchronum fuisse, ac forte ipso fuit grandævior. Certe, illum jam anno 1317 non omnino juvenem Religiosum fuisse, colligo ex duabus autographis litteris Assisii servatis, quarum apographa, per sæpe nominatum notarium publicum Blasium Epiphani subsignata, a RR. PP. Conventualibus Romanis accepi, Primæ, datæ Coloniæ anno Domini MCCCXVII, XIIII Kalendas Octubris, sunt Henrici archiepiscopi Coloniensis, in quibus hic testatur, sese devota instantia religiosi viri, fratris Francisci Bartholi de Assisio, Ordinis Minorum, inductum eidem donasse sex capita, unum de legione sanctorum Thebeorum martyrum, Gereonis, Cassii & sotiorum ejusdem, & alia quinque capita de numero sanctarum Undecim millium virginum, Assisii deponenda. Alteræ datæ Parisius anno Domini MCCCXVII, Domenica decima post Pentecostes, sunt serenissimæ principis Blancæ, S. Ludovici Galliæ regis filiæ, in quibus hæc pariter testatur, se eidem Francisco Bartholi concessisse aliquas ejusdem sancti regis & patris sui reliquias, quas ibidem enumerat. Fuerit igitur jam tunc Franciscus Bartholi vir gravis & honoratus, cui tanti principes ea sacra dona concessere.
[40] [qui scripsisse videtur ante Corradum] Grouwelus pag. 196 ait, ex eodem Bartholi Opusculo colligi, hoc ab illo scriptum esse sub annum 1325, dum lectoris officio in conventu S. Mariæ de Portiuncula fungebatur; quod, etsi nequeam confirmare, facile credidero. Nam mihi quidem verisimillimum apparet, Franciscum Opusculum suum composuisse tempore intermedio inter Theobaldi Corradique litteras, scilicet ut Indulgentiæ historiam, quam Theobaldus in litteris suis dederat, latius exponeret. Fecit id, addendo, quæcumque inter impetratam apud Honorium, promulgatamque Indulgentiam desiderantur in litteris Theobaldi, legunturque tam apud ipsum, quam in diplomate Corradi, qui occasione illius Opusculi impulsus fuisse videtur ad ampliores, quam decessor illius dederat, de eadem Indulgentia publicandas litteras; adoptatis, quæ in istis adversus criminatores legebantur, additisque, quæ ipse præterea noverat. Porro Corradum non præluxisse Bartholo, satis liquet ex ipso Bartholi libri titulo, seu Prologo, in quo ille ex recensione Octavii episcopi, apud Grouwelum supra num. 33 relati, docens, unde sua hauserit, sic loquitur: Ad omnipotentis Dei gloriam, & B. Virginis Mariæ, & beatissimi patris nostri Francisci, incipit liber sacræ Indulgentiæ S. Mariæ de Angelis, sive de Portiuncula, in quo libro ego F. Franciscus Bartholi de Assisio posui, quidquid potui sollicite invenire in Legendis antiquis & novis B. Francisci, & in aliis dictis sociorum ejus, de eodem loco & commendatione ipsius loci, & quidquid veritatis & certitudinis potui invenire de sacra Indulgentia præfati loci, quomodo scilicet fuerit impetrata, & data B. Francisco, & quidquid inveni de miraculis ipsius Indulgentiæ, quæ ipsam declarent certam & veram.
[41] Hæc ibi Franciscus Bartholi, nihil plane de Corradi litteris memorans, [eique præluxit.] quibus si usus fuisset, sese utique plagiarii criminis reum publice fecisset, eas tacendo. Ad hæc multo verisimilius est, Corradum, utpote ex canonico Perusino creatum episcopum Assisiatem, historiam illam accepisse a scriptore Ordinis Minorum, qualis erat Franciscus Bartholi, quam hunc ab illo. Unum video, forte a nonnemine pro Historia Bartholi Corradinis litteris postponenda objici posse; nimirum, quod in eodem codice Assisiensi legatur etiam Epistola Geraldi Odonis, Ministri generalis, anno 1333 data, & ad calcem hujus quædam, quæ ante annum 1342 scribi non potuerunt, ut ostendam § V. Verum hinc solum sequitur, aut codicem illum non esse ipsum Bartholi autographum, aut Geraldi Epistolam a Francisco Bartholi Historiæ suæ postea fuisse adjectam, quod facile fieri potuit, cum dicta Historia in eo codice terminetur folio duodecimo; Epistola vero Geraldi incipiat folio sexagesimo septimo, si recte se habeant notitiæ ad me missæ. Corradus itaque hujus historiæ non est auctor, sed eam litteris suis inserens, suo calculo approbavit. Eamdem sub ejusdem seculi XIV finem adoptavit Bartholomæus Pisanus, licet auctorem sileat in libro 2, Conformitate 14, iisdem passim verbis usus; ut non nisi ex manifesta imperitia malitiave quidam Pisanum illius primum inventorem dixerint. Eamdem etiam postmodum Waddingus, aliique ejusdem Indulgentiæ patroni tradiderunt.
[42] Ex scriptore itaque, qui eodem, quo Indulgentia Portiunculana concessa promulgataque fuerat, [Major illius auctoritas est pro facto ipso] seculo XIII Assisii natus est, novimus, quæ fuerit de eadem seculo XIV adolescente apud Assisiates opinio, ab eorumdem episcopo etiam litteris publicis adversus obtrectatores confirmata. Hoc spatium temporis brevius est, quam ut licuerit Francisco Bartholi, viro alioquin, ut vidimus, religioso & gravi, fabulam pro re tam seria celebrique in ipsa civitate Assisiensi obtrudere, quin manifesto sese exponeret periculo imposturæ suæ pœnas pendendi, cum tunc temporis procul dubio ibidem superfuerint aliqui sat grandævi cives, qui a S. Francisci temporibus parum remote nati erant. Attamen nil tale passus est, imo vero ipsum Assisiensem episcopum habuit approbatorem. Nec refert, quod Bartholi tempore non defuerint, qui Indulgentiam illam in dubium vocarent; nam & hi a duobus laudatis episcopis Theobaldo & Corrado redarguti fuere, & ipsa S. Francisci stigmata, licet constatissima, aliqui non multis post ejusdem obitum annis negaverant, uti in Commentario prævio pluribus expositum est.
[43] Sat tamen longum est prædictum temporis spatium, ne singula narrationis Bartholinæ adjuncta pro veris certisque admittere cogamur; nam & hæc annorum lapsu facile variantur, nisi a scriptore synchrono litteris primo tradita fuerint; [quam pro historiæ adjunctu, infra expendendis.] & quas Bartholus laudat Legendas antiquas, certe non sunt ex iis, quas edidi; novæ, quas pariter laudat, nescimus, cujus sint fidei. Porro non omnia a Bartholo in eodem Opusculo relata paris fidei esse, colligo ex eo, quod ille verbis num. 41 ex Grouwelo relatis mox subdat titulum primi capitis: Incipit, quomodo beatus Franciscus vidit in visione, locum S. Mariæ de Angelis desponsari gloriosæ Virgini Mariæ a Domino Jesu Christo, Filio ejus, quod sane tam insolens est, ut Waddingus ad annum 1210, num. 29 eumdem auctorem citans, eamdem ædiculam a Christo, non Matri suæ, sed ab hoc & ab illa ipsi Francisco & alumnis ejus desponsatam scribat, sine alio teste mihi quidem non satis quoque credibiliter. Priusquam tamen singula concessionis ac promulgationis Indulgentiæ adjuncta expendamus, juverit ipsam Indulgentiam aliorum veterum testimoniis, aliisque, quæ ad eam confirmandam faciunt, argumentis stabilivisse, ut ordinatior fiat faciliorque de ejusdem adjunctis disquisitio. Hoc itaque agamus.
[44] [Anno 1277 testimonium pro eadem Indulgentia dixerunt] Waddingus ad annum 1277, num. 19 ex Mariani Florentini Chronicorum lib. 3, cap. 2 narrat, jam tum Indulgentiam illam, de qua nullæ Pontificiæ litteræ exstabant, in dubium revocatam aut etiam negatam a nonnullis fuisse; unde, inquit, eamdem gravibus testimoniis comprobari oportuit, quibusdam de ea dubitantibus, aliis contradicentibus. Hoc ipsum etiam insinuari videtur in Speculo vitæ S. Francisci & Sociorum, editionis Metensis fol. 77, ubi legitur: Item anno Domini MCCLXXVII super certitudine dictarum Indulgentiarum plures depositiones & attestationes fuerunt facte, & de manu notariorum publicate. De iisdem testimoniis loqui etiam videtur Bartholomæus Pisanus, qui seculo XIV exeunte scripsit, dum in Conformitate 14, post expositam Indulgentiæ historiam, subdit: Et prædicta omnia publico instrumento pro majori parte sunt habita & ordinata; nisi forte Pisanus per publicum instrumentum designare voluerit litteras Corradi episcopi, superius datas. Utut sit, ex dicendis constabit aliqua veterum testimonia id temporis ea de re collecta fuisse; & sane peropportune ad fidem Indulgentiæ faciendam.
[45] [B. Benedictus Aretinus, & Raynerius, cujus aliqua apographa] E sancti Francisci discipulis unus fuit B. Benedictus Aretinus, ab eo in Ordinem suum admissus, de quo in Opere nostro actum est ad diem XXXI Augusti, ubi circa annum 1280 obiisse dictus est. Hic porro, ejusque socius, Frater Minor laïcus, Raynerius de Mariano de Aretio, de eadem Indulgentia testimonium dixere. Utrumque ex Ms. codice 5131 celebris bibliothecæ Colbertinæ edidit eruditus Stephanus Baluzius, tomo, seu libro 4 Miscellaneorum pag. 490 editionis Parisiensis, sub hoc titulo: Testimonia de Indulgentia concessa ecclesiæ sanctæ Mariæ de Portiuncula. Idem monumentum, quod eruditus ille Gallus, in antiquis Mss. codicibus versatissimus, de quo nulla potest esse suspicio fraudis in gratiam Ordinis Minorum, in Colbertino, ut dixi, codice in Francia reperit, idem, inquam, illud Waddingus in Italia in Mariani Florentini Chronico, quantum mihi apparet, invenit, annisque quinquaginta quinque, antequam Baluzius suum, in Annalibus Minorum vulgavit ad annum 1277, num. 19. Differt hoc a Baluziano, quod in calce adscriptos habeat locum & annum, quibus datum est, nominaque aliquot testium, qui testantibus adfuerunt, & notarii, qui instrumentum confecit.
[46] Alterum ejusdem instrumenti exemplar supradictorum Baluzii Miscellaneorum novissimæ editionis Lucensis anni 1761, [recensentur, daturque nostrum Assisiense,] tomo 2 addidit clarissimus Joannes Dominicus Mansi, nunc archiepiscopus Lucensis, acceptum ex codice Ms. sæculi XIV bibliothecæ Congregationis Matris Dei Lucæ, uti docent me monumenta a RR. PP. Conventualibus Romanis mihi submissa. Convenit & hoc cum superiori Baluziano, si argumentum ipsum spectes, imo & cum Waddingiano, præterquam quod paulo plures testes nominatim exprimat. Quartum denique exemplar ex eorumdem RR. Patrum dono habemus desumptum, ut scribunt ex Ms. codice Assisiensi, anno 1325 exarato, cujus cum exemplari nostro conformitatem sæpe memoratus notarius publicus Assisiensis, Blasius Epiphani, ad calcem testatur his verbis: Quas quidem copias fideliter & de verbo ad verbum, aliena tamen manu, desumptas ex folio trigesimo primo pervetusti codicis Ms., litteris, ut aiunt, Gothicis, exarati, & ex xylina charta confecti, qui … in archivio sacri Assisiensis conventus ejusdem S. Francisci asservatur, ego infrascriptus publicus Apostolica auctoritate notarius & Seraphicæ civitatis assisii secretarius, cum prædicto originali quam diligentissime contuli, easdemque cum eo perfecte & undequaque concordare, inveni. In quorum fidem &c. Datum Assisii die quinta Maii 1765. Ita est. Blasius Epiphani notarius ac secretarius publicus, de præmissis rogatus. Adest in margine sigillum ejusdem de more atramento expressum.
[47] Hoc apographum, cum ceteris quidem in re ipsa consentiat, [in quo ambo testantur, eam per S. Franciscum potitam,] sed in fine integrius sit & ex certæ ætatis codice transcriptum, totum hic subjicio. In Dei nomine Amen. Ego frater Benedictus de Aretio, qui olim sui cum beato Francisco, cum adhuc viveret, & divina gratia cooperante, ipse Pater sanctissimus ad suum Ordinem me recepit, qui sotiorum suorum sotius fui, & cum ipsis frequenter, & in vita sancti Patris nostri, & post ipsius recessum de hoc mundo ad Patrem, cum eisdem de secretis Ordinis frequenter collationem habui; confiteor, me frequenter audisse a quodam supradictorum sotiorum beati Francisci, qui vocabatur frater Masseus de Marignano, qui fuit homo veritatis & probatissime vite, quod ipse fuit cum beato Francisco apud Perusium, ante presentiam domini Pape Honorii, cum petivit Indulgentiam omnium peccatorum pro illis, qui contriti & confessi convenirent ad locum sancte Marie de Angelis, qui alio nomine Portiuncula nuncupatur, prima die Kalendarum Augusti, vespere dicte diei usque ad vesperas sequentis diei. Que Indulgentia cum fuisset, tam humiliter, quam constanter, a beato Francisco postulata, fuit tandem a summo Pontifice liberalissime concessa; quamvis diceret ipse Pontifex, non esse confuetudinis Apostolice Sedis talem indulgentiam facere.
[48] Hec eadem supradicto modo confiteor ego frater Raynerius de Mariano de Aretio, [& ab Honorio III concessæm esse.] sotius venerabilis Fratris Benedicti, me audisse frequenter a supradicto fratre Masseo, sotio beati Francisci, cui fratri Masseo ego frater Raynerius amicus spetialissimus sui. Lecte & publicate fuerunt supradicte collationes apud cellam fratris Benedicti de Aretio coram fratre Compagno de Burgo, coram fratre Raynaldo de Castellione (hic inter duos uncos insertum legitur Castillione) fratre Caro de Aretio, fratre Homodeo de Aretio, fratre Aldebrandino de Florentia, fratre Jacobo de Florentia, fratre Thebaldo de Aretio, fratre Bonaventura de Aretio, & Massario de Aretio, ad hec vocatis & rogatis. In anno Domini MCCLXXVII, nemine imperante Papa in Ecclesia Romana vacante, Indictione V, die Dominico ultimo Octubris. Ego Johannes notarius, filius olim Canclasiatis, predictis omnibus intersui, & de mandato venerabilis fratris Benedicti & fratris Raynerii scripsi & publicavi.
[49] [Pro ejusdem instrumenti fide] Recte se habent hæ notæ chronologicæ, quæ, ut dixi, desiderantur in Colbertino Baluzii, in Lucensi vero, quod Mansius edidit, leguntur hoc modo: In An. Domini MCCLXXVII, minime imperante Papa in Ecclesia Romana vacante, Indictione V, die Dominico, ultimo Octobris: in Waddingiano autem sic: Anno Domini MCCLXXVII, Ecclesia Romana vacante, Indictione quinta, die Dominico, ultimo die mensis Octobris. Vacavit revera his anno, mense dieque Romana Sedes Apostolica, a die XX Maii, que obiit Joannes XX, alias XXI, usque ad diem XXV Novembris ejusdem anni, quo electus fuit Nicolaus III. Currebat etiam tunc indictio V Romana, ducto initio a Kalendis Januariis, & dies ultima Octobris erat Dominica, ut patet ex littera Dominicali c. Personæ, quæ ista testatæ fuerunt, plena fide dignæ sunt. Masseus de Marignano, qui apud Baluzium ex facili lapsu Matthæus scribitur, aliunde notus est ipsiusmet S. Francisci discipulus & socius, eumdemque Arturus a Monasterio in Martyrologio Franciscano, & Fortunatus Huëberus in Menologio ad diem XVII Novembris cum Beati titulo reposuerunt. Non legi tamen illum in Martyrologiis Ordinum S. Francisci, quæ ad calcem Martyrologii Romani, anno 1749 Romæ excusi, adjecta sunt. Itaque in cultum ipsius inquirendum erit ad citatum diem Novembris; at licet cultus ejus nullus esset, viri tamen, certe clari virtutibus, fides nequit esse suspecta.
[50] [quædam observantur, & occurritur argumento,] Beatum Benedictum Aretinum sua satis superque tutatur sanctimonia, certo cultu confirmata, quo an etiam gaudeat Raynerius, item Aretinus, dispiciendum erit ad diem 1 Novembris, quo a laudatis Arturo & Huëbero Beati titulo insignitus annuntiatur. Dicitur hic fuisse frater laïcus; ejusque corpus serico indutum habitu, integrum & incorruptum ostendi sub ara majori conventus Burgi sancti Sepulcri, scribit Waddingus ad annum 1304, num. 12, ubi etiam præmiserat quædam ex multis miraculis, per illius invocationem obtentis. Verumtamen huic instrumento, nullam prorsus suppositionis notam continenti, fuliginem inscii aspergunt Waddingus, quique hujus dicta de tempore mortis laudati fratris Massei adoptarunt.
[51] [quod adversus eam formari posset] Ex verbis enim num. 47 relatis, quibus B. Benedictus testatus est, se ea, quæ de Indulgentia Portiunculana dicebat, audivisse a S. Francisci socio, qui vocabatur Fr. Masseus de Marignano, qui fuit homo veritatis & probatissime vite; ex his, inquam, verbis dicendum est, instrumentum illud confectum esse post obitum ejusdem Massei; nam si de superstite fuisset sermo, B. Benedictus non dixisset: Qui vocabatur; sed: Qui vocatur; nec: Qui fuit; sed: Qui est homo veritatis &c. Eodem tamen modo legitur apud Baluzium, Waddingum & in codice Lucensi supra laudato. Atqui Waddingus nihilominus ad annum 1280 num. 3, aliique passim post ipsum ejusdem Massei mortem anno 1280 affigunt; quæ si eo anno revera contigerit, multum vacillabit fides instrumenti, in quo velut mortuus jam memoratur anno 1277, qui solum triennio post obiisset. Hic ergo lapis amovendus est, antequam ad aliorum testimonia procedamus, ne quis laudatum B. Benedicti testimonium eo titulo admittere recuset.
[52] Ego quidem non dubito, quin Waddingus eorum, [ex anno mortuali Massei Marignani] quæ ad annum 1277 dixerat, immemor mortem Massei Marignani ex illustrissimo Gonzaga, & confusione alterius Massei prædicto anno 1280 illigaverit. Waddingum ipsum audiamus. Ad annum 1280 post relatum B. Benedicti Aretini obitum num. 3 subdit de Masseo Marignano: Obiit etiam hoc anno alius S. Francisci discipulus B. Masseus (Marignani, ut addit in Indice) cujus frequenter in superioribus annis meminimus, qui in Gallia multa suo sodalitio acquisivit domicilia, quorum aliqua suis locis recensuimus. Hæsit multis diebus & sæpe prædicavit apud Bituriges; transiit postea Salmurum, ducatus Andegavensis oppidum, ubi diem suum obiit, sepultus in sacristia. Refert Gonzaga, etiam in sacello S. Bernardini apud Vindocinum dici sepultum, uti alias memini; fortassis ille alter ab isto, vel magna pars corporis custoditur utrobique. Videamus modo, quid dicat ad annum 1227, num. 22, quo lectorem remisit in margine. Hic de constructione conventus Vindocinensis tractans, Fertur, inquit, ibidem in quodam sacello, nunc divo Bernardino sacro, asservari corpus B. Massæi, quondam S. Francisci discipuli. An illius de Marignano, Francisco satis familiaris? Non est omnino compertum. Censuit itaque Waddingus, Masseum, qui Salmuri quiescit, saltem verisimilius Marignanum esse, dubitavitque, cujus Massei ossa sint, quæ in Vindocinensi conventu asservari, legerat.
[53] Porro pro hisce omnibus non allegat alium auctorem, [a Waddingo, Gonzaga, aliisque serius,] quam Gonzagam, quem ei præluxisse, etiam manifestum est. Nam Gonzaga parte 3, in provincia Turoniæ, conventu Salmurensi de Masseo, S. Francisci socio seu contemporaneo dicit: Qui obiit & sepultus est in sacristia (ejusdem conventus) anno Domini MCCLXXX. Rursum in conventu Bituricensi ait: Traditione a patribus didicimus, venerabilem patrem Massæum (de quo supra) Biturigibus nedum multis diebus habitasse, verum etiam ibi concionatum fuisse. Cumque non constet, eum diem suum ibi clausisse ac sepultum fuisse, longe verisimillimum est (quandoquidem non discordant temporum supputationes) eumdem esse, quem in sacristia conventus Salmurensis anno Domini MCCLXXX sepultum fuisse, supra commemoravimus. Denique ibidem in conventu Vindocinensi præmiserat ista: Affirmant, cujusdam Fratris, socii S. Francisci, nomine Massæi, forte illius Marigneni *, & qui cum B. Francisco in Gallias primum venire disposuerat, corpus in navi ecclesiæ sepultum esse in sacello, quod nunc vocant S. Bernardini.
[54] Ex his omnibus liquet, Waddingum supra dicta, annumque emortualem Massei Marignani accepisse ex Gonzaga; [quam ut cum instrumento illo componi possit,] Gonzagæ vero non satis constitisse, aliusne, an idem Masseus sit, cujus corpus ab aliis Salmuri, ab aliis Vindocini quiescere dicitur, quique apud Bituriges habitasse narratur. Verum, quod caput est, Gonzagæ accuratio merito requiritur eo ipso in loco, quo Massei obitum anno 1280 affixit. Nam verbis de conventu Salmurensi num. præcedenti recitatis proxime præmiserat hæc: Qui quidem conventus a Templariis primo inhabitatus, tum demum his a regno Franciæ exterminatis, a fratre Masseo, S. Francisci socio, seu contemporaneo, acceptatus & habitatus fuit, qui obiit … anno Domino MCCLXXX. Atqui certum est, extinctionem Templariorum in Francia ad seculum XIV pertinere, sententiamque pro eorum Ordine abolendo primum promulgatam fuisse in concilio Viennensi anno 1312, id est, annis circiter triginta duobus, postquam Masseum obiisse, idem Gonzaga asseruit. Tam manifestus anachronismus, supraque observata hæsitatio de uno alterove Masseo luculente arguunt, Gonzagæ hic minime præluxisse certa monumenta; ejusdemque auctoritatem pro figendo Massei Marignani anno mortuali evertunt.
[55] [perperam assignato,] Arturus a Monasterio, qui post Waddingum scripsit Martyrologium Franciscanum, in eo quatuor (nescio, an recte) Masseos distinxit, & de Masseo Marignano ad diem XVII Novembris agens, in Annotatis sic ait: Obiit anno MCCLXXX, cujus sacrum corpus Assisii jacet honorifice conditum in ecclesia S. Francisci. Tum post aliqua prosequitur: Tossinianus contendit, B. Massæum obiisse apud locum Muri in Picœno; sed ille est B. Massæus Severinas, de quo XXVII Decembris, ex Waddingo tom. 2 Annal. ad annum MCCLXXXIX, § XXV (imo 27.) Alii volunt, ejus corpus sepultum esse in ecclesia conventus S. Francisci Mordivallis, qui est decimusquintus provinciæ Marchiæ, uti scribunt Marcus Ulyssiponensis part. 1 supra lib. 6, cap. 26, & Gonzaga parte 2 sup. in eodem conventu: sed decipiuntur. Nam ille B. Massæus alius est a Marignano, de eoque agitur alio die & tempore. Nonnulli affirmant, corpus B. Massæi Mariniani asservari in ecclesia conventus S. Joannis Vindocinensis in Gallia, illicque plurima miracula fieri; ut refert idem Gonzaga parte 3 in eo conventu, qui est quartus provinciæ Turonensis: qui tamen hallucinantur: etenim hujusmodi sacræ reliquiæ sunt B. Massæi, cujus corpus quiescit apud Bituricas in eadem provincia (de quo XXVI Februarii) prout apprime notat ipse Waddingus superius.
[56] [qui proinde saltem paulo citius figendus est.] Non est hujus loci hæc omnia discutere, quæ solum retuli, ut videat eruditus lector, quam obscura sit ex confusione synonymorum sepultura Massei Marignani; indeque ulterius statuat, quam facili pariter modo ex eadem confusione etiam annus 1280, qui forte uni eorum emortualis fuit, eidem Marignano potuerit assignari; quod ex Gonzaga etiam fecit Arturus, licet illum corrigendum putaverit in eo, quod Masseum Marignanum cum altero confuderit. Supersedeo pluribus, quia allegatæ rationes satis superque probant, sententiam pro morte Massei Marignani ad annum usque 1280 differenda infirmam esse, corrigendamque ex supra dato probatoque monumento, ex quo omnino dicendus est Masseus iste ultra Octobrim anni 1277 non vixisse. Atque hæc paulo prolixius tractanda censui, ne quis insigne istud B. Benedicti Aretini, ejusque socii Raynerii pro Indulgentia Portiunculana testimonium eo ex capite impugnet. Ceterum idem utriusque testimonium etiam vidit Theobaldus episcopus Assisiensis, adolescente seculo XIV, cum utrumque pro eadem Indulgentia laudet supra num. 6.
[Annotata]
* i. e. ejus
* Hierarcha
* an specificato?
* i. e. ostium
* Marignani
§ IV. Petri Zalfani aliorumque, qui seculo XIII vixerunt de eadem Indulgentia testimonia.
[Pro eadem Indulgentiæ testimonium dixit Zalfanus,] Alterum sacræ hujus Indulgentiæ auritum oculatumque testem, supra a duobus Assisiatibus episcopis, Theobaldo nempe num. 7, Corrado autem num. 30, laudari vidimus Petrum Zalfanum, cujus testimonium etiam litteris suis inseruerunt. Ejusdem exemplar simile Stephanus Baluzius, supra jam laudatus, ex eodem codice Colbertino, ex quo testimonia B. Benedicti Aretini & fratris Raynerii, in Miscellaneis suis vulgavit, ubi, ut in apographis sæpe fit, Calfanus pro Zalfanus legitur. Exstat & illud apud Pisanum in Conformitate 14, in qua Zulfanus scribitur. Habemus & aliud Ms. apographum illius, quod illustrissimus Joannes Dominicus Mansi, ex Lucensi codice exceptum, tomo 2 Miscellaneorum dicti Baluzii in novissima editione Lucensi (de qua vide dicta superius num. 46) inseruit, in qua Galfanneus nominatur. Donatum denique nobis & alterum est a RR. PP. Conventualibus Romanis, descriptum ex codice Assisiensi anni 1325 (de quo vide superius num. 46) & a notario publico subsignatum, quod hic recitabo, annotaturus deinde, in quibus hoc ab aliis variat.
[58] Coram fratre Angelo Ministro, fratre Guidone, [quod damus ex Assisiensi codice collato cum aliis:] fratre Bartholo de Perusio & aliis fratribus, in loco Portiuncule, Petrus Zalfanus dixit, quod interfuit consecrationi, scilicet ecclesie sancte Marie de Portiuncula, & audivit tunc beatum Franciscum predicare populo coram VII episcopis; & habebat quandam cedulam in manu, & dixit: Ego volo vos omnes mittere ad Paradisum, & adnuntio vobis indulgentiam, quam habeo ab ore summi Pontificis: & omnes vos, qui venistis hodie, & omnes, qui venerint annuatim tali die, bono corde & contrito, habeant Indulgentiam omnium suorum peccatorum. Ego volui pro VIII diebus, set non potui. Hactenus apographum nostrum Assisiense. In Colbertino Baluzii pro fratre Guidone legitur fratre Bonifacio Gardiano; in Lucensi Angelum inter & Guidonem habetur: Et fratre Bonifacio; Bonifacium item & Guidonem hic nominant Theobaldus episcopus Assisiensis supra num. 7, ejusque successor Corradus num. 30, & Pisanus in Conformitate 14, sed sine titulo Gardiani; ut Bonifacius ceteris accensendus videatur, Colbertini autem codicis scriptor nomen proprium Guidonis in appellativum Gardianum mutasse, & addidisse Bonifacio. Cetera, si variationem nominis Zalfani, uti præmonui, excipias, consentiunt laudata apographa.
[59] [fuit ille patritius Assisiensis, non ignotus,] Illustrissimus Octavius, episcopus Assisiensis, jam alias laudatus, de prædicto Zalfani, quem Zelphanum apppellavit, testimonio, apud Grouwelum quædam observavit hic referenda. Ista, inquit, Petri Zelphani attestatio videtur pertinere ad annum MCCLXXVII, cum nominet ibidem Angelum de Perusio Ministrum (scilicet provinciæ S. Francisci, ut diserte habet Pisanus) adeoque anno quinquagesimo quarto a publicatione Indulgentiæ. Fuit autem Petrus Zelphanus Assisias patritius, Angeli filius, de quo Petro extat memoria in cancellaria priorali civitatis, fuisse unum ex nobilibus, qui se Gregorio IX obtulere pro tuenda Ecclesiæ ditione contra imperatorem Fredericum II. Est item in eadem hac civitatis cancellaria monumentum pergamenum, cujus meminit Eugenius Lamurini Cassinensis pag. 497, quod ita sonat: “ Die XV Septemb. anno MCCLIII fuit Assisii D. Papa Innocentius IV, & fecit in ecclesia S. Francisci solemnem canonizationem B. Stanislai episcopi, prout in Actis ecclesiasticis. Et hujus canonizationis testes sunt & interfuerunt viginti quatuor magnates, de stirpe militari nobiles Assisiates, quorum nomina ad perpetuam rei memoriam dominus Papa scribi jussit in libris publicis.” Inter hæc autem legitur: D. Petrus Angeli Zelphani.
[60] [ac forte ista testatus est anno 1277.] Hactenus illustrissimus Octavius, qui quod observat de Zelphani testimonio ad annum 1277 referendo, satis verisimile est, tum quod eo anno collectæ fuisse de eadem Indulgentia attestationes dicantur in Speculo S. Francisci verbis num. 44 datis, consentiente Waddingo, ibidem pariter relato; tum quod eodem anno consignata habeamus testimonia B. Benedicti Aretini & Raynerii. Hinc mihi suspicio ingeritur, S. Bonaventuræ, triennio ante defuncti, de hac Indulgentia silentium (de quo infra pluribus) nonnullis occasionem dedisse, eamdem negandi aut revocandi in dubium, ac propterea superiores Ordinis prudenter decrevisse colligere testimonia eorum, qui aut S. Francisco, aut sociis ejus seu discipulis convixerant, ne temporum lapsu dubitatio invalesceret. At quæcumque fuerit ea colligendi ratio, certe cum eodem anno recte congruunt, quæ Octavius ex monumentis Assisiensibus observavit.
[61] [quæ ipse præsens viderat.] Facile enim potuit Petrus Zalfanus, seu Zelphanus, Angeli Zelphani filius, anno 1223 consecrationi ecclesiæ atque Indulgentiæ promulgationi, Honorio summo Pontifice, juvenis interfuisse; deinde Gregorio IX, Honorii successori, fidem suam cum aliis viris nobilibus Assisiatibus adversus imperatorem Fredericum II obstrinxisse, annoque 1252 adstitisse canonizationi S. Stanislai, Cracoviensis episcopi & martyris, ab Innocentio IV, qui eidem Gregorio post Cælestinum IV anno 1243 fuffectus fuit, Assisii sollenniter celebratæ, ac tandem anno 1277, nondum decrepitæ ætatis senex, testimonium pro Indulgentia dedisse, cum inter hunc annum annumque 1223, cui Indulgentiæ promulgationem Octavius cum Waddingo innexuit, non nisi anni 54 intercesserint. An tamen non aliquot annis citius ista promulgatio reponenda sit, quæremus infra; at certe non tantum potest esse istud temporis discrimen, ut difficultatem hic parere queat.
[62] Rursum alter ejusdem rei testis a Waddingo aliisque adducitur B. Franciscus Fabrianensis, [B. Franciscus Fabrianensis, anno 1267 in Ordinem admissus] Ordinis Minorum, cujus gesta apud nos illustrata habes tom. III Aprilis a pag. 88, iterumque ibidem in Appendice a pag 983. Natus hic est anno 1251, Ordinem Minorum ingressus anno 1266, ut ibidem dictum est pag. 985, num. 4, vel anno 1267, ut habetur pag. 89, num. 3, atque ipsemet in Chronico supra laudato ac mox laudando asseruit his verbis: Anno Domini MCCLXVII ego Fr. Franciscus veni ad Ordinem, receptus a dicto fratre Monaldo de S. Elpidio, tunc provinciali Ministro. Obiit autem anno 1322, sicut in citati Operis nostri pag. 985, num. 3 testatur ejusdem ex sorore nepos frater Dominicus Bonaventura. Hinc fatendum est, Beatum hunc natum esse annis 28 vel paulo pluribus post primam Indulgentiæ promulgationem, at idoneum tamen testem esse propter temporis propinquitatem. Adde, quod etiam dictorum suorum testem laudet fratrem Leonem, S. Francisci olim socium, quocum ea de re egerat, fueritque vir non modo sanctæ vitæ, verum etiam litterarum studiis admodum deditus, prout in Operis nostri tomo citato videri potest.
[63] Waddingus in Scriptoribus Minorum inter Opera ab eodem Beato scripta unum recenset De veritate & excellentia Indulgentiæ S. Mariæ de Portiuncula, [scripsit, quomodo S Francisius] quod in archivo Ordinis sui Manuscriptum Romæ, ait, asservari. Ejusdem Opusculi initium & finem exhibet in Annalibus ad annum 1267, num. 5, unde intelligo, prorsus idem esse cum iis, quæ leguntur in ejusdem B. Francisci Chronicis, vulgo Fabrianensibus, ex quibus quædam excerpta dono RR. PP. Conventualium Romanorum penes me esse, dixi supra num. 9 & 10, ubi de nostro hoc exemplari plura invenies, quorum pauca hic necessario repetenda sunt. Sic itaque in eo legitur: Ad memoriam in futurum. Ego Fr. Franciscus de Fabriano, inutilis & indignus Fr. Minor, que legi & vidi sub sigillo autentico domini episcopi Assisiensis de Indulgentia S. Marie de Portiuncula dicte civitatis Assisii, ecce nunc redigo in his scriptis.
[64] Cum staret B. Franciscus semel de nocte orans in dicta ecclesia, [divinitus monitus, eam Indulgentiam petierit,] fuit sibi revelatum a Christo, quod iret ad summum dominum Honorium, qui tempore illo erat Perusii, & peteret Indulgentiam pro dicta ecclesia B. Marie. Qui consurgens vocavit fratrem Masseum de Marignano in socium, & ivit. Et stans coram dicto Papa, sic ait: Sancte Pater, supplico Sanctitati vestre, quod in ecclesia S. Marie de Angelis, quam nuper reparavi, ponatis Indulgentiam absque oblationibus. Cui Papa respondit: Quot annos vis, & quantumvis, ut ponam Indulgentiam? Cui beatus Franciscus respondit: Sancte Pater, placeat Sanctitati vestre, non dare annos, sed animas. Et dominus Papa dixit: Quo modo vis animas? Et S. Franciscus respondit: Volo, si placet Sanctitati vestre, quod, quicunque venerit * ad dictam ecclesiam contriti & confessi, absolvantur a culpa & pena in celo & in terra, a die sui baptismatis usque in diem & horam introitus ecclesie supradicte.
[65] Cui dominus Papa respondit: Multum est, [& obtinuerit ab Honorio III Papa] quod petis, Francisce. Non est consuetudo Romane curie talem Indulgentiam dare. Tunc beatus Franciscus dixit: Domine, quod dixi, non peto ex parte mea, sed ex parte illius, qui me ad vos misit Dominus Jesus Christus. Tunc dominus Papa statim intulit, ter dicens: Placet mihi, & volo, quod habeas. Tunc Cardinales, qui aderant, dixerunt: Videte, Domine, quod, si talem Indulgentiam ibi datis, ultramarinam destruetis. Tunc Papa respondit: Dedimus & concessimus sibi eam; nec possumus, nec expedit illud destruere, quod factum est; sed modificemus eam, ut tantum ad diem naturalem se extendat. Et tunc Papa vocavit B. Franciscum, & dixit ei: Ecce, nunc concedimus, quod, quicumque venerit & intraverit dictam ecclesiam sancte Marie bene confessus & contritus, sit absolutus, a pena & a culpa, & hoc valere volumus singulis annis in perpetuum, tantum per diem naturalem a vesperis primis usque ad vesperas diei sequentis.
[66] [sine litteris, & quinam hæc testati sint;] Tunc beatus Franciscus, inclinato capite, egrediebatur de palatio. Tunc dominus Papa dixit: O simplex, quo vadis, quid portas de ista Indulgentia? Cui sanctus Franciscus: Sancte Pater, sufficit mihi verbum vestrum. Si opus Dei est, ipse opus suum habet manifestare; & habere ego nolo aliud privilegium; sed tantum sit carta beata Virgo Maria, notarius sit Papa *, & angeli sint testes. Et cum intrasset causa orationis quoddam hospitale, quod erat in medio itineris, egressus dixit socio fratri Masseo: Dico tibi ex parte Dei, Indulgentiam, mihi exhibitam nunc a domino Papa, mihi esse a Domino confirmatam in celis. Et hoc testificatus est frater Leo, unus de sociis beati Francisci, vir probate vite, quem ego frater Franciscus vidi in anno, quo veni ad fratres, quoniam ivi ad dictam Indulgentiam. Dixit enim mihi dictus frater Leo, se audivisse ab ore beati Francisci de dicta Indulgentia, ab eo, ut predicitur, impetrata. Frater Benedictus de Aretio, & Fr. Ranerius de eadem terra, sicut predictum est de dicta Indulgentia, sic testificati sunt, se audivisse e dicto fratre Masseo. Hactenus ibi.
[67] [alia ejusdem Beati de eodem argumento annotatio.] Diploma episcopi Assisiensis, quod in initio laudat B. Franciscus Fabrianensis, esse Theobaldi, dixi in § 1 hujus Dissertationis, ubi etiam illud dedi, cujus auctoritati non parum ponderis addit hic Fabrianensis, dicta sua fratris Leonis a se consulti testimonio confirmando. Verum quæ de promulgatione ejusdem Indulgentiæ in Theobaldinis litteris præterea leguntur, in apographo nostro hic desiderantur, ac solum post varia alia (forte auctor ea oblitus fuerat superius addere) sub novo titulo sequuntur hoc modo: De Indulgentia S. Marie de Portiuncula. Frater Benedictus de Aretio, & Fr. Ranerius de eadem terra, & Fr. Leo de dicta Indulgentia testificati sunt, se audivisse a dicto fratre Masseo; & dictus Fr. Leo dixit, se etiam audivisse a sancto Francisco. Item die consecrationis dicte ecclesie per VII episcopos, qui ibi fuerunt presentes, cum multa solemnitate fuit dicta Indulgentia in populo publicata. Que consecrata fuit IIII Nonas Augusti. Et qui audierunt, retulerunt, se audivisse etiam tunc beatum Franciscum predicantem in populo coram dictis episcopis, & dicentem: Ego volo vos omnes mittere ad paradisum, & annuncio vobis Indulgentiam, quam habeo ab ore summi Pontificis; & omnes vos, qui venistis hodie, & omnes, qui venerint annuatim tali die, bono corde & bene confessi & contriti, habeant Indulgentiam omnium peccatorum suorum, & sint absoluti a pena & a culpa. Præmissa etiam ibidem erant hæc: Anno Domini MCCXVI, IIII Nonas Augusti fuit consecrata ecclesia S. Marie de Angelis a VII episcopis. Et dominus Honorius Papa III posuit ibi Indulgentiam a pena & a culpa. Et beatus Franciscus die illa sic Indulgentiam populo adnunptiavit, præsentibus dictis episcopis: Ex parte Domini nostri Jesu Christi, & sanctissime Matris ejus ac prædicti domini Papæ.
[68] Inter monumenta a RR. PP. Conventualibus Roma ad me transmissa legitur & aliud testimonium, [Testati pro ea etiam sunt Fr. Michaël Angelus] descriptum ex Miscellaneis Baluzii novissimæ editionis Lucensis, quibus Vir clarissimus Joannes Dominicus Mansi, nunc Lucensis (ut dictum est) archiepiscopus, illud ex codice Ms. seculi XIV, bibliothecæ Congregationis Matris Dei Lucæ, ut in margine additur, inseruit; quale hic subdo: In Christi nomine. Amen. F. Michaël Angelus, Minister provinciæ S. Francisci, retulit, quod in præsentia sua & F. Deodati, Custodis Perusii, & in præsentia F. Angeli, socii ejusdem Ministri, D. Jacobus Capoli dixit, quod semel coram uxore sua, & Jacobutio & alia persona interrogavit F. Leonem, utrum Indulgentia, quæ est in Portiuncula, esset vera; qui respondit: Sic; & dixit, quod B. Franciscus sibi in hæc verba retulit, quod petivit a D. Papa, ut faceret sibi Indulgentiam in anniversario consecrationis ecclesiæ: & D. Papa interrogavit: quantam vellet. Et D. Papa de uno anno, & postea de tribus (supple: locutus est) & venerunt usque ad septem. Et S. Franciscus non erat contentus. Et tunc dixit D. Papa, quantum vellet: qui respondit: Volo, si placeat S. P., ut propter beneficia, quæ fecit Dominus in illo loco, & adhuc faciet, quod omnes, qui venerint bene contriti & confessi, habeant peccatorum suorum indulgentiam. Et D. Papa dixit, quod tantum valeret per unam dierum * naturalem, videlicet a vesperis usque ad vesperas. Et cum B. Franciscus exiret a D. Papa, audivit post concessionem vocem dicentem: Fili Francisce, scias, quod, sicut hæc Indulgentia data est in terra; ita confirmata est in cœlo.
[69] Annus, quo iste hæc testatus est, in nostro apographo non exprimitur; [& Michaël Bernardutitus, (ut dicitur) ambo sec. XIII.] ast videtur & hic & locus expressus fuisse in eo, quod vidit Waddingus, cum ad annum 1277, num. 20 dicat: Prædictus etiam frater Angelus de Perusio (Minister provinciæ S. Francisci, cujus mox meminimus) die XIX Augusti hujus anni in cella B. Ægidii apud Perusium aliud præbuit testimonium, quale ex ore domini Jacobi de Capoli Perusini, ille vero ex ore B. Leonis, socii S. Francisci, accepit. Præsentes aderant Deodatus, Custos Perusii, & Fr. Angelus, ejusdem socius. Utut sit, testimonium hoc ad seculum XIII pertinere, colligitur ex personis in eodem nominatis, atque hinc ulterius verisimile fit, datum esse anno 1277, ut habet Waddingus. Ad idem seculum pertinet Michaël Bernardutius, prius Spoletanus, mox civis Assisias, a quo, ibidem præmiserat, historiam ejusdem Indulgentiæ scriptam esse, sicut eam audiverat in ipsa æde Angelorum a primis ejusdem sancti Viri (Francisci) discipulis; imo ipse omnium primus eam scripsit, si verum est, quod refert Grouwelus his verbis: Michaël Bernardutius, alias Bernardi, Historiam Indulgentiæ scripsit sub annum MCCXXX. “Reperitur (teste illustrissimo D. Octavio episcopo Assisiensi Tr. de Indulg. Port.) in cancellaria Priorali Assisii ad annum MCCXXVIII unus e consiliariis Petrus Bernardi, utique hujus frater aut filius. In Historia Maceratensi Pompei Compagnoni legitur ejusdem familiæ judex Generalis in Marchia il signor Bernardo d'Assisi (id est: Dominus Bernardus Assisias) ad annum MCCLXXXVII.” Operæ pretium esset, hoc illius Opusculum, sicubi exstet, vulgari.
[70] [Laudatur etiam B. Joannes Firmanus] Rursum alterum, scilicet B. Joannis Firmani, alias Alvernicolæ, testimonium ad annum 1277, num. 20 ex Mariani Florentini Chronico, ut apparet, adfert Waddingus, cujus verba transcribo. Ego in verbo veritatis assero, me audivisse ab optimis viris ac probatissimis S. Patris nostri Francisci sociis, fide utique dignis, quod ipsi acceperint a fratre Masseo, intimo socio ejusdem sancti Patris, viro sanctissimo & probato in omni sanctitate & veritate, seriem & relationem obtentæ Indulgentiæ Portiunculæ, qui dixit eis, se fuisse cum S. Francisco, quando eandem indulgentiam, a Domino datam, Pontifex confirmavit. Colitur hic B. Joannes die IX Augusti, quo de eo actum apud nos est, dictumque ibidem, natum ipsum esse circa annum 1259, annoque 1322 vita functum; ut facile potuerit cum aliquot S. Francisci sociis collocutus, atque ista testatus fuisse.
[71] [paulo post medium seculum XIII natus.] Nequeo tamen hoc illius testimonium aliunde confirmare; nec magis scio, quam certum sit, quod laudatus Waddingus ad annum 1309, num. 26 de eodem B. Joanne enarrat; nimirum, hunc eo anno in die Indulgentiæ Portiunculanæ excepisse confessionem cujusdam senis Tertii Ordinis S. Francisci, centenario majoris, qui non longe a civitate Assisiensi Perusium versus habitabat, quique ab illo interrogatus, cur in ea ætate illuc adveniret, respondisse dicitur: Si venire non possem, … me vehi curarem, imo & trahi, ne sacer hic dies absque tanto lucro transiret: Demum tanti fervoris causam regatus, dixisse, S. Franciscum apud patrem suum sæpius susceptum hospitio; & dum Perusium pergeret post obtentam a Domino hanc Indulgentiam, ut eam Pontifex confirmaret, & promulgari permitteret, rem omnem narrasse, & semetipsum tunc astitisse narranti. Ita laudatus Waddingus, qui cum horum certum vadem non alleget, nisi forte Marianum suum Florentinum, de eorumdem fide nihil possum statuere.
[72] [Ubertinus Casalensis in Opere, anno 1305 perfecto.] Certiora apparent, quæ Grouwelus in Opusculo frequenter laudato habet pag. 185 & sequenti, sic inquiens: F. Ubertinus de Casali, vir eodem seculo (XIII & XIV) pietate non minus, quam doctrina celebris, paupertatis Franciscanæ & regularis disciplinæ in partibus Vallis Spoletanæ, Marchiæ & Tusciæ promotor egregius, ac Parisiis olim novem annis lector, inter alia scripsit Opus historico-theologicum, cui titulus: Arbor vitæ Crucifixi. Est tomus in folio, continens quinque libros. Extat in bibliotheca nostra Lovaniensi, Venetiis impressus an. MCDLXXXV. De quo vide D. Dupin. De eodem Opere agens Waddingus in Bibliotheca Minorum, ait, etiam exstare Ms. in bibliotheca Minorum Cæsenæ, & Romæ in Vaticana. Progredior verbis Grouweli. In Prologo hujus Operis fatetur (Ubertinus Casalensis) se “anno MCCCV, quo Opus absolverat, triginta duos annos in Ordine transegisse, & professum anno MCCLXXIII” sub generalatu S. Bonaventuræ; cumque sub annum MCCLXXXIV visitaret sanctuaria Romana, descendit ad vallem Reatinam & alia pia loca, a B. Francisco instituta.
[73] Invisit & B. Joannem Parmensem, qui, postquam anno MCCLVI Generalatus officio cesserat,[eamdem Indulgentiam, quam & lucratus fuit,] ad tuguriolum Grætii (quod Rupem vocat, quia in rupe excisum) se receperat, ut Deo liberius vacaret. Ab illo se confortatum absolutumque dicit, & instructum de celebri Indulgentia Portiunculæ, in cujus sacello divinas sensit immutationes. Sic enim scribit in Prologo Operis laudati: “Romana sanctuaria visitans” (sub annum MCCLXXXIV) “ad B. Joannem de Parma, ad Rupem” (eremitorii Grætii) “lætus deveni, & ab ipso confortatus, absolutus & instructus, in die Indulgentiæ secundæ diei Augusti intravi ecclesiam B. Mariæ de Portiuncula de Assisio, & juxta eam pernoctavi, in qua gloriosa Virgo Maria, quæ primo Christi personam in Bethleem pepererat, in Francisco & Clara & eorum Ordinibus peperit ejus vitam. Ubi tantam immutationem accepi, … ut spiritum Christi de novo in me genitum fidelibus” tradiderim “nutriendum.” Ita Ubertinus, qui rursus lib. 4, cap. 40 scribit in hæc verba: “Christus in loco S. Mariæ de Portiuncula statum Evangelicum in utroque sexu per Franciscum & Claram” renovavit. “Cui etiam ecclesiæ secunda die Augusti virgo beatissima a Filio suo obtinuit (gloriosa) in cœlis, & B. Franciscus a Papa (vicario Christi) in terris Indulgentias remissionis plenariæ omnium peccatorum. Vides ergo, quam jucunde Christus Matrem suam glorificavit.”
[74] Grouwelo fere consonans anonymus Franciscanus in Dissertatione epistolari de eadem Indulgentia, [manifeste adstruit;] anno 1760 Tridenti Italico idiomate edita, pag. 144 & sequentibus, ex antiquissimo, ut loquitur, Ms. pergameno exemplari ejusdem Operis, accepto ex archivo conventus Assisiensis S. Francisci, observat, istud inscriptum esse: Arbor crucifixæ vitæ Jesu, in eoque quædam aliter legi, quam in editione Veneta, ac speciatim partem texti mox dati ex eodem sic recitat: Cui etiam ecclesiæ in die prima Augusti Virgo beatissima a Filio obtinuit in cœlis, & Franciscus in terris Indulgentiam plenariæ remissionis omnium peccatorum. Vides ergo, quantum Christus Matrem triumphaliter coronavit. Utravis lectio sit autographo conformior, hic parum interest.
[75] Seculo XIII etiam floruit B. Angela Fulginas, anno 1309, [de eæque etiam mentio fit] mortua, cujus Vita, ab Arnaldo fratre Minore, ejusdem confessario, scriptam ex editione Parisiensi cum codice Cornelii Duynii, aliisque Mss. collatam, Henschenius noster ad diem IV Januarii vulgavit. Eamdem deinde Joannes Baptista Boccolinus recudit Fulginii anno 1714, adjectis in Appendice ex pervetusto, ut loquitur, codice conventus Assisiensis Minorum Conventualium variis, quæ in Henscheniana, quam Bollandi vocat, editione desiderantur. Inter hæc autem pag. 262 legitur Beata illa ad lucrandam dictam Indulgentiam accessisse. Locum illum ex Assisiensi codice, forte eodem, excerptum communicarunt mecum sæpe dicti Patres Conventuales Romani, quem hic subjiciam, postquam illius codicis notitiam ex subscripto notarii publici testimonio dederim. Sic se habet: Quam quidem copiam, fideliter & de verbo ad verbum, aliena tamen manu, desumptam ex folio 34 * pervetusti codicis Ms. Vitæ B. Angelæ de Fulgineo Tertii Ordinis S. Francisci, ab eadem ipsa fratri Arnaldo Ordinis Minorum, confessario suo & consanguineo, dictatæ, qui litteris Gothicis exaratus, & folia continens quinquaginta in quarto, in archivo sacri Assisiensis conventus ejusdem S. Francisci asservatur, ego infrascriptus publ. auctor. notarius, & Seraphicæ civitatis Assisii fecretarius, cum eodem codice quam diligentissime contuli, eamque cum ipso plene & undequaque concordare inveni. In quorum fidem &c. Datum Assisii die secunda Maii 1765. Ita est. Blasius Epiphani Notarius publicus de præmissis rogatus &c. Adest in margine ejusdem sigillum atramento expressum.
[76] [in Vita B. Angelæ Fulginatis a synchrono scripta.] Modo excerpta e Vita accipe. De mane vero sequenti (id est, die 2 Augusti; præmiserat enim, quæ acciderant In festo sancti Petri ad Vincula, quod Kalendis Augusti celebratur) cum propter Indulgentiam vellem intrare ecclesiam Virginis gloriosæ de Portiuncula, & tenerem manu quandam feminam, quæ ad intrandum in ecclesiam me juvare volebat, cum posui pedem super limen hostii, tunc subito anima mea fuit abstracta in tantum, quod in ipsa pressura corpus stetit, nec movebatur. Et dimisi mulierem illam, que me precedebat juvando; & vidi quandam ecclesiam mire magnitudinis & pulchritudinis, tunc subito divinitus ampliatam. Et in ista ecclesia nichil materiale apparebat, set totum omnino erat ineffabile. Et anima mirabatur, quomodo ita subito in impositione pedis tantum ipsa ecclesia ampliabatur: quia sciebam, quod ecclesia illa sancte Marie de Portiuncula erat valde parva. Hæc ibi, ex quibus manifestum fit, B. Angelæ Fulginatis ætate, seu seculo XIII jam celebrem fuisse Portiunculanam Indulgentiam, & a copiosa hominum multitudine die 2 Augusti frequentatam. Eadem leguntur etiam in supra laudato codice Cornelii Duynii, nec tamen, nescio cur, ab Henschenio descripta fuere.
[Annotata]
* an. venerint?
* al. Christus
* an. diem?
* Boccol. Ex pag. 24.
§ V. Varia alia argumenta, quibus probatur Indulgentia Portiunculana seculo XIII & duobus sequentibus pro vera habita fuisse.
[Indulgentiam etiam probant decreta Ministrorum Ordinis] Ejusdem Indulgentiæ celebritatem seculo XIII & sequentibus luculenter item probant decreta Ministrorum generalium Ordinis Minorum a Grouwelo relata parte 2 sæpe laudati Opusculi a pag. 92. Inprimis ex Chronologia Historico-legali Ordinis sui sic scribit: Ad hunc locum (ecclesiam S. Mariæ Angelorum in Portiuncula) cum ingens annuatim secularium concursus fieret, Fr. Bonagratia in capitulo generali, Assisii celebrato anno MCCLXXIX, electus Minister generalis “præcepit anno MCCLXXX per obedientiam & sub pœna excommunicationis, ut in die. Indulgentiæ plenariæ S. Mariæ de Portiuncula … nulla oblatio pecuniaria a fratribus in ecclesia reciperetur, vel pro eorum necessitatibus recepta expenderetur, propter cupiditatis notam evitandam, qua posset ab invidis falsa vel minus sacra Indulgentia publicari, & devotio minorari.” Hisce plane consona leguntur apud nos tom. IV Maii in Appendice de Origine Fratrum Cappucinorum S. Francisci, ex Italica Fr. Joannis de Terranova Latine versa, pag. 287; unde sequentia transcripsi. Postea anno MCCLXXIX Frater Bonagratia, factus Minister generalis, sub pœna excommunicationis ordinavit, ut in festo Portiunculæ non fieret ulla oblatio pecuniaria, vel reciperetur.
[78] Pergo Grouweli dicta describere. In capitulo, inquit, [seculis XIII & XIV,] generali Assisii anno MCCXCV sub Ministro generali Raymundo Gaufredi prohibetur, ne Ministri nimis faciles * in concedenda fratribus nostris licentia petendi Assisium pro Indulgentia Portiunculæ lucranda; neque eam darent iis, qui aliam lucrati fuissent. Item, ne illi, quibus licentia eundi ad dictam Indulgentiam tribueretur, irent equitando, aut apud seculares hospitarentur in locis, in quibus sui Ordinis cœnobia haberentur; neque Assisium accedere præsumerent ante postremum Julii diem, aut ibi moram trahere ultra triduum absque Ministri vel Custodis speciali licentia. Simillima legi possunt apud Waddingum ad præcitatum annum 1295. Gerardus Odonis, Minister generalis FF. Minorum (ita denuo pergit Grouwelus) electus in capitulo Parisiensi anno MCCCXXIX, Epistolam, quam in suo libello citat illustrissimus D. Octavius (episcopus Assisiensis) universis scripsit Fratribus, Assisii pro Indulgentia de Portiuncula impetranda congregatis, quæ incipit Indulgentiam miserationis divinæ &c.
[79] Hujus apographum etiam habeo ex munere RR. PP. Conventualium Romanorum, [ac epistola Geraldi Odonis,] quod unde acceptum sit, idem, qui multa alia superius allegata instrumenta contulit & subsignavit, notarius publicus & secretarius civitatis Assisii, Blasius Epiphani, testatur his verbis ad calcem adscriptis: Quam quidem copiam fideliter & de verbo ad verbum, aliena tamen manu, desumptam ex pervetusto codice membraneo Ms. Historiæ Indulgentiæ S. Mariæ de Portiuncula a fratre Francisco Bartoli, Ordinis Minorum, conscriptæ, nimirum a folio sexagesimo septimo usque ad folium septuagesimum, in archivio sacri conventus Assisiensis Minorum S. Francisci Conventualium asservato, ego infrascriptus publicus Apostolica auctoritate notarius, ac Seraphicæ civitatis Assisii secretarius, quam diligentissime cum prædicto codice contuli, ipsamque cum eo plene & undequaque concordare inveni. In quorum &c. Datum Assisii die secunda Maii 1765. Ita est. Blasius Epiphani notarius publ. de præmissis rogatus. Adest in margine de more sigillum ejus.
[80] Argumentum Epistolæ est exhortatio Fratrum ad Indulgentiam, [in qua ille hortatur suos ad eam digne lucrandam,] cujus causa Assisium convenerant, digne promerendam; sed longior illa est, aliaque quædam præterea continet, huc non spectantia, ac proinde suffecerit præcipua, quæ ad propositum nostrum conducunt, huc transtulisse. Inscriptio hæc est: In Christo michi Karissimis fratribus universis, in sacro loco Assisii pro Indulgentia sacri loci de Portiuncula congregatis, frater Geraldus, Ordinis fratrum Minorum generalis Minister & servus, salutem & pacem in Domino sempiternam. Exordium vero tale: Indulgentiam miserationis divine, medelam humane saluti accommodam, reis autem necessariam, per Salvatorem nostrum predicandam fuisse mundo, sanctus propheta testatur; ipsum quidem Christum Dominum introducens per hæc verba: “Eo quod unxerit me; ad annuntiandum mansuetis misit me, ut mederer contritis corde, & predicarem captivis indulgentiam.” Et post aliqua: Ad Indulgentiam consequendam concurrunt populi, suspirant, & orant & lacrimantur, offerunt & impendunt. Quali ergo studio, quanto desiderio, quali religione, quantave devotione debemus nos huic incumbere negotio, huic tali ac tanto intendere beneficio, ad quod nos trahit saluberrima tantarum rerum & talium multitudo?
[81] [& quædam ordinat tunc observanda in processione,] Totis igitur nisibus in fervore spiritus recollecti & studiosi, compositi & devoti, non pigri, non tepidi, non distracti, non vagi, fratres mei, oblatam vobis tantam hujus Indulgentie gratiam postulate, ipsamque cum fiducia petite, cum fiducia querite, & cum fiducia ad portam paradisi pulsate… Conscientias vestras moneo & exhortor in Christo Jesu, ne tante oblationem divine gratie in vacuum recipiatis: quomodo enim effugietis iram, si tantam neglexeritis salutem? Post multa hujusmodi ad pietatem hortamenta quædam etiam in hac solemnitate observanda præscribit, Sicut autem, inquiens, in anno precedenti ordinatum extitit, in prima parte processionis incedant fratres de provinciis cismontanis; in secunda fratres de provinciis Lombardie; in tertia fratres de provinciis regni Sicilie; in quarta fratres de provinciis Tuscie, Romane, Marchie, Terre sancte & Grecie; in quinta vero fratres de provincia sancti Francisci.
[82] [in ecclesia & in triclinio: ad Epistolæ subscriptionem,] Tu vero Minister ipsius provincie, vel tu Custos Assisii, in ejus absentia, ordina, & aliquos fratres bonos, & ad hoc voluntarios & devotos, in numero convenienti deputa, qui per vices suas in logia super portam sacri loci de Portiuncula pro salute peregrinorum orent, & cantent letaniam, & divinum Officium, cum omni devotione, & in omni plenitudine caritatis… Ad mensam vero legi facito ystoriam impetrate Indulgentie sacre ecclesie beate Marie de Portiuncula, sive de Angelis. Notatur vero hæc Epistola data Avinione XXIIII die Junii. Anno Domini M.CCC.XXX. tertio. Pontificatus domini Johannis Papæ vicesimi secundi anno XIX. Hæ notæ chronicæ vitiatæ sunt in Pontificatu Joannis XXII, qui cum illum adeptus fuerit die VII Augusti anni 1316, non potuit anno 1333 ejusdem annum XIX inivisse, quem solum orsus fuit citato Augusti die anni 1334. Quam ob rem pro anno XIX Sedis illius substituendus est XVII; aut, si annum XVIII malis, pro anno Christi 1333, ponendus 1334: nam laudatus Pontifex nullo mense Junio annum sedis suæ XIX numeravit, mortuus die III Decembris anni 1334 post Pontificatus sui annos octodecim, tres menses, dies 28, ducto initio a die VII Augusti anni 1316. Verisimilius est, in solo Pontificatus anno errorem cubare, tum quod in hoc facilior sit lapsus memoriæ, tum quod iidem annus Domini, mensis & dies legantur apud laudatum Grouwelum, omisso anno Pontificatus.
[83] Subditur ibidem & alius error, scriptori ejusdem codicis unice attribuendus, [& adjectam notam,] dum post ejusdem Epistolæ finem hæc adjecit: Explicit littera magistri Geraldi, Ordinis Minorum Generalis, & patriace (lege patriarchæ) Jerosolomitani, ac episcopi Cathanensium, missa Assisii tempore Indulgentie. Geraldum, de quo hic, anno 1342, non quidem Hierosolymitanum, sed Antiochenum patriarcham creatum fuisse, ac paulo post etiam Gatanensem in Sicilia ecclesiam administrandam accepisse a Clemente VI, docet Waddingus ad eumdem annum, & quod ad Antiochenum patriarchatum attinet, etiam probat ex ejusdem Clementis litteris, quas in Regesto Pontificum exhibet. Ceterum num. 41 jam observavi, neque ex insertis Ms. codici, in quo Francisci Bartholi Opusculum de Indulgentia legitur, laudatis Geraldi litteris; neque ex mox relata additione consequi posse, dictum Opusculum post annum 1325 ab eodem Francisco Bartholi compositum esse; sed solum, eumdem codicem non esse ipsum Bartholi autographum, aut ista eidem codici vel ab eodem Bartholo, vel ab alio postmodum addita fuisse.
[84] Nunc, unde paululum digressi sumus, revertamur. [observatio.] Ex allegata Geraldi Odonis Epistola sane constat primo, etiam tunc temporis celebrem fuisse in sacra æde Portiunculana Indulgentiam, magnaque cum sollennitate & copiosa, tam Franciscanorum, quam aliorum, ex variis provinciis adventantium multitudine frequentari soluisse: secundo, exstitisse tunc aliquam Ystoriam, seu Historiam ejusdem impetratæ Indulgentiæ, quam eo die congregatis in triclinio Fratribus Geraldus generalis Minister prælegi voluit. Quæ tamen hæc fuerit, certo dici nequit. At verisimile est, eam aut Theobaldi episcopi litteras, superius datas, fuisse, aut memoratum Bartholi Opusculum; aut, si neutrum velis, vetustiorem aliquam ejusdem Indulgentiæ historiam admittas, oportet: nam Corradi, pariter episcopi, litteræ tunc nondum exstabant. Non multum vero Bartholinæ aut Theobaldinæ dissimilem fuisse eam, quam Geraldus designavit, utcumque colligere licet ex his Geraldi in eadem epistola verbis: Sancta Virgo, Mater Jesu, pro Indulgentia impetranda deprecata est… Seraphicus homo, devotus Franciscus ex desiderio Indulgentiæ plorat. Indulgentie impetrande assistunt angeli, interveniunt archangeli; qui scilicet omnes in impetratione Indulgentiæ intervenisse, apud Bartholum Corradumque dicuntur.
[85] Annuum illum Fratrum Minorum ad eam Indulgentiam lucrandam Assisium concursum perspectum etiam habuit seculo XIV senescente Gregorius XI summus Pontifex, [De Indulgentia hac etiam meminerunt Gregorius XI,] qui cum per litteras, ad universos Ordinis Fratrum Minorum superiores Avenione X Kalendas Julii, anno Pontificatus sui secundo, id est, æræ Christianæ 1372 datas, idoneos ex eodem Ordine missionarios pro Bosnia peteret, inter alia hæc scripsit: Cæterum cum annuatim in Calendis Augusti ad ecclesiam S. Mariæ de Portiuncula, Assisinatæ diocesis, pro Indulgentia ibidem obtinenda soleant multi fratres dicti Ordinis cum suorum licentia Ministrorum de diversis partibus mundi confluere, propter quod de bona ipsorum vita & intentione est verisimiliter præsumendum, dilectis filiis, Ministro provinciæ S. Francisci, & Custodi Assisii, Ordinis præfati, similiter præsentium auctoritate mandamus, quod Minister, & in ejus absentiam vel defectum Custos præfati, vel alterius eorum vicarius, illis fratribus, qui ad dictam Indulgentiam in Calendis Augusti proxime secuturis accedent, & ad dictas partes Bosnæ ire voluerint, ut præfertur, quosque ad hoc noverit, vel testimonio fide digno, saltem duorum fratrum sæpe dicti Ordinis, repererit esse idoneos, auctoritate nostra hujusmodi licentiam cum opportunis super hoc litteris largiatur &c. Epistola integra legi potest apud Waddingum ad citatum annum 1372, num. 32, unde ista accepi.
[86] [& decreta Ordinis seculo XV.] Alia rursum eamdem Indulgentiam testantia producit Grouwelus pag. 94 & sequenti, quæ pariter huc transcribo. “B. Joannes Capistranus anno MCCCCXLIII in capitulo generali” (quod refertur apud Michaëlem Angelum a Neapoli, estque impressum Neapoli anno MDCL) “in constitutionibus factis in loco S. Mariæ de Angelis ordinavit de unanimi consensu omnium vicariorum, quod fratres non mittantur ad Indulgentiam Portiunculæ pro qualibet provincia annuatim, & quod illi, qui missi fuerant uno anno, non possent mitti iterum, nisi post quinque annos immediate sequentes.” Item in capitulo generali celebrato in conventu nostro Aracœli anno MCCCCXLVI, die VI Maii, statutum est: “Quod anno quolibet non possint ad Indulgentiam Portiunculæ mitti, seu accedere ultra sex fratres in totum pro unaquaque provincia, seu vicaria; & quod illi, qui ad illam accesserunt, non possint ad eamdem Indulgentiam redire per quinque sequentes annos.”
[87] [Concluditur pro veritate Indulgentiæ celebris,] Post hæc supraque relata non immerito sic concludit Grouwelus: Ex illis manifeste colligitur, quod olim tempore Joannis de Parma, generalis Ministri Ordinis ab anno MCCXLVII ad MCCLVI, ac deinceps esset frequens concursus populi ad lucrandam Indulgentiam Portiunculæ, Christo specialiter vocante & cooperante, qui eamdem miraculose concesserat. Si enim nulla fuisset Indulgentia, si nec a Christo, nec ab Honorio, ut prætendunt adversarii, data; superiores Ordinis, viri certe zelosi & custodes tam vigiles super gregem Domini, non scripsissent tot litteras exhortatorias ad illam promerendam, nec misissent fratres subditos suos in terram tam longinquam, neque de ejusmodi peregrinantibus statuta fuissent condita in capitulis generalibus. Ordo igitur universus credidit ante & post tempora Bonaventuræ, sacello Portiunculæ & a Christo & ab Honorio III datam fuisse Indulgentiam plenariam, quæ certe argumenta confundunt adversarios, redduntque rationem unicam, quam ex silentio Bonaventuræ prætendunt, plane inutilem ac nullius momenti. Quidquid sit de donatore Indulgentiæ, & modo, quo hæc data fuerit, de quibus postea disseremus, fuisse jam inde a tempore S. Francisci in sacra æde Portiunculana celebrem Indulgentiam, cuilibet sensato homini videri debet.
[88] [quam etiam nullus Pontifex negavit, imo multi] Nec vero erant illa, quæ de celebritate hujus Indulgentiæ hactenus retulimus, ejus generis, quæ intra alicujus monasterii muros locive mœnia concluderentur, sed publice nota & per universas orbis Christiani provincias, ex quibus ad eam Indulgentiam promerendam concurrebatur, late propalata. Erat Assisium, estque hodiedum, ditionis Ecclesiasticæ civitas, nec poterant ea latere Pontificibus; neque tamen ullus horum, licet id temporis rarissimæ essent hujusmodi Indulgentiæ; tantaque eas obtinendi facilitas bello sacro, quod illi per propositas Indulgentias alias in Oriente tunc urgebant, minime favorabilis poterat videri, nullus tamen, inquam, Pontificum illius usum vetuit, aut in dubium revocavit. Imo Bonifacius VIII, qui ab anno 1394 usque ad 1303 Ecclesiam rexit, suos nuntios Assisium misit, qui eam populo pro concione commendarent, aliique etiam Cardinales & ecclesiastici præsules ad eamdem promerendam eodem accurrerunt, ut constat ex litteris Theobaldi & Corradi, Assisiensium episcoporum, § 1 & 2 recitatis.
[89] Mitto alia, solumque addo, quæ Grouwelus pag. 214 recitavit ex Michaëlis Medinæ libro de Indulgentiis adversus hæreticos scripto ad Patres sacri concilii Tridentini, [agnoverunt verissimam.] ad quos etiam a Philippo II Hispaniarum rege missus fuit. In hoc libro etiam Indulgentia Portiunculana propugnatur, & ex summis Pontificibus, qui eamdem agnoverunt, nominantur sequentes: Martinus IV (is ab anno 1281 usque ad 1285 Pontificatum tenuit) qui etiam aulicos ac familiares suos tempore Indulgentiæ in Assisium proficisci ad obtinendam peccatorum veniam exhortati solebat. Alexander IV (sedit ab anno 1254 usque ad 1261) qui & de eleëmosyna, quæ singulis annis affertur, templum sacratissimæ Virginis refici præcepit, donans etiam Fratribus facultatem audiendi confessiones adventantium populorum. Clemens V (præfuit hic Ecclesiæ ab anno 1305 usque ad 1314) qui quorumdam quæstuariorum (quod in Clementina Abusionibus proditur) avaritia atque imposturis paulum Indulgentiis infestus, quæsitus de illa (Portiunculana) quid esset agendum; Nos, inquit, ad Indulgentiam istam non apponimus os nostrum. Joannes deinde XXII (sedit ab anno 1316 usque ad 1334) Gregorius XI (ab anno 1370 usque ad 1378) & alii, difficile profecto enumerabiles &c. Videamus modo a quibus, quoque argumenti genere ac pondere ista Indulgentia oppugnetur.
[Annotatum]
* adde essent
§ VI. Recensentur aliquot, qui hanc Indulgentiam scriptis editis varie impugnarunt, & contra tutati sunt: singularitas ejusdem ex disciplina Ecclesiastica ejus temporis.
[Seculo XVI eam impugnarunt Alberus & Chemnitius,] Quod nullæ pro Indulgentia Portiunculana litteræ Pontificiæ exstarent, jam inde a seculo XIII & XIV aliqui ansam arripuerunt eam criminandi, aut vocandi in dubium, qui ut redarguerentur, collecta fuere eodem seculo XIII variorum testimonia, qui aut cum ipsomet S. Francisco, aut cum hujus sociis vixerant, editæque ab episcopis Assisiensibus Theobaldo & Corrado litteræ publicæ, uti supra pluribus exposui. Seculo XVI eamdem impugnarunt (nec mirum) heterodoxi, Erasmus Alberus Brandeburgicus in libro, quem criminatori appellare placuit Alcoranum Franciscanorum; & Martinus Chemnitius in Examine Concilii Tridentini parte 4; quorum primo Henricus Sedulius, Ordinis Fratrum Minorum, Apologeticum opposuit; alterum venerabilis servus Dei Robertus Bellarminus, e Societate nostra S. R. E. Cardinalis, libro 2 de Indulgentiis capite ultimo, sic arguit.
[91] [quem impudentem hæreticum Cardinalis Bellarminus] Kemnitius eam vocat impudentissimam fabulam, & præter alia scribit, S. Franciscum Honorio summo Pontifici dixisse, sigilla bullæ Indulgentiæ illius esse stigmata. At nullus auctor hæc refert præter Kemnitium, & non solum non est verum, sed nec verisimile, tum quia nondum S. Franciscus stigmata habuerat, cum illa Indulgentia concessa est, tum quia, etiamsi habuisset, non ea Vir summæ humilitatis ulla ratione jactasset. Porro ad eam narrationem infirmandam nihil omnino Kemnitius affert, nisi judicium suum. Ad confirmandum autem adsunt testes illius temporis, qui historiam conscripserunt, ut cognosci potest ex initio secundi libri Chronicorum Ordinis S. Francisci (nempe per Marcum Ulyssiponensem.) Adest præterea testimonium S. Bernardini tom. 1, Serm. 9, qui est in Evangelium Dom. Quadrag., qui vir sanctitate, doctrina & miraculis clarissimus fuit. Adest testimonium S. Antonini 3 part. Summæ Hist. tit. 24, cap. 14, § 3, qui etiam vir doctus & sanctissimus. Adest concursus populorum frequentissimus ad eam ecclesiam Kalendis Aug., quo solo die Indulgentia divinitus concessa obtineri potest. Adsunt denique signa & prodigia non pauca, quæ ad illius Indulgentiæ veritatem astruendam edita fuisse, Chronica jam citata testantur.
[92] [merito recteque redarguit.] Sed non sine causa Kemnitius hanc historiam falsam & fabulosam haberi cupit; quoniam per eam historiam tria Catholica dogmata confirmantur; unum de Indulgentiis, alterum de Pontifice Maximo, tertium de Confessione. Siquidem ad preces S. Francisci Christus ipse plenariam Indulgentiam dedit; sed non nisi per ministerium vicarii sui, Pontificis Maximi, dedit; nec nisi per contritionem & confessionem a culpa expiatis, & eam ecclesiam visitantibus dedit. Hactenus venerabilis servus Dei, Cardinalis Bellarminus, cujus hæc censura adversus Chemnitium quam æqua sit, tum ex dictis constat, tum ex dicendis constabit. Obiter tamen observa, dum Bellarminus, dicens, frequentissimum populum ad ecclesiam Portiunculæ quotannis concurrere Kalendis Augusti, addidit: Quo solo die Indulgentia divinitus concessa obtineri potest, sic diem illum per naturalem exponendum esse, ut incipiat Kalendis Augusti in vesperis, posteroque die in vesperis terminetur, uti ex supra relatis certum est. Pergamus ad secula XVII & XVIII.
[93] [Duos adversus eamdem anonymos libellos] Reverendus Pater Matthias Grouwels, Ordinis Fratrum Minorum Recollectorum, S. Theologiæ lector jubilatus, & provinciæ Germaniæ Inferioris definitor, in Præfatione ad Opusculum jam crebro laudatum, ac mox latius laudandum, postquam duos istos heterodoxos scriptores nominavit, Hos, subdit, antesignanos & duces insignes secuti sunt quidam tenebriones nuperi; primus quidem, edito libello famoso, cui titulus: “Tractatus brevis historico-Theologicus, quo examinatur, quid censendum sit de Indulgentia ab ipso Christo S. Francisco in ecclesia vel sacello B. Mariæ Angelorum, vulgo de Portiuncula, ut circumfertur, concessa &c. Remis anno MDCXCVII.” Alter vero in libello suo famoso, cui titulus: “ Dissertatio historico-Theologica, qua examinatur, quid censendum sit de Indulgentia ab ipso Christo S. Francisco in ecclesia vel sacello B. Mariæ Angelorum, vulgo de Portiuncula, ut circumfertur, concessa, & post ab eodem Sancto publicata. Secunda editio auctior & correctior, cum Appendice Apologetica, qua evertuntur palmaria duo, ut adversariis videntur, argumenta, ei nuper objecta in Commentariis Trevoltianis, alias Memoires de Trevoux anno MDCCI. Coloniæ Agrippinæ anno MDCCIII.”
[94] Observat quoque ibidem Grouwelus, utrumque libellum ementito impressionis loco, [insigniter refellit R. P. Grouwels.] sine nomine auctoris, sine nomine impressoris, ac sine ulla ordinarii censoris approbatione editum esse; atque in utroque Indulgentiæ Portiunculæ historiam etiam ferocius & impudentius, quam a Chemnitio, impeti ac sugillari. Adversus utrumque hunc libellum Grouwelus scripsit, annoque 1726 typis Hieronymi Verdussen Antverpiæ vulgavit ejusdem Indulgentiæ Historiam criticam, in qua demonstrandum suscepit, eam ad S. Francisci preces ab ipso Christo concessam, ac deinde ab Honorio Papa III confirmatam, ejusdemque auctoritate promulgatam esse; idque eo successu præstitit, ut a librorum censore Apostolico & Cæsareo ac sex sacræ Theologiæ doctoribus Lovaniensibus approbationem, quam subdo, obtinuerit. Auctor hujus Historiæ Criticæ veridicis testimoniis, legitimaque quinque seculorum traditione evincit, Indulgentiam B. Mariæ Angelorum, vulgo de Portiuncula, ab ipso Christo esse concessam, atque ab ejus vicario Honorio III agnitam, ac ejusdem authoritate publicatam; & argumenta ab adversariis anonymis contra eamdem producta ita luculenter dissolvit, ut zelo indiscreto, vel invidia potius, quam amore veritatis ducti videantur, qui Indulgentiam, origine tam sanctam, tamque conversioni peccatorum utilem, in dubium revocare attentarunt. Datum Lovanii hac 7 Decembris 1725. Opusculum hoc jam sæpius laudavi, laudaboque.
[95] Mitius eamdem nuper aggressus est Hieronymus Tartarottus, [Recensentur aliquot alii, qui eamdem Indulgentiam] etiam aliis Opusculis typis editis notus, in Italica Dissertatione epistolari de Origine ecclesiæ Aquileiensis, Mediolani edita anno 1759 apud Josephum Galleazzi; in qua de auctoritate & pondere argumenti negativi disputans, ea occasione adducto in exemplum S. Bonaventuræ Dantisque ejusdem seculi poëtæ Etrusci, aliorumque de eadem Indulgentia silentio, negavit, Franciscum hanc a Christo obtinuisse, aut etiam pro eadem petenda ab illo ad Honorium missum esse; non tamen Indulgentiam ipsam & a Francisco petitam, & ab Honorio ei concessam, & ad nostra usque tempora perseverare, inficiatur. Huic Dissertationem pariter Italicam opposuit anonymus quidam Franciscanus reformatæ provinciæ S. Vigilii, & eodem anno 1759 Tridenti vulgavit typis Francisci Michaëlis Battisti. Utraque Dissertatio ad manus nostras pervenit, & suis locis, dum occasio tulerit, adhibebitur.
[96] Eodem item anno 1759 typis Ticinensibus prodiit aliud Opusculum auctoris anonymi, Indulgentiam illam oppugnans; ad quod alterum reposuit R. P. F. Honorius Marentinus de Summa ripa nemoris, [libellis editis varie impetierunt,] Ordinis Minorum regularis observantiæ theologus in conventu S. Bernardini Astarum, excusum Venetiis anno 1760 apud Antonium Bartholi, cujus exemplar habeo. In hujus Epistola ad amicum, Opusculo præfixa, dicitur prædicti anonymi lucubrationi titulus hic esse: Indulgentia Portiunculæ a duplici errore duplici dissertatione vindicata; subditque Marentinus: Anonymus nullum immotum relinquit lapidem, ut probet, evincat, demonstret, hujusmodi Indulgentiam nec a Christo Domino verbo oris sui immediate fuisse concessam; nec ab uno eodemque pluries posse eodem die lucrifieri. Post multa etiam Operis sui partitionem rationemque sic exposuit: Tribus Dissertationibus rem confeci; quarum prima veritatem Indulgentiæ respicit; secunda immediatam concessionem a Christo; tertia demum probat, ipsammet una eademque die adquiri posse pluries.
[97] [& Apologiis adversus illos vendicarunt.] Ut anonymo occurrerem, duæ postremæ erant satis & ultra; quum ipse veritates dumtaxat his respondentes, & non alias vocaverit in controversiam; sed quoniam veritas Indulgentiæ cum ejusdem concessione summam habet affinitatem, & timendum vehementer est, ne, verberata jam concessione & indole, nimia critices prurigine gradum quis faciat ad carpendam veritatem ipsam, præcipue cum sanctus Parens, spem omnem suam in Deo reponens, nullam scriptam voluerit concessionis bullam, & hanc iccirco prudens duxi ante omnia expendere, atque ita confirmare, ut nullus cordato viro remanere amplius possit dubitandi locus. Ne pluribus lectorem morer, anonymus iste admittit tueturque, Indulgentiam Portiunculæ vere subsistere; admittit etiam, S. Franciscum illam in supra relata cælesti visione petiisse a Christo, Christumque petenti annuisse; non quod Christus ipsemet per se & immediate, ut loquuntur scholæ, eam concesserit, sed quod Franciscum ad Honorium summum Pontificem miserit, ut eamdem ab illo peteret, isque velut Christi vicarius, cui ligandi solvendique potestas divinitus concessa erat, secundum ordinariam divinæ providentiæ legem largiretur. Duas priores quæstiones pro ratione muneris mei discutere & illustrare conabor; non tertiam, quæ ad theologos, non ad historicos, pertinet. Mitto alios, qui de Indulgentia Portiunculæ scripserunt, & ad promissa progredior.
[98] [Quam singulare sit hæc Indulgentia beneficium.] Quanto majus factum aliquod est, minusque usitatum, tanto graviora testimonia merito solent requiri, ut indubitatam fidem inveniat. Hujusmodi sane est Indulgentia Portiunculana, quæ omni ex parte singularis est, sive illius largitorem spectes, sive amplitudinem modumque eam obtinendi, collata cum istius temporis disciplina Ecclesiæ in dispensatione Indulgentiarum, aliaque rerum adjuncta consideres. Hujus Indulgentiæ largitor dicitur fuisse Christus ipsemet, qui eam ore suo proprio, patrocinante Matre sua, Francisco concesserit, quod ad id usque tempus caruerat exemplo, & hactenus caret simili. Jam quod ad amplitudinem spectat hujus Indulgentiæ, plenariæ scilicet, nec semel tantum in dedicatione ecclesiæ S. Mariæ Angelorum, sed in perpetuum in ejusdem dedicationis anniversario die promerendæ; quam hæc sit ab istorum temporum disciplina Ecclesiæ aliena, discimus ex concilio Lateranensi IV generali, quod ab Innocentio III summo Pontifice celebratum fuit anno 1215, id est, perpaucis annis, antequam eadem Indulgentia ab Honorio III, proximo Innocentii successore, concessa vel confirmata asseritur.
[99] Concilii capitulum 62 sic habet: Adhæc quia per indiscretas & superfluas Indulgentias, [observatur ex istius temporis] quas quidam ecclesiarum prælati facere non verentur, & claves Ecclesiæ contemnuntur, & pœnitentialis satisfactio enervatur, decernimus, ut, cum dedicatur basilica, non extendatur Indulgentia ultra annum, sive ab uno solo, sive a pluribus episcopis dedicetur: ac deinde in anniversario dedicationis tempore quadraginta dies de injunctis pœnitentiis indulta remissio non excedat. Hunc quoque dierum numerum Indulgentiarum litteras præcipimus moderari, quæ pro quibuslibet causis aliquoties conceduntur; cum Romanus Pontifex, qui plenitudinem obtinet potestatis, hoc in talibus moderamen consueverit observare. Hactenus Patres concilii Lateranensis, tam paucis, ut dixi, annis habiti, antequam Franciscus suam illam plenariam Portiunculanam pro dedicatione ecclesiæ S. Mariæ Angelorum, ejusdemque anniversaria luce in perpetuum obtinuisse narratur.
[100] Paulo quidem liberaliorem, moderatum tamen, [disciplina Ecclesiæ,] aliquot annis post, anno scilicet Christi 1230 exhibuit se Gregorius IX, S. Francisci, dum hic viveret, amicissimus, quando ad illius corporis translationem sollenniter faciendam, recolendamque Christianos omnes invitans, concessit omnibus, qui ad translationis solemnia devote convenerint, vel usque ad Nativitatem Virginis gloriosæ, proxime venturæ, ipsius (Francisci) ecclesiam visitaverint, transfretantibus mare tres annos, transeuntibus Alpes duos, & ceteris unum; & qui in anniversario translationis illius usque ad octavam diem reverenter accesserint, annum unum similiter de injuncta sibi pœnitentia misericorditer relaxavit. Hanc Gregorii Epistolam vide apud me datam superius in Commentario ad Vitas prævio § XXXII.
[101] Nec abs re fuerit, etiam Benedicti XIV Romani Pontificis, [ex Benedicto XIV Papa,] ac simul venerabilis servi Dei Josephi Mariæ, Cardinalis Thomasii, sensa de eadem istius temporis disciplina Ecclesiæ in Indulgentiis dispensandis hic adduxisse. Laudatus Benedictus in Epistola encyclica, anno 1751 pro extensione jubilei ad universum Catholicum orbem data, commendans amplitudinem beneficii illius ita loquitur: Non levis momenti res nunc agitur, venerabiles fratres: Ecclesiæ thesaurus reseratur; plenariæ Indulgentiæ assequendæ via cunctis fidelibus aperitur… Opera injuncta ejusmodi sunt, ut ne laxioribus quidem & mollioribus nimis aspera & gravia videri possint; præsertim si cogitabunt, duobus circiter sæculis ante Pontificatum Bonifacii VIII, a quo jubilæum Anni sancti formam accepit, plenariam hujusmodi indulgentiam obtinere cupientibus injungi consuevisse, ut in Palæstinam, pro ea regione ab infidelium manibus recuperanda pugnaturi, se conferrent: “Quicumque pro sola devotione, non honoris vel pecuniæ adeptione, ad liberandam Ecclesiam Dei Hierusalem profectus fuerit, iter illud pro omni pœnitentia reputetur.” Verba sunt Prædecessoris nostri Urbani Papæ II in concilio Claromontano anno MXCVI habito.
[102] [ex venerabili servo Dei Cardinale Thomasio,] Super quibus verbis venerabilis servus Dei Joseph Maria Cardinalis Thomasius, quem in hac potissimum materia libenter citamus, quum olim eidem clarissimo viro collegæ fuerimus in officio consultoris Congregationis Cardinalium, Indulgentiis præpositæ, ita scriptum reliquit: “Hanc plenariam Indulgentiam, in qua opus injunctum gravissimum erat sumptibus, incommodis, laboriosissimis itineribus, & imminentibus vitæ periculis, ut potius videri possit commutatio pœnitentiæ, quam hujus absoluta relaxatio &c, hanc, inquam, plenariam Indulgentiam pro Terra sancta alii postea summi Pontifices semper confirmarunt. Nec alia mihi occurrit Indulgentia plenaria usque ad exordium decimi quarti sæculi, in quo Bonifacius VIII illam elargitus est pro anno Jubilæi MCCC.” Hæc doctus ille piusque Cardinalis in quodam Opusculo manuscripto, quod brevi forsan in lucem prodibit inter alia ejus Opera, quorum accuratissima editio hoc tempore adornatur. Hæc ibi summus Pontifex Benedictus XIV.
[103] [apud eumdem Benedictum relato,] Marentinus in Opusculi superius laudati pag. 78 alium ejusdem Pontificis locum profert ex ipsius libro 13, ut ait, de Synodo diœcesana cap. 18, num. 8, quem locum cogor ex Marentino transcribere, quia hactenus solum habeo libros octo laudati Operis, editionis Romanæ anni 1748. Sic ergo, teste Marentino, ibidem scripsit Benedictus: Denique venerabilis Cardinalis Thomasius in præcitato Commentario, postquam innuit, omnium primam Indulgentiam plenariam, uti superius relatum est, eam esse, quam Urbanus II euntibus ad recuperationem Terræ sanctæ largitus est, quamque illius exemplo confirmarunt & innovarunt Callistus II, Eugenius III, Clemens III, & Innocentius III, dum eadem urgebat ratio Terræ sanctæ ex hostium manibus redimendæ; addit, se nullum aliud exinde reperisse exemplum Indulgentiæ plenariæ ante eam, quam primo Anno sancto indixit Bonifacius VIII, silentio transmittens Indulgentiam Portiunculæ, ex eo fortasse, quod ipsa quasi immediate a Christo Domino concessa fuerit. Ita rursus laudatus Pontifex, dubie explicans mentem venerabilis viri Cardinalis Thomasii, quam non habeo aliunde exploratam.
[104] [& ratione humana.] Utut sit, eo singularius beneficium æstimari debet Indulgentia Portiunculana, qua de agimus, quod concessa fuerit eo tempore, quo Romani Pontifices cordi maxime habebant recuperationem Terræ sanctæ, huncque in finem Indulgentias plenarias, quarum tunc alias aut nullus aut certe rarissimus usus erat in Ecclesia, velut potens incitamentum offerebant Christianis, qui illuc pergerent militatum. Si quis humanam prudentiam consulere voluerit, videri poterit importuna tunc fuisse ista Indulgentiæ Portiunculanæ concessio, quæ cum sine expensis ac sine vitæ discrimine, multoque cum minori labore obtineri posset, nata erat multos allicere, ut Assisium potius pergerent, quam cruce signatorum militiæ nomen darent. Verum hæ omnes rationes evanescunt, dum de divina constet voluntate; neque ego eas alia de causa memoravi, quam ut hinc ex magnitudine beneficii temporisque adjunctis appareret, hic aliquid intercessisse divini, quo Honorius III ad illud sive confirmandum, sive concedendum inductus fuerit, contra ac tunc ferebat Ecclesiæ consuetudo atque humana prudentia suadere videbatur; inde vero agnosceret lector, non admodum mirandum esse, si qui Christiani Catholici (nam hæretici nos morari non debent) pro eo certa testimonia requirant, maxime cum nulla de eodem exstet Honorii III bulla, de eoque taceant biographi synchroni, quorum silentium sequenti § ponderabimus.
§ VII. Disseritur de silentio primorum biographorum sanctique Bonaventuræ, & probabiles silendi causæ proponuntur.
[Hujus Indulgentiæ expresse non meminerunt] Ex dictis in Commentarii prævii § 1 quinque S. Francisci antiquas Vitas habemus, quarum tres edidimus, duas reliquas eidem Commentario variis in locis, prout rerum gestarum series poscebat, membratim inseruimus. Prima ex editis auctorem habet Thomam Celanensem, S. Francisci discipulum, qui eam scripsit, jubente Gregorio IX Pontifice Romano, Francisco olim familiari, ejusdemque amantissimo. Secunda, quæ cum titulo Appendicis ad priorem data est, scripta fuit a tribus aliis ejusdem Sancti sociis, Leone, Angelo & Ruffino. Tertio loco editam composuit Bonaventura, illis quidem tempore paulo posterior, sed sanctitate & eruditione longe præcellens. Ex duabus reliquis una sine nomine auctoris Ms. exstat in vetusto codice nostro, videturque a Tribus mox dictis Sociis laudata fuisse, ac proinde paulo ante scripta, quam isti suam collegerunt. Alteram denique accepimus ex Ms. Perusino, minus certæ mihi ætatis, nec tamen, quantum apparet, omnino novam. Quis vero non miretur, in nullo e quinque istis Opusculis ullam de re tam memorabili, qualis est Indulgentiæ Portiunculanæ concessio, mentionem haberi, non secus ac tunc nulla ejusdem memoria exstitisset?
[106] Siluerint eam sane casu aliquo Thomas Celanensis & primus anonymus; [Vitæ primigeniæ;] at cur etiam siluerunt Tres Socii, qui ignorare non poterant, eam a duobus prioribus fuisse prætermissam? Cur siluit S. Bonaventura, qui a generalibus sui Ordinis comitiis rogatus, ut Vitam S. Francisci conscriberet, nihil prætermisit laboris, nihil industriæ, ut vitæ illius virtutes, actus & verba, quasi fragmenta quædam, partim neglecta (nimirum a prædictis biographis) partimque dispersa,… utcumque colligeret; ne morientibus iis, qui cum Famulo Dei convixerant, deperirent; uti ipsemet loquitur in Prologo? Hoc sancti doctoris silentium impugnatores Indulgentiæ hujus faciunt maximi, eoque argumento negativo potissimum nituntur, ut vel Indulgentiam istam, vel aliqua ejusdem adjuncta negent. At mihi non tanti momenti hic esset S. Bonaventuræ silentium, nisi etiam alii, quos supra nominavi biographos, altum silerent, tametsi illorum aliquibus, certe Tribus Sociis, propositum fuisset, prætermissa ab aliis ad posteros transmittere.
[107] Audiamus modo, quid ad objectum Bonaventuræ ac Trium Sociorum silentium reponant ejusdem Indulgentiæ, & historiæ illius patroni. Fatentur illi quidem ingenue, eam, modumque, quo impetrata fuit, [sed an Tres Socii & S. Bonaventura eamdem] ab illis minime tradi expresse ac distincte; at cognitam tamen indicatamque, memorando cælestem quamdam visionem, quæ illam, antequam concessa esset, non obscure portenderit. Tres Socii apud me in Appendice ad Vitam primam, num. 56 de ecclesia Portiunculana hæc aiunt: Ad ipsius autem loci commendationem & affectum multum fecit quædam visio, quam quidam frater vidit, adhuc existens in sæculo, quem B. Franciscus singulari dilexit affectu, quamdiu fuit cum ipso, familiaritatem præcipuam ostendendo eidem. Is ergo cupiens servire Deo, sicut postea in Religione fideliter servivit, videbat in visione, omnes homines hujus sæculi esse cæcos, & stare genibus in circuitu sanctæ Mariæ de Portiuncula; junctisque manibus & in cælum cum facie elevatis, voce magna & lacrymabili Dominum precabantur, ut omnes illuminare misericorditer dignaretur. Quibus sic orantibus, videbatur, quod splendor magnus exiret de cælo, & descendens super illos illuminabat omnes lumine salutari. Evigilans ille proposuit firmius Deo servire, & parum post, sæculo nequam cum suis pompis penitus derelicto, intravit Religionem, ubi permansit in Dei servitio humiliter & devote.
[108] [non indicerunt] Hanc visionem S. Bonaventura ex iisdem Sociis, paululum mutatis verbis, capiti 2 Vitæ inseruit, ita scribens: De hoc (scilicet loco Portiunculæ) frater quidam Deo devotus, ante conversionem suam, visionem viderat relatione condignam. Innumeros cernebat homines cæcitate percussos, facie in cælum directa, & genibus flexis, in hujus ecclesiæ stare circuitu, qui omnes, protensis manibus in altum, lacrymabiliter clamabant ad Deum, misericordiam postulantes & lumen. Et ecce, ingens de cælo splendor advenit, se per omnes diffundens, qui lumen unicuique tribuit, & salutem desideratam concessit &c. Hæc sanctus doctor, super quibus laudatus R. P. Grouwels pag. 62 ita disserit: Ad istam visionem relatione condignam ita cum Majoribus suis R. P. Sedulius, R. P. Marchantius, aliique: “Peccata sunt tenebræ: Dilexerunt homines magis tenebras, quam lucem, inquit Christus; &: Qui sequitur me, non ambulat in tenebris. Illuminari dicuntur, qui a peccatis liberantur. Eratis aliquando tenebræ, nunc autem lux in Domino. Itaque dicimus, tot bonorum rivulos ex hoc fonte manantes, simul etiam condonationes illas, sive indulgentias Portiunculæ, magnas imprimis, Christo ipso Authore, quotannis vere pœnitentibus concessas, hoc viso prævisas fuisse.”
[109] [referendo visionem de ecclesia Portiunculæ,] Tum pergit Grouwelus: Hæc genuina visionis laudatæ interpretatio, quam innumeri isti fideles illuminati, promerentes Indulgentias Portiunculæ, sua ipsa conversione confirmant. Quid, inquam, innumeri isti homines cæcitate percussi hic aliud ad litteram significant, aut significare possunt, nisi peccatores? Qui deinde pœnitentia ducti, in circuitu ecclesiæ Portiunculæ, protensis manibus in altum, lacrymabiliter clamant ad Deum, misericordiam postulantes & lumen? Et ecce, pro eis interpellante B. Francisco, ingens de cœlo splendor advenit; splendor, inquam, Paternæ gloriæ, unigenitus Filius Dei, qui contritionis gratia se super omnes diffundens, lumen unicuique rite confesso tribuit, & salutem desideratam, mediante Indulgentia, concessit. Unde merito Romani Pontifices, communicantes Indulgentiam Portiunculæ, aliquando Bullas suas sic incipiunt: “Splendor Paternæ gloriæ, qui sua mundum illuminat ineffabili claritate.” Hæc igitur est figura, hoc est mysterium, quod ex Sociis sancti patris Francisci ad litteram significavit divus Bonaventura. Falsum proinde est, quod dissertator anonymus dicit pag. 26: “Bonaventura in Vita S. Francisci nullam vel minimam mentionem injicit, imo nec obiter attingit, aut insinuat prætensam Indulgentiam beato Francisco ab ipso Christo concessam.” Hactenus Grouwelus.
[110] Sedulio, quem ille laudavit, præivit Franciscus Bartholi, [cuidam divinitus exhibitam?] seculi XIV adolescentis scriptor, ut intelligo ex libello Ms. illustrissimi Octavii, Assisiensis episcopi, apud laudatum Grouwelum pag. 188, ex ejusdem Bartholi Historia hujus Indulgentiæ sequentem capitis titulum recitantis: Modo sequitur quædam visio cœlitus ostensa cuidam fratri nostro ante suam conversionem, ut habetur in Legenda Majori B. Francisci cap. 2; quæ videtur fuisse oraculum hujus Indulgentiæ benedictæ. Legenda ista Major est Vita S. Francisci per Bonaventuram scripta, in cujus capite 2 memorata visio refertur. Itaque Franciscus Bartholi hanc primus, quem novimus, de Indulgentiæ præsagio interpretatus fuit, sed paululum dubie per verbum videtur, quod deinde post Sedulium & Marchantium Grouwelus indubitanter fecit.
[111] Et vero fateor; haud ineptam esse eam visionis interpretationem; [Quamquam id non improbabile faciat,] sed nec unica est, nec magis obvia, quæ fieri possit. Ponamus enim tantisper, nullam prorsus Indulgentiam, sive ab ipso Christo Domino, sive ab ejusdem in terris vicario, Romano Pontifice, concessam, eo tempore, quo Tres Socii sanctusque Bonaventura scripserunt, eo in loco fuisse; numquid non recte visionem illam quis exponeret de peccatorum aliorumque rerum mundanarum perdite amantium salute, quos S. Franciscus ejusque socii ac deinde etiam posteri innumeros, ut ita dicam, partim ad Religiosam vitam, partim ad Christianæ legis observantiam suis concionibus, monitis, exemplis adduxerunt, atque ita cæcis lumen & ægris salutem procurarunt? Numquid non æque recte splendorem illum, supra ecclesiam illam visum, & circa eam congregatos cæcos miserosque visos esse diceret, quia illa caput erat & incunabula totius Ordinis Minorum, atque ordinaria ejusdem sancti Fundatoris sedes, ex qua ille tum per se, tum per discipulos suos Euangelicum lumen in peccatores toto orbe terrarum diffudit, & a qua proinde miseri mortales opem sibi a divina misericordia implorare sint visi?
[112] Huic interpretationi favet ipsemet Bonaventura, dum relationi visionis mox subjicit sequentia: [non tamen evincit ejusdem visionis interpretatio.] Hic est locus, in quo Fratrum Minorum Ordo a S. Francisco per divinæ revelationis instinctum inchoatus est, nulla facta mentione de Indulgentia eodem in loco obtinenda. Eodem modo videtur mihi de hac visione sensisse laudatus frater iste, qui, ut ex ejusdem testimonio referunt Tres Socii, cupiens Deo servire illam habuit, ac parum post, sæculo nequam cum suis pompis penitus derelicto, intravit Religionem, seu Ordinem Minorum; nimirum ut lumen istud sanitatemque animæ suæ ibidem consequeretur. Itaque, quantum mihi quidem apparet, ex allegatis Trium Sociorum & Bonaventuræ verbis nequit evinci, celebrem illam Indulgentiam iisdem notam fuisse; nec contra quoque certo potest evinci, eamdem iisdem verbis non fuisse ab illis utcumque insinuatam. Verum enimvero reponent adversarii: Cur illi, si eam noverint, non aperte memorarunt? Inquirendum igitur est, si quas illi forte justas causas habuerint rem tantam silendi, aut saltem non nisi in isto visionis ænigmate insinuandi.
[113] [Expenditur prima silentii Bonaventuræ causa] Primam S. Bonaventuræ silentii causam Indulgentiæ patroni petunt a scopo, quem ille sibi in scribenda Vita præfixerat, quemque in Prologo indicavit his verbis: Hæc penes me causa præcipua hunc assumendi laborem, ut ego, qui virtutem ejus in me ipso expertus agnovi, vitæ illius virtutes, actus & verba, quasi fragmenta quædam, partim NEGLECTA, partim DISPERSA, quamquam PLENE non possem, UTCUMQUE colligerem, ne, morientibus iis, qui Famulo Dei convixerant, deperirent. Ex hisce statuunt, non fuisse S. Bonaventuræ propositum omnia & singula S. Francisci gesta referre, probantque, reipsa multa relatu dignissima ab eo teste prætermissa, atque hæc inter recensent historiam Indulgentiæ Portiunculanæ, quod hanc nec in praxi NEGLECTAM, nec, ut fictam alicubi, DISPERSAM videret, ut loquitur Grouwelus. Ita omnino est, multa relatu dignissima omisit Bonaventura, neque erat Indulgentia ista ejus generis, cujus usus facile negligendus esset, aut ipsius memoria, morientibus iis, qui Famulo Dei convixerant, deperitura; quippe quæ satis certo perennatura erat per sacros oratores Ordinis Minorum, annuumque ad eamdem obtinendam populorum concursum.
[114] [a scriptionis scopo petita;] An tamen hæc satis urgens credi debet ratio, ob quam tam singulare Dei beneficium, tamque singulari modo per Francisci preces impetratum, sanctus doctor inobservatum præterierit, aut solum per supra dictam fratris visionem insinuatum voluerit? Si ab aliis neglecta S. Francisci gesta colligere voluerit Bonaventura, ut voluit, cur non historiam impetratæ Indulgentiæ, qualem supra retulimus, a Thoma Celanensi & Anonymo nostro certe præteritam, & a Tribus Sociis, si ita videatur, non nisi per ænigma insinuatam, cur, inquam, illam non exposuit, quæ tum ob singularitatem præ ceteris erat relatu dignissima, tum, quia nulla de eadem exstabat Bulla Pontificia, merito timeri poterat, ne aliquando vocaretur in dubium, maxime quod ad ejusdem impetrationis adjuncta spectat. Periculum eventus docuit, cum ex supra dictis ipso Bonaventuræ seculo, ac deinde, de Indulgentia ista dubitatum fuerit, ac nunc quoque præcipua ejusdem adjuncta a nonnullis negentur. Pergamus ergo ad alias, quas proferunt, S. Bonaventuræ, adeoque & Thomæ Celani Triumque Sociorum de facto tam memorabili silentii causas.
[115] [item altera ab exemplo S. Francisci,] Secunda ratio silentii (ita Grouwelus) est, quia sanctus Pater Christum solum exoraverat hujus Indulgentiæ notarium. Pro quo notandum, Bonaventuram, cum vellet describere vitam B. Francisci, adivisse “locum originis, conversationis & transitus Viri sancti” (nempe Assisium) “& ibi cum familiaribus ejus superviventibus collationem de Indulgentia Portiunculæ habuisse diligentem, & maxime cum quibusdam, qui sanctitatis ejus & conscii fuerunt & sectatores præcipui, quibus propter agnitam veritatem probatamque virtutem fides est indubitabilis adhibenda.” Verba hæc, quæ Grouwelus alio charactere, velut ex alio accepta, dedit, atque ego propterea virgulis distinxi, sunt S. Bonaventuræ in Prologo, præter illa: de Indulgentia Portiunculæ, quæ a Grouwelo adjecta sunt, quia sanctus doctor de hac etiam seniores illos fratres haud dubie interrogavit, si ea ipsis nota fuerit, uti notam fuisse, constat ex testimoniis, superius recitatis. His observatis, pergo Grouweli ratiocinium describere.
[116] Audivit autem (S. Bonaventura) ex F. Massæ allisque sociis, [qui noluerit illam bulla firmari, vetueritque] S. Francisci familiaribus, primo, quod sanctus Pater elegisset Christum solum hujus Indulgentiæ notarium, & prohibuisset fratribus, ne historiam Indulgentiæ Portiunculæ scriptis evulgarent, ut post Franciscum Bartholi aliosque testatur Pisanus Conform. 14. Secundo, quod neque ab ipso Papa Honorio III diploma aliquod hujus Indulgentiæ confirmativum acceptare voluerit; sed confidentia in Deum plenus coram ipso declaraverit: “Ego nolo aliud instrumentum, sed tantum notarius sit Christus, charta beata Virgo, & angeli testes.” Tertio, quod B. Franciscus prædixisset, “Christum Dominum opus suum per seipsum divulgaturum ac magnificaturum;” sicut mirabiliter evenisse, cernimus. De his itaque informatus sanctus doctor, & ex Italia Parisios sub annum MCCLX redux, cœpit conscribere Vitam S. Francisci ejusque exemplum secutus, & voluntati obediens dedit gloriam Præconi Christo, historiam Indulgentiæ Portiunculæ prælaudatam traditioni reliquit, nec nisi solam figuram ejus, quam refert cap. 2 (adi supra num. 108) litteris mandare voluit, ratus, se ita Legendam menti Francisci magis conformem editurum, quam si multis argumentis illam fusius confirmaret.
[117] Manebat alta mente repostum illud sancti Patris sui effatum: [ne sui eam litteris consignarent,] “Ego nolo aliud instrumentum; sed tantum notarius sit Christus, charta beata Virgo, & angeli testes.” Nec mirum: erat enim Bonaventura dignus Francisci filius, qui (teste Petro Geselino in ejus Vita, cap. 4) “omnia consilia, cogitationes factaque ad Seraphici Patris vitam referebat, quam moribus etiam ita expressit, ut ejus virtutum hæres esse videretur.” Rursum post aliqua, Bonaventuram, subdit Grouwelus, secutus est F. Matthæus Cardinalis Aquaspartanus, cui cum (teste Waddingo tom. 1, pag. 292) a Martino IV oblatum esset diploma, Indulgentiæ a Christo concessæ confirmatorium, id ipsum recusavit, dicendo, “B. Franciscus nullas voluit fieri de hac re litteras, quantumvis ei offerrentur; unde nec ipse volo.” Et laudatus est a Pontifice. Nec obstat, quod alii fratres mox § V citandi (ego illos supra dedi) historiam Indulgentiæ a Christo concessæ descripserint. Id namque fecerunt & facere debuerunt de altiori mandato summi Pontificis & Rev. P. Ministri generalis Ordinis, quale nusquam habuit S. Bonaventura, qui publicationem Indulgentiæ a Christo datæ, tamquam hæres virtutum sancti Patris sui, commendare & relinquere maluit auctori & Præconi Christo.
[118] [volens traditioni relinqui.] Etenim, si S. Francisco placuisset historiam Portiunculæ litteris & argumentis divulgare, nullum videbatur, ut placet anonymo (scilicet quem Grouwelus refutandum suscepit) efficacius medium, quam Bullam ab Honorio III oblatam acceptare; atque adeo fuisset authoritate Pontificia promulgata. Sed res erat alterius fori, res erat traditioni relinquenda. Christus Dominus OPUS SUUM PER SE IPSUM divulgare volebat & magnificare. Ego, inquit sanctus Pater, ALIUD INSTRUMENTUM NON REQUIRO. Sistamus hic paulisper, ut allegatas rationes de causis silentii S. Bonaventuræ, adeoque & aliorum veterum biographorum, expendamus. Sed in primis advertendum est, illas solum obtinere posse apud eos, qui Indulgentiam Portiunculæ unice, vel præcipue, negant aut in dubium revocant propter silentium Bonaventuræ. Quæritur enim hic, quam verisimili ratione eam ille videri possit siluisse si S. Franciscus eamdem a Christo Domino ejusdemque Vicario Romano Pontifice impetraverit.
[119] [Nostræ ad hec observationes.] Revocanda item in memoriam sunt testimonia veterum, superius relata, quæ certam fidem faciunt, S. Franciscum, dum viveret, impetrasse insignem Indulgentiam, in æde Portiunculæ promerendam. Dubium igitur non est, quin Bonaventura hac super re superstites S. Francisci socios interrogaverit. Ponamus igitur, ex hisce ipsum didicisse, noluisse Franciscum pro ea diploma Pontificium, ut soli Deo Opus suum perficiendum commendaret; non omnino a verosimili erit alienum dicere, Bonaventuram exemplo sancti Patris sui censuisse, eamdem illius Vitæ non inserendam, sed divinæ Providentiæ committendam. Multo tamen majoris ponderis esset, si, quod Grouwelus ex Francisco Bartholi, Pisano aliisque, quos non nominat, ait, satis constaret, vetuisse Franciscum, ne quis suorum historiam illam scriptis traderet. Ego Bartholum non habeo, in Pisani autem loco citato id non reperio. Ætatem & notitiam quamdam laudati Bartholi legesis supra § III.
[120] [Exponitur tertia silendi causa,] Subdo & alteram Bonaventuræ silentii causam a Grouwelo assignatam his verbis: Ratio tertia silentii esse potuit, quia in concilio generali Lugdunensi I districte mandaverat Innocentius Papa IV, ut omnes superiores, qui curam obtinent animarum, studiose sibi commissis annunciarent bullam Cruciatam ad recuperandam Terram sanctam, ne quisquam hoc sanctum propositum aliquo modo impedire vel retardare præsumeret; & hoc ipsum etiam in congregatione sub Honorio III urserant Cardinales, antequam Indulgentia Portiunculæ esset confirmata. “Ne igitur” (inquit Concilium prælaudatum can. XVIII super Cruciata) “hoc sanctum propositum aliquo modo impediri vel retardari contingat, universis ecclesiarum prælatis districte præcipimus, ut singuli per loca sua illos, qui signum Crucis deposuerunt, resumere, ac tam ipsos, quam alios Cruce signatos, & quos adhuc signari contigerit, ad reddenda vota sua diligenter moneant, inducant…
[121] [quia scilicet, vigente tunc bello sacro,] Adhuc … volumus & mandamus, ut patriarchæ, archiepiscopi, abbates & alii, qui curam obtinent animarum, studiose proponant commissis verbum Crucis, obsecrantes per Patrem & Filium & Spiritum Sanctum … reges, duces, principes, marchiones, comites & barones, aliosque magnates, necnon communia civitatum, villarum & oppidorum, ut, qui personaliter non accesserint in subsidium Terræ sanctæ, competentem conferant numerum bellatorum … secundum proprias facultates in remissionem suorum peccaminum, prout generalibus litteris, quas pridem per orbem terræ misimus, est expressum.” Hactenus canon ille, post quem ita pergit Grouwelus: Hæc decreverat dominus Papa Innocentius IV in concilio generali anno MCCXLV: hæc per orbem Catholicum successive publicabantur: hæc archiepiscopi, episcopi, & cujuslibet Ordinis Religiosi superiores adeo promovebant, ut diversæ nationes pro bello sacro notabiles summas contribuerent, & Parisienses sub annum MCCLX centesimam partem bonorum ecclesiasticorum subsidio Terræ sanctæ in quinquennium addixerint; imo ipsi reges cum copiis eamdem recuperare tentaverint. Unde beatum dicebant populum, qui se Cruce signatis adjungeret, & ejusmodi Indulgentiarum particeps fieret.
[122] Itaque post fratres Crescentium & Joannem Parmensem, [importunum & invidiosum fuisset scriptis vulgare modum] prædecessores suos, Minister generalis Ordinis electus Bonaventura, concilii generalis mandatum, quod in conventu Parisiensi, ubi tunc scribebat, haud ita pridem erat publicatum ac renovatum, exacte observavit. Nec solum prædicavit indulgentiam Cruciatæ, verum etiam in libris suis eamdem laudavit, adeoque cum suis promovit usque ad concilium generale Lugdunense II (cui ipse anno MCCLXXIV immortuus est) ut & ipsam historiam Indulgentiæ Portiunculæ inter alias silentio præteriret. Atque inde factum est (ut refert Pisanus) quod “fratres nostri non prædicarent Indulgentiam Portiunculæ, ut alias debebant.” Tunc quoque adimpletum, quod prædixerat B. Franciscus, nempe, eamdem occultandam fore ad tempus, ac postea denuo exaltandam. Si autem fratres & superiores Ordinis nostri populum tam verbo, quam scripto, quaquaversus invitassent ad Indulgentiam Portiunculæ, quotusquisque præsertim ex Vallis Spoletanæ partibus, crucem amplexus esset, & iter illud periculosissimum in Palestinam suscepisset? Ne millesimus quidem.
[123] Quare Seraphicus doctor, ne PROPOSITUM SANCTUM Pontificis de recuperanda Terra sancta ullo modo per Indulgentiæ Portiunculæ historiam noviter IMPEDIRE VEL RETARDARE, [Indulgentiam plenariam tam facile consequendi;] aut contradictionem Cardinalium, sub Honorio III factam (Adi num. 5) resuscitare videretur, prudentissimo sane silentio illam præterire voluit. Verba prudentum statera ponderabuntur. Recuperatio autem Terræ sanctæ tunc bonum putabatur longe majus, quam frequentatio Indulgentiæ Portiunculæ; atque ideo Cardinales in consistorio sub Honorio III eidem contrarii fuerant, ut supra parte 2 (apud me num. 5) ostendimus. Propter hoc bonum promovendum in Italia, Hispania, Anglia, Germania & in Belgio nostro, Romæ quoque & Parisiis, ubi scribebat (Bonaventura) sancti Patris Vitam, sic sola personabat indulgentia Cruciatæ, ut silerent reliquæ; sic urgebatur, quasi nullæ aliæ fuissent. Hoc igitur bonum merito movere poterat Bonaventuram, ut Indulgentiæ Portiunculæ historiam omitteret; præsertim cum aliunde foret certus, eamdem testimoniis fratrum sufficienter munitam. Viderat, quod non esset in praxi neglecta… Erat & Indulgentiæ Portiunculæ miraculum fama totius Vallis Spoletanæ publicum: nullus contra cam calamus movebatur… Nemine per libellos famosos contra Indulgentiam bellum movente, & vobis (ut utar verbis Augustini contra Pelag.) NECDUM LITIGANTIBUS, SECURIUS LOQUEBATUR &c.
[124] [quæ ratio] Hæc & plura ibidem Grouwelus, Bonaventuræ silentii rationes allegans, quarum postrema, quæ a non minuendo Cruce signatorum exercitu petitur, reliquis validior est, talisque, ut sanctum doctorem, virum utique prudentissimum, movere potuerit ad tacite prætereundum factum, alias relatu dignissimum. Etenim, ut recte Grouwelus, atque ego etiam supra jam observavi, minime opportunum videri debebat, imo plane invidiosum fuisset, Christianos ad Indulgentiam plenariam tam facili negotio apud Assisium obtinendam scriptis provocare eo tempore, quo per Pontificias litteras ad parem invitabantur in Palæstina promerendam, ad cujus consecutionem opus injunctum gravissimum erat sumptibus, incommodis, laboriosissimis itineribus, & imminentibus vitæ periculis, ut ea indulgentia potius videri possit commutatio pœnitentiæ, quam hujus absoluta relaxatio, quemadmodum Benedictus XIV summus Pontifex, supra num. 102 relatus, annotavit ex venerabili servo Dei Josepho Maria, Cardinale Thomasio, cujus ista verba sunt. Porro similes rationes etiam Thomæ Celanensi, Tribus Sociis & Anonymo nostro servandum de eadem re silentium persuadere potuerunt; nam & horum quoque temporibus sacræ illæ Cruce signatorum expeditiones vigebant.
[125] [reliquis validior apparet.] Illorum itaque scriptorum de Indulgentia Portiunculæ silentii justa & verisimilis ratio assignatur; unde etiam infirmius fit formatum ab illo argumentum, quod, cum solummodo negativum sit, enervatur a positivo, petito scilicet ex testimoniis synchronorum coævorumque, § § tertio & quarto datis, quæ certam fidem faciunt, illorum ætate fuisse in ecclesia Portiunculæ insignem Indulgentiam quotannis obtinendam, quam S. Franciscus procuraverat, licet nec Thomas Celanensis, nec Tres Socii, nec demum S. Bonaventura illam in ejusdem Vitas retulerint, quod quorsum fecerint, dicant adversæ partis patroni, si allatæ rationes displiceant. Verum altera restat quæstio, an æque admittenda sit tota impetratæ Indulgentiæ historia cum singulis suis adjunctis, qualem scilicet tribus primis § § recitavi, traduntque etiam hoc tempore ejusdem Indulgentiæ patroni; quod sequenti § discutiemus.
§ VIII. An ex veterum testimoniis constet, Indulgentiam Portiunculæ a Christo proxime sine summi Pontificis ministerio concessam fuisse: negantium argumenta referuntur.
[Licet non omnes veteres de calesti visione pravia,] Duo hic potissimum quæri possunt: alterum, an S. Franciscus sæpe dictam Indulgentiam sine prævia cælesti visione, in qua Christus Dominus cum beatissima Matre sua, angelisque apparuisse dicitur, ab Honorio III petierit; alterum, an, si hujusmodi visio petitionem præcesserit, Christus eamdem Indulgentiam ipsemet per se & immediate Sancto concesserit; an vero solummodo ipsum ad Honorium miserit, ut suo (nempe Christi) nomine eam ab illo peteret, seu eidem indicaret, Christo placere, ut eam ille largiretur. Si vetustiora testimonia B. Benedicti Aretini & Raynerii de Mariano vel Marignano, supra § III, num. 47 & sequenti recensita, consulamus, nulla prorsus memoria exstat de cælesti visione prævia; sed solum dicitur S. Franciscus cum socio suo Masseo adiisse laudatum Pontificem, ab eoque eam petiisse Indulgentiam, ac deinde subditur: Que Indulgentia, cum fuisset tam humiliter, quam constanter a B. Francisco postulata, fuit tandem a summo Pontifice liberalissime concessa; quamvis diceret ipse Pontifex, non esse consuetudinis Apostolice Sedis talem Indulgentiam facere.
[127] Nihil quoque pro cælesti illa visione habetur aut haberi potest ex testimonio Zelfani vel Zalfani, [& alii solum de revelatione meminerint,] quod dedi num. 58, cum in eo solum referatur prima Indulgentiæ promulgatio, in qua dicitur ibidem dixisse Franciscus: Adnuntio vobis Indulgentiam, quam habeo ab ore summi Pontificis. Plus aliquid dicit Theobaldus episcopus Assisias, dum in litteris, pro eadem Indulgentia a criminatoribus vindicanda seculo XIV adolescente editis, quas dedi § I, petitioni præmisit revelationem, num. 3 dicens: Cum staret beatus Franciscus apud S. Mariam de Portiuncula, fuit sibi de nocte revelatum a Domino, quatenus ad summum Pontificem, dominum Honorium, qui pro tempore erat Perusii, accederet pro Indulgentia impetranda pro eadem ecclesia &c. Et consequenter ad hæc ibidem num. 4 idem Sanctus Honorio consentire reluctanti sic legitur reposuisse: Domine, quod peto, non ex parte mea, sed illius peto, qui misit me Dominus Jesus Christus. Theobaldum secutus est B. Franciscus Fabrianensis, qui anno 1267 in Ordinem Minorum admissus fuit. Verba hujus habes num. 63 & tribus sequentibus. Quo modo memorata ab illis revelatio facta fuerit, iidem non exposuerunt.
[128] At Franciscus Bartholi, qui seculo XIII & XIV floruit, [aliunde tamen illa verisimilis est,] & cujus notitiam dedi § III, eamdem per cælestem, de qua agimus, visionem explicavit, ejusdemque narrationem adoptavit Corradus episcopus Assisiensis in diplomate pro eadem Indulgentia anno 1335 publice edito, quod legesis § 2. Tametsi vero revelatio a prioribus asserta variis contingere modis potuit, non est tamen, cur eam per cælestem visionem, a Francisco Bartholi Corradoque traditam, ac postea etiam communiter ab aliis admissam, contigisse, negemus; maxime cum Bartholus & Corradus sat antiqui sint, & si, non ambo, saltem eorumdem prior, ipso, quo S. Franciscus floruit seculo, natus fuerit; nec a verisimili abhorreat eadem visio, imo priorum dictis congruat. Utut sit, mihi multo minus verisimile fit, S. Franciscum rem tantam, tam insolitam, temporique ob rationes superius productas non congruentem, sine prævia revelatione divina induxisse in animum, ut ab Honorio peteret, ab eoque obtinuisse, quam revelatione divina vel allegata visione cælesti animatum id præstitisse.
[129] [legituraque etiam in Breviario Minorum,] Visionem illam etiam refert Breviarium Ordinis Minorum, quos Recollectos vocant, ad diem 2 Augusti, cujus duas postremas e tribus lectionibus secundi nocturni, etiam infra usui futuras, juverit ex recensione Grouweli hic recitasse, præmissa ejusdem scriptoris pag. 63 annotatione prævia, quæ sic habet: Historiam hujus miraculi, ex Actis sociorum B. Francisci familiarium primitus selectam, compendiose refert Breviarium Romanum FF. Minorum, a variis Pontificibus approbatum, in cujus Kalendario a tempore immemorabili locum meruit, & notatur 2 Augusti Festum Portiunculæ duplex majus. Lectio V. Cum igitur nocte quadam oraret in habitaculo suo, supradictæ ecclesiæ (S. Mariæ Angelorum in Portiuncula) proximo, significatum est ei divinitus, in ipsa ecclesia esse Dominum Jesum, ejusque sanctissimam Matrem cum ingenti multitudine angelorum. Quo nuntio incredibili affectus lætitia confestim surrexit, & summa cum religione delubrum ingressus, cum primum ineffabilem illam Filii Dei majestatem & gloriam aspexit, ante conspectum ejus procubuit, eumque, qua maxima potuit, animi submissione ac pietate adoravit. Quem Dominus benignissime appellans, admonuit, ut ab eo aliquod beneficium pro salute hominum peteret. At ille adjutus patrocinio Matris, cujus opem imploraverat, supplex petiit, ut omnibus ecclesiam illam introëuntibus concederet veniam & indulgentiam omnium peccatorum suorum, quorum confessionem sacerdoti fecissent. Respondit Dominus, id sibi placere, præcepitque illi, ut ejus vicarium adiret, & ab eo suo nomine illam Indulgentiam postularet.
[130] [ex quo duæ lectiones dantur,] Lectio VI. Mane igitur B. Franciscus, comite fratre Massæo, profectus est Perusiam, ubi tunc erat summus Pontifex Honorius tertius. Ad quem ingressus mandatum exposuit, rogans, ut, quod placebat Christo, cujus ipse in terris locum ac personam tenebat, id ipsi non displiceret. Pontifici primo parum honesta visa res est, quæ petebatur, tum quod ea omnino libera, hoc est, sine oblationibus, tum quod maxima, eademque absoluta ac perpetua petebatur. Dicebat enim, opus esse, ut is, qui scelerum suorum condonationem assequi vellet, eam aliqua ex parte mereretur; negabatque, Romanam curiam hujusmodi Indulgentiam concedere solere. Cardinales etiam, qui aderant, illius concessioni adversabantur: fore enim, dicebant, ut Indulgentiæ Terræ sanctæ & sanctorum Apostolorum Petri & Pauli negligerentur. Tandem intelligens Pontifex divinam voluntatem, concessit eam B. Francisco, plenariam quidem & liberam ac perpetuam; sed unius dumtaxat diei naturalis cujuscumque anni, hoc est, a vesperis Kalendarum Augusti usque ad vesperas sequentis diei, qui est anniversarius dies consecrationis supradictæ ecclesiæ. Et cum ei diploma dare vellet, ille, sibi satis esse, dixit, verbum ipsius: Dominum enim opus suum per seipsum divulgaturum ac magnificaturum. Quod quidem mirabiliter evenisse, cernimus. Hactenus lectiones Breviarii Minorum ad diem 2 Augusti, quæ, ut historiam simplicem, ita ex omni parte verisimilem, supraque adductis veterum testimoniis conformem continent.
[131] De visione jam egimus, reliqua ergo narrationis capita breviter expendamus. [quæ nihil non verisimile continent.] Dicitur Franciscus pro ea Indulgentia impetranda cum Masseo adivisse Honorium Pontificem, Perusii tunc degentem; id ipsum etiam B. Benedictus Aretinus, Raynerius, aliique, quorum verba supra dedimus, testati fuerunt. Flagitanti primo non assensit Honorius, causatus, non esse consuetudinem Romanæ Sedis ejusmodi Indulgentias, tamque facile obtinendas concedere; quod quam istius temporis ecclesiasticæ disciplinæ congruat, manifestum fit ex iis, quæ § VI disserui. Tandem intellecta Dei voluntate, ex Francisco scilicet demum asserente, se a Christo, ut peteret missum, postulatis annuit. Erat vero Pontifici tam perspecta Francisci sanctitas, plurimis miraculis late probata, ut nec de veritate dictorum illius dubitare potuerit; ac proinde nec assertæ ab illo divinæ voluntati refragari. Displicuisse tamen ea res dicitur Cardinalibus, qui aderant, veritis, ne tam amplæ tamque facili modo obtinendæ Indulgentiæ largitio fidelium ad Apostolorum principum Petri ac Pauli limina accessum, fervoremque in ferendis pro liberanda Terra sancta armis, ad quod plenariis Indulgentiis excitabantur, plurimum minueret. Quæ utraque ratio cadit in seculum, de quo agimus, decimum tertium, quo & ad sacram Cruce signatorum militiam plenariis indulgentiis fideles animabantur, & certis etiam gaudebant Apostolorum limina invisentes. Ast istorum Cardinalium querelis concessit Pontifex, ut Indulgentia Portiunculana perpetua quidem esset, sed non nisi uno die naturali annue promerenda.
[132] Magis controvertitur altera, quam dixi, quæstio, [In variis veterum testimoniis] an Christus Francisco Indulgentiam petenti, ipsemet per se & absolute concesserit, ipsumque ad Honorium solummodo miserit, ut hic velut Christi vicarius eam ratam haberet seu declararet; an contra ad Honorium miserit, ut eamdem Christi nomine ab eo flagitaret, seu diceret, placere Christo, ut Pontifex eam largiretur. Dubitandi rationes exponamus. Quotquot veteres de hujus Indulgentiæ impetratione scripserunt, omnes S. Francisci pro eadem obtinenda accessum ad Honorium memorarunt; & eorum alii, id jubente Christo Domino, factum esse, asserunt; alii sic silent, ut oppositum minime insinuent. Eorum verba jam retuli superius; ast ut dilucidius procedamus, oportet hic quædam repetere. B. Benedictus Aretinus ejusque socius, frater Raynerius, num. 47 & sequenti testati sunt, se audiisse a quodam … sociorum B. Francisci, qui vocabatur Fr. Masseus, … quod ipse fuit cum B. Francisco apud Perusium ante præsentiam domini Papæ Honorii, cum petivit Indulgentiam omnium peccatorum … Que Indulgentia, cum fuisset tam humiliter, quam constanter, a B. Francisco postulata, fuit tandem a summo Pontifice liberalissime concessa &c.
[133] [dicitur Christus Sancto sit annuisse,] Theobaldus episcopus Assisias in suo diplomate, num. 3 hæc habet: Fuit sibi (id est, ipsi, nempe S. Francisco) de nocte revelatum a Domino, quatenus ad summum Pontificem, dominum Honorium, qui pro tempore erat Perusii, accederet pro Indulgentia impetranda pro eadem ecclesia S. Mariæ de Portiuncula &c. Consequenter ad hæc num. 4 Sanctus Honorium sic allocutus dicitur: Supplico Sanctitati vestræ, quod ponatis ibi Indulgentiam absque oblationibus &c. Theobaldi verba adoptavit B. Franciscus Fabrianensis, de quo consule dicta num. 63 & sequentibus. Consonant etiam Corradus, alter episcopus Assisias, in diplomate anno 1335 edito, quod vide supra § 2, quique Corrado præivit, Franciscus Bartholi, de quo consule § III. Adde & Breviarii Ordinis Minorum lectiones mox datas, in quibus pariter expresse legitur Christus Francisco Indulgentiam flagitanti respondisse, id sibi placere; & additur: Præcepitque illi, ut ejus vicarium adiret, & ab eo suo nomine illam Indulgentiam postularet; ac demum in fine subditur: Tandem intelligens Pontifex divinam voluntatem, concessit eam B. Francisco, plenariam quidem &c.
[134] [ut illum pro Indulgentia impetranda] Qui hæc sola legerit, nulla ei, puto, obrepet suspicio de Indulgentia a Christo ipsomet sine sui in terris vicarii ministerio immediate atque absolute concessa; nec, nisi fallor, dubium videbitur, quin eam Honorius, ut assertæ per Franciscum divinæ voluntati obtemperaret, largitus fuerit. Conformia sunt, quæ deinde gesta dicuntur. Etenim de Sancti ex urbe Perusina Assisium versus post ea regressu in laudati Theobaldi diplomate subduntur hæc: Ipse autem (S. Franciscus) recedens de Perusio, & rediens versus Assisium, in medio viæ, in loco, qui dicitur Colle, cum sotio aliquantulum requiescens obdormivit. Excitatus vero, post orationem vocavit sotium, & dixit sibi: Frater Massee, dico tibi ex parte Dei, Indulgentiam, mihi exhibitam per summum Pontificem, esse confirmatam in celis. Et hoc refert frater Marinus, nepos dicti fratris Massei, qui ab ore dicti avunculi sui frequenter audivit &c. Eadem habent Corradus episcopus num. 21, Pisanus in Conformitatibus, aliique, quos sciens prætereo, quia de his etiam consentiunt Indulgentiæ immediate a Christo datæ patroni, quorum argumenta dabo inferius.
[135] [miserit ad Honorium, hicque eam concessisse, videatur,] Interea, quod huc pertinet, in allegatis locis largitio Indulgentiæ, conformiter ad supra dicta, non ipsi Christo, sed summo Pontifici immediate adscribitur; in cællis vero solummodo confirmata fuisse dicitur, prout Sanctus scilicet ex divina revelatione in reditu cognoverat. Neque aliter colligere licet ex promulgatione ejusdem Indulgentiæ, quam ex Zalfani vel Zelfani, apud me relato num. 58 testimonio etiam alii enarrant. Secundum illud ipse S. Franciscus eadem solemniter promulgans hæc dixit: Ego volo vos omnes mittere ad paradisum, & adnuntio vobis Indulgentiam, quam habeo ab ore summi Pontificis &c, & omnes vos, qui venistis hodie, & omnes, qui venerint annuatim tali die, bono corde & contrito, habeant Indulgentiam omnium suorum peccatorum. Ego volui pro octo diebus, set non potui; id est, nisi vehementer me mea fallat opinio; Ego conatus sum a summo Pontifice impetrare Indulgentiam hanc per octiduum quotannis lucrifaciendam, at ille annuam quidem concessit, sed non nisi unius diei naturalis spatio promerendam. Hinc porro etiam liquet, saltem spatium ejusdem acquirendæ a solo pependisse Pontifice; nam alioquin Franciscus pro hoc quoque divinam voluntatem allegasset; quod nemo hactenus asseruit.
[136] Itaque ex hactenus adductis S. Francisco, pro genere humano flagitanti Indulgentiam, [non Christus immediate,] Christus annuit; sed ipsum pro eadem illius nomine petenda ad Honorium direxit. Quorsum hoc? Bartholomæus Pisanus (licet hic alia multa, ut videbimus, pro immediata Christi concessione habeat) rationem insinuat, dum Christum ita loquentem Francisco refert: Ego orationem & petitionem (tuam) admitto; sed volo, quod vadas ad meum vicarium, cui dedi potestatem ligandi atque solvendi in cœlo & in terra, & petas ab eo ex parte mea dictam Indulgentiam. Hisce mihi quidem videtur dixisse Pisanus, placuisse Christo postulatum Francisci, sed hunc, ut ordinariæ divinæ in regenda Ecclesia sua providentiæ ordo servaretur, ab illo missum esse ad Romanum Pontificem, ut, indicato suo assensu, desideratam Indulgentiam peteret ab eo, cui ipse potestatem ligandi atque solvendi (ac proinde etiam pœnas temporales indulgendi) sic dederat in terris, ut ejusdem sententia semper rata habenda esset in cœlis.
[137] Ita etiam omnino sensisse videtur venerabilis servus Dei, [sed per ministerium sui vicarii.] Cardinalis noster Robertus Bellarminus lib. 2 de Indulgentiis cap. 20, qui velut Portiunculanæ Indulgentiæ adversus Martinum Kemnitium patronus merito laudatus est supra num. 91 & sequenti. Ex verbis ibidem datis hæc pauca repeto: Ad preces S. Francisci Christus ipse plenariam Indulgentiam dedit; sed non nisi per ministerium vicarii sui, Pontificis Maximi, dedit. Si ex hujus doctissimi Cardinalis mente Christus eam non nisi per ministerium vicarii sui, Pontificis Maximi, dederit; ex ejusdem sententia dicendus est Christus eamdem non immediate per se dedisse, nec alia ratione dedisse, quam Francisci precibus sic annuendo, ut eum miserit ad illam ipsius nomine petendam obtinendamque ab Honorio. Hoc ipsum etiam innuit Benedictus XIV Papa, dum causam quærens, cur venerabilis servus Dei Cardinalis Thomasius Indulgentiam Portiunculæ non recensuerit inter plenarias, quæ inter Innocentii III ac Bonifacii VIII tempora concessæ fuere; Ex eo fortasse, inquit, quod ipsa quasi immediate a Christo Domino concessa fuerit. Verba illius legesis superius num. 103.
[138] Nimirum suspicatus est Benedictus, hujus silentii causam esse, [& quasi immediate.] quod venerabilis Thomasius isto in loco solum egerit de Indulgentiis a Romanis Pontificibus ex sola ordinaria sua auctoritate Apostolica, more solito ac sine speciali nutu divino concessis, qualis dici nequit Indulgentia Portiunculæ, quæ quasi immediate a Christo Domino concessa fuit, dum hic Francisci precibus consentiens, eumdem pro illa impetranda ad Honorium misit. Jam vero, si Benedictus crediderit, Indulgentiam, qua de agimus, immediate a Christo datam esse, cur vocibus quasi immediate usus fuit; maxime cum ad illius propositum plus conductura fuisset immediata largitio Indulgentiæ, quippe in qua nullam partem habuisset Pontifex præter factam illius promulgandæ facultatem, ac proinde eo rectius præterita fuisset a Thomasio, si hic de Indulgentiis ex sola potestate Pontificia datis ibidem locutus sit.
§ IX Inqiritur, utrum Indulgentiæ Portiunculanæ proximus largitor sit ipsemet Christus, an Christo annuente & mandante, Honorius III Papa.
[Laudantur B B. Franciscus Fabriauensis, Joannes & Ubertinus,] Qui immediatam Indulgentiæ Portiunculanæ a Christo largitionem tuentur, veterum testimoniis testimonia, verba verbis opponunt. B. Francisco Fabrianensi, de quo consule dicta § IV, attribuunt titulum libelli ipsius inscripti: Historia Indulgentiæ in sacello Portiunculæ a Christo concessæ B. Francisco. Ex B. Joannis Alvernicolæ, alias Firmani, testimonio, quod in eodem § dedi, observant, de fratre Massæo legi: Qui dixit eis, se fuisse cum S. Francisco, quando eamdem Indulgentiam, a Domino datam, Pontifex CONFIRMAVIT. Laudant etiam fratrem Ubertinum de Casali, cujus notitiam & verba habes in eodem § IV, dicentem: Cui etiam ecclesiæ (S. Mariæ Angelorum in Portiuncula) secunda die Augusti Virgo beatissima a Filio suo obtinuit in cœlis, & B. Franciscus a Papa in terris Indulgentiam remissionis plenariæ omnium peccatorum; vel, ut habet Ms. pergamenum Assisiense ibidem: Cui etiam ecclesiæ in die prima Augusti Virgo beatissima a Filio obtinuit in cœlis, & Franciscus in terris Indulgentiam plenariæ remissionis omnium peccatorum; nulla facta mentione de summo Pontifice, nisi per voces in terris.
[140] [Corradus episcopus Assisias] Multa quoque sunt in diplomate Corradi episcopi Assisiensis, dato § 2, huc spectantia. In eo dicitur Franciscus Christum orasse his verbis: Supplico, … quatenus digneris facere hanc gratiam generi humano, quod concedas veniam & Indulgentiam omnibus & singulis venientibus ad locum istum &c; Christus autem respondisse: Satis grande est, quod petisti, Francisce; set majoribus dignus es, & majora habebis; & ego orationem tuam & petitionem ammitto; tu tamen habes ire ad summum Pontificem, … & ex parte mea petere Indulgentiam supradictam. Deinde ubi agitur de secunda visione, in qua Sanctus determinatum Indulgentiæ diem a Christo petiisse legitur, Divina Majestas (inquit ibidem Corradus)statuit, quod, quicumque venirent, a vesperis primi diei Augusti usque ad vesperas sequentis diei, contriti & confessi de peccatis, … quod remissa sint eis omnia peccata… Et ipse Franciscus ait: Sanctissime Pater noster, qualiter fiet, quod veniat in notitiam & credulitatem humani generis? Et ipse Dominus noster ait: Francisce, hoc fiet per gratiam meam; tu tamen habes ire Romam ad vicarium meum, ut ipse faciat patefieri, prout ei videbitur expedire.
[141] [in litteris publicis,] Consequenter ad hæc S. Franciscus ad Honorium regressus dixisse narratur: Voluntas ejus (Christi) est, ut a vesperis primi diei Augusti usque ad vesperas secundi diei dicti mensis, quicumque intraverit in ecclesiam sancte Marie de Angelis, … remittantur sibi omnia peccata sua… Et Papa respondit… Magnum est, quod petis; set postquam Rex celestis… ad instantiam beate Marie Virginis, Matris ejus, tuam orationem exaudivit, scribemus episcopo Assisinati, Perusino, Tudertino, (adde Fulginati) Spoletano, Nucerino & Eugubino, quod conveniant ad locum beate Marie de Angelis, sive de Portiuncula, … & notificent … Indulgentiam, que tibi placuerit. Hinc rursum Franciscus eamdem publicaturus, ad prædictos episcopos ibidem sic fatur: Annuntiabo Indulgentiam de mandato Regis celestis, que fit ad instantiam Matris sue, & vos de mandato summi Pontificis, vicarii ipsius, auctoritatem prestabitis, & annuntiabitis una mecum.
[142] Multos præterea locos ex Bartholomæo Pisano producit Honorius Marentinus supra laudatus, [Bartholomæus Pisanus] quos hic subjungo. Videlicet: Quod cogitavit (S. Franciscus) opere perfecit, dictam Indulgentiam, ut optaverat, a Christo impetrando & obtinendo, ac etiam a Papa… Qualiter B. Franciscus Indulgentiam S. Mariæ de Assisio obtinuit primo a Christo, postmodum a Papa, Honorio III… Præfatis ergo apparet, quomodo B. Franciscus dictam Indulgentiam a Domino Jesu Christo obtinuit primo, & postea a Papa, & quoad diem… Primo miracuculo (supple: probatur veritas hujus Indulgentiæ) præ aliis eam B. Francisco concedendo: numquam enim talem Indulgentiam Christus alicui Sanctorum dedit vel concessit… Secundo miraculo rosas de mense Januarii producendo, & B. Francisco ostendendo & tradendo, ut domino Papæ deferret in testimonium Indulgentiæ, ab ipso B. Francisco datæ & concessæ… Et ipsi (tres S. Francisci socii) reddiderunt testimonium summo Pontifici, quomodo Christus B. Francisco dictam concesserat Indulgentiam… Quarto fratris Petri Cathanii (scilicet testimonio probatur) qui Michaëli de Spello, ut dictum est supra, quomodo B. Franciscus acquisivit primo a Christo, & postmodum a Papa Honorio, coram multis fratribus enarravit…
[143] Quinto veritas hujus sacræ Indulgentiæ probatur testimonio B. Francisci; [in Conformitatibus,] cum beatus ipse Franciscus impetraverit eam a Christo & ipsam habuerit, ut socii sui audierunt, & tres summo Pontifici domino Honorio hoc attestati sunt; & a domino Honorio in Perusio ipsam B. Francisco obtinente… Septimo … testimonio septem episcoporum (qui ad eam promulgandam convenerant) … linguas ipsorum dirigente Verbo Patris, Domino Jesu Christo, qui ipsam Indulgentiam dedit… Frater Masseus audivit Christum concedentem Indulgentiam B. Francisco pro ecclesia S. Mariæ de Protiuncula, dum esset ipse B. Franciscus in dicta ecclesia coram Christo, Virgine Maria & angelis. Hosce Bartholomæi Pisani locos tandem sic excipit Marentinus: Quid clarius, amabo te, quid clarius pro re nostra exoptari potest? Indulgentiam hanc per Pisanum S. Franciscus a Christo impetravit, a Christo obtinuit, a Christo acquisivit, a Christo habuit: Indulgentiam hanc per Pisanum Christus S. Francisco dedit, S. Francisco concessit. Non ergo intelligi hæc possunt de quadam donatione, a vera propriaque concessione distincta.
[144] [S. Birgitta] Seculo XIV etiam floruit eodemque multis annis ante Pisanum obiit S. Birgitta, cujus insignis exstat de hac Indulgentia locus inter illius Revelationes extravagantes cap. 90, ubi de hac sancta vidua leguntur sequentia: Cum esset in ecclesia Fratrum in Assisio, audivit & vidit Christum dicentem… Dic, quid est in corde tuo, de quo turbaris, licet omnia sciam. Et illa, Conturbor, inquit, quia aliqui dicunt, quod iste Sanctus (Franciscus) confinxit sibi Indulgentias istas; & aliqui arguunt, eas nullas esse. Respondit Christus: Qui confingit aliqua, est sicut arundo inclinabilis ad favores adulantium. Sed Amicus meus fuit quasi lapis ignitus & igneus, quia habuit me in se, qui sum ignis divinus. Et sicut ignis & stramina non conveniunt, sic nec falsitas ibi communicat, ubi veritas habitat & ignis divinæ charitatis. Sed Amicus meus habuit & dixit veritatem. Et quia vidit teporem hominum ad Deum, & cupiditatem ad mundum, doluit vehementer. Ideo petivit a me signum aliquod charitatis, per quod homo accenderetur ad charitatem, & cupiditas minueretur. Cui petenti ex charitate ego, qui sum ipsa charitas, dedi signum, scilicet quod omnes, qui venirent ad locum suum vacui, implerentur benedictione mea, & solverentur a peccatis suis. Respondit iterum domina (S. Birgitta:) Numquit, Domine mi, successor revocare debet, quod tu, omnis potentiæ & gratiæ infusor, dedisti?
[145] [in Revelationibus,] Respondit Christus: Fixum est, quod dixi Petro & ejus successoribus: Quodcumque ligaveris, ligatum est. Verumtamen propter malitias hominum multa donata subtrahuntur; & propter fidem & merita gratia donata augetur. Ad hunc locum sic ratiocinatur Marentinus: Habes hic S. Franciscum petentem: Petivit. Habes Christum Dominum concedentem: Dedi. Habes, quid concessit, nempe Indulgentiam: Quod omnes, qui venirent &c. Non video igitur, cur de mente Birgittæ, immo & Christi eidem loquentis, inficias ire quis possit, Indulgentiam hanc a Christo fuisse concessam. Si cui forte hæc verba non videntur satis perspicua, quamvis sint meridiana luce clariora, audiat sequentia: Respondit iterum domina: Numquid, Domine mi, successor revocare debet, quod tu, omnis potentiæ et gratiæ infusor, dedisti? Revocatio supponit concessionem; non enim illud revocari dicitur, quod adhuc concedendum est. Si ergo S. Birgitta quærit a Christo, an Pontifex hanc Indulgentiam revocare debeat, nec ne, eam supponit ultro concessam. Sed cur plura? Omne quodcumque tollunt æquivocationis genus postrema verba: Quod tu, omnis potentiæ et gratiæ infusor, dedisti; si enim nolimus propriam immutare verborum significationem, confiteri debemus vel inviti, hic exprimi Indulgentiam datam, & datam a Christo. Ita Marentinus.
[146] [& SS. Bernardinus Senensis & Antoninus.] Producitur etiam testimonium S. Bernardini Senensis, qui tom. 1, Sermone 9, a. 3, cap. 2 hæc dixit: Quartum (signum promptæ dilectionis) est Indulgentia scilicet locorum sanctorum, & omnis peregrinationis, vel labor acceptus voluntarie pro suorum venia peccatorum; sicut, ire ad sanctum Sepulchrum, ad S. Jacobum, ire Romam, ire ad S. Mariam de Portiuncula prope Assisium, ubi B. Franciscus impetravit a Deo, quod, quicumque prima die Augusti contritus & confessus intraverit ecclesiam illam, plenam Indulgentiam consequatur omnium peccatorum suorum. Natus est hic S. Bernardinus Senensis anno 1380, ingressus Ordinem Minorum anno 1402, mortuus 1444, ut videre licet in Opere nostro tom. V Maii, pag. 160 * & sequenti. Additur, qui eodem seculo XV floruit, S. Antoninus, ex Ordine Prædicatorum archiepiscopus Florentinus, quod hic 3 parte historiali, tit. 24, cap. 7, § 4 ad annum 1223 dicat sequentia: Eodem anno de mense Januarii B. Franciscus obtinuit primo a Deo, intercedente beata Dei Genitrice Maria, & demum a suo vicario, Honorio III, Indulgentiam plenariam peccatorum annis singulis accedentibus ad ecclesiam S. Mariæ de Angelis prima die Augusti, & quæ duraret per diem naturalem, incipientem a secundis vesperis illius diei usque ad vesperas diei sequentis.
[147] Mitto plures scriptores congerere, qui, cum recentiores sint, [Laudatur item Benedictus XIV Papa,] pondus addere nequeunt. Prætermittenda tamen minime sunt, quæ de eodem argumento allegantur ex Operibus Benedicti XIV summi Pontificis, de cujus mente quædam supra observavi. Locos a Marentino relatos accipe. In erudito suo Opere de Servorum Dei beatificatione &c, lib. 3, cap. 10, num. 5 laudatus Pontifex hæc habet: Sæculo XVI non defuerunt nonnulli audaces homines, qui tamquam apocrypham traduxerunt visionem celeberrimam S. Francisci una cum Indulgentia, quæ dicitur Portiunculæ, de qua etiam in quarto hujus Operis libro habebitur sermo, sub obtentu potissimum, quod altum prædictarum rerum silentium sit in Operibus S. Bonaventuræ, & aliorum contemporaneorum auctorum. Sed cum Balutius * in Miscellaneis tomo 4 ex antiquis bibliothecis monumentum auctoris contemporalis (quod videsis supra apud me num. 45 & sequenti) prædicta omnia narrantis, ediderit, ex hoc facto clare desumitur, non ita facile dicendum esse, nullum ex æquævis auctoribus hanc, illamve rem referre, & ideo eam recentiorum auctorum esse commentum.
[148] In ejusdem Operis lib. 4, parte 2, cap. 7, [cujus sensa ex illius Operibus de Canonizatione &c,] num. 5 rursum ait: Celebre est, quod ex monumentis authenticis habetur, factam videlicet fuisse ab abbate Benedictino Montis Subasii S. Francisco concessionem cujusdam parvæ ecclesiæ sub titulo Beatæ Virginis Angelorum, quæ ecclesia Portiunculæ nomen assumpsit ex quadam villa ipsi contigua; eumdemque S. Franciscum in prædicta ecclesia preces ad Deum fudisse, ut plenaria daretur Indulgentia peccatorum illis, qui rite & recte peccata confessi eam visitassent; Deumque ejus exaudivisse orationem, ita tamen, ut instare deberet penes Honorium III, tunc Romanum Pontificem, pro Indulgentia impetranda; ipsumque Pontificem Romanum, cum intellexisset divinam hac de re voluntatem, Indulgentiam plenariam, liberam & perpetuam indulsisse anno MCCXXIII; sed uno dumtaxat die naturali in singulos annos, hoc est, a vespera Calendarum Augusti usque ad vesperam sequentis diei, qui est anniversarius dies consecrationis memoratæ ecclesiæ. Narratio hæc testibus innititur, qui eam audiverunt, vel ab ipso S. Francisco, vel ab ejus sociis, uti videri potest in Miscellaneis Stephani Baluzii lib. 4, pag. 491, & instrumento publico, anno MCCCXXXV confecto jussu Conradi, episcopi Assisiensis, quod in ejus civitatis publico archivo conservatur. (Vide illud supra datum apud me § 2.) Tum postquam alios scriptores, Pisano recentiores laudavit, demum subdit: Porro in hujus insignis beneficii commemorationem facta est Officii concessio Ordini Franciscano cum Lectionibus propriis, in quibus supra recensita exponuntur. Vide hasce apud me num. 129 & sequenti.
[149] [& de synode diœcesana] Tertium locum addit Marentinus ex ejusdem Pontificis Benedicti Opere de Synodo diœcesana lib. 13, cap. 18, num. 4 (ego superius jam monui, mihi hactenus ad manus solum esse libros octo) ubi eodem Marentino teste, ille sic loquitur: Est autem hic opportune monendum, nonnullas reperiri Indulgentias, quæ sine temeritatis nota in dubium revocari nequeunt, quamvis authenticum earum indultum non proferatur; cum antiquissima constantique traditione innitantur, ac tacita vel expressa Romanorum Pontificum confirmatione roborentur. Talis est, ut aliquo utamur exemplo, Indulgentia Portiunculæ, quæ nomen desumit a parva illa cappella prope Assisium sita, quam S. Franciscus, Ordinis Minorum fundator, ab abbate Montis Subasii, Ordinis S. Benedicti, obtinuit, ut ibi una cum Fratribus posset novi Instituti sui functiones peragere; quæque nunc temporis sita conspicitur intra augustum templum, Sanctæ Mariæ, Angelorum Reginæ, dicatum. Fertur itaque, S. Franciscum plenariam Indulgentiam a Deo implorasse pro iis omnibus, qui perpetratorum criminum pœnitentes, eaque Sacramentaliter confessi, memoratam cappellam visitassent; idque a Deo in eadem cappella concessum fuisse; hoc tamen addito, ut ipse eamdem Indulgentiam impetraret ab Honorio III, tunc Romano Pontifice.
[150] [lectoribus expendenda] Qui quidem certior factus, consonum id esse divinæ voluntati, anno MCCXXIII Indulgentiam plenariam perpetuo concessisse dicitur omnibus, qui ex corde pœnitentes ac confessi sæpe dictam cappellam, seu parvam ecclesiam visitassent a vesperis Calendarum Augusti ad vesperas sequentis diei. Sane nullum extat authenticum monumentum, sive de petitione S. Francisci, sive de concessione, ab Honorio III illius precibus facta. Ceterum affertur testimonium Petri Calfanni affirmantis, se propriis auribus audivisse S. Franciscum præfatam Indulgentiam in concione annuntiantem, habentemque præ manibus quamdam chartam, cujus summam referebat omnino consonam iis, quæ supra memoravimus. Extant insuper testificationes jam inde ab anno MCCLXXVII exaratæ a duobus Religiosis (nimirum a B. Benedicto Aretino, & fratre Raynerio, de quibus consule dicta superius § III) fide dignis, referentibus, se integram ejusdem facti historiam audivisse a P. Matthæo de Marignano, qui unus fuit ex sociis S. Francisci, quique cum ipso Perusium se contulit ad pedes Honorii III, cum is Dei voluntatem suspiciens, Indulgentiam, de qua sermo habetur, est elargitus.
[151] Hæc omnia adnotata reperiuntur in authentico monumento bibliothecæ Colbertinæ, [hic recitantur,] quod publici juris fecit Stephanus Baluzius in suis Miscellaneis lib. 4, pag. 490, & confirmantur publico quodam instrumento, rogato jussu antistitis Conradi, episcopi Assisiensis anno MCCCXXXV. Denique, prætermissa etiam communi consensione historicorum omnium & scriptorum subsequentium temporum, quos olim nos ipsi collegimus in Opusculo ad hanc rem pertinente, & anno MDCCXXI Fulginei typis impresso, cum Romani Pontifices sæpe meminerint de Indulgentia hac, uti ab Honorio III concessa, quemadmodum videre licet apud Waddingum in Annalibus ad annum MCCXXIII, num. 1 & 2, iidemque postea illam extenderint ad universas ecclesias Ordinis S. Francisci, ut in memorato nostro Opusculo demonstravimus; esset profecto magnæ temeritatis eamdem in dubium revocare ex eo, quod nullum afferatur primitivæ concessionis authenticum monumentum. Supersedeo pluribus, quæ eodem recidunt, & quibus idem Pontifex mentem suam manifeste declaravit de veritate Indulgentiæ hujus per S. Franciscum petitæ, & a Christo annuente per Franciscum ab Honorio III postulatæ & obtentæ, cujus ego quidem sententiæ omnino assentior; verum an etiam immediatam absolutamque Christi largitionem ipse aliique laudati omnes indicare voluerint, nunc inquirendum est. Ab antiquioribus ordiamur.
[152] A beato Francisco Fabrianensi num. 139 dicitur Indulgentia in sacello Portiunculæ a Christo concessa B. Francisco; [& expenduntur,] a B. Joanne Firmano ibidem: Eamdem Indulgentiam, a Domino datam, Pontifex confirmavit. Ab Ubertino Casalensi ebidem: Virgo beatissima a Filio suo obtinuit in cœlis, & B. Franciscus a Papa in terris Indulgentiam &c; vel, ut habet aliud apographum eodem numero laudatum, omissis his vocibus: A Papa. In litteris Corradi episcopi Assisiensis num. 140 narratur Franciscus supplicasse Christo, ut concederet Indulgentiam, Quod concedas, inquiens, & Christus illius preces admisisse, respondens: Et ego orationem tuam & petitionem ammitto. Num. 141 in iisdem litteris dicitur voluntas Dei fuisse, ut a vesperis primi diei Augusti &c, quicumque intraverit in ecclesiam S. Mariæ de Angelis, … remittantur sibi omnia peccata sua. Ibidem num. 141 S. Franciscus eamdem Indulgentiam promulgans dixisse legitur: Annuntiabo Indulgentiam de mandato Regis celestis, que fit ad instantiam Matris sue.
[153] Fateor, æquum esse credere, allegatis in locis immediatam absolutamque Indulgentiæ a Christo concessionem indicari, [ostenditurque eadem commodo sensu] nisi id dubium facerent alia. Dubium autem id faciunt testimonia, istis etiam vetustiora, quæ § IV recensui. Nam in horum aliquot nulla exstat de Christi largitione mentio, in aliis solum dicitur Franciscus a Christo missus ad Honorium, & ipsius Christi nomine Indulgentiam ab eo petiisse & impetrasse; in omnibus vero ejusdem Indulgentiæ concessio soli eidem Pontifici attribuitur. Concilianda ergo sunt testimonia, quod haud difficulter fieri poterit, si recentiora sic commode exponantur, ut vetustioribus congruant. Ponamus, S. Franciscum (uti vere fecisse credimus) pro hac Indulgentia impetranda Christo Domino supplicasse, Christumque, patrocinante sanctissima Matre sua, sic annuisse precanti, ut Franciscus eam non alia ratione haberet, nisi secundum ordinarium providentiæ suæ ordinem obtentam a Romano Pontifice, cui veluti suo in terris vicario, ligandi solvendique potestatem dedit; ac proinde mandasse Francisco, ut desideratam Indulgentiam suo (scilicet Christi) nomine ab Honorio peteret, sine omni dubio obtinendam.
[154] [exponi posse, ut cum aliorum assertis] His positis, salva manent dicta tum eorum, qui Indulgentiæ concessionem Honorio, tamquam vere illius largitori adscribunt, tum etiam eorum, qui pro immediata ejusdem a Christo concessione laudantur. Sic enim Christus Francisco petenit annuerit; sic illius orationem & petitionem admiserit; sic vere voluntas Dei fuerit, ut, quicumque intraverit in ecclesiam &c, … remittantur sibi omnia peccata sua; sic recte dicere potuerit Franciscus: Annunciabo Indulgentiam de mandato Regis celestis, que fit ad instantiam Matris sue; sic dici quoque potest eadem Indulgentia a Christo data, obtenta, concessa; nempe, quia Christus eo, quo dictum est, modo annuendo, mandandoque, ut a vicario suo daretur, eamdem quasi immediate (ut loquitur Benedictus XIV supra num. 103) seu (ut Bellarminus ibidem num. 92) per ministerium vicarii sui, Pontificis Maximi, dedit. Eadem de causa S. Franciscus nolens ab Honorio diploma recte respondisse intelligitur: Si opus Dei est, ipse habet opus suum manifestare. De hujusmodi ego nolo aliud instrumentum; sed tantum sit charta beata Virgo Maria, notarius sit Christus, & angeli sint testes. Quasi diceret: Ego pro hac re, a Christo, ut dixi, ad te missus sum; ipse hoc opus suum curabit, pro diplomate sunt Christus, qui me misit, beata Virgo, quæ pro me intercessit, angeli, qui adstiterunt.
[155] [componantur.] Ut vero ista hoc modo non absurde exponi possunt, ita etiam alia eorumdem aliorumque dicta simul salva manent. In primis liquet, cur aliqui productorum testium Indulgentiæ concessionem quasi soli Honorio adscibant. Secundo, cur Franciscus reluctanti Pontifici petitam Indulgentiam concedere, causantique, magnum esse, quod petebat, nec soluisse a Romana curia tam amplam, ejusque generis Indulgentiam concedi, non reposuerit, eamdem jam datam esse a Christo, sed solum hæc: Domine, quod peto, non ex parte mea, sed illius peto, qui misit me Dominus Jesus Christus. Intelligitur tertio, cur Sanctus, quamvis septem episcopis ad promulgandam eam Indulgentiam congregatis dixisse legatur superius num. 27: Annuntiabo Indulgentiam de mandato Regis celestis, que fit ad instantiam Matris sue; nihilominus eamdem Indulgentiam populo annuntians ibidem num. 58 sic fatus legatur: Adnuntio vobis Indulgentiam, quam habeo ab ore summi Pontificis, nihil addens de Christo.
[156] [Idem dici posse videtur de aliorum dictis] Plus aliquid difficultatis habet testimonium B. Joannis Alvernicolæ, seu Firmani, ex istis verbis: Eamdem Indulgentiam a Domino Datam Pontifex CONFIMAVIT; quis tamen hæc vetet sic interpretari, ut dicatur Pontifex promissum Christi de concedenda per vicarium suum Francisco desiderata Indulgentia, eamdem concedendo confirmasse seu explevisse. Certe S. Franciscus supra num. 6 Perusio a Pontifice rediens, non legitur dixisse fratri Masseo: Indulgentiam a Christo sibi exhibitam, a Pontifice esse confirmatam; sed: Dico tibi ex parte Dei, Indulgentiam, mihi exhibitam per summum Pontificem, esse confirmatam in celis. Minus etiam negotii facessere possunt dicta Bartholomæi Pisani, tum quod hic præmissis junior sit, tum quod minime accurate scripserit, imo plurimas fabulas adoptarit; tum denique, quod ejus quoque verba de quasi immediata Christi concessione, qualem superius exposui, accipi queant. Nec alium etiam necessario exigunt verba SS. Bernardini Senensis & Antonini. Nam si modo mox exposito res gesta fuerit, Franciscus hanc indulgentiam vere impetravit a Deo, vel obtinuit primo a Deo, & demum a suo vicario Honorio, quemadmodum consideranti, nisi fallor, apparebit.
[157] Illustre sane est S. Birgittæ pro eadem Indulgentia testimonium; [supra allegatis.] non tamen, meo quidem judicio, pro immediata per Christum concessione convincens. Verum est, quod Marentinus observat, Revocatio supponit concessionem; non enim illud revocari dicitur, quod adhuc concedendum est. Ast numquid non dici posset Christus concessisse Francisco, quod hujus precibus, ut haberet, annuens, jussit a Vicario suo petere nomine suo, hoc pacto certo certius obtinendum. An igitur non recte rogare potuit Birgitta, an Indulgentia, sic annuente ac mandante Christo, per Honorium concessa, ab ullo umquam Pontifice esset revocanda, dicereque: Numquid, Domine mi, successor revocare debet, quod tu, omnis potentiæ & gratiæ infusor, dedisti? Nonne vere dici potest Christus dedisse, quod supplicantis precibus assentiens, per ministerium vicarii sui dandum promisit, deditque? Ad locos e Benedicti XIV Operibus adductos respondeo, hosce immediatæ Christi concessionis patronis non favere, si conferantur cum aliis ejusdem Pontificis verbis, num. 103 datis, quibus solum quasi immediata asseritur concessio.
[158] Si porro quæras, cur S. Franciscus a Christo missus ad Honorium fuerit, [Grouwelus Honorio solum confirmationem,] quidve ab hoc petierit obtinueritque, si, quam desideraverat Indulgentiam, jam haberet ab ipsomet Christo concessam, non eadem est responsio omnium, qui immediatam Christi concessionem propugnant. Grouwelus mentem suam indicat in ipso sæpe laudati Opusculi sui titulo, qui hic est: Historia critica sacræ indulgentiæ B. Mariæ Angelorum, vulgo de Portiuncula, ad preces B. Francisci ab ipso Christo primum concessæ, ac deinde ab Honorio Papa III confirmatæ, ejusdemque authoritate promulgatæ. Id ipsum etiam clarius facit in eadem Historia pag. 70, ubi hæc verba in Breviario Minorum de eadem concessione posita: Respondit Dominus, id sibi placere; præcepitque illi, ut ejus vicarium adiret, & ab eo suo nomine illam Indulgentiam postularet; ubi hæc, inquam, verba sic commentatus est: Christus in vita sua mortali summum Judæorum pontificem honoravit: potuit ergo & in Lege nova summum Christianorum Pontificem honorare. Hunc in terris vicarium suum posuit: huic commendavit regimen universæ Ecclesiæ suæ.
[159] Ad Petrum Act. 10 divinitus missi sunt viri in Joppen pro salute domus Cornelii Centurionis. [promulgationem & spatium obtinendæ Indulgentiæ tribuit:] Ad Honorium Papam III, successorem Petri, missus est B. Franciscus, ut ab eo Indulgentiam postularet ad salutem fidelium: atque ita Christus confirmavit, quod mandaverat: “Pasce agnos meos, Pasce oves meas;” & ostendit, quantam reverentiam debeamus summo Christianorum Pontifici, quodque huic competat potestas ligandi atque solvendi. Atque adeo (licet hæretica fremat invidia) confirmat sententia Petri, ejusque in officio successoris, sententiam Cœli. Cui proinde eatenus hic Christus defert, ut, licet Indulgentiæ postulationi annuisset, eam tamen absque prævio vicarii sui assensu promulgari nollet, qui etiam sua authoritate eamdem Indulgentiam ad unum diem naturalem cujusque anni confirmavit. Mittitur igitur B. Franciscus ad summum Pontificem, non ut is simpliciter daret, quod jam a Christo acceperat donum; sed ut ratificaret, redderetque magis authenticum in Ecclesia, cui forte potuisset videri non sufficienter credibile, nisi a vicario Christi, Pontifice Romano & Ecclesiæ capite, rite examinatum fuisset ac publice approbatum. Hactenus Grouwelus.
[160] [sed an satis probabiliter?] Ex hujus itaque opinione dictæ Indulgentiæ concessio soli Christo adscribenda est, Pontifici vero dumtaxat illius approbatio, ad unum cujusque anni diem naturalem confirmatio, factaque potestas eam promulgandi. Et vero non video, quid in sententia immediatam Christi largitionem Indulgentiæ illa patitur ex testium scriptorumque dictis, in hac Dissertatione relatis, in quorum aliquot de sola concessione Pontificia, in aliis omnibus æque de hac, quam de divina, fit mentio; quæque propterea ad solam Honorii approbationem, confirmationem ac promulgandi concessam facultatem restringenda esse, minus verisimile apparet, quam assertam ab iisdem Christi concessionem per quasi immediatam supra dicto modo posse exponi; ut scilicet credatur Christus petitam Indulgentiam concessisse quidem Francisco, at non nisi per vicarii sui, tunc temporis Honorii III, ministerium habendam; ut adeo Christo quidem attribuenda sit expressa verbis voluntas, ut Franciscus eam ab Honorio peteret, obtineretque, Honorio autem ipsa Indulgentiæ largitio.
[161] [Marentinus Indulgentiam primo a Christo] Marentino tam certo visi sunt prædicti aliique scriptores veram propriamque Indulgentiæ largitionem Honorio asserere, ut dicere maluerit, unam eamdemque hanc Indulgentiam Francisco bis fuisse concessam; primo scilicet a Christo Domino in sacello Portiunculæ, secundo a laudato Honorio III Perusii; ab utroque donatione immediata. Pagina 91, § 9 ad objectam sibi ab anonymo ex Marco Ulyssiponensi prædictam Honorii concessionem respondet: Lubens & ultro concedo, quidquid in præsentiarum contendit Anonymus; non enim is ego sum, qui verba concessionem Pontificiam exprimentia in alienum velim detorquere sensum. Sed ex his ipsis argumentum consurgit adversus eumdem. Quia Marcus aliique historici, agentes de Indulgentia Portiunculæ, scribunt, Honorium, summum Pontificem, S. Francisco concessisse Indulgentiam, simplicis non esset veritatis amator, qui veram propriamque Pontificiam concessionem ire vellet inficias. Qui igitur inficiatur divinam concessionem, quam verbis æque perspicuis idem Marcus innuit, innuunt cæteri historici, ut fuse supra fuit ostensum; is puræ putæque non est veritatis amator.
[162] [deinde ab Honorio æque immediate concessam ais,] Consequenter ad hæc, Anonymo, quem refellendum susceperat, objicienti, Francisco Perusio redeunti divinitus revelatum fuisse, Indulgentiam, quam ab Honorio acceperat, fuisse in cœlo confirmatam, qua confirmatione non eguisset, si eam Christus ipsemet concessisset; hæc, inquam, adversario objicienti laudatus Marentinus ibidem § 10 reposuit: Indulgentia, de qua in præsens, primo fuit, ut nos pro virili parte tuemur, ab ipsomet Christo Domino concessa S. Francisco in capella Portiunculæ, secundo vero Perusii eidem S. Francisco concessa est ab Honorio III, summo Pontifice… Si divina concessio confirmatione divina non indiget, hac certe opus habet concessio Pontificia, reduplicative ut Pontificia; quia ut talis est concessio ministri, quæ a Domino confirmari debet. Confirmatio ergo, de qua Marcus in argumento, non cadit super priori concessione, quæ divina fuit, sed super posteriori, quæ fuit unice pontificia; & aptari recte potest illud Christi ad Petrum: “Quodcumque solveris super terram, erit solutum in cœlis.”
[163] Si deinde ex Marentino quæras, quorsum Christus, [ut ordinarius divinæ providentiæ ordo servaretur:] si ipsemet Indulgentiam Francisco largitus sit, eum miserit ad Honorium, ut eamdem ab illo peteret, præter divinæ voluntatis arcanum allegabit ea ipsa fere, quæ Grouwelus supra attulit pro petenda a summo Pontifice confirmatione Indulgentiæ a Christo jam concessæ, & potestate ejusdem promulgandæ. Si tamen, (ait) divinare licet, dicam id fecisse Christum ad magis magisque manifestandam in concessione Indulgentiarum vicarii sui authoritatem; id fecisse dicam ad servandum communiorem ordinem præsentis providentiæ, non illum, quem sibi fingit Anonymus pag. 8, falsoque deducit ex verbo Dei scripto, nihil scilicet solvi posse in cœlis, quod non sit prius solutum in terris; sed hunc unice, quod ordinarie, seu ut plurimum, in terris Indulgentiæ concedantur a summo Pontifice, hocque volente, sciente & consentiente, populis innotescant & annuncientur.
[164] Equidem nullus dubito, quin divino verbo, cum scripto tum tradito, [ut non videtur necesse illuc recurrere.] minime adversetur asserta Indulgentiæ immediata concessio a Christo. Omnino pariter agnosco, non esse reddendam divinæ voluntatis rationem in sactis, utut mirabilibus atque extraordinariis, dum de factis ipsis constet; verum dum factum ipsum meræ fidei humanæ ex antiquiorum dictis communem præsentis providentiæ ordinem non excedit, cur illud ob posteriorum verba ex eodem illo ordine eximamus, ac propterea ad arcanam Dei voluntatem recurrere cogamur potius, quam hæc sano sensu accepta cum istis conciliemus? Cur non æqua, si non verisimiliori, ratione quis dixerit, Christum non nisi per vicarii sui, Pontificis Romani, ministerium petitam Indulgentiam voluisse Francisco secundum consuetum providentiæ suæ ordinem concedere, secundum quem Indulgentiæ omnes ex tradita Petro ac successoribus ejus ligandi solvendique potestate solent concedi & fidelibus promulgari?
[165] Præmissa paucis colligo. Si dicatur Franciscus, suffragante beatissima Virgine, [Concluditur ex argumentis] a Christo sic fuisse exauditus, ut ab eo jussus fuerit, postulatam Indulgentiam illius nomine ab Honorio petere, procul omni dubio obtinendam, eamque proinde ab eodem Pontifice primo accepisse, constat ratio, cur ejusdem concessionem alii veterum Honorio, velut ab illo solo profectam, alii Christo, alii utrique attribuerint. Pariter constat, cur Franciscus ipsemet renuenti Pontifici non responderit, se, quod petebat, jam obtinuisse a Christo, solamque promulgandi potestatem precari; sed se missum a Christo, ut Indulgentiam peteret. Constat tertio, cur idem Sanctus rediens, ejusdem Indulgentiæ largitionem Pontificiam in cælo confirmatam socio suo ex divina revelatione indicaverit; cur item in ejusdem promulgatione dixisse legatur: Annuntiabo Indulgentiam de mandato Regis celestis, que fit ad instantiam Matris sue; deinde vero ad populum: Adnuntio vobis Indulgentiam, quam habeo ab ore summi Pontificis. Et in ea quidem sententia rectissime; institerat enim pro illius concessione apud Christum filium suum Virgo Mater; eamdem peti, ideoque & concedi, ab Honorio mandaverat Christus Dominus, ac denique idem Pontifex proprio ore S. Francisco, divinam voluntatem alleganti, dederat.
[166] [hactenus utrimque discussis.] Ut vero hæc omnia recte se habent, ita, observato communi præsentis Providentiæ ordine, summo Pontifici asseritur ordinarius potestatis suæ usus, neque hic necesse est, aut assertam a scriptoribus Pontificiam Indulgentiæ largitionem per ejusdem confirmationem promulgandique facultatem cum Grouwelo interpretari, aut cum Marentino duplicem unius ejusdemque Indulgentiæ stricte dictam concessionem, primam divinam, secundam Pontificiam, asserere. In hac opinione non exigua etiam agnoscitur Portiunculanæ præ aliis Indulgentiis excellentia, quippe quam Christus ipse ore suo proprio mandavit, nomine suo per Franciscum ab Honorio III summo Pontifice peti, imo quam, licet non nisi per ministerium vicarii sui Pontificis Maximi, dedit, ut loquitur Bellarminus; vel, ut habet Benedictus XIV, quasi immediate concessit. Ceterum ex rationibus utrimque allegatis, quæ sententia probabilior appareat, statuat eruditus lector, cui hac super re judicium libens permitto.
[Annotatum]
* Baluzius
§ X. Expenditur secunda pars historiæ, continens ea, quæ inter primum secundumque S. Francisci ad Honorium accessum facta narrantur.
[Ex diplomæte Corradi episcopi Assisiatis exponitur,] Secundam historiæ Indulgentia Portiunculanæ partem, quæ tractat de determinando ejusdem obtinendæ die, hactenus tacitus præterii, quod hæc & ad diversum tempus spectet, & seorsum rectius possit expendi. Recitavimus eam § 2 ex diplomate Corradi episcopi Assisiensis, ideoque solum compendiose hic revocabo in memoriam. Postquam S. Franciscus Indulgentiam obtinuerat, eamque in cœlo confirmatam intellexerat, nec tamen a Christo, nec a summo Pontifice Honorio, præstitutum diem acceperat, quo illa esset a fidelibus obtinenda, post aliquod tempus mense Januario contigit, illum, dum in cellula sua apud ædem S. Mariæ Angelorum in Portiunculæ nocturnis precibus ferventer insisteret, a malo dæmone ad molliorem vitæ rationem somnumque capiendum excitari. Quod ut Vir sanctus advertit, detractis sibi vestibus, prosilivit nudus e cella in proximam silvam, seque vepribus & spinis cruentavit. Tum cum ingenti lumine magna copia rosarum albi rubeique coloris miræque venustatis, ac simul multitudo angelorum ipsi apparuerunt.
[168] Ab his angelis jussus in ecclesiam, ad Christum ejusque sanctissimam Matrem properare, [quomodo Franciscus determinatum Indulgentiæ diem] confestim se veste candida indutum conspicatus est, viaque, quæ ad ecclesiam ducebat, videbatur ei quasi palliis & sericis vestibus strata. Ecclesiam ingressus, quas attulerat ex prædictis rosis, duodecim candidas & totidem rubeas altari imposuit; moxque Christum ac Virginem Matrem ejus cum multitudine angelorum videns, ab illo audiit: Francisce, quare tu non das dotes Matri mee, quas dare sibi debes? At Franciscus, intellecto, hæc de animabus per memoratam Indulgentiam salvandis dici, diem, quo illa imposterum obtineri posset, præstituendum flagitavit. Constituit Christus a vesperis primi diei Augusti usque ad vesperas sequentis dici; quærentique Viro sancto, qua ratione hæc in notitiam fidelium ventura essent, fidemque apud eos obtentura, respondit: Hoc fiet per gratiam meam; tu tamen habes ire Romam ad Vicarium meum, ut ipse faciat patefieri, prout ei videbitur expedire. Tum Franciscus ad hæc: Qualiter credet mihi vicarius tuus? Forte non credet mihi peccatori
[169] Reposuit Christus: Ducas tecum testes aliquos ex sociis tuis, [a Christo & a Papa acceperit & promulgaverit.] qui hæc audierunt (audita enim hæc omnia fuerant a sociis, qui in horto morabantur) & defer rosas rubeas & albas, quas de mense Januarii collegisti in afflictione & disciplina corporis tui, & in eo numero rosarum, quo tibi videbitur. Accepit ergo Franciscus ex altari tres rosas albas & tres rubeas in honorem sanctissimæ Trinitatis, & angeli hymnum Te Deum laudamus cantaverunt. Postero mane Sanctus sua rursum indutus tunica, cum tribus sociorum suorum, imposito illis de re gesta silentio, Romam ad Honorium III summum Pontificem accessit, voluntatem Christi exposuit, socios testes produxit, miraculo vernantium rosarum confirmavit, postque habitum ab eodem Pontifice cum Cardinalibus consilium, causamque denuo coram his expositam, ejusdem assensum obtinuit & litteras ad septem episcopos, ut hi Kalendis Augusti ad Portiunculam convenirent promulgaturi Indulgentiam, qualem vellet Franciscus. Conveniunt; Franciscus plenariam Indulgentiam promulgat; indignantur episcopi, non esse eam Pontificis mentem rati, tam amplam Indulgentiam concedere; at, quamvis illi solum decem annorum Indulgentiam ex condicto vellent annuntiare, non potuerunt aliud, quam quod Franciscus dixerat, proferre.
[170] Modo primo inquiramus, quanto auctoritatis pondere ista mirabilium congeries consistat. [Verum his alii partim non favent,] Quæ de silentio primorum biographorum, Thomæ Celanensis, Anonymi, Trium Sociorum, sanctique Bonaventuræ superius in prima hujus historiæ parte memoravi ac disserui, hic pro repetitis habeto. Si deinde consulamus testimonia veterum, B. Benedicti Aretini, hujus socii fratris Raynerii, Petri Zalfani, B. Francisci Fabrianensis, Michaëlis Angeli ministri provinciæ S. Francisci, Michaëlis Angeli Bernardutii, B, Joannis Firmani, Ubertini Casalensis, & B. Angelæ Fulginatis, si, inquam, horum testimonia, quæ ad probandam Portiunculæ Indulgentiam §§ III & IV attulimus, consulamus, nihil in his quoque habebimus, quo historiam, de qua nunc loquimur, confirmare possimus; imo vero sunt in his nonnulla, quæ eidem historiæ minime favent. Nihil pariter hujusmodi legitur ni litteris Theobaldi episcopi Assisiensis, quas dedi § 1, ac deinde expendi; nihil denique in Lectionibus Breviarii Ordinis Minorum, quas vide § VIII.
[171] [partim etiam obsunt, quibus etiam accedit] Certe non nisi unum S. Francisci ad Honorium III, Perusii degentem, accessum memorant B. Benedictus Aretinus & frater Raynerius, in eoque accessu tam diem acquirendæ Indulgentiæ, quam Indulgentiam ipsam, ab eodem Pontifice concessa affirmant. Audi laudatum Benedictum: Confiteor, me frequenter audisse a quodam supradictorum sotiorum B. Francisci, qui vocabatur frater Masseus de Marignano, … quod ipse fuit cum B. Francisco apud Perusium ante præsentiam domini Papæ Honorii, cum petivit Indulgentiam omnium peccatorum pro illis, qui contriti & confessi convenirent ad locum S. Mariæ de Angelis, qui alio nomine Portiuncula nuncupatur, prima die Kalendarum Augusti vespere dictæ DIEI USQUE AD VESPERAS SEQUENTIS DIEI. Quæ Indulgentia cum fuisset, tam humiliter, quam constanter a B. Francisco postulata, fuit tandem a summo Pontifice liberalissime concessa; quamvis diceret ipse Pontifex, non esse consuetudinis Apostolicæ Sedis talem Indulgentiam facere. Hæc, nec plura illi, nihil prorsus de mirabilibus adituque ad urbem Romanam pro determinando die memorantes.
[172] [auctor Lectionum Breviarii Minorum,] Ex horum igitur testimonio, certe magni faciendo, habemus, S. Franciscum ab Honorio Perusii petiisse Indulgentiam a vesperis primæ dici Augusti usque ad vesperas secundæ diei promerendam, & Honorium, ut Sanctus petierat, concessisse, quamvis Pontifex diceret, non esse consuetudinis Apostolicæ Sedis talem Indulgentiam concedere, quod ab illo in accessu Perusino dictum, etiam affirmant alii, qui geminum accessum, primum scilicet Perusinum pro petenda Indulgentia, alterum Romanum pro determinando die adstruunt. B. Benedicto Aretino ejusque socio Raynerio apprime consonant mox laudatæ lectiones Breviarii Minorum, ex quarum tertia secundi Nocturni, quia supra jam datæ sunt, solum pauca repeto. In hac post narratas S. Francisci pro obtinenda Indulgentia apud Honorium III Perusii preces, ejusdemque Pontificis ac Cardinalium tergiversationem subditur: Tandem intelligens Pontifex divinam voluntatem, concessit eam B. Francisco, plenariam quidem & liberam ac perpetuam; sed unius dumtaxat diei naturalis cujuscumque anni, hoc est, a vesperis Kalendarum Augusti usque ad vesperas sequentis diei, qui est anniversarius dies consecrationis supradictæ ecclesiæ (de Portiuncula.) Et cum ei diploma dare vellet, ille sibi satis esse, dixit, verbum ipsius; Dominum enim opus suum per seipsum divulgaturum ac magnificaturum. Quod quidem mirabiliter evenisse, cernimus.
[173] [qui unicum Sancti pro hac re accessum ad Honorium memorant.] Hactenus Lectio, ex qua ac duabus ibidem præcedentibus historiam hujus Indulgentiæ etiam Grouwelus recitandam censuit, quia (inquit pag. 64) brevitate gaudet, & authoritate Pontificia reliquis præponderat; nimirum quod a sacra Rituum Congregatione approbata ac quotannis in divino Officio recitari permissa sit. Atqui in hac tamen, æque ac in supra dicto B. Benedicti & Raynerii testimonio, & Indulgentia concessa & dies Indulgentiæ præstitutus Perusii narratur. Est quidem lectio illa solummodo compendium historiæ; at quis suspicetur, in eo ad unum locum & tempus referri, quæ diversis locis & temporibus contigerunt, & sine ullo vel minimo indicio scienter prætermissa esse tot prodigia, quæ inter Indulgentiæ concessionem ac diei designationem intercessisse dicuntur, magnamque ejusdem historiæ partem constituunt? Si earum una Perusii, altera paucis annis post Romæ contigerit, cur expressa Perusii, nulla Romæ in eo compendio mentio fit? Multumne a verisimili aberraret, qui hujus rei causam eam esse, suspicaretur, quod harum Lectionum auctori de gestis Perusii ad eaque pertinentibus constiterit ex probis certisque testimoniis, cetera vero saltem fuerint suspecta?
[174] Primus, mihi quidem notus, qui geminum S. Francisci pro eadem Indulgentia accessum ad Honorium Papam, [Geminus acessus, qualis a Bartholo narratur,] quæque inter utrumque intercessisse feruntur, litteris consignavit, fuit Franciscus Bartholi, de quo plura annotavi § 3, hic non repetenda. Solum meminerit lector, ipsum verisimilius scripsisse circa annum 1325 post editum in ejusdem Indulgentiæ favorem a Theobaldo episcopo Assisiensi diploma, & paulo antequam Corradus, ejusdem civitatis antistes, suum item de eodem argumento vulgavit anno 1335. Bartholi verba, ut dictum est, adoptavit Corradus in eodem diplomate, eamdemque historiam sub ejusdem seculi XIV finem Bartholomæus Pisanus, omnia, quæ potuit, sine delectu corradens, suis Conformitatum libris inseruit, aliique passim eum secuti fuere. Cum igitur Franciscus Bartholi toto seculo post factum, quod narrat, scripserit, nec aliunde tantæ auctoritatis sit, ut ejusdem dicta, antiquiorum assertis minus consona, sine prævio examine pro indubitatis debeant admitti, liceat etiam mihi pro meo munere pensare, quanti ea valere videantur.
[175] Si narrationem antiquiorum, qui in uno eodemque S. Francisci ad Honorium accessu Perusino & Indulgentiam concessam & diem ejusdem promerendæ constitutum a Pontifice asserunt, [si ratione æstimetur,] aut insinuant, a ratione æstimare velimus, hæc multo verisimilior apparebit, quam eorum, qui geminum accessum statuunt, in quorum primo, Perusino scilicet, Pontifex Indulgentiam concesserit, vel confirmaverit; in secundo, videlicet Romano, tandem diem annuum præstituerit, & facultatem dederit promulgandi. Nam primo quidem rationi plane congruum est, ut, qui Indulgentiam in certo aliquo loco ab omnibus fidelibus promerendam petit, petat etiam tempus, quo in eodem loco ab eis possit acquiri; cum non minus temporis, quam loci, notitia ad hujusmodi beneficium consequendum requiratur. Deinde, sive Franciscus a Christo fuerit missus ad Honorium, ut hic concessam a Christo Indulgentiam ratam haberet, ut existimavit Grouwelus; sive, quod Marentino visum est, ut eamdem, quam Christus immediate concesserat, idem Pontifex etiam immediate largiretur, in utriusque opinione saltem etiam missus fuit, ut eamdem Indulgentiam promulgandi potestatem ab eodem Pontifice peteret, atque ita concessa gratia in utilitatem cederet fidelium.
[176] Nisi igitur etiam tunc petierit determinatum diem, quo ea Indulgentia acquirenda esset, non egit, [etiam minus verisimilis fit.] propter quod missus erat, cum Indulgentiæ promulgatio fieri non potuerit, nisi simul indicaretur dies, quo illa posset promereri. At in altera opinione nihil hujusmodi incongrui occurrit, sed omnia recte fluunt. Etenim in hac Franciscus missus a Christo ad Pontificem, Indulgentiam plenariam in ecclesia Portiunculæ promerendam petit, suam a Christo missionem allegat, desideratam Indulgentiam, & cum ea simul, ut oportebat, determinatum eamdem quotannis acquirendi diem & promulgandi facultatem impetrat, quamvis hanc ex dicendis fortasse aliquantulum differre sit jussus. Singulare quidem est atque a communi usu alienum, quod Sanctus ex peculiari in Deum fiducia non curaverit, acceptum beneficium Pontificio diplomate confirmari; verum hoc minus mirabimur, si meminerimus, eumdem Sanctum ab anno 1209, quo Innocentius III institutum ab illo Ordinem vivæ vocis oraculo approbavit, nullam pro re tanta habuisse Bullam Apostolicam usque ad annum 1223, quo eam tandem ab Honorio III accepit.
[177] [Ex veterum quoque silentio miraculum rosarum] Nunc age, etiam ceteram narrationem Corradi episcopi, seu, cujus verba hic adoptavit, Francisci Bartholi, percurramus. Continet hæc sane multo plura mirabilia, quam litteræ Theobaldi, quibus antiquiora testimonia magis congruere, dictum est supra. Franciscum, dum nocturnis precibus in sua apud ædem Portiunculæ cella instabat, a malo dæmone ad molliorem vitam subdole invitatum fuisse, utque illius illecebras fortiter repelleret, nudum se spinis ac vepribus cruentasse, non est, cur cuiquam non videatur verisimile. Nam & Thomas Celanensis in Vita edita num. 40 de ipso ejusdemque primis discipulis, Tanta denique, ait, maceratione incentiva carnis reprimere satagebant, ut in frigidissima glacie non abhorrerent sæpius se nudare, ac totum corpus spinarum aculeis compungentes, effuso sanguine irrigare. Lege etiam S. Bonaventuram in Vita cap. 5, ubi dicitur idem S. Franciscus aliquando apud heremum de Sarthiano, ut simili dæmonis tentationi carnisque titillationi resisteret, post acrem sui corporis flagellationem, hiemali nocturno tempore e cella prosiliisse in hortum; ac nudum se altæ nivi immersisse &c. Itaque, quæ ille alibi fecisse legitur, etiam apud Portiunculam potuit fecisse.
[178] [ea occasione subito exortarum,] Multo minus favorabiliter pronuntiare possum pro miraculo rosarum, quas Corradus tunc circa cruentatum Franciscum in magna copia subito vernasse, affirmat. Nam nihil simile in authenticis probatissimisque illius Vitis legitur; neque ulla apparet ratio sat verisimilis, ob quam earum auctores, alias minime soliti mirabilia præterire, tam memorabile prodigium consulto ac velut ex condicto prætermisisse, aut ignorasse credi possint, aut debeant. Causari hic nemo merito potest studium Indulgentiam Portiunculæ silendi; cum miraculum istud scriptis facile consignare potuerint, servato silentio de Indulgentia. Exempli causa, S. Bonaventura, tametsi & ipse Indulgentiam tacite prætereundam censuerit, non dubitavit in Vita num. 24 referre mirabilem illam cujusdam viri de ecclesia Portiunculæ visionem, quam Grouwelus aliique, sicut supra vidimus, ejusdem Indulgentiæ figuram ac præsagium fuisse, contendunt. Poterat idem sanctus doctor, poterant & Celanensis Tresque Socii, etiam minori cum periculo Indulgentiam vulgandi, prædictum rosarum prodigium narrare iis in locis, ubi ipsius in corpus suum severas animadversiones commendarunt.
[179] Grouwelus in Opusculo frequenter laudato, ecclesiam S. Mariæ Angelorum in Portiuncula describens, [cui recentiores duo similia, unum scilicet] pag. 58 idem, aut certe non absimile, rosarum prodigium annotavit his verbis: Hanc cellam (in qua S. Franciscus habitavit & obiit) templum majus jam superædificatum complectitur, extra cujus parietes, at intra conventus limites, extat sacellum, quod olim spelunca erat, ad quam B. Franciscus plurimum orandi causa se conferebat; & in qua tentatio carnalis eum adeo apprehendit, ut inde exiens, antequam Indulgentiam a Christo accepisset, nudum se in vepres & spinas conjecerit. Istæ in rosetum pulcherrimum deinde mutatæ rosas & ramusculos sine spinis producunt; si tamen in locis aliis transplantentur, spinas, quibus in loco Portiunculæ carent, generare dicuntur. Folia hujus roseti usque in hodiernum diem ab una parte adhuc rubra & quasi guttis sanguineis conspersa apparent; sicut hiscemet oculis vidi. Hæc ipse, nullum pro singulari facto vadem allegans præter oculos suos pro rosarum sine spinis nascentium sanguineis maculis, quod pio eruditoque viro libens credidero; at non æque facile, easdem a relato Sancti facto traxisse originem, dum alia desunt argumenta, pro certo habebo.
[180] Dum autem ibidem dicit Grouwelus, istud accidisse, [in eodem Portiunculæ loco,] antequam Sanctus Indulgentiam a Christo accepisset, non satis perspicio, utrum ad annum 1221, quo Franciscus Indulgentiam a Christo primo obtinuisse creditur, an ad 1223, quo etiam determinatum diem ac propterea eamdem complete accepisse narratur, an denique ad incertum aliquod tempus, utroque anno anterius, referendum esse insinuaverit. Si ad primum aut secundum, refellitur ea narratio ex S. Bonaventura in Vitæ citato cap. 5, ubi non obscure tradit, S. Franciscum dudum ante eos annos, id est, ante postremum vitæ illius triennium quinquenniumve, tentationibus carnalibus fuisse immunem. Quod enim ipsum apud Sarthianum fecisse, ex ea num. 177 retuli, Bonaventura ibidem circa conversionis ejusdem primordia reponit, additque, ipsum tunc sic exstinxisse ardorem … libidinis, ut deinceps tale aliquid minime sentiret. Quod si ita sit, quomodo quinquennio trienniove ante obitum tentatio carnalis eum adeo apprehendit, ut … nudum se in vepres & spinas conjecerit? Si autem Grouwelus factum illud ad aliquod, ut dixi, tempus anterius referat, distinquatque ab eo, quod, etiam aliam ejusdem causam allegans, narrat Corradus, jam geminum in eodem loco rosarum prodigium, primis biographis sanctoque Bonaventuræ ignotum, aut certe præteritum, adstruetur.
[181] Rursum aliud in rosis miraculum de eodem Sancto narrat Waddingus ad annum 1222, [aliud apud Sublacum narrant, nobis suspectum est.] num. 5, ubi illius accessum ad S. Benedicti Sublacense cœnobium referens, sic ait: Sacellum hoc supereminet illi hortulo seu viridario, in quo S. Benedictus molestum carnis incitamentum spinarum cruento superavit volutabro. Dignæ autem sanctæ rei contemplationi Franciscus immersus, sanctitatemque insignem magni secum expendens patriarchæ, qui tam duro & diro sibi succurrit remedio, dumeta attrectans & exosculans, demum signo Crucis afficiens, in rosarium pulcherrimum divina vertit virtute. Quo factum est, ut deinceps ille locus in majori haberetur reverentia, & rosetum utriusque patriarchæ religione sacratum miræ virtutis rosas producat, quæ multam ubique infirmitatum medelam attulerunt. En tibi igitur jam tertium in rosis prodigium, quod æque ac duo alia frustra quæras apud probatos biographos, quorum de singulis silentium singula mihi suspecta facit, verisimilius esse, rato, singula illis plane ignota fuisse, quam velut dedita opera & ex condicto prætermissa.
[182] [Suspecta item sunt ejusdem narnationis] Prætereo Corradi non minorem in adstruenda multitudine angelorum, qui Franciscum ad ecclesiam miserint, quam in præmissa magna copia rosarum liberalitatem; at mox addit & alterum mirabile. Sanctus ipsemet, qui in silvam nudus venerat, audito multitudinis angelorum monito, confestim indutum se veste candida conspiciens, exurrexit, & accipiens de ipsis rosis duodecim albas & duodecim rubeas, venit versus ecclesiam. Neque hic mirabilium finis: versus ecclesiam procedenti videbatur … via quasi palliis & sericis vestibus strata. Quorsum hæc? Rosarum usus infra apparebit; si tamen satis verisimilis: veste opus erat, ne Sanctus, qualis erat nudus, ecclesiam intraret. Sed quem in finem via, ad eam ducens, visa ei fuerit quasi palliis & vestibus sericis strata, malo aliis divinandum relinquere. Quod ad vestem attinet, censet Grouwelus, eam aut de dono meritoque virginitatis, de carne triumphantis, posse intelligi, secundum illud Apocalyp. 3, ℣ 5: Qui vicerit, sic vestietur vestimentis albis; aut, si quis omnino velit eam de corporis indumento accipere, id exemplo non carere, ex aliorum Sanctorum Vitis ostendit.
[183] [adjuncta mirabilia, veteribus æque ignota aut præterita,] Fateor; etiam S. Bonaventura in vita cap. 5 virgineum nitorem per candidum vestimentum exposuit, de S. Francisco dicens: Circa conversionis suæ primordia, tempore hiemali, in foveam glacie plenam seipsum plerumque mergebat, ut & domesticum sibi hostem perfecte subigeret, & candidum vestimentum pudoris a voluptatis incendio præservaret. Sed non simili tropo uti videtur Corradus, eodem modo de veste candida loquens, quo de rosis circa Sanctum repertis, quas proprie dictas fuisse, non negabunt istius historiæ patroni. Non propterea tamen contendo, vestem istam candidam, etiam pro corporis tegumento, sive vero, sive ita ipsi Sancto viso, acceptam certo commentitiam esse, vel carere exemplo: at inficiari nequeo, difficile mihi esse, in istac prodigiorum textura, silentibus synchronis & Bonaventura, nihil commentitii suspicari, nec vereri, ne memoratæ a Corrado, seu Bartholo, vesti candidæ faciendæ occasionem dederit optime dictum a S. Bonaventura candidum vestimentum pudoris, & ad alienum locum fuerit translatum. Reliqua paucis percurramus.
[184] [aliaque incongruæ.] Constituto jam per Christum Indulgentiæ promerendæ annuo die, Franciscus petiit, quo pacto ea res vulganda fidelibus esset, & fidem inventura; promissaque in hunc finem divina gratia, jussus est pro ejusdem promulgatione ad Honorium summum Pontificem Romam pergere. Verenti nihilominus, ut apud hunc inveniat fidem, mandavit Christus, ut ex prædictarum rosarum, Januario mense mirabiliter vernantium, conspectu, sociorumque suorum testimonio missionem suam illi probaret, quod & fecisse subditur. Non agnosco in hisce Franciscum, qualem fuisse ad quemlibet divinum nutum promptissimum, omnino æquum est credere, qualemque vidimus supra in prima historiæ parte. In hac enim pro eadem Indulgentia (quod multo majus erat) ab eodem Pontifice petenda missus, ut ipso dignum erat, nihil hæsitans ad eum accessit, & tergiversanti Honorio suam a Christo Domino missionem indicavit: cumque Honorius annuisset, etiam oblatum ab eo diploma accipere renuit, certus de felici eventu, quem Deus ipse promisisset. Adeone igitur biennii spatio, quod inter concessionem Indulgentiæ ac diei designationem medium statuunt, mutatus Franciscus sit, ut etiam post promissam pro eodem die promulgando divinam opem, Pontificem adire jussus hæsitaverit, donec missionis suæ testes prodigiose natas rosas sociosque accepit? Id mihi quidem admodum difficile creditu est; maloque scriptoris fidem vel accurationem hic requirere.
[185] At enim (inquiet aliquis) si in uno eodemque S. Francisci ad Honorium accessu Perusii simul cum ipsa Indulgentia, [Forte tamen secundus Sancti ad Honorium accessus] vel Indulgentiæ a Christo concessæ confirmatione, etiam designatus a Pontifice dies sit, factaque promulgandi potestas, qua verisimili ratione inductum fuisse suspicabimur Franciscum Bartholi, ut talia scriberet? Haud inficior, hoc non ita facile dictu esse. Verumtamen, si in obscuris liceat divinare, quid si Honorius Perusii quidem & desideratam Indulgentiam Francisco concesserit, & diem annuum designaverit, sed, quod insolita ea tunc res esset, atque ob allegatas superius rationes solidas Cardinalibus displiceret, voluerit ejusdem promulgationem paulisper differri, donec vel ipsa mora eosdem faceret Francisco faventiores; quid si deinde elapso præstituto tempore, Franciscus ad Honorium, tunc Romæ degentem recurrens, promissam promulgandi facultatem impetraverit, non admodum vehementer admirandum esset, si lapsu unius seculi, quod mirabilibus delectabatur, ea, quæ primam concessionem inter ac promulgationem intercesserat, mora ansam dedisset, secundum Sancti ad Pontificem aditum paulatim exornandi memoratis prodigiis, quæ tandem Franciscus Bartholi litteris commiserit, & adoptaverit Corradus.
[186] Huc faceret, si satis certum esset, quod ex testimonio fratris Leonis refert Pisanus in Conformitate 14, [lapsu temporis exornatus fuit.] scilicet Franciscum post primo acceptam ab Honorio Indulgentiam, revelatamque ejusdem in cælis confirmationem dixisse Leoni: Teneas secretum hoc; … quia non habet locum adhuc: quia hæc Indulgentia occultabitur ad tempus; sed Dominus trahet eam extra, & manifestabitur. Sic quoque multo minus mirari possemus, quod antiquiores, quos laudavimus, & hos secutus Theobaldus episcopus, de secundo accessu siluerint, solumque meminerint prioris; quippe in quo & Indulgentia concessa fuerant, & designatus dies, & promissa commodo tempore promulgatio; cum contra multo mirabilius videri debeat eorumdem de secundo silentium, si hunc memorata prodigia præ primo memorabilem reddiderunt. Habes hic, erudite lector, observationes meas ad eam historiæ celeberrimæ Indulgentiæ Portiunculanæ partem, cujus nullum, ut dixi, indicium reperi in instrumentis aut historicis seculo XIV adolescente vel adulto antiquioribus, & sine qua, ut pariter ostendi, salva stat Indulgentiæ immediata vel quasi immediata a Christo concessio: tuum erit, quod tibi verius videbitur, statuere. Unum superest, quod moneam.
[187] [Conclusio.] Quamvis hæc eadem historiæ pars non exstet apud antiquiores Corrado episcopo, vel, quod eodem recidit, Francisco Bartholi, antiqua tamen est, auctoremque habet honoratum sui Ordinis virum, laudatum scilicet Franciscum Bartholi, & approbatorem Corradum, episcopum Assisiatem, de quorum primo consule dicta § III, de altero § 2. Adhæc fatendum est, prodigia, quæ in ea narrantur, non esse ejusmodi, ut fidem superent; & si forsitan ejusdem historiæ scriptor in adjunctis adornandis partim fuerit liberalior, partim etiam minus accuratus, nihilominus verum esse posse scriptionis argumentum. Attamen quo mirabiliora quis primus in lucem profert, eo certiori eget auctoritate, ut certam faciat fidem, maxime si præter vetustiorum silentium, cujus ratio reddi nequeat, etiam quædam eorumdem de eodem argumento dicta non faveant.
§ XI. Dedicatio ecclesiæ Portiunculanæ & promulgatio Indulgentiæ per septem episcopos factæ, & adjuncta expenduntur: Indulgentia quotidiana ab Innocentio XII concessa: annuæ Indulgentiæ frequentatio & ad universum Ordinem extensio.
[Ab antiquis asserta Indulgentiæ promulgatio] Quod ad primam promulgationem Indulgentiæ attinet, ex testimonio Zalfani aliorumque, quos § III & alibi nominavimus, satis constat, eam in consecratione ecclesiæ Portiunculanæ, cui septem vicini episcopi adfuerunt, sollenniter factam esse. De numero episcoporum consentiunt Theobaldus & Corradus, ambo Assienses episcopi sæpe laudati, in litteris suis, quas supra dedimus; quorum posterior addit, illos fuisse Assisiatem, Perusinum, Tudertinum, Spoletanum, Nucerinum, & Eugubinum, quibus aliunde addendus est septimus Fulginas, verosimillime ex sola describentis oscitantia in apographo nostro præteritus. Ferdinandus Ughellus tom. 1 Italiæ sacræ in prædictarum sedium episcoporum Catalogis singulos nominat; at nescio, utrum ex aliis certis documentis, an solum ex tempore, quo hæc promulgatio facta creditur, & illorum quique episcopatum gesserunt. Utut sit, apud Ughellum fuisse dicuntur sequentes.
[189] [& consecratio ecclesiæ per septem episcopos] Assisiensis Vido, is ipse, quem S. Francisco jam ab initio conversionis illius addictissimum fuisse, constat ex Vitis editis, iisque prævio Commentario; Perusinus Joannes e nobilissima Romana familia Comitum; Tudertinus Bonifacius; Nucerinus B. Raynaldus, cujus obitus in Opere nostro ad diem IX Februarii legitur contigisse anno 1225; quod observo, quia apud laudatum Ughellum is ex errore figitur anno 1222, id est, uno anno antequam ex ipsiusmet Ughelli sententia promulgatio contigit; Eugubinus B. Villanus, cujus memoria in Actis nostris facta est ad diem VII Maii; Fulginas Ægidius. De Spoletano siluit; verum hic ex ratione temporis debuit fuisse nomine Benedictus. Hos omnes per Pontificias Honorii litteras, S. Francisco concessas, monitos convenisse, tradit Corradus episcopus Assisias, & post ipsum alii, ac omnino verisimillimum est. Nec suspensos habere nos debet asserta tot episcoporum præsentia; cum nemo historiæ Ecclesiasticæ gnarus nesciat, soluisse olim in ecclesiarum consecrationibus plures adhiberi episcopos, quos eo facilius erat ad Portiunculanam ædem accire, quo frequentiores in ejusdem vicina regione sunt episcopales sedes, ut consideranti patebit.
[190] Injicere scrupulum potest, quod non ita in usu fuerit exiguas ruris ecclesias, [satis firmæ apparent:] qualis erat Portiunculana, quæ cappella etiam potius appellanda erat, ab episcopis consecrari. Attamen neque hæc ratio oppositum evincit, dum singularis facti, ab oculatis coævisque testibus affirmati, peculiares assignari possunt causæ. Possunt autem, nec inanes, hæ; quod illa a Viro sanctitate ac miraculis celeberrimo instaurata fuisset; quod instituti ab eo Ordinis, jam tum de Ecclesia Dei optime meriti, lateque per orbem terrarum diffusi, incunabula fuisset, essetque reliquarum omnium ejusdem Ordinis velut mater & caput, atque ordinaria sancti Fundatoris sedes; quod denique in illius consecratione, & annua consecrationis luce acquirenda esset perpetua Indulgentia plenaria, ab ipsomet Christo vel immediate vel quasi immediate concessa, & a summo Pontifice rata habita aut confirmata, quæ tum a largitore tum ab amplitudine sua & modo acquirendi tunc temporis in Ecclesia Dei plane erat singularis. Cur igitur, id factum non credamus Zalfano aliisque, oculatos testes se profitentibus.
[191] Sed an idem dicendum est de miraculo, quod laudatus Corradus, [sed difficultates patiuntur] aliique post ipsum asserunt, tunc contigisse in episcopis, non nisi decem annorum Indulgentiam ex condicto volentibus impertiri, nec tamen vel invitis, aliud promulgare valentibus, quam quod annuntiaverat Franciscus? Hoc equidem non possum pari ratione affirmare, silentibus antiquioribus. Prima mihi ambigendi causa est, quod non constet, an Corradus omnes & singulos, quos laudavit num. 29 & sequenti, pro singulis assertis suis testes allegaverit; nam inter eosdem occurrit ibidem Petrus Zalfanus, seu Salfanus, qui verbis num. 58 recensitis testatus quidem est, sese interfuisse dictæ ecclesiæ dedicationi, & audisse tunc S. Franciscum coram septem episcopis ibidem prædicantem & Indulgentiam plenariam annuam annuntiantem, verum de eorumdem episcoporum propterea murmuratione, linguaque divinitus directa nullo verbo meminit. Altera ambigendi ratio est, quod asserti miraculi narratio duo habeat adjuncta etiam aliunde suspecta. Admittendum enim erit primo, quod ibidem præmittitur, summum Pontificem Honorium in litteris suis, quibus septem illis episcopis promulgationem Indulgentiæ commisit, non indicasse, quantam ille vellet ab eis promulgari; sed solum, ut promulgarent, quantam designaturus Franciscus esset, quod vide, an prudentiæ communique consuetudini congruat, veroque sat simile appareat.
[192] Et vero erat tunc etiam peculiaris ratio, ut Pontifex Indulgentiæ, quam Sancto concesserat, amplitudinem illis exponeret, quia plurimum excedebat mensuram, quam Lateranense concilium IV, [quædam promulgationis ab aliis asserta adjuncta,] haud ita pridem ante sub Innocentio III, proximo Honorii decessore, celebratum, episcopis servandam decreverat verbis supra quidem jam datis, sed hic repetendis. Decernimus, ut, cum dedicatur basilica, non extendatur Indulgentia ultra annum, sive ab uno solo, sive a pluribus episcopis dedicetur: ac deinde in anniversario dedicationis tempore quadraginta dies de injunctis pœnitentiis indulta remissio non excedat. Videbatur igitur ratio & prudentia exigere ab Honorio, ut de amplitudine Indulgentiæ, quam episcopis illis promulgandam committebat, eos instrueret, ne inopinatam, dictoque canone vetitam, Francisco promulgari petente, ancipites hærerent. At propterea, inquiet aliquis, dicuntur iidem noluisse consentire; nec nisi decem annorum Indulgentiam concedere. Ita est; sed tum simul admittas oportet (quod alterum narrationis adjunctum suspectum est) eosdem illos episcopos longe excessisse præscriptos sibi a laudato concilio Lateranensi limites, decem Indulgentiæ annos in die dedicationis, totidemque in anniversario ejusdem dedicationis die volendo perpetuo concedere; cum pro priori non ultra unum annum, pro posteriori solum quadraginta dies canon iste illis omnibus simul permitteret. Atqui nisi duo ista adjuncta firma sint, vacillat narratio miraculi, quod aliunde sat certos testes non habet.
[193] [Indulgentiæ impetratio passim anno 1221, promulgatio 1223 figitur,] Superest, ut etiam quædam dicamus de tempore, cui ejusdem Indulgentiæ prima impetratio, ac deinde promulgatio solent affigi. Waddingus in Annalibus primam ad annum 1221 refert, laudans in margine Pisanum in Conformitate 14, Speculum vitæ S. Francisci cap. 86, & Marcum Ulyssiponensem lib. 2, cap. 1. Verum in istis quidem locis agitur de impetrata Indulgentia, non de anno, quo res contigerit. Idem Annalista Minorum designationem diei promulgationemque ejusdem Indulgentiæ biennio serius, id est, ad annum 1223 reposuit, inter alios hic citans Marianum suum Florentinum & S. Antoninum; ac in utraque epocha auctores, qui post ipsum scripserunt, passim consentientes habuit. Verisimillimum est, Waddingo, saltem pro anno designati diei factæque promulgationis, præluxisse Marianum Florentinum, quem passim sequitur; at vero S. Antoninus part. 3, tit. 24, cap. 7, § 4 non solum promulgationem, verum etiam impetrationem ac designationem diei ad unum eumdemque annum 1223 retulit. Verba ejus habe.
[194] [a S. Antonino utraque anno 1223;] Eodem anno (præmiserat annum MCCXXIII) mense Januarii B. Franciscus obtinuit primo a Deo, intercedente beata Dei Genitrice Maria, & demum a suo vicario, Honorio III, Indulgentiam plenariam peccatorum annis singulis accedentibus ad ecclesiam S. Mariæ de Angelis prima die Augusti, & quæ duraret per diem naturalem, incipiendo a secundis vesperis illius diei usque ad vesperas diei sequentis, includendo noctem; quo die illa ecclesia fuit a septem episcopis de mandato domini Papæ solenniter consecrata, & dicta Indulgentia publicata. Quantum igitur S. Antoninus ex una parte favet Waddingo, tantum adversatur ex altera. Fortasse tamen hic posset reponi, Antoninum, compendio usum, quæ ad duos diversos annos pertinebant, ad eorum ultimum, quo res perfecta fuit, retulisse. Nec inepta esset hæc responsio, si omnino constaret, eadem ad duos diversos annos spectare, de qua re dubium proposui supra. Id quoque ex allegato sancti archiepiscopi Florentini loco certum fit, sententiam, ex qua promulgatio anno 1223 illigatur, non esse omnino novam, sed ejusdem tempore, seu seculo XV receptam, ac forsitan non exiguæ ætatis chronicis jam tum consignatam.
[195] Ex monumentis autem, quæ habemus, sæpeque laudavimus, [ad verisimilitudinem magis accedunt alii,] certus impetratæ Indulgentiæ annus nequit extundi; hocque unum ex illis statui potest, non posse illum priorem statui anno 1216, quoque serius figitur, eo magis a dictis veterum recedi. Primum manifestum est ex eo, quod Honorius III, sub quo omnes, tam veteres, quam recentiores, Indulgentiæ concessionem statuunt, citato anno 1216 ad summum Pontificatum evectus fuerit; alterum ex veterum dictis, si in propria sua significatione accipienda sint. Theobaldi scilicet & Corradi episcoporum Assisiensium in suis publicis litteris, & qui hos secutus fuit, Pisani, cujus apud aliquos magna apparet auctoritas. Theobaldus apud me num. 4 S. Francisco, dum a Christo ad Honorium missus Indulgentiam ab eo petiit, hæc verba tribuit: Sancte pater, NUPER ad honorem Virginis, Matris Christi, reparavi vobis unam ecclesiam, videlicet S. Mariæ Angelorum in Portiuncula &c. Eadem prorsus habent Corradus num. 18, & Pisanus in Conformitate 14, eademque voce nuper utuntur; ac proinde, si illorum dictis inhærere velimus, non licet nisi paucorum annorum spatium inter istius ecclesiæ reparationem obtentamque Indulgentiam interponere. Reparata ab illo ut alibi docui, non serius, quam anno 1208; vel etiam paulo citius, uti placuit Waddingo; a quo tempore si usque ad annum 1221 procedas, annos numerabis tredecim; si vero usque ad annum 1223, annos quindecim; quanta annorum spatia vix aut ne vix quidem, in subjecta materia patitur vox nuper. Hinc opinio S. Antonini, impetrationem simul cum promulgatione anno 1223 affigens, ex hoc capite magis recedit a verisimilitudine, quam Waddingiana, impetrationem biennio citius reponens.
[196] Contra ex eodem capite ad similitudinem veri propius accedit Chronicon, [qui vel utramque anno 1216,] cujus auctor creditur B. Franciscus Fabrianensis, anno 1267 in Minorum Ordinem admissus, cujus verba hic subjicio: Anno Domini MCCXVI, IIII Nonas Augusti fuit consecrata ecclesia S. Marie de Angelis a VII episcopis. Et dominus Honorius Papa III posuit ibi Indulgentiam a pena & culpa. Et beatus Franciscus die illa sic Indulgentiam populo adnunptiavit, presentibus dictis episcopis: Ex parte Domini nostri Jesu Christi, & sanctissime Matris ejus, ac predicti domini Pape. Huic epochæ præterea favet, quod constet Honorium assignato anno 1216 ante mensem Augustum fuisse Perusii, ubi tunc Innocentio III, ibidem die XVI Julii vita functo, biduo post suffectus fuit, ibidemque die XXIV ejusdem mensis consecratus. Obest vero brevius temporis spatium, quod ab illius consecratione ad Kalendas Augusti fluxit, quam ut satis verisimile apparere possit, Franciscum ad ipsum, sine dubio occupatissimum, pro obtinenda Indulgentia accessisse, septemque episcopos ab eodem Pontifice per litteras tunc monitos fuisse, ut ad ecclesiam Portiunculanam consecrandam se conferrent. Adversatur etiam hæc epocha iis, qui geminum S. Francisci ad Honorium accessum consecrationi dictæ ecclesiæ & Indulgentiæ promulgationi præmittunt, primum scilicet Perusii, secundum Romæ.
[197] [vel primam anno 1216, secundam 1217] Non multum a laudato Chronico dissentiunt RR. PP. Conventuales Romani, qui cum geminum illum accessum admittant, in doctis suis observationibus Mss. de eodem argumento sic habent: Epocham impetratæ Indulgentiæ figendam ducimus anno MCCXVI; publicationem vero MCCXVII, Wadingo refragante, qui primam in annum MCCXXI, secundam vero in annum MCCXXIII distulit. Sunt quædam nobis hujus rei conjecturæ; sed neque tenaciter nostræ sententiæ adhæremus; vobisque optionem, nullis adhibitis argumentis, id eligendi, quod, monumentis perspectis atque perpensis, arriserit magis, relinquimus. Haud equidem scio, quibus conjecturis, quas silent, laudati Patres Conventuales nitantur; nisi fortasse earum una petita sit ab ea, quam dixi, voce nuper ad multos annos difficulter extendenda; altera a prædicto accessu gemino; tertiaque a nota binis annis præsentia Honorii in locis, in quibus ea Indulgentia primo impetrata, ac deinde ejusdem obtinendæ dies præstituta dicitur, Perusio & Roma. Uti enim constat, laudatum Pontificem anno 1216 Perusii fuisse, ita certum est, eumdem etiam Romæ fuisse initio anni sequentis, ubi pridie Nonas Septembris anni 1216 in Lateranensi ecclesia magno cum Romani populi gaudio fuerat receptus.
[198] [illigandam putant,] Habet igitur hæc Patrum Conventualium opinio hoc cum auctore Chronici Fabrianensis commune, quod spatium temporis, a reparata ecclesia S. Mariæ Angelorum usque ad petitam Indulgentiam elapsi, pro quo S. Franciscus vocem nuper usurpasse legitur, non nisi ad octo annos, Waddingiana vero usque ad tredecim extendat; favetque eis aliunde (ut dictum est) Honorii præsentia Perusii anno 1216, ubi Indulgentiam primo petitam fuisse, consentiunt omnes. Habet hoc insuper singulare, quod, si Franciscus, ut passim asserunt scriptores, eadem de causa bis adierit Honorium, primo Perusii, deinde Romæ, æque certa sit ejusdem Pontificis anno 1217 in hac postrema Urbe præsentia, quam anno 1216 Perusii; quod nescio, an æque certo probetur de ejusdem præsentia Perusii anno 1221. Ceterum cum pro tanta Theobaldi, Corradi, Pisanique in scribendo accuratione spondere non ausim, ut credi nequeant vocem nuper pro tredecim annorum spatio usurpasse, jamque a tempore S. Antonini, qui post medium seculum XV obiit, creditum sit, primam ejusdem Indulgentiæ promulgationem anno 1223 contigisse, epocham hanc in medio relinquo; fatendum tamen est, pro anno 1216 ac sequenti majorem stare antiquitatem & similitudinem veri.
[199] [at nulla opinio certa apparet.] Si quis veterum promulgationem Indulgentiæ simul cum consecratione ecclesiæ in annum 1224, id est uno serius, quam nunc alii passim, distulisset, proniorem me in assensum haberet; quod tum peculiaris fuisset ratio, cur eadem ecclesia, postquam a pluribus annis reparata fuerat, hoc potius anno 1224 consecrata crederetur. Nimirum S. Francisci Ordo Minorum, licet jam ab anno 1209 vivæ vocis oraculo fuerit ab Innocentio III approbatus, non tamen nisi circa finem anni 1223 Apostolica Bulla per Honorium III confirmatus est: quo facto, congruum videri potuit, ut ejusdem Ordinis matrix ecclesia, utut parvula, solemni atque in hujusmodi exiguis sacris ædibus non usitata consecratione illustraretur. At nullum ex antiquis reperi, qui id diceret.
[200] Coronidis loco hic pauca addam ex multis, quæ de populorum vere admirando constantique ad eam Indulgentiam promerendam annuo Assisium accursu, [Observantur quædam de ardore] ejusque ad alias ecclesias, ac denique ad universas eorum, qui sub S. Francisci Ordine censentur, extensione, summorum Pontificum auctoritate facta, R. P. Grouwelus annotavit. Præteribo tamen, quæ in hac ipsa Dissertatione huc spectantia alias jam retuli. Bartholomæus Pisanus circa finem seculi XIV, in editione Mediolanensi anni 1510, ab ingenti illo ad ædem Portiunculanam concursu argumentum pro Indulgentiæ illius loci confirmatione non immerito petens, Astruitur, inquit, veritas hujus Indulgentiæ divina revelatione & inductione, ut personæ irent ad istam Indulgentiam. Quod Deus etiam facit continue hominibus & mulieribus, ut ad ipsam pergant, inspirationi divinæ debet attribui; cum nec privilegio (id est, Bulla Pontificia) ad hoc inducantur, nec Fratrum prædicatione; quia raro, vel numquam, Fratres ipsam, ut deberent, prædicant: & tamen divina gratia & inspiratione faciente, ubi impedimenta absint guerrarum (hoc est, bellorum) in maxima multitudine fideles illuc vadunt.
[201] An Pisani tempore Fratres Minores non fuerint soliti eam Indulgentiam in concionibus publice commendare, [vere admirabili & constanti fidelium] fides penes auctorem sit. Hoc unum ego hic assero, singularem illum populorum ad illam promerendam ardorem, jam sexto seculo in nostra hæc usque tempora perseverantem, aliquid peculiaris divini impulsus mihi, multisque sani judicii viris indicare. Seculis XIV & XV vixit S. Bernardinus Senensis, natus anno 1380, annoque 1444 mortuus. In illius Vita, ab Henschenio nostro ad diem XX Maii data, pag. 281 *, num. 15 Barnabæus, scriptor synchronus, in rem nostram de illo hæc habet: Post paucos dies Assisium venit, ubi solennitas Augusti sancti Francisci vetusta consuetudine annali fiebat, quibus in locis plusquam ducenta millia hominum fuisse, qui jure rerum talium experti sunt, existimarunt, moti partim præsentiam hujus sancti viri (Bernardini) videre; partim, ut culpæ ac pœnæ Indulgentiam consequi valerent. Quam quidem multitudinem, tam innumeram, cum ego vidissem, reliquam gentem, quæ Italiam incolunt, tantam numero fuisse, dubitabam. Porro hæc solennitas Augusti, alia non fuit aut esse potuit, quam dies Indulgentiæ Portiunculanæ; tum quod dicatur illa ex S. Francisci vetusta consuetudine annali celebrata fuisse, tum quod nulla umquam S. Francisci festivitas mense Augusto acta fuerit; tum denique quod addatur ingentem illum hominum numerum illuc confluxisse, partim, ut culpæ ac pœnæ Indulgentiam consequi valerent.
[202] Affuit ergo tunc inter fere innumeros alios ad Indulgentiam acquirendam laudatus S. Bernardinus; [pro ea Indulgentia promerenda] affuit & sæpe alias, ut ipsemet docet in Sermone 16 inter ejusdem extraordinarios edito Venetiis anno 1591, teste Grouwelo pag. 450, & ab hoc etiam in codice Ms. Trudonopolitano reperto, in quo idem Sanctus auditores suos ad eamdem consequendam hortatus his verbis est: Nam per experientiam vidi omni anno multiplicare ad istam Indulgentiam gentes in tantum, quod vidi quandoque etiam centum millia hominum Christianorum ad istam Indulgentiam; quod indicat, hanc Bullam (continuam traditionem & veracitatem Ordinis sui loco bullæ habendas indicat) & Indulgentiam fore veram. Quare hortor vos omnes, ut disponatis vos ire isto anno ad hanc sanctissimam Indulgentiam, ut remittantur peccata vestra, & consequamini gratiam Domini nostri Jesu Christi, qua mediante, perveniatis ad gloriam, quam nobis concedere dignetur omnipotens Deus. Amen. Hæc S. Bernardinus.
[203] [annuo concursu Assisium.] Seculo XVII scripsit Henricus Sedulius, vir in Ordine Fratrum Minorum spectatissimus, variisque libris in lucem editis notus. Is in Commentario ad cap. 2 Vitæ S. Francisci, anno 1613 vulgato hæc quoque ad propositum nostrum ait: Vivæ vocis oraculo (ut dicitur) istæ datæ (Indulgentiæ Portiunculanæ) sine diplomate Pontificio; sed, promulgante Deo, tanta frequentia singulis annis etiamnum celebrantur, ut aliquando confluant triginta millia hominum, eoque amplius, &, sicut magnus exercitus, circum locum quasi castrametentur. His addo testimonium Waddingi, qui, cum diu habitaverit in Italia, verosimiliter aliquoties etiam ipsemet spectator fuit eorum, quæ de hoc argumento narravit. Verba ipsius ex Annalibus ad annum 1223 num. 8 hic transcribo. Id porro ad rei miraculum & commendationem spectat, quod die pro lucranda Indulgentia statuta frequentissimus ibi fiat populorum concursus, undique ad tantum numerum confluentium, ut sæpissime ad sexaginta millia & amplius ascendat; nec sufficiat eis pro duorum dierum hospitio civitas, sed sub tentoriis vivant in campo; neque edulia, illuc e vicinis pagis & oppidis magna cum cura asportata, quidquam sint inter tantos; neque sufficienter pateant ipsius ecclesiæ portæ conglomeratim & stipatim ingredientibus sacrum delebrum, brachiis in altum erectis, ne a comprimentibus offendantur.
[204] [ad nostra usque tempora continuato.] Adeo enim inter se stringuntur, certantibus omnibus intrare, ut quotannis aliqui sint, qui inter comprimentes expirent; alii in aëra ferantur, nec pedibus terram pertingant, donec iterum in apertum campum regrediantur. Juvat hanc pressuram, quod multi secundo & tertio hanc Indulgentiam velint lucrati, tam pro se, quam pro amicis & parentibus absentibus, & pro iis etiam, qui ex hac vita abierunt, quorum animabus a pœnis liberandis hac ratione consultum iri, crebra miracula & mysteriosæ visiones certius comprobarunt. Adsunt semper prætorii civitatum Assisii & Perusii lictores, qui in Ordinem cogant, & insolentias vel turbas in tanta multitudine præmeditentur & compescant. Sub vesperarum hora omnes Francisci sectatores, tam Observantes, quam Capucini, quam Tertiarii, & siqui alii, congregantur in æde superiori Patrum Conventualium, cum quibus reverenter adorant sancti Patriarchæ corpus; & inde omnes descendunt religioso de more processionaliter, universo hominum cœtu per campos & compita gravissimum & devotissimum conspiciente spectaculum, ad ædem Portiunculæ, Indulgentiæ locum: Fratrum autem numerus frequenter excedit mille sexcentos. Primis his accedentibus aperiuntur portæ; deinde subsequitur populus universus. Quod hic dicitur de multis volentibus Indulgentiam eadem die secundo & tertio per ingressum sacræ ædis lucrari, ad eam quæstionem pertinet, an illa unica die possit acquiri toties, quoties quis eo animo eamdem ecclesiam ingreditur; a qua quæstione, utpote ab argumento meo aliena abstinendum censui, ut supra indicavi.
[205] Ea porro semper fuit ejusdem sacræ ædis apud fideles veneratio, [Indulgentia quotidiana ab Innocentio XII] tam frequens ad eam peregrinorum etiam extra Kalendas Augusti accessus, ut illorum pietatis fovendæ gratia Innocentius XII præter annuam illam Indulgentiam, etiam quotidianam eidem loco affixerit per litteras, quas ex Grouweli paginis 154 & duabus sequentibus lectori exhibeo. Innocentius Papa XII. Ad perpetuam rei memoriam. Redemptoris & Domini nostri Jesu Christi vices, licet immeriti, gerentes in terris, cœlestium munerum thesauros, quorum dispensationem humilitati nostræ commisit Deus, fideli prudentique liberalitate libenter erogamus, sicut pia sublimium principum, præclaris in Ecclesiam Dei meritis fulgentium, ac Religiosorum virorum, propriæ alienæque saluti laudabiliter incumbentium, vota postulant, & nos ad augendam fovendamque fidelium pietatem profuturum in Domino, arbitramur.
[206] Itaque spirituali Christi fidelium, ad ecclesiam, sanctæ Mariæ Angelorum nuncupatæ, [ecclesiæ, quæ Portiunculanam complectitur, concessa:] domus Fratrum Ordinis Minorum sancti Francisci, de Observantia nuncupatorum, prope & extra muros civitatis Assisiensis, assidue (ut accepimus) ex universis Christiani orbis partibus devotionis causa confluentium, consolationi atque animarum saluti, quantum cum Domino possumus, benigne consulere, nec non dilecti filii Bonaventuræ Poërii, Ministri generalis dicti Ordinis, supplicationibus, etiam totius Ordinis prædicti nomine, super hoc humiliter porrectis, quibus piæ atque enixæ plurium Orthodoxorum principum preces in id ipsum tendentes, accessere; favorabilem assensum præbere cupientes, ac de omnipotentis Dei misericordia, & beatorum Petri & Pauli, Apostolorum ejus, authoritate confisi, omnibus utriusque sexus Christi fidelibus ad ecclesiam supradictam, sicut præmittitur, confluentibus, qui illam vere pœnitentes & confessi, ac sacra communione refecti, in quocumque anni die devote visitaverint, & ibi pro Christianorum principum concordia, hæresum extirpatione, ac sanctæ matris Ecclesiæ exaltatione pias ad Deum preces effuderint, plenariam omnium peccatorum suorum Indulgentiam & remissionem misericorditer in Domino concedimus. Præsentibus perpetuis futuris temporibus valituris. Sequuntur solitæ litterarum Pontificiarum clausulæ, subditurque: Datum Romæ apud sanctam Mariam Majorem sub annulo Piscatoris, die XVIII Augusti MDCXCV. Pontificatus nostri anno quinto. Signatum erat: J. F. Card. Albanus.
[207] Post aliqua Grouwelus sequentem subjecit annotationem. [quæ Indulgentia] Observandum (ut nobis ex loco Portiunculæ scriptum est die XII Augusti MDCCXXIV) quod ad lucrandam Indulgentiam pro die 2 Augusti, incipiendo a primis vesperis primæ diei ad sequentes vesperas, visitandum sit ipsum sacrum sacellum, vulgo de Portiuncula: nam S. Franciscus pro eodem illam obtinuit, quod tempore concessionis solum appellabatur tum B. Mariæ angelorum, tum Portiunculæ; nec grandior tunc erat ecclesia, ut in præsentiarum constructa est. Ad lucrandam vero Indulgentiam plenariam, concessam ab Innocentio XII pro quovis anni die, sufficit visitare ecclesiam illam pergrandem, sacello Portiunculæ superstructam, quæ hodie communiter appellatur Ecclesia S. Mariæ Angelorum, cui est ista Indulgentia concessa, ut declaravit Clemens XI anno MDCCVI. Utramque hanc ecclesiam, ex Grouweli Opusculo, æri incisam exhibui supra.
[208] [diversa est ab annua diei 2 Augusti.] Accipe præterea, quæ pro eadem gemina Indulgentia distinguenda crebro laudati Patres Conventuales Romani in suis Mss. notitiis me docuerunt. Quæri (inquiunt) insuper aliquando solebat, an (Indulgentia, quam S. Franciscus ipse impetravit) sit quotidiana. Huic sæpius ortæ controversiæ sacra Indulgentiarum Congregatio negantem in partem declinavit; sub die vero VIII Aprilis anni MDCCXXXIX statuit ac jussit, ad valvas ecclesiæ S. Mariæ Angelorum apponendum inscribendumque lapidem his verbis: “Indulgentia, quam vocant Portiunculæ, est præcise affixa diei secundæ Augusti, & incipit a vesperis præcedentis diei. Indulgentia vero quotidiana perpetua, concessa a san. mem. Innocentio Papa XII visitantibus ecclesiam S. Mariæ Angelorum, est diversa a præfata Portiunculæ; & ita fuit resolutum a sacra Congregatione Indulgentiarum die 16 Februarii 1739, & resolutio fuit confirmata a summo Pontifice Clemente XII.” Hactenus de Indulgentiis annua & quotidiana in sacello Portiunculæ, quæque hoc insigni suo ædificio complectitur, in ecclesia S. Mariæ Angelorum apud Assisium obtinendis egimus.
[209] [Annua Portiunculæ Indulgentia ad totius Ordinis ecclesias] Quia vero ex innumeris fidelibus per terrarum orbem dispersis paucissimi possunt ad eam gratiam consequendam adire Assisium, fuit annua illa lapsu temporum a summis Pontificibus cum aliquot locis communicata, tandemque ad omnes ac singulas Ordinis Fratrum Minorum, etiam Capucinorum Tertiariorumque ecclesias extensa, uti adductis Pontificum litteris probat Grouwelus in Opusculo sæpe nominato. Quo autem cum ardore, quanto cum fructu ea ubique terrarum quotannis frequentetur, quis est, qui nesciat? In Hispania (inquit Waddingus ad annum 1223, num. 8) & aliis regnis tanta fide populos vidi huic Indulgentiæ credidisse, ut infelicem & Christiano nomine indignum se putet, qui ei lucrandæ non se præparet: & sane habent, quod agant diebus antecedentibus confessarii, dum nullus ferme sit, qui cœlesti & magno hoc remedio non velit suas sordes abstergi, & plures ipse noverim, qui, quantumvis perditæ vitæ, & præcepti Ecclesiastici de confitendo & communicando pro Resurrectionis Paschate neglectores, diem hunc præteriri non vellent, tanto lucro neglecto.
[210] [extensa, miro cum fidelium concursu frequentatur.] Verissimum quoque est, quod habet Grouwelus pag. 179: Quis in solis provinciis nostræ Germaniæ Inferioris simul computaverit fideles omnes, qui in festo Portiunculæ accedunt singula loca, ubi habemus conventus vel refidentias? Prætereo RR. PP. Tertiarios S. P. N. Francisci Religiosos, apud quos præfata Indulgentia acquiri potest. Prætereo RR. PP. Capucinos, qui, sicut eamdem nobiscum profitentur Regulam, ita & eodem gaudent a Gregorio XV concesso sibi privilegio Indulgentiæ Portiunculæ. In isto die festivo omnes omnium Ordinum Religiosorum confessarii occupant suas sedes confessionales. Quis est, qui tot millia hominum admonet? Quis allicit? Quis trahit, nisi Salvator omnium hominum, qui venit salvum facere, quod perierat. Addo ego, etiam Societatis nostræ confessarios in Belgio nostro & pridie a vesperis & ipso secundo die Augusti a summo mane usque ad meridiem in suis sedibus confessionalibus ad audiendos pœnitentes ad eamdem gratiam in prædictis ecclesiis consequendam accedentes singulis annis detineri.
PARS IV.
De statu situque corporis S. Francisci, deque aliis ejusdem Sancti reliquiis.
§ I. Exponitur controversia, & recensentur utriusque litigantium partis præcipui scriptores.
[Minores Conventuales, aliique contendunt, S. Francisci corpus,] Gravissimam hanc controversiam, quæ etiam inter aliquot religiosissimos viros de communis sancti patris sui Francisci corpore non parum agitatur, tacite præterissem, nisi me vel invitum mei muneris ratio de hac quoque loqui compulisset. Nemo igitur ægre ferat, si præcipua eorum argumenta exponam, &, quod mearum partium est eorumdem gravitatem ponderem, relicto judicio eruditis lectoribus, veritatis amantibus, donec (quod optandum est) facta inquisitione in loco ipso, in quo certe asservatur, corpus detectum, ex utra parte stet veritas, ipso suo aspectu doceat. Controversiæ hæc summa est. Reverendi Patres Minores Conventuales, ad quos S. Francisci basilica apud Assisium pertinet, affirmant, dudumque affirmarunt, & cum illis Waddingus, aliique ex Minoribus Observantibus, ejusdem S. Francisci corpus singulari perpetuoque miraculo ad hæc usque tempora integrum, incorruptum, quinque sacris stigmatibus recenti sanguine conspicuis insignitum, tenerum ac palpabile, quale statim post obitum mirabiliter apparuit, ad instar vivi hominis, stare sine fulcro in pedes erectum, oculis elevatis in cælum; & hujus tam prodigiosi thesauri fidas latebras statuunt in infima trium ecclesiarum, e quibus, altera alteri imposita, insignem illam supra dictam apud Assisium basilicam in altum eductam aiunt.
[2] Neque vero, corpus illud ipso translationis tempore, [licet de adjunctis omnibus non consentiant,] quo ex urbana S. Georgii ecclesia in eam basilicam anno 1230 illatum fuisse constat, humana ope sic positum fuisse, credunt, sed postmodum divina, quamvis alii id triduo post dictam translationem factum ferant, alii malint ejusdem rei tempus ignorare, vel ex conjectura serius assignare. Malo hæc alienis verbis, quam meis, referre. R. P. Raymundus Missorius, Ordinis Minorum Conventualium chronista, in Dissertatione Ms., quam anno 1743 nobiscum communicatam habeo, art. 2, § 1 factum sic exponit: Fama obtinuit inter Minoritas, ne quidem inter omnes, sed inter eos dumtaxat, qui sacrum Assisiensem (S. Francisci) conventum id temporis incolebant, beatissimi Patris cadaver postquam sepulturæ (in sua scilicet prope Assisium basilica) traditum fuit, exemplo Christi Domini post triduum a sepulchro surrexisse; quæ tam mira & insperata resurrectio quo pacto contigerit, sic fama tradit, quam Binus proponit.
[3] [integrum, incorruptum ac in pedes erectum stare;] Anno Domini MCCXXX ad diem XXVII mensis Maii ad sancti Patris urnam tres ejusdem socii nocturnas excubias custodiebant, nimirum in inferiori ecclesia juxta majorem aram; cum unus ex eis, orationi studiosius incumbens, horrendum terræ motum subito persensit, quo tota atque ingens templi moles diruenda esse videbatur. Aram ipsam majorem loco suo moveri & in aëra tolli, animadvertit; pavimenti etiam lapides undique concuti atque disperdi, indeque lucidissimos radios emitti, odoremque suavissimum, quo & universum templum perfusum, & fratris excubantis spiritus mirum in modum sunt recreati. Sed tamen perterrefactus socios orando defessos, somnoque correptos, expergefecit, eisque rem omnem a principio aperuit. Deinde communi consilio ad infimam illam ædiculam, quæ subest aræ majori, in qua sancti Patris sepulchrum situm fuerat, descendunt. Proh mirum! Viderunt revolutum lapidem, & linteamina posita, corpus & sancti Patris sui Ordinis tunica amictum ex arca egressum stare in pedes, facie pellucida, apertis oculis & in cælum erectis, stigmatibus sanguine rubentibus. Uno verbo, quæcumque a corpore exanimi resurrectio expectari potest, hanc pretioso B. Francisci corpori contigisse, compertum est. Hactenus Missorius ex fama, ut dictum est, seu traditione inquilinorum sacri conventus, cui non omnes prodigiosæ incorruptionis situsque ejusdem corporis patroni consentiunt, ut suo loco videbimus.
[4] [utrumque negantibus aliquot ex Minoribus Observantibus,] Contra vero aliqui ex reverendis Patribus Minoribus, quos Observantes & Recollectos appellant, contendunt, S. Francisci corpus, quod post obitum suum miro candore ac teneritudine carnis & quinque stigmatibus, quo modo superius exposui, vere mirabiliter decoratum visum fuit, deinde in ossa & cineres resolutum jacere in secunda & infima (tertiam enim commentitiam credunt) dictæ basilicæ ecclesia, in loco vel ignoto, vel potius in tumba marmorea, quæ majoris altaris mensam constituit; cor autem ejus & intestina latere in ecclesia S. Mariæ Angelorum in Portiuncula, quæ Minorum Observantium est. Affirmant enim, hæc ex illius corpore, priusquam hoc ad ecclesiam S. Georgii deferretur humandum, exempta fuisse, ut ejusdem Sancti voluntati de corde suo in perdilecta sibi illa S. Mariæ Angelorum ecclesia servando fieret satis. Ab horum opinione stetit R. P. Wilhelmus Smits, vir plane eruditus, Ordinis FF. Minorum Recollectorum sacræ Theologiæ professor jubilatus, sacræque Scripturæ nova versione Belgica atque editis in eam lucubrationibus clarus.
[5] [ac nominatim tribus,] Is, inquam, dum anno 1744 sacram Scripturam suis interpretabatur, in Thesibus historico-criticis chronologiæ Scripturæ & litteraturæ sacræ in publica disputatione hic Antverpiæ propositis, ad calcem in Mantissa chronologica vitæ S. Francisci apposuit sequentia: Corpus Seraphici Patris nostri, in ossa & cineres resolutum, jacet & requiescit in altari majori inferioris ecclesiæ ex illis duabus solis, quibus constat insignis basilica, eidem Sancto Assisii, saltem partim dedicata: ipsius autem cor & interiora existunt in sacro conventu Portiunculæ. Ergo corpus Seraphici non est incorruptum, molle & tractabile, tamquam si esset vivum; nec stans erectum in pedes proprios sine ullo fulcro, cum oculis ad cælum elevatis, ut sine, imo contra antiquitatem, dicunt recentiores. Verum hanc illius conclusionem Patribus in capitulo provinciali eodem anno congregatis plurimum displicuisse, & improbatam fuisse, aliunde didici; quod addo, ne quis existimet, omnes, aut passim omnes, ejusdem provinciæ Patres Recollectos in eadem cum illo fuisse sententia.
[6] A negantium partibus etiam steterat, primusque, quem novi, [quos hic] eas scripto tutatus fuerat reverendissimus dominus Octavius a S. Francisco, alias Spader cognominatus, ex Ordine Minorum Observantium primo Arbensis, deinde Assisiensis episcopus, anno hujus seculi decimo quinto defunctus. Hujus libellus, sub Petri Ursini nomine scriptus, nec ad manus meas pervenit, nec typis excusus umquam fuit, vetante sacra Inquisitione Romana, cujus litterarum, hac super re ad præfatum episcopum die XXVIII Novembris anno 1705 datarum, exemplar habeo. Fuit etiam, qui credidit, meque monuit, exstare aliquod ejusdem sacræ ac universalis Inquisitionis decretum, generaliter prohibens, ne quis præsens de incorrupto corruptove S. Francisci corpore ejusdemque situ argumentum tractet: cui decreto, si exstaret, cum me omnino parere æquum esset, sine mora scripsi Romam ad amicum, ut diligenter inquireret; at cum ille ex illustrissimo Domino Antonelli, ejusdem sancti Officii Assessore, responsum acceperit, nullam ejusmodi exstare prohibitionem, præter illam, quam dixi, peculiarem Octavio Assisiensi episcopo factam, illam mihi religionem exemit.
[7] Post laudatum Octavium antistitem affirmantium sententiam impugnare aggressus est R. P. Gabriël a Rotomago, [recensemus.] Ordinis Minorum Observantium, in conventu S. Mariæ de Portiuncula apud Assisium sacræ Theologiæ mysticæ lector, & Pœnitentiarius Pontificius, in libello, qui inscribitur: Assertio historica de vero & hodierno loco, statu & situ corporis S. Francisci de Assisio. Est hæc Dissertatio Latino sermone conscripta, quam, licet ea ex mox dictis a sancto Officio numquam prohibita fuisse censenda sit, numquam tamen etiam typis editam fuisse, audivi. Ejusdem apographum auctor ipse anno 1721 ad Majores meos transmisit. Complectitur hoc nostrum apographum paginas formæ (ut vocant) in Octavo, fere octoginta & octo, in quarum prima argumentum scriptionis eodem modo iisdemque prope verbis exponitur, quibus apud R. P. Smits, num. 5 recitatis, ut simillimum nostri apographum huic præluxisse plane videatur. Quamquam vero Gabriëlis acrem in scribendo stilum minime possim probare, nemo tamen mihi vitio jure verterit, quod allegatas ab eo rationes producam, ponderemque, & studioso lectori expendendas proponam.
[8] Porro prædicto Octavii Assisiatis præsulis Opusculo Dissertationem Ms. opposuit R. P. Raymundus Missorius, [Pro affirmante sententia scripserunt R. P. Missorius, cujus Dissertationis Ms.] num. 2 memoratus, in cujus Præfatione præcipuum illorum controversiæ caput explicatur his verbis: Petri namque Ursini personam sub ineuntis seculi XVIII initium sibi sumpserat Vir reverendissimus, Fr. Octavius a S. Francisco, Assisinatum episcopus, tum, cum sacri ejusce corporis incolumitatem (qua mente, quove animo, Deus scit) novo & inaudito conatu est inficiatus. Ejus proinde lucubratio, statim ac exiit in vulgus, gravissimo Romanæ Inquisitionis judicio suppressa fuit. Quod si, Petro Ursino judice, S. Francisci corpus jam inde a priore tumulatione, quæ apud S. Georgii facta fuerit, in cinerem est redactum, continuo & id fit, quod est ratione consequens, non modo omnino supervacaneum, sed & ridiculum pene esse, illius stationem velle vendicare, de quo dudum lis mota est, an sit incorruptum. Hinc operæ pretium arbitror me facturum, si, antequam de sacri cadaveris positione quicquam statuo, quod probabilius statui queat, pervulgatam perpetuamque de ejusdem incorruptione opinionem confirmem.
[9] [capita hic dantur;] Quoniam vero causa hæc omnis de incorruptione, quam agimus, in una S. Bonaventuræ Legenda, quo se Ursinus recepit, sita est, non immerito in Seraphici doctoris dictis expendendis primo immorabimur, talia quædam post addituri, quæ eodem collineent, expensamque S. Bonaventuræ sententiam non obscure confirment. Integram porro quæstionem duobus dumtaxat articulis complectemur. Nunc etiam horum articulorum titulos accipe, ut totius Dissertationis argumentum noveris.
Articulus I, § I. S. P. Francisci corpus ex S. Bonaventura incorruptum ostenditur. § II. Nonnulla adhuc afferuntur momenta ad hoc ipsum confirmandum.
Articulus II de mirabili positione corporis B. Francisci. § I. Corpus S. Francisci assurgere perhibetur: traditio isthæc proponitur & explicatur. § II. S. Bonaventura Seraphici corporis stationem non obscure indigitat. § III. Pannus ex serico contextus, quo S. Francisci corpus obtegebatur, stationis formam confirmat. § IV. Nonnulli Romani Pontifices Seraphici Patris corpus invisunt: quid in hisce visitationibus compertum, quidve fabulosum, ostenditur.
[10] [& R. P. Rugilus variis argumentis usus,] Multo ampliorem de eodem argumento Dissertationem Ms. pro parte affirmante anno 1766 Roma accepimus ab admodum reverendo patre Josepho Rugilo, secretario & Assistente Generalis Ordinis Minorum Conventualium, ac Provinciali Angliæ, qui hanc cum multis aliis monumentis, quorum infra crebra fiet mentio, nomine RR. PP. Minorum Conventualium benignissime ad nos transmisit. Dissertatio hæc, quæ est in folio minori, implet paginas 191, in quarum quarta modus in eadem servatus his verbis exponitur: Primum argumentum desumimus ex traditione constantissima, tum Ordinis nostri universi, tum maxime incolarum sacri conventus Assisiensis. Secundum ex relationibus, in facti substantia consentientibus, multorum testium oculatorum, natione, conditione, ætate, distantium, iisque haustis, aut in lucem proditis, vel ab authoribus synchronis, vel e fontibus minime gentium suspectis. Tertium ex consensu scriptorum quam plurimorum gravissimorum, passim etiam externorum, nonnumquam tandem Romanorum Pontificum. Quartum ex sententiis, revelationibus, miraculis sanctorum virorum. Quintum ex collectione adminiculorum atque conjecturarum. Sextum demum ex facillima solutione objectorum.
[11] [laudatisque multis scriptoribus,] Subjicio catalogum scriptorum, qui veluti prodigiosæ corporis incorruptionis situsque assertores in eadem Dissertatione, ordine, ut ibidem dicitur, ætatis digesti enumerantur hoc modo.
Pelbartus Minorita, in Pomerio, edito Lugduni anno MDIX.
Marianus Florentinus in Mss. citatis.
Jacobus Oddi Observans citatus.
Nicolaus de Nisse Observans, Serm. de S. Francisco, edito Parisiis anno MDX.
Horatius Diola in Chron. Franc. cit.
Marcus Ulyssiponensis, episcopus Portuensis, ex Ordine FF. Minorum de Observantia, in Chronicis editis anno MDLV, part. 1, lib. 2 in fine.
Pompejus Pellini, in Historiis Augustæ Perusiæ anno MDLXXII.
Joannes Basilius Santoro in sua Hagiographia, in Vita S. Francisci, edita anno MDLXXX.
Baretius Baretii in Chronicis Franciscanis, editis anno MDLXXXII.
Petrus Rodulphius ex Ord. Minorum Conventualium episcopus Senogalliensis, in Historiis Seraphicis, editis anno MDLXXXVI, & Xisto V Pontifici dicatis.
Henricus Sedulius, Ordinis Minorum Observantium, in Commentario in Vitam S. Francisci, edito anno MDXCIII, & in Apologia adversus Alcoranum Franciscanorum.
Thomas Bozius in Signis Ecclesiæ, editis anno MDXCIII.
[12] Alphonsus Ciacconius in Vita Cardinalis Astorgii Agnesii, [a quibus eamdem] edita anno MDXCIII.
Joannes Baptista Moles, Hispanus, lib. de Prophetiis S. Francisci, edito anno MDC, pag. 240.
Antonius Possevinus, Societatis Jesu, in Apparatu sacro, edito anno MDCVIII.
Petrus Barona, Hispanus, in Hospitio Franciscano, edito anno MDCIX.
Petrus Nunez de Castro in Sanctorali Seraphico, edito anno MDCXVIII.
Angelus Manriquez, Cisterciensis, Serm. de Stigmatibus S. Francisci, edito anno MDCXX, pag. 647.
Franciscus de Soto, Societatis Jesu, Serm. de Stigmatibus S. Francisci, edito anno MDCXXV.
Jacobus Marcantius, presbyter Parisiensis, lib. de diversis Lectionibus, edito anno MDCXXX, lect. I de Francisco in Appendice fol. 303.
Cornelius a Lapide, Societatis Jesu, in cap. 44 Ecclesiast., num. 14.
Adrianus Moerbecius, canonicus Præmonstratensis, in Scala purpurea tom. 1, fol. 64 & sequenti.
Lucas Waddingus, Ordinis Minorum de Observantia, in Annalibus Ordinis ad annum MCCXXX, num. 4.
[13] Petrus de Alva & Astorga, Ordinis Minorum Observantium. [constanter traditam esse,]
Arturus a Monasterio, Ordinis Minorum Observantium, in Martyrologio Franciscano.
Salvator Vitali, Ordinis Minorum Observantium, in Historia Seraphica.
Didacus Leguille, Ordinis Minorum Observantium.
Petrus Antonius de Venetiis, Ordinis Minorum Reformatorum, in Opere Italico: Giardino Seraphico, edito Venetiis anno MDCCXII, tom. 1, pag. 293.
Ludovicus Jacobilli de Fulgineo, de Sanctis Umbriæ.
Zamora in Monar. fol. 157.
Paravis Orat. de S. Francisco fol. 195.
Ferrandi, Societatis Jesu, de Sacris Reliquiis.
Pompeius Bini, Assisiensis.
Franciscus Maria Angeli, Minor Conventualis.
Dalmatius Kink, Ordinis Minorum Reformatorum.
[14] [affirmat.] Tandem omnium authoritate & eruditione maximus, summus Pontifex Benedictus XIV, qui lib. de Beatif. part. 1, cap. 31, pag. 289 hæc scribit: “Sancti Francisci de Assisio corpus diu post obitum inventum est stans illæsum, oculis apertis, & vulneribus recenti sanguine manantibus.” Alios editos ineditosque scriptores partim non exploravimus, partim consulto relinquimus. Tantum interea abest, ut incorruptio admirandusque situs corporis sancti Parentis nostri hactenus eruditis persuaderi non possit. Ita laudatus Rugilus: mihi nec tempus, nec facultas est, imo nec operæ pretium videtur omnes istos scriptores consulere. Duo solum hic observo: alterum est, illorum omnium primum, Pelbartum non esse seculo XVI antiquiorem; alterum est, Jacobillum, qui inter eosdem recensetur, in Vita S. Francisci in Opere de Sanctis Umbriæ dicere quidem, sacrum illius corpus integrum ad ecclesiam sub ejusdem invocatione erectam dedicatamque fuisse translatum, & in eadem sepultum; at de incorruptione illius & erecti in pedes situ non meminisse. De Benedicti XIV mente agemus alibi, uti & de aliis scriptoribus allegatis, ubi opus fuerit.
§ II. Qui incorruptionem sacri corporis, & prodigiosum illius situm propugnant, primo laudant traditionem, velut omni ex parte probatissimam.
[Cum S. Francisci corpus ostendi posse, negent,] Cum ex supra dictis litigantium partes consentiant, S. Francisci corpus integrum (si cor & intestina exceperis, uti earumdem pars altera contendit) in sui nominis basilica, quæ Minorum Conventualium est apud Assisium, jam ab anno 1230 asservari, in eoque fere solo cardine controversia versetur, an corpus illud ibidem in ossa & cineres resolutum jaceat, an contra incorruptum, integrum, vivoque simile, quale diximus, mirabiliter perstet suis sine fulcro innixum pedibus, nulla prorsus apparet aptior certiorque ratio ad eam litem penitus dirimendam, quam si illud detectum oculis conspiciendum detur. Verum, cum id fieri posse, negent Patres Conventuales ob rationes, quas infra referemus, procedendum est ad argumenta ex veterum, &, si qua etiam sint, recentiorum oculatorum testium, in utramque partem prolatis assertis formata. Ab affirmantibus ordiamur.
[16] [RR. PP. Conventuales primo loco laudant traditionem,] Rugilus in Dissertatione superius laudata primo omnium loco proponit argumentum traditionis, velut ceterorum caput. Tum multa de auctoritate traditionum, etiam humanarum, fideque humana & historica illis merito adhibenda præfatus, sic loquitur: Cum igitur exploratissimum orbi universo jam sit assertum, incorruptionis atque admirandi situs Franciscani corporis prodigium publicam esse, firmissimam ac vetustissimam Ordinis nostri, ac præsertim incolarum sacri conventus Assisiensis, traditionem, a Majoribus acceptam, & a temporibus, experimentis proximioribus, verbis, scriptis, factis, ac etiam imaginibus frequentissime asseverantissimeque usque in hunc diem testatam; absolutissime infertur, etiam nullis adjectis monumentorum & argumentorum subsidiis, ex hoc maxime capite uno, omni humano jure, & sanctioribus Ecclesiæ legibus, ab omni mortalium genere plenissimam atque gravissimam illi deberi humanam fidem, atque penitus inevitabili lege, ut, quemadmodum credentibus atque affirmantibus una hæc causa credendi atque affirmandi jam satis est, imo & est invictissima, ita ex adverso negantibus urgentissimæ causæ omnino exigantur, quibus impelli vel potius cogi, demonstrent, ad publica humanitatis & Ecclesiæ jura dissolvenda. Quas causas nisi dederint, aut datas sufficientes non esse, constiterit, quid demum inde inferatur, ex dictis probus lector intelliget.
[17] Ut vero graviter, qua par est, res agatur, non abnuimus, [cui fidem omnino adhibendam esse contendunt,] omnem prorsus traditionem indiscriminatim non esse amplectendam. Porro vel ex natura rei, vel ex aliis aliunde notis ac certis, vel ex circumstantiis, præsertim loci, temporis ac personarum, vim omnem obtinet, vel infirmat, vel etiam penitus amittit, publicum hoc atque vulgare traditionis argumentum. Sistamus hic paululum. Ego divinas traditiones eodem, ut omnino par est, quo verbum Dei scriptum, loco habeo, amplector & veneror, quia pro hisce habeo falli ac fallere nesciam magistram Catholicam Ecclesiam Romanam; humanas vero traditiones pro veritatis amore sic pondero, ut, si eas vel infirmas vel certioribus argumentis enervatas comperiam, in dubio relinquam aut rejiciam; nihil veritus, ne propterea de publicis humanitatis & Ecclesiæ juribus dissolutis reus agar: nulla enim me lege Ecclesiastica, humana aut historica constrictum novi ad hujusmodi traditiones eo solo titulo, quod antiquissimarum nomine veniant, amplectendas. Gaudet Ecclesia, gaudet & humanitas, vera a falsis discerni, eoque tot viri eruditi in orbe Catholico studia & consilia sua dudum contulerunt ac modo conferunt, applaudente utraque. Verum hæc non sic a me dicta accipiat æquus lector, quasi nullam apud me vim habeat traditionis argumentum; imo habet magnam, si firma sit, talisque, qualem suam de S. Francisci corpore esse, contendunt Patres Conventuales. Hos igitur audiamus. Sic illi prosequuntur.
[18] Modo naturam rei quod spectat, manifestissimum est, [quia illa nihil continet absurdi aut absoni,] quod repugnans & absurda non sit; imo nec nullius exempli, ut superius annotavimus. Annotaverant ibi quædam exempla sanctorum corporum, mira incorruptione, aliisque miraculis conspicuorum. Imo iterum (ita hic pergunt) etsi nullius exempli foret, non ideo minoris esset aut possibilitatis aut credibilitatis. Res enim Omnipotentis est, cujus opera (ut vere non minus, quam pie, S. Teresia effari solebat) eo sunt credibiliora, quo intellectu difficiliora. Igitur natura rei argumenti vim non infirmat; sed potius roborat. Fateor, S. Francisci corporis incorruptio non caret exemplo: prodigiosus autem ejusdem situs, qualis perhibetur, etsi sine exemplo prorsus singularis sit, nihil habet absurdi, nihil, quod repugnet; nequivisse autem Deum illud in eo situ servare, nullus, nisi impius, cogitet. Teresianæ sententiæ non refragabor, modo factum ipsum, de quo agitur, tam firmis rationibus fulciatur, ut assensus ei nequeat prudenter negari; nam alioquin, quo insolentiora ex humana fide narrantur, tanto, ne ambigam, certiora testimonia requiro.
[19] [nec difficultatibus obnoxia est; sed antiquissima,] Pergo Dissertationis verba describere. Ex aliunde notis ac certis late probabimus infra, traditionem eamdem confirmari, nihilque reapse ex adverso proferri, nisi obscurissimas ac voluntarias cogitationum perplexitates, & pueriles lusus, & captiosas obnubilationes verborum, ut infra patebit. Remanent circumstantiæ. At circumstantiæ potissimum sunt, quæ traditionem hanc exceptissimam faciunt, & magnifice argumenti robur instaurant. Temporis circumstantia eminentissima est. Quartum, quod minus, jam volvitur sæculum, ex quo nostræ traditionis historia est consignata jam litteris, ac pervagavit orbem. Quis modo crediderit, in tanta temporum diuturnitate rerumque vicissitudinibus numquam mendacium fuisse deprehensum, maxime vero tunc, cum & obvii essent aditus ad Francisci sepulchrum, & nullæ intentantes pœnæ (de quibus infra) essent latæ? An ad hominum oscitantiam & incuriam confugimus? Sed nulla esse potuit. Ipsa rei novitas & magnitudo in ingenitam humanæ superbiæ curiositatem experiendi stimulos ingessisse debuit immanes; tunc maximopere, cum primum fama commovit hominum mentes.
[20] [talisque, ut, nisi vera esset, dudum debuisset] Nec enim traditio isthæc est aliis comparanda; cum singularis omnino sit unigenitæque naturæ. In cæteris traditionibus rerum prætereuntium, si qui temporibus rerum gestarum adfuerint, ac vel malitia vel errore decipiant, aut decipiantur, facillimum est, in omni posteritate indeprehensum consistere mendacium, cum res præterierit, & iterum aliorum judicium & experimentum subire non possit. At traditio stantis & incorrupti Franciscani corporis ita fuit narrantibus ac Majoribus præterita, ut fuerit etiam audientibus & posteris præsens; sicque temporis ratio numquam mendacio favere potuit; nam manifeste feliciterque inserviebat veritati, atque, sin minus vulgo commodum fuit verum explorandi, numquid idem dici poterit de supremis Ordinis ministris, qui præsertim muneris debito passim cœnobium illud invisere, latebras illius scrutari, ac probe vel improbe gesta explorare, ac probare vel improbare debuerunt?
[21] [falsitatis fuisse convicta,] Numquid idem autumare licebit de sæculi principibus, qui rei summam gerebant, & Assisium subjugarunt, aut a servitutis jugo liberarunt? Numquid idem de amplissimis S. R. E. Cardinalibus, qui in hodiernum diem religionis ergo basilicam illam frequentant? Numquid demum idem de Pontificibus Maximis, utraque summa potestate potitis; flagrantissimæ præterea semper pietatis erga sanctum nostrum Parentem, & munificentissimæ tandem liberalitatis in sacrum cœnobium illud & ecclesiam, quam suis primum cura & partim sumptibus erexerunt, sub eorum perpetua peculiari tutela ac jurisdictione voluerunt, favoribus, prærogativis, privilegiis innumeris honestarunt, ac novissime ad Patriarchalis Bafilicæ ac Cappellæ Papalis honorem evexerunt?
[22] Circumstantia loci auget temporis vires. [etiam a summis Pontificibus; eam commendant] Sacra illa basilica est in Romæ foribus, ac veluti in medio orbis terrarum theatro, & in Ecclesiæ gremio, & in Romanorum Pontificum sinu. Hinc Romani Pontifices ipsi, superioribus præcipue temporibus, nedum Assisium frequentarunt, sed diebus, hebdomadis, mensibus permultis cœnobium illud ipsum incoluerunt, suntque ibi propterea in hunc diem cubicula, Pontificum nomine & incolatu insignita. Quis modo præsumpserit, in tanta prodigii summi propinquitate, cumtanta rerum omnium, spiritualium præsertim, potestate, neminem ipsorum umquam voluisse experiri oculis, aut saltem per alios familiarium fidelissimos testes, quæ celeberrima fama tam mira, tam nova, tam incredibilia portenta vulgaverat? Iterum locus infert aliud argumento subsidium. Traditio inde est, ibique semper floruit vividius, perseveravitque tenacius, ubi est ipsa res tradita. Est igitur in naturali sua sede, & ex loci maxime circumstantia naturalem sibi vindicat authoritatem & fidem.
[23] Etenim ubique terrarum primas fidei rerum indigenæ usurpant præsumptione illa justissima, [adjuncta loci, ubi nata est, vigetque.] quod res inde primum petenda sit, ubi fuit, aut esse debuit, & ab illis primum quæratur, qui legitimi ac naturales sunt veritatis hæredes, & quorum Majores soli rem explorare potuerunt, si voluerunt; & jam voluisse & explorasse credendi sunt, cum illam posteritati concrediderunt, eamdemque Majorum nomine posteri affirmant. Cæteris vero mortalium non ejusdem loci atque generis ferme nulla superest fides & authoritas, tunc vero maxime, cum indigenarum effatis contradixerint; cum neque ipsi, neque patres eorum poterant aut vera cognoscere, aut falsa deprehendere, etiamsi voluissent. Nunc loci temporisque circumstantias cum circumstantia omnium gravissima personarum complicemus.
[24] Duo personarum genera occurrunt; alterum quodammodo auditoribus ac spectatoribus, [Eamdem etiam confirmant ex conjectura, summos Pontifices] alterum actoribus ac narratoribus simile. Inter primi generis personas mox Romanos adnumeravimus Pontifices, quos, incredibile dictu diximus, tam multos tempore, tam proximos loco, tam potestate summos, tam flagrantes pietate, tanti prodigii famam excepisse auribus; potuisse item illud coram experiri oculis, aut saltem fidelissimis experiendum mandare; ac perpetuo omnes noluisse. Conjectura ergo primum validissima evincimus, ipsorum aliquos hujusmodi aliquid omnino explorare debuisse. Secundo vero testibus ac monumentis infra, re facta, præstamus, tum ipsorum, tum aliorum amplissimorum virorum plurimos & conspexisse oculis & contrectasse manibus perdurantis miraculi divinitatem. At hic dumtaxat contendimus illud primum, ex quo necessario istud secundum consequitur.
[25] Nam si Pontifices revera exploraverunt id, [oculari inspectione rem ipsam explorasse,] quidquid est rei veritatis, quis adeo delirus atque contumeliosus somniaverit, vidisse illos S. Francisci sepulcrum & sacrum corpus ejus, vel redactum in cineres, vel adeo mortalibus omnibus impervium, conclusum, ignotum, ut ex hoc ipso etiam mendacii ac perversitatis argueretur atque convinceretur incorruptionis atque admirabilis situs male sarta traditio. Qui enim asserit, quod nullus hominum vidit, & videre non potuit, ex hoc mendax est: vidisse, inquam, & comprobasse hæc, vel alterum istorum; itemque nosse, Deum ac cœlites non delectari, imo irasci commentis hominum; circulatores ac nundinatores turpissimos falsorum miraculorum non esse in Ecclesia Christi ferendos, cum ex Augustimo lib. de mendacio, mentiri in doctrina pietatis, magnum scelus sit, ac primum genus mendacii, & cum pietatem atque religionem mendacia non ædificent, sed evertant, & impietati faces & arma ministrent: præterea percussisse Pontifices ipsos anathematis fulmine vilissimos quoslibet corruptores atque impostores miraculorum, & nihilominus interea sivisse, majores nostros omnes, atque nos etiam usque in hunc diem, nedum licenter & importune, sed & merenter atque feliciter, verbis, scriptis, typis, imaginibus, etiam summis Pontificibus inscriptis (ut Providoni pictor Assisiensis fecit venerabili Innocentio XI) tam insolens jactare atque evulgare mendacium?
[26] [nec tamen affirmantem sententiam prohibuisse, sed asseruisse.] Imo sivisse, parum est; parum etiam, fovisse. Illud profecto mirum, id ipsum illos ex Petri Cathedra publice Ecclesiam in suis constitutionibus editis alloquentes, affirmasse, docuisse ac fuisse professos. Quæ cum omnia absurdissima sint, mox ut traditio mendax fuerit, atque mendacii ex dictis omnino convincenda, atque propterea ex opposita præsumptione convicta, jam omni jure ex hac personarum circumstantia affirmantis traditionis authoritatem ac veritatem comprobavimus. Cur vero Pontifices prodigium experti non evulgaverint, & apponi non jusserint in publicis Ecclesiæ hymnis; aut cur latebris illud concluserint impenetrabilibus, suo loco sermo redibit: quemadmodum veniet satisfaciendum quærentibus ac subdubitantibus, num id extiterit, quod & pervadere Pontifices possent, & experiri oculis, & verum a falso discernere: nihil enim inexpugnatum, quod novimus, relinquemus. Et hæc quidem ex personis quasi auditoribus.
[27] [Eamdem traditionem, aiunt, assertam a scriptoribus universi Ordinis S. Francisci,] Nunc alterum accedit personarum genus, quod actoribus comparavimus. Actores porro atque assertores traditionis istius jam probe asserere possumus omnes universi Franciscani Ordinis professores, nullis etiam Reformationum membris exceptis (quarum omnes quo experimentis proximiores, eo traditioni faventiores ex scriptoribus ipsis infra monstrabimus) unde optime statui possit, antiquitatem Franciscanorum omnem pro traditione pugnare; atque inferri proinde oporteat, vel illud Stephani Pontificis celeberrimum: “Nihil innovetur præter id, quod traditum est;” vel illud Vincentii Lirinensis vulgatissimum: “Depositum id est, quod tibi creditum est, non quod a te inventum: quod accepisti, non quod excogitasti: non privatæ usurpationis, sed traditionis publicæ: rem ad te perductam, non a te prolatam: in qua non auctor esse debes, sed custos: non institutor, sed sectator; non ducens; sed sequens… Hoc apud omnes hæreses legitimum fuit atque solemne, ut novitatibus gaudeant, antiquitatis scita fastidiant. Contra vero Catholicorum hoc proprium, deposita Patrum & commissa servare, damnareque novitates. Ita enim in concilio Ephesino omnium Patrum una fuit vox, ut, quod erat antiquitus traditum, teneretur; quod adinventum nuper, exploderetur.”
[28] Sed circumstantiæ istius magnitudinem & immensitatem ad opportunitatem argumenti in breviora contraximus. [ex quibus Conventuales Assisienses cum juramento testantur,] Liberum & obvium deinde erit cuilibet a minoribus ad majora conscendere, novisque semper viribus argumentum istud communire. Igitur proferantur in medium soli Assisiensis conventus incolæ religiosi viri, qui (quoniam cœnobium illud rei veritate ac summorum Pontificum diplomatibus Ordinis universi caput est & mater; & quoniam insuper Dei providentia custos est sepulcri sanctissimi trium Ordinum institutoris Francisci) Ordinis ac generalium Ministrorum pietate, consuetudine ac diligentia ab initio usque in hunc diem fuere semper tum multi numeri, tum singularis religionis ac spectatissimæ vitæ, ut hodiedum (absit verbo jactantia) videre licet. Hi ergo velut in medio mundi theatro constituantur, interrogentur, enarrent rei veritatem.
[29] Et hi quidem indesinenter orbi universo contestantur, [acceptam a majoribus usque ad oculatos testes;] ac etiam jurejurando confirmant, sic omnino accepisse a patribus suis, & quodammodo Apostolicum illud usurpant: “Non enim possumus, quæ audivimus, non loqui;” (in Actibus Apostolorum cap. 4, ℣. 20 est:” “Non enim possumus, quæ vidimus & audivimus, non loqui”) adjiciuntque, patres ipsos eorum eadem conscientiæ securitate affirmasse, sic iterum audiisse a patribus suis; quos etiam intrepide asserentes referebant, id ipsum ab aliis suis excepisse Majoribus usque ad testes oculatos, quorum novissimi (qui noti sint) Piscullius & Tinaccius (cujus testimonium infra dabitur) & illius temporis custos, non longissime distant; vix enim trigesimum lustrum experimentum illud præcessit; minus vero etiam ipsorum mors. Hinc neque illud incommodum, sæpe traditionum firmitati molestum, occurrit; quod nempe certum principium sibi constituere non possit, ut adeo in antecessum per multas retro ætates excurrat, ut suamet vetustate laboret. Hæc tum certa, tum publica sunt.
[30] Aut ergo viventes istos traditionis assertores cum suis prædecessoribus ingenuitatis, [qua in re fide utique digni sunt.] ut!ut decet, honore donabimus; & jam confecta erit res: ipsi enim Aristarchi critices inclementioris proborum hominum, qui vulgus præcipue popellusque non sint, testimonia amplectuntur; cumque absurda & incohærentia non habeant, & aliis notioribus non adversentur, nil importunius exigunt ad graviorem historiam & exquisitissimam quamlibet humanam fidem: alias humanæ historiæ omnes interibunt. Aut ex adverso mendaces illos facimus omnes, & omni tempore, & nulla de causa; & hoc tantum esse piaculum, credimus, ut nedum humanitatis sanctissima vincula ac jura confringere, sed potius humanitatem ipsam exuere videamur. Hinc graviter Canus citatus lib. 11 de hum. hist. cap. 6: “Irridere scriptores (idem est de assertionibus) monachorum præcipue imperitiam insultare, quasi fabulas ventris gratia ingesserint ac intruserint, hæc non puto quidem hominis ingenui esse, qui ad bonitatem fuerit a natura compositus, nedum ejus, quem Christus simplicem, sicut columbam, ad legem Euangelii formaverit. Quod si ex quibusdam fictis historias, (dic etiam traditiones) gentium æstimemus, nulla omnino erit, quam non similiter illudamus. Id si hominum imprudentium, atque adeo stultorum est, maneat” &c.
[31] [Eamdem denique a fidis a cani loci antiquis custodibus,] Neque illud moveat, quod sæpius infra fatebimur, numquam scilicet obvium fuisse indiscriminatim omnibus, etiam sacri cœnobii incolis, S. Francisci sepulcrum, sed perpetua arcani religione ab Eliæ (vel, ut alii perperam autumant, a Joannis Parentis) temporibus usque ad cuniculorum obstructiones, quæ probabiliter Xisto IV (alia hic manu in margine annotatum est: “Hortatu ac præcepto, non re, seu muris & lapidibus: horum enim authores ac tempora penitus sunt incomperta”) summo Pontifici adscribuntur, paucis tantum ex probatissimis innotuisse ac fuisse pervium. Hoc enim in id ipsum recidit relate ad traditionis firmitatem; neque aliud intercedit discrimen, quam * alii, iique graviores successione continua testes essent, vel esse possent, cum vellent, de experientia, ut dicitur, ac de visu; alii vero perpetuo propter socialis vitæ consuetudinem essent, vel esse possent, cum vellent, testes de auditu videntium probatissimorum; quod unum atque idem est: eo vel maxime, quod ex communissima criticorum omnium sententia unus dumtaxat probatus ocularis testis satis est ad historiæ authoritatem & humanam fidem. Hinc multa Cæsari, Livio, Suetonio, aliisque probatæ fidei scriptoribus vera conceduntur, quorum tamen ipsi soli sunt vades ac testes.
[32] [probatissimis viris ac denique ab historiæ] Qua de re non immerito arbitramur, posse constitui, quod, si quid umqua traditioni hominum humano jure delatum est, id potiori jure huic nostræ exceptissimæ munitissimæque traditioni sit omnino deferendum; nec illi ab homine in hominum societate denegari posse humanam fidem, nisi per summam inhumanitatem. Quod ut iterum evidentius pateat, illam veluti ad lidium lapidem cum historiæ statutis receptissimisque regulis, ex Cano lib. 11 de hum. hist. auct. desumptis, comparabimus. Prima igitur historiæ lex, seu scriptæ, seu traditæ (parum enim, aut nihil potius, differunt) est probitas & integritas scribentis sive enarrantis. Hinc probo viro affirmanti fidem non reddere, piaculum est. Hic autem non de unius vel alterius probi viri, quod satis est ad fidem, sed de successione pene innumerabili, actum est proborum testium enarrantium, ac rursum de amplissima serie agendum erit proborum testium scribentium. Igitur secundum hanc regulam traditio hæc dum in aurifica trutina appendatur, pondus excedit enormiter: nulla enim tanta testium ac probitatis moles in quamlibet rerum gestarum fidem astruendam confluxit.
[33] [sanæque critices præceptis] Secunda lex: prudentia atque judicium testis in vero atque falso discernendo. Credulitas enim in optimi cujusque mentem facillime irrepit: in fide enim nihil est vitiosi atque perversi; in incredulitate vero, etiam rationabili, non nihil. Hinc boni ac minime fallaces viri, cum diligenter non animadverterint, quibus uterentur authoribus, in multis decepti sunt. Regulam quidem complectimur ac reveremur, ut decet; sed nihil modo cum illa nobiscum. Hic non agitur de historia multiplici & implexa, neque de aliorum scriptis dijudicandis; neque tandem de uno vel altero probo viro, ut lex illa supponit. Nostra hæc una simplex res est, in qua dubius multum & anceps testis esse non possit, nec tam mentis judicio, quam sensuum munere definienda. Quod si prudentia opus esset, quis non in tanta proborum virorum serie unum aliquem, qui cum columbæ simplicitate prudentiam serpentis componeret, extitisse, præsumat? Sed nunc ejus regulæ loco nobis erit hæc alia sufficienda; ut nempe de auditu testes aures ad audiendum habuerint, itemque oculati oculos ad videndum: quæ in re seria atque gravi probanda atque tractanda non veniunt.
[34] Tertia lex: Cui testimonio Ecclesia suffragatur, conceditur; [plurimum commendant,] conceditur; cui vero refragatur Ecclesia, denegatur fides. Nec immerito: audent enim frequenter hæreticarum partium scriptores res hominum gestas ad invidiam confingere, sectæque placitis historiam aptare. Propterea Gelasius Pontifex Eusebii, Arianorum blanditoris, authoritatem rejecit, nuperrimique historici quam plurimi, licet magni nominis, suspectissimæ tamen fidei habendi sunt hac eadem de causa. Quid modo de lege hac pro traditione incorrupti atque stantis Franciscani corporis, nisi otiosum ac inutile prorsus comminiscimur? Nulla hic affirmantibus hæreticæ labis suspicio, imo magna pietatis ac religionis præsumptio. At, inquiunt, isthæc ipsa quandoque abripit, & quæstum facit pietatem, & mendaciis, miraculorum præcipue, Sanctorum historias inspergit. Esto; si probes aliunde speciatim, quod ex aliquibus generatim metuis; alias, ut diximus, omnem subvertis humanam fidem. Sed non ista nunc agitur res: non de tua singulari suspicione ista lex est, sed de publica Ecclesiæ. Nos autem superius innuimus, & inferius demonstrabimus, non modo nullos habere Pontifices refragatores, suspiciosos nullos, nedum etiam fautores omnes ac muneratores; sed aliquos etiam traditæ ejusdem rei oculatos testes; nonnullos tandem publicos traditionis ipsius assertores. Soluti igitur sumus ab hac lege.
[35] Hic porro Canus fixerat regulis historiæ modum, [atque omni ex parte admittendam esse,] quibus servatis, stultitiæ semper, impietatis etiam quandoque incredulos redarguit. Nos autem observantiores pro historia hac, tum ore tradita, tum stylo exarata vel typis edita, adjicimus, esse insuper religiosius animadvertendum, si quid in narratione ipsa sit absurdum; si quid in narrantibus non cohærens; si quid oppositum; si quid suspectum; si quid vetustioribus ignotum, aut etiam contrarium; si quid tandem veri, licet levioris, incommodi traditio ista retineat, tunc porro cum hæc urgeant, & serio contra traditionem hanc faciant, nihil ultra contendimus: Explodatur. Cum autem ex adverso nihil istorum contra nos militare demonstraverimus, jam omnia traditionis jura immota consistent, & vel hoc uno traditionis argumento, objectorumque in eamdem contritione præsumimus comprobatam atque confectam esse rem, saltem lectoribus æquis, credere quidem formidantibus, sed veritatem aut veritatis speciem probabiliorem sincero corde quærentibus.
[36] Nam ei, qui, ut inquit Apostolus ad Timoth. 2, cap. 6, non acquiescit sanis sermonibus doctrinæ, [concludunt.] quæ est secundum pietatem, & de quo etiam plura ibi Paulus persequitur, nihil persuasum, nihil credibile, nihil probabile erit umquam. Hoc enim morbi (inquit Canus lib. 3 de trad., cap. 2) fere innatum est hominum ingeniis, ut cedere nesciant, simul atque res in contentionem vocata est; quæ postquam incaluit, hoc cuique videtur verissimum, quod, temere etiam, tuendum susceperit. Nunc satis multa de traditione: objecta in eamdem pro virili suo loco diluuntur.
[Annotatum]
* adde quod
§ III. Dicitur Cardinalis Carillius Albernotius celebre S. Francisci corporis prodigium anno MCCCLIV vidisse. Producta in hanc rem testimonia expenduntur.
[Præmissam traditionem corfirmaturi profitentur,] SÆpe laudati laudandique RR. PP. Conventuales in eadem Dissertatione Romana traditioni adjungunt experimenta, de his ita præfati: Secundum argumentum constituunt relationes testium oculatorum, quos pie credimus latenti quodam consilio divinitus præordinatos. Hoc argumentum est primo (a traditione petito) affine; imo radix atque principium illius. Quod traditur, si verum est, ab experimento est, eoque gravior atque securior erit traditio, quo graviores illam atque securiores experientiæ præcesserint. Infirmatur autem traditionis illius authoritas, quæ vel certum aliquod sibi probare non possit experimenti principium, vel tale illud exhibeat, ut cespitet etiam ac fluctuet; utque iterum de experimenti fide ac de authoritate videntis agendum sit, meritoque dubitandum supersit. Nos ergo, qui rem hanc tum pietate atque fide bona, tum ea gravitate, qua decet, tractandam desumpsimus, mox firmiora, quæ suppetunt, rei fundamenta locabimus, & pusiliorum animis consulentes, omnibus suspicionum nebulis avertendis, ac perplexitatum trepidationibus confirmandis evigilabimus.
[38] [se producturos testimonia aliunde, quam e suis scriptoribus] Quoniam ergo, si traditioni nostratum, utut naturæ gravissimæ, nostratum etiam experimenta supponimus, jam scrupulum omnem non evellimus, & humanitatis juribus invitis, multa præterea multis de nostra fide in causa, quæ nostra dicitur, dubitanda repullulant; hac de causa nostratum omnium experimenta rejicimus, externos dumtaxat adhibemus testes, eosque non nisi exceptissimos, atque mortalium omnium opinione gravissimos; itemque non modo a nobis, sed a se invicem longe, conditione, natione, ætate disjunctos; ut stultum sit prorsus atque flagitiosum sit, suspicari, hujusmodi testes ad mendacium tantum conflandum ne conspirasse quidem, sed conspirare quocumque tandem modo potuisse. Præterea in relationibus ipsorum exhibendis, nedum a nostris scriptoribus, sed insuper ab ipsis tabulariis nostris abstinebimus; iisque utemur authoribus & archivis, quæ tum sunt nobis externa, tum, huic causæ præsertim, minime omnium suspecta, maxime rerum peritis, habenda sunt. His (certe non æquis) conditionibus libenter subjicimur propter lectores nonnullos fortasse minus æquos; utilitati enim eorum, ut Dei gloriæ & Ecclesiæ Catholicæ ornamento, litamus; verumtamen neminem renuentem & durius recalcitrantem cogimus: credere enim aut non credere, voluntatis illorum est, quos Deus reliquit in manu consilii sui, ut, ad quodcumque voluerint, dexteram porrigant.
[39] Quanquam ergo F. Franciscus Maria Angeli, [suisque tabulariis, excepta, missis aliis.] nostri Ordinis (quem etiam sequuti sunt Pompeius Binius & F. Dalmatius Kink Ordinis Minorum Reformatorum) fusius producat testium oculatorum Franciscani corporis, incorrupti atque stantis, seriem in sua Historia sacri conventus Assisiensis lib. 1, tit. 17, fol. 18, & tit. 42, pag. 46; ac præter eos, quos infra seligimus, etiam adnumeret Gregorium IX Pontificem cum geminis inter alios S. R. E. Cardinalibus, de Flisco & de Comitibus, qui deinde Petri Cathedram successive tenuerunt sub Innocentii IV & Alexandri IV nominibus; itemque vicibus iteratis eumdem Innocentium IV jam Pontificem, cum ad septem usque menses in sacro illo cœnobio moras produxit: deinde Clementem IV, postea Nicolaum IV, cum generalem Ministrum Ordinis Minorum ageret: tandem Æcubæam Suessanam, Cypri reginam, cujus reapse corpus in sacra illa basilica communem expectat resurrectionem. Hæc, inquam, licet asserat, adjectis etiam quandoque monumentis, præfatus author, proindeque ea amplecti nil vetet; nihilominus hæc asserta, sive etiam probata, negligimus, quia de nostratum fonte derivant. His præmissis, rem ipsam aggrediuntur.
[40] Omnium ergo primus (inquiunt) sit Ægidius Carillius Albernotius Hispanus, [Visum fuisse a Cardinale Albernotio Sancti corpus,] celeberrimus Innocentii Papæ VI de latere legatus, qui Perusium hostilibus armis circumseptum libertati & Ecclesiæ Romanæ restituit; sacrum Assisiense cœnobium diutius incoluit; elegantissimum lararium, S. Catharinæ virgini ac martyri sacrum, Franciscanæ basilicæ adjecit; ipsius cœnobii molem pœne labentem confirmavit atque refecit: adhæc quadraginta aureorum millia, ac sui tandem ipsius transferendum & sepeliendum corpus ecclesiæ eidem testamento legavit. Hæc publica quidem & exploratissima sunt, ut monumentis aliis non egeant. Ipsi vero cælitus fuisse datum in incorrupto atque stante S. Francisci corpore divina magnalia intueri, authores sunt, primo Joannes Sepalveda Hispanus, qui gesta Albernotiana descripsit. Is lib. 3 hujus Historiæ hæc habet: “Dum Assisii Ægidius commoratur, cupido cepisse animum fertur corpus sanctissimi Francisci visendi. Quod cum venerabundus conspexisset, & impressa Christi vulnera notasset, exclamasse dicitur, vel solum Franciscum ad confirmandam Christi religionem satis fecisse.”
[41] Figitur autem visitatio isthæc anno MCCCLIV. Scribebat equidem hæc Sepalveda sæculo XVI; [scribunt Sepalveda, Pelbartus,] sed tuebantur illum tum, quæ præsumitur, rei traditio constans, tum scriptores Carillio proximiores. Secundo igitur rei testis & author est F. Pelbartus Minorita, plane suppar Albernotio. Is in Pomerio, postmodum edito Lugduni anno MDIX, sermone 2 de S. Francisco hæc habet: “Cum quidam Cardinalis vix obtinuerit a civibus, ut introduceretur ad cryptam.” Et Serm. 3 de stigmatibus: “Cum quidam Cardinalis vidisset sacra stigmata Francisci, dicebat, quod, si nulla alia forent miracula, hoc solum sufficeret pro fide Christi roboranda & confirmanda.” Quibus verbis cum Sepalveda mire consentiens, reique gestæ temporibus opportune respondens, plane Albernotium indigitat; quanquam nomine abstineat, vel pro gravitate sermonis vel alia prudentiæ & œconomiæ causa. Interea optimæ primum fidei hic author est, & suspicioni prorsus nulli obnoxius. Fuisse vero verba illa interpolata (ut quidam scriptoris hujus sinceritati & authoritati se subducentes perperam & ultro commenti sunt) nulla suppetit causa vel conjectura sufficiens. Aut igitur alius Albernotii loco sufficiendus est, de quo Pelbartus loquatur, & hoc neque est in re, neque contra rem; nam & alius non subest; & quicumque tandem ille fuisset, id ipsum perficeret; non enim in hoc vel illo vidente, sed in re visa consistimus; aut Albernotius omnino dicendus est ocularis tanti prodigii testis.
[42] [Rodulphius, cujus tamen auctoritatem non urgent,] Etsi vero Waddingus ipse passim amplectatur authoritatem Petri Rodulphii Ordinis Minorum Conventualium, episcopi Senogallien sis, nihilominus, ut in pactione maneamus, recitabimus quidem, sed nihil inde referentes. Is autem in Historiis Seraphicis, editis anno MDLXXXVI, & Xisto V Pontifici dicatis, lib. 2, fol. 249 Assisiensem basilicam describens, hæc de Albernotio reddebat: “Primo est cappella S. Catharinæ Cardinalis Ægidii Carilli Albernotii Hispani… Vidit autem iste corpus B. Francisci; postea reliquit conventui centum mille aureos;” quos nempe partim vivens ædibus muniendis & ornandis insumpsit, partim tabulis extremis moriens legavit. Certe Rodulphii sinceritas vel ex eo dignoscitur, quod raptim ac perfunctorie rem attingit, ut studium nullum redoleat. Hinc Euripidis illud in Phænissis: “Veritatis suevit esse oratio simplex, vafris non egens ambagibus.” Magnum etiam veritatis specimen portendit ingens illud auri pondus, quod extra dubii aleam Albernotius effudit; & illud insuper, quod homo Hispanus, dignitatis amplissimæ rerumque gestarum amplitudine & gloria Urbi & orbi spectatissimus, Assisii obscuro & humili in loco thesaurum æque ac cor & corpus suum conderet. Hæc plane redolent hominem loci studio ac religione summa non captum modo, sed abreptum, quod in gravioribus præsertim viris penitus latentem aliquam innuit causam, qua profecto aptiorem excogitabimus nullam præter testatum illud revera magni atque stupendi prodigii experimentum, utut ab ipsis scriptoribus, Albernotianam visitationem testantibus, non enucleate pro merito atque dignitate descriptum.
[43] [Petrus de Alva & Astorga, atque Waddingus,] Nos igitur Petrum Rodulphium nostrum, quamvis ingenuum, prætereuntes, illi vicarium supponimus Petrum de Alva & Astorga, Ordinis Minorum Observantium, qui in libro, cui titulus: “Naturæ prodigium” Albernotianæ visitationi inculpatissimum testimonium reddit. Demum Waddingus unus, in hac causa præsertim, authoritatis sedem obtinet nulli secundam. Primo is omnium confessione & laude summus est Annalium Franciscanorum parens: secundo passim pollet ingenio, judicio, integritate, sinceritate, præ cunctis rerum Franciscanarum scriptoribus; nam, licet & ipse suos interdum, ut dicitur, patiatur manes, ut & Baronio Ecclesiasticorum Annalium parenti obvenit, hoc nihil penitus detrahit utriusque gravitati & authoritati. Receptissimum enim est Horatianum illud: “Quandoque bonus dormitat Homerus.” Et illud: “Opere in longo fas est obrepere somnum.” Et tandem illud: “Ubi plura nitent in corpore, non ego paucis offendar maculis.” Tertio vero nobis, & causæ huic potissimum, est prorsus extraneus, quanquam ejusdem Parentis filius, ut legenti & intelligenti manifestissimum erit: quibus de causis omni jure scriptoribus reliquis ante ponendus.
[44] Minime præterea omnium in hac causa vere magna hallucinari aut dormitare ille potuit; [cujus posterioris fidem & auctoritatem] imo & reapse evigilasse, & omnem ingenii vim atque solertiam in ea exploranda insumpsisse, testatus est. Archiva enim & Pontificum regestos integros, ut testium infra producendorum relationes expenderet, diligenter evolvit; relationibus ipsis ad aurificam trutinam revocatis, ac temporum, locorum atque personarum circumstantiis invicem collatis, omnia ad amussim convenire, exploratum habuit, ut infra opportunius ex ipso recitabimus. Tandem traditionem ipsam consuluit; reique veritatem ex hominum cordibus atque memoria, non minus ac e scriptorum editis vel ineditis testimoniis, atque e rerum domesticarum vel externarum monumentis, quorum ingentem sibi comparavit supellectilem, eruere conatus est. Jure igitur merito hoc authore potissimum utimur in hac exceptissima causa; nam graviorem & inculpabiliorem alium nullus unquam produxerit.
[45] Is ergo primum de visitatione Albernotiana hæc habet ad annum MCCXXX: [hac in re maximi facien dam monent.] “Non defuerunt viri principes, qui illud” (corpus S. Francisci) “cernere voluerunt & obtinuerunt; Ægidius Carillius Albernotius Cardinalis Hispanus, vir præclarissimus, perpetuæ, etiam inter Italos, memoriæ &c.” Deinde de ipsa rei traditione hæc paulo infra subnectit: “Inter nostros, & præcipue in sacra illa æde, perpetua est traditio & communis consensus, cadaver” (S. Francisci) “erectum in pedes integrum, illæsum, oculis apertis, vulneribus recentem manantibus sanguinem, adhuc conservari.” Alia ex eodem Waddingo suis dabimus locis. Quare primo Albernotium oculatum asserti prodigii testem legitime comprobatum atque constitutum putamus. Hactenus laudatæ Dissertationis RR. PP. Conventualium auctor, deinde ad aliorum testimonia procedens, quæ priusquam recitemus, dictam Albernotianam visitationem libremus; postulat enim & ratio & institutum nostrum, ut etiam nostras & oppositæ partis observationes addamus, quas si post reliqua pro affirmante opinione testimonia distulerimus, implexior fiet dissertatio, aut ante dicta refricandæ memoriæ gratia erunt repetenda.
[46] Notissimus in historia Italiæ est Cardinalis Ægidius Carillius Albernotius, [Expenduntur testimonia] vir obsequiis Ecclesiæ Romanæ præstitis, virtutibusque ac pia munificentia perquam celebris; neque vero absimile est, ipsi dum Assisii commoratus est, concessum fuisse, S. Francisci corpus videre, si tum temporis ea facultas viris principibus fieri solebat. Nunc quærimus, an ille viderit, & quale. Si Joannes Sepalveda, cujus Opus non habeo, primum scripserit seculo XVI, junior est, quam ut adversæ partis tutores ipsius auctoritate stare cogantur. Adde, quod nec ipse factum illud pro comperto tradat, sed utatur verbis fertur & dicitur, quæ in dubiis cautionis gratia solent adhiberi. Adde insuper, quod, si aliunde sat firma hic esset Sepalvedæ auctoritas, allatus ex eo locus solum faceret pro viso a laudato Cardinale S. Francisci corpore incorrupto suisque etiam tunc insignito stigmatibus, non pro stante erecto in pedes. Illo etiam minus dixit Rodulphius, sacrum corpus ab Albernotio visum esse, dixisse contentus. Fortasse hic quoque illo est junior, & ejusdem Opusculum legit, quippe qui suas Historias Seraphicæ Religionis seculo XVI jam decrepito, anno scilicet 1586 Sixto V summo Pontifici dedicavit. Quod si ita sit, asserto prodigio minime favet Rodulphii de conspectis in sacro corpore stigmatibus silentium; quorsum enim hæc ille tacuit, si apud Sepalvedam legerit, & ab Albernotio vere visa fuisse crediderit?
[47] [& argumenta, quæ pro Albernotiana visitatione] Pelbartus Osvaldus, Temeswariensis patria, apud Waddingum in Scriptoribus Ordinis Minorum, ubi inter illius Opera etiam citatur laudatum Pomerium sermonum, claruisse legitur anno MD sub Alexandro VI summo Pontifice. Claruit ergo ille annis 146, postquam Albernotius anno 1354 S. Francisci corpus conspexisse perhibetur, annisque 133 post ejusdem Albernotii mortem, quæ contigit anno 1367; unde conficitur, non posse Pelbartum, contra ac supra dictum est, Albernotio supparem haberi; aut a Pelbarti ætate aliquod momentum Sepalvedæ assertis accedere. Hæc de temporis spatio, quo Pelbartus relata visitatione Albernotiana fuit posterior, loco pariter longe ab Assisio remotus, quippe qui in Hungaria scripsit. Ipsam porro Pelbarti relationem supra laudatus P. Gabriel Rotomagensis censuit, vel ab alio illius Opusculo intrusam, vel falso nixam fundamento; ac præter ea, quæ adversus omnes ejusdem sacri corporis inspectiones universim præmiserat, hanc peculiarem rationem hic allegavit, quod apud Pelbartum pro Albernotiana generatim laudetur liber Conformitatum Pisani, in quo tamen nihil tale legere est.
[48] [sacri corporis] Imo vero in Conformitate 34 aperte dicitur S. Francisci corpus, postquam suo tumulo fuit inclusum, nulli umquam hominum patuisse. En verba Pisani: Sic B. Francisci sepulchrum fuit clausum, ut numquam deinceps patuerit alicui; ejus corpus simul cum capsa fuit portatum & positum, ubi nunc jacet. Verum isthæc observatio de Pisano perperam apud Pelbartum laudato ex Gabriëlis fide relata esto; nam mihi Pelbarti Opus in promptu non est, ut consulam. Ex iisdem præterea Pisani verbis ac tempore, quo Albernotius sacrum corpus vidisse narratur, factum ipsum impugnat Gabriël, arguens, si id anno 1354 contigisset, non potuisse latere Pisano (ut latuisse, ex dictis constat) tum temporis florenti. Quid Petrus de Alva & Astorga, Ordinis Minorum Observantium Religiosus, in supra memorato Opere ad præsens argumentum habeat, cum eodem caream, plane nescio, neque illud apud Waddingum in Scriptoribus reperio. Si tamen is (ut verisimillimum est) idem sit, qui apud ipsum Petrus de Alba & Astorga vocatur, fuerit ille scriptor seculi XVII, & Pelbarto Rodulphioque recentior.
[49] Lucam Waddingum ob suam eruditionem, sinceritatem & diligentiam, [mox producta fuerunt.] apud me quoque plurimum fieri, jam alias professus sum, & asserenti Rugilo libens credo, eumdem in Annalibus Minorum conscribendis archiva omnia, Regesta Pontificum, aliaque tabularia publica & privata diligenter scrutatum fuisse, nec quidquam prætermisisse, ut amplam monumentorum supellectilem sibi compararet. Verumtamen, si id etiam præstiterit, ut relationes inspectionum sacri corporis, quas edidit, diligentius conferret, expenderetque, & pro his confirmandis invenerit idonea instrumenta, miror hæc, præter referenda suis locis, producta non esse. Denique Cardinalis Carillii Albernotii in conventum Assisiensem singularis munificentia & pietas procul dubio singulari causa non caruit; at paulisper posito, S. Francisci corpus ab eo numquam fuisse visum, numquid non poterat ejusdem corporis in ea basilica præsentia sat valida fuisse ratio, ut Cardinalem, alioquin etiam pie munificum, impelleret, ut tantam pecuniæ summam eum in locum conferret, & sepulturam ibidem sibi eligeret? Hinc statuat lector, an Albernotiana sacri corporis inspectio sat firmiter asserta debeat videri.
§ IV. Visitatio sacri corporis anno MCCCCXLIX a Nicolao V Papa facta exponitur ex Oddone Perusino, & Mariani Florentini apographo Vaticano mutilo.
[Nicolaum V Papam anno 1449 Assisium venisse,] Secundum ocularem testem (ita in Dissertatione pergit Rugilus) adhibemus Nicolaum V summum Pontificem. Ejus visitationem figimus anno MCCCCXLIX, mense Novembris; accessum ejus Assisium, ejusque in sacro cœnobio incolatum a die XV mensis; illius præcipuos comites Astergium, sive Astorgium, Beneventanum archiepiscopum & S. R. E. Cardinalem, Petrum de Noceto, & Galliarum quendam episcopum, de quibus infra, præter nostratum aliquos. Hujus celeberrimæ visitationis multi generis, sed non ejusdem authoritatis, monumenta supersunt. Baucianarum præsertim litterarum … multiplex est forma & judicium. Cum igitur diutius sit hic nobis immorandum, & varia atque implexa res sit, nitidiorem, quam novimus, methodum sequimur. Primo … præcipua argumenti monumenta ex ordine in medium producimus, ut extant in suis fontibus, & apud suos authores, fidelissime excerpta ex archivis externis citandis… Monumentis absolutis, animadversiones nostras habebimus, quibus sincere ac præter rei necessitatem (neque enim his indiget, vel unice nititur hæc causa) rem a re, certum ab incerto, vitiosum ab integro, & tandem verum a falso discernere, studium omne adhibebimus.
[51] Testimonia accessus Nicolai Papæ V, temporis, & incolatus, & etiam propositi visitandi sacri corporis, extant in publico tabulario cancellariæ Prioralis civitatis Assisiensis. Sunt autem hujusmodi. [probant ex publico cancellariæ tabulario;] In libro, qui vulgo dicitur Reformationum, signaturque littera N, hæc leguntur verba fol. 26: “Die ultima Decembris MCDXLIX pro adventu Sanctissimi Domini, & præcipue Sbardellato & aliis comestabilibus, qui venerunt Assisium cum SS. Domino nostro.” Et fol. 28: “Bulleta facta Bastiano Cellini portæ S. Francisci pro paleis & blado, … quando Papa venit ad visitandam ecclesiam S. Mariæ de Angelis, & corpus S. Francisci. Et fol. 75: Die in Januarii MCDL magnifici domini Priores populi civitatis Assisii, habita fide … pro una hebdomada ante adventum Sanctissimi Domini nostri, qui venit huc die XV Novembris proximi præteriti.” Item in alio liberculo Reformationum sub die III Novembris anni MCDXLIX: “Deputaverunt dominum Jacobum de Marianis, ut componat unum brevem sermonem pro parte hujus Communitatis eidem Sanctissimo Domino nostro… Item deputaverunt pro allogiamento Sanctitatis suæ conventum S. Francisci.” Hæc Reformationum libri.
[52] [illudque tunc ab illo stans visum esse,] Descriptio, sive relatio prima ejusdem accessus cum circumstantiis ejusdem desumitur ex Speculo Ordinis, seu Francischina F. Jacobi Oddo Perusini, Ordinis Minorum Observantium. Hæc autem relatio fidelissime excerpta fuit, & authentice ad nostrates olim transmissa ex ipso Operis authographo Ms., quod asservatur unice in tabulario monialium Clarissarum Montis Lucidi; nam cætera hujus Francischinæ exemplaria, alibi asservata. corrupta sunt. Est ergo, quæ sequitur. Subditur hic ea relatio sermone, quo primo scripta fuit, Italico; qualem etiam anno 1743 jam alias laudatus laudandusque R. P. Missorius ad nos transmittendam dederat P. Ignatio Pinio, piæ memoriæ, germano fratri nostri Joannis Pinii, piæ pariter memoriæ, quorum prior eamdem Latine vertit, prout ego eam cum Italica denuo collatam lectori exhibebo, postquam tum Opusculi Jacobi Oddonis seu de Oddis, tum apographi nostri Italici, & codicis, ex quo illud desumptum est, notitiam dedero.
[53] [tradidit Oddo Perusinus, in cujus aliquo apogræpho,] De Opusculo illo Waddingus in Scriptoribus Minorum hæc annotavit: Jacobus Odo Perusinus, provinciæ S. Francisci (in Umbria) scripsit rudi satis lingua Italica Speculum Ordinis Minorum, quod vulgariter vocant Francischinam, in quo per duodecim capita, per varios titulos virtutum recenset omnes viros sanctos & illustres, qui in Ordine floruerunt. Duo erant exemplaria manuscripta hujus Operis, unum ad S. Mariæ Angelorum, sive de Portiuncula in agro Assisiate; alterum Perusii in conventu Montis, quod mihi transmissum est. Codex est magnus, stylo barbaro, historia veridica. Tempus, quo Jacobus scripsit, Waddingus indicat in Annalibus ad annum 1474, ubi num. 14 sic ait: Ad hunc annum absolvit suam Historiam sub titulo Speculi Ordinis, quam Franciscinam communiter nuncupant, Jacobus Oddo Perusinus, qui plano & sincero stylo sub duodecim capitulis seu titulis vitas & acta præcipuorum Ordinis virorum, virtute, doctrina, dignitate, usque ad sua tempora illustrium, rudi sermone Italico perstrinxit. Pauca reperiuntur hujus libri exemplaria; unum habetur ad S. Mariæ de Angelis Assisii, quod legunt Fratres inter reficiendum; aliud ego accepi ex conventu Montis Perusini. Secundum hæc Francischinam suam absolvit ille annis circiter quinque supra viginti, postquam Nicolaus V Papa corpus S. Francisci visisse dicitur, ac proinde verisimillime illi non admodum juvenis synchronus vixit.
[54] Porro præter duo memorata Odonis exemplaria aliud laudat P. Gabrië in sua Dissertatione, [cujus notitia datur,] quod in monasterio Perusino apud moniales Clarissas Montis Lucis suo tempore asservatum ait. Hujus nostrum apographum esse, quod ad nos transmissum dixi, constat ex subscripto ad ejusdem calcem testimonio authentico, quod sic habet: Supra dicta omnia & singula, sicut & prout scripta reperi in quodam libro, carta edina *, confecto & ligato, & charactere vetere scripto, & præcipue sub pagina 220, a qua fuit extracta & copiata supradicta relatio; & in ea nulla adest postilla seu aliqua adnotatio in margine, nec alibi, nec apposita aut adjecta videtur ab alia manu, seu alieno auctore, cum sit ejusdem characteris, quo priores paginæ ejusdem libri formatæ sunt; nec in aliqua parte dicta relatio apparet vitiata; & latius in dicto libro intitulato in principio: “Comenza il primo prologo del libro chiamato Specchio del Ordine Minore” (id est, Incipit primus Prologus libri, appellati: Speculum Ordinis Minoris) existente in ven. monasterio Montis Lucidi hujus civitatis Perusiæ, & mihi ad effectum præsent. extrahendi exhibito a reverenda matre sorore Maria Clara Crispolti, ad præsens borseria dicti monasterii, & eidem restitutum *, facta prius diligenti collatione cum dicto originali, ad præmissorum fidem hic me subscripsi, & solitum mei signum apposui requisitus hac die octava Februarii MDCCXLV. Ego Thomas Ricci publ. & Aplica auctoritate Not. & civis Perusinus &c. Sequuntur etiam publica testimonia aliorum de fide & auctoritate notarii præmissi, de conformitate exemplaris nostri cum copia supra dicti codicis Perusini, ac denique de fide & auctoritate notarii Romani, conformitatem illam testantis.
[55] Nunc ipsam facti relationem ex Italica, ut dixi, [dicitur Nicolaus, ambigente primo guardiano,] Latinam accipe: Cum Nicolaus Papa V venisset Assisium, ex magna devotione incessit ei desiderium videndi corpus S. Francisci; atque ob hanc causam accersiri jussit dominum Petrum de Noceto, cui dixit: Vade ad guardianum seu custodem hujus sacri conventus, illique refer, me omnino velle videre sacrum divini Francisci corpus stigmatibus affectum. Is cum mandatum custodi retulisset, reversus respondit Pontifici: Beatissime Pater, feci & exsecutus sum, quidquid Beatitudo vestra mihi imposuit. Custos vero, ubi hæc mandati verba audivit, recogitare cœpit & suspicari, ne corpus adeo pretiosum Ordinis sui manibus subduceretur; ut alias tentatum fuerat; ac deinde modo huc, modo illuc vagabatur, simulans atque animum suum celans. Tandem obtenta a summo Pontifice licentia rem aperiendi fratribus conventus, & cum his locutus, rediens ad summum Pontificem, Beatissime Pater, inquit, parati sumus Beatitudinis vestræ voluntati ac mandato satisfacere. Unam dumtaxat gratiam nobis Beatitudo vestra concedat, ut circa horam noctis quintam cum tribus tantum personis fidelibus venire dignetur; id quod erit multo etiam securius. Hæc guardianus ex omnium fratrum consensu ac sententia exposuit: petitioni sanctus Pater libenter annuit.
[56] [cum uno & altero deductus ad locum,] Itaque elegit Pontifex Petrum de Noceto & episcopum Gallicum & guardianum cum tribus fratribus. Cum hora statuta adesset, vestimenta sua deposuerunt, oculis velatis, & lapidibus quibusdam amotis a loco, ubi erat janua, hac aperta, gradus viderunt marmoreos, per quos cum silentio pie descenderunt. Et ecce portam conspexerunt æream, clausam tribus catenis ferreis, quæ statim clavi reseratæ fuerunt. Tum guardianus, submissis in terram genibus, dixit: Beatissime Pater, ingredere; qui ingressus est solus, seseque ante Sancti pedes intima & magna pietate provolvens, vehementer plorare cœpit, iis, qui foris erant, ploratum audientibus. Et aliquanto post temporis spatio ad se rediens summus Pontifex alios etiam introduxit. Cum ergo pervenissent ad conspectum Sancti, ecce, stupor incredibilis eos invasit. Vere investigabiles sunt viæ Domini! Quis hominum audivit umquam tale, ut corpus tot jam annis mortuum pedibus suis erectum insisteret?
[57] [vidisse corpus illud incorruptum,] Locus, in quo viderunt sacrum corpus, erat veluti parvum templum, tres habens absides (Italice tre tribune) quarum interior pulcherrimis lapidibus, tum in parietibus, tum in pavimento, ornata erat. In hujus sacelli medio lamina erat marmorea venustissima, magna arte laborata, super quam ex parte Orientali stabat corpus beatissimi Francisci erectum, facie ad Occidentem versa, & oculis elevatis in cælum. Manus gerebat tectas manicis, ut mos est Fratrum. Sacrum illud corpus adeo erat incorruptum, acsi tunc primum mortuum fuisset. Summus Pontifex, postquam aliquantum cessavit a lacrymis, ad B. Francisci pedes propius accessit, genibus terræ admotis; & hoc modo jam proximus manu dextera elevavit magna cum reverentia extremam partem vestis; atque ita viderunt sacrum pedem, qui nudus erat sine solea, & in medio pedis erat foramen rubens, sanguine tam recenti, acsi cultro tum fuisset transfixus. Tunc vero omnes ubertim lacrymari inceperunt, omnesque post Pontificem osculati sunt sacrum pedem, & omnes odore, qui ex illo afflabatur, recreati fuere. Pes alter sic erat dispositus, ut fimbriæ vestimenti illum contegerent; eaque de causa visum est Pontifici nihil per vim tangere.
[58] [ac in prodigioso situ, qualis hic describitur.] Manus quoque, ut pes, perforatæ erant, & sanguis erat vividus ac recens. O stupendum & admirabile redemptionis nostræ monumentum, quod ad Redemptoris nostri similitudinem in electione conspicitur! O sacra vulnera! O in nostræ humanitatis fragilitate electæ similitudines! Quam ob rem nemo ipsorum amplius ausus fuit sacrum corpus attingere, nisi sanctissimus Pontifex, qui pretiosas illas manus ac postea etiam os est osculatus. Ergo ab hora quinta ibi fuerunt usque ad undecimam ingenti ac spirituali cum consolatione. Sed, cum dictum esset, appropinquare jam diem, permoleste id ægreque tulerunt, & illic unius tantum horæ spatio fuisse sibi videbantur. In duabus aliis illis absidibus jacebant corpora aliqua sociorum S. Francisci, suis vestita saccis; omnia vero incorrupta, quæ magnum exhalabant odorem. Tandem instante aurora, magno cum robore spiritus inde discesserunt. His terminatur hæc relatio Latina, & ex qua hæc facta fuit, relatio Italica, quacum illa accurate concordat; sed nec in hac, nec in illa dicitur Cardinalis Astergius seu Astorgius eidem sacri corporis visitationi interfuisse; verum hoc in subsequentibus legetur.
[59] Relatio secunda (ita sequitur in Dissertatione RR. PP. Conventualium seu Rugili) visitationis ejusdem prodit ex Mariano Florentino, [Altera ejusdem visitationis relatio mutila,] Ordinis Minorum Observantium in Fasciculo Chronicarum Fratrum Minorum lib. 5, cap. 20, pag. 103; extracta vero fuit hæc subjecta relatio ex Vaticano archivo ab ipsomet archivi custode illustrissimo ac reverendissimo domino, comite Josepho Garampi, canonico S. Petri in Vaticano, ac dono tradita ab eodem piæ memoriæ Seraphino Pagni, nostri Ordinis Postulatori, sub die IV Augusti MDCCXLVII. Mutilam illam & lacunosam, ut accepimus, reddimus. Est autem sequens … “Adeoque devotio * erga Ordinem & B. Franciscum in corde suo plurimum aucta; inspiratus a Patre luminum magno desiderio æstuare cœpit visendi corporis ipsius patris nostri Francisci. Quapropter in æstate” (accuratius dicere debuit: Mense Maio, ut ex Georgio in Vita Nicolai V anno VII *) “Urbem relinquens, Assisium veniens, ecclesiam Sancti magna cum devotione visitavit, &, quod optabat, ad executionem mittere ordinavit. Nam tribus solemnibus personis assumptis, videlicet reverendissimo domino Astorgio Anglico, tituli S. Eusebii presbytero Cardinale & archiepiscopo Beneventano, & alio Francigena episcopo, & domino Petro de Noceto Lucense, cum quibus fuit guardianus conventus, & duo alii patres, ipse summus Pontifex de nocte ad locum ivit, ubi magnam moram traxit.
[60] Sic supra dictus R. Cardinalis postmodum recitavit: [qualis a Cardinale Astorgio oculato teste,] nam cum præfatus dominus Astorgius Cardinalis Romæ anno Domini MCDLXXV infirmasset, & in extremis laborasset, & ut hominibus consuetum est, quando ad extremum veniunt, aliquam revelationem * ostendere, quod ostendit natura se adjuvando, & ultimum de potentia faciendo, sic fecit iste reverendissimus Cardinalis, eo quia in mane, postquam sequenti nocte decessit, ostendit, se melius habere, & tunc seriem de visione corporis B. P. N. Francisci, prout infra habetur, domino Jacobo abbati de Aretio presbytero, & ejus primo cubiculario, qui fuit primo Laquidonensis, deinde Arianensis ecclesiarum episcopus, retulit. Deinde præfatus dominus Jacobus episcopus Arianensis plurimis revelavit, & testimonium perhibuit, se ab ore domini Cardinalis præfati habuisse; inter quos fuit dominus Antonius Adrianensis ac Montispilosi episcopus, & illustrissimus dominus Franciscus dux Andriæ, de Tertio Ordine B. Francisci, nec non illustrissima domina Eleonora de Aragona, legiptima * filia claræ majestatis Ferdinandi regis Siciliæ: qui omnes totam seriem inferius describendam ab ore proprio dicti domini Jacobi episcopi Arianensis, testificaverunt, se audivisse.
[61] Et ad majorem rei veritatem illustrissimus dux antedictus totum, quod ore Jacobi sæpedicti audivit, [exposita dicitur] in scriptis redigens, posteris reliquit. Cujus tenor litterarum talis est: Domino reverendo atque ornatissimo Antonio Andrianensi & Montispilosi episcopo Franciscus de Bautio dux Andriæ commendationem plurimam dicit. Scripturus ergo ad te… Pontificis summi Nicolai V progressum, qui sanctissimum corpus Francisci patriarchæ personaliter visitavit, veritus sum, ne… Nicolaus Papa V, dum Assisii moram traheret, in mente sua desiderium venit, ut corpus B. Francisci oculis propriis inspiceret. Accersitus est dominus Petrus de Noceto… Depositis indumentis, & consequenter hora facta, cum in loco fuissemus, amoti fuerunt lapides, in quibus janua fabricata erat. Gradus marmoreos aspeximus, cum silentio descendimus, & ecce ostium æneum, tres ferreæ catenæ ordine stabant, quæ apertæ fuerunt clavibus. Et guardianus, genibus flexis, ait: Ingredere, Sanctissime… Quis umquam audivit, aut quis talia affatus est, ut corpus humanum, per tot æva mortuum, super plantas proprias staret rectum?…
[62] [pridie mortis suæ.] Ex alio latere corpus erectum, indutum habicu B. Dominici Ordinis erat, manibus junctis simul cum articulis sursum, sicut mos est orantium, oculi ad pedes B. Francisci intuebantur… Erat in medio pedis” (S. Francisci) “foramen cum sanguine ita recens, ut si a mucrone ita confossus fuisset… Invento autem habitu ante latus aperto, vidimus illud vulnus laterale. Postquam alium diligenter inspeximus, qui habitum B. Dominici habebat, sententia fuit omnium una, quod vere corpus B. Dominici erat: nam aspectus, statura, forma, ætas, facies, sicut legitur de ipso, aspiciebatur. Et magnus Pontifex hoc affirmavit, quoniam Bononiæ varia opinio est, ubi corpus maneat… Ita & R. Cardinalis, dum in die convaluit, nocte sequenti debitum naturæ reddidit. Non est dubitandum, ut tantus homo, dum ad extrema pervenisset, mendacium componeret. Affirmabat enim, quod Papa spopondisset nihil de hoc palam facere. Ipse vero non parvi pendebat, valde ista manifesta fieri apud homines doctissimos. Vale.” Multa, quæ in apographo hoc, quia variis in locis lacunosum est, partim non cohærent, partim obscura sunt, clariora fient ex relatione sequenti § recensenda.
[Annotata]
* i. e. hædina
* imo restituto
* an devotione?
* an III?
* an relevationem?
* legitima
§ V. Eadem visitatio, Nicolao Papæ V attributa, refertur ex litteris Baucianis, editionis Horatii Diolæ.
[Epistolæ Baucii ad episcopum Andriensem] Pergo laudatum Dissertationem Romanam describere. Relationem tertiam, omnium pleniorem, puriorem atque fideliorem exhibet nobis F. Marcus Ulyssiponensis, episcopus Portuensis, Ordinis Minorum Observantium. Hic autem omnium diligentissime Baucianas litteras edidit, inseruitque suis Franciscanis Chronicis. Operæ vero pretium ducimus Baucian arum litterarum historiam summatim præmittere, ut clarius constet, cur hoc statim subjiciendo potissimum utamur exemplari. Igitur Jacobus Cavaline, primo canonicus Beneventanus, deinde episcopus Laquidonensis creatus anno MCDLII (ut ex Ughello tom. VI, pag. 852) ea, quæ ab Eustorgio, de quo plura infra, moriente audiverat, & a Francisco de Bautio, Andriæ dynasta, litteris consignata receperat, fertur primum dono misisse nobili viro Gonsalvo Hernandez Cordubensi, tunc regnum Neapolitanum expugnanti. Utut vero res se habuerit, certum est, litteras illas Baucianas, sub iisdem temporibus in linguam Portugalliensem translatas, ab Hispano anonymo fuisse editas cum Vita S. Francisci.
[64] Hæc ergo censetur princeps Baucianarum litterarum editio. [versio Italica præ ceteris laudatur.] Marcus autem Ulyssiponensis ex hoc eas fonte mutuavit primus, servavitque penitus intactas; nam idiomate & verbis iisdem fideliter illas suis Chronicis addidit anno MDLVI. Postea F. Didacus Navarro has Chronicas æque atque litteras Castellianas fecit, ediditque anno MDLX. Demum Horatius Diola Bononiensis Italice litteras ipsas reddidit, ac typis Venetis prodidit opera Dominici de Imberti anno MDLXXXV (seu MDLXXV.) Sunt quidem aliæ earumdem versiones, tum Italicæ, tum Latinæ. Italicæ quidem per Pompeium Pellinum in Historiis Perusinis anno MDLXXII, itemque per Baretium Bareti in Chronicis Minorum anno MDLXXXII; Latinæ autem per Petrum Rodulphium ac per Sedulium, a quo tandem illas hausit Lucas Waddingus, inseruitque anno MCCXXX. Nos unam Horatianam versionem & editionem Italicam jure cæteris anteponimus, tum quia simplicior est ac vero similior, tum quia fidelius (ut nobis linguæ periti testantur) refert Marci Ulyssiponensis Portugalliensem editionem, quæ ad amussim anonymianæ primigeniæ respondet. Tum subjicitur laudata Diolæ Italica versio, quam, cum prima editio Marci Ulyssiponensis mihi ad manum non sit, Latinam feci, atque hic exhibeo.
[65] Reverendissimo domino Antonio, episcopo Andriensi, [Baucius dux Andriæ, præfatus, cur scribat,] Franciscus Baucius dux Andriæ salutem. Onus, quod reverendissima dominatio vestra mihi imponere dignata est, scribendi visitationem gloriosissimi corporis Seraphici patris S. Francisci, quam Sanctissimus dominus Papa Nicolaus V personaliter peregit, quamvis ex una parte meis humeris multum grave esset propter debilitatem ingenii mei, ex altera nihilominus parte mihi leve mirumque in modum suave est, tum quia devotum & pium opus est, tum quia remittendum tibi, qui, cum præfens fueris, dum illa narrabatur, optime poteris (si me aliqua in parte meo muneri defuisse, deprehenderis) supplere & emendare; itaque obsecro dilectum mihi Dominum Jesum Christum, ad cujus gloriam & laudem hanc descriptionem aggressus sum, ut per merita illius gloriosi corporis, de quo sermo erit, concedat mihi gratiam ad id digne præstandum, cum non sit prætereundum silentio tam ingens miraculum, in quo Dominus noster bonitatem & omnipotentiam suam manifestat.
[66] Itaque cum reverendissima dominatio vestra & dominus Jacobus Laquidonensis episcopus die VIII Martii essetis mecum, atque inter vos sermocinaremini & inter ambulandum subsisteretis, [& unde, quæ scribit, didicerit, factum sic exponit:] ut fieri assolet, dum de re magna admiratione digna disseritur, accessi ego, & obsecravi, ut, si dignum ac licitum esset, me quoque ejus rei faceretis participem. Tum, qui mihi proximior erat, dominus Jacobus, Si scires, o dux, qua de re discurramus, tu quoque certe obstupesceres. Hinc ego majori accensus desiderio, tanto magis precatus sum, ut mihi tantæ admirationis causam indicare dignaretur. Ad hæc dominus Jacobus reposuit, id se quidem facturum ac libenter, sed malle se potius plangere, dum talia referuntur, & attente ea audire ab altero, quam dici a semetipso. At cum non posset desiderio meo non satisfacere, ut ostenderet, sese non sine magna ratione admirari, remque esse scitu dignissimam, non tamen a quolibet (quod me monuit) cœpit eam narrare, sic dicens.
[67] [Astorgius Cardinalis, cum æger S. Franciscum invocasset,] Noveris, dux, quod, dum viveret bonæ memoriæ Eustorgius Cardinalis tituli S. Eusebii, archiepiscopus Beneventanus, ego fuerim unus e domesticis illius; cumque ipse jam vicinus morti esset, atque ita viribus & calore destitutus, ut magnopere timeremus, ut unum diem superviveret, media nocte audivi ipsum incipientem, alta voce clamare: O Francisce sanctissime! Deinde cum paululum conticuisset, iteravit cum gemitibus & suspiriis: O Francisce, o Francisce. Quam ob rem omnes repleti stupore sunt; verum, ne turbaretur, nullus ausus est ad ipsum accedere, aut hujus rei causam petere, sed solum stabant solliciti, quem illa tam frequens invocatio finem haberet; ego vero, qui eum vehementer diligebam, uberrime plangebam cum ipso, & ipsemet etiam tacitus pro illo implorabam opem Sancti, cui semper devotus fueram. Sed nil aliud evenit, nisi quod postero mane, quando de futuris exequiis cogitandum putabamus, ille cœperit melius habere & sperare.
[68] [cur id fecisset, interrogatus, retulit sequentiæ.] Propterea, cum ego, ut dixi, fuissem ex illius carissimis domesticis, & a pauco tempore ab ejus curia abfuissem, ut pro munere meo residerem in abbatia, quam mihi donaverat, sciensque, illum cum sua Sanctitate gloriosum S. Francisci corpus invisisse, jam aliquo tempore plurimum desiderassem scire, quo modo hoc se haberet, nec interim opportuna fuisset quærendi occasio, hanc ex illa frequenti Sancti invocatione arripui; primo dextere orsus causam expetere, tandem mentem meam libere aperui, & reverenter flagitavi, ut pro eo, quo me complectebatur, amore dignaretur mihi breviter exponere, quomodo vidisset gloriosum istud corpus situm in ecclesia sua. Ad quæ benigne respondit, dicens: Scito, o abbas, quod, nisi tu is esses, tam carus mihi amicus, non tibi dicerem, nec ulli quidem cuicumque alteri (cum nobis, qui adfuimus, a sua Sanctitate expresse vetitum sit, ne revelemus) ac proinde propter eam prohibitionem non potero quidem indicare tibi locum ejus, sed quomodo sepultum sit, enarrabo.
[69] [Nicolaus V Papa, exempto Minoribus Assisiensibus motu.] Noveris igitur, Nicolaum Papam V, qui cum inæstimabili providentia sanctam Ecclesiam gubernabat, dum anno MCDXLIX quorumdam gravissimorum negotiorum causa, vel, ut alii dicunt, sola istius gloriosi corporis visendi gratia, venisset Assisium, mandasse domino Petro de Noceto, qui ei erat a secretis, ut id ejusdem loci guardiano significaret. Hic & congregati ab illo fratres, qui terni custodiæ sanctissimi corporis deputati sunt, hinc veriti, ne Pontifex illud tollere vellet, & Romam transferre; inde vero non ausi contradicere, nescierunt, quid responderent Pontifici; donec ille prudentissimus dominus, advertens eorum angustias, ipsemet eorumdem concepit responsum, abiitque, & eorum nomine dixit Pontifici, cum id numquam ab ullo ex ipsius in Sede Apostolica decessoribus hactenus fuerit tentatum, fratres nil posse decernere, metuentes, ne ille tollere vellet hunc sui Patris thesaurum, quem habebant. Quibus auditis, Pontifex eum remisit, ut fratres sua fide data securos redderet.
[70] Igitur fratres miserunt ad eum, qui diceret, ut benigne dignaretur venire circa mediam noctem; [ne sacrum corpus vellet auferre,] sed duobus dumtaxat aut tribus comitatus, idque illos humillime precari. Quidam episcopus Gallus, qui tunc assistebat Pontifici, hæc audiens, iracundus ac fere offendiculum passus, cœpit dicere, hoc esse contradicere & velle legem ponere Apostolicæ auctoritati, futurumque pravum mundo exemplum, si faceret, ut isti fratres volebant; nec hoc ferendum esse. Cui reposuit Pontifex, se, cum illuc bona mente tenderet, nolle eam præter propositum suum suspectam pravitatis reddere, eoque magis, quod haberet justissimam causam; quodque ad tam sancta loca oporteret magna cum humilitate accedere, per quam sperabat, se ab illo Sancto obtenturum id, cujus impetrandi gratia tunc ibat. Itaque elegit illum, me, & prædictum secretarium solos.
[71] Atque ecce, dum statutam horam expectamus, prævenit guardianus, [ducente guardiano, in cryptam descendit;] & ad tertiam noctis horam ad Pontificem venit, ejusque pedes exosculatus, nos per quædam diverticula duxit ad parietem, spissum, sed humilem; quo ubi pervenimus, tres adducti fratres cœperunt murum ferramentis perfringere, donec in eo perfecerunt foramen, quod commodum nobis transitum præbebat. Hic cœpimus videre, ab hoc loco usque ad illum, in quo sanctissimus pater Franciscus sepultus erat, longam esse marmoreorum graduum seriem, per quos descendentes, pervenimus ad quoddam sepulcrum in modum cryptæ subterraneæ factum; ubi in genua procumbens guardianus, accensam facem Pontifici in manus tradidit, quo securius incederet. In illius apice * conspeximus portam nonnihil humilem, æream, robustissimam, cum tribus pessulis ferreis probe annexis, diligentissime occlusam, tribus solidissimis catenis ferreis transverse prætentis. Qua porta aperta, tam pretiosus ac singularis odor erupit, ut nemo nostrum umquam majorem fragrantiam senserit, aut porro sensurus sit.
[72] Tum guardianus, positis in terra genibus, Pontifici dixit, [sacri corporis locum solus ingressus, dein comites advocat:] ut, si placeret, intra ret; atque ita solus ingressus est (nobis foris remanentibus & pia serentibus colloquia) subitoque in terram ad Sancti pedes procumbens, cœpit suspirare & gemere & plangere tam vehementer & fortiter, ut, cum diu continuaret, multum vereremur, ne quid ei sinistri accidisset. Jamque deliberabamus ingredi & interpellare, cum ipsemet sponte sua, mutato confestim in lætitiam & exultationem planctu (manifestum signum impetratæ per illum a glorioso illo Sancto alicujus gratiæ) volens deinde lustrare dictum locum & conferre nobiscum, omnes intro vocavit; atque ita nos quoque ingressi, fleximus genua, & post brevem orationem, ne Pontificem moraremur, erecti in pedes, elevatisque oculis, pleni stupore hæsimus. O mi abbas Jacobe, aiebat mihi Cardinalis, quam vere investigabiles sunt viæ Domini, & quam magna judicia ejus! Quam elongata & diversa sunt ab omni humana prudentia!
[73] [omnes vident illud stans ad instar vivi,] Quis umquam in vita sua audivit aut vidit corpus, tot jam ab annis exanime, stare erectum in pedes sine ullo fulcimento, nec ope balsami, nec cujuscumque siccitatis frigoris naturalis, at sola virtute supernaturali ac manifeste divina, velut vivum; qualiter nos sacratum illud corpus conspeximus? Certe agnovimus, non esse abbreviatam manum Domini erga ipsum. Quid dico, velut vivum? cum esset illud vere vivum, vivum in Deo, vivum in virtute, vivum in miraculis, vivum in effigie, in gestibus, in carne, ut solus halitus, halitus solus deesset. Sed ut omnia tibi ex ordine pandam, scito, o abbas, locum illum exstructum esse in modum parvæ ecclesiolæ, cum tribus tribunis in fornice; verum illa, quæ media est, tota miraculose facta est & in muris & in pavimento, habetque in medio lapidem, supra quem stabat glorosissimum hoc Sancti corpus, erectum in pedes, ut jam dixi, facie versa ad Orientem, oculisque elevatis ad cælum, quod etiam nunc intente intuetur, uti consueverat facere, dum viveret.
[74] [vulnus unius pedis vivido sanguine rubens,] Habebat manus junctas, alteram sub altera manicarum tunicæ, qualiter eas tenere solent Fratres Minores, pectori admotas. His igitur omnibus bene visis & consideratis, beatissimus Pater, Papa noster, coram dicto gloriosissimo S. Francisci corpore rursum provolutus in genua, tunicam illius summa cum reverentia levavit ab uno latere, quia ab altero premebat eam sub uno pede; proindeque, cum non posset ea commode attolli, quin totum corpus movendum esset, non tentavit eam subducere plantæ, sed discooperuit solum alterum pedem, nec calceo, nec crepida, nec sandalio indutum. O vere beati oculi nostri, quibus concessum fuit ea sacratissima vulnera videre, quæ Dominus noster suis propriis manibus fecit Dilecto suo! O certe fortunatæ mentes, quæ ea potuerunt pro libito meditari! Erat enim vulnus illud in medio pedis tam recens & vividum, acsi tunc primum duro clavo in nuda pedis carne factum esset; ita in ipsa vivus sanguis apparebat.
[75] [ac simillima vulnera manuum osculantur,] O felices animæ, quæ meruerunt spectare in Servo, quod non potuerunt videre in Domino suo: & tanto etiam postea magis felices, dum conspexerunt manus illas sanctissimas a Pontifice discoopertas, nec magis nec minus, quam pedes, perforatas, cum suis clavis singulis vulneribus insertis; quas etiam insuper osculati sumus, immunda nostra labia sacro illius sanguini adhuc recenti admoventes. Propter hæc omnia erupimus in lacrymas, tam ubertim ex oculis ruentes, ut voluptatem nostram impedirent, nec nos sinerent ea frui, nec plene gaudere, turbatis adeo oculis, ut pretiosum illum thesaurum subinde non videremus. At quis poterit umquam, mi carissime domine Jacobe, referre commotionem animi, abstractionem spiritus, liquationem sensuum & debilitatem virium corporis, quas is conspectus creabat? O ter beata ora nostra, quibus licitum fuit (nobis tantis peccatoribus) sacrum illud pedis vulnus osculari tanto cum cordis solatio, ut majus dici nequeat.
[76] At multo ac septies beatius os beatissimi Patris, [Papa etiam Vulneri laterali & ori osculafigit;] qui deinde plagam lateris, floridam velut rosam recentem, atque insuper ipsum etiam os illius solus osculatus est; unde præ dulcedine spiritus in hæc ipsissima verba prorupit: O dignissimum celeberrimumque nostræ redemptionis memoriale, per quod æternus & summus Deus, ad similitudinem Servatoris nostri Jesu Christi electum voluit gloriosum patrem S. Franciscum, ut & vivus & mortuus usque ad supremi judicii diem signa suæ acerbissimæ passionis mundo exhiberet! O sanctissima vulnera, primo a Dei Filio pro peccatis humani generis tolerata, ac deinde in nostram gratiam iterata in suo servo Francisco! O clementissime Deus, cui tantum testatus amorem es, quantum huic tuo Servo fidelissimo? Tu, benedicte Sancte, vere portasti triumphale Crucis vexillum, tu viva signa passionis illius; tu denique solus electus fuisti, ut veram exhiberes similitudinem Domini crucifixi; in hoc uno dissimilem ab illo, quod hic a Judæis perfidis & impiis, tu vero a tuo Domino Jesu Christo *. O beneficium immensum! O prærogativa inenarrabilis! Quis te docuit, o Francisce, servire Domino, aut in qua nova schola, ex qua mirabili doctrina, a quo cælesti magistro didicisti ad tam altum excelsumque perfectionis gradum pertingere, ut nullus umquam extiterit vel Sanctus vel Sancta, qui in donis Domini tibi fuerit æqualis.
[77] Hæc omnia verba, multaque alia protulit Papa, [vident insuper B. Ægidii & duorum aliorum corpora integra.] coram illo Dei Sancto raptus extra se, copiosisque lacrymis, (& nos simul cum ipso) pavimentum sacri loci rigans. Quam ob rem cum denuo paululum orasset, seque Sancto commendasset, Pontifex prior recessit, quem nos seculi sumus, non ante tamen, quam apertis duabus arcis, quæ erant in duabus aliis tribunis, vidimus duo alia discipulorum illius corpora, etiam & illa integra, suis vestibus e rudi panno induta, & odorifera, multo tamen minus, quam corpus Magistri eorum. In ingressu vero vidimus gloriosum corpus beati F. Ægidii; post hæc exivimus; guardianus autem clausit portas, & enixe precatus Pontificem est, ut, quantum fieri posset, servaret secretum; quod & ille promisit, & nobis quoque servandum commendavit. Hæc fuit, mi Jacobe, occasio invocandi hac nocte, dum clamabam: O Francisce, o Francisce! ex spe & fiducia, quam habebam, atque etiam nunc habeo, fore, ut ille in hoc animæ meæ transitu apud Deum intercedat.
[78] At mirabile certe est, quod hic gloriosissimus Sanctus non alia de causa ipsi melius se habere visus sit concessisse, [Cum hæc narrasset Astorgius, sequenti nocte abiit.] nisi ut hanc gloriam multis erga ipsum pie affectis, & eam scire aventibus manifestaret: postquam enim ista mihi narraverat, cœpit denuo ita pejus se habere, ut subsecuta nocte excesserit e vivis, tanto certius de veritate dictorum testimonium relinquens, quanto minus credendum est, virum (maxime talem) morti jam propinquum, dedita opera & absque justa causa fingere voluisse & mentiri, dum erat redditurus severam rationem Deo, qui nec magis nec minus severissime reos & impostores damnat, quam coronet sanctos electos suos in terra, ac multo etiam magis in cælo, corpora eorum animasque in æternum beans sua beatissima visione, ad quam per suam gratiam nos perducat, ubi ille Trinus & unus semper vivit & regnat in secula seculorum. Amen. Hactenus epistola Bauciana, in cujus versione magis studendum credidi litterali sensui, quantum licuit, servando, quam nitori sermonis.
[Annotata]
* Italice cima
* supple ea tuleris.
§ VI. Nicolai V anno MCDXLIX accessus Assisium probatur: expenditur auctoritas Jacobi Oddonis, Mariani Florentini, Anonymi Hispani, litterarum Baucianarum editoris, Marci Ulyssiponensis Chronicorum & Horatii Diolæ.
[Ex præmissis constat, Nicolaum V anno 1449] Nicolai V summi Pontificis anno 1449 in civitate Assisiensi præsentiam rectissime probarunt supra num. 49 prodigiosi situs corporis defensores; allataque ab illis ibidem testimonia publica dubitare non sinunt, quin laudatus Pontifex tum temporis ecclesiam S. Mariæ de Angelis & corpus S. Francisci visitare voluerit, imo etiam visitaverit; verum hinc nihil præterea habemus pro ejusdem corporis statu situque; imo ne novimus quidem, an illud omnino viderit; cum verbum visitare in sensu obvio honoris vel pietatis gratia accedere etiam significet, multaque Sanctorum corpora diligenter occlusa, nec oculis exposita, eo sensu visitari dicantur. Valent tamen ista testimonia, ut fundamentum sint ejusdem visitationis relationibus, quod quidam subvertere frustra conatus fuit, negando laudatum Pontificem dicto anno 1449 Assisii fuisse.
[80] [corpus S. Francisci Assisii invisisse.] Nec aliud contendunt in sua Dissertatione Minores Conventuales, dum ad illa observant sequentia: Indubium primo cognoscimus illius (Nicolai V) accessum atque incolatum in sacro Assisiensi conventu: tempus item rei gestæ definitum; finem denique atque propositum jam evulgatum Pontificis, invisendi nempe corporis S. Francisci. Horum jam recitata monumenta adeo publica, authentica, externa, simplicia sunt, ut antiquitatis exploratoribus solertissimis non argumentum veritatis quidem, sed potius demonstrationem atque evidentiam conficiant. Hoc igitur rei fundamentum primum, cujus vi, quæ sequuntur, omnia cohærentia fiunt, tutissimum atque absolutissimum est. Cætera quidem evidentiam eamdem non habent, sed dum, cur illam habere non debeant, causæ instant vehementes, tum satis est illis, ut verisimilitudinem ac probabilitatem præ se ferant, quæ sola illis inesse debuit, & contingere potuit ex ipsa rei natura. Reliquum autem soliditate fundamenti, circumstantiarum potissimarum congruitate, & accusationum omnium purgatione perficitur.
[81] Primum ergo advertimus (ut sæpius infra dicendum est) experimentum præclari hujus prodigii non minus Dei profundiori inscrutabilique consilio, [Arcani servandi causæ inferius expendendæ.] quam hominum non immerita diligentissimaque cautione, summi atque inviolabilis semper arcani loco fuisse, ut partim ex ipsis relatis monumentis constat, & plenius firmioribus testimoniis comprobabimus. Arcanum illud, seu causam silentii veterum, quod non minimum adversariorum adversas sacri corporis incorruptionem & admirabilem situm argumentum est, infra pluribus cum illis examinabimus; interea expendamus testimonia pro veritate prodigii allata; quanto enim hæc fuerint probatiora, tanto verisimiliora etiam fient, quæ de servata arcani religione ejusque causis proferuntur, tantoque minus roboris habebit argumentum a silentio veterum petitum. Ordiamur a relatione Jacobi Oddonis, quam Romanæ Dissertationis auctor § IV primo loco recensuit.
[82] Jacobus Oddo Perusinus (inquit ille) nedum fuit Eustorgio ac Nicolao V coævus, [Datur notitia Jacobi Oddonis,] sed insuper cœnobium S. Mariæ Angelorum incolebat, dum Pontifex Assisii ea peragebat. Quis vero testem proximiorem loco atque tempore postulaverit? Neglectis etiam Baucianis litteris, unus hic testis jam satis est; isque nulli hominum (ex jam libatis) suspectus. De ipso præterea narrat Wadingus ad annum MCDLXXIV, scripsisse nempe plano & sincero stylo, rudique sermone Italico Speculum Ordinis, seu Francischinam, duodecim capitulis distributam. Tandem Francischinæ hujus authographum ipsum petivimus ex tabulario citato monialium Clarissarum Montis Lucidi Perusii, repudiatis reliquis, utpote vitiosis, exemplaribus. Perusini igitur tum persona, tum relatio, in portu navigant, quod est jam satis ad rem. Hactenus rursum Dissertatio Romana, quæ si hoc in loco omni ex parte firma sit, affirmanti sententiæ non leve addet momentum.
[83] Jacobum Oddonem Nicolao V & Eustorgio synchronum fuisse, [ejusdemque Francischinæ exemplarium,] certum apparet; at non ita certo dicere possum, ejusdem Francischinæ authographum esse, quod apud Clarissas Montis Lucidi Perusii asservatur. Dubitandi causas accipe. Codex ille a notario dicitur quidem in carta edina, seu hædina, & charactere vetere scriptus esse, non tamen ut ipsius Jacobi autographus laudatur. Nec magis id observavit, a quo ejusdem apographum nostrum accepimus, R. P. Missorius Minor Conventualis, alibi laudatus, cujus verba huc transfero: Is est Jacobus Oddo, Francischinæ author, cui quidem supremam manum imposuit anno Domini MCDLXXIV, unde hujus epistolæ (Baucianæ) exemplum publici tabellionis manu nostri excipi fecerunt (servatur siquidem quam diligentissime apud moniales Montis lucis in urbe Perusina) propterea quod reverendissimus F. Octavius (episcopus Assisiensis, de quo alibi) negaverat, narrationem hanc eo codice contineri.
[84] Suum, quod e conventu Montis Perusini acceperat, [quæ non omnia æque emendata esse dicuntur.] exemplar magis commendavit Waddingus in Annalibus Minorum ad annum 1226, num. 38, ubi nominans aliquos, qui S. Francisci animam mox ab obitu ad cælos ascendere visam scripsere, hæc addidit: Sed & pulchro minio variisque coloribus perbelle ante bis centum annos depinxit frater Jacobus Oddo Perusinus in Speculo Franciscano, vulgariter Franceschina, apud me Ms. Verum si hoc exemplar, uti verba innuunt, autographum Jacobi sit, in eoque prædicta Nicolai V visitationis relatio, seu epistola Bauciana exstet, miror, cur eruditus Annalista, hac præterita, aliam manifeste fabulosam ex Rodulphio & Sedulio recuderit. Denique tertium Francischinæ exemplar, in conventu Portiunculæ servatum, pro autographo non haberi, colligo ex R. P. Gabriële Rotomagensi, qui in Dissertatione sua scribit, illud, si illustrissimo Octavio, Assisiensi episcopo credimus, falsificatum esse; quod ipse Gabriël sic in dubium revocat, ut tamen quædam in eo fabulosa legi affirmet.
[85] [In iis occurrunt quædam de situ] Denique, quam parum Missorius ipsemet Perusino monasterii Clarissarum codici fisus fuerit, satis innuit, candide dicens: Equidem ipse paulum admodum duabus hisce Romanorum Pontificum (Gregorii IX, de qua infra agemus, & Nicolai V, in eo codice relatæ) visitationibus confiderem, ni tertia suppeteret, quæ a Sixto IV facta est. Hanc profecto longe firmiorem, una & altera, quas modo expendimus, confidentius pronuncio &c. Hanc quoque inferius expendemus. Porro modus loquendi, quo Jacobus Oddo in eadem Francischina alibi utitur, istud Opus de interpolatione suspectum facere potest. Nam teste P. Gabriële Rotomagensi, Jacobus de S. Francisci corpore hæc etiam habet Italice, quæ ipse sic reddidit Latine: Jacuit in dicto loco (in ecclesia S. Georgii, ubi primam sepulturam, accepit) illud sacrum corpus circa quatuor annos, donec fuit translatum sacrum corpus ad locum, ubi jacet ad præsens; id est, in sua ecclesia. Eodem modo loquitur, idemque verbum jacuit, jacet, Italice giacque, giace, adhibet de situ corporis in secundo, ac in primo depositionis loco; quod mi randum est, si in eodem Opere recitaverit relationem, in qua idem illud corpus, quod in prima sepultura sine dubio jacuerat, in secunda erectum in pedes stans ante viginti quinque circiter annos a Nicolao V visum esse affirmatur.
[86] [& exenteratione sacri corporis miraculo non faventia,] Alterum, quod adversus ejusdem Jacobi auctoritatem objicitur, est, quod ipsemet in eadem denuo Francischina scribat, corpus S. Francisci, antequam ad ecclesiam S. Georgii transferretur, exenteratum fuisse, & exemptum cor cum intestinis apud Portiunculam relictum, quod non admittent Minores Conventuales. Difficultatem primo loco objectam alibi multis diluere conatur Romanæ Dissertationis auctor Rugilus, contendens, verbum jacere ex communi de cadaveribus loquendi more etiam dici posse de cadavere in pedes suos erecto: sed de hoc pluribus infra. Secundam difficultatem ipsemet sibi objicit, ad eamque respondet, ita disserens. Sed Perusinus (inquiunt) in Francischina eamdem exenterationem etiam sacri corporis asserit. Nihil omnino istud ad rem. Perusinus pro Nicolai V ad sacrum corpus descensu synchronus ac pene ocularis est testis, idemque ab omni suspicionis labe purissimus. Jure igitur optimo plenam hic obtinet authoritatem & fidem: in causa vero quietis intestinorum & cordis extra sacrum corpus, jam constat, testem non esse coævum: jam patet, innocentem recitasse verba majorum, famamque illam sequutum, de qua nimis multa suo loco dicenda sunt.
[87] Valet ergo ejus authoritas in eo, quantum fama ipsa apud nos infra valebit, [quæ scriptoris imprudentiam arguunt,] eamdemque propterea suspicionis vel lapsus sententiam subibit, cui ipsimet erunt traditionis fontes obnoxii. Si vero iterum urgeant: Ergo prudentiam in scriptore isto magnopere desideramus, quippe qui contraria miscuisse non videat. Ex hoc igitur saltem ipsius authoritas laborabit. Primo aliud est, hominem esse imprudentem, aliud vero mendacem. An non poterit imprudentissimus idem ac sincerissimus esse? Illud enim mentis, hoc vero cordis est vitium. Judicio Perusinus caruit? Esto. Non id ab ipso conquirimus: ingenuus dum sit, jam sufficit nobis. Sinceritatis vero illum jam paulo superius cum Wadingo laudavimus; sinceritatis nunc iterum in utroque, licet opposito, asserto laudamus. Quod vero in utroque non eadem illi debeatur fides, hoc aliunde est, ut prolixius & aptius infra. Hæc ille. Fateor ego, posse aliquem imprudentem simul esse & sincerum, ac plurimum quoque interesse, utrum quis sui temporis facta, an binis seculis anteriora enarret.
[88] Verumtamen, his etiam positis, ut Oddonem tam crassæ imprudentiæ certo arguamus, [nisi interpolatori possint attribui.] oportet, ante constare, Perusinum Clarissarum Montis Lucidi codicem esse ipsummet Oddonis autographum: nam si codex iste aliena manu exaratus sit, cur non hunc interpolationis potius, quam Oddonem imprudentiæ, accusemus? Sane ipsemet laudatæ Dissertationis auctor, dum sacri corporis exenteratio ab adversariis ex Pisano objicitur, non Pisani, sed interpolatoris, assertum illud esse reponit, ne Pisanus sibi suoque proposito contraria scripsisse credatur, uti pluribus dicetur § XVIII. Verum fac, Perusinum illum codicem ipsius Oddonis manu esse conscriptum, satisne idoneus in re controversa videri testis debebit scriptor sibi contraria narrans, reserensque omnino singulare prodigium, sui quidem temporis, sed quod nec ipse vidit, nec ab aliquo, qui viderit, acceptum profitetur? Anne prorsus inepte adversæ opinionis sectatores reponerent, tam imprudenti viro recentem fabulam facile potuisse pro vero facto obtrudi, atque eo etiam facilius, quod, cum res a paucis secreto peracta fuisse, ac sub religione arcani celata diceretur, non haberet, a quo veritatem expeteret? Verumtamen si codex ille autographus Jacobi Oddonis sit, negari nequit, saltem anno 1474, quo Francischinæ suæ ultimam manum imposuit, quique fuit annus vigesimus quintus, ex quo visitatio sacri corporis per Nicolaum V facta dicitur, jam exstitisse epistolam illam Baucii ad Antonium Andriensium episcopum, quæ ætas profecto non parum illam commendat.
[89] Pergo Dissertationis verba recitare. Marianum Florentinum, [Cur Marianus Florentinus hic laudetur.] quem in superiori nostræ commentationis parte… parvi fecimus, hic non immerito visitationis istius patronum advocavimus, ejusque relationem, utut mutilam, ex abundanti nuper adjecimus. Sunt nempe, … apud quos bene audiat. Jam supra vidimus Wadingum ipsum passim vestigiis illius inhærentem. Author vero Theatri genealogiæ Prov. Tusc. Terringa, Ordinis Minorum Observantium p. 3, t. I, serm. 4, pag. 28 summis illum laudibus tollit, & fidelem Minoriticarum rerum relatorem ac diligentissimum monumentorum collectorem nominat. Is præterea nec longe abfuit a Nicolai V temporibus, & suppar illi ad minimum est. Item pœnu, unde ipsius fragmentum deprompsimus, (vide dicta num. 59) est omnino inculpatum. Unde vero ipse, quæ scripsit, desumpserit, ignoramus; imo & fatemur, ut assolet, etiam hic nævos habere quam plurimos. Sed statim infra de his. Quam parum ego auctoritati Mariani, qui seculo XVI adolescente obiit, tribuendum putem, sat liquet ex dictis in Commentario Vitis S. Francisci prævio: nævos vero, quos habet ejusdem relatio de visitatione Nicolai V, suo loco breviter animadvertam.
[90] [Quæ sit auctoritas litterarum Baucii, quas ex anonymo] Marco Ulyssiponensi (ita sequitur in Dissertatione Romana) primas fidei concessimus in omnium editis Baucianis litteris; ac jure quidem merito. Is enim tum Francisco de Bautio contemporaneus fuit, tum primus editor illarum est post anonymum, qui authoris ipsius loco habendus est; quanquam illas ex autographo Portugallicas fecerit. Nam Italicæ nullæ ipsius authoris supersunt, & verosimilius editæ numquam sunt; sed scripto tantum redditæ episcopo Laquidonensi; a quo cum relatus, ut præfertur, Gonsalvus Hispanus pio dono susceperit, pronum fuit, ut redux in patriam, vel edi illas sineret, vel etiam interpretandas & edendas curaret, compresso interpretis nomine. Quæ quoniam sunt ejusdem materni idiomatis, ac verbatim ipsissimæ apud Marcum, rite consequitur, illum esse jam vel earum fontem, vel fonti simillimum; adeoque Baucianas litteras omnes, Hispanas, Latinas, Italicas, quæ deinde a multis variis in locis atque diversis temporibus sunt multifariam editæ, jure vel contemnendas, vel primigeniæ Marci Ulyssiponensis fidei esse restituendas.
[91] [Lusitanice edidit Marcus, & Italice Diola,] Marcus Ulyssiponensis, teste Waddingo in Scriptoribus Minorum, floruit seculo XVI, circa cujus annum octogesimum obiit episcopus Portugallensis, id est, annis circiter 130, postquam Nicolaus V corpus S. Francisci conspexisse dicitur. De Opere autem illius sic habet: Scripsit idiomate Lusitanico Chronica Ordinis Minorum, tribus partibus distincta, … quæ in linguam Hispanicam Didacus Navarrus, provinciæ Castellæ Minister, & Philippus a Sosa, provinciæ Bœticæ; in Italicam Horatius Diola Bononiensis; in Gallicam Joannes Blancona Regul. Observ., transtulerunt. Nulla harum editionum in promptu est mihi, atque hinc dubium me facit R. P. Raymundus Missorius jam supra laudatus, cujusmodi litteras Marcus Ulyssiponensis suis Chronicis inseruerit; easne, quæ Antonio Andriensi episcopo, an quæ Gonsalvo Hernandez Cordubensi, inscriptæ circumferuntur. Primas certe indicat auctor Dissertationis Romanæ; secundas Missorius. Circumfertur quidem (inquit hic) Epistola quædam Francisci de Bautio Andriensium ducis, cujus rei apud chronologos exemplum deprehenditur; alterum ad Consalvum Cordubensem, cognomento Magnum Ducem, apud Marcum part. 1, lib. 2, cap. ultimo; ad episcopum Andriensium alterum apud Vadingum an. D. MCCXXX, num. IV. Deinde postquam, interjectis aliis, dixerat, eam, quæ Andriensi episcopo inscripta est, a Jacobo Oddone in Francischinam esse illatam, sic pergit.
[92] [de cujus editionibus] Marcus vero, Chronicorum auctor, undenam persimilem exscripserit epistolam, non facile dixerim. Nam, quod ex Historia authentica vitæ S. Francisci eam sumpsisse fatetur, haud puto, Francischinam a Marco indigitari; propterea quod, quæ in Francischina legitur, Andriensium episcopo missa fuit, sed quæ apud Marcum, Consalvo Cordubensi. Multum diversa hæc sunt ab iis, quæ de Marci editione ex alia Dissertatione Romana, seu Rugili, retulimus; at utra ex parte stet accuratio, ex primigeniæ Marci editionis inopia nequeo statuere. Habemus tamen geminam alteram, unam scilicet Lusitanicam, a Ludovico dos Anjos, Fratre Minore provinciæ Algarbiensis, revisore & qualificatore concilii generalis sacri Officii, curante & emendante, ut præfert titulus, factam Ulyssipone apud Petrum de Crasbeeck anno 1615; alteram Gallice versam a D. Santeul ex editione Hispanica Didaci Navarri, editamque Parisiis typis Roberti Foüet anno 1623. In Lusitanica mox dicta parte I, lib. 10, cap. I recensetur ea de re epistola Baucii, sed acephala, diciturque data fuisse ad Magnum Capitaneum Gonsalvum Fernandez; in Gallica vero in fine libri 2 integra, Antonio episcopo Andriensi inscripta, sed versa ex autographo Latino, quod in manus incidit magni Capitanei Gonsalvi Hernandez; quo tempore hic Neapolitanum regnum expugnabat. Hæc, non illa, nostro Horatii Diolæ apographo consentit.
[93] Nullum vero ejusdem per Diolam versionis Italicæ exemplar typis editum ad manus meas pervenit; [non consentientibus] quare solum observare hic possum, non eodem modo de ejusdem editionibus loqui Gabriëlem Rotomagensem & auctorem Dissertationis Romanæ. In hac sic legitur: Demum Horatius Diola Bononiensis Italice litteras ipsas reddidit, ac typis Venetis prodidit opera Dominici de Imberti anno MDLXXXV (seu MDLXXV:) apud illum autem sic: Horatius Diola, Bononiensis sæcularis, e lingua Lusitanica, aut Hispanica, traduxit in idioma Italicum primam partem Chronicorum Ordinis Minorum, a P. Marco de Olyssipona collectorum, & illam impressit Venetiis anno MDLXXXII apud Antonium Ferrari. In illa editione ponit lib. 2 in fine Epistolam Baucianam ad episcopum Andriensem Antonium: deinde ista editio fuit emendata in aliquibus locis ab ipso Horatio Diola, & postea reimpressa Parmæ apud Erasmum Viotti circa annum MDLXXXIII, ut puto; nam in frontispicio non est signatus annus impressionis, sed tantum in fine Epistolæ dedicatoriæ data est de anno MDLXXXII.
[94] Sed, quidquid sit de anno impressionis, ista editio Parmensis est posterior Veneta citata, [pauca annotantur.] ut patet ex Epistola dedicatoria & Allocutione ad lectorem, initio primæ partis secundæ editionis, nempe Parmensis, appositis… In ista secunda editione Parmensi non ponitur amplius EPISTOLA Bauciana ad episcopum Antonium, sed bene alia epistola Bauciana ad magnum Capitaneum Gonsalvum Hernandez de Corduba; & ponitur, sicut in prima, lib. 2 in fine. Fortasse hæc de editionibus Diolæ discrepantia tollenda est, dicendo, Dissertationis Romanæ auctorem, non de Chronicorum Marci, sed de Baucianæ epistolæ ex illis excerptæ, & Italice seorsum vulgatæ, editione agere. Porro, quod nos ex Diolæ editione descriptum habemus, exemplar continet Baucii epistolam ad Antonium Andriensem episcopum, cui etiam inscriptam asserit Gabriël, quam Diola in prima editione Italica Chronicorum Marci dederat, & in cujus locum in secunda editione substituit alteram, velut ab eodem Baucio ad Gonsalvum Hernandez scriptam; verosimiliter, quod hanc illi præferendam putaverit. Idem statuendum videtur de Ludovico Dos Anjos, qui in sua Lusitanica editione eorumdem Chronicorum epistolam Baucii Gonsalvo inscriptam excudit.
[95] [Videtur earumdem litterarum fides] Mittamus modo reliquas Baucianarum litterarum editiones, ut primam, post anonymum Hispanum, Marci Ulyssiponensis, &, qui hunc secutus dicitur, Horatii Diolæ, ponderemus. Secundum hactenus allegata Cardinalis Astorgius, Nicolaum V Romanum Pontificem comitatus, corpus S. Francisci vidit integrum, incorruptum, atque instar vivi, sine ullo fulcimento, suis pedibus insistens erectum, anno 1449; idemque Cardinalis hujusce rei arcanum, quod ex hujusdem Pontificis mandato religiose servaverat, appropinquante morte (anno, ut videbimus, 1451) revelavit Jacobo Cavaline, prius canonico Beneventano, deinde episcopo Laquidonensi anno 1452 creato. Hic, quæ ab Astorgio audierat, narravit Francisco Baucio, Andriæ duci, eademque ab illo ad Antonium Andriensem episcopum scriptis consignata recepit, & dono misit Gonsalvo Hernandes Cordubensi, tunc regnum Neapolitanum expugnanti. Gonsalvus, in patriam redux, easdem Francisci Baucii litteras, ad Antonium Andriensem episcopum datas, & a Jacobo Laquidonensi antistite sibi donatas, Lusitanice verti, typisque vulgari permisit, aut etiam curavit; idque effectum fuit per Hispanum anonymum, qui illas ex autographo Lusitanice versas una cum Vita S. Francisci omnium primus juris publici fecit.
[96] [& auctoritas unice pendere] Post hæc Marcus Ulyssiponensis easdem ex illo anonymo Hispano verbatim eodemque Lusitano sermone fideliter exceptas suis Minorum Chronicis addidit anno 1556; ac tandem Horatius Diola Bononiensis ex Marco Italica lingua donatas, illiusque editioni præ ceteris conformes, typis dedit Venetiis anno 1585 seu 1575, ex qua editione acceptum est apographum nostrum, quod Latine reddidi. Itaque harum litterarum fides & auctoritas pendet a sola fide & auctoritate istius anonymi Hispani, qui authoris ipsius loco habendus est; nullus enim alius laudatur, qui dixerit, se autographas Baucii litteras vidisse, aut ea, quæ in iisdem litteris narrantur, vel ab Astorgio, vel a Jacobo episcopo Laquidonensi, vel ab Antonio Andriensi episcopo, vel denique a Baucio quocumque modo intellexisse. Jam vero quis, cujus fidei, cujus auctoritatis ac conditionis anonymus ille fuerit, non exponitur, nec cum chronologia stare potest occasio, qua Baucianæ illæ litteræ Gonsalvo Hernandez (a quo in Hispaniam perlatæ perhibentur) a Jacobo Laquidonensi antistite dono datæ dicuntur; nempe quo tempore hic Neapolitanum regnum pro rege Catholico Ferdinando expugnabat. Celebris hic belli dux ob res insigniter gestas Magnus Capitaneus cognominatus, non legitur in hunc finem in Italiam venisse ante annum 1495, unde post subactum idem regnum in Hispaniam rediit anno 1507, ubi anno 1515 mortuus est. Sed diu ante 1495 obierat Jacobus Cavaline, in cujus sede Laquidonensi apud Ughel. tom. 6 Italiæ sacræ auctæ col. 839 ab anno 1471 usque in 1506 leguntur Petrus, Joannes & Nicolaus, in Arianensi eo tempore Jacobus Perphida, Nicolaus, Paulus, ac iterum Nicolaus; ut adeo non potuerit laudatus Jacobus Baucianas literas Gonsalvo regnum Neapolitanum expugnanti donasse.
[97] Sed nec ipsi Dissertationis Romanæ auctori satis firmam visam esse eam donationem, [ab Hispano anonymo, illarum primo editore.] colligo ex eo, quod, ut dubii assolent, illam referat cum verbo fertur; ac deinde etiam subdat: Utut vero ea res se habuerit, certum est, sub iisdem temporibus in linguam Portugallensem translatas, ab Hispano anonymo fuisse editas cum Vita S. Francisci. Sit ita: verum agnita hujus donationis falsitate, litterarum fides etiam magis unice pendet ab anonymo, illarum primo editore, qui cum cetera nobis ignotus sit, nescimus, an, si minus de impostura, saltem de nimia credulitate, & facilitate in temere admittendis ab alio quopiam deceptore obtrusis litteris suspectus esse nequeat. Id interim certum est, earumdem litterarum auctoritatem non posse esse potiorem, quam istius anonymi, primi editoris.
§ VII. Personæ in Relatione memoratæ tempori & adjunctis congruunt; corporis B. Ægidii præsentia perperam asserta: variarum litterarum diversa inscriptio, non consona & falsa narratio.
[Personæ in Baucianis litteris memoratæ] Nunc ad ipsasmet Baucii litteras expendendas veniamus, ducto principio a personis, quæ in iis memorantur. De hisce ad propositum nostrum ita recte observat Romanæ Dissertationis auctor Rugilus: Personarum advocatarum (a Nicolao V ad videndum corpus S. Francisci veritatem generatim tuetur ipse Waddingus ad annum MCDXLIX num. XI, ubi aperte testatur, se oculis suis percurrisse integrum Nicolai V Pontificis Regestum & Acta consistorialia, ibique personas a Baucianis litteris adscitas, præcipue vero Austergium (alii Astorgium dicunt) & Jacobum opportune contulisse; quo fit, (ut ipse concludit) ut omnia optime cohæreant. Constat præterea ex aliis, Eustorgium, narrationis illius testem & originem, ex familia fuisse Agnesia Neapolitana, & vixisse annos sexaginta, ut ex ejus epitaphio Romæ palam in claustro S. Mariæ supra Minervam. Exploratum est insuper, creatum illum episcopum Mileti in Calabria a Joanne XXIII; hinc ad ecclesiam Ravellensem fuisse translatum anno MCDXIII; inde ad Amalphitanam (imo ad Melphiensem) postea a Martino V Pontifice ad Anconitanam anno MCDXXII; postmodum ab Eugenio IV ad archiepiscopalem Beneventanam anno MCDXXXVI; præterea a Nicolao V ad Romanam purpuram evectum sub titulo S. Eusebii anno MCDXLVIII; demum obiisse Romæ die X Octobris anni MCDLI.
[99] Jacobum Cavaline, cui Astorgius ea revelasse dicitur in litteris Baucianis, [in adjunctis omnibus recte invicem] primo fuisse canonicum Beneventanum, deinde vero anno 1452 Laquidonensem episcopum creatum esse, probatum ex Ughello est supra num. 63. De tertia persona in iisdem litteris memorata, quæque Nicolao V sacrum corpus visenti adstitisse dicitur, Waddingus loco proxime citato hæc addit: Petrus de Noceto, qui Pontificem ad ecclesiam subterraneam associavit, eidem (Pontifici) fuit a secretis, ut ex multis Pontificiis tabulis, seu Brevibus mihi constat. De Astorgio quoque ac Baucio post pauca subdit: De Cardinalis Astorgii pietate, & ducis Andriæ virtute multoties loquebatur B. Joannes Picenus, & ducem quotidie recitasse divinum Officium, & multa pii principis munia exercuisse, narrabat &c. Is ipse est Franciscus Baucius, seu de Balzio, Andriæ in Apulia dux, qui corpus S. Richardi Andriensis episcopi anno 1438 invenit & transferri curavit, ejusque rei historiam anno 1451 conscripsit, quam habes in Opere nostro editam a Papebrochio ad diem IX Junii a pag. 248. Hæc observo, ut studiosus lector advertat, minime alienum fuisse a laudati ducis pietate & indole, mirabilia Dei in Sanctis ejus etiam scripto celebrare; minusque miretur, si Antonius Andriensis episcopus ab eo postulaverit, ut, quæ a Jacobo Cavaline de prodigioso statu corporis S. Francisci audierant, scriptis consignaret, idque ille facere non recusaverit.
[100] [& tempore congruunt.] Insuper eodem, quo isti floruerunt, tempore Andriensem in Apulia episcopatum tenuit mox memoratus Antonius, quo rogante, dicitur Baucius sæpe dictas litteras composuisse & eidem inscripsisse. Nam apud Ughellum tomo 7 Italiæ sacræ auctæ, in serie ejusdem sedis antistitum col. 931 hæc legere est: Fr. Antonius de Joannocto, Andriensis & Montis Pelusii episcopus anno MCDLX, mortem oppetiit anno MCDLXIII; sed in margine additur, hunc forte eumdem esse cum præcedenti, de quo ibidem sic legitur: Fr. Antonellus Ordinis Minorum, antea episcopus Gallipolitanus, ad hanc ecclesiam translatus XII Kalendas Octobris anno MCDLII, simulque fuit Montis Pelusii episcopus, qui primus illius sedis præsul numerandus est in serie supra relata tom. I. Eumdem esse, persuasum habeo ex Antonii Melissani Supplemento ad Annales Waddingi, in quo is ad annum 1451, num. 3 docet, fratrem Antonellum de Joannetto a Nicolao V Gallipolensem episcopum creatum esse. Idem itaque videtur, qui ab Ughello Frater Antonellus… antea episcopus Gallipolitanus, & Frater Antonius de Joannocto (velut alter) nominatur, quemque Antonius Melissanus Antonellum de Joannetto Gallipolensem episcopum dixit. Quantumvis tamen duo diversi essent, sic utique congruunt tempori, ut utrivis scribere Baucius potuerit. Apprime igitur conveniunt nomina, ætas, dignitates, ceteraque adjuncta personarum, in Baucianis litteris nominatarum, quod ad earumdem fidem non parum conferre debet.
[101] [Est quidem ista relatio ceteris purior,] Porro res ipsa (ita rursus Dissertatio Romana) sive narrationis series atque complexio in facti substantia absurdi habet nihil; imo nihil non optime traditioni nostratum antiquiori, ac posteriorum testium relationibus compositum; quod arbitramur perspicuum. Circumstantias quod attinet, non imus inficias, discrepare nonnulla, tum in ipsarum narrationum ac litterarum, præsertim Bauciarum, dictione, versione, textura, tum in ipsis vocatis atque narratis rebus: sed hæc tanti non sunt, ut rei substantiam afficiant, & authoritatem omnem historiæ subvertant. Hæc ibi: ego, ne dissertationem meam implexiorem reddam, de dicta litterarum varietate, ëarumdemque in narratione dissonantia, agam infra; nunc vero solas, quas ex apographo Italicæ versionis per Diolam factæ Latinas exhibui, paulisper expendam.
[102] Omnino fatendum est, hasce longe puriores esse ceteris; [displicent tamen in ea quædam adjuncta,] sunt tamen & in iisdem, quæ suspicionem minime favorabilem nata sunt movere. Media e tribus illis tribunis seu sacellis in fornicem erectis, in qua S. Francisci corpus stabat, dicitur tota miraculose facta, atque ita novum rursus obtruditur miraculum, nisi credamus, id ita quidem Astorgio ob venustatem artificii visum esse, sed sacellulum illud humana opera eleganter factum esse sacro Francisci corpori honorifice deponendo, hocque in eo depositum fuisse, dum anno 1230 ex ecclesia S. Georgii illuc translatum est. Si hoc ita sit, oblitus est Astorgius loqui de loculo seu arca, in qua illud jacuit, antequam tam mirabiliter se erexit in pedes; sive enim illud in nova arca ex ecclesia S. Georgii illuc translatum fuerit, sive in eadem (quod verisimilius est) in qua primo fuit sepultum, & de qua Thomas Celanensis expresse meminit in Vita edita num. 118; arca illa eodem loco, in quo ipsum est corpus, esse dicenda est; nam si post illam corporis erectionem inde fuisset amota, procul omni dubio inter sacras reliquias servaretur alicubi, quod a nemine traditum legi.
[103] Latere vero eam ibidem sub terra, verisimile non est, [maxime de inventis duobus corporibus odoriferis,] si, ut Astorgius num. 77 etiam asseruit, duorum S. Francisci sociorum corpora in sacellulis proximis, inclusa suis arcis, supra terram quiescant. Quorsum enim sancti Patris corpus, non æque ac duorum sociorum illius corpora, supra humum non fuisset depositum; maxime cum in tam arcano securoque loco nihil ipsi timendum esset a raptoribus? Verum ea ipsa de duobus illis corporibus, simili integritate & fragrantia divinitus donatis, narratio suspecta mihi est, tum quia sic cumulantur miracula, tum quod eorumdem nomina nec Astorgius, nec quisquam alius, quem sciam, proferat, quorum notitiam non facile obliterari potuisse, alioquin suadent mira cum fragrantia asserta integritas & tam honorifica prope sanctum Patrem suum in singulis separatis sacellulis sepultura.
[104] Quod autem eodem num. 77 dicitur: In ingressu vero vidimus gloriosum corpus beati fratris Ægidii, [& corpore B. Ægidii, certe ibi non exsistente;] certo falsum est; cum constet, hunc Beatum apud Perusium in suburbano conventu mortuum esse, & Perusii sepultum, ibidemque sub proprio altari coli; ut videri potest in Opere nostro ad diem XXIII Aprilis, consentientibus Waddingo, ceterisque scriptoribus Ordinis Minorum; ut non nisi imperitus & incautus narrator potuerit illud in subterranea S. Francisci Assisiensi ecclesia collocare. Hic tam turpis error cui tribuendus est, Astorgione Cardinali, an Jacobo Laquedonensi episcopo, an Francisco Bauciæ duci Andriensi? Auctor Dissertationis Romanæ, ut hanc a Baucianis litteris labem abstergat, non unam inivit viam. Quod autem (ait) in ipso Ulyssiponensi exemplari (ad quod ceteras earumdem litterarum editiones exigi opportere statuit) corpus B. Ægidii ad oram ecclesiæ illius subterraneæ vidisse, etiam narret Eustorgius, cum sit ex adverso compertum, corpus B. Ægidii, vulgo extatici, requiescere in ecclesia S. Francisci ad Montem Perusii, adminiculum hoc unum, non in narratione ipsa, sed in ejus calce, ac præter ordinem manifestissime adjectum, tum non ab omni interpolationis suspicione subducitur; tum, si revera Eustorgii ac Marci illud sit, confestim ac tute mendacii convinci non potest.
[105] [nam alium indicari, quam Ecstaticum, non est verisimile,] Nam Extaticum illum Ægidium non dixit; atque proinde alius quis esse potuit Ægidius præter Extaticum: vel tandem, si nullum ab Extatico extitisse umquam contendas, id iterum, non in relationis sinceritatem, sed in spectantium conjecturam urget. Non enim subdit Eustorgius monumentum, unde id certo cognoverit; arbitratum potius suum refert; quod si revera arbitratus est, deceptus est quidem, dum illud est arbitratus; at verum dixit; adeoque nec Eustorgius narrans, nec Marcus referens, mendacii culpandus est. Ægidius, qui Perusii quiescit, propter frequentes ecstases suas vulgo dictus est Ecstaticus; de hujus corpore hic agi, certe credidit scriptor litterarum Baucianarum, quas Petrus Rodulphius, Henricus Sedulius, & post hos Waddingus ediderunt; cum in his Ecstatici cognomen expresse addatur. Eumdem indicavit alter earumdem litterarum Gonsalvo Fernandez inscriptarum Lusitanus editor, Ludovicus Dos Anjos, in quibus dicitur corpus sancti fratris Ægidii, qui, dum adhuc viveret, meruit videre Jesum Christum; quod de B. Ægidio Ecstatico, Perusii quiescente, non uno in loco asseritur inter ejus dicta ad supra citatum diem XXIII Aprilis.
[106] [nec quis ille alius sit, assignatur.] Quid multa? ipso fatente auctore Dissertationis Romanæ, nescitur, quis sit iste alter B. Ægidius, cujus corpus Astorgius in subterranea Assisiensi ecclesia vidisse in his litteris perhibetur. Nec propterea Marcus, si anonymum Hispanum fideliter descripserit, culpandus mendacii est; imo nec Astorgius; sed quæritur hic, quam verosimile sit, assertum istud vere Astorgii esse, cum certo falsum sit. At enim, inquis, ita ille ex conjectura erronea arbitratus est. Sed quotusquisque est, qui in simili casu non interroget, si possit, eos, qui novisse debent? Potuisset autem id Astorgius facile percunctari tum ex guardiano, tum ex tribus illis fratribus, sacri loci custodiæ deputatis, qui adfuisse dicuntur. An & hos id ignorasse, dicemus? Quam verisimile hoc sit, erudito lectori statuendum permitto. Demum interpolatio non satis probatur ex eo, quod res alieno loco narretur, cum id fieri potuerit, quia litterarum scriptori, ad narrandum S. Francisci corporis miraculum (quod narrandum sumpserat) properanti, in initio sermonis non inciderat de altero illo corpore loqui.
[107] [Quam ob rem litterarum fides hic vacillat,] Si tamen interpolatio omnino hic agnoscenda esset, non faveret editioni, ad quam cetera litterarum Baucianarum exemplaria exigenda & velut ad Lydium lapidem revocanda essent. Non magis favorabiliter de eodem in aliis Baucii litteris editis asserto judicavit R. P. Raymundus Missorius, Minor Conventualis & sui Ordinis chronista, in sua, quam habeo, Dissertatione Ms., dicens: At ea (epistola) quam Waddingus vertit, … turpiter depravata fuerat; utpote quæ aliena consuat falsa, minimeque Marco (Ulyssiponensi) suspecta; cujusmodi sunt, quæ de Fratre habitu D. Dominici induto, ac de Fr. Ægidio sub eodem fornice jacente, inibi loquitur. De corpore illo, S. Dominici habitu induto, quod in exemplari supra dato rectius siletur, sermo infra redibit. Multo etiam rectius nihil dicitur de corpore B. Ægidii in relatione Jacobi Oddonis, quam § IV recitavi; quæ proinde ex hoc capite editionibus Marci & Diolæ præferenda est.
[108] Quod in iisdem memoratis litteris displicere cuiquam forte insuper posset, [non tamen ob adjectas longiores exclamationes.] laudatus Romanæ Dissertationis auctor Rugilus sic diluit: Si præterea causeris prolixiores illas conciones & exclamationes, tum Pontificis relati, tum Eustorgii referentis, te mitto ad Livii & historicorum omnium conciones, exclamationes, perorationes fusissimas quandoque, ornatissimas ac vehementissimas, quas esse easdem a ducibus vel regibus illis habitas, quibus tribuuntur, nullus admiserit, nisi dumtaxat quoad rei substantiam: quodque historicis, utcumque gravissimis, fas esse ultro, nulla gravitatis atque sinceritatis jactura, litterarum omnium respublica jam diu sponte decrevit. Non igitur laborabimus, si locutiones illas affectusque Pontificios Bauciana oratio expoliverit, aut Jacobi Cavaline, aut etiam Eustorgii ipsius devotio, non nihil enarrando immutaverit: hoc enim vulgo & licet & decet, ac prorsus inoffensam relinquit rem. Ita est; non refragabor, similia adjici potuisse, stante reliquæ narrationis veritate.
[109] Promiseram supra, me etiam alias ejusdem visitationis relationes, [Earumdem litterarum inscriptio] seu alia Baucianarum litterarum exemplaria examinaturum: hoc ergo nunc præstabo; sed solum breviter, quia ipsimet Missorius & auctor Dissertationis Romanæ, eas interpolatas vitiatasque agnoscunt. Jam monui, duas præcipue circumferri de hoc argumento Baucii epistolas, unam scilicet ad Antonium Andriensem episcopum, alteramque ad Gonsalvum Hernandez vel Fernandez Cordubensem insignem belli ducem; & harum primam Lusitanice versam, ex anonymo Hispano a Marco Ulyssiponensi Chronicis Minorum insertam, ac deinde ab Horatio Diola Italice editam, teste auctore Dissertationis Romanæ. Dixi etiam, si R. P. Raymundo Missorio credimus, eam, quam Marcus Ulyssiponensis edidit, non Antonio Andriensium antistiti, sed laudato Gonsalvo inscriptam esse; Diolam vero, si R. P. Gabriële Rotomagensi standum sit, prius eam, quæ ad eumdem Antonium episcopum exstat, ac paulo post, quæ ad prædictum Gonsalvum data legitur, Italice vulgasse; hancque, sed acephalam, etiam legi in Marci Ulyssiponensis Chronicis, a laudato Dos Anjos Lusitanice recusis.
[110] Porro Petrus Rodulphius, & post hunc Henricus Sedulius & Lucas Waddingus suam Baucii epistolam, [in variis editionibus variat,] omisso episcopi nomine, datam notant ad reverendissimum atque ornatissimum D. D. Andriensium episcopum; Santeulius in versione Gallica eorumdem Chronicorum de loco sedis consentiens, episcopum Antonium nominat; Pompeius vero Pellinus, a Gabriële Rotomagensi laudatus, in Historia Perusina similem Baucii epistolam ex Ms. Latino, ut ait, inventam, datamque ad Antonium d' Antaudro, episcopum de Monte Piloso scriptam recensuit. Quid hæc Marci Chronicorum interpretum, aliorumque in inscriptione epistolæ Baucianæ variatio aliud indicet, quam duas ejusdem Francisci Baucii nomine circumferri epistolas non satis certæ fidei, quarum una propterea uni, alia alteri, vel falsa vel suspecta visa fuerit? Quorsum enim Horatius Diola intra tam breve tempus modo unam, modo alteram vulgaverit? Mihi quidem verisimilior hic non occurrit ratio, quam quod Diola priorem fabulosam agnoscens, crediderit expedire, in secunda editione eidem substituere alteram; quamquam id nec fidi interpretis sit, nec sat feliciter ei cesserit.
[111] [ex quibus etiam quædam observantur] Lectiones, quæ in editionibus Diolæ Veneta & Parmensi, Rodulphii & Pellini occurrunt, varias atque aliis alias magis invicem contrarias, octo numero annotavit Gabriël Rotomagensis, ex quibus ego præcipuas tantum ejusdem verbis hic refero. Editiones Veneta Ferrarii & Parmensis dicunt, secretarium summi Pontificis retulisse Papæ angustias, quibus laborabat guardianus; & editio Pellini dicit, guardianum ipsummet in propria persona ivisse ad Papam, audita a secretario voluntate Pontificia videndi corpus Seraphicum… Editio Veneta apud Ferrari dicit, quod, quando Papa cum suo comitatu & Religiosis cœpisset incedere ad videndum corpus S. Francisci, invenerunt densum & spissum murum, & quod Religiosi inceperunt ferramentis illum ftangere, ita ut foramen seu apertionem sufficientem fecerint, ut commode ingredi possent. Editio vero Parmensis dicit, quod invenerunt murum densum ita sufficienter apertum, ut commode possent ingredi; ergo non inceperunt, præsente Papa, frangere murum Religiosi; ultra quam quod hoc fuisset indecens, ducere Papam ad videndum corpus, non aperto muro, antea quam Papa veniret ad ecclesiam subterraneam…
[112] [minime consentientia,] Editio Veneta apud Ferrari refert, visitantes invenisse unam portam æream seu æneam, cum tribus pessulis ferreis; editio Parmensis ait, fuisse tres januas de metallo pulcherrimis artificiis cælatas, super quas erant tres seræ cum tribus clavibus & pessulis. Editio Tossiniani (id est, Petri Rodulphii) unam invenisse portam ferream, in qua erant tres catenæ ferreæ, quæ apertæ fuerunt clavibus. Editio Pellini dicit, fuisse unam portam æneam, habentem tres semi-catenas cum diversis clavibus… Editio Veneta apud Ferrari dicit, Papam, cum introivisset solus ante suum comitatum, expletis suis orationibus, vocavisse alios, ut ingrederentur; sed editio Parmensis dicit, quod alii ingressi sunt ex seipsis, non vocati, & hoc ut adjuvarent Papam: timebant enim, ne exanimis factus esset, cum audivissent eum singultientem & lachrymantem; & intrantes invenerunt eum prostratum in terra lachrymas effundentem.
[113] [quæ ab eodem scriptore nequeunt esse profecta.] Editio Veneta apud Ferrari dicit, corpus Seraphicum stare supra unam petram in medio; editio Tossiniani ait, tribunam mediam fabricatam esse cum uno tabulato admirando marmoreo, in cujus medio erat una lamina marmorea, supra quam erat in pedes sacrum corpus. Editio Pellini fert, corpus stare in pedes supra unam basim marmoream egregie elaboratam: sed editio Parmensis longe diverso modo loquitur: nam dicit, in medio fornicis esse unam portam demissam ad instar cordis factam, usque ad cingulum altam, & ibi, seu in illo loco, existere corpus gloriosissimum in pedes sine ulla humana arte & sine fulcro. Hæ sunt præcipuæ discrepantes lectiones, quas Gabriël observavit reperiri inter has quatuor primas editiones epistolæ vel epistolarum Baucianarum (ut asserit) in Italia factas ab anno MDLXXXII ad annum MDXCII circiter, id est, intra parvum spatium decem annorum; quæque cum non possint ab uno eodemque litterarum scriptore, nisi stolido, profectæ esse, non possunt etiam non ut minimum valde suspecta facere omnia de hoc argumento exemplaria litterarum, quæ velut a Baucio, sive ad Antonium Andriensem episcopum, sive ad Gonsalvum Hernandez scriptæ feruntur.
[114] Haud equidem scio, an de fictis suppositisque Baucio litteris suspicionem ex eruditorum animis satis exemptura sint, [quæque an præcipuæ earum relationis fidem] quæ in hunc finem annotavit sæpe laudatus Rugilus auctor Dissertationis Romanæ. En ea: At Baucianæ, quæ circumferuntur, litteræ multiformes sunt. Id vero nil mirum. Fere communis ista est labes scriptorum omnium, mendis, lacunis, variantibus, contrariis etiam lectionibus plena sunt omnia: interpolatorum fraudes, amanuensium oscitantia vel malitia, jam totum litterarum orbem complevit. Quot exantlati labores in expurgandis Græcis atque Latinis scriptoribus, utinam tandem integris! Ea vero passim extrema malorum patiuntur, quæ variis transvecta & immutata linguis, orbem quodammodo peregrinantur, & stabili nulla in sede consistunt. Qua de causa quid ipsis divinis Scripturis obvenerit; quantopere locutionum & sententiarum etiam diversitate, additione, detractione, versiones illarum discrepent; quam etiam irritis summorum ingeniorum conatibus, adeo nec illarum unam ad umbilicum deducere, vel castigare ad unguem huc usque potuisse profitentur, ut Vulgatam ipsam, omnium emendatissimam, jam mendis omnibus abstersam non affirment, otiosum hic est enarrare.
[115] Nihil ergo hac varietate, aut etiam, si placet, [non minuant, lectoris judicio permittitur.] contrarietate facilius, in Baucianarum præcipue litterarum versione atque editione multiplici; eo vel maxime, quod cum pia quædam atque privata quodammodo res fuerit, nec nimis fortasse præclarus primigeniæ dictionis honor, cuilibet interpreti liberum & opportunum fuit, servata narrationis substantia, marte suo novis verborum & etiam, si libet, sententiarum formis referre; ut non potius versionem ac interpretationem, quam paraphrasim atque commentationem historiæ eam dixeris. Quemadmodum vero Hieronymus jussu Damasi Novum Testamentum Græcæ fidei reddidit, quia Græce primum est traditum; itemque Vetus Hebræo fonti restituit eadem de causa; simili modo, quærenti Baucianarum litterarum (non quidem absolutissimam, quam petere, neque res sinit, neque opus est) possibilem atque probabilem integritatem, ceteris editionibus posthabitis, nec illarum authoritati quidquam derogantibus, ad Marci editionem & fidem reddendæ sunt. Ut hoc ratiocinium valeret, saltem constare deberet, Franciscum Baucium hac super re litteras aliquas scripsisse, quod ab aliis negatur, & an sat constet, erudito lectori ex præmissis dicendisque judicandum relinquo.
[116] Utut sit, exemplar a Marco vulgatum, si nostrum, [In pluribus etiam legitur fabula de corpore S. Dominici] quod ex Diola habemus, ei plane conforme sit, minus fabulosum est, quam passim reliqua. Nam in Latinis Rodulphii, Sedulii & Waddingi, uti & in Gallica Santeulii editionibus legitur, in eodem subterraneo loco stare etiam aliud corpus, habitu S. Dominici indutum, non minori, quam corpus S. Francisci miraculo suis pariter pedibus consistens, incorruptum, apertis oculis, & suavissimo fragrans odore &c; quod, teste Gabriële, in editione Pellini dicitur ex omnium, qui aderant, opinione, atque etiam ex ipsiusmet Nicolai V affirmatione, esse corpus S. Dominici, Ordinis Prædicatorum institutoris; quam fabulam etiam adoptasse dicitur Marianus Florentinus. Verum hoc Astorgius Cardinalis, nisi somnians aut mentis suæ impos, Jacobo Laquidonensi episcopo narrare non potuit, neque hic Francisco Baucio referre; cum nemo umquam merito dubitare potuerit, nec porro dubitet, quin ejusdem S. Dominici corpus Bononiæ, unde ex hac vita ille ad cælos evolavit, in sui Ordinis ecclesia quiescat.
[117] [aut alterius, hujus habitu induti ibi stante,] Fabulam esse, agnoscit auctor Dissertationis Romanæ, quæ in suo Marci exemplari non legatur; sed simul (quod miror) contendit, etiamsi in ea legeretur, ceteræ narrationis fidem inde minime læsum iri. Quo pacto id existimet, audiamus. Sic habet: Quod ergo in aliis quibusdam adoptatam legamus fabellam inventi sub nostra Assisiensi crypta corporis S. Dominici (quod tamen certissime Bononiæ, ubi obdormivit, asservatur) nil penitus refert. Hæc enim in exhibitis ex Marco Baucianis litteris non habetur. Quin etiam narrationis fidem non læderet: potuit enim exploratoribus illis, tenebroso præsertim in loco, & abripientis spectaculi tempore, corpus aliud quodcumque visum videri ac putari, indiciis quibusdam fallentibus, corpus S. Dominici, quem tamen nec viderant umquam, nec, si vidissent, minus etiam decipi potuissent. Lapsus ergo fuisset conjecturæ non impossibilis, nec ad rem faciens Franciscani corporis atque prodigii. An esset inde pertimescendum, ne in ipso S. Francisci corpore conspiciendo & contrectando similiter decipi possent? Signatum est S. Francisci corpus sigiliis quinque digito Dei viventis. Hactenus ille.
[118] [quam fabulam ex facili errore spectatorum] Si guardianus Assisiensis in tenebrosum locum, qualis esse debuisset illa subterranea ecclesia, Pontificem, & cum eo Cardinalem Astorgium, Gallicanum episcopum, & Petrum de Noceto, ad videndum S. Francisci corpus introduxerit, haud dubie sat adhibuit luminis, ut quæcumque in eodem loco digna visu erant, isti commode possent contemplari; nec verisimile est, eam, quam guardianus Pontifici in manus tradidisse legitur, solam fuisse tunc facem allatam. Nam & dum ego in Romanas subterraneas cryptas inductus fui, plures seu faces seu cereos accensos, tum majoris claritatis, tum cautionis gratia, habebamus. Satis ergo de lumine, in tenebroso illo alioquin loco, provisum fuisset, ut summus Pontifex, & quos adduxerat primæ notæ viros, facile discernere potuissent, utrum Dominicano, an altero habitu indutum corpus ibi consisteret. Deinde, si iisdem Baucianis litteris credimus, non adeo fuerunt illi spectaculo corporis S. Francisci abrepti, quin etiam videre voluerint viderintque duo alia sociorum corpora, quæ in clausis arcis jacebant; quanto magis id attentius fecisse credendi sunt, si ibidem corpus aliud incorruptum, in pedes erectum, apertisque oculis mirandum, conspexerint?
[119] [oriri potuisse, non est verisimile,] At errare non poterant in conspiciendo contrectandoque corpore S. Francisci, sigillis seu stigmatibus quinque insignito. Fateor, verum an ad hoc probandum idoneus testis, est qui affirmat, visum tunc quoque ibidem esse corpus, seu S. Dominici, seu alterius e sacro Ordine Prædicatorum, simillimo miraculo incorruptum, in pedes pariter erectum stans, apertis lucidisque oculis, & insolita fragrantia admirandum; atque etiam ibidem spectari Ægidii corpus, fabulatur? An, inquam, is ad fidem faciendam de viso S. Francisci corporis miraculo idoneus testis esse credendus est, quem in iisdem litteris atque in re simili semel & iterum fabulatorem agnoscimus? Fabulatorem dixi; quia nec B. Ægidii corpus ibi servatur, nec ullo modo verisimile est, stare ibidem corpus, quale ipse descripsit, habitu Dominicano indutum, nedum corpus ipsiusmet S. Dominici; & si Cardinalem Astorgium adeo stupidum fuisse admittas, ut hæc per errorem crediderit, saltem in promptu ille habebat guardianum conventus, tresque alios, qui adfuisse dicuntur, fratres Minores, a quibus errorem illum suum dedoceretur; neque verisimile apparet, aut illos ab eo de tam mirabili corpore non fuisse interrogandos, si illud vidisset, aut ipsos quoque in eodem cum Cardinali errore versatos esse.
[120] Si ex hujus generis erroribus non liceat de fide dubiorum instrumentorum censere, [uti nec aliam de corpore B. Ægidii.] qua demum crisi in secernendis veris a falsis utendum erit? Atque hæc de Baucianis litteris, in quibus corpus illud incorruptum, suisque pedibus insistens, habituque S. Dominici indutum memoratur: nam nulla hujus mentio fit in exemplari Diolæ, quale accepimus, & in editione Lusitanica Ludovici Dos Anjos; quæ tamen etiam de corpore B. Ægidii velut in eodem loco existente non recte loquuntur. Rectius de utroque siletur in relatione, quam ex Francischina Jacobi Oddonis recitavi; sive quod hujus scriptor correctius Baucianarum litterarum exemplar nactus fuerit, sive quod duas istas fabulas agnoscens, eas studiose prætermiserit: quorum quid verius sit, quis dicat? Id interim certum videtur, Relationem illam, sive hæc ab Oddone, sive ab alio, Francischinæ inserta sit, partem aliquarum vulgo Baucianarum litterarum esse.
§ VIII. An in iisdem litteris suspecta debeat esse narratio, quæ de solis patulis & sanguine manantibus vulneribus, vel de hisce & clavis in sacri corporis manibus pedibusque visis meminit.
[Manuum pedumque stigmata exponentes Thomas Celanensis,] Aliud, quod mihi omnes, quas vidi, relationes suspectas facit, est, quod in iis non sic describantur S. Francisci manuum pedumque stigmata, sicut descripta leguntur in primis ejusdem Vitis, quarum auctorum aliqui ea suis oculis certe viderunt; sed sicut passim pinguntur & narrantur a recentioribus. Hoc ut manifestius lectori fiat, oportet hic singulorum primorum biographorum de hoc argumento dicta, etsi prolixiora & alibi jam data, denuo recensere. Thomas Celanensis, omnium, quos novimus, primus biographus, synchronus & discipulus ejus, in Vita edita num. 95 ad propositum hæc habet: Manus & pedes ejus in medio clavis confixi videbantur, clavorum capitibus interiori parte manuum, & superiori pedum apparentibus, eorum acuminibus existentibus ex adverso. Erant enim signa illa rotunda interius in manibus, exterius autem oblonga; & caruncula quædam apparebat, quasi summitas clavorum retorta & repercussa, quæ carnem reliquam excedebat. Sic & in pedibus impressa erant signa clavorum, & a carne reliqua relevata. Dextrumque latus, quasi lancea transfixum, cicatrice obducta, erat; quod sæpe sanguinem emittebat, ita ut tunica ejus cum femoralibus multoties respergeretur sanguine sacro. Hæc Celanensis de Sancti, dum in vivis erat, sacris stigmatibus; de quibus, postquam ille obierat, num. 113 ita pergit: Cernere mirabile erat in medio mannum & pedum ipsius, NON CLAVORUM QUIDEM PUNCTURAS, SED IPSOS CLAVOS in eis impositos, ex ferri recenti nigredine; ac dextrum latus sanguine rubricatum.
[122] [Tres Socii & S. Bonaventura] Tres S. Francisci Socii, Leo, Ruffinus & Angelus, in Appendice ad Vitam primam num. 69 & 70 plane consonant his verbis: In carne ejus (dum vivebat) mirabilior apparuit impressio stigmatum Domini Jesu Christi, quæ Vir Dei pro posse abscondit usque ad mortem … licet hæc penitus celare nequiverit, quin saltem familiaribus sociis (e quibus erant certe iidem Leo & Ruffinus) fuerit manifestum. Sed post felicissimum ejus transitum omnes fratres, qui aderant, & sæculares quam plurimi, manifestissime viderunt corpus suum (id est: ejus) Christi stigmatibus decoratum. Cernebant enim in manibus & pedibus ejus, NON QUASI CLAVORUM PUNCTURAS, SED IPSOS CLAVOS, ex ejus carne compositos, & eidem carni innatos; ferri quoque nigredinem; dexterum vero latus, quasi lancea transfixum, verissimi ac manifestissimi vulneris rubea cicatrice erat obtractum, quod etiam sacrum sanguinem, dum viveret, sæpe effundebat. Simillima habet Anonymus in Vita, quam Commentario prævio membratim inserui; at solum hic addam verba S. Bonaventuræ, qui illo notior est, & auctoritatis majoris.
[123] [expresse loquuntur de clavis iisdem inhærentibus,] Is in Vita edita num. 193 de vivente Francisco sic fatur: Statim namque in manibus ejus & pedibus apparere cœperunt signa clavorum, quemadmodum paulo ante in effigie illa viri crucifixi conspexerat. Manus enim & pedes in ipso medio clavis confixi videbantur, clavorum capitibus in interiori parte manuum & superiori pedum apparentibus, & eorum acuminibus existentibus ex adverso. Erantque clavorum capita in manibus & pedibus rotunda & nigra; ipsa vero acumina oblonga, retorta & repercussa, quæ de ipsa carne surgentia carnem reliquam excedebant. Dexterum quoque latus, quasi lancea transfixum, rubra cicatrice obductum erat, quod sæpe sanguinem sacrum effundens tunicam & femoralia respergebat. Deinde num. 216 & sequenti eadem, sed tum exanimati corporis, stigmata ita refert: Cernebantur quidem in membris illis felicibus clavi ex ejus carne virtute divina mirifice fabrefacti, sicque carni eidem innati, quod, dum a parte qualibet premerentur, protinus, quasi nervi continui & duri, ad partem oppositam resultabant. [non de patulis vulneribus aut sanguine manantibus, consentitque Alexander IV;]
[124] Inventa quoque fuit patentius in ipsius corpore … plaga vulneris lateralis instar vulnerati lateris Salvatoris… Erat autem similitudo clavorum nigra, quasi ferrum; vulnus autem lateris rubeum, & ad orbicularitatem quandam carnis contractione reductum rosa quædam pulcherrima videbatur: caro vero reliqua … candore nimio renitescens… Cum igitur in candidissima carne clavi nigrescerent, plaga vero lateris, ut vernans roseus flos, ruberet, mirandum non est, si tam formosa & miraculosa varietas jucunditatem & admirationem contuentibus ingerebat. Hisce adde & alterum oculatum testem Alexandrum IV in Bulla pro eorumdem stigmatum confirmatione data anno 1259, inter cetera dicentem: In manibus ejus & pedibus expressa undique similitudo clavorum de subjecto propriæ carnis excrevit, vel de materiæ novæ creationis accrevit &c. deinde post pauca subdit, ut alii, laterale vulnus fluens sanguine. Vides, erudite lector, quam studiose S. Francisci socius Thomas Celanensis, tres alii ejusdem socii Leo, Ruffinus & Angelus, ac demum sanctus doctor Bonaventura, ipsius, tam vivi, quam mortui, stigmata describant, consentiantque omnes, laterale illius vulnus, dum ipse viveret, cicatrice rubra obductum fuisse, & sæpe quidem, non tamen semper, sanguine manasse; & post mortem quoque sanguine rubuisse; dum vero manuum pedumque stigmata exponunt, non nisi clavos carneos, duris nervis similes, sed nigrescentes, mediis manibus pedibusque innatos & inhærentes memorent, nulla facta de vulneribus aut sanguine defluente mentione.
[125] Contra in Baucianæ epistolæ exemplaribus, excepto uno & altero, [contra Relationes passim hæc memorant, de istis silent.] tacetur de clavis, & patula in manibus ac pedibus vulnera, recenti sanguine rubentia, a Nicolao V Pontifice, Cardinale Astorgio, aliisque comitibus conspecta in omnibus affirmantur. Locum accipe ex recensione Waddingi. Erat in pedis sancti medio (nam alter pedum, veste impeditus, dicitur, non fuisse ab illis visus) foramen cum sanguine ita recenti, acsi tunc mucrone pes fuisset confossus; ac paulo post: Manus similiter perforatæ, ut pedes, cernebantur, recentem sanguinem ostendentes. Qui hæc cum primorum biographorum assertis componere voluerit, non video, qua alia ratione se expediat, quam dicendo, clavos, quos iidem biographi, si S. Bonaventuram ac forte Anonymum excipias, ipsimet viderunt, post primam aut secundam sacri corporis sepulturam novo miraculo e manibus pedibusque evanuisse, & in eorundem locis recentia sanguinolenta vulnera apparuisse; quod an propter litterarum illarum fidem tuendam tutum sit dicere, æquus lector judicet. Consentiunt tamen hic non solum editiones Rodulphii & Sedulii, quas secutus Waddingus est, verum etiam nostra Lusitanica, Oddoniana & aliæ relationes, quæ de viso ab aliis eodem sacro corpore circumferuntur, exceptis tamen Diolæ editione Italica, saltem una, & Gallica Santeulii, quæ clavorum simul & sanguinolentorum in manibus pedibusque vulnerum meminerunt.
[126] Si solis Thomæ Celanensis ac trium Sociorum, quorum omnium certe magna hic est auctoritas, [At primis biographis favorabiliter explicatis,] verbis standum esset, omnino oporteret dicere, S. Francisci manuum pedumque stigmata non fuisse vulnera, sed clavos iisdem manibus ac pedibus infixos. Primus enim non modo silet de vulneribus, verum etiam ea non obscure negat, sic inquiens: Cernere mirabile erat in medio manuum & pedum ipsius NON CLAVORUM QUIDEM PUNCTURAS, sed ipsos clavos in eis impositos. Nec minus clare eadem negant Tres Socii, dum aiunt: Cernebant enim in manibus & pedibus ejus, NON QUASI CLAVORUM PUNCTURAS, sed ipsos clavos &c. Anonymus in Vita Commentario prævio inserta, illis de clavis ceterisque consentiens, favorabilius loquitur pro vulneribus. Verba ejus habe: Apparebant namque in manibus ejus & pedibus quasi fixuræ clavorum &c; non tamen satis certum apparet, utrum per fixuras clavorum vulnera clavorum, an ipsos infixos clavos designet; quia, ut dixi, ipsa manuum pedumque stigmata eodem prorsus modo, quo Celanensis & Tres Socii, exponit.
[127] [ex testimonio Eliæ, admittendæ sunt quidem cicatrices,] At minime dubie loquitur frater Elias, & ipse quoque certo oculatus testis, in Epistola, quam mox a Francisci obitu ad suos Fratres Minores encyclicam dedit. Sic habet: Non diu ante mortem Frater & Pater noster (Franciscus) apparuit crucifixus, quinque plagas, quæ vere sunt stigmata Christi, portans in corpore suo: nam manus ejus & pedes quasi puncturas clavorum habuerunt ex utraque parte confixas, RESERVANTES CICATRICES, & clavorum nigredinem ostendentes; latus vero ejus lanceatum apparuit, & sæpe sanguinem evaporavit. Ut tam diversa probatissimorum testium asserta concilientur, nihil mihi verisimilius occurrit, quam quod Celanensis & Tres Socii negaverint, visa esse in manibus pedibusque clavorum puncturas, seu per clavos inflicta vulnera, quia pro vulneribus solum supererant cicatrices, eæque clavorum capitibus atque acuminibus fere contectæ. Eadem de causa potuit S. Bonaventura de iisdem vulneribus seu cicatricibus, quæ tamen non negavit expresse, altum siluisse.
[128] [non tamen patula vulnera aut manantia sanguine.] Videntur ergo etiam in manibus pedibusque S. Francisci primo vulnera, ac deinde horum cicatrices fuisse; idque ipsum Crucifixo similiorem facit, & conformius est tum communi Catholicorum scriptorum sensui, tum etiam ipsiusmet Ecclesiæ, quæ ad diem XVII Septembris in Hymno Officii de impressione sacrorum Stigmatum in corpore S. Francisci canit:
Hac die lætus meruit beata vulnera Christi.
Verum hisce ita admissis, non possunt non ut minimum vehementer suspecti esse, qui in supra dictis relationibus asseverant, se vidisse in S. Francisci, post mortem suam postque elapsa secula mirabiliter stantis, manibus pedibusque patula & sanguine manantia vulnera, de clavis vero, nullum faciunt verbum, quos tamen tam ante, quam post obitum illius in iisdem manibus ac pedibus maxime ac certe præ vulneribus seu cicatricibus, conspicuos fuisse, ex laudatis probatissimis scriptoribus extra omne dubium est. Nec omnis suspicionis immunes facile videri poterunt etiam alii, qui cum clavis illis patentia & fluentia sanguine vulnera in iisdem a se conspecta testantur; cum, ut vidimus, ex primorum biographorum assertis cum Eliæ testimonio collatis ad summum possit admitti, in demortui Francisci manibus pedibusque simul cum clavis cicatrices vulnerum superfuisse.
[129] [Oppositum ex calceolis ipsius sanguinolentis,] Ut eam suspicionem prorsus amoveat auctor Dissertationis Romanæ, varia profert, quæ, ut postulat æquitas & veritatis amor, cum lectore communicabo. Primo, inquit, inter alias sancti Parentis exuvias religiose in hanc diem apud nos custodiuntur Assisii calceoli quidam rudes & lanei, quos memoria proditum est, S. Franciscum adhibuisse pedum stigmatibus contegendis. Hi vero in interiori parte media, sacris quondam vulneribus respondente, hodiedum vividum sanguinem exhibent, quo comprobantur inspersi. Conformis est hæc traditio dictis S. Bonaventuræ, in Vita edita num. 200 observantis, S. Franciscum, ut pedum Stigmata celaret, pedibus incessisse calceatis. Et de sanguine quidem ex illis effluente nec hic nec alibi quidquam memorat; at difficilem hunc incessum fuisse, docet num. 205, ubi zelum ejusdem lucrandi animas post accepta stigmata commendans, inter alia ait: Faciebat proinde, quoniam propter excrescentes in pedibus clavos ambulare non poterat, corpus emortuum per civitates & castra circumvehi. Satis itaque verisimile est, per difficilem incessum aliquando e pedibus, sive apertis frictione cicatricibus, sive aliter distillasse sanguinem, qui calceolos infecerit; licet hinc inferre non liceat, ejusdem manuum pedumque stigmata fuisse vulnera sanguine manantia, dum ille viveret, multo minus postquam obiit; quod postremum certe primorum biographorum atque Eliæ dictis non congruit.
[130] Secundo (ita pergit laudatus auctor in Dissertatione sua) libet antiquorum testimonia recitare cum Waddingo ad annum MCCXXIV § XII. [& aliquot minus veterum testimoniis] Hæc autem sunt ipsa ejus verba, ex Speculo S. Francisci ad medium, ex Pisano conformitate VIII, & ex Antonino collecta. “Circa vulnerum qualitatem præter ea, quæ jam transcripsimus ex Bonaventura, notant alii, plagas has non signa, non cicatrices fuisse, sed patula vulnera & perfossa, perpetuum manantia sanguinem, corporis patentes aperturas. Ad sanguinem sistendum quotidie alligari debuisse, testatum faciunt, præter alios, Speculum Vitæ S. Francisci, Pisanus & Antoninus, cujus hæc sunt verba: Fratri Leoni soli, tamquam fideliori amico, B. Franciscus sua stigmata committebat tangenda, ut novas petiolas, id est, linteola, apponeret, amotis aliis sanguine cruentatis. Nam qualibet die inter clavos mirabiles & carnem reliquam ad tenendum sanguinem, & mitigandum dolorem tales illi petiolas renovabat &c.” Hæc Waddingus ex vetustis scriptoribus citatis, quæ procul dubio Baucianarum litterarum sinceritatem mirifice confirmant.
[131] Sic est; ita habet Waddingus ex S. Antonini parte 3, [non videtur evinci;] tit. 24, cap. 7, § 9, ex Speculo Vitæ S. Francisci, & Pisano in conformitate citata, quæ Antonino & dicti Speculi collectori præluxit, & a qua proinde horum hic pendet auctoritas. At quam exigua hæc sit, tum alibi diximus, tum etiam ex hoc ipso loco licet colligere, dum non solum Thomæ Celanensi sanctoque Bonaventuræ ignota narrat, verum etiam Tribus Sociis, qui, cum eorum unus fuerit Leo, non poterant eo, quo fecerunt, modo de S. Francisci pedum stigmatibus scribere, si vera essent, quæ ejusdem Leonis in applicandis sistendo sanguini linteolis quotidiano obsequio Pisanus narrat. Et fuisset sane etiam peculiaris ratio obsequium illud non silendi, ad commendandum scilicet Francisci studium patiendi; ait enim Pisanus, consentiuntque laudatum Speculum & S. Antoninus, prædicta linteola a Leone singulis hebdomadum diebus renovata fuisse, excepto die Jovis de sero & per totum diem Veneris, in quo nullum remedium volebat apponi, ut amore Christi, eo die crucifixi, cum ipso penderet.
[132] [neque ex quodam Bonaventura loco,] Bonaventuram velut pro sua opinione etiam stantem laudat idem auctor Dissertationis Romanæ, sic disserens: At nec ipse Bonaventura minimum illis (qui patentia & recenti sanguine fluentia vulnera in manibus pedibusque S. Francisci agnoscunt) adversatur; non enim a superioribus discrepat, dum sedulo ipsius verba perpendantur. Nam in Legenda Minori, in lectione sextæ diei hæc habet: “Dextrum quoque latus quasi lancea transfixum, rubra cicatrice obductum erat, quod sæpe sanguinem sacrum effundens, tunicam & fœmoralia in tanta copia respergebat, ut postmodum fratres, ea lavantes pro tempore, indubitanter adverterent, QUOD, SICUT IN MANIBUS ET PEDIBUS, SIC ET IN LATERE, Famulus Domini expresse haberet impressam similitudinem Crucifixi.” Hæc sanctus doctor. Quis hic non videat, sole ipso clarius, patentia vulnera & sanguinem, ut in latere, sic & in manibus ac pedibus? A sanguine effuso e lateris vulnere fratres illi similitudinem Crucifixi, in manibus ac pedibus quæ patebat, & quam exploraverant, indubitanter cognoverunt. Igitur & nos eadem similitudinis vi & argumentatione indubitanter etiam animadvertimus, quod, quemadmodum similitudo Crucifixi in latere revera vulnus patens ac sanguinem fundens erat, teste D. Bonaventura, sic, teste prorsus eodem, similitudo eadem Crucifixi in Francisci pedibus atque manibus, vulnus similiter patens, & sanguinem similiter fundens, omnino esse debuit, ac re ipsa fuit.
[133] [qui rationibus] Quid enim illud: Indubitanter advertere Crucifixi similitudinem e sanguine lateris in similitudinem similitudinis manuum ac pedum, si pedes vulnerati non fuissent, & sanguine non depluissent? Si soli clavi, pedibus manibusque confixi nullo cruore ac vulnere totam Crucifixi similitudinem in manibus pedibusque ferebant, igitur sanguis e latere demissus & vulnere similitudinem quidem Crucifixi, ac vero etiam similiorem, conficiebat; sed longe ac prorsus aliam a pedum manuumque similitudine: hæc enim erat clavorum tantum, incruenta ac invulnerata; illa vero vulnerata ac cruenta, & destituta clavo. Quo pacto igitur similitudo lateris, sicut similitudo manuum ac pedum, fuisset? Quid evidentius? Et hæc quidem Sancti doctoris ejusdem ac sociorum S. Francisci argumento. Hæc ille, quæ si sint evidentia & ipso sole clariora, fateor, me in media luce cæcutire.
[134] [utrimque allegatis] Teste Bonaventura (nam Socii ista non habent) laudati fratres quia in Sancti manibus ac pedibus similitudinem Christi, clavis cruci affixi, exploraverant, deinde ex deprehenso in tunica & femoralibus copioso sanguine, indubitanter adverterunt, illum etiam quintum Christi Crucifixi signum, vulnus scilicet lateris, quod numquam quidem viderant, sed ex quo sanguinem illum fluxisse, merito statuebant, in suo corpore portare. Nusquam vero dixit sanctus doctor, eosdem fratres Crucifixi similitudinem e sanguine lateris in similitudinem similitudinis manuum ac pedum advertisse; sed, sicut cognoverant, sanctum Patrem suum per infixos manibus pedibusque clavos similitudinem Christi crucifixi præferre, ita ex comperto in tunica & femoralibus cruore certo didicisse, eumdem per vulnus laterale etiam similitudinem Christi lateris, in cruce lancea transfixi, gessisse.
[135] At enim sic fuerit alia similitudo in latere, alia in manibus pedibusque. [expenditur.] Sit ita: nam hi similitudinem Christi, cruci clavis affixi, ac simul clavorum, quibus fuit confixus, exhibuerunt; istud vero similitudinem transfixi lateris, non lanceæ, qua fuit transfixum. Sunt quidem hæc diversa signa, sed tamen suo quæque modo ad Crucifixi imaginem spectantia. Nimirum sancti doctoris argumentatio non statuit similitudinem signorum cum signis, sed ex signis similitudinem Domini Crucifixi. Ponamus tantisper, Franciscum manus pedesque suos eo, quo Bonaventura superius descripsit, modo clavis sic transfixos habuisse, ut nullum in iis vulnus sanguine manans, vel etiam prorsus nullum vulnus in iisdem apparuerit. Hi pedes manusque sic transfixi certe aliquam similitudinem prætulissent Christi, per manus ac pedes clavis cruci affixi. Hac similitudine jam explorata, quidni merito poterant fratres ex sanguine in tunicam & femoralia defluo etiam alteram illius cum Christo crucifixo similitudinem, in vulnerato scilicet latere, indubitanter advertere, quod Bonaventuræ argumentum unice exigere videtur. Ceterum meminerit lector, me ex Eliæ testimonio præter clavos etiam cicatrices in manibus & pedibus admittere.
[136] Modo aliud ejusdem auctoris in Dissertatione argumentum audiamus. [Alia argumenta a similitudine Crucifixi,] Adhæc (ait) aliud instat petitum ex ipsa re. Ex adverso sistemate, patentia vulnera & sanguinem sacris Francisci stigmatibus (in manibus ac pedibus) denegante, radicitus evertitur mysterium impressionis sacrorum stigmatum, & expressa Crucifixi similitudo in S. Francisci corpore. Præcipuum atque necessarium mysterii ac similitudinis fundamentum sunt vulnera tantum & sanguis: hæc enim erant intima, inhærentia ac propria in Christi corpore; hæc item sola e cruce jam depositum habebat; cætera extranea prorsus Christi corpori fuerunt. Franciscus ergo, qui vivens ac moriens, atque etiam post ipsam mortem, omnibus vetustissimis biographis consentientibus, Christi similitudinem in suo corpore prætulit, jam vere nullam habuisse convinceretur, si non jam ipsi vulnerato & cruentato Christi corpori, sed potius corporibus Christi corporis extraneis, ut clavi erant, similitudinem retulisset: & si Christi corpori, jam defuncto atque e cruce deposito, Francisci stigmatizatum corpus conferendum fuisset, dissimilitudinem potius omnem ac difformitatem redoluisset, & nullo modo Christi corpori assimilandum etiam post mortem veniret.
[137] Præterea absurdæ dicendæ forent appellationes atque voces significandis Francisci stigmatibus a vetustis, [& appellatione stigmatum petita] mediis, novissimis scriptoribus omnibus adhibitæ. Passim enim omnes PLAGARUM AC VULNERUM nomine ea vocant, ac tandem ipso STIGMATUM, quo & nos utimur, vocabulo; nam & alia non sunt; & Ecclesia ipsa sacrorum STIGMATUM festum celebrat ac nominat, & in hymno canit: Meruit beata vulnera Christi. Modo soli clavi manibus pedibusque innati & infixi, plagæ, vulnera, stigmata reipsa non sunt; Clavationem potius, ut ita dicamus, quam STIGMATIZATIONEM appellare rem hanc deberemus; quæ procul dubio absurditatem atque stultitiam sapiunt. Nunc ad hæc quid reponi possit, pro more ac munere nostro observemus.
[138] [examinantur.] In primis; si præcipuum atque necessarium mysterii ac similitudinis fundamentum sunt vulnera tantum ac sanguis; si sine his permanentibus, in manibus ac pedibus, Francisci corpus, tam ante, quam post mortem, nullam habuit cum Christi corpore similitudinem; fateri necesse est, Thomam Celanensem, Tres Socios, S. Bonaventuram & Eliam, dum Francisci corpus sacro Christi corpori simile exhibere voluerunt, prorsus dissimile & nullo modo assimilandum descripsisse: horum enim sex scriptorum nullus de patentibus vulneribus & sanguine in manibus pedibusque meminit, sed quinque primi clavos tantum in iisdem membris memorant, quibus sextus addidit, non vulnera, sed solas cicatrices. Fuerunt quidem clavi corpora sacro Christi corpori extranea, id est, ad illud non pertinebant; sed pertinebant tamen ad crucifixionem, cujus similitudinem Franciscus per illos in manibus pedibusque suis præferebat, & quidem expressius, quam per sola vulnera & sanguinem. Non igitur per illos dici debet Franciscus corporibus, Christi corpori extraneis potius, quam Christo crucifixo similis fuisse. Non enim videbatur Francisci corpus esse clavi, sed clavis transfixum, uti clavis transfixum fuit corpus Christi.
[139] [& ad ea respondetur,] Quod additur de difformitate inter Francisci corpus corpusque Christi, jam de cruce depositum, nihil urget; aut enim illud huic satis simile fecerunt cicatrices cum clavis, aut, si quis omnimodam conformitatem inter illa adstruere velit, is contra omnium antiquiorum fidem negare debebit, Franciscum, seu vivum seu defunctum, manus pedesque suos confixos clavis habuisse, qui certe in Christi e cruce deposito corpore non remanserunt, atque adeo saltem hanc inter utrumque corpus difformitatem debebit admittere. Ex dictis etiam patet responsum ad argumentum a vocabulis in appellatione S. Francisci stigmatum usitatis. Laterale stigma vere vulnus fuit & sæpe sanguine manavit; non tamen semper, nam etiam tam ante, quam post Sancti mortem obductum fuit cicatrice, ut supra demonstratum est ex probatissimis biographis, quorum quoque nullus asserit, innuitve, ex illo post Sancti obitum aliquid sanguinis fluxisse. Manuum pedumque signa stigmata dici possunt & plagæ & vulnera, vel, quia in ipsa stigmatum impressione talia vere fuerunt, quod satis esset, ut de illo cani posset: Hac die lætus meruit beata vulnera Christi; vel quia cicatrices vulnerum loco in eis apparebant. Verum illa, dum Sanctus viveret, nedum post obitum, fuisse ac permansisse patula vulnera, sanguine manantia, nec ullus laudatorum biographorum asseruit, nec cum eorumdem dictis verisimili modo mihi videtur posse componi.
[140] [ex quibus omnibus judicet lector,] Quia tamen suum cuique est judicium, subjungo hic ex eadem Dissertatione conclusionem auctoris, ut statuat æquus lector, rectene, an secus, se habeat. Ut publicas ergo Ecclesiæ voces, biographorum atque scriptorum memorias, extantia monumenta rei, ipsum sacrorum stigmatum mysterium, ac recitatas tandem nostrorum testium Relationes uni penitus formæ reddamus; hoc nobis asserendum statuimus. Clavos pedibus manibusque innatos, resultantes ac carnem excedentes asserimus: ipsis autem patentia vulnera, æque ac in latere, & sanguinem manantia superaddimus. Sic tradita omnia atque scripta componimus, & expressam Christi crucifixi similitudinem perficimus. Hoc vero est inter lateris vulnus & alia discrimen, quod laterale vulnus aliud inhærens non habuit, ut in latere Christi contigit (nam lancea, quæ Christi latus transfixit, jam non in latere ipso constitit, ut in manibus & pedibus clavi. Huic ergo vulneri repræsentando nihil erat præter vulnus & sanguinem adjiciendum) vulnera vero reliqua, ut Christi vulnerum integram referrent imaginem, & clavos simul inhærentes, & oppositam in partem resultantes, & vulnera item & sanguinem, clavorum socia & effectus, mirabiliter quidem, sed prorsus veraciter, retinuerunt.
[141] Sanguinis etiam discrimen non in rei veritate atque existentia, [an firma sit pro vulneribus sanguine manantibus] sed in rei modo ac quantitate fuit. Laterale enim vulnus effusius atque frequentius, alia vero paulatim atque guttatim, cruorem emittebant. Tandem laterale vulnus, quoad vixit sanctus Parens, pro viribus occuluit, neque petiolas illi contegendo applicavit, sed corii frustum, quod inventum post mortem huc usque asservatur inter sacri nostri conventus Assisiensis reliquias, solemnique supplicatione circumfertur in die festo sacrorum stigmatum. Quod adeo illi cessit, ut illius familiarissimi (duos tresve excipiunt Thomas Celanensis & S. Bonaventura in Vitis editis, hic num. 201, ille 95) numquam illud viderint, nec nisi conjecturis ex lotis vestibus intellexerint, & quam plurimi, inter quos ipse Gregorius IX, ut apud Waddingum, de illius existentia subdubitaverint; nec demum umquam clarior illius percrebuerit fama, nisi post mortem.
[142] Pedum vero manuumque stigmata, quantumvis veste calceisque sedulo a sancto Viro obvoluta, [laudati scriptoris conclusio.] in propatulo tamen erant, ac late pervagata per orbem; quæ causa fuit primævis historiographis de laterali potius obscuriori multisque incomperto vulnere diligentius enucleatiusque disserere, quam de vulgatissimis manuum pedumque vulneribus. Hæc ille, de quibus atque ante a me contra allegatis judicium penes lectorem sit; atque ulterius statuat, meritone an immerito suspecti esse possint testes, tum qui in S. Francisci, post mortem mirabiliter stantis, manibus pedibusque manantia sanguine vulnera, nulla facta de clavis mentione, tum qui & hos & illa a se conspecta profitentur.
§ IX. Quid censendum videatur de sacri corporis visitatione, a Francisco Sfortia, Mediolanensium duce, facta: quid de inscriptione sepulcrali, ac visitationibus, Gregorio IX Papæ attributis.
[Dicitur dux sfortia visum a se esse sacrum corpus,] Frequenter laudatus laudandusque eruditus auctor Dissertationis Romanæ Rugilus Tertium, inquit, sacri corporis stantis & incorrupti ratum experimentum Francisco Sfortiæ, Mediolanensium duci, concedimus. Hic autem uno Waddingi testimonio contenti sumus. Waddingi locus, quem unicum laudat, habetur in editione, qua utor, ad annum Christi 1457, num. 57, ubi Annalista loquens de comitiis generalibus, eodem anno Mediolani celebratis, annotavit sequentia: Utraque comitia, tam Conventualium, quam Observantium, benefice prosecutus est prædictus dux Franciscus Sfortia. Ad Conventuales sæpe declinabat, & sumptus exhibuit fere universos. In cubiculo Ministri generalis familiariter conversatus, præsentibus Gabriële de Licio, provinciæ Januæ Ministro, Gabriële altero, Ministro Terræ Sanctæ, ducis confessario, & Roberto Liciensi, propter concionum excellentiam eidem charissimo, affectuosis verbis dixit, se Religioni semper addictissimum, sed multo magis ab illo tempore, quo in Piceno diuturnum illud & varium gerebat bellum; eaque prævaluisse apud guardianum Assisiensem, etsi valde reluctantem, authoritate, ut nocte intempesta ad ecclesiam subterraneam secreto cuniculo duxerit, & ad beneplacitum corpus permiserit venerandum.
[144] [narrasse in comitiis Mediolanensibus,] Hæc Waddingi verba sic excipit laudatus Rugilus: Ex hac compendiosa narratione Sfortianæ visitationis hoc unum habemus, nimirum illud (S. Francisci corpus) servari in loco subterraneo, ad quem per cuniculum descenditur: prodigiosi vero situs altum silentium. At validissime infertur: cur enim exinde dux magis Religioni addictus? Cur guardianus valde reluctans? Cur nocte intempesta? Cur tantus ardor videndi? Quæ tanta gratia visi? Sic ille rogitat. At ponamus paulisper, testimonium istud vere certoque ducis Sfortiæ esse; ponamus simul, quod adversæ opinionis assertores contendunt, S. Francisci corpus dudum in ossa & cineres resolutum esse, neque umquam aliter a Sfortia existimatum; addamus illud sic resolutum in ecclesia subterranea vel crypta, non nisi per cuniculos adeunda, securius servandi gratia tunc jacuisse, utque furto minus pateret, nemini soluisse ostendi; cur, quæso, laudatus princeps non facile potuerit vehementer desiderasse videre sacras illas exuvias Viri, sanctitate ac miraculis toto orbe celeberrimi, suique peculiaris patroni, cujus scilicet nomine Franciscus vocabatur? Quid tantopere etiam mirum, si guardianus, non nisi reluctatus, ac intempesta nocte, ut sacer ille thesaurus, & locus ipse thesauri manerent secretiores, insolitum istud ei concessisset beneficium, hicque exinde etiam Ordini Minorum factus fuisset addictior? Verum hæc solum dicta sunto, si de dato Francisci Sfortiæ testimonio satis constet.
[145] Solus Waddingus pro illo laudatur in dicta Dissertatione Rugili; [sed de testimonio illius non constat,] Waddingus autem neminem laudat, nec hoc in loco, nec ad annum 1230, num. 4, quo lectorem remittit in margine; ut videatur hic primus esse, qui Sfortianam visitationem vulgaverit; bona quidem, ut dubitandum non est, fide: at ex quo monumento, quo vade? Edidit vero ille primum Annalium suorum volumen anno 1625; id est, annis 168, postquam Mediolanensis dux ista narrasset. Qui post Waddingum scripsit, Michaël a Purificatione, teste Gabriële in Dissertatione sua, eamdem visitationem anno 1446 innexuit, aitque, eam a supra laudato Roberto Liciensi, dum jam esset episcopus Aquinas, anno 1467 Romæ expositam fuisse, qualem ab eodem duce Sfortia audierat. Contra laudatus Gabriël ex Waddingo observat, Robertum Liciensem citato anno nondum fuisse episcopum Aquinatem, sed multo serius ad eam sedem pervenisse; deinde probare nititur, visitationem, de qua agimus, nec a dicto Mediolanensium duce tempore comitiorum generalium anni 1457 narratam fuisse, nec a Roberto Liciensi relatam Romæ. Argumenta, quibus id probari existimat, quia verbosiora sunt, compendiose exponam.
[146] Si Sfortia, visum a se incorruptum atque in pedes tam mirabiliter erectum S. Francisci corpus, [nec desunt argumenta] coram tribus prædictis patribus Conventualibus narrasset in comitiis generalibus Mediolanensibus, haud dubie ea res innotuisset patribus, qui ad eadem comitia convenerant, & ab his deinde in suas provincias reversis, velut toti Ordini Minorum perhonorifica per totum terrarum orbem pervulgata fuisset. Qua igitur verisimili ratione factum putabitur, ut nullus istius temporis scriptor de eadem meminerit? Quindecim annis post dicta comitia Mediolanensia, seu anno 1472, Conventuales rursum sua generalia comitia celebrarunt Ferrariæ, ex quibus eodem anno libellum supplicem obtulerunt Sixto IV summo Pontifici adversus nonnullos, qui S. Catharinæ Senensi quinque Christi stigmata appingi fecerant, eique verius, quam S. Francisco, collata fuisse, dictitabant. Hinc in rem suam denuo sic ratiocinatus est Gabriël. Tam exiguo quindecim annorum intervallo excidisse memoriæ non poterat narratio ducis Sfortiæ, quin saltem aliqui Patrum capituli Ferrariensis (quorum etiam nonnullos Mediolanensibus comitiis interfuisse, verisimillimum est) illius recordarentur. Pronum ergo erat, ut Ferrariensis capituli generalis Patres in illo libello suo supplice nuperum ducis Sfortiæ de viso sacro corpore testimonium laudarent, ex eoque, si opus esset, provocarent ad faciendum experimentum, quo nulla ratio esse poterat validior.
[147] Quamvis autem libellum illum supplicem non viderit Gabriël, [ab adversa parte formata,] nullam tamen in eo factam esse de testimonio Sfortiano, aut sacri corporis ad ea usque tempora perseverante prodigio mentionem, colligit ex binis laudati Sixti IV bullis hac super re editis, quas exhibet Waddingus ad annum 1472, num. 63 & sequenti. Prioris initium est: Spectat ad Romani Pontificis providentiam, eaque data notatur anno Dominicæ Incarnationis 1472, VIII Idus Septembris, & rem, de qua agimus, his verbis exponit: Pro parte dilectorum filiorum Zaneti de Utino, generalis Ministri, & capituli generalis Ordinis Fratrum Minorum, in civitate nostra Ferrariensi præterito festo Pentecostes celebrati, nobis exhibita petitio continebat, quod, licet B. Franciscus, antequam spiritum cælo redderet, sacra stigmata Christi per biennium in suo corpore portaverit, a multis visa & palpata fuerint, & in sua morte omnibus videre volentibus patuerint, multisque miraculis tam in vita, quam in morte & post mortem claruerit, tamen non licuit Fratribus sui Ordinis ipsum S. Franciscum cum stigmatibus sacris facere depingi, aut in prædicationibus publicare, donec placuit S. Sedi Apostolicæ ipsa stigmata approbare, & licentiam ac consensum benigne concedere; sicut per litteras Apostolicas diversorum summorum Pontificum eidem Religioni concessas patet.
[148] [quaæ, an Sfortia id testatus fuerit,] Nihilominus paucis annis citra nonnulli Religiosi quasdam Sanctas, & maxime S. Catharinam de Senis, in regionibus ultramontanis & diversis aliis partibus sine consensu & approbatione dictæ Sedis, ut creditur, sine rei veritate, cum stigmatibus Christi ad instar B. Francisci depingunt, & in publicis prædicationibus asserunt, eadem S. Catharinam a Christo recepisse, & verius, quam ipse B. Franciscus, in præjudicium veritatis & honoris prælibatæ Sedis, ac in derisum multorum populorum &c. Tum vetat Pontifex, ne quis deinceps absque Sedis Apostolicæ licentia, S. Catharinam Senensem prædictis stigmatibus insignitam fuisse, prædicet, pingatve, aut pingi faciat, ac jubet, omnes illius picturas, quibus eadem stigmata appicta fuerant, infra unius anni spatium a publicatione earumdem litterarum auferri. Per alteram bullam, quæ incipit: Licet, dum militans in terris Ecclesia, signataque est anno Incarnationis Dominicæ 1475, Sixtus prioris bullæ suæ exsecutionem urget, variasque pœnas intentat non obtemperaturis. De Francisco eadem fere, quæ supra dixerat, repetit, ac diserte rursum dicit, fuisse, qui in publicis prædicationibus ad populum asserebant, Sanctam ipsam (Catharinam Senensem) stigmata hujusmodi a Christo recepisse, & de illis clarius, quam de præfati S. Francisci stigmatibus apparere.
[149] [non param cogunt dubitare:] Hujus controversiæ progressus & finis videri possunt apud Waddingum ibidem; quod autem ad propositum nostrum spectat, nemo, opinor, diffitebitur, ad refellenda duo ista asserta, nimirum S. Catharinam Senensem verius, quam S. Franciscum, stigmatibus a Christo insignitam fuisse, ac de ejusdem virginis stigmatibus CLARIUS, quam de præfati S. Francisci stigmatibus apparere; ad hæc, inquam, refellenda validissimum futurum fuisse argumentum, si laudati Patres generalis capituli Ferrariensis pro S. Francisci stigmatibus vendicandis veterum, qui ea viderant, testimoniis summorumque Pontificum litteris addidissent ipsum ejusdem sacri corporis miraculum, tunc quoque temporis, instar vivi, in pedes erecti stantis, & stigmata illa jam tum tertio seculo in incorruptis membris suis exhibentis; idque sæpe dicto Mediolanensium ducis testimonio confirmassent. Fateor equidem, libellus ille supplex ad manus Gabriëlis measque non pervenit; at, cum Sixtus IV in præmissis bullis suis, quid ille continuerit, exponens, de miraculo isto altum fileat, minime inepte hinc colligi potest, nec in eodem libello supplici de eodem miraculo factam fuisse mentionem.
[150] Quorsum autem hoc Patrum Ferrariensis capituli de re tam memorabili, [neque magis constat de laudato apud alium] tantique principis confirmata testimonio silentium, etiam tum temporis, eaque in controversia, ad quam terminandam nihil erat opportunius, quam eam memorare? Fortasse illius causam allegabunt aliqui secretum Ordinis servandi (de qua infra pluribus) religionem. Sed unde igitur visitationis Sfortianæ notitia ad Waddingum pervenit? Scio, Michaëlem a Purificatione, qui aliquot annis post Waddingum scripsit, in suo Opere, mihi cetera ignoto, part. 2, tract. 5, cap. 2, teste Gabriële, asseruisse, Robertum Liciensem, num. 143 memoratum, omnia, quæ de eadem visitatione ex ipsius ducis Sfortiæ ore anno 1457 Mediolani audierat, anno 1467 Romæ enarrasse. Hinc suspicari quis posset, ea, quæ Waddingus sine teste supra memoravit, ex ejusdem Roberti testimonio manasse. Sed occurrit hic Gabriël, ex ipsiusmet Roberti Sermonibus constare affirmans, sacri corporis visitationem, duci Sfortiæ attributam, nondum notam fuisse Roberto anno 1461, ideoque nec illi anno 1457, quo Mediolanensia comitia habita fuere, ab eodem principe narratam. Rationem, qua id confici putat, breviter accipe.
[151] Robertus ille in Sermone de Sanctis septuagesimo ,[Roberti Liciensis testimonio.] de S. Catharina Senensi habito, postquam hæc a Pio secundo Papa sanctarum virginum catalogo anno 1461 fuerat adscripta, arguens eos qui hanc virginem veluti stigmata a Christo recipientem pingi fecerant, ut eam hac in parte cum Francisco æquarent, laudansque alium sermonem suum ordine quadragesimum quartum, ad probanda ejusdem Sancti stigmata memorat, hæc ab illo duos ante obitum annos continuos circumlata, tam ante, quam post obitum a viris gravissimis visu tactuque explorata, ac denique a summis Pontificibus Gregorio IX, Alexandro IV, Benedicto, Nicolao aliisque approbata fuisse; de visitatione vero per Franciscum Sfortiam facta non meminit, nec ait, eadem stigmata in Sancti corpore ad sua usque tempora perseverare, aut a quopiam, postquam illud in ecclesiam suam illatum est, visa fuisse. Quod sane silentium quis satis miretur, si visitationem Sfortianam ex ipsius ducis ore paucis ante annis Mediolani intellexerit. Porro, sermonem illum septuagesimum scriptum esse post comitia Mediolanensia anni 1457, ex eo arguit, quod Robertus ipse in eodem sermone dicat, se Romæ fuisse anno 1461, quo Catharina Senensis inter Sanctas relata fuit. Hæc fere, sed multo prolixius Gabriël, quæ ego, quia laudatum ab illo Opus Roberti Liciensis non habeo, ex illius fide recitavi. Ejusdem Roberti elogium & elenchum Operum, inter quæ Sermones de Sanctis reponuntur, habes apud Waddingum in Scriptoribus Ordinis Minorum, ubi dicitur Robertus Caracciolus, Lycii, Neapolitani regni urbis, natus.
[152] Rugilus in Dissertatione sua pro eadem visitatione præterea profert epitaphium ex Waddingo ad annum 1230, [Epitaphium, quod velut a Gregorio IX] ubi num. 6 Annalista de eodem sic præfatus est: Addo hic item sepulchri, seu suppedanei lapidis epitaphium, exscriptum a quodam ducis Mediolanensis, Francisci Sfortiæ, comite, delubrum hoc subingresso, a cujus posteris illud accepi. Tum ipsum recitat epitaphium hoc modo:
V. S. C. A.
Francisci Romani.
Celsa humilitate conspicui
Christiani orbis fulcimenti
Ecclesiæ reparatoris.
Corpori nec viventi nec mortuo
Christi crucifixi plagarum
Clavorumque insignibus admirando
Papa novæ fœturæ collacrymans
Lætificans & exultans
Jussu, manu, munificentia posuit
Anno Domini MCCXXVIII.
XVI Kalendas Augusti.
Ante obitum mortuus post obitum
Vivus.
Litterarum quatuor capitalium (sic subdit Waddingus) ille sensus: Viro Seraphico, Catholico, Apostolico. Dicitur autem Franciscus Romanus, vel ex summa obedientia & pietate erga Sedem & fidem Romanam, vel quia Assisium Romanæ est ditionis. Mitto hanc insolitam interpretationem, & ad cetera progredior.
[153] [in suppedaneo corporis positum fertur,] Raymundus Missorius in Dissertatione sua Ms., jam alias laudata, existimavit, dici posse primam maximamque epitaphii partem a Gregorio IX Pontifice positam esse anno 1228, quo scilicet is Franciscum sanctorum confessorum catalogo Assisii solleniter adscripsit; alteram vero: Ante obitum mortuus, post obitum vivus, ab eodem Pontifice adjectam esse anno 1234. Et quia Missorius credidit, corpus illud anno 1228 in sua arca jacens repertum fuisse incorruptum & integrum, suisque sacris stigmatibus insignitum, putavit, ideo in prima epitaphii parte legi: Corpori, nec viventi, nec mortuo; in secunda vero: Post obitum vivus; quia censuit, idem corpus in secunda visitatione anno 1234 ab eodem Gregorio conspectum esse, velut vivum in suos erectum pedes &c. Si hæc ita essent, dicendum esset suppedaneum illud cum maxima inscriptionis parte primo positum fuisse in ecclesia S. Georgii, ubi sacrum corpus usque ad annum 1230 in sua arca jacuit, atque inde hoc anno simul cum corpore & arca ad suburbanam S. Francisco dicatam basilicam fuisse translatum, si in hac epitaphium illud comes ducis Sfortiæ descripserit. Verum, quid de gemina illa pepr Gregorium IX facta corporis inspectione censendum videatur,inquiramus.
[154] [firmari nequit ex vitiosis locis Chronici Stadensis,] Nititur hæc auctore synchrono, Alberto abbate Stadensi, in cujus Chronico ad annum 1228 sic legitur: Papa Gregorius, veniens Assisium, canonizavit ibi… B. Franciscum. Tum inter alia canonizationis solemnia dicitur: Papa de solio descendit, & cum Cardinalibus sanctum corpus levavit de tumba. Præmiserat etiam ibidem Stadensis in serie Romanorum Pontificum de eodem Gregorio ista: Hic beatum Franciscum canonizavit, & in die B. Urbani Papæ de tumulo levavit. Non additur quidem hic annus, sed, ut hæc corporis elevatio diversa videri possit ab ea, quam in canonizatione factam ait, suadet adjectus dies B. Urbani Papæ; is enim concurrit cum die XXV Maii; canonizatio autem S. Francisci facta est die XVI Julii. Ex hisce igitur Alberti Stadensis locis gemina illa Gregorio IX adscribitur visitatio. Utut tamen synchronus is scriptor sit, a loco rei gestæ remotior duplicem hic commisit errorem: alterum elevationem corporis S. Francisci e tumba sua in canonizatione illius adscribendo Gregorio: alterum ejusdem corporis cum sua arca translationem de ejusdem e tumba elevatione interpretando, & hanc quoque Gregorio, velut rei gestæ præsenti, attribuendo.
[155] Hæc satis multis alibi disserui, quam ut necesse putem plura hic addere. [in quibus duæ corporis elevationes,] Adisis Commentarium meum prævium § XXX a num. 680, ubi ista probata reperies, intelligesque, in canonizatione, quæ die XVI Julii anni 1228 peracta est, corpus S. Francisci non fuisse e tumba sublatum; ex iis vero, quæ deinde §XXXII dicta sunt, Gregorium IX Pontificem, qui Ecclesiæ tunc præerat, in translatione ejusdem sancti corporis, anno 1230 dieXXV mensis Maii, S. Urbano Papæ & martyris sacro, sollenniter facta, non fuisse præsentem. Ceterum, etsi constaret de veritate assertorum Stadensis, non propterea consequens esset, S. Francisci corpus, quo de agimus, tum temporis incorruptum aut in pedes erectum a Gregorio IX Papa fuisse repertum, uti verba Stadensis consideranti manifestum fiet. Utramque visitationem, sive harum ultima usque in annum 1234, sive etiam in annum 1235, ut alteri præplacet, differatur, non inepte præterea impugnat Gabriël ex tribus ejusdem Pontificis litteris, ad confirmanda sacra Francisci stigmata anno 1237 datis, relatisque ad eumdem annum apud Waddingum, & apud nos etiam partim in Commentarii prævii § XXXV.
[156] In his tribus litteris nititur Gregorius veritatem stigmatum S. Francisci omnibus persuadere, [aliunde non verisimiles, eidem Gregorio adscribuntur.] quique eam negabant, acriter reprehendit, utque persuadeat, in prima & tertia asserit, eamdem per testes fide dignissimos, & miraculi tanti conscios probatam esse; at numquam semetipsum velut oculatum testem laudat; quod utique facturus fuisse videtur, si ipsemet ab annis novem illa ipsa stigmata in jacente corpore incorrupto, ac denuo a biennio trienniove in eodem pariter incorrupto, novoque præterea miraculo in pedes erecto stante, contemplatus fuisset. Illustrat hoc Gabriël, exemplo Alexandri IV Papæ, qui cum eadem stigmata in vivente Francisco olim deprehendisset, non modo hoc in publica concione ad populum professus est, ut Bonaventura in Vitæ editæ cap. 13 testatur, verum etiam in Apostolicis litteris, quas de eodem argumento anno 1255 ad universos Ecclesiæ prælatos dedit, non dubitavit memorare his verbis: Sane de præfato Sancto (Francisco) hæc (stigmata) certius asserentes, indoctas fabulas, seu vanæ inventionis deliramenta, non sequimur; cum ea nobis dudum nota fecerit plenior fides rerum, quando videlicet in minoribus constituti, Confessoris ejusdem familiarem munere divino meruimus habere notitiam.
[157] Redeamus ad epitaphium, si forte ex eo melius constet de visitatione Gregorio attributa. [Idem Epitaphium parvi fecit Missorius;] Quid de illius auctoritate senserit Raymundus Missorius, candide indicavit, Fateor, inquiens, harumce inscriptionum nihil nos certi habere præter famam; neque enim, quod viderim, apud quempiam veterum scriptorum illas offendi; verumtamen, cum jam vulgo apud nostrates efferantur; cum initio præsertim pateret aditus (scilicet ad locum, ubi S. Francisci corpus servatur) nil factu facilius fuit, quam illas exquirere, quemadmodum a quodam ducis Mediolanensis, Francisci Sfortiæ, comite delubrum hoc subingresso, exscriptas sibi ab ejus posteris traditas, testatur Waddingus ad annum MCCXXX, num. VI. Hæc Missorius, quæ ut epitaphio veteribus scriptoribus ignoto satis ponderis afferre possent, duo erant probanda; patuisse scilicet olim ad sacrum Francisci corpus accessum; & Franciscum Sfortiam ad illud videndum reipsa fuisse admissum; de quorum postremo quærimus; primum autem minime certum esse, ex infra dicendis apparebit. Interim, si accessus ad illud initio patuerit, assentior Missorio, facile potuisse inquiri, si qua esset eo loci inscriptio; sed tanto magis miror, repertum ibidem epitaphium tam singulare, & a summo Pontifice Gregorio IX positum, non fuisse ab uno saltem alio certiori teste descriptum, nec nisi ab herede ignoti illius, qui ducem Sfortiam illuc comitatus fuisse (nescio an vere) dicitur, ad nos pervenisse.
[158] [quæ autem pro eo asserendo] Romanæ Patrum Conventualium Dissertationis auctor Rugilus, præfatus, sese eamdem inscriptionem neque mordicus tueri, neque valde despicere, post aliquot lineas eam sic orditur vendicare: Ut fides his detrahatur, alterum e duobus, æque summe improbabilibus necessum erit admittere: vel enim Waddingus fœde libensque mentitus est, cum asseruit, ea se ab hærede illo Sfortiani ducis socii accepisse; vel hæres iste circulator aliquis fuit, ludumque lusit indignum, Waddingo diligentissimo irridendo. Quis vero hæc gratis assumat, nisi malignus ac demens insontium calumniator? Tantum numquam demeritus est Waddingus, ut inter turpissimos audacissimosque impostores amandetur, aut nihil advertere posse credatur, quid, vel a quo relata, reciperet. Deinde cui bono? Quid hæredi illi (quem probum & minime vulgarem ab ipsa posteritatis conditione conjicimus) ex hac sterili futilique calumnia? Sic ibi Rugilus.
[159] [proferuntur rationes,] Ego vero Lucam Waddingum, ut jam alias professus fui, & denuo profiteor, velut eruditum simul atque sincerum Annalistam veneror; procul igitur a me absit, ut illum inter impostores aut levioris judicii viros amandandum judicem, vel etiam suspicer; nec possum nihilominus non agnoscere, eumdem, quem suis nævis (quod humanum est) non carere, Rugilus alibi fatetur, in recipiendis æstimandisque monumentis nonnumquam fuisse æquo faciliorem; cujus rei evidens in hac ipsa materia exemplum dabitur infra num. 181. Cui bono innumeræ aliæ fabulæ cusæ sint, quis dicat? Cusas tamen esse cum ingenti historiæ, Ecclesiasticæ æque ac profanæ, jactura, quis nesciat ex quotidiana experientia? Quin & Missorius, cujus verba opportunius infra recitabo, me monuit, non deesse etiam de S. Francisci corporis visitationibus narratiunculas, magnorum virorum nominibus, sed ementitis insignitas, & commentitias. Necesse quoque non est, ut hæredem a Waddingo laudatum, quamquam aliter æque ignotæ nobis fidei & conditionis, quam nominis, certæ imposturæreum agamus. Potuit enim hic epitaphium illud inter suorum chartas reperisse, bonaque fide obtulisse Waddingo; sed potuit pariter illud idem ab impostore quopiam primo confectum fuisse.
[160] [non satis sunt firma.] Ut aliquid hujusmodi suspicari debeant etiam ipsimet sacri corporis prodigii defensores, suadet aliorum omnium, quorum illi de viso in eodem loco Francisci corpore relationes procertis habent, altum de hoc epitaphio silentium, licet illud & in eorumdem oculos incurrere debuerit, (maxime si, ut Missorius asserit, in Porphyrite marmore aureis litteris insculptum fuerit) & dignissimum fuisset relatu ob auctorem suum, summum Pontificem Gregorium IX. Accedit & alterum: vel enim suppedaneum illud ibi positum fuit, antequam corpus S. Francisci se erexerat in pedes, vel dum suis pedibus jam insistebat. Si ante, quo pacto Pontifex futurum illud tam insolens miraculum noverat, ut suppedaneum præpararet? Si post; quo modo, divinane scilicet, an humana opera, stantis pedibus suppositum fuit? Si primum; novum igitur denuo adstruendum miraculum est: si secundum, elevandum ergo e pavimento tam mirabiliter consistens corpus fuit, & parato suppedaneo imponendum; quod mihi quidem parum verisimile videtur quemquam ausurum fuisse tentare, ne corpus divinitus sic positum e loco suo emotum & suppedaneo impositum corrueret. Certe ex relatione superius data, quam pro certa habent stantis corporis assertores, Nicolaus V non fuit ausus oram vestis uni pedum suppositam subducere, ne corpus moveretur.
§ X. Proponuntur duæ aliæ sacri corporis visitationes, quarum una Sixto IV Papæ, altera Galeotto tribuuntur.
[Facta a Sixto IV corporis visitatio, anno 1476 innexa,] Rursum alias S. Francisci corporis visitationes sæpe laudatus Rugilus in sua Dissertatione Romana subjunxit, sic pergens: Quartum indubium experimentum tradimus Xisto IV Romano Pontifici anno MCDLXXVI, recurrentibus magnæ veniæ Portiunculæ solemniis. Utimur iterum atque perpetuo teste Waddingo, qui ex Mss. Mariani ac Marci Observantinorum monumentis hæc habuisse, fatetur. Narrat igitur num. IV ad hunc annum his verbis: “Sixtus, etsi dignitate supremus, non dedignatus tamen est, se Minorem profiteri, patremque suum & institutorem humilem deprædicare prædicare Franciscum… In minoribus constitutus semper concupivit sanctissimum illud Ecclesiæ depositum” (corpus S. Francisci) “intueri; sed non licuit, nunc sua fretus authoritate, cui contradicere non licebat, statuit hoc anno Assisium pergere, & plene votis potiri. Abiit itaque sub mensem Junii, protractaque aliquali mora Spoleti & Fulginei, interfuit numerosissimo cœtui, ex universa Europa ad Indulgentiam Portiunculæ diebus primo & secundo Augusti confluenti.
[162] Secreto diende habito colloquio cum Ministro generali, [exponitur ex Waddingo, Ms. monumentum laudante,] sacri conventus custode, & sacrista, sub altum noctis silentium descendit per occultos recessus ad subterraneam ecclesiam, in qua Virum sanctissimum in pedes erectum reverenter & acum lacrymis veneratus est. Duos tantum adhibuit comites, Joannem Arcimboldum, Cardinalem archiepiscopum Mediolanensem, & Andream de Nursia, præfectum vigilum seu capitaneum excubiarum. Hic facem Pontifici præferebat: omnes sacra vulnera viderunt; palpaverunt & osculati sunt. Pontifex propriis manibus ex capitis cincinno capillos abscidit, quos in summa semper habuit veneratione. Andreas hac visione ita colliquefactus est amore & reverentia erga sanctissimum Patriarcham, ut, ubicumque deinceps Fratribus obviaverit, memor hujus devotissimi spectaculi, a lacrymis difficile se potuerit cohibere. Historiæ scriptor apud me Ms. dicit, hæc ab ipso Andrea accepisse.” Hactenus ex Waddingo; deinde pergit Rugilus.
[163] [& ex Mariano Florentino,] Huic Waddingianæ relationi, desumptæ ab auctore anonymo, qui ex ore Andreæ de Nursia, unius ex testibus oculatis Xistini accessus habuerat, addimus ejusdem accessus relationem ex Mariano Florentino, scriptore synchrono, qui ex ore Fratrum, testium vel ex visu, vel ex auditu excepit.0“ Hoc quoque anno MCDLXXVI dominus Papa cum Romana curia ad visitandum corpus B. P. N. Francisci, & ad Indulgentiam sanctæ Mariæ de Angelis, Assisium venit, ubi magna solemnitas tunc celebrata fuit. Et ut compos sui ardentis desiderii fieret, quadam deputata nocte, accersito reverendissimo domino Johanne Arzibaldo, Cardinale S. Praxedis & archiepiscopo Mediolanense, necnon domino Andrea de Nurcia, capitaneo armorum, gentibus B. P. N. Francisci devotissimis, cum generali Ministro, & custode conventus, atque sacrista, clam ad diu concupitum locum, in quo venerabiliter corpus beati Patris jam dicti conservatur, descendit.
[164] [qui suos quoque testes laudavit,] Ubi mox ingressi, & ante secundum crucifixum” (id est ante S. Franciscum) “prostrati profluvium lacrymarum omnes minime continere potuerunt. Post aliquam vero morulam, jamque repressis lacrymis, cum omni reverentia ac timore, Christi vicarius illa tetigit sacra stigmata pedum, manumque & super lateralem plagam osculatus est. Deinde aliquos capillos incidit coronæ illius, quos pro summis reliquis reservari jussit. Cum tandem ibidem non parum * spatium fuissent, recedentes, quilibet eorum ad suam habitationem reversus est. Hæc omnia ipse dominus Andreas, qui incensum cereum ante Pontificem tunc semper tulit, Fratribus cum lacrymis reservavit *; dicti vero Fratres deinde mihi” (loquitur Marianus) “ narraverunt. Et ex hac visione ita cor dicti domini Andreæ ferbuit, ut semper, cum Fratres Minores, videbat, memor tunc illius a lacrymis se abstinere nequibat.”
[165] [quibus scriptoribus sua ætas]Pro Sixtina itaque visitatione duo, velut rei gestæ synchroni scriptores, proferuntur ex auditu, ex visu nullus; anonymus scilicet, qui eam se ab ipso Andrea de Nursia, oculato teste, accepisse profitetur; alter, Marianus Florentinus, eamdem acceptam referens quibusdam Fratribus suis Minoribus, qui eumdem oculatum testem Andream laudabant. At cum Anonymus ille ignotus sit, utinam Waddingus ætatem indicasset manuscripti, quo usus est, an scilicet scriptura illius respondeat seculo XV, quo contigisse visitatio dicitur, an contra recentioris sit manus. Notior est persona & ætas Mariani Florentini, qui cum anno 1523, id est, solum 47 annis, postquam Sixtina visitatio facta perhibere obiisse dicatur, ut alibi observavi, rei gestæ aut synchronus vixit, aut certe eam facile didicisse potuit ex Fratribus Minoribus, qui eamdem ex ipso Andreæ ore intellexisse dicuntur. Utut sit, contemnenda non est dictorum scriptorum narratio, nisi aliunde valide infirmetur. Eam igitur expendamus.
[166] De Sixto ad propositum nostrum apud Ciaconium & Oldoïnum in Vitis Romanorum Pontificum sic legitur: [ac verisimilis Sixti eo anno Assisii præsentia favent.] Anno MCDLXXVI Sixtus IV Papa, pestem fugiens, quæ Romæ grassabatur, Campagnanum, ditionis Ecclesiasticæ oppidum, profectus… Pontifex XXVII Decembris, in multis civitatibus, oppidis & arcibus ditionis Ecclesiasticæ, pestem fugiens, quæ tunc sæviebat, Romam reversus est. Potuit igitur una e civitatibus illis, ad quas interim fugerat, fuisse Assisium, illamque accessisse circa initium Augusti, ut Waddingus retulit. Eodem tempore floruit Joannes Arcimboldus, S. R. E. Cardinalis, primo titulo SS. Nerei & Achillei, deinde S. Praxedis; verum is in utraque relatione minus accurate dicitur archiepiscopus Mediolanensis; cum ex Italiæ sacræ Ughellianæ recusæ tom. 4, col. 267, & Josephi Antonii Saxii tom. 3 Seriei historico-Chronologicæ archiepiscoporum ejusdem metropolis pag. 94 & sequenti sciamus, ipsum prædicto anno 1476 Cardinalem quidem fuisse ac episcopum Novariensem, sed non, nisi anno 1484 ad Mediolanensem archiepiscopatum fuisse evectum. Atque hæc minor accuratio licet parum aut nihil relationibus officiat, probat tamen, eas non ante annum 1484 scriptas esse, ac multo etiam serius scribi potuisse. Si igitur hunc accurationis defectum excipias, sat recte se habent personæ in relationibus nominatæ; nam Andream de Nursia tum temporis fuisse Pontificiarum excubiarum præfectum, nec negare possum, nec aliunde confirmare. Cetera quoque nonnihil expendamus.
[167] Mirabitur nonnemo, laudatum Sixtum, si hic minoribus constitutus semper desideraverit sui sancti Patris corpus videre, [Observantur quædam alia] &, si ad hoc, ut volunt, tum temporis nonnullis aliis patuerit aditus, id impetrare non potuisse saltem intra annos 1464 & 1468, quo tempore is generale Ordinis, teste Waddingo, Ministerium gessit, aut ab hoc posteriori anno, quo S. R. E. Cardinalis creatus fuit, usque ad 1471, quo denique ad summum Pontificatum evectus est. Atque hoc etiam multo magis mirari liceret, si constaret, tempore generalis Ministerii illius tam frequentes fuisse ad sacrum corpus accessus, quam indicat Missorius, de eodem Sixto hæc scribens: Quum generale nostri Ordinis Ministerium gereret, animadvertens, custodem ac Fratres conventus Assisiensis consuesse paulo indulgentius, quam par erat, viros principes ac prænobiles ad admirabile S. Francisci corpus invisendum admittere, iterum ac sæpius hanc exteros deorsum introducendi facilitatem inhibuerat. Si tunc temporis tam facile concessus fuerit viris principibus ad spectandum istud prodigium accessus, cur, quave ratione is negatus fuisset tantopere desideranti generali Ordinis Ministro? At fuerint ignotæ nobis causæ, ob quas hic suo desiderio nequiverit potiri.
[168] Porro inter duas illas relationes id potissimum occurrit discriminis, [ad geminam istam datam narrationem.] quod in Waddingiana dicatur corpus S. Francisci tunc visum fuisse, non solum sacris insignitum stigmatibus, verum etiam in pedes erectum; in ea vero, quam ex Mariano Florentino Rugilus adjecit, de stigmatibus quidem fiat mentio, non tamen de erecta in pedes statura; ut adeo hæc relatio solum pro probanda corporis incorruptione & perseverantia stigmatum facere posset, non pro statura in pedes. Observandum præterea est, relationem a Rugilo adjectam, velut totidem ipsiusmet Mariani verbis descriptam recitari; Waddingum vero suam, non ex Ms., quod laudat, transcripsisse, sed suis concinnasse verbis; unde facile fieri potuerit, ut hic pro sua de stante corpore sententia, illud in pedes erectum vel inscius addiderit. Dubium tolli poterit, si Ms., quo ille usus est, adhuc supersit Romæ apud S. Isidorum, ubi illud servari asserit Rugilus. Utraque relatio mihi magis placeret, si non solas plagas sex vulnera manuum pedumque, sed apparentes in iisdem clavos memoraret: qua de re pluribus infra.
[169] [Idem Sixtus fertur consilium suum de sacro corpore publico exponendo, dissuadento] In eadem relatione Mariani post verba num. 164 data, teste Rugilo, subduntur sequentia: Beatus Jacobus de Marchia item referebat, quod ipse summus Pontifex (Sixtus IV) semper concupierat illud corpus sanctissimum videre, & quod factus Papa in animo statuerat ad honorem Dei & Catholicæ fidei illud mundo oftendere; de qua re se consuluit cum eo (cum B. Jacobo de Marchia) cui respondisse dicebat: Beatissime Pater, mihi hoc nullo modo videtur. Nam ad videndum novum Crucifixum totus commovebitur mundus, multique ex fame (cum tunc inedia generalis esset) laboreque itineris perirent. Sed sciat Sanctitas tua, Beatissime Pater, quod, quando Christiana Religio magis indigebit, tunc Deus ostendere faciet. Acquievit ergo Papa consilio suo (id est, ejus nempe B. Jacobi) eo quod magnam eidem fidem habebat, ac propter hoc nunc illud non ostendisse, dicebant. Similia in Ms. suo legisse videtur Waddingus, qui post verba num. 162 recensita, similiter addidit sequentia: In Pontificatus auspiciis cogitavit Sixtus de exponendo omnium conspectui hoc sacro pignore in nobili mausoleo. Re collata cum Jacobo Piceno, responsum a viro sanctissimo post longam orationem accepit, id nequaquam Deo placere, qui usque ad præfinitum a se tempus, magisque necessarium, volebat occultum.
[170] [S. Jacobo piteno, mutasse.] Ex hac de Jacobo Piceno mentione crediderunt aliqui, sanctum hunc Sixti IV comitem fuisse, idque dedisse consilii, dum ille S. Francisci corpus invisit. Certe Missorius ait: Quod attinet ad Sixti IV adventum in civitatem Assisiensem, notior est, quam ut egeat probatione: socium vero sibi ascivisse B. Jacobum, gravissimi perhibent Franciscani scriptores, quos inter Vadingus ad annum MCDLXXVI, num. IV. Verum his sine dubio perperam annumeratur Waddingus, qui licet ex occasione Sixtinæ visitationis ejusdem Pontificis de S. Francisci corpore palam exponendo consilium, sanctique Jacobi hac super re sententiam narraverit, non propterea hæc eodem tempore ac loco, aut etiam inter præsentes contigisse affirmavit. Imo tempora non obscure distinxit: nam visitationem corporis anno Pontificatus Sixti quinto sextove, seu Christi 1476 innexuit, consilium autem cum S. Jacobo Piceno habitum in ejusdem Pontificatus initiis. Nec oppositum ex Mariano erues, si utriusque data verba expenderis. Hæc observanda duxi, ne quis eo ex capite illorum relationum fidem elevare velit, quod aliunde constet, S. Jacobum Picenum jam ab anno 1473 Neapoli versatum fuisse, ibique anno 1476, cui Sixtina visitatio innecti solet, beata morte diem suum obiisse.
[171] Nunc etiam accipe, quæ Missorius ejusdem visitationis, [Quæ Missorius ad præmissa annotavit,] datique a S. Jacobo consilii confirmandorum gratia præterea annotavit hoc modo: Duo sunt, quæ meo quidem judicio historiam hanc mire confirmant: alterum, quod satis certum; alterum, quod satis probabile. Certum namque est, Sixtum IV, Assisio Romam reversum, capillorum S. Francisci cincinnum secum adduxisse, & Liberianæ aut Lateranensi basilicæ dono dedisse. Quæ res maximo est argumento, religiosissimum Pontificem forficibus per se rescidisse, perinde ac fama vulgavit; quoniam nihil quicquam præter sanguinis guttas & vestimenta e S. Francisci corpore alicubi asservari, perspectissimum est. Valde etiam probabile est, quod mihi abhinc triennium renunciavit vir optimus atque integerrimus e marchionibus Galitiæ, edictum sibi fuisse a Cardinali, juxta amplissimo ac doctissimo, qui fidei Promotoris munus sustinebat tum, quum B. Jacobi causa canonizationis in sacra Rituum Congregatione agebatur; fuisse nimirum ea occasione exhibitum autographum libelli supplicis, ipsius B. Jacobi manu exarati, & Sixto IV porrecti, quo idem prorsus contineri affirmabat, quod modo indicavi. Hoc porro si perstat, in portu navigamus: sin minus, res eodem recidit, ut sententia de statione sola tot sæculorum traditione fulciatur.
[172] Verum non est hic prætermittendum, quod lib. 4 de Servorum Dei beatific., [non satis persuadent,] & Beatorum canonizat. parte 1, cap. 31 in hac ipsa, quam nunc agitamus causam, scripsit Prosper Lambertinus, doctrina & dignitate Eminentissimus, nunc Benedictus XIV. Haud inficior, cincinnum capillorum S. Francisci per Sixtum IV Romam allatum, si de hoc satis constet, utcumque favere sententiæ affirmanti: non tamen eam evincit. Reponent enim alii, cincinnum illum abscindi potuisse paulo post mortem Francisci, aut etiam vivo; quemadmodum viventi abscissum fuit modicum de capillis illius, quod ejusdem medicum impetrasse, atque pro domo sua conservanda feliciter adhibuisse, testatur S. Bonaventura in Vita edita apud me num. 99. Reponent, inquam, alii, similem cincinnum, alterutro tempore resectum servatumque, Sixto Papæ donari potuisse. Terminata esset hæc controversia, si proferri posset S. Jacobi Piceni memoratum autographum, in quo & allegata sacri corporis per Sixtum inspectio, qualis supra descripta est, & ejusdem Pontificis cum dicto S. Jacobo de S. Francisci corpore consultatio assererentur. Non eo hæc dico, quod de Missorii, aut ab eo laudati testis, fide dubitem, sed quod de alterutrius memoriæ lapsu non nihil cogar dubitare.
[173] Cum Cardinalem amplissimum ac doctissimum, qui fidei promotoris munus gessit, [nec satis verisimile est, quod ait de autographo S. Jacobi Piceni] dum S. Jacobi Piceni causa canonizationis in sacra Rituum Congregatione agebatur, quique supra relata uni e marchionibus Galitiæ dixerat, non nominaverit Missorius, nequeo eum assignare, nisi forte is fuerit Prosper Lambertinus, postea ad summum Pontificatum evectus Benedictus XIV appellatus. Etenim Jacobus Picenus Sanctis adscriptus fuit anno 1726, promotoris fidei munere fungente laudato Prospero Lambertino, qui illud anno 1708 a Clemente XI acceperat, atque ultra annos viginti gessit, ut ipsemet testatur in eodem Opere lib. 1, cap. 22, num. 19 & 23 editionis Romanæ anni 1747. Hic ergo, quem pro se etiam laudavit Missorius, loco indicato ad propositum nostrum hæc ait: S. Francisci de Assisio corpus diu post obitum integrum inventum est, stans, illæsum, oculis apertis, & vulneribus recenti sanguine manantibus, uti habetur apud Waddingum ad annum MCCXXX, num. IV. Sancti corpus plures Romani Pontifices aspexerunt, Gregorius videlicet IX, Innocentius IV, Alexander IV, Clemens IV, Nicolaus IV, & Nicolaus V.
[174] [de hoc argumento in processu canonizationis illius,] At evecto ad summum Pontificatum Sixto IV, cum ipse Assisium se contulisset anno MCDLXXVI, hortante Jacobo de Marchia, jussit cuniculum, per quem ad ædiculam subterraneam, in qua Sancti corpus est, patebat accessus, & scalam, per quam erat descensus, denso aggere, ex lapidibus ac cœmentis compacto, repleri, atque ita unicuique interdictum fuit prædictum sanctum corpus videri; quemadmodum fuse habetur in Historia conventus Assisiensis, scripta a Fr. Francisco Maria Angelo a Rivotorto tit. 42. Præmiserat etiam laudatus Cardinalis Lambertinus ibidem lib. 1, cap. 36, num. 16: Porro sancti ejusdem Francisci corpus, quod, si non omnium, principum saltem virorum, oculis per aliquam temporis intercapedinem aliquando expositum fuit, hortante S. Jacobo de Piceno, a Sixto IV summo Pontifice anno MCDLXXVI ex oculis hominum sublatum est, repleto ambitu, per quem ad ecclesiam inferiorem basilicæ Assisiensis, ubi corpus illud servabatur, erat accessus, repletaque scala, per quam ad eamdem erat descensus, denso aggere, ex lapidibus & cœmento compacto; uti desumitur ex allegata Historia conventus Assisiensis, tit. 42.
[175] [anno 1726 peractæ, producto.] Ex hisce duobus locis inferri potest, eruditissimum Cardinalem Lambertinum non fuisse refragatum Waddingi & Francisci a Rivotorto sententiæ de S. Francisci corporis incorruptione situque mirabili, & obstructo per Sixtum IV, hortante S. Jacobo Piceno, ad illud accessu; aut, si quid præterea velis, ejusdem hic fuisse cum illis opinionis. Sed an verisimile videtur, eruditum illum virum assertorum suorum testem laudaturum fuisse Waddingum, eoque multo recentiorem Franciscum a Rivotorto, si ipsemet vidisset ejusdem S. Jacobi Piceni libellum supplicem autographum, in quo eadem legerentur, & quo sententiam suam invicte probare, oppositamque multo validius, quam ex Waddingo & Francisco Rivotorto, confutare potuisset? Enimvero hujusmodi instrumentorum peritior æstimator erat Cardinalis Lambertinus. Quapropter mihi non satis probabile apparet, quod de S. Jacobi Piceni autographo hac super re existimavit Missorius. Simile quid etiam de visitatione per Nicolaum V facta audierat, rejeceratque idem Missorius cum hac censura: Neque illud silentio præterire possum, Romæ quemdam fuisse anno ineuntis hujus sæculi (decimi octavi) quarto, qui de hac Nicolai V visitatione authenticam narrationem penes se custodire dictitabat, quam tamen prodere renuit, veritus, ne alicujus Ordinis animum offenderet. Ast ego vereor, ne infectum pro facto supposuerit; quandoquidem satius est, jactantiæ ac mendacii illum reprehendere, quam læsæ religionis.
[176] Gabriël a Rotomago præter communia argumenta inferius recitanda, [Eamdem visitationem impugnat alius] quibus sacri corporis, de quo agimus, perpetuum prodigium impugnat, adversus hanc Sixtinam visitationem speciale format ex ipsius Sixti silentio, & modo loquendi. Ex silentio quidem, quod nullus producatur, qui eam ex illo audierit; ex loquendi autem modo, quod idem ille Pontifex de S. Francisci corpore loquens utatur verbo requiescit in bulla data Romæ Nonis Februarii anni MCDLXXVIII, in qua mandat, ut festum translationis ejusdem sacri corporis, quod die XXV Maii Assisii celebrari soluerat, deinceps ibidem ageretur feria secunda Pentecostes. Bullam illam incipere ait: Dignum reputamus & congruum, & exstare apud Franciscum a Rivotorto. Contendit enim Gabriël, verbum requiescere, ubi de humanis cadaveribus agitur, idem sonare, quod jacere. Quam ob rem cum data sit tertio anno, postquam Sixtina visitatio facta dicitur, concludit, si hæc vere contigisset, Sixtum procul omni dubio de tanto miraculo a se viso in eadem bulla mentionem facturum fuisse, aut certe minime dicturum, S. Francisci corpus in sua ecclesia requiescere.
[177] Fatendum est, communem loquendi modum obtinere, [ex ejusdem Sixti litteris, in quibus dicitur corpus illud quiescere.] ut, dum de humanis cadaveribus sermo fit, requiescere ordinarie usurpetur pro jacere; quia illa ordinarie reipsa jacent. Dixi: Ordinarie; quia, exempli causa, corpus S. Catharinæ Bononiensis dici potest requiescere, non tamen jacere; quia sedentis in modum illud positum est, ut ipse meis oculis vidi. Attamen, quia ex recepto, ut dixi, loquendi more verbum requiescere in similibus ordinarie usurpatur pro jacere, minus accurate loqueretur, qui laudatæ sanctæ virginis corpus solum diceret requiescere sine adjuncto aliquo, unde singularis ejusdem situs posset agnosci: verum tamen diceret; quia, qui sedet, vere quiescit. At vero, si quis audiæt, alicujus cadaver certo in loco requiescere, quis vel minimum suspicetur, illud instar vivi suis pedibus consistere, ac non potius credat, aliorum cadaverum more jacere? Quam ob rem, si Sixtus IV S. Francisci corpus incorruptum & in suos erectum pedes anno 1476 spectaverit, dicendus est in bulla, tertio anno post data, velut de industria usus esse verbo plane improprio, & in communi hominum æstimatione aliud, quam quod res erat, significante. Hoc autem cur fecerit? Sed de eodem verbo requiescere sermo infra recurret. Progredior ad alia.
[178] Quintum experimentum (verba rursus sunt Rugili in Dissertatione sua) assignamus domino cuidam Galeotto de Bistochis, [Visitatio corporis per Galeottum] quondam Jacobi Galeotti (subaudi: filio) anno MCDXCIX. Hujus narrationem habemus quidem ex Waddingo Latine redditam ad annum MCCXXX, num. V, sibique transmissam, ut refert, ex archivo S. Mariæ Angelorum. Nos autem jure huic præponimus fidem Ms., Romæ in bibliotheca Barberina asservati num. 1228, fol. 248, 249. Hæc relatio cum annotatione eidem præmissa Italice scripta est, qualem in lectorum gratiam Latine subjicio. Apographum monumenti, quod Galeottus, filius Jacobi Galeotti, reliquit de viso a se corpore sancti patris Francisci, manu sua antiquo libro inscriptum. Dominus Franciscus Giardini, tunc gubernator Assisii, dum mihi daret annexum apographum, dixit mihi, se illud accepisse a primo vero pronepote illius, qui istud (corpus S. Francisci) vidit, id est, a Julio Cæsare Galeotto, filio Antonii Francisci, qui erat filius Galeotti, qui vidit.
[179] [recitatur ex Ms. bibliothecæ Barberinæ,] Iste dominus gubernator voluit illud sua propria manu verbatim describere ex autographo, quod erat in quodam antiquo libro rationum, debuitque ejusdem authenticum exemplar procurare illustrissimo domino Cardinali Petro Aldobrandino, in cujus tunc erat obsequiis. Addidit, se diligenter & accurate consultis confessario suo, Fratre Julio de Rocchiccivola, Fratre Dominico de Assisio, aliisque Fratribus antiquioribus, viris auctoritate & scientia præditis, præterea didicisse, gradus (per quos scilicet ad locum sacri corporis descenditur) e candido nigroque marmore confectos, ac per totum aditum cerni ex opere musivo S. Francisci & sociorum illius effigies, quæ eosdem exacte referre creduntur. Hactenus præmissa annotatio, tum sequitur ipsa Galeotti relatio, Italico item sermone, quæ Latine sic sonat.
[180] [ex Italica reddita Latina.] Die XVIII Novembris anno MDIX. Ego Galeottus, Jacobi filius, vidi sacratissimum corpus mei patris S. Francisci, quod in hunc diem apparet vivum, illiusque vestis sine macula est: dumque pater custos cubiculum ejus aperuit, tantus inde erupit odor, ut major dici nequeat. Illius vulnera tam recentia sunt, acsi viva essent. Vidimus ego, reverendus frater Julius de Leccio, sacri conventus custos, & Frater Faustinus de Collestate, sacrista. Ecclesiola ejus speciosa est, habetque portam e marmore ad altare majus marmoreum, & acceditur per pulchrum longumque ambulacrum; intratur per portam juxta podium, descenditurque illuc per gradus septemdecim, in quorum singulis ego & pater Custos & sacrista recitavimus Pater noster & Ave Maria. Videbimus, quamdiu simus supervicturi. Hanc memoriam tibi, fili mi Antoni Francisce, relinquo: conare, dum vives, hanc gratiam etiam obtinere; solatio tibi erit, teque benedicto S. Francisco commendo.
[181] [Quid censendum sit de edita a Waddingo] Hisce subjungit Rugilus pauca sequentia: Sæculorum author præfatus, Bistochianam relationem aggrediens, utitur Portiunculano exemplari, quod reapse vitiosum est. Loca vero, quæ impetit, Barberinus codex noster non habet, ut patebit legenti. Portiunculanum, ut credidit, ex Italico Latinum dedit Waddingus ad annum 1230, num. 5; sed audi, quid de illo etiam censuerit Missorius in Dissertatione sua. Circumfertur, inquit, & alia consimilis (relationi in jactato S. Jacobi Piceni libelli supplicis autographo) narratio Galeotti de Galeottis de Bistochio, quam sibi ex archivo S. Mariæ Angelorum transmissam, fatetur Waddingus; sed eam ab homine, ita falso, ut malevolo, fuisse confictam, pluribus momentis probat. Angelus a Rivotorto, cui unus & alter cœnobii S. Mariæ Angelorum guardianus, vir uterque integer, & Angelo uterque singulari familiaritate conjunctus, ingenue fassus est, nihi! tale in suo tabulario deprehendisse; sed ita se existimare, Waddingum a privato homine fuisse deceptum. Monuit insuper, vere juxta me prudenter, idem Angelus a Rivotorto, cavendum nobis a quibusdam narratiunculis eodem collineantibus, quæ tum Cardinalium, tum Ministrorum generalium nomine clanculum circumferuntur; nam haud dubie suppositas esse, rerum, personarum, locorumve adjuncta liquido demonstrant.
[182] Ego cum nec ignotum mihi Sæculorum Seraphicorum scriptorem, [altera ejusdem visitationis relatione.] nec Franciscum Angelum a Rivotorto in promptu habeam, nescio, quæ illis in exemplari, Portiunculano dicto, præcipue displicuerint: duo tamen potissimum displicuisse, existimo. In eo, quod a Waddingo editum dixi, non in Barberiniano, ait Galeottus, se a laudatis Patribus Custode & sacrista oblato pretio obtinuisse facultatem sacri corporis videndi; quod religiosis istis viris sane admodum injuriosum est, nec proinde prudenter credibile. Sic enim Galeottus ibidem loqui fingitur: Nec absque pretio obtinui: dissidentibus etenim inter se his Patribus, consensum extorsi multo nummo, cooperante meis votis ipso sancto Patriarcha. Alterum, quod tam Missorio, quam Rugilo, in eadem relatione Portiunculana displicuisse, puto, colligo ex annis, quibus Bistochiana visitatio in hac & figitur, collatis cum tempore, quo cuniculos ad sacrum corpus ducentes obstructos fuisse, illi existimant. Visitatio illa in Ms. Barberiniano contigisse dicitur, ut vidimus, anno 1499; in Portiunculano autem, seu apud Waddingum, anno 1509. Obstructionem cuniculorum Rugilus æque ac Missorius Sixto IV summo Pontifici attribuunt cum eo discrimine, quod Rugilus eam solo illius mandato vetante, ne cuiquam in posterum paterent, Missorius autem, apposito aggere, seu Opere cœmentario, factam putet.
[183] Jam vero, sive Galeottus anno 1499, sive 1509 sacrum corpus vidisse credatur, [Utraque difficultatibus obnoxia est,] quærere licet, quo pacto id cohæreat cum obstructo per Sixtum IV ad illud aditu: cum enim Sixtus IV anno 1484 vivendi finem fecerit, Galeotti accessus, utrovis anno supra memorato acciderit, allegata obstructione fuisset posterior. An cuniculi, in Missorii opinione tanta opera ex Pontificio mandato sanctique Jacobi Piceni, divinitus instructi, consilio obturati, in Galeotti gratiam eruderati fuere? Hoc mihi quidem minime apparet verisimile. An accessus ad sacrum corpus, ex sententia Rugili solo Sixti IV mandato ex S. Jacobi consilio omnibus severe prohibitus, soli Galeotto, nescio, cui, patuit? Neque hoc dici potest, nisi Religiosos viros, reverendos, inquam Patres Julium de Leccio, sacri conventus Custodem, & Faustinum de Collestate sacristam, violati Pontificii præcepti reos arguamus. Ceterum, an iidem cuniculi vel solo Sixti IV mandato, vel etiam opere cœmentario illius tempore, aut serius obstructi fuerint, infra inquiretur; hic solum observare volui, Galeotti visitationem difficulter conciliari posse cum cuniculorum obstructione, jussu Sixti IV facta, ac proinde aut hanc aut illam etiam ex hoc capite merito esse suspectam.
[184] Quod ad personas, in annotatione prævia in Ms. Barberiniano nominatas, [neutra satis certa.] attinet, Petrus Aldobrandinus, uti ex Ciaconio & Oldoïno habemus, a Clemente VIII Cardinalis creatus est anno 1592, annoque 1621 mortuus. Si hic tum temporis in obsequiis suis habuerit. Franciscum Giardini, postea gubernatorem Assisiensem (quod nec asserere possum, nec negare) recte se habebunt personæ ibidem nominatæ. At quis fuit ille, qui profitetur, istam Galeotti relationem Ms. a laudato Francisco Giardini sibi esse donatam? Id vero non dicitur, neque scimus, an non fuerit unus ex illis, a quorum narratiunculis cavendum monuerunt Franciscus a Rivotorto & Missorius num. 181 relati. Præterea quod in eadem annotatione dicitur de imaginibus S. Francisci & sociorum ejus, opere musivo in subterraneo ambulacro, quod ad sacri corporis locum ducit, elaboratis, reliquis, quorum relationes supra dedimus, plane ignotum est; imo nec verisimile, fratrem Eliam, qui paulo post S. Francisci mortem ingentem illam basilicam maximis sumptibus exstruere cœpit, fuisse sollicitum de ejusdem sociis, quorum præcipui tum etiam vivebant, tam pretioso opere in subterraneo illo obscuroque aditu exprimendis; neque id a quopiam alio postea factum esse, ullus tradit. Alia, quæ in utraque relatione præterea displicere possunt, producemus inferius inter argumenta, ad impugnandam corporis incorruptionem situmque ab aliis allegata.
[Annotata]
* an parvum?
* an referavit?
§ XI. Expenditur relatio visitationis sacri corporis, reverendissimo Piscullio, Minorum Conventualium Ministro generali, ejusque socio Tinaccio attributæ.
[Hujus visitationis autographum testimonium] Hactenus Rugilus recensuit relationes externorum, ut minus viderentur suspectæ; nunc vero addit domesticam, sic ordiens: Ut tandem aliquando liceat ex nostratibus aliquem, sed ultra necessitatem, in oculatorum testium album referre, sextum atque novissimum locum tenebit reverendissimus piæ memoriæ Pisculli de Melphio, Minister generalis LXIII, comite piæ memoriæ Augustino Tinacci tunc a secretis Ordinis. Hujus de visu relationem ab ipsomet piæ memoriæ Augustino Tinacci descriptam, a generali Ministro Felici Francischino de Cassia jussam, authographique loco authoris ac testis manu exaratam, Romæ in hoc, unde ad vos scribimus, sanctorum duodecim Apostolorum archivo asservamus. Hujus authenticum apographum accepimus abhinc aliquot annis ab admodum reverendo patre Seraphino Antonio Pagni, Ordinis Minorum Conventualium præsidente & archivista in eodem Sanctorum duodecim Apostolorum conventu Romano, collatum signatumque a notario publico, Dominico Fabiano Prassi, ex cujus instrumento sequentia accipe.
[186] [servatur Romæ in conventu duodecim Apostolorum,] In nomine Domini. Amen. Universis & singulis præsentes visuris, lecturis pariter atque audituris, fidem facio, verboque veritatis testor ego caus. cur. Ap. notarius publicus infrascriptus, qualiter die decima mensis Septembris millesimo septingentesimo quadragesimo nono, Indictione XII, Pontificatus autem in eodem Christo Patris & D. N. D. Benedicti, divina providentia PP. XIV, anno ejus X, ad requisitionem & instantiam admodum reverendi patris, magistri Seraphini Antonii Pagni, Ordinis Minorum Conventualium S. Francisci, præsidentis & archivistæ, accessi, meque una cum eodem & infrascriptis testibus contuli personaliter ad cameras habitationis reverendissimi patris, Ministri generalis ejusdem Ordinis, sitas in cœnobio SS. XII Apostolorum, hujus almæ Urbis. Ibique perventus, aperto per eumdem admodum R. P. præsidentem & archivistam quodam scrinio, ubi regestus generales, aliaque plurima, ad ipsum Ordinem pertinentia, asservantur, idem R. P. Pagni, præsidens & archivista, accepit ex dicto scrinio scripturam consistentem in duobus foliis, a centum viginti & amplius annis exaratam & scriptam, ut ex illius subscriptione colligit, & ex papiri atramentique vetustate, per me bene inspecta, confirmatur.
[187] Dictamque scripturam mihi tradidit ad hoc, [cujus apographum authenticum inde acceptum] ut illam exemplarem, publicumque extractum de ea conficerem, prout feci tenoris sequentis: videlicet, ad extra in parte superiori dictæ scripturæ inspicitur sequens inscriptio, diverso caractere efformata, videlicet: “Attestato del Pīe Mīo Agostino Tinacci di aver veduto il corpo del Serafico Pre S. Franco.” (Hæc Italica sic verte Latine: Testimonium patris magistri, Augustini Tinacci, de viso a se corpore Seraphici patris, S. Francisci.) Inferius vero pariter ad extra alia inscriptio inspicitur, videlicet: “Relazione del Pre Mīo Agostino Tinacci, che ha veduto il corpo del Serafico Pre S. Frañco, fatta per commando de Pre Geñle Franceschini da Cestia.” Id est: Relatio patris magistri Augustini Tinacci de viso corpore Seraphici patris, S. Francisci, facta jussu patris generalis Franceschini de Cassia. Intus vero tenoris, prout in præsenti folio, tam a tergo, quam superius, registratus & exemplatus adest, licet aliena manu, mihi tamen fida.
[188] Qui quidem tenor collatus per me de verbo ad verbum cum dicto originali, [ex Italico Latinum damus.] ultra mihi tradito & exhibito per admodum R. P. Pagni, præsidentem & archivistam prædictum, eidemque restituto ad effectum in dicto scrinio reponendi, in omnibus & per omnia concordare, inveni, salvo semper &c, nulla de dicto originali penes me relicta copia. Super quibus omnibus præsens publicum extractum documentum confeci requisitus. Romæ ubi supra, præsentibus DD. Petro Saluebi, fil. Thomæ, & Alexandro Abinante, filio Joīs Frañci, Romanis, testibus rogatis. Sequuntur horum testium subscripta nomina, sed tam negligenter exarata, ut dubitem, an ea recte expresserim; deinde etiam nomen laudati notarii; & pro hujus fide ac munere subditur testimonium conservatorum populi Romani cum eorumdem sigillis ordinariis ad plenam fidem huic instrumento faciendam. Relatio ipsa R. P. Augustini Tinacci Italice scripta est, sed eidem versionem Latinam addidit piæ memoriæ P. Ignatius Pien, Societatis nostræ presbyter, Joannis nostri Pinii germanus frater, multis annis Romæ versatus, quam totidem verbis describo.
[189] Reverendissime Pater. Vi jurisjurandi, quo paternitas vestra reverendissima me obstrinxit quoad visitationem corporis sancti Francisci, [De perrupto fornice ecclesiæ infimæ Assisiensis] Seraphici patris nostri, ego frater Augustinus Tinacci a civitate Pinnensi, sacræ Theologiæ doctor, nunc Provincialis in provincia sancti Bernardini Minorum Conventualium, hoc instrumento, propria manu scripto ac subscripto, die, anno, loco, ut infra, reverendissimæ paternitati vestræ testificor, quod abhinc annis circiter novemdecim, dum amanuensis eram reverendissimi patris, magistri Piscullii a Melphi, Generalis ejusdem Ordinis sancti Francisci Minorum Conventualium, circa mensem Junium aut Julium, quo tempore ex legato excellentissimæ dominæ Camillæ Peretti in templo nostro Assisiensi sancti Francisci prope turrim ædificabatur sacellum Reliquiarum, fabricatorum præfecti ad sacelli illius fundamenta ac marmora locanda perfregerint inferiorem templi fornicem ea latitudine, quæ hominem caperet.
[190] [monitus Minister generalis, comparatis instrumentis opportunii,] Pater magister Julius a Monte Rubiano, tunc in sacro illo conventu vice-custos, talem fracturam videns, opus interrumpi jussit, fracturam ipsam tabula tegens; ac statim hanc ob causam cursorem misit Romam ad eumdem patrem Generalem a Melphi, per litteras illum edocens de fractura fornicis, eumque consulens, an sacelli memorati fabricationem prosequendam curare deberet. Pater Generalis, lectis litteris, nulloque responso dato, illico me vocavit, mihi præcipiens, ut rhedam apparari juberem. Quo facto, me sibi socium adhibens, egressus est ad viam fabricantium claves, thoraces laneos facientibus vicinam (Italice est: Verso la strada delli chiavari, vicino alli giupponari) ubi cum viro, jam diu artis perito, locutus est, sibique commodari jussit quatuor aut quinque instrumenta ferrea recurva, quibus seræ sine clavi aperiuntur, quæ deinde mihi servanda dedit. Cumque continuo ad conventum sanctorum Apostolorum, ipsius sedem, reversi essemus, mihi mandavit, ut præparari juberem tres equos, & thecam scriptoriam, calamum, chartam, ceram Hispanicam ac sigillum expedirem.
[191] [una tum relationis auctore festinanter Roma pergit Assisium.] His peractis, hora diei circiter vigesima secunda (id est, fere duabus horis ante solis occasum) equos conscendimus cum stabulario, qui erat Lombardus, & illo vespere devenimus ad diversorium quoddam prope Primam Portam (vicus est, septem millibus passuum Roma distans.) Die sequenti pergentes, sed nullum adeuntes conventum, prandimus in hospitio apud Civitatem Castellanam, iter deinde prosecuti usque ad vesperam, ac multo mane in viam nos dedimus, sed ad nullum conventum divertimus, meridie ac vesperi commorantes in diversoriis usque ad hospitium ultra Fulgineum, ex quo discessimus vespere, ita ut hora tertia noctis (id est: hora tertia post occasum solis) vel paulo post, pervenerimus Assisium. Postquam appropinquavimus ad portam majorem nostri conventus S. Francisci, omnes ex equis descendimus, & pater Generalis ad eamdem portam accedens pulsavit manu. Ad hanc pulsationem janitor, qui laïcus ac etiam sutor erat, respondit: Quis illic est? Auditoque responso: Amici, aperuit senestellam, cratibus munitam, & intellexit, patrem Generalem esse. Hic vero ipsi graviter prohibuit, ne cuiquam de suo adventu verbum faceret; sed præcepit, ut sevocaret patrem vice-custodem, eique diceret, illum exspectari a viro nobili; &, ut veniret solus.
[192] Revera solus venit; vidensque etiam ipse, [& cum vice-custode ad fracturam clanculum accedit,] esse patrem Generalem, prædictam portam majorem aperuit. Pater Generalis cubiculum janitoris ingressus, famulo cum equis extra majorem portam subsistere jusso, severe patri vice-custodi injunxit, ut nemini, se adesse, indicaret; sed missis dormitum fratribus, signoque silentii dato, ad se rediret cum clavibus templi & sacrarii: quandoquidem asserebat, quod illas apud se servaret, ne ex fractura ista fornicis aliquid mali oriretur. Pater vice-custos jussa prompte exsecutus, dato fratribus silentii signo, cum clavibus rediit; atque ita famulo cum equis in primam cortem, portæ memoratæ proximam, intrare jusso, pater Generalis, pater vice-custos & ego templum per portulam inferiorem simul ingressi sumus; clausaque janua interiore, portulæ illi respondente, pater Generalis præcepit, ut pater vice-custos fracturam, de qua scripserat, sibi ostenderet, & una e duabus facibus, quas prius ex sacrario afferri jusserat, accensa, ac in manus accepta, locum perlustrans, sese ad me convertit, mihique dixit: Ausisne sine scalis descendere ad videndum? Hanc ego nobis gratiam a Domino concessam spero; verumtamen ne, si quid sinistri nobis acciderit, pereamus, confiteamur. Ambo ergo patri vice-custodi confessi sumus.
[193] Tum ego ad fractum fornicem manibus me apppendi; [per quam ejus socius delabitur, ipse per scalas descendit.] & quia locus erat profundior, quam putaram, cum me immisissem, in lapides e fornice fracto delapsos pedibus incidens, corruensque supinus, non læviter læsi caput. Pater Generalis me doloris signa edentem audiens, e vestigio patrem vice-custodem, qui ad templi januas, conventum respicientes, observatum ibat, vocavit, & ex illo quæsivit, an in templo non essent scalæ, per quas, quo ego descenderam, descendi posset; ac volente Deo, unæ fuerunt inventæ, quæ ad affigenda templi parietibus aulæa adhibebantur. His per fracturam illam demissis, pater Generalis, utramque facem accensam manu ferens, descendit, ac me ex capitis vulnere cruentatum conspicatus, etsi tam ipsi, quam mihi, permolesti essent vespertiliones, accepit paulum telæ araneæ, cumque imposuisset vulneri, me illud sudario circumligare jussit. Tum ambo facem, quisque suam, manu tenentes (nam pater vice-custos supra remanserat) ac circumspicientes, vidimus templum ædificatum in modum crucis, quæ incipiebat ex ea parte, qua descenderamus; pars autem altera vergebat ad portam templi majorem. Et in medio illius crucis parietem conspeximus, qui ad fornicem pertingebat; pauloque propius accedentes, portam vidimus æneam, satis capacem, quatuor occlusam seris, quarum duæ pessulis munitæ erant, duæ sine pessulis.
[194] Itaque pater Generalis, Fili, inquit, in genua procumbamus, [Aperiunt sacellum, sentiunt fragantiam, vident corpora integra,] & comprecemur Deum, ut nobis sancti Patris nostri Seraphici corpus ostendere dignetur; quod a Deo uberibus lacrymis precati, cum surrexissemus, repetiit a me instrumenta ferrea recurva, quibus seræ sine clavi aperiuntur; iisque acceptis, unum desumpsit, quo seras prædictas aperire tentans, facile omnes quatuor aperuit; ac janua patefacta, intravimus in sacellum (cujus fornix idem est atque ille, qui crucem paulo ante descriptam facit) ubi ne unus quidem apparuit vespertilio; statimque ingentem fragrantiam, sensimus, & oculos huc illuc circumferentes vidimus corpora quædam mortua, induta vestibus S. Francisci, & tactis illorum tunicis, invenimus eas solidas, acsi tunc factæ fuissent; solidi quoque erant tum capitis, tum barbæ, pili. Horum porro corporum aliqua jacebant, sedebant alia, capite demisso & genibus superposito. Prope corpora ista januam conspeximus, item æneam; sed parvam, per cujus ex superiori parte rimam quidam quasi splendor prodire cernebatur: compertoque, duabus clavibus obseratam esse, hanc quoque pater Generalis eodem instrumento ferreo, non sine admiratione utriusque, reseravit.
[195] [vident corpus S. Francisci incorruptum, erectum stans.] Janua vero protrusa, tantus inde se effundebat odor, ut nesciremus ambo, ubi essemus. Et introspectantes, parvum vidimus sacellum, tholi instar * opere Musivo elaboratum, in ejusque medio intuiti sumus altare, eodem opere perfectum, cui superposita erat lamina marmorea; supra hanc autem laminam conspeximus corpus gloriosi patris S. Francisci, in pedes erectum, cooperto capite, oculis in cælum sublatis, facie ad januam prædictam versa, manu dextera sinistræ imposita, & utraque ita inflexa, ut solum cerneretur manus dexteræ cicatrix; reliqua vero manus manica tegebatur, quæ manica erat stricta, qualis est manica vestimenti Patrum Conventualium Reformatorum: sic etiam cernebatur cicatrix dexteri pedis. Hæc videntes, ante eamdem januam humi prostrati remansimus, multis profusis lacrymis, orantes medio horæ spatio; ac veriti, ne præ ingenti cordis affectu defectionem animi pateremur, surreximus.
[196] [Generalis coronas Marianas dextero pedi admovet,] Et cum timore ac reverentia non auderemus parvum hoc sacellum ingredi, pater Generalis, sua meaque corona Mariana accepta, passum protendit, & manum porrigens, tetigit illis pedem dexterum sancti Patris: imo mea non nihil cruore tincta fuit; quam proinde præ veneratione non audens gestare, ad provinciam meam reversus in conventu Teatino servavi e clavo suspensam supra mensulam, ad quam studebam; sed inde mihi fuit ablata, nec eam umquam recuperare potui. Post hæc pater Generalis, janua retracta, duas illas seras eodem instrumento ferreo, eadem facilitate, qua aperuerat, iterum clausit. Sic etiam, cum egressi essemus porta, qua prius intraveramus, hac reducta, quatuor seras rursus occlusit. Ut in templum ascendimus, pater Generalis illam fornicis fracturam non ita apertam manere cupiens, lapidem, quem superimponeret, quæritabat. Interea cortem ingressi sumus, & dum quæreremus circa ambulacrum, ad portam majorem ducens, occurrimus famulo, qui tenebat equos: is jussus lapidem accipere, atque ad jam dictum perferre locum, cum videret, quo hæc tenderent, Si haberem, inquit, paululum calcis, aperturam istam obstruere sperarem.
[197] [& obturata fractura fornicis, quæ postridie non apparuit, discedunt.] Et calce, quam illius, quod dixi, sacelli fabricatores præparaverant, inventa, fornicis fracturam obturavit, & pavimentum ex iisdem lateribus, quos illi inde exemerant, superstruxit. Quibus peractis, ea ipsa hora, nullam moram interponentes, nec intrantes conventum, Romam versus iter arripuimus, totoque noctis illius reliquo tempore prosecuti sumus usque ad hospitium supra memoratum, ubi bona diei parte somnum cepimus, ac deinde continuavimus iter via hic ante descripta. Pater Generalis tamen, priusquam discederet, patri vice-custodi sub gravibus censurarum pœnis imperavit, ut de iis, quæ acta erant, nulli mortalium verbum faceret. Per proximum tabellarium idem pater vice-custos patri Generali scripsit, quod, dum mane postridie discessum nostrum quæreretur fornicis fractura, inveniri non potuerit, quo fuisset loco; cum in laterum commissuris, perinde ut in ceteris templi partibus pulvis reperiretur; id quod habitum fuit miraculum, factum ob merita sancti patris Francisci, quem semper pro reverendissima paternitate vestra precor, ut ei patrocinio suo desideratam felicitatem a Domino nostro impetret. Romæ die IX Februarii MDCXXVI. Idem, qui supra, cum juramento attestor Frater Augustinus manu propria.
[198] Hæc relatio reliquis multo apparet firmior, si tempus, [Mirum est, relationem, præ ceteris alias verisimiliorem,] occasio & personæ in ea memoratæ, locusque, ex quo eadem deprompta fuit, spectentur. Nam, quod ad tempus attinet, visitatio contigisse debuit mense Junio aut Julio anni 1607, id est, uno alterove mense ante decretum Pauli V, datum die XXVIII Augusti ejusdem anni, quo ille sub pœna excommunicationis severissime prohibuit, ne quis in S. Francisci corpus inquirat, uti infra probaturi sumus § XVIII. Hæc autem temporis propinquitas suspicionem movere potest, visitationem, de qua loquimur, eidem decreto condendo occasionem dedisse; nullam enim aliam novimus. Occasio visendi corporis, ut liquet, opportuna fuit, si eo, quo dicitur, modo fornix fuerit perruptus. Personæ nominantur Minister generalis Conventualium, ejusque a secretis socius, qui tam favorabili opportunitate præ multis aliis uti potuere. Instrumentum visitationis ab eodem Ministri generalis socio, oculato teste, jurisjurandi & obedientiæ religione obstricto, confectum notatur, atque ex ipso Ordinis archivo depromptum est; ut adeo prudentem fidem mereatur, nisi in suspicionem imposturæ aliunde possit venire; quæ tamen tum non Tinaccio, sed ignoto nobis deceptori, Tinaccium ementito, adscribenda esset.
[199] Pendet id ab argumentis, quibus adversæ opinionis tutores contendunt, [latere potuisse Waddingo] S. Francisci corporis prodigiosum situm omnibus antiquioribus non modo incognitum, verum etiam contrarium esse. Argumenta dabo infra eruditis lectoribus expendenda; quædam interim huc propius spectantia observaturus. Scrupulum mihi injicit Waddingi, & Antonii Melissani hujus visitationis ignoratio. Horum prior primum Annalium tomum edidit anno 1625, octodecim solum annis, postquam ea visitatio facta dicitur; ac nihilominus ad annum 1230, num. 4 Baucianas quidem litteras, aliasque de conspecto ab aliis sacro corpore stante relationes refert, sed addit: Nec ex nostris ullus est, qui memoriæ tradiderit, se illud vidisse. Scio equidem, Tinaccii epistolam anno 1626, ac proinde uno circiter anno post primum illum Waddingi tomum editum, signatam legi: quis tamen non miretur, Waddingum, totius Ordinis Minorum Annalistam, non fuisse a Tinaccio in tempore monitum de tam singulari communis Patris gloria, recenti oculorum fide comprobata?
[200] [ac Antonio Melissano de Macro.] Verum, si id casu tunc ignoraverit Waddingus, ignorasse non potuisset annis sequentibus, quibus ipse Romæ pariter scribens, additamenta ad eosdem Annales fecit, quæ deinde ad calcem aliquot sequentium tomorum reposuit, & reverendissimus pater Josephus Maria Fonseca ab Ebora in iterata eorumdem Annalium editione Romana anni 1731 & sequentium suis locis inseruit; nec tamen in his ullam reperio de Tinaccii litteris aut reverendissimi Piscullii visitatione mentionem. Par omnino est silentium reverendi patris Antonii Melissani de Macro in Supplemento ad prædictos Annales, in eadem editione Romana suis quoque annis subjecto, in quo is eosdem nonnumquam emendavit. Waddingum Romæ scribentem certe post editum primum tomum Annalium erroris sui monere debuisset Tinaccius, dum supra relatum testimonium Romæ ipse præsens anno 1626 exarasse dicitur, ac Waddingus ipse ex eodem illius testimonio, quæ tomo primo male asseruisset, postea emendare. Dissimulare nequeo, ex istorum de re tam memorabili silentio Tinaccianæ epistolæ fidem non nihil dubiam reddi. Vereor etiam, ut cuilibet sat verisimilis videatur opportuna illa famuli, qui in corte tenebat equos, miraque dexteritas in ruina fornicis, quæ hominem caperet, tam subito reparanda, tamque scite eidem imponendo pavimento, ut postride discerni nequiret, ubi illa fuisset.
[201] [Eadem relatio in variis adjunctis] Adhæc eadem Tinaccii relatio in variis rerum visarum adjunctis dissonat ab aliorum relationibus hactenus datis; unde necesse est, vel has vel illam, si non omnes, vacillare. Aliquot hujusmodi variationes observemus. In relatione Tinaccii supra num. 193 dicitur reverendissimus Piscullius in loco illo subterraneo aperuisse portam æneam, satis capacem, quatuor occlusam seris, quarum duæ pessulis munitæ erant, duæ sine pessulis; deinde num. 194 etiam reserasse aliam januam … æneam, sed parvam, … duabus clavibus obseratam. In visitatione autem Nicolai V Pontificis Oddo Perusinus supra num. 56 solum unam memorat portam … æneam, clausam tribus catenis; Baucius ibidem num. 71 portam nonnihil humilem, æream, robustissimam, tribus pessulis ferreis probe annexis, diligentissime clausam, tribus solidissimis catenis ferreis transverse prætentis. Rursum in relatione Tinaccii num. 195 dicitur visum ab eo esse in medio sacelli altare eodem opere (musivo) perfectum, cui superposita erat lamina marmorea, supra autem hanc laminam … corpus gloriosi patris S. Francisci. At in visitatione Nicolai V, num. 57 solum legitur in … sacelli medio fuisse lamina marmorea venustissima, magna arte elaborata, super quam … stabat corpus. Vide etiam num. 73.
[202] [dissonat ab ab aliis visitationum relationibus] Præterea ex testimonio Tinaccii num. 195 visum fuit sacrum corpus, manu dextera sinistræ imposita, & utraque ita inflexa, ut solum cerneretur manus dexteræ cicatrix: reliqua vero manus manica tegebatur: at in visitatione Nicolai V secundum Oddonem num. 58 ambo manuum vulnera conspecta fuerunt; sic enim habetur: Manus quoque, ut pes, perforatæ erant, & sanguis erat vividus ac recens; apud Baucium vero num. 54: Habebat manus junctas, alteram sub altera manicarum tunicæ … pectori admotas; ac num. 75: Conspexerunt manus illas sanctissimas, a Pontifice discoopertas, nec magis, nec minus, suis clavis singulis vulneribus insertis, quas etiam osculati sumus, immunda nostra labia sacro illius sanguini, adhuc recenti, admoventes. Non igitur erat Sancti manus dextera sinistræ imposita, & utraque ita inflexa, ut solum cerneretur manus dexteræ cicatrix; nam alioquin, non sola amovenda fuisset manica tunicæ, sed etiam manus dextera, ut sinistræ vulnus conspici posset.
[203] Rursum Tinaccius num. 194 hæc scribit: Oculos huc illuc circumferentes (in sacello subterraneo) vidimus corpora quædam mortua, [supra datis,] induta vestibus S. Francisci; & tactis illorum tunicis, invenimus eas solidas, acsi tunc factæ fuissent; solidi quoque erant tum capitis, tum barbæ, pili. Horum vero corporum aliqua jacebant, sedebant alia, capite demisso, & genibus superposito. In Baucianis vero litteris num. 77 solum de duobus corporibus, præterquam de fabuloso B. Ægidii, sermo fit, eaque in duabus arcis clausa fuisse dicuntur his verbis: Apertis duabus arcis, quæ erant in duabus aliis tribunis, vidimus duo alia discipulorum illius corpora, etiam & illa integra, suis vestibus e rudi panno induta, & odorifera, multo tamen minus, quam corpus Magistri.
[204] Insuper eadem relatio Tinacciana æque ac ceteræ, [nec aliunde caret difficultate.] si unum e Baucianis exemplaribus, quæ circumferuntur, excipias, altum silet de clavis manibus pedibusque inhærentibus, quos tamen, tam ante, quam post Sancti obitum, iisdem inhæsisse, constat ex biographis, S. Bonaventura, & Alexandro IV summo Pontifice; qua de re consule dicta superius § VIII. Porro mihi parum verisimile apparet, memoratas relationes in visitationum adjunctis tantum fuisse variaturas, aut aliter, quam synchroni oculatique testes fecere, Sancti manuum pedumque stigmata descripturas, si profectæ essent ab iis, vel acceptæ ex ore eorum, qui locum illum subterraneum vere lustrassent, atque ipsum corpus conspexissent. Sunt quidem in nonnullis earum quædam manifeste fabulosa, quæ non leguntur in aliis, verum, quemadmodum fabulosæ istæ personas insignes, a quibus eæ æcceptæ sint, audacter laudant, ita etiam aliæ metum ingerunt, ne eavendum nobis ab iis sit, æque ac a quibusdam aliis narratiunculis, eodem collineantibus, quæ tum Cardinalium, tum Ministrorum generalium nomine clanculum circumferuntur, ut supra monuit Missorius. Jurene, an injuria in hanc suspicionem venire omnes possint, dispiciendum erit ex argumentis, quæ adversæ opinionis assertores adversus sacri corporis incorruptionem situmque in pedes erecti formarunt, quæque adversus hæc reposuerunt affirmantis partis patroni.
[Annotatum]
* Italice: a modo di cuppula
§ XII. Alia quædam pro asserendo ejusdem corporis prodigioso statu producta expenduntur.
[Laudantur etiam apparitiones] Post argumenta pro S. Francisci incorrupto suisque pedibus innixo corpore hactenus allegata, catalogumque scriptorum, eidem sententiæ suffragantium, quem dedi § 1, Rugilus pro eodem etiam laudat revelationes divinas & prodigia, ac in primis revelationem dictaque S. Jacobi Piceni, quæ aptius referemus, dum de causis occulti (ut asserunt) corporis, agendum erit. Secundo vero loco subjicimus, (inquit deinde Rugilus) præclarum testimonium, manifestam revelationem, divinumque prodigium (revelationem testimoniumque confirmans) ex Seraphico Christi confessore B. Josepho a Cupertino. Hæc autem, non jam Waddingus, aut Marianus aliorum dicta referunt, sed ipsi jurati testes de experientia & auditu in Processu beatificationis & canonizationis ejusdem. Ne vero nimis longi simus, mittimus ea, quæ summarii fol. 95, num. 13, & fol. 100 § 218 narrantur a testibus; quod scilicet B. Josepho Assisii ante aram ecclesiæ nostræ, quæ Media dicitur, oranti, ac pro sua simplicitate S. Franciscum interroganti, cur, cum tantus esset, dum viveret, paupertatis amator, defunctus modo, tot esset argenteis lampadibus ac pretiosa suppellectili circumseptus; sanctus Pater ei visibiliter præsens respondit, ornamenta illa cultui Christi Domini, ibi realiter in sanctissimo altaris Sacramento existentis, esse dicata; se vero in obscuro subterraneo loco absque ulla pompa commorari.
[206] [factæ S. Josepho Cupertinensi,] Itemque (prætermittimus,) B. Josephum sanctum Parentem consuevisse appellare materno idiomate Lampadarium (ab Italico Lampada Latine lampas) quæsitumque de causa respondisse, se in eadem media ecclesia noctu orantem, vidisse oculis suis sanctum Parentem, cereum accensum ad manus habentem, e loco, qui est sub majoris altaris suppedaneo, prodeuntem ac singulas ecclesiæ lampades, a dæmone (Josephi causa) extinctas excitantem. His ergo prætermissis, unius tantum jurati testis, scilicet domini Bonaventuræ Buono, sæcularis sacerdotis, sacræ Theologiæ doctoris, ac primicerii ecclesiæ Cupertinensis, ipsissima verba transcribimus ex Processus Apostolici canonizationis & beatificationis fol. 563. Sequuntur ibidem ex testimonio laudati Bonaventuræ Buono, quæ ex Italicis Latina subjicio.
[207] [qui ex processu canonizationis illius probatur] Anno MDCXXXIX … profectus sum Assisium, patrem fratrem Josephum salutaturus… Rogavit me, an illo biduo, quo fueram Assisii, omnia ejusdem civitatis loca sacra visissem, ac speciatim an ecclesiam S. Mariæ Angelorum. Respondi ad singula, addidique: Pater, cum sermo huc reciderit, verumne est, quod aiunt, cor sancti Patris Francisci esse in ecclesia S. Mariæ Angelorum? Tum vero turbatus pater devote reposuit: Fortene corpus patris S. Francisci exenteratum sit? Et nescis, illud esse integrum, & in pedes erectum sub hac ecclesia? Quod cor S. Francisci in ista ecclesia esse dicitur, intelligendum est de ejusdem ad eum locum affectu. Ac mox exclamans, subito motu volavit per aërem, & mensulæ innixus, picturam S. Francisci utraque manu strinxit, oculis lachrymantibus, & in eamdem imaginem defixis. Hactenus apud Rugilum, qui deinde observationes suas adjiciens, ratiocinatur hoc modo.
[208] Hic vero tantisper immorabimur. Et quidem calumniari obnitentibus, [istud corporis prodigium asseruisse,] quid reponant, deficere non potest. Dicent, hunc fuisse B. Josephi errorem, bonam fidem, simplicitatem. Nobiscum erat, nostros habuerat institutores; hoc tenebat, quod acceperat; hoc eructabat, quod biberat. Esto. Quid postea de visione, ac locutione S. Francisci? Fuit, inquiunt, hæc imaginaria. Sæpe etiam Sancti visiones falsas vident. Imaginaria ea fuerit, an realis, decertare non libet. Falsam temere asserere audeat, qui velit; nos nec audemus, nec volumus. Quid vero tandem de exstatis raptusque, ad assertionem illam continuo subsecuti, miraculo? Jam Divinitas hujusmodi exstasum ac raptuum in B. Josepho, nonaginta annorum trutina severissima adhibita, Ecclesiæ judicium comprobavit. Deus ergo, certissime fuit miraculi illius parens & author. Quid tum? Mendacium miracula subsequuntur? Ubinam illa est regula, vera miracula non fieri; nec fieri posse ad confirmandum errorem?
[209] At hic, inquiunt, non dictum confirmatur, sed anima dicentis, [ac miraculo confirmasse.] alias in Deum absorpta, occasione tantum piæ memoriæ acceptæ movetur & rapitur. Quid ni hoc facili effugio in canonem illum, qui exceptionem rejicit, exceptionem admittimus? Quibuscumque miraculis, ad veritatem quamdam confirmandam advectis, hæc inuretur calumnia. Sic exempli causa, qui veritati confirmandæ prosilivit in ignem, & servatur illæsus, præservatio illa veritatem non confirmat, sed hominem cæteroqui justum & innocentem tuetur. Perversissima exceptio, quæ Catholicam fidem omnem convellit atque confundit. Potuit alias salvari innocens, sed nunc non potuit, si falsum, etiam ignorans, asseruit. Miraculum enim ipsum ex se vim habet divinæ contestationis; atque propterea vi sua in errorem induceret. Hæc sincere & pro modulo commentamur, nihil tamen nimium urgentes. Hactenus Rugilus: nunc nos quoque pro munere nostro iisdem expendendis tantisper immoremur.
[210] De Josepho a Cupertino, Ordinis Minorum Conventualium presbytero, [Verum istæ apparitiones, non pro mirabili corporis statu,] tunc a Benedicto XIV Beatis adscripto, hoc autem anno 1767 a Clemente XIII, feliciter regnante Romano Pontifice, inter Sanctos solenniter relato, egi in Opere nostro ad diem XVIII Septembris, ibique gesta illius ac miracula, quibus ante & post obitum fulsit, prolixe exposui. Quod vero ad præsens argumentum attinet, non video, cur S. Franciscus ipsi, ut præmissum est, oranti vere dicere nequiverit, sese (id est utique, corpus suum) in obscuro subterraneo loco absque ulla pompa commorari, si illud minime incorruptum, nec suis insistens pedibus, imo etiam in cineres redactum, ibidem servaretur. Non magis assequor, qua ratione ex oblata eidem Josepho altera illa S. Francisci visione hujus corporis integritas, incorruptioque atque in pedes statura probari possint; frequenter enim alii Sancti ea, quam olim habuerant, specie aliis apparuerunt, licet horum corpora in cineres conversa jacerent, ossaque frustatim divisa variis in locis servarentur. Admissa igitur visione illa, non propterea oportebit credere, quod S. Josephus vidit, fuisse ipsum S. Francisci corpus, hocque tale ibidem sub altari stare, quale dicitur apparuisse.
[211] [sed solum pro loco sepulerali illius valere possunt.] Fortasse memoratæ S. Josephi visiones hic solum laudantur ad designandum locum, in quo S. Francisci corpus exsistit, pro eoque utcumque valere possunt, si de sola illius præsentia, non de modo, quo se habet, loquamur. Nam, si Josephus vere viderit S. Franciscum e loco, qui est sub majoris altaris suppedaneo, prodeuntem; si Franciscus vere Josepho dixerit: Ornamenta illa (circum altare) cultui Christi Domini, ibi realiter in sanctissimo altaris Sacramento existentis, esse dicata; se vero in obscuro subterraneo loco absque ulla pompa commorari; quantum ea favent opinioni illorum, qui S. Francisci corpus in tertia subterranea ecclesia servari contendunt, tantum adversantur alteri eorum, qui (ut infra visuri sumus) eumdem sacrum thesaurum non alibi, quam in mensa ejusdem majoris altaris in infima duarum ecclesiarum, quas duas solas agnoscunt, quærendum esse, existimant. Etenim nec alia de causa videtur Franciscus ex illo potius, quam ex alio ejusdem ecclesiæ, loco visus prodiisse, quam quod corpus ejus ibidem esset; nec mensa altaris dici potest esse sub majoris altaris suppedaneo, aut locus subterraneus.
[212] [Magis urgeret ejusdem Sancti raptus corporeus,] Superest ejusdem Josephi de sancti Patris sui corpore incorrupto & suis pedibus nixo assertio, quique hanc mox subsecutus fuit volatus, sane non naturalis. Quam longissime absit a me, ut sanctum illum virum in ea assertione reum mendacii vel levissime suspicer: si tamen is fuisset ipsius Ordinis de sancti Institutoris sui corpore communis error, nihil me in ipsum peccaturum, existimo, nec acturum temere, si illum quoque ex eodem sincere locutum esse, crederem. Sola igitur S. Josephi assertio nequit controversiam dirimere. Ejusdem viri ecstases, corporisque per aëra raptus & frequentiores fuere, & firmioribus fulciuntur testimoniis, quam ut merito dubitare possim de ecstasi raptuque a laudato domino Buono jurejurando assertis. In eodem raptu miraculum agnosco, atque indubitanter pariter assentior, fieri non posse, ut Deus miraculum patret ad confirmandam falsitatem aut errorem. At non omnia miracula Deus facit ad confirmandam veritatem doctrinæ.
[213] [si constaret, mirabilem hunc raptum] Sanctus Thomas Aquinas 2. 2. quæst. 278, art. 2 in corpore, ad propositum hæc habet: Vera miracula non possunt fieri, nisi virtute divina; operatur enim illa Deus ad hominum utilitatem, & hoc dupliciter. Uno quidem modo ad veritatis prædicatæ confirmationem; alio ad demonstrationem sanctitatis alicujus, quem Deus hominibus vult proponere in exemplum virtutis. Primo autem modo miracula possunt fieri per quemcumque, qui veram fidem prædicat, & nomen Christi invocat; quod etiam interdum per malos fit… Secundo autem modo non fiunt miracula, nisi a Sanctis, ad quorum sanctitatem denuntiandam miracula fiunt, vel in vita eorum, vel etiam post mortem, sive per eos, sive per alios. Qui plura de his volet, legat Benedictum XIV in erudito suo Opere de Servorum Dei beatificatione &c. lib. 4, part. 1, cap. 4, cui titulus est: De fine miraculorum &c. Quapropter, ut ex S. Josephi per aërem raptu ejusdem assertio de S. Francisci corpore irrefragabilis fieret, oporteret probari, eumdem raptum ad eam confirmandam contigisse, aut saltem ex colloquii adjunctis non alia de causa factum videri potuisse; non autem solum ad Josephi sanctitatem demonstrandam.
[214] Certe non dicitur S. Josephus volatu illo dicta sua probare voluisse; [contigisse in confirmationem eorum,] nec laudatus presbyter, qui ad testandos illius raptus & ecstases, non ad S. Francisci corporis prodigia confirmanda, productus fuit, eumdem volatum sic interpretatus legitur. Neque id evincitur ex eo, quod Josephi dicta volatum illum proxime præcesserint; cum sola de sancto Patre suo, quem tenerrime diligebat, injecta mentio sufficere potuerit, ut ille ejusmodi raptum pateretur. Etenim, quam facile Josephus sacrum in corde suo ignem conciperet, atque hinc in ecstases subitasque corporis elevationes prosiliret, argumento sunt, quæ comes Dominicus Berninus apud me in Commentario prævio ad ejusdem, tunc Beati, nunc S. Josephi Vitam tom. V Septembris pag. 57 relatus, ex Summario Processus beatificationis illius in Vita Italica scripsit, Verum est, inquiens, servum Dei, fratrem Josephum a Cupertino, donatum a Deo fuisse exstasibus & raptibus, in choro, dum oraret, & extra illum, dum de quolibet patientis Domini nostri Jesu Christi mysterio, de puritate ac sanctitate Mariæ Virginis, aut de Sanctorum virtutibus sermo fieret, aut ipse Missam celebraret; & quidem tam frequenter, ut qui cum eo agere vellet, ut ejusdem posset colloquio frui, oporteret, eum a simili sermone conserendo cavere.
[215] Lege etiam, si lubet, ejusdem Commentarii mei numerum 58, [qua Josephus] Vitæque ibidem editæ caput 3, ubi plures id genus S. Josephi ecstases raptusque reperies, quos omnes ad confirmanda singula, de quibus tunc sermo fuerat, divinitus contigisse, quis dixerit? Hinc etiam in eodem presbyteri testimonio, quale integrum a reverendo Patre Seraphino Antonio Pagni, Ordinis Minorum Conventualium sacræ Theologiæ magistro piæ memoriæ, olim Roma accepimus, legitur R. P. magister Desa, tunc temporis, cum volatus, de quo agimus, contigit, conventus Assisiensis præses, Josephum sic conspicatus, solum dixisse laudato presbytero: Permitte patrem (Josephum) sua ista meditatione gaudere, & discede; quia sero est; probe scilicet gnarus, quam familiares ei essent ecstases corporisque elevationes, quamque facile in illas incideret.
[216] Nihil igitur cogit adversæ partis patronos credere, [de S. Francisci corpore dixerat.] allegatum S. Josephi volatum in confirmationem eorum, quæ de sancti Patris sui corpore dixerat, certo contigisse; cum æque tunc, ac alias, potuerit ex sola ejusdem Sancti commemoratione in illam ecstasim raptumque incidisse. Proinde nihil etiam urget adductum a Rugilo exemplum hominis, qui veritati confirmandæ prosilivit in ignem & servatur illæsus. Urgeret, si, ut illius hominis ingressum in ignem, ita etiam S. Josephi raptum, quo de agimus, ad veritatem confirmandam factum statuas. Verum hoc ante probandum esse, oppositæ sententiæ fautores non immerito contendent. Dubito, an id non adverterit laudatus Rugilus, dum in fine ratiocinii sui num. 209 sic conclusit: Hæc sincere & pro modulo commentamur, nihil tamen nimium urgentes. Quorsum enim non urgeant, si constet de miraculo ad sacri corporis prodigia, quæ tam impense nituntur persuadere, confirmanda divinitus patrato. Sed de his jam satis.
[217] [Laudantur etiam mihi ignotæ revelationes;] Rugilus deinde ad alia ejus generis argumenta progrediens, Sunt quidem, inquit, & revelationes aliæ quam plures servorum Dei, præfatis consonantes: ut ea, quæ fuit venerabilis Dei famulæ, Mariæ, Domitillæ Galucci, monialis Cappucinæ in monasterio Corporis Christi Papiæ, quam refert R. P. Benedictus de Mazzara, Observantinus, in suo Legendario Franciscano ad diem IV Octobris; atque ea, quæ fuit venerabilis Dei famulæ, Catharinæ Claræ de Mirto, Tertii Ordinis S. P. N. Francisci, civitatis Caiacensis in regno Neapolitano, quam testatur P. Innocentius Alberti, confessarius ejusdem, sub die XIV Martii MDXC: sed hæc sapientum potius judicio æstimanda committimus, ut & alia nonnulla hujuscemodi. Ita ipse: ego vero nec laudatum Benedicti Legendarium, nec Innocentii Alberti testimonium ad manum habeo, neque aliunde didici, quid illi dicant: quare, quas aut quanti ponderis revelationes proferant, judicio sapientum, quibus eorumdem allegata Opuscula consulendi copia est, pariter libens permitto.
[218] [conjecturæ & indicia ex loci ac corporis delineatione vulgata;] Ab hisce argumentis ad conjecturas etiam conversus Rugilus, hæc subdit: Constitutis jam testibus, scriptoribus, atque etiam miraculis, remanent conjecturæ, signa atque indicia, deducta ex visibilibus atque existentibus. Hæc, ut videtis, cumulo superaddimus ex abundanti. Colligimus, quæ libet, libenter etiam quam plurima prætereuntes, ne simus nimii. Primum veritatis indicium patens & conjecturam volumus prototypum ipsum subterraneæ illius concamerationis, & soli, & laquearium, & fornicum, & absidis, & basis, & urnæ, & formæ, & situs, quo corpus sancti Parentis stans delineatum, insculptum atque editum est, servatis etiam mensuris latitudinis, longitudinis & profunditatis, per Franciscum Providoni, Assisiensem pictorem Clementi XI summo Pontifici dicatum, vulgatisque per orbem exemplaribus. Hominem hunc voluisse gratis hæc imponere Pontifici, Urbi & orbi, quis credat?
[219] [ex religione & cautione loci, ubi sacrum corpus servatur,] Secundum veritatis indicium facimus loci illius religionem, timorem, cautionem, a primis usque temporibus plane in ecclesia singularem; temporibus vero proximioribus omnimodam obstructionem, & inaccessibilitatem, additamque summorum Pontificum pœnam excommunicationis latæ sententiæ, nedum in tentantes, aut ædis, aut cryptæ, aut sepulcri illius, seu quidquid est, vel ubicumque, Francisci corporis, aut stantis, aut erecti, aut in cineres resoluti, experimentum & aditum; sed insuper ac præsertim in nos, non hujusmodi tentamina viribus omnibus coërcentes. Sint hæc aliis falsitatis indicia; nobis perpetuo erunt veritatis magnæ argumenta. Magnum hæc aliquod omnino portendunt. Quidquid ibi est, quod jam videri a mortalibus non possit, insolitum, ingens, augustum, divinum est: non ergo corpus redactum in cineres. [& ex eo, quod ejusdem corporis reliquiæ nusquam alibi visantur.] Hæc vero aptius & fusius infra.
[220] Tertium signum permanens est, præter dentem unum, qui custoditur Florentiæ in monasterio Omnium Sanctorum, nil uspiam reliquiarum Franciscani corporis toto terrarum orbe reperiri. Incredibile dictu est, tot principes, reges, Pontifices, ipsosmet Ordinis nostri Ministros, præsertim generales, quorum innumeri impensissimo studio, flagrantissimaque religione in Trium Ordinum Institutorem, ac pene totius Christiani orbis sanctissimum patrem Franciscum jam quinque per sæcula feruntur, nihil umquam, ut assolet, ex ejusdem cineribus obtinuisse, expetivisse, exoptasse. Quam ambitiose, præteritis præcipue temporibus, ejusmodi sacra pignora conquisita, surrepta, direpta etiam sint, quotus est, qui nesciat? An custodes obstabant? Sed quis custodiret custodes? An lapides, vel etiam murorum absterruit moles? At Mariæ semper illæ mulieres pavidæ & imbecillæ non erant, quæ Domini sepulchrum adeuntes dicebant ad invicem: Quis revolvet nobis hunc lapidem ab ostio momumenti? Puerilia hæc sunt.
[221] Ut autem & nos aliquid aliquando testemur, nos, [licet multum expetitæ; item ex Pontificum in Sancti basilicam munificentia,] inquam, qui hæc scribimus, novimus, scimus, ac prope vidimus, pro S. Francisci sacco (apud Italos celeberrimo, quique in ecclesia nostri Ordinis, oppidi Montellarum in regno Neapolitano intra murorum ferrearumque laminarum robustissimas atque inaccessibiles munitiones & claustra, incredibili hominum cautione ac religione, concluditur) invisendo, ejusdemque particulas habendo, nocte una, nec tota, disjectam atque refectam fuisse rem, levi negotio ac periculo; nullis tamen principibus, aut regibus, aut Pontificibus, imperantibus. Videant alii, quid sentiant: hæc nos sentimus. Quartum patens ac perseverans indicium est, fuisse usque ab exordio sacram illam basilicam sub quadam singulari jurisdictione ac tutela summorum Pontificum, totque ab istis muneribus ac privilegiis auctam, sed maxime esse modo ac fore in posterum Patriarchalem basilicam ac Cappellam Papalem. Quorsum hæc? inquiet quis. Interroga ipsum Pontificem Maximum, Benedictum XIV, qui ad hunc illam honorem sponte motuque proprio evexit. Quid cogitaverit, crediderit, scripserit de S. Francisci corpore vir iste magnus, Pontificumque doctissimus, jam mox recitavimus.
[222] Quintum conjecturarum ex visibilibus ac perdurantibus genus est id omne, [ac denique ex indiciis tertiæ ecclesiæ vere exsistentis.] quod confluit ad tertiæ illius infernæ, vel ecclesiæ, vel cryptæ, vel cujuscumque tandem naturæ ac nominis erit, extantiam probandam, circumstantiasque arguendas. Quamquam enim probe diversæ res sint, controversiæ tamen occasione factum est, ut jam sint unum & idem. Quemadmodum, etsi disjunctæ revera sint res corporum resurrectio ac immortalitas animorum, Sadducæorum tamen ac Pharisæorum oppositæ sectæ (quarum prima utrumque negabat, secunda profitebatur utrumque) jam fecerant, ut cum ipsis, vel contra ipsos, loquentes alterum ex altero congruentissime inferrent, atque unum dumtaxat cum demonstrarent, vel everterent, utrumque, vel neutrum, constituisse, vel expugnasse, viderentur. Signa vero hæc sensibilia existentia ac patentia inferius enumerabimus, sed ultra conjecturas non persequimur.
[223] Nunc liceat mihi conjecturas ex sæpe laudata Dissertatione Rugili a num. 218 deseriptas de more ponderare. Scire velim; suorumne oculorum, [Ponderatur prima conjectura,] an aliorum relatione, an vero vetusta aliqua & accurata delineatione, usus fuerit Assisiensis ille pictor Franciscus Providoni, qui num. 218 dicitur S. Francisci corpus & locum, in quo stat, tam accurate æri incidi curasse, excusumque Clementi XI summo Pontifici dedicasse. Haud dubie nec ipsemet viderat, nec ex aliis oculatis testibus acceperat, si verum est, quod asserunt, cuniculos, per quos ad sacrum corpus olim patuit accessus, jam inde sub Pontificatu Sixti IV, qui anno 1484 obiit, obstructos fuisse: nam Clemens XI mense Novembri anni 1700, id est, tertio seculo post, primum creatus est Pontifex: quam ob rem nec laudatus pictor, nec alii eidem synchroni, corpus illud locumque spectare potuerunt. Præterea Paulus V, ut iidem docent, anno 1607, id est, nonaginta & tribus annis ante ejusdem Clementis Pontificatum, omnibus omnino accessum ad illud corpus sub pœna excommunicationis vetuit; ut hinc quoque non sit verisimile, accessum illum pictori Providoni patuisse.
[224] [ex prædicta delineatione Providoni,] Præluxisse autem illi vetustam quampiam delineationem, quam imitatus sit, quo verisimili argumento persuadebitur? Notum est Horatianum illud:
Pictoribus atque poëtis
Quidlibet audendi semper fuit æqua potestas.
Quid igitur mirum, si Providonius, stantis incorrupti corporis prodigium certum atque indubitatum reputans, tum hoc, tum locum, in quo stare perhibebatur, pro suo genio delineasset, dictoque summo Pontifici Clementi XI dicasset? Non venit ad manus meas exemplar Providonianum, sed aliud, quale dari solet peregrinis Germanis, Assisiensem S. Francisci basilicam invisentibus, quod editum notatur superiorum permissu, in eoque sculptoris nomen indicatur hoc modo: T. V. fec., id est, fecit; ac præterea leguntur ista: Seraphici Patris inclito filio D. Antonio Patav., miraculorum Sancto, Fr. Aton. Paulus Hintar Min. Conv. D. D. D. In eodem exhibetur S. Francisci corpus, tecto capite, apertis oculis, tectis ambabus manibus sub manicis tunicæ, dextero pede nudato, sinistro sub ora vestis latente, laterali vulnere per incisam tunicam conspicuo, summo Pontifice Nicolao V, cum tribus comitibus coram eodem in genua procumbente. Sanctum corpus velut in medio basis, seu mensæ saxeæ suis pedibus consistit; pro loco solus repræsentatur paries a tergo corporis.
[225] [formata,] Exstat & alia ejusdem rei icon in libello scripto per Cornelium Thielmans, guardianum Fratrum Minorum conventus Aquisgranensis, ac Belgice typis edito Sylvæ-ducis anno 1620 apud Joannem Schefferum, de Vitis S. Francisci aliorumque ejus Ordinis. Hæc, licet eamdem Nicolai V visitationem referat, multa habet a præcedenti diversa. Locum exhibet in modum sacelli exstructum; Franciscum, non in medio mensæ, sed in extremo cujusdem septi e marmoreis columellis facti, habentem caput nudatum, oculos apertos & elevatos in cælum. Ante ipsum pendet lampas, duobus lychnis ardentibus instructa, & ad sinistram stant duæ arcæ clausæ, nempe cum duorum sociorum corporibus. Sculpsit illam Joan. Berwinckel, laudaturque Rodulphus lib. 2 Historiæ Seraphicæ fol. 248; ubi revera visitatio Nicolai V narratur ex litteris Baucianis, non tamen incisa æri exhibetur. Huic multum similis est tertia, quam pariter habeo, sed in hac Sanctus oculos clausos, velut dormiens, habet, ac sinistrum, non dexterum, pedem nudatum. Repræsentatur insuper in hac locus alius sacello proximus cum gradibus, per quos ad eum subterraneum locum descensus est, citaturque denuo, qui supra, Rodulphius; at de Providonio tum hic, tum ibi tacetur; ut dubitare nequeam, neutram ex Providoniano exemplari factam esse. Jam vero, quamvis hinc manifestum fiat, tres illas, quas retuli, pro cujusque pictoris sculptorisve sensu factas esse, non propterea tamen aut hi, aut Providonius, credendi sunt voluisse orbi imponere, sed prodigium corporis visitationemque, quæ pro certis habebant, pro sua imaginatione repræsentasse.
[226] Levis etiam momenti apparet conjectura num. 219 petita a religione loci, [item secunda petita a religione loci & cautela;] timore atque cautela, jam inde a primis temporibus adhibita, ne sacer ille corporis thesaurus vi dolove auferretur; proximioribus autem temporibus accessus ad illum obstructio, additaque excommunicationis pœna in eos, qui ad eumdem accedere tentarent, aut non arcerent tentantes. Religionem illam loco merito conciliare potuit sola Francisci corporis præsentia, viri utique sanctitate & miraculis celeberrimi, etiamsi illud in ossa & cineres resolutum fuisset. Nec etiam vel sic magnopere admirandæ essent veterum in eodem servando curæ, ne scilicet sua Assisiensis civitas tanto præsidio umquam destitueretur; & adjecta a summo Pontifice excommunicationis comminatio, ut hac quoque ratione illud securius servaretur. Quod de obstructo cœmentario opere arcani loci aditu adjungitur, id omnino negant oppositæ opinionis patroni, contendentes, nullam ibi subterraneam ecclesiam esse, ac proinde nullos ibi fuisse aditus: rectene, an secus, statuendum erit ex argumentis eorum, inferius ponderandis. Ponamus tamen, & subterraneam ecclesiam ibi esse, & ad eam olim patuisse accessum, qui nunc obturatus sit; cur non potuere veteres eamdem pro corpore jacente, aut etiam in ossa resoluto servando curam habuisse, quam pro incorrupto & stante ab iis adhibitam fuisse, alii affirmant? Si incorruptum & in pedes tam mirabiliter erectum corpus, magis, quam nuda ossa, ad furtum posset allicere, multo etiam magis posset suadere, ne tantum miraculum, accessu penitus obstructo, mortalium oculis subduceretur, ac in tenebris in posterum delitescere juberetur. Sed de his postea pluribus.
[227] At singulare est, nullas e S. Francisci corpore reliquias, [tertiaque allegata ex non servatis alibi corporis ejus reliquiis,] præter unum dentem, alibi reperiri. Fateor, mihi quidem, dum per Gallias, Germaniam Italiamque peregrinatus fui; nihil uspiam ex ejusdem Sancti carne vel ossibus, aut denique cineribus exhibitum fuisse, atque in ea omnino sum sententia, ut mortales istas illius exuvias, qualescumque eæ modo sunt, non nisi apud Assisiates, quærendas putem. Sed singulare pariter est, non longe pluribus in locis servari ex ejusdem sanguine, si hic jam per aliquot secula ex illius manuum pedumque, ut volunt, vulneribus perseveraverit fluere. Mirari sane licet, sanguinem illum a personis num. 220 memoratis non fuisse expetitum, geminoque illo seculo, quo accessus ad sacrum corpus patuisse dicitur, ab ejusdem possessoribus non fuisse liberaliter concessum, ut earumdem impensissimo studio flagrantissimæque in S. Franciscum religioni vel sic saltem fieret satis. At vero, si (quod ex dicendis non plane improbabile apparebit) Francisci corpus jam inde ab anno 1230, quo ad suam novam basilicam fuit translatum, agente fratre Elia, hactenus latuerit, cessabimus utrumque admirari.
[228] [ac denique quarta a privilegiis,] Expendenda restat conjectura formata ex peculiaribus Romanorum Pontificum in ejusdem Sancti Assisiensem basilicam favoribus, non alia magis de causa, ut laudatus Rugilus conjicit, quam propter sæpe dictum corporis perseverans miraculum collatis. Quoniam vero nos ad Benedictum XIV remittit, ipsum adeamus. Inficiari nequeo, Benedictum in suo laudatissimo Opere de Servorum Dei beatificatione &c, affirmanti sententiæ favere, ut ostendi § IX. Verum in ipsa bulla, per quam ille concessa ab aliis Pontificibus eidem basilicæ privilegia confirmavit & auxit, ipsamque basilicam etiam in totius Ordinis Patriarchalem & in cappellam Papalem erexit, ne verbo quidem de corporis incorruptione aut prodigioso situ meminit, nedum eo miraculo se impulsum dixit ad eos favores conferendos, licet locus hic alioquin exigeret, ut diceret. Bullam illam habes in ejusdem Pontificis Bullario Romano, & apud me fere totam in Gloria posthuma, ubi legi potest: ego hic pauca solum ex eadem observabo. Præcipuus, qui in ea occurrit, pro prodigioso corporis situ locus sic habet: Illius autem (S. Francisci) corpus, in quo mortificationem Christi ad mortem usque circumfere non destitit, singularibus signis atque prodigiis de cœlo illustratum, atque certantibus omnium ordinum studiis, ita populorum & principum devotione clarificatum fuit, ut ejusdem sepulchrum super ambitiosa potentium sæcularium monumenta merito celebrari mereatur.
[229] [quæ summi Pontifices ac nominatim Benedictus XIV,] Hic, ut dixi, præcipuus, ac fere unicus est pro affirmantium parte locus in Bulla Benedicti XIV, per quam & vetera decessorum suorum privilegia basilicæ S. Francisci, in qua hujus corpus servatur, confirmavit & nova concessit. Quid vero hinc pro sacri illius corporis incorruptione, ac mirabili in pedes suos statura haberi potest? Singularia illa signa atque prodigia, quibus illud de cælo illustratum fuisse memorat, ea esse possunt, quæ primi biographi annotarunt. Lege Celanensem in Vita prima, parte 2, cap. 41; Tres Socios in Appendice num. 70, & S. Bonaventuram cap. 15; ut adeo minime necessarium sit prodigia ista de corporis integritate situque interpretari. Idem Pontifex in eadem bulla enumerat aliquot e decessoribus suis, qui se in eamdem basilicam munificos exhibuerunt, & a Gregorio IX exorsus, illius munificentiæ causam longe aliam, quam quæ a corporis incorruptione & in pedes erectione petitur, sequentibus clarissimis verbis exponit.
[230] [eidem basilicæ contulerunt;] Et sane, inquit, vix altero ab illius obitu anno decurso, quum de Servi Dei (Francisci) exuviis decenter collocandis ageretur, eumque in finem opportunus locus & fundus prope Assisiensis civitatis mœnia, illius alumnis pro Apostolica Sede recipientibus, oblatus fuisset, san. mem. prædecessor noster, Gregorius Papa IX, dignum existimans, & conveniens, illius memoriam, per quem tantus Ecclesiæ Dei fructus provenerat, in eo etiam honorificari, ut ecclesia, in qua ejus corpus recondendum erat, nemini, præterquam Romano Pontifici, subesset, eumdem fundum in jus & proprietatem prædictæ Sedis Apostolicæ recepit, statuitque, ecclesiam, inibi construendam, omnino liberam, ac nulli alii, quam Apostolicæ Sedi, subjectam fore &c. Subdit & alia laudatus Benedictus tum ejusdem Gregorii, tum illius successorum, in eamdem basilicam beneficia, sed nulla prorsus mentione facta de sacri corporis integritate continuoque miraculo, de quibus inquirimus. Tandem quibus ipsemet rationibus inductus fuerit ad omnia decessorum suorum in eamdem beneficia ac favores confirmanda augendaque, ita pergit referre.
[231] Tot igitur venerabilium Prædecessorum nostrorum exemplis nobis propositis, [quorum postremus Pontifex quatenus faveat] eorumque vestigiis insistentes, nos etiam ad ejusdem ecclesiæ splendorem ac decus augendum cumulandumque libenter adducti sumus. Quod quidem non tam singularis obsequii nostri affectus erga B. Franciscum patriarcham, multis jam rebus privatim & publice declaratus atque testatus, & peculiaris quædam ac veluti hæreditaria in eumdem familiæ nostræ devotio nobis suggessit; dum animo occurrit, ipso adhuc B. Francisco in vivis agente, primum Bononiæ locum illius discipulis ad eorum Ordinis cœnobium fundandum a Majoribus nostris Oblatum fuisse; illius vero cum Christo regnantis patrocinio complura in nostros beneficia profecta, ipsiusque familiæ nostræ conservationem, pestifera quadam grassante lue, acceptam referri, grata mente recolimus; sed ea potissimum cogitatio nobis suasit, quod merito sperandum duximus, Romanam Ecclesiam ejusque ditionem, in cujus sinu beatus Pater & ortum habuit & sepulchrum, eo magis illius apud Deum intercessionibus protegendam atque servandam, quo magis illustria ad illius memoriæ honorem Apostolicæ Sedis judicia extiterint & decreta.
[232] Quis ex hisce suspicetur, Benedictum XIV ad hanc bullam edendam quoquo modo motum fuisse, [parti affirmanti, exponitur.] aut credidisse, decessores suos ad privilegia sæpe dictæ basilicæ S. Francisci concedenda, saltem partim fuisse inductos singulari illo corporis, suis pedibus insistentis, miraculo, vel etiam miraculum hoc ipsi notum creditumque fuisse; nec de opposito potius dubitet? Dixi: Ex his; nam inficiari nolo, eumdem in Opere suo de Servorum Dei beatificatione &c, quod ante Pontificatum edidit, & in Potificatu novis curis recognitum denuo vulgavit, affirmanti sententiæ adhæsisse. Vide dicta superius § IX. Fatendum quoque est, eum in eadem, quam expendimus, bulla affirmantibus eo quoque favere, quod in Assisiensi basilica tres ecclesias, in quarum infima S. Francisci corpus sit, agnoscat. Sed de hac controversia pluribus infra loquemur; verum etiam admissa tertia illa ecclesia, non proinde necessario admittendum est sæpe dictum corporis miraculum.
§ XIII. Quæritur, an ex S. Bonaventura constet, corpus S. Francisci anno MCCXXX, quo translatum fuit, in ossa & cineres resolutum fuisse, an contra perseverasse incorruptum.
[Alii negantes traditionis Assisiensium antiquitatem] Hactenus præcipua argumenta, quibus perpetuum S. Francisci corporis miraculum RR. PP. Minores Conventuales, aliique evinci credunt, recensui, measque observationes singugulis adjeci. Nunc postulat ratio & æquitas, ut contrariæ opinionis quoque argumenta exponam, paribusque animadversionibus illustrem. Priusquam tamen id agam, profiteor, longe a me esse, ut RR. PP. Conventuales de mala fide, etiam vel leviter suspectos habere audeam, dum ea, quæ de stante sancti Patris sui corpore narrant, se ex traditione Majorum suorum accepisse, affirmant. Verum alii negant ac pernegant, eam traditionem sat antiquam esse, eo quod nec cum vetustiorum scriptorum silentio, nec cum eorumdem dictis componi posse, contendant, & adversus eamdem militare ipsis videantur etiam aliæ rationes.
[234] [ac relationum fidem, nituntur ex Bonaventura probare,] Relationes vero eorum, qui se tanti prodigii oculatos testes profitentur, pro commentis habent; corpus S. Francisci jam inde ab anno 1230, quo in suam basilicam translatum fuit, in eadem basilica, in vel sub secundæ, simul ac infimæ, ecclesiæ ara principe hactenus latuisse ac latere, volunt; nullos ad illius custodiam adhibitos umquam fuisse Fratres, qui arcanum servarent; nullam denique ibidem esse tertiam ecclesiam, in qua thesaurus iste servetur, ac proinde nullos ad eamdem umquam duxisse cuniculos, qui potuerint obturari. Videamus igitur, quibus & quam solidis argumentis ea evinci, existiment. Ex illorum numero illustrissimus Octavius, Assisiensis episcopus, contendit, ex S. Bonaventura constare, corpus, de quo agimus, jam inde a tempore translationis, id est, ab anno 1230, in ossa & cineres redactum fuisse, ut habemus ex Missorio, § 1 relato, qui adversus opinionem illam, ut ibidem diximus, Dissertationem conscripsit, nobis hic usui futuram. Jam monui, Octavii Opusculum, a sacra Inquisitione Romana (nescio, qua de causa) suppressum, ad me non pervenisse. Sed opinionem ejus secutus est, cujus supra notitiam dedi, P. Gabriël a Rothomago, ex Ordine Minorum Observantium; quam si ille evincat, terminata controversia est; nam nec repudianda hic est S. Bonaventuræ auctoritas, nec quisquam hactenus asseruit, sacrum Francisci corpus, postquam in ossa & cineres resolutum fuerat, sua denuo carne indutum, deinceps incorruptum perstitisse.
[235] [sacrum corpus jam ab anno 1230 in ossa & cineres solutum fuisse.] Laudatus P. Gabriël in suam rem imprimis citat Bonaventuram in Vita S. Francisci cap. 15, ubi ille de ejusdem corporis translatione agens, vocat illud Ossa illa felicia. Secundo in Appendice ejusdem Vitæ § 8, qui De liberatis a variis infirmitatibus inscribitur, ubi ait: Factum est autem, cum S. Francisci CORPUS transferretur ad locum, UBI PRETIOSUS SACRORUM OSSIUM EJUS NUNC THESAURUS EST CONDITUS. Tertio ex eodem § 8 citat ista Gabriël: Appropinquans (herniosus) tumbæ, in qua OSSA SACRA FUERANT COLLOCATA, præ devotione spiritus sacrum tumulum complexatus,… sanum se sensit. Notat autem in hisce locis a Bonaventura tertio adhiberi vocem ossa; vocem vero conditus, dum de cadaveribus sepultura donatis loquimur, pro sepultus usurpari; quod ultimum probari putat ex Breviario Martyrologioque Romanis, in quibus ea vox sic adhibetur. Observat præterea, S. Bonaventuram, ut ipsemet in Prologo testatur, dum illam Vitam scripturus erat, ivisse Assisium, ibique de gestis ac miraculis sancti Patris sui diligenter contulisse cum senioribus Fratribus; qui ignorare non poterant, quid illius corpore factum esset; at nihil tamen de ejusdem incorruptione & mirabili statu ex iis audivisse, concludit ex ejusdem sancti scriptoris de re tam memorabili silentio, verbisque jam recitatis.
[236] Quod ad primum attinet, Bonaventura in locis allegatis re vera ter adhibuit vocem ossa, [Contra alii censent, ex eodem sancto doctore probari,] per quam sane nemo suspicabitur, indicari corpus sua carne incorrupta instructum, nedum instar vivi hominis, suis pedibus sine fulcro innixum. Verumtamen priori loco, seu cap. 15 necesse non est eam vocem in propria sua obviaque significatione accipere, cum ibidem præmiserit alias, quæ non nudis ossibus, sed corpori, suam etiam carnem servanti, coveniunt; nec deest ratio, cur ossa per synecdochen pro toto integroquecorpore ibidem usurpasse dici queat. R. P. Missorius in Dissertatione sua Ms. illum ipsum Bonaventuræ ex eodem cap. 15 locum, quem velut sententiæ suæ favorabilem etiam Octavius episcopus Assisiensis produxerat, pro sua pariter allegavit, totum non mutilatum, describens. Eum igitur ex Vita edita, apud me num. 222, hic expendendum subnecto. Anno vero Domini millesimo ducentesimo trigesimo, convenientibus fratribus ad capitulum generale, Assisii celebratum, ad basilicam in honorem ipsius (S. Francisci) constructam CORPUS illud Domino dedicatum octavo Calendas Junii translatum est.
[237] Dum autem sacer ille transportaretur THESAURUS, [idem corpus eodem anno translationis illius etiam incorruptum fuisse.] bulla Regis altissimi consignatus, miracula plurima ille (Christus Dominus) CUJUS EFFIGIEM (utique per sacra stigmata) PRÆFEREBAT, operari dignatus est, ut per odorem ipsius salvificum affectus traheretur fidelium ad currendum post Christum. Erat re vera condignum, ut, quem Deus, in vita sibi placentem & dilectum effectum, in Paradisum per contemplationis gratiam transtulerat, ut Enoch, & ad cælum in curru igneo per charitatis zelum rapuerat, ut Eliam, ejus jam vernantis inter flores illos cælicolos plantationis æternæ OSSA illa felicia de loco suo pullulatione mirifica redolerent. Huc usque sanctus doctor. Et vero negari nequit, per bullam Regis altissimi, qua sacer ille thesaurus (quem paulo ante vocaverat Corpus illud Domino dicatum) dicitur consignatus, sacra stigmata designari: nam ipsemet Bonaventura in eadem Vita num. 56 dixerat: Impressa sunt ei (Francisco) stigmata Domini Jesu, digito Dei vivi, tamquam bulla summi Pontificis Christi, ad confirmationem omnimodam Regulæ, & commendationem Auctoris.
[238] Manifestum pariter est, effigiem Christi, quam, teste Bonaventura, sacer ille thesaurus sic consignatus, [Expensis utrimque rationibus,] in translatione sua præferebat, in iisdem stigmatibus constitisse; eratque proinde tunc corpus sacris illis stigmatibus insignitum, suaque vestitum carne, qua in cineres redacta, deleta simul fuissent stigmata, adeoque & effigies Christi crucifixi, quæ ex illis unice reluxerat, omnino evanuisset, contra ac Bonaventuræ verba præferunt, nisi ea aliter explicari oporteat. Ex eo autem, quod Sanctus doctor ibidem etiam utatur voce ossa, non evincitur, e Francisci corpore sola tunc ossa reliqua fuisse. Allegoriis enim, ut sæpe alias, hic usus, modo voces proprias, modo tropos adhibuit, quodque primo corpus Domino dedicatum dixerat, deinde sacrum thesaurum, bulla Regis altissimi consignatum, appellavit; moxque ad alterum tropum transiens, ex illo Canticorum I, ℣. 3 Trahe me: post te curremus in odorem unguentorum tuorum, miracula in translatione facta Odorem salvificum nuncupavit. Pari modo potuit per synecdochen partem pro toto, seu ossa pro corpore, quale ante dixerat, posuisse, ut pullulationem mirificam eis attribueret secundum illud Ecclesiastici cap. 46, ℣. 14: Ut sit memoria eorum in benedictione, & ossa eorum pullulent de loco suo.
[239] [allegati loci neutrum nobis certum faciunt,] Simili synecdoche de Christo in cælos ascendente ante Bonaventuram usus fuit auctor. Sermonis tertii de Ascensione, qui in Breviario Romano legitur in Octava ejusdem sollennitatis, lectione 5, ubi dicitur: Super excelsa ergo cœli terrenum CORPUS imponitur: OSSA, intra sepulchri angustias paulo ante conculsa, angelorum cœtibus inferuntur. Totus itaque S. Bonaventuræ textus minime obest, imo favet sententiæ affirmanti, S. Francisci corpus tempore translationis suæ, id est, quarto post illius obitum anno, incorruptionis expers, sacrisque stigmatibus condecoratum perstitisse. Fatendum nihilominus est, istas ejusdem sancti scriptoris phrases: Pretiosus sacrorum ossium thesaurus, & infra in Appendice, seu in capitis 6 § 8: Appropinquans tumbæ, in qua ossa sacra fuerant collocata, admodum jejunas esse, nec satis congruas, dum de corpore tam mirabili integritate divinitus donato sermo est, ac multo etiam minus apte adhibendas de corpore, quod præterea, inusitatiori prodigio, nullo sustentatum fulcro in pedes erectum staret.
[240] [sed affirmantibus obest Bonaventuræ reliquum præter obscuras phrases silentium.] Hisce adde ejusdem biographi ceterum de utroque miraculo silentium, quamvis neutrum ignorare potuisset, nec, cur sciens, tum hic, tum alibi, prætermiserit, justa ratio reddi posse videatur. Imo vero Bonaventuræ plurimum intererat neutrum silere; quippe qui, dum toto capitis 16 § primo, De virtute sacrorum stigmatum inscripto, sacra Francisci stigmata adversus obtrectatores asserere contendit, nullum ad obturanda malevolorum ora argumentum validius proferre potuisset, quam provocando ad ejusdem corporis conspectum, eadem stigmata, & quidem sanguine, ut volunt, manantia, cum novo incorruptionis atque inauditi antea situs prodigio, servantis: nam saltem eo tempore, si umquam, etiam patebat ad illud accessus. Ast nihil roboris habet, quod laudatus Gabriël Rothomagensis ex communi usurpatione vocis conditus pro sepultus observavit: licet enim sepulta cadavera etiam condita vere dicantur, non tamen, quæcumque sunt cadavera condita, etiam dici debent sepulta; quod vero, dum de cadaveribus sermo fit, vox condita de sepultura soleat accipi, non ipsa vocis significatio, sed ordinaria cadavera sepeliendi consuetudo fecit.
[241] Rugilus hisce consentiens, insuper contendit, Francisci corporis incorruptionem & integritatem, [Expenduntur etiam alia ratiocinia,] translationis tempore perseverantes, a S. Bonaventura cap. 15 manifeste traditas fuisse, causamque allegare conatur, ob quam ille easdem in ipsa translationis narratione non etiam clarius memorasse credendus sit. Juverit ipsamet Rugili verba recitasse. Ex capite XV Legendæ Majoris (id est, Vitæ, quam edidi, per S. Bonaventuram scriptæ) advocamus hæc verba: “Beato Viro migrante a sæculo, spiritus ille sacer domum æternitatis ingrediens, fontisque vitæ haustu plenario gloriosus effectus, expressa quædam in corpore futuræ gloriæ signa reliquit, ut caro illa sanctissima, quæ crucifixa cum vitiis in novam jam creaturam transierat, & passionis Christi effigiem privilegii singularitate præferret, & novitate miraculi resurrectionis speciem præmonstraret. Cernebantur…” hic stigmata describit, qualia jam sæpius supra exposui. “Caro ipsius reliqua, quæ ex infirmitate & natura ad nigredinem declinabat, candore nimio renitescens, illius secundæ stolæ pulchritudinem prætendebat.” Pergit Rugilus.
[242] Deinde late prosequitur, appellans “membra mollia, [quibus aliqui putant confici,] conversa in teneritudinem puerilis ætatis, formosa, jucunda, miraculosa, mirabilia, spectaculum insigne & insolitum, miraculum novum rapiensque in stuporem, & firmamentum fidei, & incitamentum amoris.” Hæc enim omnia sunt ipsius ipsissima verba. Loquitur equidem sanctus doctor de miraculo inspecto in nocte & crastino mortis: at evidentissimum est, de miraculo loqui. Manifeste, nescio, quid aliud asserit in illo corpore præter incorruptionem illam, proximitate mortis præteritæ naturalem, & corporibus omnibus communem; illam, inquam, incorruptionem asserit in illo corpore, quæ carnis atque membrorum erat conversio & immutatio; quæ spectaculum erat insigne & insolitum; quæ miraculum novum, rapiensque in stuporem; quæ secundæ stolæ pulchritudinem prætendebat; quæ expressa in corpore futuræ gloriæ signa relinquebat; quæ novitate miraculi resurrectionis speciem præmonstrabat. Ex hisce tum sic concludit.
[243] Igitur luculentissime S. Bonaventura testatur, [incorruptionem sacri corporis tam mox ab obitu,] Francisci corpus in mortis crastino, sive immediate post mortem, incorruptionem & immortalitatem, miraculi intercessione, induisse. Quid enim est, habere expressa futuræ gloriæ & resurrectionis signa miraculi novitate, nisi corruptibile corpus induere incorruptionem, & mortale immortalitatem? Hæc est enim resurrectionis natura ex Apostolo. Modo quis dixerit, certissimum ac præclarissimum hoc incorruptionis prodigium momento temporis evanuisse? Dum etiam nulla præter hæc monumenta superessent, quis non inde potissimum diuturnam ac permanentem sancti corporis incorruptionem jure optimo inferret, tum multorum exemplo, tum maxime novitate & singularitate præmissa Franciscani prodigii? Sed quorsum ista? Ipse S. Bonaventura, a quo miraculi initium accepimus, iterum in eodem capite, & paucis interjectis, prodigii perseverantiam confirmat.
[244] [quam in secunda translatione,] Caput enim XV Legendæ Majoris quatuor potissimum complectitur ex ordine. Primo, sacra Francisci stigmata, evidentius explorata post mortem, subtilius describit. Secundo carnis manifeste immutatæ, & incorruptionis indutæ miraculum celebrat. Tertio vero exequias & primam translationem in S. Georgii templum persequitur. Quarto tandem translationem secundam a templo S. Georgii ad S. Francisci. Præmissis igitur geminis atque fusis descriptionibus stigmatum & incorruptionis, opus illi non fuit, imo satietati cavendæ nec decuit, eadem iterum ac tertio in eodem capite, præterea brevi, verbis iisdem depromere. Tutus ergo potuit, & prudens debuit, uti compendio, quo descripta commemorare, non autem denuo atque denuo explicata describere videretur. Qua de re cum in translatione prima iterum sacri corporis stigmata & incorruptio denotanda recurrerent, cautus nimietatem atque identitatem verborum declinans, rem raptim innuit his verbis:“ Transeuntes per ecclesiam S. Damiani, … SACRUM CORPUS MARGARITIS CÆLESTIBUS INSIGNITUM &c” quæ merito satis esse, arbitratus est, tum integritatis, tum stigmatum, miraculo denotando.
[245] [a S. Bonaventura] Quoniam vero tertio in secundæ translationis celebritate exponenda prodigiorum eorumdem memoria statim occurreret, id ipsum sibi cavendum necessario cognovit, ne nimius fieret; itemque securius id agere, intellexit, præferentibus facem ante occupatis. Ergo inquit: “Anno Domini millesimo ducentesimo trigesimo, … dum ille sacer transportaretur thesaurus, bulla Regis altissimi consignatus, miracula plurima ille, cujus EFFIGIEM PRÆFEREBAT, operari dignatus est.” Quis hic non videat, idem penitus sibi proposuisse sanctum scriptorem in hac secunda, ac in prima illa translatione, de prodigioso Francisci corpore asserendum? Ita in translatione secunda dixit corpus illud Thesaurum bulla Regis altissimi consignatum, & Christi EFFIGIEM PRÆFERENTEM, quemadmodum in translatione prima corpus idem dixerat Margaritis cæletibus insignitum. Nunc MARGARITAS CÆLESTES, seu sacra stigmata, manifeste pro eo, quod erat actu ipso, non pro eo, quod fuerat, expressit in translatione prima; ergo iterum apertissime bulla Regis altissimi, & Christi EFFIGIES accipienda sunt pro eo, quod extabat, non pro eo, quod ante extiterat, in translatione secunda.
[246] [non obscure traditam fuisse;] Quam ob rem, teste D. Bonaventura, sacrum Francisci corpus stigmata retinebat jam quadriennio post mortem, tunc ergo ex D. Bonaventura incorruptum. Quis enim ossa nuda stigmatizata dixerit, vel in cineribus Altissimi bullam, & Christi EFFIGIEM quærat? Omnino res ita se habet, ut nihil evidentius. Jam igitur S. Bonaventura incorruptionis perseverantiam quartum in annum deduxit: ergo ex hoc ipso permanentem atque perpetuam testatus est; quoniam neque posterius dissolutum umquam illud asseruit, & hic sacri corporis præconia novissima conclusit; neque præterea, occasione cessante, aliquid hujusmodi memorandum suscepit. Quare præsumptum D. Bonaventuræ silentium (de incorruptionis prodigio dum agitur) expresse negamus. Hactenus Rugilum Reverendorum Patrum Conventualium nomine disserentem audivimus, ad cujus dicta solum pauca observabo.
[347] Jam dixi supra, allegatum ex Bonaventura locum assertæ sacri corporis usque in secundæ translationis diem incorruptioni favere. [ac proinde eam etiam] Libens quoque assentiar, verisimillimum esse, incorruptionem illam, si in quadriennium usque a morte perseveraverit, deinceps quoque in hæc nostra tempora divino munere perdurare. At (quod supra jam innui) primum Bonaventura non tam evidenter asseruit, ut nullum de eo ambigendi locum reliquerit. Cum enim ibidem iis etiam verbis utatur, quæ destitutis carne ossibus in propria sua significatione communique sensu conveniunt, dubitari potest, an hæ voces Thesaurus bulla Regis altissimi consignatus referendæ non sint ad tempus anterius, atque ita explicandæ: Thesaurus, qui bulla Regis altissimi fuit, aut fuerat consignatus; nempe postremo vitæ illius biennio & in prima translatione; quo forte etiam referendæ sunt istæ: Cujus (Christi) effigiem præferebat. Nec refert, quod, dum idem sanctus doctor in prima translatione ait, sacrum corpus margaritis cœlestibus insignitum, S. Claræ & sociabus videndum oblatum fuisse, locutus fuerit de eo, quod actu erat, non de eo, quod fuerat; nam id apertissimis verbis asserit, nec in tota illic narratione vel verbulum occurrit, quod vel levissimam suspicionem movere queat de corrupto per miraculum intra paucas ab illius obitu horulas copore, cujus admirabilem pulchritudinem ibidem mox descripserat; secus autem omnino fit in relatione translationis secundæ, quadriennio post factæ, quo temporis spatio corpus naturaliter corrumpi potuit, aut etiam debuit, nisi divinitus fuerit conservatum.
[248] Ex eo quoque, quod S. Bonaventura dixerit, [usque in hodiernum diem perseverare.] mox a Francisci obitu apparuisse in ipsius corpore futuræ gloriæ signa, quæ novitate miraculi resurrectionis speciem præmonstrarent, concludendum non est, idem illud corpus ex ejusdem doctoris sententia incorruptionem, nedum immortalitatem, tunc induisse, uti pluribus ostendam infra, ubi iste Bonaventuræ locus latius expendendus recurret. Non satis etiam firma mihi apparet allegata causa, ob quam sanctus doctor incorruptionem corporis & sacra stigmata non clarius expressisse credendus sit in translatione secunda, aut alibi; scilicet, tum ne jam bis exposita, in eodem cap. 15 tertio repetendo, lectori nauseam pareret; tum quod occasio ei defuerit eadem alibi tractandi. Quamvis satietatis cavendæ ratio habere locum potuerit in primæ translationis narratione, non debuit habere in secundæ. Nam prima translatio contigit postridie obitus S. Francisci; secunda fere quadriennio post, quo scilicet tempore tam eximia perseverans corporis incorruptio novum fuisset miraculum, ac propterea paucis saltem verbis, quæ nauseam minime creassent, sed delectassent lectores, clarius indicanda. Denique, ne quid prætermittam, non defuit deinde Bonaventuræ occasio, & opportuna quidem de eodem argumento loquendi, dum, ut supra indicavi, caput XVI pro veritate sacrorum stigmatum adversus æmulos conscripsit.
§ XIV. An S. Bonaventura saltem uspiam insinuaverit, sibi notum fuisse prædictum sacri corporis, incorrupti & in pedes erecti stantis, prodigium: an contra ejusdem silentium eidem miraculo adversetur.
[Missorius asserit, Bonaventuram prodigium corporis sic servasse arcanum,] Hactenus ex Bonaventura disseruimus, dicine, an negari debeat, S. Francisci corpus tempore secundæ translationis suæ (nam de primæ nullum esse potest dubium) incorruptum fuisse. Nunc altera discutienda venit quæstio, an scilicet Bonaventura saltem tradiderit, vel quo quo modo insinuaverit, idem corpus, integrum & incorruptum, sine ullo fulcro stare suorum pedum plantis innixum, quale ex Missorio descripsi in hujus Dissertationis num. 3; nam qui istud prodigium negant, ejusdem sancti doctoris silentium in rem suam laudant. Et vero, si mirabilis illa sacri corporis in pedes erectio contigerit triduo post secundam translationem, id est, anno 1230, (uti ex traditione conventus Assisiensis asserit Missorius mox laudatus) incredibile est, eam latere potuisse Bonaventuræ primo supra trigesimum annum post scribenti, qui & nihil in indagando diligentiæ prætermisit, & generali tum fungens totius Ordinis Ministerio, penitius, quam quispiam alius, de Franciscanis rebus instrui potuit, debuitque, nec arceri a secreto ad spectandum prodigium, si quis tunc fuerit, aditu, ex affirmantium sententia tum temporis nondum obturato.
[250] [ut tamen insinuaverit, sibi fuisse notum;] Ad S. Bonaventuræ aliorumque veterum silentium non eodem modo respondent Missorius & Rugilus. A primo ordiamur. Agnoscit ille assertum S. Francisci, suis pedibus sine fulcro insistentis, miraculum a nullo veterum scriptis proditum esse, sed inter arcana Ordinis habitum; a Bonaventura tamen caute prudenterque sic insinuatum, ut (salvo arcano) parvo negotio emunctæ naris homines consilium introspicere possent. At quorsum arcanum hoc? Ne tam sacrum (inquit) & pretiosum pignus auferretur ab Ordine. Si ceteri omnes eadem cautione hujus generis sacra pignora sua custodirent, jam nullum e tam multis Sanctorum corporibus, quæ omnipotens Deus ad sui Nominis gloriam incorrupta servat, fidelium devotioni pateret. Sed ponamus, peculiarem fuisse Fratribus Minoribus servandi arcani causam, & Missorium audiamus Bonaventuræ locos in rem suam allegantem. Laudat in primis illum, qui secundum meam partitionem legitur in Vita num. 215, ubi Bonaventura, postquam narravit vere admirabile sacrorum stigmatum in defuncti corpore prodigium, sic prosecutus est.
[251] [in quem finem Missorius allegat verba sancti doctoris,] Ut caro illa sanctissima, quæ crucifixa cum vitiis in novam jam creaturam transierat, & passionis Christi effigiem privilegii singularitate præferret, & novitate miraculi resurrectionis speciem præmonstraret. Hunc locum ita excipit Missorius: Non inficior, inibi Bonaventuram de sancti Patris corpore nondum sepulturæ mandato sermonem habere; ast ea animadversio ejus hominis est, qui optime noverat, quid posthumum evenerat. Etenim, si cuipiam illorum, qui Seraphici corporis stationem omnino sibi persuasam habent, hoc tempore scribendum foret de ipso eodem corpore, quum anima caruit, satis obvium esset ac naturali dicendi mori consentaneum, hoc pacto animadvertere: “Enim vero tot tantaque, quæ in ejus corpore miracula contigerunt, præsagitiones fuerunt resurrectionis illius, qua corpus illud sanctissimum mox frui debebat.” Sit ita: sed non sic locutus est Bonaventura; non enim dixit, ista signa fuisse ressurectionis, qua corpus illud… MOX frui debebat. Ponamus paulisper controversum corporis stantis miraculum Bonaventuræ penitus fuisse ignotum, nonne tamen ille ex tanta corporis exanimati pulchritudine, vereque admirandis signis, de futura ejusdem in postremi judicii die gloriosa resurrectione pronuntiare potuisset, dicereque, ea talia fuisse, ut corpus illud novitate miraculi postremæ illius beatæ resurrectionis speciem præmonstraret? Sed de hoc rursum inferius plura erunt annotanda.
[252] Pergit Missorius, Nec secus, aiens, sententiam suam aperuit hoc loco Bonaventura, [& in rem suam exponit;] quum inquit: “Novitate miraculi resurrectionis speciem præmonstrabat” Quinque sunt verba, sensu vero omnino tria, digna propterea, quæ a lectoribus sedulo observentur, & a nobis vere ac plane expendantur. Primo inquit: Novitate miraculi; secundo Resurrectionis speciem; tertio: Præmonstraret. Primum Novitas miraculi, hoc est, sacrorum Jesu Christi stigmatum in corpore S. Francisci impressio ea fuit, ut recte, & quidem historice, dicere potuisset: Singularitate miraculi. Singularitati accessit excellentia, & sane talis ac tanta, ut non modo spem hominum vincat, verum etiam cogitationem. Huic igitur miraculi novitati atque excellentiæ resurrectionis novitas, gravissimo Bonaventuræ judicio respondit, atque ita, ut, si corpus ea prærogativa donatum fuerat, propter quam IN NOVAM JAM CREATURAM TRANSIERAT, si ejusmodi transitus resurrectionem portendebat, ecquam aliam portenderet, nisi eam, quæ non modo incorrupto (quæ aliis bene multis sanctorum hominum corporibus communis est) verum etiam stanti, & in speciem spiranti congruere potest.
[253] Interponamus hic observationes nostras, sermonem Missorii deinde resumpturi. [at nobis non videtur] Bonaventura proxime relatis verbis hæc præmiserat: Beato namque Viro migrante a sæculo, spiritus ille sacer domum æternitatis ingrediens, fontisque vitæ haustu plenario gloriosus effectus, expressa quædam in corpore futuræ gloriæ signa reliquit. Mox duo hujusmodi signa memoravit, sic pergens: Ut caro illa sanctissima, quæ crucifixa cum vitiis in novam jam creaturam transierat, & passionis Christi effigiem privilegii singularitate præferret, & novitate miraculi resurrectionis speciem præmonstraret. Tum, quæ fuerint duo ista signa, exponens, alterum, per quod passionis Christi effigiem præferebat, ait, fuisse quinque stigmata; alterum vero, quod resurrectionis speciem præmonstrabat, seu, ut etiam infra loquitur, quod secundæ stolæ pulchritudinem prætendebat, dicit, fuisse prodigiosum candorem carnis, quæ prius (ante mortem) tam ex infirmitate, quam ex natura, ad nigredinem declinabat, uti post pauca subjecit.
[254] [id ex illis consequi.] Quapropter, nisi vehementer fallar, apud Bonaventuram quinque stigmatibus non respondit resurrectionis novitas, ut visum Missorio est, sed passionis Christi effigies; nimio vero carnis candori species, seu figura quædam atque præsagium futuræ beatæ resurrectionis. Hæc autem cur ille dicere nequiverit, etiamsi nescisset, corpus Francisci umquam in pedes divinitus fuisse erectum & adinstar spirantis stare; imo etiamsi non dubitasset, quin illud tunc temporis, quo scribebat, in cineres & ossa solutum jaceret? Nonne ex illo exanimati corporis subito minimeque naturali decore rectissime præsagire poterat ejusdem in supremo judicio beatam resurrectionem & futuram gloriam? Præterea, si Bonaventuræ mentem recte assequar, non dicit ille, S. Francisci carnem in novam jam transisse creaturam, quia singulari illa stigmatum prærogativa insignita fuerat, sed potius, hac, velut præmio, donatam fuisse, quia illa crucifixa cum vitiis, in novam jam (dum viveret) creaturam transierat. Loquendi modum sanctus doctor mutuavit ex S. Pauli Epistola ad Galatas, in cujus cap. 5, ℣ 24 legitur: Qui autem sunt Christi, carnem suam crucifixerunt cum vitiis & concupiscentiis suis: & cap. 6, ℣ 15 : In Christo enim Jesu neque circumcisio aliquid valet, neque præputium; sed nova creatura; nempe per fidem, spem, charitatem, emendationem morum &c.
[255] [Profert & alios S. Bonaventuræ textus,] Rursum aliud argumentum Missorius subjicit sic disserens: Tum acutius introspicienda sunt ea verba: Resurrectionis speciem. Non adstruit veram resurrectionem; sed RESURRECTIONIS SPECIEM, quodque attentius ponderandum, sermonem habet de resurrectione carnis, spiritu destitutæ. Talis ergo resurrectio isthæc fuerit, oportet, quæ soli corpori conveniat. Hæc porro alia dici nequit aut excogitari, quam si corpus ea positione afficiatur, quam si quis inspiciat, continuo fateatur, corpus illud vivere, aut viventis quidem certe speciem habere. Clarius adhuc patet hæc resurrectionis species in idea vera ac nativa, quam verba ipsa efformant. Etenim, si hominem vel sagacissimum percunctemur; Quo tandem pacto fieri posse, arbitraris, ut exanime corpus RESURRECTIONIS SPECIEM præferret? Illico sic reponeret (neque enim secus reponendum suppeteret:) Non alio, arbitror, modo, quam si corpus, quod pridem in arca cubabat, subito sese erigeret in pedes, oculos aperiret, faciem erigeret, quo pacto vivens putaretur & spirans, tametsi non foret. Ita ferme sententiam suam, aperuit Bonaventura, qui uno & altero dumtaxat verbo explicuit, quod nos multis explicuimus, quo luculentius Seraphici doctoris sensum, duobus tantum verbis conclusum, aperiremus.
[256] [& ratiocinia,] Resurrectionem dixit: nam reapse, si corpus assurrexit, quantum corpus patitur, resurrexit. Idcirco profitemur in Simbolo Carnis resurrectionem. Latinis namque RESURRECTIO est quasi ITERATA ERECTIO: homo siquidem ratione corporis & surgere & stare dicitur. Corpus namque est, quod cecidit; unde & a cadendo Latinis CADAVER, ex quo dicitur. Resurrectio non significat primario animæ cum corpore conjunctionem; sed, ut inquit Tertullianus lib. de Resurrectione, CARNIS RECIDIVATUM. Dein alterius verbi adjectione, hoc est, SPECIEM, sententiam suam temperavit. Vera siquidem resurrectio in corpore spiritu experti enimvero non fuit; sed SPECIES dumtaxat RESURRECTIONIS. Deinde postremum illud verbum PRÆMONSTRABAT, Bonaventuram de ea Seraphici corporis resurrectione, quam adstruebat, certiorem fuisse, liquido demonstrat. Etenim, quid tandem significat verbum illud PRÆMONSTRABAT? Nimirum: Innuit, quod postea exitus probabit.
[257] Ita de utroque Nicolao, Myrensi & Tolentinate, Ecclesiastica fert historia, [quibus id demonstrari existimat;] & illum quarta & sexta feria semel dumtaxat, idque vesperi, lac nutricis suxisse; & hunc septennem complures hebdomadæ dies jejunare cœpisse: quæ quidem nova & inaudita abstinentia temperantiam a cibo & potu præmonstravit, quam uterque toto vitæ curriculo retinuit. Quod si neuter adultus pristinam illam temperantiam retinuisset, quam falso atque inepte diceretur prior illa abstinentia fuisse posterioris indicium? Sic etiam insignis ac pene divina sanctissimi Mediolanensis antistitis, Ambrosii eloquentia prænunciata perhibetur, quum in infantis ore examen apum consedit. Pone ergo, Ambrosium jam grandævum nulla eloquentiæ laude floruisse; an non inane ineptumque ejusmodi præsagium fuisset? Nec irridicule dixisset Bonaventura, resurrectionis speciem per carnem illam sanctissimam præmonstratam fuisse, nisi corporis viventis in morem assurrexisset. Nam, quod attinet ad prænunciandam universalem resurrectionem, non minus ineptum, quam supervacaneum fuisset ex præcipuis mirisque signis id prænunciare, quod B. Francisco cum nequissimis hominibus futurum est commune.
[258] Modo dicta de more denuo expendemus. Non inficiabor, [sed quæ sedulo expensa] resurrectionem carnis ad corpora proprie pertinere, sed cum hæc minime futura sit sine conjunctione animæ, quotusquisque est, qui, dum de mortuis agitur, audita voce resurrectio, eam de resurrectione corporis sine conjunctione animæ dictam putet? At Bonaventura, inquies, ibidem sermonem habet de resurrectione carnis spiritu destitutæ. Recte: sed nonne & nos, dum ex Apostolorum symbolo carnis resurrectionem confitemur, sermonem habemus de resurrectione carnis spiritu destitutæ, tametsi hanc per conjunctionem animæ cum corpore suo futuram simul profiteamur? Ubi vero dixit sanctus doctor, S. Francisci corpus sine conjuncta anima resurrexisse, aut resurrecturum fuisse? Porro anceps est animadversio ad vocem species, quæ Latine varias patitur significationes & usurpari potest pro imagine, facie, effigie, forma, similitudine &c. Præmonstrare autem est: Ante monstrare, ostendere, quod futurum est. Rectissime igitur Bonaventura dicere potuit, per prædicta sacri corporis mirabilia præmonstratam fuisse ejusdem resurrectionis speciem, quia illud sic vere quamdam resurrectionis, quæ in supremi judicii die futura erat, speciem, seu imaginem, formam, similitudinem præferebat.
[259] Ponamus tamen, vocem speciem a Bonaventura studiose additam, [nobis persuadere nequeunt,] ut certum resurrectionis modum indicaret; non propterea oportebit illam de non vera, quæ sine conjunctione animæ futura esset, corporis resurrectione interpretari. Sensu enim magis proprio & obvio dici potest, eam vocem additam ad significandam, non communem omnibus hominibus, vel cuilibet justorum, resurrectionem, sed excellentiorem quamdam, secundum istud Apostoli 1 ad Corinthios 15, ℣ 41 & sequenti: Alia claritas solis, alia claritas lunæ, & alia claritas stellarum. Stella enim a stella differt in claritate: sic & resurrectio mortuorum. Ex hac interpretatione sensus verborum Bonaventuræ hic fuerit, eximiam S. Francisci corporis in communi carnis resurrectione gloriam præmonstratam fuisse novitate miraculi, carnis scilicet, quæ prius (ante obitum) tam ex infirmitate, quam ex natura, ad nigredinem declinabat (sed mox ab obitu) candore nimio nituit, accedentibus etiam aliis in eadem carne signis, quorum omnium, ut postea ait, tam formosa & miraculosa varietas jocunditatem & admirationem contuentibus ingerebat. Procul dubio hæc potuerunt merito videri, dicique præmonstrasse quemdam excellentiorem in extremo judicio resurrectionis modum, a communi justorum multum diversum.
[260] [controversum sacri corporis prodigium Bonaventuræ notum fuisse.] Ex dictis sponte sua fluit longe dispar ratio hoc inter & adducta de utroque Nicolao & Ambrosio exempla. Nisi enim eorum duo primi eximia abstinentia, atque alter eloquentia, in hac mortali vita excelluissent, quo tandem tempore locove memorata abstinentiæ & eloquentiæ præsagia rata fieri potuissent? Non utique in vita altera. At posito paulisper, S. Francisci corpus nec hactenus resurrexisse, nec ante communem resurrectionem carnis resurrecturum, nihilominus verissima erunt allegata a Bonaventura præsagia, quorum veritatem etsi ille, dum scribebat, non fuisset expertus, pro certis tamen & indubitatis habere debuisset. Nec vero ut rata fiant, deerit tempus, in postremo scilicet judicio, quando illud suæ denuo animæ conjunctum, nemo, nisi impius, dubitet resurrecturum magna in gloria, quam signa illa præsagiisse, merito censuit Bonaventura. Hæc de argumentis, pro sacri corporis incorruptione miroque in pedes erecti statu ex Bonaventura hactenus recensitis.
[261] [Alii negant, argumentum a silentio S. Bonaventuræ,] Supra monui, non eodem modo a Rugilo, quo a Missorio, responderi ad objectum Bonaventuræ silentium de dicti corporis mirabili situ: nam incorruptionem ejusdem notam Bonaventuræ fuisse, illi consentit. Missorium audivimus; nunc Rugilum audiamus. Ita disserit: Opponunt primo antiquorum silentium. Vetustiores (inquiunt) biographi, sanctus ipse Bonaventura, & tandem Bartholomæus Pisanus, cujus Conformitatum libri a generali Ordinis capitulo sunt approbati, ne verbum quidem de asserta incorruptione atque statione mirabili Franciscani corporis habent. Novum igitur inventum est. Ad hæc utimur responsione multiplici. Primo genus hoc argumenti, quo facilius est atque frequentius, eo est etiam passim enervius & infirmius. Usurpamus verba Theophyli Raynauditom. VIII, pag. 143, ubi in idipsum hæc habet: “Est hæc argumentatio similis illi, quam Anabaptistæ adversus Evangelistam Lucam intentant ex Josephi Hebræi silentio de Piscina Probatica. S. Hieronymus stramineum hoc argumentum valide confregit, monstrans, silentium B. Lucæ de plerisque ad S. Paulum attinentibus nihil veritati incommodare. Eadem argumentandi infelicitate ea, quæ S. Hieronymus, tacente D. Athanasio, prodidit de S. Antonii ad Paulum, heremitarum principem, itinere, de cibatione utriusque per corvum, & de Pauli per Antonium tumulatione, infirmarentur.” Hæc rite Raynaudus.
[262] Pergit Rugilus: Revera, ut semel aliquando argumentum hoc negativum vigeat, [aliorumque veterum petitum, ullius hic roboris esse,] tantis indiget fulcimentis, ut pene semper claudicet, & vix ex tot millibus unum, quod bene constet, occurrat. Innumeræ enim causæ interesse solent scriptorum silentio, posteritati ignotæ. Nos ex ipsa responsionis vi nullam tenemur reddere peculiarem, silentio etiam illo late (quod non facimus) permisso. Notam enim Bonaventuræ, & ab eo traditam fuisse S. Francisci corporis perseverantem incorruptionem contendunt argumentis, quæ præcedenti § examinavimus. Tum sequitur hic: Unam tamen conjicimus (causam Bonaventuræ silentii de stante corpore) sane non improbabilem, eamque, dum arriserit, accipite. Ex Speculo vitæ S. Francisci & sociorum pag. 181 legimus, F. Ubertinum a Casali, qui sæculo XIII vivebat, audivisse a B. Conrado de Offida, ipsum a F. Leone, aliisque sancti Parentis sociis accepisse, cælitus ipso S. Francisco post mortem revelante; futurum nempe esse aliquando, ut ejusdem Francisci corpus quodammodo præmature resurgeret; sed tempore hominibus incomperto, & Deo melius viso; eo tamen præsignato, quo suum magis vexari Ordinem, ac impugnari Regulam, sinerent dies; idque futurum præcipue in suorum filiorum solamen.
[263] Revelationem porro ac traditionem hanc rejicere, [& aliunde faciunt conjecturas, ex quibus videri posset,] non fert animus, nec subest causa. Adde, Raynaldum in Annalibus Ecclesiasticis ad annum MCCCXXI, num. 19 scripsisse, hæc insuper alia haberi in quodam pervetusto Ms., asservato, tum in Vaticana bibliotheca num. 4010, tum in Veneta S. Marci codice 196: “Incipit tribulatio & tentatio, quam prædixit B. P. N. Franciscus in morte sua, Ordini appropinquare… Et tribulatio incepit anno Domini MCCCXXI.” Deinde excitatam tunc temporis salebrosissimam controversiam memorat de paupertate Christi & Apostolorum, quæ tantopere, ut satis liquet, Minoriticum Ordinem excitavit. Hinc duas nanciscimur S. Francisci revelationes, specie quidem diversas, sed nimis valde se invicem respicientes & confirmantes, nosque recta in id, quo tendimus, dirigentes. Una est tribulationis Ordinis impugnatione Regulæ, quæ facta dicitur in morte: alia consolationis ejusdem, resurrectione inchoata corporis, quæ traditur facta post mortem. Utraque vero eidem tempori præfinito respondet, & utrumque conjungit, tribulationem nempe Ordinis, & sacri corporis resurrectionem.
[264] Cumque prioris jam tempus constitutum habeamus, [corporis in pedes erectionem primum contigisse] currente sæculo XIV, exinde cogimur (adoptatis revelationibus ac monumentis istis) ad hæc usque tempora resurrectionis etiam illius initia retardare. Quæ si vera & recipienda sunt, corrigendus est author Collis Paradisi, & pro numero annorum 1230 potius erit sufficiendus numerus valde affinis 1330, in quo facillime lapsus esse potuit… Neque hinc sequitur quidquam incommodi inscriptioni præfatæ Gregorii IX (consule superius § IX) quam tamen virilius non propugnavimus. Illam enim subtilius expendenti constabit, ibi laudibus quidem summis incorruptionem sacri corporis efferri, sed de situ admirabili verbum nullum, quod potius mox prolata (pro resurrectione ad seculum XIV differenda) confirmat. Eadem distinctione uti licet pro visitationibus reliquis, non ex nostra, sed ex aliorum, sententia cursim relatis, & etiam prætermissis, quæ probabilem epocham istam præcesserunt.
[265] [diu post obitum Bonaventuræ, qui proinde eam non potuit memorare.] Hæc autem omnia nos conjiciendo tantum monemus, non vero sententiam præcipitamus. Non modicam quidem exhibent nobis veritatis speciem, sed nihil inde præsumimus, nec firmiter huic prodigio epocham decernimus ullam. Unum hoc contendimus, ita nempe fuisse visum a testibus, atque a Majoribus traditum, quod constantissime tenemus: alterum vero, illud incorruptum ac integrum fuisse semper usque ab obitus die, ut ex mox recitandis, partim a me jam recitatis. Primum asserimus tamquam principium; secundum vero quasi illud consequens. Nam præter monumenta statim subscribenda, ad hoc etiam ordinis congruitate deducimur, ut ex adverso rerum discrepantia ac perturbatione depellimur. Dissonum namque atque incredibile nobis est, scilicet, fuisse illud prodigiose incorruptum ex certis infra; secundo vero fuisse dissolutum; tertio iterum incorruptioni redditum; quarto denique erectum in pedes. Præterea multiplicarentur miracula, nulla cogente necessitate. His interea permissis, en causa præsens & urgens vetustiorum silentio. Conticuerunt, quia proferre non poterant, quia nondum erant: annus enim MCCCXXX, cui præfatæ resurrectionis (ut vocant) prodigium ex hac sententia alligatur, longe jam prætergreditur mortem ipsiusmet S. Bonaventuræ. De Pisano vero seorsum agendum est. Hæc de silentio admirandi situs, quod in vetustis biographis libenter admittimus. Hactenus RR. PP. Conventuales Romani per laudatum Rugilum.
[266] [At non tam parvi hic saciendum videtur S. Bonaventuræ silentium;] Agnoscunt igitur illi veterum biographorum ac nominatim S. Bonaventuræ, silentium, non quidem de incorruptione atque integritate corporis, sed de erecti & suis pedibus consistentis prodigio; verum hoc silentium nullius prorsus momenti esse, autumant; imo forte etiam ratione temporis, quo S. Bonaventura floruit, omnino necessarium. At utrumque suas patitur, nec leves, difficultates. Ac primo quidem non diffitemur, argumentum negativum frequenter nullius esse roboris; tunc scilicet, dum ei opponitur affirmativum ex solidis rationibus, aut idoneis minimeque suspectis monumentis vel scriptoribus formatum, quorum scilicet affirmationem præstare oportet mero aliorum silentio. Neque vero S. Hieronymus negativo argumento aliquando uti dubitavit in Catalogo Scriptorum Ecclesiasticorum cap. 7 ex S. Lucæ silentio Periodos Pauli & Theclæ fabulis annumerans his verbis: Igitur περιοδοὺς Pauli & Theclæ, & totam baptizati Leonis fabulam inter apocryphas scripturas computamus. Quale enim est, ut individuus comes Apostoli (Lucas Pauli) inter cæteras ejus res hoc solum ignoraverit? Ex solo igitur S. Lucæ de hac historia silentio Hieronymus arguit, eam Lucæ ignotam fuisse, adeoque fabulosam, cum ille alioquin eamdem nec ignorasse potuerit, nec debuerit prætermittere. Quid ni simile quid arguere liceat ex Bonaventura, qui sese in res S. Francisci diligenter indagasse profitetur, & nihilominus siluit prodigium tam singulare, Sanctoque suo tam honorificum, nisi justæ silentii illius causæ probentur? Dispiciendum igitur est, an monumenta & rationes, quæ ab affirmantium parte erudito lectori partim jam dedi, partim dabo expendenda, talia sint, ut antiquorum silentio debeant prævalere.
[267] Jam quod ad alterum attinet, memorata revelatio ex Speculo vitæ S. Francisci & sociorum ejus, [allatæ vero conjecturæ, si sat firmæ sint,] editionis Metensis, reipsa legitur assignato folio 181 verso, uti & in editione Bosquieriana, centuria 3, cap. 35, non tamen in Spoelberchiana, nec in nostro Ms. Speculo Lovaniensi. Eam ex Metensi, quæ antiquior est, transcriptam habe. Titulus capitis hic est: Quod S. Franciscus assurget ante resurrectionem. Tum incipit: Ego frater Ubertinus, Ordinis Minorum, audivi a sancto viro Corrado, & a quam plurimis fide dignis, quod B. Franciscus post suam glorificationem in cælis revelavit sancto fratri Leoni, & aliquibus aliis revelatum dicitur, quod in hac apparitione Christus prædixit, & dum fuit signatus stigmatibus (Bosquierus habet: Quod Christus prædixit ei, dum fuit signatus stigmatibus) tribulationes sui Ordinis & Ecclesiæ, & corruptionem & condemnationem suæ Regulæ, & tantam confusionem mentium spiritualium virorum suorum propter universalem impugnationem istius Regulæ, quod ad confortationem & illuminationem ipsum resuscitaret piissimus Jesus in corpore glorioso, & ipsum faceret prædilectum parvulis suis visibiliter apparere. Quid de hoc erit, potest expectari devote, sed non asseri temerarie: tamen devotione * multum ratio suffragatur, ut, sicut Franciscus fuit similis singulariter Christo passione, sic & conformis sibi * præ aliis anticipatione resurrectionis, & maxime ad confortandum fidem. Ita utraque editio laudata, sed silente, ut monui, Spoelberchiana cum nostro apographo Ms. codicis Lovaniensis. Alterum supra laudatum textum Raynaldus loco ibidem annotato vere habet ex Ms. Vaticano; verum is eumdem pseudominoritæ schismatico, prophetiam illam (qualiscumque hæc demum sit) in suum suorumque gregalium favorem interpretanti attribuit. Quod si verum sit, nihil hinc pro conjiciendo tempore, quo Francisci corpus resurrexisse videatur, potest haberi.
[268] Porro si prædicta revelatio ex Speculo vitæ S. Francisci allegata, [adversantur traditioni conventus Assisiensis,] pro cujus veritate ipse Ubertinus, aut quisquis alius animadversionem suam adjecit, spondere noluit, admittenda sit, atque ita exponenda, ut non de resurrectione, quæ per conjunctionem animæ cum corpore fit, qualem verba illa præferunt, sed de solius incorrupti corporis exanimis, instar vivi, in pedes erectione, primum anno 1330 facta, accipiatur, fateor, nullum esse argumentum, quod a S. Bonaventuræ silentio petitur, quippe qui anno 1274 vita functus scribere nequiverit, quæ demum anno 1330, id est, annis 56 serius acciderunt. Sed eadem revelatione sic accepta, admissaque, non solum corrigendus erit auctor Collis Paradisi, & pro anno 1230 substituendus annus 1330; verum etiam recedendum erit a traditione conventus Assisiensis S. Francisci, ex qua Missorius, num. 2 relatus, affirmat, ejusdem Sancti corpus, postquam in suam illam basilicam anno 1230 translatum, & sepulturæ traditum fuit, exemplo Christi Domini post triduum a sepulchro resurrexisse &c.
[269] Atqui tamen RR. PP. Conventuales Romani apud Rugilum supra num. 22 & sequenti, traditionem ejusdem conventus de erecto in pedes sacro corpore maximi faciendam esse, [quam e Missorio supra retulimus.] observarunt eo etiam ex capite, quod ibi sit res tradita, quodque proinde traditio ibidem sit in naturali sua sede; & ex loci maxime circumstantia naturalem sibi vindicet authoritatem & fidem. Non esse porro ex oscitantia scriptoris Collis Paradisi annum 1230 positum pro 1330, manifestum fit ex verbis Missorii, ejusdem loci traditionem allegantis pro corporis in pedes erectione facta post triduum a translatione, quæ procul omni dubio, non anno 1330, sed 1230 contigit. Quam ob rem, tametsi cum aliquo falso temporis adjuncto factum ipsum verum esse possit, necesse tamen est, ut ipsa, quæ tam notabilis temporis, centum scilicet annorum, errore laborat, traditio de erectione corporis vacillet: ac proinde, qui traditionem conventus Assisiensis pro dicta sacri corporis erectione maximi faciendam contendunt, potius ab obscura ista revelatione, meo quidem judicio, recedent.
§ XV. An Pisani partim silentium, partim dicta, eidem sacri corporis prodigio adversentur.
[Prodigii patronis objiciunt etiam alii silentium] Reverendus pater Gabriël Rothomagensis, unus ex illis, qui controversum corporis prodigium negandum censent, ad Bartholomæum quoque Pisanum, velut non solo silentio, sed etiam verbis, sibi faventem, provocat. Illo teste, Pisanus in libro Conformitatum S. Francisci, conformitate VIII & XXXIV, parte 2 de eodem sacro corpore sermonem faciens, utitur sexies vocabulo JACET; bis in VIII, & quater in XXXIV. In Conformit. VIII sic ait: “In loco de Assisio jacent hi fratres sanctissimi. Primus est pater sanctissimus noster, videlicet B. Franciscus, qui singularissimus fuit inter Sanctos vita & similitudine ad Christum, hic requiescit; de cujus corpore ad ostendendum populis nihil invenitur, nec habetur; ac in quo ecclesiæ loco jaceat, etsi quibusdam sit agnitum, quibus vero, nulli est notum.” Conformit. XXXIV: “B. Franciscus Assisii in Colle inferni, id est, ubi malefactores puniebantur, dimisit se sepeliendum ex humililitate, in loco videlicet, ubi nunc jacet… Fuit translatum ejus corpus ad locum, ubi nunc jacet… Ejus corpus simul cum capsa” (seu loculo, cui inclusum antea fuerat) “fuit portatum & positum, ubi nunc jacet… Translatus ad ecclesiam, in qua nunc jacet.”
[271] [& dicta Pisani;] Et Conformit. XL, quæ est ultima, parte 2 loquendo de sepulchro S. Francisci in loco S. Georgii, in quo fuit fere quatuor annos, dum fabricabatur ecclesia, in quam fuit postea translatus anno MCCXXX, & in qua nunc jacet & requiescit, utitur etiam idem Pisanus vocabulo JACERE ad denotandum, quod, sicut apud S. Georgium jacuit, jaceat etiam in ecclesia, in qua requiescit; & ideo in hac Conformitate XL, § XVIII sic dicit: “Ubi tunc jacebat corpus B. Francisci.” Ergo corpus Seraphicum est nunc in eodem statu & situ, ac erat in priori loco S. Georgii, ex Pisano; sed sic est, quod ex Pisano JACEBAT apud S. Georgium; ergo ex eodem Pisano nunc JACET in ecclesia, in qua requiescit. Sed advertendum est, quod hæc citatio Pisani mox facta de § XVIII Conformitatis XL non reperitur in editione Pisani Bononiensi anni MDXC; etiam mutilata,… bene vero reperitur in ejusdem Pisani editione Mediolani facta anno MDX apud Gotardum Ponticum. Hactenus laudatus P. Gabriël, recte observans, ea, quæ ex § XVIII Conformitatis XL recensuit, in editione Mediolanensi, non in Bononiensi, haberi.
[272] Ad objectum Pisani silentium Rugilus reponit sequentia: [quibus illi reponunt, Pisanum in hoc Opere,] Nunc ad Pisanum convertimur. Hunc reddita superius (num. 262 & sequentibus) causa silentii antiquorum sane complecti non potest. Edidit enim Conformitatum libros anno MCCCXCIX, nempe septuagesimo ferme anno post probabilem illam epocham admirandi situs, quam scilicet num. 264 dixerat, posse probabiliter anno MCCCXXX illigari. Sed alia peculiaris illi fuit causa tacendi. Pisanus nullo pacto habendus est scriptor vitæ & historiæ S. Francisci. Conformitates dumtaxat S. Francisci cum Christo, ascetarum potius more & piarum meditationum usui, quam historicorum legibus & ordine demonstrandas assumpsit.
[273] Utut vero numquam præclare sentiendum sit de hoc Opere, [aliunde parvi faciendo, solum sibi proposuisse] neque unius temporis, neque unius hominis, neque nullius absurdi; unum procul dubio hinc omni jure contendimus, nihil penitus inferri posse umquam ex hujus libri silentio, cujus lex & scopus est, non quidem omnia, sed ea dumtaxat, quæ ad propositam conformitatem faciunt, ex rebus gestis S. Francisci venari. Hinc sequitur, suapte natura, institutoque suo, plurima passim præterire, quæ vel conformitatem non sapiant, vel etiam machinis, ut assolet, adhibitis, consistere omnino non possint; vel tandem in absurdissima quæque authorem ipsum abripiant. Modo postremi hujus generis futura illi erat tum incorruptionis, tum admirandi situs Franciscani corporis commemoratio. Nam simplex rerum memoria illi esse non poterat; necessario incepto Conformitatum Operi subliganda veniebant: quo semel admisso, jam Pisano surgebat ex ipso rerum & conformitatum ordine novus, sed præceps & absurdus & inextricabilis labor.
[274] Nam si, prætergressa Christi & Francisci vita atque morte (qui libri scopus erat & unus esse debuit & potuit) audacius ad reliqua etiam conferenda excessisset, [scribere conformitates Francisci cum Christo,] jam illico in syrtes & scopulos, vel potius in insanias atque blasphemias intolerabiles se fore impingendum sensisset; quod pius velle, & cautus admittere, non debuit. Fac enim collatas jam omnes utriusque res gestas usque ad sepulcrum; fac, inquam, iterum nolle hic Pisanum consistere; fac, illum moliri novas ultra sepulcrum conformitates. Incipiat (si Deo placet) feliciter a corporum utriusque incorruptione in sepulcro; jam in ipso sepulcri ipsius vestibulo hærebit. Christi enim corpus est * quidem in suo sepulcro incorruptum, ut Francisci corpus in suo: quid modo de Christi atque Francisci animabus? Commentari oportebat, etiam Francisci animam ad inferos descendisse, novis Patribus liberandis.
[275] [quas ultra mortem extendere] Sed jam triduo instat utriusque resurrectio. Primo jam tempus Pisanum angit: secundo Francisci neque integram, neque veram, resurrectionem cum Christi resurrectione plenissima atque verissima conferre, prorsus insignem ac non ferendam redolebat audaciam. Sed fac, Pisanum audere voluisse, ut ausus jam fuerat Francisci sanguinem omnem ad corpus & ad Christi conformitatem revocare; numquid ultra progredi, ut novus jam cœptus ordo postulabat, quocumque ausu & conatu potuisset? Quid enim de Christi reali apparitione multis, & manducatione reali cum discipulis? Quando hæc post resurrectionem Franciscus? Quid de Christi solemnissima ascensione in cælum cum anima simul & corpore? Hoc porro jam penitus nobis Francisci corpus auferebat: in cælo jam enim esset, non in sepulcro; & ne quidem ipsius cineres superessent. Cætera, prorsus ludicra & indigna, non prosequimur, quæ tamen persequi necessario Pisanus ex novo instituto rerum & conformitatum ordine debuisset, nisi in sepulcro prudens constitisset.
[276] [non debuit, nec sine piaculo potuit;] Hæc Pisanus omnino vidit, & cavit, horrore ac necessitate compulsus; idque tantum assumpsit, quod perficere potuit; eo vel maxime, quod conformitatum illarum non jam ipse habendus est, neque fuit omnino, excogitator. Rem ab aliis jam præconceptam ac præmonstratam compendio latius exposuit, atque in partes distribuit. Ipse potius S. Bonaventura illi Operi tum conceptum præbuit, tum fines constituit verbis illis, quibus Legendæ tum Prologum instituit, tum episodia inseruit, tum coronidem imposuit, perpetuoque Franciscum Christo similem atque conformem in vita quidem & in morte, nusquam tamen præter mortem, prædicavit. His ergo sibi traditis finibus Pisanus conclusus, ab iisque prætervehendis tot rerum absurdissimarum ingruentium horrore deterritus, silentio usus est probatissimo, & insuper necessario. Quid igitur inferes a Pisani silentio, nisi prudentiam atque necessitatem?
[277] [nec silentio ejus quidquam roboris accedere] Quod vero Conformitatum Opus illud approbationem obtinuerit capituli generalis, Assisii coacti anno MCCCXCIX, ne folium quidem movet. Primo manifestissimum est, approbationem illam fuisse perfunctoriam & penitus nullam; nam die prima Augusti oblatum est Opus (& quidem spissum atque implexum, si fuit id ipsum, quod nunc habemus) ac die statim sequenti, ejusdem mensis & anni secunda, datæ sunt jam approbationis litteræ, ut merito putandum sit, media nocte una, negotiosissimis insuper horis tum generalis capituli, tum recurrentis veniæ Portiunculanæ, Opus illud non fuisse perpensum, nec lectum, & fortasse nec visum; eo vel maxime, quod cum liber absurda jam multa contineat, satius capituli approbantis famæ consulitur, & æquius de ipsius prudentia judicium fertur, si tantum fide bona famæque Pisanianæ, & Operis pio titulo & forte nonnullorum etiam vel deceptorum vel decipientium fidejussioni, authoritati, judicio innixum, dicamus, litteras illas approbationis concessisse, quam librum reapse ad trutinam suspendisse.
[278] Præterea suspenderit, diutissime etiam atque verbatim examinaverit; quid tum? Præciperentne, remorari editionem Operis propter silentium incorruptionis & admirandi situs? [a qualicumque approbatione libri per capitulum facta.] Cur vero ita in Opere, absolutissimam Franciscanam historiam non professo, nulloque vinculo aut lege ad hæc vel illa potius promenda vel reticenda devincto? Imo ex præfatis silentium potius illi imponere debuissent, si quando ista scripsisset; nam institutum Operis prolationem rei comprimendam, utpote absurdam; ipsius vero silentium exercendum, utpote necessarium, exposcebat. Nihil ergo conficitur, tum a Pisani silentio, tum ab illa, seu præsumpta, seu vera, approbatione capituli. Tandem vetustati penitus omni suppetit alia gravissima silentii causa, de qua prolixius infra; nempe quædam concredita in aurem uni tantum vel alteri ex probatissimis, atque tum Dei voluntate, tum hominum consilio religionis ergo custodienda arcani disciplina: qua posita, riteque, ut suo loco, comprobata, jam argumentum illud desumptum ab antiquorum silentio penitus abit in nihilum.
[279] Nunc pro munere nostro allegata expendamus. Equidem libens agnosco, [Allegata pro Pisani silentio] in isto Pisani Opere multa esse non admittenda; nec diffiteor, non omnia in eo relata Pisani esse, sed aliqua eidem ab aliis inserta, maxime in editione Bononiensi; verum ea, quæ ex Mediolanensi recitavi, quo teste, quove argumento Pisano abjudicabimus? Non abnuam etiam, vix unius diei tempus, quod inter oblatum approbatumque librum ex Pisani ac Ministri generalis litteris intercessisse dicendum videtur, eidem mature examinando minime suffecisse, ac propterea, ut generalis capituli famæ consulatur, aut errorem in signatione litterarum admittendum esse, aut credendum, librum illum ab aliis antea discussum fuisse, & ex horum testimonio & fide ab eodem capitulo generali approbatum & vulgari permissum. Attamen his positis, non minus sequitur, vel Pisano vel censoribus libri illius, vel etiam his & illi, verisimillime ignotam fuisse S. Francisci incorruptionem, vel saltem admirandum situm, nisi de justa tanti prodigii silendi ratione aliunde constet. Hoc itaque inquiramus.
[280] Pro Pisaniano silentio excusando allegari vidimus, [argumenta expenduntur;] quod ipse, non Vitam S. Francisci, sed Conformitates dumtaxat illius cum Christo, ascetarum more conscripserit, nulla lege constrictus ad omnia, quæ ad ipsum pertinent, memoranda: quod præstituta sibi ex Legenda S. Bonaventuræ argumentum & fines Operis sui servare voluerit, ac propterea non ultra sancti Patris sui obitum conformitates debuerit perducere; imo, quod nec potuerit, si pius vellet esse ac cautus: quod denique de ea re silentium ei indiceret tum ex voluntate divina, tum ex prudentissimo humano consilio, custodienda arcani, paucissimis noti, disciplina; adeo ut, si Pisanus istud scivisset, eoque in Opere revelasset, a generali capitulo potius jubendus fuisset expungere, quam addere, si omisisset. De hac postremo allegata causa, quæ ad omnium antiquorum silentium reponi posset, infra, ut promisit, Dissertationis auctorem loquentem audiemus. Interim alias discutiamus.
[281] Ita est; Conformitatum libros nemo recte dixerit esse Historiam, [ostenditurque, ex illis non evinci,] seu Vitam S. Francisci historice scriptam; nemo recte negaverit, Pisano liberum fuisse e S. Francisci gestis ea seligere, quæ ad propositum suum, seu ad celebrandas illius cum Christo conformitates, magis apta judicabat. Per me quoque licet, si quis velit, Pisanum ideam Operis sui formasse ex Bonaventura, qui Franciscum in vita & morte Christo similem dixit. At duo mihi quoque certa apparent; nimirum, Pisanum intra eos terminos non constitisse, ut conformitates in Sancti morte finiret, atque omnia sine delectu collegisse, quæ prædicto argumento suo utcumque congrua censebat. Primum patet ex octo ultimis conformitatibus, quæ in utraque nostra Pisani editione posteriora morte sunt, hoc scilicet ordine: trigesima tertia de descensu Christi animæ ad inferos; 34 de Christi sepultura; 35 de Christi resurrectione & apparitionibus; 36 de Christi in cælos ascensione; 37 de Christi supra omnes res creatas in cælo elevatione; 38 de Apostolorum in omnem terram per Christum missione; 39 de miraculorum patrandorum potestate Apostolis post Christi ascensionem concessa; 40 de Christi in omnes invocantes se benignitate. Hæc certe omnia morte Christi posteriora sunt, & tamen in his omnibus quasdam in Francisco conformitates quacumque tandem ratione assignare conatur Pisanus; ut adeo intra prædictos fines sibi minime consistendum putaverit.
[282] [Pisanum ab eo miraculo] His positis, exigebat certe ipsius scriptionis argumentum, ut Christi a mortuis resurgentis quamdam similitudinem in Francisci corpore incorrupto ac instar vivi suis pedibus innixo stante, prædicaret; quam utique similitudinem sine ullo absurditatis periculo memorare potuisset. At nihil minus apud eum legere est, etiam ubi locus ipse monebat, ut faceret. Audi ipsum in conformitate 34, de sepulcris Christi & Francisci loquentem. Sicut (inquit) Christus quadraginta horis … stetit (id est, mansit) mortuus, & triginta sex in sepulchro, & postea inde resurrexit; sic B. Franciscus stetit quadraginta mensibus & parum plus in primo loco; translatus ad ecclesiam, in qua nunc jacet. Deinde in conformitate 35, expositis Christi resurrectione & apparitionibus, non aliam hic conformitatem apposuit, quam quod ad exemplum Christi, qui resuscitatus a mortuis in corpore suo multis gloriosus apparuit, Francisci anima mox ab obitu se gloria circumdatam aliquibus conspiciendam præbuerit. Mihi quidem difficile creditu est, Pisanum non aliter scripturum fuisse, si sæpe dictum corporis prodigium, insigne utique resuscitati hominis simulacrum, novisset; maxime si illud contigisset triduo post translationem, uti ex traditione conventus Assisiensis narrat Missorius.
[283] [tacere debuisse,] Non ea porro fuit Pisanus dementia, ut Franciscum (quod cogitare nefas est) Christo in omnibus plane perfecteque conformem exhibere voluerit; sed solum undique corrasit ea, quæ qualemcumque inter utrumque similitudinis speciem præferrent; quod manifestum erit cuilibet Opus ejus legenti. Quapropter, licet ille conformitates ultra Sancti mortem & sepulcrum producere voluisset (uti reipsa produxit) non oportebat, illum in ea absurda incidere, quæ supra memorata sunt. Sic verbi causa in conformitate 34 cum dixisset, Christum post quadraginta a morte sua horas resurrexisse; ut aliquid hic conforme in Francisco obtruderet, dixit, hunc, postquam quadraginta mensibus & parum plus in primo suo sepulcro fuerat, inde translatum fuisse; menses horis, translationem resurrectioni satis inepte assimilans. At in conformitate 35, de Christi resurrectione & apparitionibus tractans, caute siluit de Francisci corpore; utque aliquid saltem simile proferret, hujus solius animæ apparitiones memoravit. An non rectius hic ejusdem corporis, exanimis quidem, sed incorrupti & viventis instar in pedes erectionem ad similitudinem veræ integræque Christi Domini resurrectionis adduxisset, si novisset?
[284] Fac tamen ex arcani servandi religione rem sibi notam tacuisse Pisanum, [aut eo modo scribere potuisse, si scivisset.] eademque de causa a sui libri censoribus non esse monitum, ut defectum suppleret; cur saltem, ne posteritati imponeretur, pro verbo jacere, quod de corpore in pedes erecto stante dici nequit, non fuit adhibitum verbum esse, servari, aut simile, quod corporis quidem eo loci præsentiam, sed nullum certum ejusdem habitum situmque indicaret? Neque refert, quod Pisanus num. 282 dicat: Sic B. Franciscus stetit … in primo loco (id est, in primo suo sepulcro;) ibi enim locutus est more Italorum, quibus verbum stare non solum est pedibus consistere, verum etiam, esse, morari, quiescere, jacere &c. Manifestum hoc fit ex eodem objecto loco, ubi dicitur: Sicut Christus … stetit mortuus … in sepulchro … sic B. Franciscus stetit &c. Adde, quod ipsimet sententiæ affirmantis patroni admittant, Francisci corpus in primæ suæ sepulturæ loco, non stetisse, sed jacuisse. Hisce rationibus inducor, ut credam, sacri corporis prodigium, de quo agimus, si verum sit, tunc etiam arcanum fuisse, latuisseque Pisano; sed de arcano illo infra sermo redibit, postquam etiam alios, quos pro se laudant prodigii impugnatores, recensuero.
[Annotata]
* Rosquier. devotioni
* ibid. sit
* i.e. fuit
§ XVI. An affirmantibus prodigium refragentur Ubertinus de Casali, Joannes Gobelinus & Jacobus de Oddis.
[Affirmantibus etiam objicitur Ubertinus de Casali,] Reverendus pater Gabriël a Rothomago in sua Ms. Dissertatione, a partibus suis etiam stare, censet, Ubertinum de Casali, qui (ut inquit) venit ad Ordinem sub generalatu divi Bonaventuræ, & obiit circa annum MCCCXX. Iste scriptor (ita ille prosequitur) in Opere sic intitulato: Arbor crucifixæ Jesu (apud Waddingum in Scriptoribus dicitur: Arbor vitæ Crucifixi) lib. 5, cap. 4 ita loquitur: “Fac apparere in cælo corporis glorificati Franciscum, fac ipsum resurgere, qui dormit in terræ pulvere.” Dicit: Resurgere; dicit: Dormit, ad bis significandum, corpus S. Francisci jacere, prostratum esse, & esse extensum in longum, & in plano, in suo sepulcro decumbere, & non stare in pedes erectum. Dicit: In terræ pulvere, ad caput VII Job *: “Ecce nunc in pulvere dormiam;” & ad caput XII Daniëlis: “Qui dormiunt in terræ pulvere;” hoc est, IN CINERATI, ut exponunt expositores sacri secundum sensum litteralem. Dicitur igitur: In terræ pulvere, ad denotandum, quod S. Franciscus est redactus in pulverem quoad corpus, sicut sunt redacta alia corpora Sanctorum pro maxima parte, etiam Apostolorum, qui sunt ex primis Sanctis Ecclesiæ; & hoc absque præjudicio ipsorum magnæ sanctitatis, ut ait divus Antoninus in Summa historiali, parte 3, tit. XXIII in fine.
[286] [Pius II, vel ejus secretarius, & Jacobus de Oddis,] Addit Pium II summum Pontificem, seu Joannem Gobelinum illius secretarium, qui cum anno 1459 cum eo Assisii fuisset, in Commentariis lib. 2 de eadem civitate hæc annotavit: Nobilitavit hanc urbem divus Franciscus, Ordinis Minorum inventor, cui nihil paupertate ditius fuit. Huic nobile templum erectum est, in quo ferunt sua ossa JACERE; & duplex est ecclesia, altera super alteram. Jacobum quoque de Oddis testem appellans P. Gabriël, Eodem, ait, vocabulo JACET utitur Jacobus de Oddis Perusinus, qui fuit hic (Assisii) guardianus Portiunculæ anno MCCCCLXXXV, in sua Francischina Italica, rudi stilo scripta, prout ferebat modus loquendi illius temporis, cap. XIII, fol. CCCLXXXV, pag. 2 manuscripti, quod est hic in sacro conventu S. Mariæ Angelorum. Ecce ejus verba Italica: “Giacque nel ditto loco quel corpo santo per circa quattro anni, per fine che fo translato el sacro corpo doue giace al presente. Quod Latine sic sonat: Jacuit in dicto loco illud corpus sanctum circa quatuor annos, donec fuit translatum sacrum corpus ad locum, ubi jacet ad præsens.”
[287] [tamquam illi aperit refragantes.] Quando dicitur Latine IN DICTO LOCO, & Italice NEL DITTO LOCO, author loquitur de ecclesia vel cœmiterio S. Georgii, ubi fuit prius corpus S. Francisci, de qua ecclesia S. Georgii antea immediate locutus est Jacobus de Oddis. Ex hoc modo loquendi istius scriptoris sequitur, quod corpus S. Francisci erat in eodem situ tempore, quo scribebat ille author (id est, circa annum MCCCCLXXIV; hoc est, post translationem corporis Seraphici ducentis quadraginta quatuor annis) ac erat apud S. Georgium ante translationem: sed ante translationem JACEBAT, id est, erat extensum & prostratum in suo sepulchro secundum hunc scriptorem, & consequenter etiam tempore ejusdem scriptoris, scilicet Jacobi de Oddis, jacebat Seraphicum corpus, & adhuc nunc jacet in suo sepulchro hodierno, sicut jacebat in primo sepulchro apud S. Georgium. Igitur corpus S. Francisci non est nunc erectum in pedes, sicut non fuit apud S. Georgium: nam a tempore Jacobi de Oddis non mutavit situm. Hæc sæpe laudatus P. Gabriël, quibus quæ reponat auctor Dissertationis PP. Conventualium, nunc subjicio.
[288] [Sed alii volunt, Ubertini locum sibi favere.] Qui vero (ait) Ubertinum a Casali Deum exorantem inducunt verbis illis: “Fac illum” (Franciscum) “resurgere, qui dormit in terræ pulvere;” jam, ut Horatius inquit, fumum potius ex fulgore, quam ex fumo dare lucem, cogitant. Nam si consistat Ubertini & textus istius authoritas, inde maxime Franciscani corporis resurrectionem confirmamus. Hic enim Ubertinus ille est, quem præfati sumus, a B. Conrado de Offida accepisse, futuram aliquando Franciscani corporis resurrectionem; ne quidem illam solummodo novissimi diei (superflua enim ac subridicula fuisset hujuscemodi revelatio) sed aliam quamdam singularis exempli, in medio temporum lapsu, in summo discrimine Ordinis, & in solamen filiorum suorum. Vide dicta superius num. 262 & sequentibus. Exploratissima plane (ita pergit laudatus Rugilus) ut prædiximus, ista nobis non sunt; sed tamen indubium est, Ubertinum revelationem illam adoptasse. Exinde ergo petit, ut jam resurgat a mortuis S. Franciscus: videbat enim, jam mala ingravescere, atque propterea, tempus miraculo præsignatum jamjam instare, putabat, exigebatque quodammodo Hebræorum more promissi a Deo fœderis implementum. Fortasse etiam simplicius interpretatus est rem, ac non tam tempus, quam modus ipsum fefellit; ut etiam expectatio Messiæ sub fortissimi ac potentissimi Regis forma plerosque Hebræorum decepit.
[289] Ex illis enim Ubertini verbis videre videmur hominem non modo hanc, [licet is forte in adjuncto erraverit, nec posse] quam asserimus, non plenam, non propriam, non veram, sed plenissimam atque perfectam S. Francisci resurrectionem expectasse; hanc precibus sollicitasse, & scriptis etiam testatam, tum rem, tum spem reliquisse. Quod certe ex parte hominis simplicitati donandum est; sed tamen illud omni jure inferendum, quod numquam hæc admisisset, nisi ratam rem expectatam & non absurdam ipsius expectationem credidisset. Quis enim, nisi delirus, sine causa tam ingentia speraret, aut sine spe tam incredibilia scriberet? Igitur hæc ipsa Ubertini verba id nobis primum probant, ad quod improbandum unice objiciuntur. Deinde si verborum illorum, non tam spiritum, quam materiam, ut ita loquamur, inspicimus, quotus non videt, Ubertinum etiam, ut pii solent omnes, scripturalem locutionem hic affectasse, unumque ex verbis illis Davidicis: Exurge, quare obdormis, Domine; alterum vero ex illo Job: Ecce nunc in pulvere dormiam, assumpsisse, atque in unam sententiam complicasse? Quorum tamen primum nudam advocationem præsentiæ rei absentis; alterum nudum e vita atque societate hominum excessum & absentiam significat.
[290] Præterea iterum instando verbis, Dormire in terræ pulvere, [ex illo loco quidquam contra se concludi.] aut A PULVERE TERRÆ SURGERE, jam ex hoc ipso non est id ipsum, quod dormit aut surgit, esse etiam pulverem. An, quidquid in terra dormit, vel de terra assurgit, in pulvere terræ non dormit, aut de pulvere terræ non surgit? Hoc autem nunquid non esse etiam potest, imo reapse ac frequentissime non est, etiam corpus vivens? Quid quod SUSCITARI insuper DE TERRÆ PULVERE, neque a morte, neque etiam de terra surgere quandoque præ se fert? Quid enim illud Psalmistæ: “Suscitat de pulvere egenum, & de stercore elevat pauperem?” Igitur scrupulosius, & omni ex parte versatis verbis istis (Ubertini Casalensis) nihil inde jacturæ vel incommodi patitur tum integritas, tum situs admirabilis corporis S. Francisci, quod, licet incorruptum & stans, pulverem tamen asserimus; nam & hoc fuit etiam, dum viveret; & in pulvere dormire, fatemur; sub latebris enim terreni pulveris est, & pulvis est terræ, quidquid illi aut subjacet, aut supereminet, aut circumstat.
[291] Quod autem S. Francisci corpus ab aliis requiescere, [Verbum quoque Quiescere] ab aliis etiam jacere dicatur, nihil putat obesse sententiæ affirmanti, quia scilicet scriptores sæpe vulgi more loquuntur, & sano etiam sensu ea verba de corpore integro, incorrupto & in pedes erecto possunt usurpari. En verba ejus: Vulgus omnis requiescere corpora defunctorum omnia, sive sepulta, sive insepulta, indiscriminatim loquitur; quæ tamen quo modo vel sensu requiescant, non illo communi vocabulo, sed e re ipsa peculiari desumendum est. Sunt enim corpora aquis submersa, igne cremata, terræ mandata, feris vorata; quædam in cineres dissoluta, quos & ventus dispersit; quædam in aquam & cœnum conversa, & terræ immista; quibusdam ossa nuda supersunt; nonnulla tandem sunt integra. Quod vulgus usurpat, hoc item omnium gentium litteræ & sepulcrorum omnium lapides frequentant. Gentiles ipsi quietem sepulturam omnem dixerunt, & REQUIESCERE corpora jam sepulta mortuorum omnia, lapidibus cunctis inscripserunt.
[292] [sic exponunt, ut plus uno sensu adhiberi posset] Tandem sacratiori quodam atque profundiori sensu supposito, divinæ passim Scripturæ Sanctorum mortem QUIETEM, aut DORMITIONEM, aut SOMNUM, aut PACEM appellant, & eadem aut DORMIRE, aut ESSE IN PACE aut REQUIESCERE, dictitant. Huic vero Sanctorum corporum quieti multiplex sensus inest. Crassior est ille vulgaris & obvius, qui opponitur motui. Præter istum est quies a timore gehennæ; in quo sensu Sanctorum corpora requiescunt in spe & expectatione judicii, resurrectionis & gloriæ. Est insuper quies a laboribus & ærumnis mortalis vitæ; quo utroque in sensu quies neque opponitur motui progressivo: nam & ipsa Sanctorum corpora, jam gloria & resurrectione donata, in optima semper spe æternæ felicitatis requiescent; itemque requiescent ab omnibus mortalis vitæ laboribus & ærumnis; sed interea loco movebuntur, imo summa gaudebunt agilitate… En ergo quotuplici sensu aptissime dici possit S. Francisci corpus requiescere absque eo, quod verbum istud, vulgatissimum & omnigenæ prorsus usurpationis & acceptionis, omnino in cineres illud abiisse, compellat.
[293] [de corpore mirabiliter stante.] Primo, in sensu omnium communissimo requiescere dicitur; quia mortuum est, vel quia loco non movetur. Jam nos mortuum S. Francisci corpus fatemur, fatemur etiam immotum; non enim dicimus, illud deambulare aut circumagi. Secundo in communi alio lapidum sepulcralium sensu requiescit; quia sepultum est. Nos autem ultro, sepultum & conditum S. Francisci corpus, concedimus, ejusque locum sepulcrum & conditorium libenter vocamus: integritas enim & situs ejus, utut admirabilis, nequicquam remorabitur, quin & credatur sepultum. Tertio, in sensu Scripturarum primo; an non in spe & expectatione futuræ resurrectionis & gloriæ, & in pace Christi Francisci corpus verissime requiescit? Quarto tandem in secundo Scripturæ sensu: cui enim corpori aptius aptabitur requies a laboribus & ærumnis mortalis vitæ, quam corpori sancti Parentis nostri, qui perpetuo laboribus atque doloribus, humanitati & naturæ necessario inflictis, voluntarias etiam castigationes & excruciationes addebat?
[294] [Tantumdem credunt, dici posse de verbo Jacere.] Quæ de verbo REQUIESCERE diximus, eadem de verbo JACERE dicta sunto. Ambo etenim vulgo defunctorum corporibus addicuntur nullo discrimine rerum. Hic JACET sepulcrales lapides omnes habent pro corporibus, quæ tamen neque sunt corpora, neque jacent: nam proprie JACERE vocabulum congruit corpori integro, fuso, panso super vel subter humum. Nihilominus, quo pacto cineres, quæ corpora non sunt integra, neque sub humo, neque super humum funduntur, cum editis passim ex arcibus emineant, proprie JACERE dici possunt? Sed hæc liberaliter assumuntur, nec nisi liberalem patiuntur interpretationem, ut aperte calumniosi & importuni sit hominis ea subtilius intueri, & coarctare in angustias. Hinc Chrysostomus ipse Hom. II ad Populum Antiochenum non est veritus hoc verbum ipsi viventi sacratissimo Christi corpori in altaris Sacramento accommodare; inquit enim: “Quid agis, homo? Juras super sacram mensam, ubi & Christus occisus jacet.” Videsis ergo, JACERE verbum corpora non corrumpere, neque cineres facere; imo integra potius atque viventia illa requirere. Unde Virgilianum illud: “Silenum pueri somno videre jacentem.”
[295] His adde, Scriptores ipsos, JACENS, sive REQUIESCENS S. Francisci corpus referentes, [Alia eorumdem observatio.] passim addere adjuncta alia quædam, quæ, si verborum ponderibus certandum est, totum id, quod per verba JACERE seu REQUIESCERE moliri possis, confestim destruunt. Additiones S. Bonaventuræ mox subdimus infra: nunc audi Pontificias. Gregorius IX in diplomate, Is, QUI Ecclesiam, his sanctum corpus epithetis ornat: Tam pretiosus thesaurus, sanctum videlicet corpus illius; & in diplomate Mirificans; gloriosum corpus, … gloriosissimum corpus. Hæc eadem habent Innocentius IV litt. Licet is; Clemens IV, Nicolaus IV, Bonifacius IX, aliique innumeri usque in hunc diem. Nunc, si quid valet verbum illud JACERE aut REQUIESCERE, cur non item valebit aliquid illud PRETIOSUM, GLORIOSUM, GLORIOSISSIMUM? Porro si sola verborum vi præliamur, jam hoc uno verbo GLORIOSISSIMUM triumphavimus. Hactenus ille.
[296] Si Ubertinus Casalensis circa annum (ut num. 285 a Gabriële Rothomagensi dictum est) 1320 obierit, [Ex Ubertino non probatur revelatio præmissa,] sacrique corporis in pedes erectionem non ante annum 1330 contigerit, uti probabile censuit Rugilus, nil mirum est, Ubertinum tacuisse prodigium, morte sua posterius. Secus dicendum est, si, quod Missorius ex traditione conventus Assisiensis asserit, istud factum sit anno 1230. Cum Ubertini Opus non viderim, incompertum mihi est, an ille objectis verbis exorare Deum voluerit, ut Franciscum in corpore suo faceret apparere, an vero eadem alio quopiam sensu protulerit. Nisi enim contextus sermonis obstet, possunt verba illa exponi hoc modo: Ponamus, apparere in cœlo corporis glorificati Franciscum; ponamus, ipsum resurgere, qui dormit in terræ pulvere. Hinc pariter ambiguum mihi est, de qua resurrectone, propriane, an impropria, ibi loquatur Ubertinus, atque adeo, an ex eo loco probari possit, illum revelationem de peculiari quadam S. Francisci corporis, ante novissimum diem futura, resurrectione notam habuisse.
[297] Libens concessero, nec ex illa Ubertini phrasi, [nec corporis corruptio, at non favet illo ejusdem erectioni.] a Daniëlis capite 12 accepta, Qui dormit in terræ pulvere, evinci, sacrum corpus illud ex ejusdem Ubertini sententia in cineres esse resolutum; nec ex verbis dormire, vel, quod alii de eodem adhibent, quiescere aut requiescere, necessario concludendum esse, illud in terra expansum jacere. Verumtamen cum Ubertinus ibidem non solum dicat, Franciscum, seu corpus ejus dormire in terræ pulvere, sed etiam dicat: Fac, ipsum resurgere, non obscure alium ejusdem corporis situm, quam erecti in pedes, insinuat. Elevatur quidem argumentum hoc, ab Ubertini silentio modoque loquendi petitum, si prima corporis in pedes erectio anno 1330 affigenda sit; verum hanc epocham, quæ Assisiensis conventus traditioni, teste Missorio, contraria est, nec ipse laudatæ Dissertationis auctor pro certa audet affirmare.
[298] [Verba Gobelini & Jacobi de Oddis] Longe plus, quam integro seculo eadem epocha posteriores sunt laudati supra Joannes Gobelinus & Jacobus de Oddis, quibus nihilominus plane ignotum fuisse dicendum est sæpe dictum corporis prodigium, cum eorum primus satis jejune dicat. Huic (Francisco) nobile templum erectum est, in quo, ferunt, sua ossa JACERE; alter vero sic: Jacuit in dicto loco (in ecclesia S. Georgii) illud corpus sanctum, … donec fuit translatum sacrum corpus ad locum! (ad ecclesiam sui nominis) ubi JACET ad præsens. Eamdem vero esse verborum jacere ac quiescere vel requiescere rationem, non perspicio; nec enim quæcumque sano sensu dici possunt quiescere, etiam dici possunt jacere. Exempli causa si S. Catharinæ Bononiensis corpus, quod incorruptum sedet, dixero, quiescere aut requiescere Bononiæ, minus quidem loquar accurate, forte tamen venia dignus apparebo; at si illud jacere dixerim, quo pacto me defendam? Ecquo igitur sano loquendi modo corpus, quod suis pedibus divinitus erectum sine ullo fulcro mirabiliter insistit, dicam jacere?
[299] [plus difficultatis habent.] Quod in multis inscriptionibus sepulcralibus verbum jacet usurpatum sit, in promptu ratio est; nempe per hoc ordinarius cadaverum in sepulcris situs indicatur. Si mos tulisset ea innixa pedibus tumulare, stare potius, quam jacere, dixissent. Parum quoque huc refert, an ea sint integra, an in ossa aut etiam in cineres redacta; nam & quod ex corporibus superest, non incongrue per synecdochen corpora vocatur, & ossa & cineres, æque ac integra corpora, jacere recte dicuntur secundum illud Martialis lib. 1, 89: Non aliter cineres mando jacere meos. Locus ex Chrysostomo, atque alter ex Virgilio, adducti num. 294, solum valent ad probandum, minime oportere, mortuum aut corruptum esse, quod jacet; quod sane nemo sapiens dixerit, non autem verbum jacere potius integra ac viventia, quam mortua & corrupta corpora requirere. Hinc mihi omnino videtur assertum corporis S. Francisci prodigium Pio II, ejusve secretario Joanni Gobelino, laudatoque Jacobo de Oddis seculo XV ignotum fuisse.
[300] [Alia huc spectantia.] De mente S. Bonaventuræ satis alibi dixi, quod autem attinet ad honorifica epitheta phrasesque, quibus summi Pontifiees sacrum Francisci corpus dum jacere vel requiescere referunt, simul exornant; non video, cur illud, licet jacens, imo etiam licet carne sua destitutum esset, tam pretiosum thesaurum, & gloriosum ac gloriosissimum corpus non potuerint merito appellare. Tam pretiosum thesaurum jure optimo dicere potuerunt, quia tam sancti Viri mortales exuviæ terrenis thesauris pretiosiores sunt; gloriosum quoque & gloriosissimum corpus propter miracula, quibus fulsit, seu quia, ut loquitur Benedictus XIV in bulla Fidelis Dominus, singularibus signis atque prodigiis de cælo illustratum, atque certantibus omnium ordinum studiis, ita populorum & principum devotione clarificatum fuit, ut ejusdem sepulchrum gloriosum super ambitiosa potentium seculi monumenta merito celebrari mereatur.
[Annotatum]
* supple alludens
§ XVII. Expenduntur argumenta, quæ allegantur ad probandum S. Francisci corpus inclusum esse mensæ majoris altaris in ecclesia Assisiensi. Duasne, an tres ecclesias complectatur basilica Assisiensis.
[Voluntaliqui, sacrum corpus esse in secunda ecclesia,] Quem crebro laudavi, R. P. Gabriël Rothomagensis in Dissertatione sua prodigium sacri corporis in pedes erecti stantis alia rursum ratione impugnans, probare studet, corpus illud jacere sub altari secundæ ecclesiæ, adeoque non stare in tertia quadam subterranea, quam pro commentitia habet. Argumenta illius, ut cœpi, ejusdemmet verbis recitabo. Dicitur (inquit) tertio in Assertione: In sepulchro visibili et tangibili; quia sepulchrum, ubi, seu in quo requiescit corpus S. Francisci, non est in una ecclesia subterranea, & nullo modo frequentata; cum talis non detur; sed existit in ecclesia inferiore sepulcrali, hoc est, in qua sola dantur sepulchra, ex illis duabus solis ecclesiis, quibus constat Assisiensis basilica Franciscana. Nam in ecclesia superiore nulla dantur sepulchra, ut cunctis patet; sed omnia sepulchra sunt in inferiori ecclesia citata, optime officiata, & a populis multum frequentata. Igitur sepulchrum S. Francisci potest videri & tangi, & sic est visibile & tangibile, & quotidie videtur. Sed quæretur, Quodnam est sepulchrum Seraphicum visibile & tangibile? Respondeo, esse altare majus inferioris ecclesiæ citatæ, in cujus altaris corpore, seu stipite, seu sub cujus mensa requiescit corpus Seraphici Patris, tanquam in loco digniori illius ecclesiæ, ipsi dedicatæ, ut videbitur postea.
[302] Quod sepulchrum sit tangibile, & corsequenter visibile, [& sepulcrum ejus sec. XIV publice spectabile fuisse,] pater per Chronicon viginti quatuor Generalium fol. XXXI, col. IV, ubi refertur sequens miraculum, patratum ad sepulchrum S. Francisci hoc modo. “Homo quidam in episcopatu Perusii, loquela & verbo privatus omnino, os ferens apertum, horribiliter oscitabat. Habebat enim guttur valde tumidum & inflatum: cumque pervenisset ad locum, ubi requiescit sanctissimum corpus, & per gradum ad sepulchrum ejus vellet attingere, sanguinem multum evomit, & peroptime liberatus cœpit loqui, & os claudere, ac, sicut expedit, aperire.” Reflectatur bene ad illa verba: “Et per gradum ad sepulchrum ejus vellet attingere.” Indicant enim clare, sepulchrum Seraphicum esse tangibile, & quod stat in altari majori (ut probabitur) ad quod ascenditur per gradum, id est, per gradus, qui sunt quatuor lapidei ex utraque parte, & supra quartum est suppedaneum ligneum, pariter ex utraque parte. Altare enim est duplex, licet mensa sit unica unius & solius magni frusti marmorei, Constantinopoli allati; & dicuntur simul & semel duæ Missæ.
[303] [putant probari ex Chronico 24 Generalium,] Idem Chronicon viginti quatuor Generalium fol. XXXII, col. 1 narrat istud aliud miraculum, ad sepulchrum Seraphicum etiam factum, his verbis: “Alius quoque puer de Monte Nigro, ante fores ecclesiæ, ubi requiescit corpus S. Francisci, per plures dies recubans, quia nec ire poterat, nec sedere; a cingulo & infra omnibus erat viribus & membrorum officio destitutus; quadam die intrans ecclesiam, ad tactum sepulchri S. Francisci foras sanus & incolumis regressus est. Dicebat autem parvulus ipse, quod, dum coram tumulo gloriosi Sancti jaceret, astitit ei juvenis quidam, habitu fratrum Minorum indutus, super sepulchrum exsistens, qui pyra in manibus portans, vocavit eum, & præbens ei pyrum unum, ut sugeret *, confortavit.” Ponderetur bene expressio hujus chronistæ ad denotandum & designandum, Seraphicum sepulchrum esse visibile & tangibile. Nam ideo utitur istis vocabulis: “Ad tactum sepulchri: coram tumulo, &: Super sepulchrum existens;” quæ expressiones bene exprimunt visibilitatem & tangibilitatem sepulchri Seraphici.
[304] [Pisano & Francisco Bartholi,] Bartholomæus Pisanus Conformitate XL & ultima, § XVIII (nempe editionis Mediolanensis; nam in Bononiensi, quæ recentior est, ista desiderantur) refert idem miraculum de puero de Monte Nigro hac phrasi: “Puer alius de Monte Nigro, ante fores ecclesiæ B. Francisci de Assisio stans” (id est, Italico more loquendi recubans, ut colligitur ex sequentibus) “per plures dies; quia nec ire poterat, nec sedere; quia a cingulo inferius erat membrorum omnium officio destitutus; introductus in ecclesiam ad tactum sepulchri, apparente sibi B. Francisco, & ipsum erigente, sanus factus est.” Hisce alterum addit scriptorem laudatus P. Gabriël, sic pergens: Probatur etiam visibilitas & tangibilitas sepulchri S. Francisci per Franciscum Bartholi de Assisio, contemporaneum aliorum duorum scriptorum mox adductorum.
[305] [scriptoribus seculi XIV:] Fuit enim lector hic in Portiuncula anno MCCCXXV, ut ipsemet dicit in suo Tractatu sacræ Indulgentiæ S. Mariæ de Angelis, sive de Portiuncula, dist. VII, § 1. Iste scriptor Assisias & Minorita in libro seu Tractatu citato, dist. VIII, § 3 loquens de muliere, natione Germana Friburgensi, quæ juravit dicere veritatem circa unam visionem habitam de indulgentia Portiunculæ, dicit hæc verba: “Posita manu super altari, in quo corpus B. Francisci requiescit, jurare fecit eam de sola & nuda veritate dicenda.” Notetur illa expressio: Posita manu super altari, in quo corpus B. Francisci requiescit. Ergo sepulchrum S. Francisci, quod consistit in altari, est tangibile secundum Franciscum Bartholi Assisiatem; & sic habemus tres testes seu scriptores ejusdem sæculi, scilicet decimiquarti, referentes hanc tangibilitatem sepulchri Seraphici, & consequenter etiam ipsius visibilitatem.
[306] [at duo primi scriptores duo miracula,] Sistamus hic denuo, ut, quæ ab aliis ad hæc reponi possint, annotemus. Apud Thomam Celanensem in duobus ultimis libri tertii capitulis leguntur undecim variis infirmitatibus ad primum S. Francisci in ecclesia S. Georgii tumulum liberati. Dixi: Ad primum S. Francisci in ecclesia S. Georgii tumulum, quia ex prædictis certum est, Thomam Celanensem scripsisse, antequam sacrum Francisci corpus ex prædicta ecclesia ad novam suo nomini dicatam translatum fuit. Ex his undecim miraculis sunt ista duo, quæ Gabriël ex Chronico viginti quatuor Generalium & Bartholomæo Pisano recitavit. Primum in Vita apud me legitur num. 149, unde majoris claritatis gratia illud hic describo. Homo quidam in episcopatu Perusii, loquela & verbo privatus, omnino semper os ferens apertum: horribiliter oscitabat & anxiabatur. Habebat enim guttur valde tumidum & inflatum. Cumque pervenisset ad locum, in quo requiescit sanctissimum corpus, & per gradum ad sepulchrum ejus vellet attingere, sanguinem multum evomuit, & peroptime liberatus cœpit loqui, & os claudere, &, sicut expedit, aperire. Ita Thomas Celanensis, cujus verba auctor laudati Chronici, ut manifestum est, descripsit & adoptavit.
[307] Alterum miraculum in eadem Vita refertur num. 133, [quæ Celænensis ad primam sepulturam facta narrat,] sed paulo latius, quam apud Gabriëlem. En habe. Collius quoque puer de Monte Nigro ante fores ecclesiæ, ubi requiescit corpus B. Francisci, per dies plures decubans, quia nec ire poterat, nec sedere, a cingulo infra omnibus erat viribus & membrorum officio destitutus: quadam vero die intrans (aliorum scilicet ope) ecclesiam, ad tactum sepulcri beatissimi Francisci foras sanus & incolumis est regressus. Dicebat autem ipse puer, quod, dum coram tumulo gloriosissimi Sancti jaceret, astitit ei juvenis quidam, habitu Fratrum indutus, supra sepulcrum existens, qui pira in manibus portans, vocavit eum, & præbens ei pirum, ut surgeret, confortavit cum &c. Qui hosce textus cum supra recitatis contulerit, nulla ratione dubitabit, quin auctor Chronici ambos, & Pisanus secundum acceperint ex Vita per Celanensem scripta; sed neuter sine errore.
[308] Ac chronologus quidem erravit, dum ista Celanensis verba: [ad secundam incauti retulerunt; ac proinde] Ad locum, in quo (vel ubi) requiescit sanctissimum corpus; atque item ista: Ante fores ecclesiæ, ubi requiescit corpus &c incaute transcripsit; non advertens, suo tempore pro vocabulo requiescit scribendum fuisse requiescebat, vel tunc requiescebat: uti enim extra omne dubium est, S. Francisci corpus tempore, quo scripsit Celanensis, jacuisse intra Assisium in ecclesia S. Georgii, ita pariter certum est, illud, dum scribebat chronologus, fuisse in suburbana sui nominis ecclesia, ad quam ex prædicta S. Georgii ecclesia anno 1230 translatum fuit, nec umquam inde amotum. Loquitur ergo Celanensis de prima Sancti sepultura in ecclesia S. Georgii; fefellitque Gabriëlem incautus chronologus, cujus ille verba propter rationem temporis non aliter, quam de suburbana S. Francisci ecclesia, potuit interpretari. Erravit quoque Bartholomæus Pisanus, dum ait, puerum illum de Monte Nigro, cubasse ante fores ecclesiæ B. Francisci de Assisio; dixisse enim oportuit: Ante fores ecclesiæ S. Georgii Assisii. De Pisano tamen ambigi potest, an non ipse ecclesiam S. Georgii improprie vocaverit ecclesiam S. Francisci de Assisio, non quia illa S. Francisco dicata erat, sed quia sacrum hujus corpus tunc in eadem quiescebat, dum prodigiosa illa pueri de Monte Nigro curatio contigit.
[309] [nihil inde officitur: difficilior est locus tertii.] Utut sit, Pisanus ipse supra num. 270 relatus clare docet, suo tempore, id est, seculo XIV, passim ignotum fuisse, in quo ecclesiæ suæ loco corpus S. Francisci jaceret; imo etiam ignotos fuisse, qui id scirent. Ruit igitur tota Gabriëlis argumentatio ex Chronico viginti quatuor Generalium & Pisano. Ruit & observatio de gradu, per quem dicitur vir ille voluisse ad Sancti Sepulcrum pertingere: cum hic gradus nec altaris fuerit, nec in ecclesia S. Francisci, sed in S. Georgii, ex quo solum sequitur, tumbam S. Francisci in hac ecclesia fuisse non nihil a solo elevatam, vel in loco aut sacello ejusdem ecclesiæ altiori, quam reliquum esset pavimentum. Contra sua vis manet testimonio Francisci Bartholi; cum altare, in quo corpus B. Francisci dicit quievisse, quando, imposita manu super eodem altari mulier juravit, non alibi fuisse potuerit, quam in ecclesia sub ejusdem Sancti invocatione dicata, in qua corpus hactenus latet. Utinam tamen Gabriël tempus, quo id contigit, si apud Franciscum Bartholi annotatum invenerit, addidisset: scrupulum enim hic injicere potest Pisanus, qui Francisco Bartholi synchronus negat, suo tempore vulgo cognitum fuisse locum ecclesiæ, in quo Sancti corpus jacebat; adeoque & altare illud, cujus idem Franciscus Bartholi meminit.
[310] [Adducunt etiam adversarii testimonia Sixti V.] Ast laudatus P. Gabriël duo alia ibidem profert testimonia pro loco sacri corporis & altari determinandis. Unum est Sixi V Pontificis, qui, cum ex Ordine Minorum Conventualium ad dignitatem Cardinalitiam assumptus fuerit, in hac controversia minime potest esse suspectus. Dedit hic anno 1585 litteras, quarum initium est, Ex supernæ dispositionis arbitrio, & in quibus archiconfraternitatem Chordigerorum S. Francisci instituens, sic loquitur: Nos, qui etiam a teneris annis singularem devotionis affectum erga ipsum S. Franciscum, cujus corpus sub altari majori ecclesiæ domus fratrum Minorum Conventualium nuncupatorum, Assisien., quæ inibi insignis maximeque celebris, & diversis privilegiis decorata existit, requiescit, sub habitu Ordinis sui incedentes gessimus, cupientes domum & ecclesiam hujusmodi amplius decorari, … in ecclesia domus & ad altare hujusmodi unam archiconfraternitatem utriusque sexus Christi fidelium … perpetuo erigimus & instituimus. Adi Bullarium Romanum Cherubini tom. 2, pag. 506 & sequenti.
[311] [& Ludovici Jacobilli;] Alter a Gabriële pro causa sua advocatus testis est Ludovicus Jacobillus, protonotarius Apostolicus Fulginas, quem proinde septem tantummodo milliaribus Italicis a civitate Assisio remotum habitasse, recteque hac de re instructum esse potuisse, observat. Is autem tom. 2 de Vitis Sanctorum Umbriæ, anno 1656 Fulginii typis edito, agens de S. Francisco, scribit, corpus ejus ex ecclesia S. Georgii ad novam sui nominis integrum translatum fuisse; at de ejusdem incorruptione, nedum in pedes erectione, non meminit. Deinde tom. 3 ejusdem Operis, anno 1661 Fulginii pariter excuso, ad calcem exhibens Catalogum sacrarum reliquiarum, quas Umbria pie complectitur, pag. XI de Assisiensi S. Francisci ecclesia hæc ait Italice: Præter corpora ejusdem S. Francisci Assisiatis & duodecim discipulorum ejus, … servantur sequentes reliquiæ insignes; quas inter paulo post recensetur una costa S. Joannis Baptistæ, donata conventui ab Innocentio IV Papa, & posita sub altari, in quo (vel ubi; nam Italice dicitur ove) requiescit S. Franciscus. Priusquam Gabriëlis observationes ad hæc Jacobilli verba referam, juverit hic præmisisse delineationem altaris ab hoc memorati, quam quis fieri curaverit, dicam inferius.
[312] Modo Gabriëlem audiamus. Sic ait: Secundum illum authorem modernum … corpus S. Francisci jacet infra stipitem altaris, [addunt etiam notitiam altaris Assisiensis,] & non rectum in pedes. De loco autem costæ S. Joannis Baptistæ subdit idem Gabriël: Per (voces) SUB ALTARI debet necessario intelligi SUB MENSA, & non SUB STIPITE, seu sub toto corpore altaris in vacuo subterraneo: illa enim costa fuit posita in uno cereo lapideo, vel in una columella lapidea inter alias columellas lapideas, corpus altaris circumstantes & mensam altaris sustentantes deforis. Illa quoque columella, seu Cereus lapideus, insertus dictis columellis est deforis extra corpus altaris, & potest videri cum aliis columellis, denudato altari, ut fit aliquando. Vide adjectam tabulam in facie Occidentali. Corpus autem S. Francisci est sub mensa, sed non deforis, sed intus, seu intra corpus altaris, quod corpus altaris componitur ex quatuor sectis lapidibus & simul unitis ad modum capsæ, super quos quatuor lapides est magna mensa marmorea, tegens illam capsam lapideam, seu corpus altaris, & super illam mensam celebrantur Missæ. Sub autem illa mensa est corpus S. Francisci immediate inclusum in capsa lignea, cum qua fuit illuc translatum e S. Georgio, & ibi reconditum.
[313] Præterea, quod corpus S. Francisci sit in altari majori inferioris ecclesiæ ex illis duabus solis, [quæque ibidem legitur, inscriptionem,] quibus constat templum Franciscanum Assisiense, probatur per inscriptionem sepulchralem, quæ est in coronide cancellorum, dictum altare circumdantium; & ista inscriptio est a parte chori versus Occidentem deforis & constat his verbis & litteris majusculis & palmaribus: Sepulchrum Seraphici Francisci gloriosum. Et ex illa parte coronidis nihil est aliud scriptum deforis. Igitur verissime delineavit propriis manibus & Perusii incidi fecit effigiem altaris majoris ecclesiæ S. Francisci Assisiensis, tamquam continentis ipsius S. Francisci ossa, illustrissimus & reverendissimus Frater, dominus Octavius a S. Francisco, qui fuit episcopus Assisiensis per sexdecim annos integros & paulo plus, & obiit die XXIV Martii anno MDCCXV. Erat Religiosus Ordinis Minorum de Observantia, & est sepultus hic in Portiuncula prope limen sanctæ capellæ, sed extra in ecclesia magna, prout mandaverat ipse aliquibus diebus ante suum obitum.
[314] Laudati Octavii auctoritatem hac in re, velut magni ponderis, [& auctoritatem Octavii Assisiensis episcopi;] deinde commendat Gabriël ex diuturno sedecim annorum episcopatu Assisiensi, unde non exiguam rerum suæ civitatis notitiam comparare debuit; uti etiam rerum Franciscanarum in Ordine Minorum ante comparaverat; atque ex solita filiorum in Patrem suum pietate, & episcoporum in Sanctos diœcesium suarum reverentia, ex quibus solent illi eorumdem honorem pro viribus semper promovere. Atque hinc concludendum censuit, non fuisse ab illo controversum corporis prodigium negandum, si vel probabile ei visum fuisset. Porro memoratæ aræ, in qua S. Francisci exuvias, qualescumque eæ demum sint, ille conditas credidit, ab eodem episcopo delineatæ, eodemque curante, Perusii æri incisæ excusæque exemplar habeo, rude tamen ac minime elegans, quale scilicet chalcographo nostro imitandum dedi, & supra num. 311 studioso lectori, ne frustra desideret, exhibui, recisis tamen versibus, aliisque ab episcopo adjectis.
[315] Nunc allegata de more expendamus. Verba Sixti V Papæ num. 310 recitata manifeste docent, [ex quibus omnibus an concludendum sit,] ex ejusdem Pontificis, olim Ordinis Minorum Conventualium alumni, sententia corpus S. Francisci non alibi, quam sub majori altari dictæ ecclesiæ quærendum esse, ibique illud requiescere; quod verbum, etsi ex supra dictis sano aliquo sensu dici possit de corpore in pedes erecto, ex communi tamen hominum acceptione, dum de cadavere sermo est, corpus jacens indicat. Jacobilli testimonium valet ad probandum, opinionem eorum, qui sacrum corpus in tertia infima ecclesia stare affirmant, medio seculo XVII non tam generaliter pro indubitata receptam fuisse, quin in ipsa etiam Umbria liquerit aliena ab ea publice scribere. In determinatum costæ S. Joannis Baptistæ locum nihil attinet hic inquirere. Sed allegata de glorioso sepulcro inscriptio suadet, corpus, quo de agimus, intra vel infra dictorum cancellorum ambitum latitare.
[316] [S. Francisci corpus non alibi,] Accedit, quod (ut idem P. Gabriël in peculiari epistola ad Majores meos data indicavit) primo, circa idem altare duodecim argenteæ lampades diu noctuque ardeant; secundo, quod Franciscus Maria a Rivo-torto, Ordinis Minorum Conventualium scriptor, in suo Colle Paradisi de structura ejusdem altaris consentiat his verbis: Mensæ extremitates sustinent (viginti columellæ,) cujus medium corpus quatuor sustollitur sectis lapidibus, ad instar asserum erectis. Tertio, quod idem auctor (teste rursum Gabriële) idem illud altare etiam arcam appellet, dum ait, duodecim prædictas lampades circum arcam pendere. Profecto, qui hæc sola consideraverit, haud difficulter suum inducet in animum, ut credat, aram illam a fratre Elia, ecclesiæ conditore, paratam fuisse sacro corpori recipiendo ex usitato veteribus more Sanctorum corpora sub mensa altaris condendi; idque ibidem reipsa depositum esse, colliget, tum ex illa loci inscriptione Sepulchrum Seraphici Francisci gloriosum, tum ex bis senis lampadibus argenteis circa altare ibidem appensis ac perpetuo lucentibus.
[317] [quam sub ejusdem altaris mensa cubare,] Fatendum tamen est, neque ex his, neque ex præmissa aræ structura evinci, sacras Francisci mortales exuvias intra ipsam aram servari. Reponi enim ab aliis potest, eamdem fortasse vel vacuam esse, vel cœmentario repletam opere, cui quatuor laminæ illæ marmoreæ, quæ eam constituunt, sint annexæ: inscriptionem vero appositam esse & appensas circum argenteas lampades, non quia S. Francisci corpus intra ipsam aram jacet; sed quod hoc sit in ecclesia infima, cui media illa cum eodem altari superimposita est, illudque quidem sit vel in ea infimæ ecclesiæ parte, quæ spatio mediæ ecclesiæ cancellis incluso subest; vel in alio ejusdem infimæ ecclesiæ loco; licet hic nequeat determinari. Ponamus enim, verum esse, quod de corpore ibidem prodigiose stante fert Minorum Conventualium traditio; cum locus proprius ignoretur, nec ad eum ullus pateat accessus, ubi, ad indicandam ejusdem corporis in ea trium ecclesiarum basilica præsentiam, rectius poterat sæpe dicta inscriptio locari; ubi ad illud honorandum duodecim lampades aptius appendi, quam in honoratiori loco mediæ ecclesiæ, quæ infimæ, ejusdem corporis conditorio, imminet, & ad quam cuilibet liber patet ingressus?
[318] [disseritus] Auctoritati episcopi Assisiensis, cujus de hoc argumento libellum a sacra Inquisitione Romana suppressum fuisse, diximus, opponent alii conventus S. Francisci Assisiensis magno numero inquilinos, inter quos certe non defuere, nec desunt viri virtutibus, eruditione, rerumque Franciscanarum notitia, æque ac ille, præstantes. Addent, judicium laudati episcopi, etsi is sincere scripsisse credendus sit, suspectum hic esse posse ex amore Ordinis, quem ante episcopatum professus fuit. Etenim, cum Minores Conventuales prodigiosum corporis in sua ecclesia situm sic propugnent, ut illud etiam integrum, minimeque exenteratum esse, velint; Minores autem Observantes, aut horum aliqui, ejusdem Sancti cor & intestina suo conventui in Portiuncula attribuant, atque in hac sententia etiam esset dictus episcopus; tanto pronior hic fuisse dicendus est ad miraculum illud negandum, quanto firmius credidit, cor cum intestinis in Portiuncula jacere; ut scilicet hac ratione eorumdem possessionem suis quondam Minoribus Observantibus securius vendicaret.
[319] At vero P. Gabriël, ne quis sui sancti Patris corpus in tertia Franciscanæ basilicæ ecclesia servari, [Solum duas illius basilicæ ecclesias Chronicon vetus,] pergat asserere, negat tertiam esse; Quod autem, inquiens, sint solummodo duæ ecclesiæ, componentes basilicam Assisiensem, in qua requiescit corpus S. Francisci, & non tres, … clarum est ex sequentibus scriptoribus antiquis; nempe ex Chronico viginti quatuor Generalium fol. XXXIV, col. 2, sic dicente: “Frater Helias circa annum MCCXXXIX, ut dicit frater Bernardus de Bessa in Chronico Generalium, convocato Romæ capitulo generali, postquam illam DUPLICATAM ECCLESIAM Assisii cum campanis & campanili perfecit, fuit a magisterio absolutus.” Iste auctor, qui terminavit suum Chronicon ad annum MCCCLXXIV, & alii citandi narrant, tamquam aliquid extraordinarium, reperiri duas ecclesias in basilica Assisiensi Franciscana, & hoc narrant, tamquam aliquid S. Francisco multum honorificum. Si autem credidissent, tres esse ecclesias, certe non tacuissent, tamquam aliquid adhuc magis extraordinarium, & sancti Patris honorandi gratia.
[320] Auctori Chronici viginti quatuor Generalium addit Gabriël S. Antoninum in summa Historiali part. 3, [S. Antoninus, Gobelinus, Jacobus Oddo, & Leo X memorant;] tit. 24, cap. 9, § 1 de Elia dicentem: Illam ecclesiam magnam & DUPLICATAM Assisii cum campanili & campanis perfecit. Addit & Gobelinum in Commentario Pii II, lib. 2, ubi leguntur ista, superius jam relata: Nobilitavit hanc urbem (Assisium) divus Franciscus… Huic nobile templum erectum est, in quo, ferunt ossa sua jacere, & DUPLEX EST ECCLESIA, ALTERA SUPER ALTERAM. Ex Jacobi quoque de Oddis Perusini Francischina cap. 12, fol. 370 ex Italicis Latina refert sequentia: Iste frater Elias fecit, fieri ecclesiam S. Francisci Assisii DUPLICATAM, multum sumptuosam, cum campanis & campanili. Laudat denique Leonem X Romanum Pontificem in bulla, seu Brevi, Cum ut nobis relatum fuit ex parte vestra, dato Romæ apud S. Petrum, die XXII Augusti, anni 1515, directoque ad custodem & fratres domus S. Francisci de Assisio, quod relatum ait in Opere patris a Rivotorto, parte, seu lib. 2, pag. 70, in eoque hæc legi: Quoad conservationem & manutentionem, tam illius ecclesiæ superioris, quam inferioris: item post paucas lineas interjectas: Pro fabrica utriusque ecclesiæ. Ergo (hic subdit Gabriël) ex Papa Leone sunt duæ ecclesiæ, & non tres. Nam dicit: In inferioris; superioris, & dicit: Utriusque; quæ verba expresse significant duas, & non tres ecclesias.
[321] Ex allegatis locis videtur debere abunde constare, [hi tamen non expresse negant qualemcumque tertiam,] tertiam illam insimam Franciscanæ basilicæ ecclesiam fuisse ignotam memoratis scriptoribus, nisi quis justam probabilemque eorumdem de ea silentii causam assignaverit. Fortassis ea, quam alii tertiam appellant, crypta verius est, quam veri nominis ecclesia, parvique momenti, maxime si ad duas alias superiores comparetur; atque tum hac de causa, tum quod illa, utpote subterranea, lateret oculis; nec, nisi perpaucis, pervia esset, a scriptoribus istis non fuit memorata. Adverte tamen, laudatos scriptores esse posteriores anno 1330, quo tempore si corporis erectio facta compertaque fuisset (vide dicta § XIV) difficillimum captu esset, quo pacto illa, adeoque & tertia, in qua miraculum illud perseverabat, ecclesia ab iisdem scriptoribus ignoratæ ac prætermissæ fuissent, maxime ab auctore Chronici viginti quatuor Generalium, si hic eodem seculo XIV scripserit, noveritque allegatum mox citato § XIV vaticinium, secundum quod eadem corporis erectio præcipue in suorum (Francisci) filiorum solamen, ac propterea minime celanda, facta fuisset. Verum hæc ratio solum militat adversus eos, qui ex eodem vaticinio non improbabile putant, erectionem corporis anno 1330 contigisse. Utut sit, nullus ex allatis a Gabriële scriptoribus expresse negat, sub duabus ecclesiis, quarum meminerunt, exstare cryptam, quæ apud alios ecclesiæ nomine forte venit.
[322] [quam affirmate asseruit Benedictus XIV,] Contra vero habemus alium Romanum Pontificem, Benedictum XIV, qui in bulla, per quam sæpe dictam S. Francisci Assisiensem basilicam anno 1754 in Patriarchalem Ordinis, & cappellam Papalem erexit, tertiam illam infimam ecclesiam bis clare asseruit. Hujus verba accipe: Ejusdem ecclesiæ immediata Apostolicæ Sedis subjectio … peculiaris cujusdam Pontificum dominii & proprietatis induit speciem, eo vel maxime confirmatam, quod, cum in unius structuræ altitudine TRIUM RE VERA ECCLESIARUM, quarum altera alteri imminet, mira ædificatio consurgat, in superioris ecclesiæ hemicyclo Pontificia marmorea cathedra contra aram maximam usque ab initio exstructa semper stetisse dignoscitur; in ea vero, QUÆ MEDIA EST, ATQUE SUBJECTUM VENERANDI CORPORIS (S. Francisci) CONDITORIUM PROPIUS ATTINGIT, a latere altaris … aliquot abhinc annis Pontificius pariter thronus … erectus assidue retineri conspicitur. Hæc Benedicti XIV verba planiora sunt, quam ut ullus relinquatur locus de illius mente ambigendi, videnturque ab eo ex industria dicta esse, ut tertiam ecclesiam negantibus contradiceret, dicendo, universam illam basilicam Franciscanam in unius structuræ altitudine trium RE VERA ecclesiarum, quarum altera alteri imminet, consurgere.
[323] [qui ex singulari notitiæ] Neque vero hæc, velut ab illo leviter asserta essent, parvi pendenda sunt: verisimile enim est, Benedictum in hujus rei veritatem diligenter inquisivisse, ut suum de visendo S. Francisci corpore consilium aliquando exsecutioni mandaret. Etenim, teste sæpe laudato R. P. Rugilo, cujus verba describo, re vera laudatus Benedictus XIV, tum Ministro generali tunc, nunc Beneventano archiepiscopo, ut superius innuimus, tum eminentissimo nostro atque amplissimo S. R. E. Cardinali, Laurentio Ganganelli, iterato testatus est, se diu præconceptum firmumque habuisse propositum corporis S. Francisci invisendi, & latebras recludendi. Sed a sententia discessit, vel illam in mortem distulit. Si igitur hic Pontifex eam sacri corporis inspectionem vere diu meditatus fuerit decreveritque, satis verisimile est, eum etiam diligenter indagasse, an locus, in quo illud tam mirabiliter stare dicebatur, quemque ab aliis pro fictitio haberi, probe noverat, reipsa exsisteret. Quam ob rem, cum locum illum re vera exsistere, tam asseveranter deinde affirmaverit, forte certiorem de eodem notitiam acceperit.
[324] Non sic in eadem bulla loquitur de ipso S. Francisci corpore, tametsi de ejusdem incorruptione & admirabili situ in Opere suo de Servorum Dei beatificatione & Beatorum canonizatione aliis illa affirmantibus ante consensisset, [hic locutus videtur.] atque ipsum, quod in eadem bulla tractabat, argumentum exigere videretur, ut de tam eximio raroque corporis miraculo, quod hactenus sine exemplo est, nec simile habet, ad commendationem loci, quem multis privilegiis atque honoribus augere constituerat, expressam mentionem faceret, uti supra ostendi. Cur autem hanc non fecisse credendus est, nisi quod non tam certa pro eo miraculo, quam pro tertia ecclesia asserenda argumenta haberet? Porro signa… sensibilia existentia ac patentia inferioris istius, seu ecclesiæ, seu cryptæ, quæ Rugilus num. 222 relatus promiserat, se enumeraturum, apud eumdem non reperio, haud dubie, quod ea promissio exciderit memoriæ.
[Annotatum]
* an surgeret?
§ XVIII. Expenduntur causæ, ob quas negant, in sacrum corpus inquiri posse; cur item fuerit semper illud tam secreto servatum, & obstructi cuniculi, ut ferunt.
[Provocantibus ad experimentum, respondetur,] Supra jam monui, non alia expeditiori certiorique via præsentem controversiam dirimi posse, quam experimento, nempe si supra dicta altaris arca marmorea, quæ ejusdem mensam sustinet, aperiatur, & si in hac non sit positum S. Francisci corpus, quaqua via in subterraneam, quam volunt, ecclesiam penetretur. Ad experimentum hoc præ reliquis provocat frequenter laudatus P. Gabriël Rothomagensis, locum etiam in secunda ecclesia determinans, per quem arbitratur, in tertiam illam ecclesiam, si qua est, certo posse descendi. At Patres Conventuales reponunt, id omnino vetitum esse a Paulo V summo Pontifice, litteris, eo jubente, datis anno 1607, quarum authenticum apographum ab iisdem accepi, quod visum mihi est hic subnectere.
[326] Alfonsus tituli S. Sixti S. R. E. presbyter Cardinalis Vicecomes, [id graviter vetitum esse a Paulo V per decretum] Ordinis Minorum Conventualium S. Francisci Protector, gubernator & corrector, provinciæ Marchiæ Legatus de latere &c. Ex ordine, & mandato Sanctissimi Patris nostri Pauli Papæ V nobis facto, omnibus & singulis cujuscumque status, gradus, conditionis & præeminentiæ existant, districte interdicimus & prohibemus sub pœna excommunicationis latæ sententiæ, ipso facto incurrendæ, ne in futurum audeant, vel præsumant sub quovis prætextu aut quæsito colore in ecclesiis & monasterio beati Francisci, civitatis Assisii, Ordinis Minorum Conventualium, perquirere, seu aliquam diligentiam quovis modo facere pro inveniendo corpore vel loco, ubi requiescit corpus gloriosissimi patris sancti Francisci; quam excommunicationis pœnam incurrant Fratres ejusdem conventus, tam si hoc attentare præsumpserint, quam si aliis auxilium aut favorem quomodolibet præstiterint, vel contra hanc prohibitionem Apostolicam aliquid tentantibus omnibus viribus non restiterint.
[327] [hic relatum;] Hoc vero nostrum Decretum, mandamus moderno Custodi ejusdem conventus, quamprimum publicari curet Fratribus in loco & more solito, ac registrari in archivio, & copiam autenticam retineri semper affixam in tabella lignea in loco conspicuo in sacristia ejusdem conventus. Datum Maceratæ die XXVIII mensis Augusti MDCVII.
A. Cardinalis Vicecomes.
Loco ✠ Sigilli.
Jacobus Allegrettus secretarius.
Tum in apographo nostro subduntur ista: Quam quidem copiam fideliter & de verbo ad verbum, aliena tamen manu, desumptam ex autographo, quod in archivio sacri Assisiensis conventus S. Francisci asservatur, ego infrascriptus publica Apostolica auctoritate notarius, & Seraphicæ civitatis Assisii secretarius cum eodem originali quam diligentissime contuli, ipsamque cum eo perfecte & undequaque concordare, inveni. Insuper testans, apographum authenticum prædicti originalis etiamnum retineri affixum in sacrario basilicæ ejusdem S. Francisci. In quorum fidem &c. Datum Assisii die quinta Maii MDCCLXV. Ita est. Blasius Epiphani notarius publicus Assisiensis de præmissis rogatus. Qua occasione hoc decretum editum sit, hactenus non comperi; vide tamen, quod supra num. 198 de eodem annotavi.
[328] [quod proinde a summo Pontifice ante esset tollendum;] Hac Patres Conventuales constricti lege ad experimentum capiendum urgentibus in sua Dissertatione Romana respondent: Pontifices ergo, sub quorum immediata tutela ac patrocinio, ut sæpius jam diximus, est sacra illa basilica, possunt ipsi quidem (ut humanum loquamur) & clausa recludere, & abdita revelare. Ipsi ergo potius videntur interrogandi (quanquam, ut infra, nec ipsi;) nos certe in causa non sumus: imo per nos & licet & libet, idque precamur Omnipotentem Deum incontinenter, non tam controversiæ huic attendentes (tanti enim illam non facimus) sed potius Dei gloriæ. Atque hoc quidem responso facile repellunt, quotquot post latum istud anno 1607 Pauli V jussu decretum controversiam illam oculari fidelium testium inspectione terminandam postulant: quamquam Patrum Conventualium Assisiensium præ ceteris interesse videatur, decretum istud revocari, cum hi sacrum corpus possideant, & ab iisdem orta traditio sit de illius incorruptione & situ in pedes.
[329] [locum semper arcanum; obstructos ad illum aditus] Porro si ad tempora prohibitione Paulina anteriora regrediamur, aiunt, sacras illas Francisci exuvias, postquam in sua ecclesia anno 1230 in arcano loco depositæ fuere, semper summe secreto servatas, arcano non nisi paucissimis, iisdemque fidissimis commisso; deinde etiam majoris cautionis ergo cuniculos, per quos ad eas patebat aditus, ita obturatos, ut, ubi fuerint, modo nesciatur. De auctore ac tempore, quo hi obturati fuerint, non satis inter illos convenit. Sunt, qui hoc Sixto IV attribuant, uti superius § X exposui, eamque opinionem auctor Dissertationis Romanæ Rugilus probabilem censuit, sic loquens: Neque illud moveat, quod sæpius infra fatebimur, numquam scilicet obvium fuisse indiscriminatim omnibus, etiam sacri cœnobii incolis, S. Francisci sepulcrum, sed perpetua arcani religione (paucis tantum innotuisse) ab Eliæ (vel, ut alii perperam autumant, a Joannis Parentis) temporibus usque ad cuniculorum obstructiones, quæ probabiliter Xisto IV summo Pontifici adscribuntur. Sic ibi; at in margine hic alia manu adjecta annotatio ita habet: Hortatu ac præcepto, non re, seu muris & lapidibus: horum enim authores ac tempora penitus sunt incomperta.
[330] Si id ita est, novæ affundentur tenebræ, minime favorabiles asserentibus, [sub Sixto IV, vel ab alio, tempore ignoso.] obturatos esse cuniculos, ignotis scilicet hujus rei tempore atque auctore. Deinde, si solo præcepto illos obstruxerit Sixtus IV; id est, si solum vetuerit, ne quis ad sacrum corpus in posterum accederet, hinc minus verisimilis fiet reverendissimi Piscullii ad illud accessus, § XI relatus. Nam is Sixti prohibitionem vel ignorasse (quod sane in generali Ministro mirum esset) vel violasse dicendus est, quod non satis æquum est credere. Cum enim Sixtus IV non ultra annum 1484 Pontificatum tenuerit; Piscullii vero visitatio anno 1607 affigatur, Sixtina prohibitio visitationem Piscullii toto seculo præcessit. Præterea sæpe dicti cuniculi, seu aditus, obstructi fuisse credendi sunt vel ante ejusdem Sixti Pontificatum, vel post. Si ante, qua igitur via ad sacrum illum thesaurum pervenit idem jam Pontifex anno 1476, ut volunt scriptores, quos § X recensui? Si post Pontificatum illius; tanto minus ignorari possunt tam singularis facti auctor & tempora, quanto illud temporibus nostris propius contigerit. Immo vero post annum 1499, aut etiam post 1509 contigisse debuit, si admittenda sit visitatio facta per Galeottum de Bistochio, quæ alterutri anno assigitur ex dicits § X.
[331] At quisquis tandem ejus rei auctor fuerit, restat altera quæstio, [Intra breve tempus mori sacri corporis spectatores,] ab adversæ opinionis patronis proposita; cur scilicet sancti Patris corpus, si illustri illo perpetuoque miraculo vere excellat, jam a quinque seculis tam arcanum servetur, & omnium fere oculis absconditum, cur obstructi denique, per quos ad illud accessus fuisse dicitur, tam diligenter cuniculi, ut modo ne locus quidem, ubi fuerint, possit assignari. Cur, inquam, hæc, cum, monente archangelo Raphaële, Tobiæ 12, ℣. 7, opera Dei revelare honorificum sit, aliique Christi fideles, si qua habeant Sanctorum incorrupta corpora, ad Dei & eorumdem gloriam conspectui venerantium passim exhibeant, aut sic servent, ut saltem principibus aliisque honoratis viris possint exhibere? Profecto, quo grandius atque inusitatius est miraculum, eo plus ex illius conspectu divinæ gloriæ, Catholicæ fidei æstimationi, & spectantium animis pietatis accederet. Fuerunt olim, qui dicerent, quicumque illud spectaverit, intra annum mori.
[332] Hinc Waddingus in Annalibus ad annum 1230, [si veræ sint supra datæ relationes,] num. 5 & 6 illa Galeotti verba in epistola, quam § X recensui: Modo experiemur, quid vitæ supersit; sic excepit: Addit illud de vitæ diuturnioris experimento propter communem assertionem, quod tam sacrum & religiosum vult Dominus sanctum corpus, ut non liceat ejus inspectoribus illud videre, & vivere longiorem vitam. Rebus religione & sacramento plenis ita aliquando venerationem & reverentiam Dominus conciliat; vel quia ad mysteriorum eorum aspectum excæcantur, imo & exanimantur curiosi inspectores; vel quia vitam ipse Dominus tollit, ne, quod sacrum & silentio dignum est, pluribus propalent. Hæc Waddingus: at Gabriël Rothomagensis probat, huic assertioni omnino adversari experientiam, si veræ sint ejusdem corporis visitationes, quas miraculi assertores recensent. Malo hæc ipsius, quam meis, verbis exponere.
[333] [falsum esse probatur ab experientia.] Dato, inquit, & non concesso, quod essent veræ visitationes adductæ,… non est verum, quod omnes, qui vident corpus Seraphicum, moriantur intra annum. Nam Gregorius IX (ex aliorum nempe sententia) illud vidit bis, anno MCCXXX & MCCXXXV; & obiit MCCXLI; Franciscus Sfortia, dux Mediolanensis, illud vidit anno MCCCCXLVI, & obiit MCCCCLXVII; Nicolaus V illud vidit anno MCCCCXLIX, & defunctus est anno MCCCCLV. Sixtus IV illud vidit MCCCCLXXVI, & obiit MCCCCLXXXIV; & sic non est verum, quod intra eumdem annum defuncti sint. Hisce adde R. P. Augustinum Tinaccium, qui, ut § XI vidimus, dicitur anno 1626 scripsisse relationem visitationis ejusdem corporis, cui ab annis fere novemdecim adfuerat. Itaque hac ratione prætermissa, atque alibi leviter memorata, auctor Dissertationis Romanæ Rugilus causam servati arcani & obstructi aditus in divinam voluntatem refert, cujus rationem, negat, se reddere posse, aut debere. Nam de incorrupto & in pedes erecto corpore manifeste constare autumat ex traditione & relatis testimoniis eorum, qui viderunt; de obstructis vero cuniculis ex reverendissimi Piscullii & Tinaccii ad illud accessu, de quo consule § XI.
[334] [Arcanum hoc alii ad divinam voluntatem referunt, & ex Piscullii] Nam is (inquit) neque consulto id (facere) per cuniculos tentavit, neque tentari posse aut debere, aperte satis ostendit. Quis enim crederet, generalem Ordinis Ministrum, tantoque desiderio flagrantem invisendi Franciscani sepulcri, quanto inflammari illum, oportuit, ut non sine suo nullo periculo ac socii damno, per abruptum fortuito superioris fornicis foramen ad inferiora descenderet, vel potius rueret, ac se præcipitem ageret; potuisse facilius atque securius illuc per obvios secretorum cuniculorum aditus penetrare, nulla vi, necessitate, utilitate nulla repulsum, ac sponte noluisse? Quis, janua neglecta, per fenestram ingreditur? Huic addit & aliud argumentum, velut priori validius. Nam, ut testatur (ait) Petrus Rodulphus noster, tunc a secretis Ordinis, ac testis ocularis, lib. 2 Historiæ Seraphicæ fol. 247, usque a sæculo decimo sexto mediante, cum ex præcepto S. Pii V Pontificis scrutari ac penetrare locum Franciscani sepulcri omni conatu tentasset Joannes Picus, similiter Ordinis tunc generalis Minister, id assequi omnino non potuit, omnique labore & industria frustratus est.
[335] [& Pici Generalium Ordinis factis] Laudatum Rodulphii textum accipe. Ad eum locum (in quo S. Francisci corpus servatur) datur aditus per vias subterraneas & per secretos cuniculos, qui satis latent. Dicam unum, quod accidit tempore Pii V Pontificis Maximi, & Joannis Pici Camertis, Generalis, quocum eram a secretis Ordinis. Inciderat in animum Pii V, videre corpus B. Francisci, stricteque mandaverat Joanni Pico Generali, ut in hanc curam obnixe incumberet, si forte inveniret tantum thesaurum. Suffodiebat die noctuque incessanter bonus ille vir; sed inanis fuit omnis ejus conatus & industria; quia divino Numine factum est, ne tantus thesaurus furibus vel hostibus pateret. Unde ait Magnus ille Gregorius: “Deprædari desiderat, qui thesaurum suum publice portat.” Sed eratne thesaurum illum publice portare, furibusve aut hostibus exponere, si summi santique Pontificis pio conspectui brevi tempore permitteretur, ac mox denuo omnium oculis absconditus fuisset?
[336] Verumtamen, utut sit, ex hoc Rodulphii testimonio statuere licet primo, [probari putant, cuniculos vere obturatos esse.] reverendissimum Picum, vel ne suspicatum quidem fuisse, desideratum thesaurum in tumba sub mensa altaris (ut aliqui ex dictis contendunt) latere; alioquin enim non frustra laborasset alibi, sed sublata altaris mensa, summum Pontificem sui voti compotem fecisset; vel si hanc sustulerit, sub ea minime repertum fuisse corpus, quod quærebat. Secundo statuere licet, jam tunc temporis, id est, seculo XVI ultra medium progresso, obstructos, si umquam patuerint, sæpe dictos cuniculos fuisse, imo & loci, ubi fuerant, memoriam obliteratam; cum alioquin laudatus Minister generalis operam suam fodiendo alibi non perdidisset: nec enim sine injuria dubitari potest, quin hic Pontificio, quo obstrictus erat, mandato sincere obtemperaverit; & Rodulphius rem, ut contigit, exposuerit. Consequenter ad hæc sic concludit laudatæ Dissertationis auctor: Certum ergo esse debet, ex tunc, & jam ante, & præter hominum memoriam subterraneos cuniculos fuisse conclusos. Quod certe satis vobis erit, ut intelligatis, amodo nostrum non esse, per æquos arbitros oculares hanc controversiam dirimere. Recte, nisi aliæ rationes ab adversa parte prolatæ permitterent dubitare, an cuniculi, per quos ad sacrum Francisci corpus accedendum erat, exstiterint umquam. Sed de hoc pluribus infra.
[337] Ad superiora revertamur. Quamvis tam religiosi arcani causam ex divino nutu repetendam esse, [Addunt etiam humana consilia,] Rugilus velit, ac proinde nec illius rationem posse exquiri, notat, non defuisse humana consilia, quæ inscrutabili divino famulata fuisse videantur. Ex his præcipue assignat curam, studiumque, qualecumque id demum in humana trutina æstimari queat, sanctissimi Viri corpus ab omnium oculis amovendi, ut, quo secretius lateret, eo majori in æstimatione esset, tutiusque servaretur; nam sacra passim oculis exposita apud homines vilescere, & furtis patere. Hunc in finem ex Chronico viginti quatuor Generalium Ordinis in Vita Joannis Parentis §. Anno vero hæc recitat verba: F. Helias, qui opus dictæ basilicæ prosecutus est,… ductus humano timore, occulte fecit fieri translationem (corporis anno 1230) nolens, quod scirent aliqui, ubi esset in ecclesia sacrum corpus, paucis exceptis. Chronica hæc ad manus meas non venerunt, at, teste Gabriële Rothomagensi, perducta ea sunt ad annum 1374, unde de eorumdem scriptoris ætate utcumque licet opinari.
[338] Pergo Dissertationis Romanæ verba describere: Dicimus ergo, [quæ divino famulata sint: ab Elia corpus fuisse absconditum,] reapse hominum libertatem & operam obserasse aditus illos; fatemur etiam libenter, homines passim humana cogitasse, ea mira dum tegerent: sed insuper addimus, homines istos, quamvis etiam puerilia, vel etiamnum damnabilia respexerint, dum illa committerent, perpetuo, nescientes secretiori divinæ obtemperasse voluntati. Igitur, si quæras, cur F. Helias primus, ut ex Chronicis XXIV Generalium prænotavimus, abdita illa subterranea receptacula, concamerationes, cuniculos a primis usque diebus non facile perscrutandos, condendo sacro corpori paraverit; vel cur solus cum paucis adhibitis fidelissimis testibus sibi notum voluerit tum locum aditumque sepulcri, tum etiam situm ipsum, quo sanctum corpus aptaverit (nam & hoc fuit reliquis mortalium ignotum) confestim liberrimeque respondebimus, verosimillime Heliam tunc, nisi humana, non cogitasse; imitationem nempe tunc pervagatæ Ecclesiasticæ consuetudinis; defensionem etiam, tuitionem, securitatem ab imperita pietatis violentia, potissimum, cum constet, in translatione fuisse jam sacro corpori ab multitudine vim illatam, cujus etiam perperam a quibusdam, vel author, vel occasio, vel particeps accusatus fuit Helias ipse.
[339] [ac deinceps magno cum secreto ser-l vatum;] At, cum hæc humano ingenio secum volvebat & moliebatur Helias, Dei quidem famulabatur imperio (qui abditum etiam illud Sancti Spiritus templum ac prodigium profundioribus decernebat consiliis) sed ignorans. Heliæ secretum cautione ac fidelitate pari posteris commissum atque servatum est. Numquam enim sepulcrum illud indiscrete omnibus, numquam etiam plurimis ex nostratibus ipsis, sacrum illud cœnobium incolentibus, sed perpetuo uni tantum vel alteri ex probatissimis, pervium fuit, tradita atque servata summi ac singularis arcani successione, & deposito. Nos vero, omnes humana ut plurimum sensisse, aut cavisse sibi visos, non dedignamur asserere. Bella nempe & seditiones & fures, quæ reapse pertimescenda videbantur sancto corpori, manifesta resurrectionis signa (ut ex D. Bonaventura cognoscimus) ab ipso mortis die præferenti; sed nescientes, profundiora Dei mysteria atque propositum exercebant. Adde; nonnullos etiam arcani conscios deterrebat, tum loci summa religio, tum præmaturæ concepta mortis, seu vera, seu falsa, opinio. Adduntur hic, quæ ex Galeotti epistola & Waddingo huc spectantia jam dedi.
[340] [& ex gentilibus sacrisque scriptoribus] Tum sequitur ibidem: Adde: Prodigium ipsum stupendissimum ac prorsus inauditum vi sua ejusdem arcani propositum & disciplinam inspirabat. Hoc enim semper apud mortales obtinuit, ut præclariora quæque atque summa non proderentur in publicam hominum lucem. Plato Dionysium monuit, ut Epistolam, in qua nonnulla divinorum mysteria illi scripserat, statim discerperet. Tarquinius rex Tullium Duumvirum culeo insutum in mare projici jussit, quod librum secreta sacrorum continentem alteri exscribendum dedisset. Clemens Alexandrinus lib. 3 Stromat., Ægyptios non quibuslibet mysteria commisisse, sed tantum iis, qui ad regnum evehebantur. Pithagoræ præcepta qui passim vulgo traderet, impius habebatur. Sensit Porphyrius, Deum non pati, divina mysteria in vulgi aures introire pollutas: ut aurum & gemmas in altissimas terræ latebras natura condidit, ita magno habentur in pretio; vilescerent, si fuissent exposita. Hæc gentiles: nunc ex nostris.
[341] [proferunt ratione & exempla,] Hilarius in Psalmum 2, & Origenes Hom. 3 in Num., asserunt, Moysen, non Legem solum, sed & Legis interpretationem arcanam, quam soli Josue revelavit, in monte accepisse; cui cohæret illud Esdræ IV, cap. XIV: “Enarravi” (inquit Deus) “Moysi mirabilia multa, … & præcepi ei, dicens: Hæc in palam facies; hæc vero abscondes.” Quod idem præceptum dedit Esdræ dicens: “Quædam palam facies, quædam sapientibus absconse trades.” Item Basilius lib. de Spiritu sancto, & Origenes Hom. 5 in Numeros ob id, asserunt, Moysen non esse passum, ut omnia, quæ erant in templo, omnibus essent pervia, quod sciret, res usu tritas, expositas esse contemptui, quod vero semotum, huic summam adhærere admirationem & reverentiam. Hoc item illud Christi est: “Nolite dare sanctum canibus, nec mittere margaritas ante porcos.” Hoc etiam illud: “Visionem hanc nemini dixeritis, donec Filius hominis a mortuis resurgat.” Hoc pariter illud: “Habeo multa vobis dicere, quæ non potestis portare modo: scietis autem postea.” Hoc quoque illud Apostoli: “Sapientiam loquimur inter perfectos.” Hoc tandem sibi voluit Missa Cathecumenorum, & alia hujusmodi. Cur ergo hæc exempla non sine magna causa sequuti, prodigium istud, quod vere magnum mysterium est, latebris continere non possunt?
[342] Hominibus ergo urgentissimæ instabant causæ ex humanis affectibus, [quæ sola veteres inducere debuisse credunt,] & etiam fortasse erroribus, deductæ, cur pretiosissimum illum thesaurum; secuta præsertim resurrectione illa, ac perseverante illo admirabili corporis stantis, cœlumque intuentis situ, quæ suapte natura religionem sacrumque honorem augebant, & graviore impulsu percellebant atque exanimabant spectantes, atque majori etiam vel persuasione vel efficacia proximam mortem, quæ tamen revera omnibus non contigit, vel comminitabantur, vel inferebant; & tandem vehementiorem prædonum formidinem ingerebant, hominum gressibus & oculis subducerent. Quæ solæ etiam causæ si essent, procul dubio purgationem facerent emendatissimam tum vetustiorum silentio, tum posteriori caligini, perplexitati, ignorantiæ, tum monumentorum præsentissimorum atque certissimorum inopiæ, tum tandem Majorum nostrorum atque summorum Pontificum cautioni, obstructioni, excommunicationi, vel cuivis adhibito argumento ad populos illinc arcendos.
[343] His tantum causis animadversis, mirum esse non debuit, [ut magnum istud prodigium omnium oculis penitus subducerent.] cur tempus aut modum individuum ignoremus, quo stupenda illa resurrectionis imago contigerit (vide dicta § XV) aut quo penitus omnibus atque etiam unis illis vel alteris arcani custodibus impervius fieret locus, obstructis aditis, constructis muris, auctis aggeribus, injectis lapidibus. Hinc ipsa vel sola humana ratione judice ac duce, nil Deo peculiarius tribuentes, nullumque ab occulto Dei judicio argumentum derivantes, ab omni absurditatis, incredibilitatis, imo etiam difficultatis nota ac suspicione liberati sumus; adeo ut absurdum & incredibile censeri debeat potius contrarium: naturaliter enim, his positis, non aliter de re præsumendum esse convincitur. Hæc laudatus auctor; quæ an tam evidenter concludant, quam ipsi visum sit, eruditi lectoris judicio libens permitto. Si ex sola ratione naturali disseramus, mihi admodum difficile creditu est, dicti corporis possessores, si hoc fuerit, quale dicitur, supra allegatis rationibus impulsos, sic illud absconditum voluisse, ut & sibi & posteris omnis præcideretur spes spectandi alias inauditum miraculum quod quem in finem a Deo concessum servarique credere poterant, quam ut sui admiratione ad laudandam divinam potentiam, ipsiusque S. Francisci æstimanda merita, & virtutis amorem cernentium animos incenderet?
§ XIX. Proponuntur conjecturæ, quæ dubium facere possunt, an umquam exstiterint subterranei ad sacrum corpus aditus, & an illud non potius a tempore translationis semper omnibus occultatum manserit.
[Corpus Sancti, forte ab Elia absconditum,] Vix dubito, quin S. Francisci corpus, sive illud incorruptum, sive communi carnis corruptioni jam tum obnoxium fuerit, vel ipso, quo in ecclesiam suam anno 1230 illatum fuit die, vel admodum brevi post, a Fratre Elia in eadem sic conditum sit, ut determinatus illius locus numquam publice fuerit cognitus, lapsuque temporis penitus exciderit e memoria. Ut id faceret, Eliam impellere potuit prudens metus ab Assisiatibus, qui in ipsa translatione non fuerant passi, ut ea a Fratribus Minoribus, uti summus Pontifex Gregorius IX mandaverat, reverenter digneque perficeretur; verum ipsimet primas in eadem partes per vim & tumultum sibi arroganter vendicaverant. Consule Commentarium prævium § XXXII. Hoc sensu exponendum puto auctorem Chronicorum XXIV Generalium, dum supra num. 337 de Elia ait: Ductus humano timore occulte fecit fieri translationem, nolens, quod scirent aliqui, ubi esset in ecclesia sacrum corpus, paucis exceptis. Etenim cum aliunde certum sit, translationem publice & quidem magno cum apparatus peractam esse, translationem ab Elia occulte factam de occulta corporis depositione accipio, quæ soli Eliæ, & paucis, quorum opera ad eam usus est, nota fuerit.
[345] [jam videtur latuisse tempore Bonaventuræ,] Eumdem depositi corporis locum, saltem passim, ignotum fuisse toto illo annorum triginta spatio, quod inter dictam translationem scriptamque S. Francisci a Bonaventura Vitam elapsum est, colligo ex hujus silentio de miraculis ad novum istud illius sepulcrum impetratis. Profecto si ad illud tunc passim patuerit accessus, mirari licet, sanctum doctorem, quamquam is multa ejusdem post obitum miracula narret, de nullo (si forte unum, de quo mox, in ipsa translatione factum excipias) apud illius sepulcrum in propria sua ecclesia obtento meminisse, cum contra in aliorum Sanctorum gloria posthuma passim frequenter legantur ad eorumdem tumulos concessa miseris beneficia, atque in ipsa S. Francisci Vita per Celanensem in duobus ultimis tertii libri capitulis recenseantur undecim apud primum illius sepulcrum, quadriennii fere, quo in eo jacuit, spatio divinitus impertita. Unicum, quod Bonaventura, ut dixi, resert, contigit fratri Jacobo de Iseo, a prima sua ætate hernia laboranti, cujus curationem in Vita secundum partitionem meam num. 288 memorat verbis, quæ hic describo.
[346] Factum est autem, cum corpus S. Francisci transferretur ad locum, [cujus unus locus in speciem contrarius explicatur;] ubi pretiosus sacrorum ossium ejus nunc thesaurus est conditus, adfuit & tunc dictus Frater translationis gaudiis, ut glorificati jam Patris corpori honorem debitum exhiberet. Et appropinquans tumbæ, in qua ossa sacra fuerant collocata, præ devotione spiritus sacrum tumulum complexatus, & cum lacrymis multis orans, subito miro modo ad loca debita partibus revocatis, sanum se sensit &c. Hic unicus apud Bonaventuram est locus, ex quo videri posset, secundam S. Francisci sepulturam umquam publice notam fuisse, nec tamen is hoc evincit. Etenim cum non dicat sanctus doctor, istam herniosi curationem contigisse, postquam Sancti corpus fuerat translatum; sed: Cum … transferretur, nihil obstat, quo minus ea facta fuisse credatur in die translationis ad tumbam, vel arcam, sive veterem sive novam, in ecclesia S. Georgii, in qua sacrum corpus primo, ut diximus, fuit collocatum; vel etiam in ipsa via, per quam ad novam illius basilicam transferebatur. Ex Bonaventura igitur etiam minime constat, S. Francisci sepulcri locum in nova illa basilica tum temporis publice notum fuisse; imo oppositum potius ex illius de eodem silentio colligendum est.
[347] Æque ignotum jam inde ab Eliæ temporibus fuisse ætate sua, [uti & tempore Pisani: nec obstat quidam ejus error,] seu in fine seculi XIV, expresse tradit Bartholomæus Pisanus in Conformitatibus. In Conformitate 8, parte 2 loquens de fratribus, quorum corpora in ecclesia Assisiensi jacent, sic habet: Primus est Pater sanctissimus noster, videlicet B. Franciscus, qui … hic requiescit: de cujus corpore ad ostendendum populis nihil invenitur, nec habetur; ac in quo ecclesiæ loco jaceat, etsi quibusdam est agnitum, quibus vero, ignotum. Idem in Conformit. 34, parte 2 manifeste asserit, S. Francisci sepulcrum nemini umquam patuisse. En verba: Sic B. Francisci sepulchrum fuit clausum, ut numquam deinceps patuerit alicui; ejus corpus simul cum capsa fuit portatum & positum, ubi nunc jacet. Ex hisce duobus assertis colliges, Pisano certe ignotas fuisse visitationes sacri corporis, quæ ante annum 1399 factæ dicuntur, imo & determinatum ecclesiæ locum, in quo illud suo tempore quiescebat, quieveratque ab anno 1230. Dum vero ipse alibi velut de noto publiceque exposito sepulcro meminit, aut imprudenter ab alio deceptum fuisse, aut de prima Sancti sepultura explicandum, probavi superius num. 304 & sequentibus.
[348] Ibidem pariter ostendi, auctorem Chronicorum XXIV Generalium certe etiam hallucinatum esse, [nec chronologi Generalium, ac forte nec Bartholi assertum] dum ex Thoma Celanensi duo miracula retulit, velut ea ad publicum S. Francisci sepulcrum in sua suburbana ecclesia essent impetrata, quæ tamen ex Celanensi facta constat ante translationem in urbana S. Georgii. Quamvis igitur anonymus iste Chronicorum scriptor forte etiam floruerit versus seculi XIV, ad cujus annum septuagesimum quartum ea perduxisse dicitur, ex allegatis locis, quæ a Celanensi imprudens mutuavit, inferri nequit, S. Francisci sepulcrum ipsius ætate publice notum fuisse. At Franciscus Bartholus, qui eodem seculo XIV floruit, Pisanoque ac forte etiam chronologo XXIV Generalium, paulo fuit senior, expresse meminit de altari, in quo (ut ait) corpus B. Francisci requiescit; quæ verba difficile est de altari in alia, quam in suburbana Assisiensi, eidem Sancto dicata, ecclesia posito interpretari. Vide tamen dicta superius num. 306 & 309.
[349] [Latuisse item videtur tempore Pii II,] Post medium seculum XV summum Pontificatum tenuit Pius II, cujus secretarius Joannes Gobelinus in Commentariis de rebus ab illo gestis, ejusdem ad Assisiensem civitatem anno 1459 accessum referens, ait: Huic (S. Francisco) nobile templum erectum est, in quo ferunt sua (id est, ejusdem) ossa jacere; qui quidem loquendi modus, uti ignotum Gobelino fuisse sacri corporis prodigium, manifestat; ita & de ejusdem determinato in eadem ecclesia loco tunc non constitisse, indicare videtur. Plura non addo, quia de posterioribus seculis ad hæc usque tempora nostra ambæ partes consentiunt, præterquam quod earum altera velit, illud non alibi, quam in tertia Assisiensis basilicæ ecclesia, eaque subterranea quærendum esse, altera vero in ara principe ecclesiæ secundæ, non agnoscens tertiam, ut per hujus Dissertationis decursum pluribus expositum est.
[350] [unde simul atque ex veterum silentio, aliisque] Hisce vetustatis tenebris conforme est tum veterum, ut præmisimus, de corporis situ statuque altum silentium, tum ipsius Waddingi, utut pro illius miraculo stantis, de eodem argumento testimonium; qui quamvis archiva omnia, ex quibus aliqua spes affulgebat monumenta comparandi, sua aliorumque opera diligenter scrutatus sit, candide fassus est, nihil ejusmodi se a sui Ordinis alumnis traditum reperisse. Nam ad annum 1230 post relatam translationem num. 4 subdit: Quonam modo tunc conditum corpus, nullus, quem viderim, expressit, nec ex nostris ullus est, memoriæ tradiderit, se illud vidisse. Adde & obscura alia; nimirum ignotum tempus, quo corpus surrexerit, dissidentibus ipsiusmet istius prodigii patronis, ac nominatim R. P. Missorio ex Assisiensium patrum traditione id tertio post translationem die, anno 1230 factum asserente, auctore vero Dissertationis Romanæ Rugilo negante, ejus rei certum annum assignari posse, ac probabile putante, toto seculo serius contigisse.
[351] [dubium fit, an non semper latuerit.] Non minus obscurum est, quo auctore & tempore cuniculi, per quos ad sacrum corpus patuisse aditum volunt, cœmentario opere obturati fuerint; dum alii passim hoc post medium seculum XV Sixto IV Pontifici attribuunt; alius in eadem Dissertatione ad marginem monet, vetuisse quidem Sixtum IV, ne deinceps cuiquam pateret ad corpus accessus, sed obstructorum cuniculorum authores ac tempora penitus incomperta esse. Unde ergo re vera obturatos fuisse, didicerunt? Nam si visitatio Galeotti, quam § X retuli, admittenda sit, id nondum factum fuerat anno 1509 aut 1499, nec quisquam veterum producitur, qui id scriptis consignaverit. Haud dubie reponent, id haberi ex traditione. Sed an ipsa ista traditio satis clara & tuta est, ex qua tam memorabilis rei auctor & tempus aut male assignantur, aut nesciuntur? Si hisce præterea addas, quæ ad infirmandas relationes de viso mirabili corpore adversæ opinionis assertores produxerunt, non omnino inaniter formidari poterit, ne S. Francisci corpus, sive corruptum, sive incorruptum sit, sive stans, sive jacens, jam ab anno 1230 in sua suburbana Assisiensi basilica latuerit atque hactenus lateat, nec ab ullo visum fuerit, postquam in eadem depositum est.
[352] In hac opinione non magis, quam in altera, mirandum erit, [Huic dubio fævent quædam alia] nullas e S. Francisci corpore, si dentem, capillos, & aliquid sanguinis excipias, reliquias venerationi fidelium exponendas reperiri. Quantumcumque enim, volueris, fuisse desiderium principum personarum, atque etiam summorum Pontificum, ex eo aliquas obtinendi, mirum non est, non fuisse illis obtemperatum, simul ac ejusdem corporis, sive incorrupti, sive in ossa redacti, occulte selectus atque secreto habitus locus penitus cœpit ignorari. Dens vero, qui ostenditur, si vivo non exciderit, ante postremam tumulationem mortuo eximi potuit; capili quoque ex iis fuisse, qui viventi fuerant resecti; nam & hos, dum ille viveret, in veneratione fuisse, & miraculo illustratos, tradit S. Bonaventura in Vita edita apud me num. 99. Sanguis denique, qui in aliquot locis honoratur, ex eo potest, quem e viventis vulnere laterali fluxisse, ex biographis constat, aut etiam si velis, aliquando e viventis manibus pedibusque.
[353] Minus etiam mirabimur, non plus sanguinis illius reperiri, [in opposita opinione captu minus facilia.] quam si tribus, & ultra, seculis ad sacrum corpus, e vulneribus perpetuo sanguine manans, apertus aditus fuisset, saltem conventus superioribus, &, quos dicunt, ejusdem corporis custodibus, quibus facile fuisset magnorum principum aliarumque de Ordine Minorum optime meritarum illustrium personarum desiderio & postulatis ea ratione satisfacere. Inde etiam non cogimur dicere, locum sacri corporis, ad quem anno 1499, seu potius 1509, ex supra dicta Galeotti relatione cuniculi etiam patuisse dicendi essent, eodem seculo XVI senescente, adeo ex memoria excidisse, ut reverendissimus Joannes Picus, tunc generalis Minister Ordinis, a S. Pio V summo Pontifice jussus eum quærere, omni labore & opera in quærendo fodiendoque frustratus fuerit. Denique, ne longior sim, non mirabimur, Relationes, quæ de ejusdem corporis visitationibus exstant, tam variare, imo etiam in earum aliquot manifeste fabulosa referri, & in eadem subterranea ecclesia, in qua ab earum auctoribus S. Francisci corpus visum dicitur, etiam quædam alia conspecta asseri, quæ ibidem certe non poterant videri.
§ XX. Recensentur aliquot scriptorum testimonia, post Pisanum asserentium, S. Francisci cor & intestina, a reliquo corpore separata, in æde Portiunculana condita servari.
[Sancti cor in Portiuncula servari, scripserunt Pisani editor,] Superest & altera de S. Francisci corpore quæstio, cum superiori tamen quodam modo connexa, ac propterea inter eosdem communis sancti Patris filios pariter agitata; an scilicet illud mox ab obitu, priusquam ad primam sepulturam suam deferretur, exenteratum fuerit, exemptumque cor cum intestinis in ecclesia S. Mariæ de Portiuncula depositum. Ita affirmant quidam RR. PP. Minores Observantes, qui prædictam S. Mariæ ecclesiam tenent; negant RR. PP. Minores Conventuales, qui sancti Institutoris corpus totum & integrum, nullaque sui parte diminutum in sua apud Assisium basilica eo, quo supra dictum est, admirabili modo asservari, contendunt. Sæpe laudatus pater Gabriël a Rothomago, ab affirmantium parte stans, hunc in finem profert scriptores aliquot ordine retrogrado usque ad Bartholomæum Pisanum, quem proinde hujus opinionis antesignanum agnoscit. Primum, seu temporibus nostris propinquiorem, laudat Jeremiam Buchium, Minorem Conventualem, ac propterea minus suspectum; vel Lucium Anguissolam, ejusdem Ordinis Religiosum, qui Pisani libros Conformitatum, ad iteratum prelum a Buchio paratos, anno 1590 Bononiæ excudi curavit. Laudat autem alterutrum, quod, licet in hac editione multa e prima resecuerit mutaveritque, locum tamen in Conformit. 32, ubi id Pisanus asserit, intactum reliquerit, addideritque in margine hanc annotationem: Cor B. Fr. ubi sit positum.
[355] [Gonzaga, Rodulphius,] Secundus (ita subdit Gabriël) erit illustrissimus dominus, frater Franciscus Gonzaga, olim Minister generalis Ordinis, & postea episcopus Mantuanus, in suo Opere intitulato: De Origine Seraphicæ Religionis Franciscanæ, Romæ impresso anno MDLXXXVII. Gonzagæ verba ex parte 2, de conventu S. Mariæ de Angelis prope Assisium, accipe. Juxta summum hujus ecclesiæ altare, ad sacrarii latus ac peculiari quodam in sacello, ejusdem Seraphici Patris cor, quemadmodum & ipse vivens præceperat (facto procul dubio ostendens, quod mortuus quoque hunc locum præ cæteris esset dilecturus) humatum est. Hinc ad alium progrediens Gabriël, Tertius, ait, est illustrissimus Frater Petrus Rodulphus de Tossiniano, Minor Conventualis, & postea episcopus Senogalliensis, in sua Historia Seraphica, impressa Venetiis anno MDLXXXVI. Hic fol. 253 habet sequentia: Ut testatum relinqueret (S. Franciscus) apud omnes suum amorem, (erga ecclesiam Portiunculæ) reliquit ibidem cor suum, a reliquo corpore evulsum; positumque est in capella B. Francisci.
[356] [Marianus Florentinus, Jacobus de Oddis,] Quartus (ita rursus Gabriël) est Marianus Florentinus, Minorita de Observantia, & obiit circa annum MDXXV, serviendo pestilentia tactis. Iste in suo Ms., servato Romæ in conventu S. Isidori, dicit, quod fratres, cum extraxissent de exenterato cadavere interiora, non ea portarunt Assisium cum corpore, sed humarunt apud Portiunculam. Jam alias monui, Mariani Florentini Chronicon non esse penes me; ideoque ista ex Gabriëlis fide relata sunto, uti &, quæ mox subdit hoc modo: Quintus erit Jacobus de Oddis Perusinus. Iste in sua Francischina, quam scripsit circa annum MCCCCLXXIV, in exemplari Portiunculæ manuscripto, fol. CCCLXXXIV, sic loquitur Italice. Verba Italica prætermitto, quæ etiam ipsemet Gabriël sic recte addidit Latine: Antequam ipsum (Franciscum) asportarent de S. Maria, secrete ipsi aperuerunt corpus, & extraxerunt interiora, tam ad conservandum melius corpus, quam ut melius adimpleretur prophetia sancti patris Francisci, qui semper dicebat: “Hic volo, quod semper sit cor meum.” Et fuerunt collocata in altari capellæ, ubi obiit, & sic tenetur ab antiquis.
[357] Hisce Franciscanis addit unum Dominicanum, Sextus, [Leonardus de Utino, & Bartholomæus Pisanus] inquiens, erit Leonardus de Utino, Dominicanus. Iste in suo Sermonanario, composito circa annum MCCCCXLVI, & typis dato anno MCCCCLXIII, Sermone de S. Francisco sic habet: “In ecclesia de Angelis cor S. Francisci.” Auctor Dominicanus hic laudatus, in Bibliotheca Scriptorum Ordinis Prædicatorum vocatur Leonardus Matthæi vulgo de Utino; ubi & idem Opus illius & editio recensentur. Tum alium denuo Franciscanum in testem vocans Gabriël, sic pergit: Septimus tandem erit Bartholomæus Pisanus, qui quinquies in suis Conformitatibus asserit, cor S. Francisci esse realiter hic in Portiuncula, &, ut cognoscatur, me non loqui sine fundamento, afferam mox textus Pisani in speciali, & non contentus ero citatione generali… Primus textus erit Conformit. VIII, ubi loquitur de Portiuncula: “In hoc loco in signum dilectionis B. Franciscus voluit, quod post mortem suam suum cor a corpore amotum collocaretur; ut a fratribus antiquis ego ipse accepi: & est, ut dicitur, in altari capellæ B. Francisci ibidem locatum.”
[358] Secundus textus est Conformit. XXXII, ubi sic fatur: [quinque in locis;] “In signum dilectionis, ut dicunt fratres antiqui, a quibus audivi, B. Franciscus voluit, quod ejus cor a corpore separaretur, & ibidem poneretur; & dicitur, quod cor ejus est in altari capellæ, ubi B. Franciscus mortuus est.” Tertius textus est eadem Conformit.: “Quarto propter cor B. Francisci, in signum dilectionis ad locum ibidem positum.” Quartus textus erit Conformit. XXXIV, in qua sic ait: “Cor B. Franciscus dimisit sepeliendum in loco S. Mariæ de Portiuncula, ubi decessit, ad ostendendum amorem, quem habebat ad locum præfatum. Et sic est factum; nam aperto corpore S. Francisci, cor accipientes & interiora, in loco S. Mariæ sepelierunt.” Quintus & ultimus textus est ibidem inferius, ubi sic dicit: “Excepto corde, ut dicitur, a corpore extracto, & in S. Maria sepulto.” Omnes hi textus iisdem plane verbis leguntur in ambabus editionibus Pisani, quas consului, videlicet in editione Mediolanensi anni 1510 per Gotardum Ponticum, quæ omnium prima est, & in Bononiensi anni 1590 per Alexandrum Benatium.
[359] Singulare est, quod ex Marci Ulyssiponensis Chronicorum parte 1, [quod etiam Marci Ulyssiponensis editiones] lib. 2, cap. 73 refert, improbatque Gabriël Rothomagensis, S. Francisci cor in ecclesia Portiunculæ vere quiescere, sed eo divinitus portatum fuisse manibus angelicis; atque hoc teneri opinione communi. Improbat, inquam, hanc translationem, nec immerito, Gabriël; cum ex allegatis testimoniis communis ferat opinio, sacrum illud cor non angelica, sed humana opera, corpori exemptum, & in ecclesia Portiunculana depositum fuisse, dum reliquum corpus ad ecclesiam S. Georgii sepeliendum portatum fuit. Nescio tamen, qua Chronicorum Marci editione hic usus sit Gabriël: in Lusitanica Ulyssiponensi anni 1615, quam præ oculis habeo, solum dicitur, quosdam ita sensisse. Verba ex Lusitanicis Latina habe. Desideraverat sanctus Pater, dum viveret, corpus suum ita partiri post mortem, ut cor suum remaneret in æde S. Mariæ Angelorum,… & corpus sepeliretur in vilissimo Assisii loco, qui vocabatur Collis inferni… Hinc QUIDAM TENUERUNT, cor sancti patris Francisci esse in ecclesia S. Mariæ Angelorum, eique (corpori) exemptum fuisse per angelos, & magna cum veneratione in quadam capella collocatum.
[360] [varie narrant.] Magis dissonat editio Gallica Parisiensis anni 1623, in qua post relatum S. Francisci corpus suum sic partiendi desiderium subduntur ista Gallice: Et vero Deus illum hoc justo suo desiderio non frustravit; nam sanctum ipsius corpus sepultum fuit (licet quadriennio primum post…) in loco vilissimo… Quod ad cor illius attinet, communis opinio est, illud esse in quadam cappella S. Mariæ Angelorum, ubi dicitur magna in veneratione servari. Nulla hic fit de ministerio angelorum mentio, ac meo quidem judicio ad verisimilitudinem accommodatius: quis enim sine certiori testimonio mox credat tam insolitum miraculum Marco asserenti? Ego quidem, si thesaurum illum sæpe dicta ecclesia possidet, non dubito, quin humana opera & exsectus corpori, & ibidem depositus fuerit. Forte tamen, quicumque illi demum sunt, qui istud angelorum ministerium asseruerunt, in hanc ivere opinionem, quod difficile intellectu agnoscerent, quando ea intestinorum exsectio, stante primorum biographorum narratione fideque, facta sit. At de hoc pluribus infra.
[361] [De hac cordis possessione dubitavit Waddingus] Lucas Waddingus, quamquam & ipse ex Ordine Minorum Observantium, quorum est ecclesia S. Mariæ Angelorum, in Annalibus ad annum 1226, num. 40 de ea possessione dubitavit, dubitandique causam exposuit his verbis: Pisanus & Perusinus aiunt, exenteratum (corpus S. Francisci) corde interioribusque avulsis & in altari sacelli ad sacrarii lævam repositis, ne, dum cadaver, in civitatem transferendum, alibi sepeliretur, remaneret pia illa ædes absque aliqua corporis parte. Quidam ex Assisiatibus, me teste, de hoc dubitant, non improbabiliter putantes, illæsum, integrum & clausum remansisse sacrum corpus; idque eorum majoribus referunt persuasum ab aliquibus, qui illud meruerunt incorruptum videre & palpare. Occasionem vero inde sumptam, ut dicerentur interiora recondita in prædicto delubro, quia Vir sanctus dixit, cor suum ibi remansurum, dum cæterum corpus voluit sepeliendum in Colle inferni, loco malefactorum suppliciis destinato. Utut fuerit, futuræ gloriæ signa manifestius repræsentavit caro illa sanctissima, quæ crucifixa cum vitiis in novam jam creaturam transierat &c.
[362] [ductus quorumdam Assisiensium persuasione,] Ex hoc eruditi Annalistæ Minorum loco habemus, agnovisse ipsum, exenterati corporis cor & intestina a Bartholomæo Pisano & Jacobo de Oddis Perusino attribui ecclesiæ S. Mariæ Angelorum, seu de Portiuncula; eaque de possessione ipsum dubitasse propter dubitationem quorumdam recentiorum Assisiensium, qui ipsi dixerant, contrarium persuasum fuisse Majoribus suis ab aliis, quibus concessum fuerat ipsum corpus videre & palpare. At vero conqueritur P. Gabriël, quod Waddingus typis vulgaverit tam levi de causa conceptam dubitationem suam de possessione, quam jam a quadringentis fere annis (ut loquitur Gabriël) nullus umquam impugnasse scitur; quamque partim traditio, partim scriptores, Portiunculanæ ecclesiæ interim addixerant. Ut verum fatear, debilis apparet ista dubitandi ratio, quorumdam scilicet recentissimorum Assisiatium dubium, natum ex asserta quidem, non tamen probata, majorum persuasione, cujus ipsum, quod allegatur, fundamentum minime firmum est.
[363] Aut enim antiquiores illi, qui prædictorum Assisiensium majoribus sic persuasisse dicuntur, [quam illi ad majores suos referebant;] S. Francisci corpus vidisse ac palpasse censendi sunt non diu post illius obitum, puta in funere anno 1226, vel in translatione anno 1230, vel multo tempore post. Si primum, recentiores Assisienses, quos laudat Waddingus, remotiores ab istis vixerunt, quam ut ex eorum testimonio certum fiat, eorumdem majoribus ita fuisse persuasum ab iis, qui corpus viderant & palparant. Si secundum, illæ ipsæ posteriores sacri corporis inspectiones, ut vidimus, negantur ab aliis, & probationibus egent. Denique quocumque tempore corpus S. Francisci ab illis conspectum palpatumque fuisse, voluerint, videri palparique potuit, licet vere fuisset exenteratum, neque id necesse fuisset ab illis deprehendi; cum utique illi istud saltem non vidissent nudum, sed sua veste tectum. Ceterum, quod spectat ad occasionem, ex qua ex eorumdem Assisiensium sententia nata fuerit opinio de ejusdem Sancti corde apud Portiunculam deposito, hæc non inepta mihi apparet; sed neque ex solo ejusmodi testimonio satis probatur. Redeo ad Gabriëtem huic opinioni adversantem.
[364] Post dubitationem Waddingi (ita pergit Gabriël) primus, [dein negarunt Faber & Rivotortus, & ante hunc S. Josepus a Cupertino.] qui negavit, cor S. Francisci esse hic in Portiuncula, fuit Gabriël Faber, Gallus Minor Conventualis, anno MDCXXVII in suo Discursu panegyrico de Assisiate basilica Franciscana, hoc est, quadringentos & unum annos post mortem S. Francisci, & biennio post dubitationem Waddingi impressam. Primus, qui dixit, saltem scripto impresso, quod sciam, cor S. Francisci esse hic in Portiuncula SOLUM MORALITER ET AFFECTUOSE, & NON REALITER, fuit pater Rivotortus… Et hoc dicit in libro postumo, tit. XIV; & iste liber fuit impressus anno MDCCIV… Et sic primus post fere quingentos annos ab obitu Seraphici Patris voluit concordare opinionem Gabriëlis Fabri cum Pisano, & aliis antiquis de existentia cordis Seraphici in Portiuncula, intelligendo affirmationem Pisani SOLUM AFFECTIVE, & negationem Gabriëlis Fabri SOLUM REALITER. Neutrum laudatorum Opusculorum penes me est, nec negare possum, aut Waddingum omnium primum suam hac super re dubitationem typis vulgasse, aut Gabriëlem Fabrum eamdem de servato apud Portiunculam Francisci corde opinionem pariter primum typis publice negasse. At certe ante Rivotortum, anno scilicet 1639, sacrum illud corpus exenteratum fuisse, verbis negaverat S. Josephus a Cupertino, Minor Conventualis, ejusdemque cordis in ecclesia Portiunculana præsentiam de solo sui sancti Patris erga illum locum affectu interpretatus fuerat, uti constat ex testimonio authentico, quod legesis supra § XII.
[365] Habes, erudite lector, quæ pro S. Francisci exenterato corpore, [Pisani verba clara sunt;] illiusque corde cum intestinis in Portiunculana sacra æde deposito proferuntur. Non potuit, ut vides, P. Gabriël pro sententia sua antiquiorem allegare, Bartholomæo Pisano in libro Conformitatum, quem anno 1399, hoc est, centum circiter ac septuaginta tribus annis post obitum Francisci, vulgandi potestatem obtinuit. Et laudat quidem ille Fratres antiquos; sed quos, qualesve, non explicat. Ipsum vero in discernendis, quæ audierat, legeratve, minime accuratum criticum fuisse, inficiabitur nemo, qui ipsum legerit. Primus ergo omnium, qui nominatim scitur possessionem sacri cordis Francisci Portiunculanæ ecclesiæ attribuisse, est Bartholomæus Pisanus, cujus auctoritatem si quis hic magni facere velit, is frustra ipsum non de proprie dicta cordis in eo loco præsentia, sed de solo peculiari ipsius Sancti ad eumdem pio affectu, cum Rivotorto interpretabitur; clariora enim sunt Pisani verba, quam ut ad hunc sensum ullo modo possint detorqueri. Audiamus ergo argumenta, quibus RR. PP. Conventuales possessionem istam apud Rugilum impugnant; & quoniam illius asserendæ primus auctor legitur Pisanus, de hoc ordiamur.
[366] [sed hæc ipsius esse,] Affirmant illi, Pisanum, etiamsi ea, quæ de exenterato corpore in illius Opere leguntur, ab aliis multis accepisset, necessario debuisse omittere, nisi quis malit ipsum pene amentem dicere, atque adeo nullam ei hac in controversia fidem concedere. Ut id probent, observant, Pisanum in eo Opere constituisse, S. Francisci conformitates cum Christo Domino nostro conscribere, quod ipse libri titulus totusque contextus declarant; ac propterea ei liberum fuisse ex Francisci gestis ea solum seligere, quæ ad suum illud propositum magis pertinebant, & tacitu præterire, quæ adversabantur. Quam ob rem, cum certissimum sit, sanctissimum Christi corpus numquam fuisse exenteratum, non debuit Pisanus ibidem de exenterato Francisci corpore loqui, imo nec potuit, inquiunt, nisi palpabilem difformitatem pro conformitate insulse voluerit lectoribus obtrudere: quod si fecerit, qua fide hic dignus erit? Adhæc observant, multa in eodem Opere reperiri, quæ Pisani non sunt, sed ab interpolatore inserta; quod pariter constat ex factis Pisano posterioribus, quæ in eodem Opere leguntur. Unde concludunt, ea, quæ de exenterato Sancti corpore in illo dicuntur, Pisani non esse, sed interpolatoris.
[367] [imo, esse posse, negant ælii,] Hæc vero (inquiunt) ut patentius dignoscantur, duplicem hic Pisani locum expendendum proponimus. Conformitate VIII ecclesiam S. Francisci describens, hæc de corpore subdit: “De cujus corpore nihil invenitur, nec habetur ad ostendendum populis.” Et Conformitas XXXIV ipsa, quam pro se usurpat (Gabriël) argumentum, hæc reddit: “Sicut de Christi corpore posito in sepulcro nihil extra remansit, imo, quod extra remanserat, scilicet sanguis, in resurrectione positum fuit in corpore & sepulcro, sic” (advertite diligentissime hic conformitatis partes, & quid omnino in Francisci corpore ex VI conformitatis sequi debeat) “sic de corpore B. Francisci; taliter enim clausum extitit, ut nihil de ipso penitus pro reliquiis & veneratione habeatur” Huc usque Pisanus est, & sibi cohæret, & conformitatem tuetur, & assumptum probat, & id, quod per illud sic inferendum erat, infert. Sed videte (mirum!) quæ immediate sequuntur e regione opposita: “Excepto corde & visceribus, ut dicitur, a corpore extracto, & in S. Maria sepulto.”
[368] Item, quid est hoc? Ubi illud sic de corpore S. Francisci? Cur dicis: Sic, quod sic futurum non erat, [nisi sibi contraria scripsisse] sed aliter atque penitus diversum? Ubi illud: Nil penitus de ipso pro reliquiis, quod mox futurum erat, non solum non penitus nihil, non solum aliquantisper reliquiarum; sed pene media in quantitate, & in qualitate melior ac potior pars corporis? Ubi advertite (ne istinc effugiant) ibi jam concedi, cor & viscera esse reliquias ostensioni ac venerationi præstabiles. Cur, inquam, homo hic statim destruit, quod mox assumpserat? Vel cur in eadem periodo assumit simul & destruit idem? Quid clarius? Sed tamen etiam præclarius ex immediate adnexis. “Et sanguis” (pergit) “qui de B. Francisco reperitur, etsi probabile est, quod sit de corpore ejus, tamen est de imaginibus, ad probandum, eum vere stigmata habuisse, distillatus & diffusus.” Hui, vere monstrum!… Hic oculis conspicite, manuque palpate Pisani indolem, Operis mixturam, interpolationis inexcusabilem necessitatem. Tantopere ergo iste decertabat in conformitatibus comparandis, ut, cum videret sanguinem Francisci jam vulgo extra corpus, hocque difformitatem facere videretur, coarctatus angustiis, etiam ad manifestum mendacium, imo & ad fœdissimam & audacissimam imposturam & insaniam confugerit, ut difformitatem abstergeret, & conformitatem inceptam per fas nefasque tueretur.
[369] Commentus est ergo, sanguinem (ut ita, [& insanisse dicatur;] modeste tamen, loquamur) S. Francisci extra corpus positum, non esse pretiosum, seu verum, sed miraculosum, seu falsum. Deus bone! quænam hæc necessitas, quid opus hoc erat, vel quid proficit tantum nefas?… Cum statim cor & intestina extra corpus clament… manifestissimam, absolutissimam, maximam difformitatem, cur difformitatem sanguinis, quæ erat minima, vidit, & etiam cum veritatis, honestatis, rationis, pietatis, religionis, dispendio composuit, & ad propositam uniformitatem violentissime revocavit; difformitatem vero cordis & viscerum, quæ erat maxima & apertissima, cæcus stupidusque non vidit? Eccur nihil etiam commentus est ad defendendam cordis & viscerum explicatissimam, oculosque cientem ac terebrantem difformitatem; vel etiam, si quidquam effutire debuisset, jam quid aliud ex præmissis, nisi reditus cordis & viscerum ipsorum ad corpus ipsum, esse potuisset? Sicque semel quidem & iterum fuisset Pisanus infans & absurdus, sed bis etiam eadem ipsa absurditate sua seipsum & argumentum a se petitum destrueret, & bis insuper nostram responsionem atque sententiam ipsissimis ineptiis suis confirmaret. Igitur..: videre videmur, constantissime statuendum & definiendum alterum ex his duobus: Aut Pisanus insanit; & hoc belle quidem nos adjuvat (sed hominem tantopere despicere nolumus) aut verba illa Pisani non sunt, sed posterioris alicujus male feriati interpolatoris; & hoc scriptorem purgat & tuetur, ut decet; nos autem ab omni prorsus argumenti importunitate dissolvit.
[370] Contemnimus autem, his dictis, tum id, [aliaque adversus illius dicta observant.] quod addere jure possumus; nempe Pisani, seu verissime interpolatoris, formulas ipsas esse dubitativas toties, quoties in illis libris hæc ingessit, scilicet: Ut aiunt, Ut fertur, Ut ditunt patres antiqui: tum illud, quod duo illi scriptores alii (Marianus Florentinus & Jacobus de Oddis, num: 356 recensiti) qui more ovium Pisanum secuti sunt, & ipsissima illius verba, etiam dubitando, usurparunt, nihil magis, quam Pisanus, valere debeant. Missa postremo facimus addititia & alia, quæ supersunt sexcenta; ut loco exempli: Si ex Pisano ea habent, quæ ostendere populis possint, cur numquam ostenderunt? Tum: Incorruptane ea volunt, an dissoluta? Secundum renuunt; si ergo primum, eccur corpus solidius incorruptum recusant, viscera vero fragiliora, integra non diffitentur? Sed hæc & alia dimittimus, re confecta: hæc enim omnia & quicquid reliqui hac super re dici possit, ex sese manifesta sunt, & jam alia argumentatione & comprobatione non indigent. Huc usque Rugilus, ita concludens, quia jam præmiserat alia argumenta, aliunde petita, quibus exsectionem viscerum impugnavit, quæ sequenti § dabo, & expendam: nam hic de solius Pisani, & qui hunc secuti hac in parte fuerunt, auctoritate dissero: nunc allegata ponderemus.
[371] [At non probant, Pisanum semper dubitanier locutum,] Quo loco apud nos sit Pisani auctoritas, tum in Commentario ad Vitas S. Francisci prævio, tum in Analectis, tum etiam in hac ipsa Dissertatione satis superque indicatum est; sed ad præsens argumentum peculiaria quædam addenda habeo. Non in omnibus textibus a Gabriële pro exenterato corpore allegatis, sed in solo ultimo, seu quinto, Pisanus usus est phrasi dubitationem indicante. Nam verba illa in primo & secundo posita: Ut a fratribus antiquis ego ipse accepi; &: Ut dicunt fratres antiqui, a quibus audivi, non sunt dubitantis, sed dicta sua antiquorum testimoniis firmantis. Dum autem in iisdem duobus textibus utitur verbis dubium innuentibus, ea refert ad determinatum Portiunculanæ ædis locum, in quo cor sit depositum, uti consideranti facile apparebit. In primo enim textu verbis mox relatis subdit: Et est, ut dicitur, in altari capellæ B. Francisci ibidem locatum. In secundo autem verbis similiter datis subjicit: Et dicitur, quod cor ejus est in altari capellæ, ubi B. Franciscus mortuus est. At vero in tertio & quarto textibus, ubi de determinato cordis ac viscerum loco non meminit, omisso quoque verbo Dicitur, indubitanter loquitur, priori loco asserens, sacram illam ædem omnibus Minoribus charam esse debere, tum aliis de causis, quas refert, tum propter cor B. Francisci, in signum dilectionis ad locum, ibidem positum; in posteriori autem dicens: Cor B. Franciscus dimisit sepeliendum in loco S. Mariæ de Portiuncula… Et sic factum: nam, aperto corpore S. Francisci, cor accipientes & interiora in loco S. Mariæ sepelierunt. Solus igitur superest textus quintus, qui hujusmodi dubitationem de exenterato corpore per voces, Ut dicitur, insinuare potest videri.
[372] [aut illa non esse Pisani,] Quod ad conformitates attinet, quis omnimodas atque omni ex parte congruentes Christum inter & Franciscum a sanæ mentis scriptore exspectet? Videtur autem hæc, qua de agimus, conformitas ibidem dumtaxat constitui in eo, quod, quemadmodum e Christi corpore nullæ reperiuntur reliquiæ, fidelium venerationi exponendæ, quia sepulcrum, in quo illud integrum fuit positum, mansit clausum, ex eoque clauso integrum resurrexit; ita nihil pariter e Francisci corpore eorumdem venerationi exhibeatur, quia, corde illius cum intestinis in ecclesia Portiunculana sepulto & latente, totum reliquum corpus suo sepulcro vel sarcophago ita semper inclusum mansit, ut inde nihil eximi potuerit. Conformiter ad hæc ibidem proxime præmiserat: Sicut sepulchrum Christi fuit clausum & signatum cum custodibus, sic B. Francisci, sepulchrum fuit clausum, ut numquam deinceps patuerit alicui: ejus corpus simul cum capsa fuit portatum & positum, ubi nunc jacet. Porro, cum sibi objici posse, intelligeret, S. Francisci sanguinem in nonnullis locis ostendi, respondit, non esse necesse, ut sanguis ille naturalis ipsius esse credatur, cum esse possit ex illo, quem ex ejusdem sacris imaginibus fluxisse præmiserat, quod quidem non probo, nec tamen dictu nefas esse, existimo.
[373] At, inquies, late petita est hæc conformitas, tantaque superest ab exemptis visceribus difformitas, [sed inepti interpolatoris:] ut, si sapuisset Pisanus, debuisset ea tacita præterire. Fateor: sed non tam accuratum prudentemque scriptorem Pisanum novimus, quin in hujusmodi ineptias facile potuerit incidisse, maxime cum susceptum ab illo scriptionis argumentum cum cogeret, qualescumque conformitates consarcinando, claudicare. Tale etiam est, quod ibidem subditur: Sicut Christus quadraginta horis… stetit (id est phrasi Italica, fuit) mortuus, & triginta sex in sepulchro, & postea inde resurrexit; sic B. Franciscus stetit (hoc est, fuit) quadraginta mensibus, & parum plus, in primo loco (in prima sepultura) translatus ad ecclesiam, in qua nunc jacet. Quantum hæc quoque conformitas claudicet, quis non videat? Non ausim igitur controversa verba imperito interpolatori potius, quam Pisano adscribere; sicut ipsemet Rugilus supra num. 86 & sequenti ea, quæ de exenterato corpore in Francischina leguntur, utut aliis, quæ in eadem habentur, parum consona, non interpolatori, sed ejusdem Francischinæ auctoris, Jacobi de Oddis, imperitiæ imprudentiæque tribuere maluit, ne Francischinæ Perusinum Montis-Lucidi codicem interpolatum agnoscere cogeretur.
[374] Si tamen illa dicta Pisani non sint, oportet, hanc interpolationem admodum antiquam esse, [nec sane contemnenda sunt.] cum eadem Marianus & Jacobus de Oddis, fatente Rugilo, fere descripserint. Si vero Pisani sint, fatendum pariter est, eam de exenterato Sancti corpore opinionem non esse saltem seculo XIV recentiorem, sique eodem tempore tam nota fuisset opinio altera de eodem corpore incorrupto, nullaque sui parte imminuto, & in pedes erecto stante, non fuisse compellendum Pisanum ad tam insulsam conformitatem excogitandam; sed aptiorem a corpore integro ac velut vivo repetiturum fuisse. Utinam pro tam singulari corporis miraculo testimonium Pisani, qualiscumque Conformitatum scriptoris, haberemus! Magis urgent alia argumenta, adversus viscerum exsectionem a Rugilo producta, quorum præcipua solum, ne nimis prolixus sim, in sequenti § examinabo.
§ XXI. Alia argumenta, quibus impugnatur præmissa de exenterato S. Francisci corpore opinio, expenduntur.
[Conveniales hanc opinionem varie impugnant ;] Adversus expositam præcedenti § de exsectis e corpore S. Francisci corde & intestinis, atque in sacra æde Portiunculana depositis opinionem sæpe laudatus Rugilus in primis merito urget altum de tam memorabili facto silentium veterum scriptorum, puta, Thomæ Celanensis, Thomæ item, vel, ut aliis placet, Joannis Ceperanensis, Trium Sociorum, ac denique S. Bonaventuræ, & si qui alii ante Bartholomæum Pisanum S. Francisci res scriptis prosecuti fuere. Mutat ergo hic arma Rugilus, & quibus alii sacri corporis incorruptionem, integritatem atque mirabilem situm impetierunt, eadem in illos retorquet. Et istorum quidem veterum silentium, quod adversus causam Patrum Conventualium nihil valere autumat, magni hic esse ait ponderis; quia asserta viscerum exsectio ignorari ab antiquis illis nullo modo potuisset; quia illorum hac de re silentii causa nulla allegatur, aut allegari potest; quia, secus atque fit pro miraculo corporis integerrimi stantis, nulla pro ista exstant oculatorum testium monumenta, nullaque stat traditio; imo hæc eidem adversatur.
[376] [nimirum ex silentio veterum, quibus hæc exemptio viscerum] Non potuisse evulsionem viscerum antiquis istis latere, Rugilus triplici argumento probare nititur. Primo ex sancti Patris mandato; secundo ex mandati exsecutione; tertio ex eorumdem intestinorum sepultura. Ex mandato quidem, inquit; quia neutiquam verisimile putat, sanctum Patrem hanc suam supremam voluntatem uni dumtaxat soli clanculum indicasse; si enim voluit hoc sui amoris perpetuum monumentum dilectissimæ sibi Portiunculanæ ædi legare, cur id solum uni aut alteri notum voluisset; maxime cum hoc prudentis non fuisset, sed obnoxium periculo, ne inter filios gravis altercatio discordiæque exsurgerent, dum paucissimi vellent sancti Patris sui cadaveri cor & intestina eximere, nolentibus aliis, paterni mandati prorsus ignaris, id permittere. Verisimillime quidem nescivit Franciscus, quid corpori suo mox ab obitu futurum esset; verumtamen si exsectionem soli uni & alteri secreto præceperit, mirum sane fuerit, si istius præcepti nescii non ægre passi sint, exenterari communis Parentis sui corpus, quod Deus tam insolito post mortem decore donaverat, ut (Bonaventura teste in Vita edita) & passionis Christi effigiem privilegii singularitate præferret, & novitate miraculi resurrectionis speciem præmonstraret.
[377] [non potuisset latere; nec tamen illi silere debuisse] Porro, licet mandatum ipsum tam secreto datum fuisset, negat Rugilus, aut hujus exsecutionem, aut intestinorum sepulturam fieri potuisse sine notitia operaque aliorum fratrum Minorum, qui eamdem ædem incolebant, funerique adstabant. Si autem sciverint, cur tacuerint, rogitat, quod ex communis sancti Patris sui suprema voluntate fecerant? An a furibus cavendi gratia sacrum illud depositum, depositique locum secreta omnibusque ignota esse voluerunt? Verum hæc ratio æque, si non etiam magis, faciebat pro abscondendo toto reliquo corpore; quod si fieri mox ab obitu nequiverit, potuit certe, postquam anno 1230 illud in novam sui nominis ecclesiam fuit illatum. Quare, cum Gabriël nihilominus contendat, reliquum corpus in publico ecclesiæ altari, omnibus noto, tunc fuisse depositum, atque in hæc nostra usque tempora jacere, non satis æquo jure istam secreti causam seu metum a furibus pro opinione sua in causa viscerum allegavit.
[378] Si deinde primigenias Vitas consulamus, non modo nihil in his legere est, [videntur: item ex traditione ac vetusto carmine,] quod vel levissimam de eviscerato corpore suspicionem moveat, sed etiam infra pluribus ostendam, perquam difficile esse, factum istud cum iisdem conciliare. Traditionem Assisiensium eidem opinioni etiam adversari, probatum credidit Rugilus ex testimonio Waddingi, quod num. 361 jam recitavi. At præterea hic addit: Idem Waddingus ad eumdem annum (1226) exhibet vetustissimum elogium status, privilegiorum, prærogativarum, ac demum eorum omnium, quæ in ecclesia Portiunculana primitivorum temporum continebantur, in quo nullum est verbum aut vestigium de corde atque visceribus S. Francisci ibi asservatis. Hoc silentium profecto quædam est vox, & negativum hujusmodi argumentum manifeste vim habet positivi. Nam elogium illud unice incumbit in illius ecclesiæ prærogativis enumerandis & extollendis: si cor ergo & intestina sancti Parentis in illa ecclesia fuissent, nedum prærogativa hæc præteriri sine stupiditate summa non potuit, sed nec elogium ipsum aliunde incipere debuit; nihil enim præstantius laudandum atque possidendum venisset.
[379] Præterea Gonzaga, Minister generalis Ordinis Minorum Observantium, [Gonzagæ & S. Josephi Cupertinensis testimonio.] qui sæpius pro munere suam illam ecclesiam S. Mariæ Angelorum invisit, de ea scribens in secunda sui Operis parte, dilucide affirmat, alias ibi sancti Parentis reliquias non asservavi, NISI stigmatum sanguinis guttulas, & assidem, in quo lotum est S. Francisci corpus. Hoc iterum est silentium, magnam vocem emittens, & argumentum negativum, positivo etiam virilius. Hoc insuper syncathegorema est omnino propositionem coarctans, & reliqua excludens. His omnibus pro coronide adjicimus jam superius recitata verba Beati (nunc Sancti) Josephi a Cupertino per juratum testem. Hæc rursum ex erudito Rugilo, qui deinde & alia profert argumenta, eodem conducentia, quæ, priusquam recenseam, jam proposita expendamus, ne ex nimia eorumdem conglobatione sermo fiat implexior, aut ex repetitione refricandæ memoriæ gratia prolixior.
[380] Quod ad objectam traditionem attinet, bona eruditi Rugili gratia respondeo, [Expenduntur illa traditio & carmen:] non dixisse Waddingum, ita omnes Assisienses, aut horum maximam partem ita sentire, sed solum quosdam. Quidam, inquit, ex Assisiatibus, me teste, de hoc (de eviscerato Sancti corpore) dubitant &c; neque addit, hunc communem esse Assisiatis populi sensum. Hoc unum igitur ex Waddingi verbis in rem suam conficere potest Rugilus, fuisse etiam tunc Assisiates quosdam, qui de quiescente in Portiunculana ecclesia S. Francisci corde dubitabant. Elogium num. 378 laudatum legi potest citato ibidem loco apud Waddingum, exstatque etiam, sed corruptius, apud Rodulphium lib. 2 Historiæ Seraphicæ Religionis. Neuter illius ætatem indicat, aut Vetustissimum appellat; Waddingus solum ait: Præcipua hæc capita (decora ædis Portiunculanæ) quisquam rudi & impolito ita complexus est carmine. Vere rude illud est, inconcinnis Leoninis versibus constans. Cujuscumque autem illud ætatis sit, de corde ac intestinis S. Francisci ibidem positis non meminit; sed, quod magis mireris, par in illo est de Portiunculana indulgentia, si non magis, certe non minus, inter ejusdem ædis decora memoranda, silentium, ex quo tamen nollet ipse Rugilus tam validum adversus celebrem istam Indulgentiam argumentum negativum deduci, ut vim positivi haberet. Ut igitur de hac anonymus iste male tacuit, ita & de sepultis in eodem loco S. Francisci intestinis potuit perperam siluisse.
[381] [Gonzaga cordis possissionem Portiunculanis asserit: de S. Josepho alibi dictum est.] Illustrissimi Gonzagæ Opus de Originibus Seraphicæ Religionis Franciscanæ, anno 1587 Romanis typis editum habemus, nec aliam ejusdem editionem novimus; sed in nostra hac longe diversa a mox allegatis leguntur. Ea accipe ex parte 2, pag. 157, ubi agitur de conventu S. Mariæ de Angelis, seu Portiunculano: Nec minori cura & diligentia aliquantulium sanguinis sacrorum stigmatum Seraphici Patris, aliquot crines B. Claræ, quædam reliquiæ Terræ sanctæ, nec non & asser, cui exanime corpus ejusdem sanctissimi Patris superpositum fuit, a Fratribus custodiuntur. Nullum hic syncathegorema est, omnes S. Francisci reliquias ex eadem sacra æde excludens; imo oppositum docet ipsemet Gonzaga, ibidem pag. 156 præmittens de eodem conventu: Juxta summum hujus ecclesiæ altare, ad sacrarii latus, ac in peculiari quodam sacello, ejusdem Seraphici Patris cor, quemadmodum & ipse vivens præceperat (facto procul dubio ostendens, quod mortuus quoque hunc locum præ cæteris esset dilecturus) humatum est. Quid clarius? Itaque, si qua sit Gonzagæ hac in controversia auctoritas, ea possessionem cordis S. Francisci ecclesiæ Portiunculanæ asserentibus favet, abjudicantibus refragatur, nisi in iterata aliqua editione, nobis ignota, opinionem suam ille mutaverit. S. Josephi Cupertinensis testimonium expensum est superius in § XII.
[382] [Negat etiam Rugilus præceptum, quod allegant alii,] Pergit Rugilus eamdem opinionem quatere, negatque, assertum S. Francisci mandatum ullo modo esse verisimile, ac in primis ita disserit: S. Franciscus morti proximus palam ab Helia interrogatus, ubinam vellet humari, hæc publica reddidit verba: “Si gratum mihi peccatori nequissimo rependere velis, corpus meum in Colle inferni” (locus is erat prope Assisium, in quo nunc visitur magnifica ejusdem Sancti basilica) “ubi facinorosi plectuntur, sub ipsomet patibulo sepeliri jubeas.” Hæc est ipsissima & integra sancti Parentis responsio, apud omnes biographos celeberrima. Nunc, quæso te, quando avulsionem cordis & viscerum, & illorum depositionem apud Portiunculam præcipere debuisse aut potuisse, rationabiliter suspicabimur; cum videas, in extrema voluntate de membrorum suorum depositione tractare; sepulturæ locum humili prece decernere; & verbum penitus nullum de corde atque visceribus alibi alia de causa condendis inserere? Si sua hæc erat voluntas, omnino id tunc adjicere debuisset. Si etiam aliquando istud dixerat, tunc in ultima voluntate necessario iterandum fuisset. Nec te recipias ad aurium arcana: hoc penitus sinceritate atque candore Seraphico erat indignum. Præterea filiis reliquisset, non pacem, sed contentionum seminarium: nam tentantibus ignorantes merito restitissent, & ad extremam illam absolutissimam voluntatem instantissime provocavissent. Hactenus denuo Rugilus.
[383] Ego in Commentario prævio num. 699 jam monui, [vere esse S. Francisci,] in antiquissimis, quas edidi, Vitis non legi istud S. Francisci seu desiderium seu præceptum de corpore in Colle inferni aut sub patibulo terræ mandando, nec antiquiorem, qui id dixerit, a me repertum esse, quam Pisanum; ut proinde Thomas Celanensis, Anonymus Vitæ secundæ auctor, Tres Socii, sanctusque Bonaventura accenseri nequeant omnibus illis biographis, apud quos memorata S. Francisci ad fratrem Eliam responsio esse dicitur celeberrima. Si tamen (ut existimo) etiam ii, contra quos hic disserit Rugilus, istud S. Francisci mandatum pro certo habeant, vis sua manet argumento relato. Ut hoc etiam magis urgeat Rugilus, observat ex S. Bonaventura in Vita, apud me num. 210, Franciscum, morti proximum, mandasse suis, ut demortuum corpus, simul atque exspirasset, per tam longum (temporis) spatium nudum super humum jacere permitterent, quo unius milliarii tractum suaviter quis perficere posset; hoc autem posito, petit laudatus Rugilus, quid sibi velit ista tam varia sancti Viri voluntas, ut corpus suum dicto temporis spatio nudum in nuda humo relinqueretur, ac deinde sepeliretur sub patibulo; at cor tamen cum intestinis exemptum in sacra humaretur æde? Horum, ut verum fatear, duo priora mandata dignam Francisco humilitatem, suique despectum sonant; tertium redolet morem in principum funeribus usitatum, quorum videlicet cadavera solent exenterari, & intestina diverso a reliquo corpore loco honorifice deponi. An, qui corpus suum non alia, quam sub patibulo sepultura, ex vera humilitate dignum judicasset, tantam de intestinis suis reponendis curam habuisset?
[384] Mitto plura; neque enim dissimulare possum, [quod nec mihi satis verisimile apparet.] mihi parum verisimile videri, ejusmodi corporis partitionem, si umquam facta fuerit, ipseque corpus suum sub patibulo humari jusserit, a S. Francisci mandato profectam esse. Atque hoc quidem absonum evitabit, qui dixerit, humillimum Franciscum nullam in exemptione viscerum suorum partem habuisse, sed eam unice factam esse ex consilio fratrum, ne nulla sacri corporis portio in adamata illi Portiunculana æde remaneret. At quisquis ita senserit, id sine idoneo teste faciet, ac difficulter temeritatis absolvet sancti Patris discipulos, qui corpus illius tam insolitis signis divinitus dotatum, quale a primis biographis describitur, injussi dissecare atque exenterare sint ausi. Accedunt & alia, quæ eam viscerum exemptionem, sive ex ipsiusmet Sancti suprema voluntate, sive aliter, factam malis, minus probabilem reddunt; ea scilicet, quæ iidem primi biographi inter S. Francisci obitum & sepulturam gesta narrarunt.
[385] Multis hæc deducit Rugilus; ego brevius expediam ex Vitæ per Bonaventuram scriptæ capp. 14 & 15. [Primorum biographorum silentium, & narratio] Obiit Franciscus vesperi post occasum solis; defuncto mox alaudæ miro super ædem volatu cantuque applauserunt; corpus vero ejus, quod tam ex natura sua, quam ex infirmitate, ante declinabat in nigrorem, subito candore nituit; caro instar puerilis lenis ac tenera facta est; clavi in manibus pedibusque, colore suo ferreos imitantes; plagaque lateralis, ut vernans flos rubescens, in candida illa carne admirabile jucundumque spectaculum exhibebant. Dum tam insolito spectaculo fratres obstupefacti inhærent, cœptumque in charissimi Patris sui luctum in gaudium vertunt, adsunt magno numero Assisienses, primo mortis illius rumore acciti. Jungunt se fratribus, spectant, mirantur, osculantur corpus. Accedit & vir nobilis litteratus, plagam lateris palpat, manuum pedumque clavos versat, atque ita dubium, quod de stigmatibus hactenus in animo foverat, penitus deponit.
[386] [de gestis a Sancti obitu & funere] Quid inter hæc ac deinde factum sit, ita exponere pergit Bonaventura: Fratres autem & filii, qui vocati fuerant ad transitum Patris, cum omni multitudine populorum noctem illam, in qua almus Christi Confessor decessit, sic divinis laudibus dedicarunt, ut non Defunctorum exequiæ, sed angelorum excubiæ viderentur. Habes, quæ a Francisci obitu, id est, a vespera post solis occasum, usque ad posterum mane in æde Portiunculana apud illius cadaver gesta fuisse, Bonaventura docuit post Thomam Celanensem, quem etiam consule, si lubet, in Vita prima lib. 2, capp. 3 & 4. Redeo ad Bonaventuram, reliqua subjicientem. Mane autem facto, turbæ, quæ convenerant, acceptis arborum ramis, & cereorum multiplicatis luminibus, cum hymnis & canticis sacrum corpus ad civitatem Assisii detulerunt. Transeuntes vero per ecclesiam S. Damiani, in qua virgo illa nobilis Clara, nunc gloriosa in cælis, tunc inclusa cum virginibus morabatur, ibique aliquantulum subsistentes, sacrum corpus, margaritis cælestibus insignitum, videndum & osculandum sacris illis virginibus obtulerunt. Pervenientes denique ad civitatem cum jubilo, pretiosum thesaurum, quem portabant, in ecclesia S. Georgii cum omni reverentia condiderunt.
[387] [usque ad sepulturam non permittunt credi,] Lege ac relege, si vacat, assignata ex Bonaventura & Celanensi capita; frustra mortem inter & sepulturam vel verbulum quæres, quod vel levissimam, seu publice, seu secreto exenterati corporis suspicionem tibi possit movere. Imo vero nec opportunitatem sectioni isti secreto faciendæ invenies, adstante scilicet semper populo, & cum fratribus totam noctem in divinis laudibus ad venerabile corpus insomnem ducente. Publice autem factam non esse, clamant utriusque biographi silentium, rerumque tunc gestarum narratio. Descripserunt illi tam accurate totius sacri corporis habitum, candorem ac mollitiem; observarunt, nigros in manibus pedibusque clavos, & rubeum lateris vulnus, varietate sua in candidissima carne mirum jucundumque dedisse spectaculum. Cur nihil de sanguine, qui e secto corpore profluxerit, eamdemque carnem tinxerit, cur nihil de Sancti corde meminerunt? Nam, ut illi hæc ex industria celavisse credantur, nulla suadet ratio, nec illorum patitur in scribendo sinceritas. Hisce adde (quod prolixe tractavit Rugilus) nullibi ostendi seu cultellum, seu pelvim, seu quidpiam aliud ex iis, quibus in eviscerando corpore opus certe fuisset; seu denique sanguinem ex eodem tunc defluum, seu linteola ad eumdem detergendum adhibita; cum tamen alia, quæ Sanctus vivens mortuusque suo tactu usuque sacravit, magno cum studio sacras inter reliquias merito serventur, & piorum osculis exhibeantur.
[388] His argumentis inducor, ut credam, S. Francisci corpus, [illius corpus intermedio tempore exenteratum fuisse. An forte postea?] aut numquam, aut serius, evisceratum fuisse. Si primum, videtur Pisanus (nempe si Pisani verba sint, quæ ex Conformitatum libris supra retuli) vel quos ipse ibidem laudavit, fratres antiqui hallucinati fuisse, dum, quæ de sancti Patris sui peculiari in Portiunculanam ædem affectu audierant, de ejusdem corde post obitum ibi deposito interpretati sunt. Potuit scilicet Franciscus aliquando dixisse, cor suum ibi semper fore, eo sensu, quo Lucæ 12, ℣. 34 dicitur: Ubi enim thesaurus vester est, ibi & cor vestrum erit. Hac certe ratione S. Josephus a Cupertino, num. 207 relatus, & Assisiates quidam apud Waddingum interpretati sunt S. Francisci cordis in eo loco præsentiam. Si vero secundum, mallem suspicari (quamquam & hoc admodum difficile creditu sit) factum id clam esse non diu postquam corpus in S. Georgii ecclesia depositum fuerat; tuncque exempta viscera clanculo delata ad Portiunculam, ne tantopere ab eo, dum vixit, adamata ædes, nulla illius corporis portione gauderet; facinus autem hoc omnino secretum habitum, ne revelatum Fratres publicæ invidiæ, sacrique thesauri amittendi periculo exponeret.
[389] Ad hanc controversiam, non minus quam ad alteram de corporis incorruptione & in pedes erecti habitu dirimendam expedita via videtur experimentum, [Oppositæ partes ad experimentum utrimque provocant.] ad quod cum pro posteriori P. Gabriël provocet instetque, ut PP. Conventuales Assisienses in tertiam, si qua est, ecclesiam penetrare nitantur; cur non etiam suis Observantibus suasit, eosque ursit, ut in sua Portiunculaha ecclesia parem operam præstent, quemque ibi reconditum volunt, cordis & intestinorum thesaurum in lucem eruant. Ad hoc experimentum pari jure provocant PP. Conventuales; imo fortasse etiam potiori: hi enim profitentur, nesciri, quo in loco determinato ecclesiæ, quam aiunt subterraneam, corpus exsistat; illi vero ex scriptoribus, quos sequuntur, cordis & intestinorum locum, sacellum & altare in sua ecclesia assignant. Quid provocantibus respondeant PP. Conventuales, diximus supra, quid PP. Observantes, hactenus nescimus.
§ XXII. De aliquot S. Francisci reliquiis variis in locis asservatis.
[Ampullo sanguinis e latera deflui] Ex hactenus allegatis, luculenter constat, nihil e S. Francisci ossibus aut carne alibi, quam in ejusdem basilica apud Assisium quærendum esse, fortasse præter cor & intestina, quæ, ut dictum est, aliqui in ecclesia de Portiuncula seorsum latere contendunt. De aliis igitur S. Francisci reliquiis hic sermo mihi est. Thomas Celanensis in Vita edita num. 95; Tres Socii in Appendice num. 70, ac S. Bonaventura pariter in Vita num. 193, unanimi consensu annotarunt, e quinque S. Francisci stigmatibus, quibus ille ultimo vitæ suæ biennio divinitus insignitus fuit, sacrum lateris vulnus sæpe sanguinem fudisse, qui & tunicam & femoralia illius respergebat. Eodem teste Bonaventura ibidem num. 201, Fratres, … qui illa (femoralia) lavabant, vel tunicam excutiebant pro tempore, quia inveniebant eam sanguine rubricatam, indubitanter per evidens signum in cognitionem sacri vulneris pervenerunt. Dubitari quoque prudenter nequit, quin laudati fratres sacrum illum sui Patris cruorem diligenter collegerint, quippe qui sæpe alias experti fuerant, omnipotentem Deum, modo per exigua capillorum illius segmenta, modo per loturam manuum, modo per panes ab eo benedictos, atque alia quælibet ejusdem manibus contrectata, mirabilia effecisse. Hac de causa minime mirandum est, si ejusdem sanguinis reliquiæ & diligenter collectæ & in magna veneratione habitæ fuerint; quarum aliquot, quæ ad meam notitiam pervenerunt, hic memorabo.
[391] [in conventu Castri veteris, alia Romæ, ambæ, teste Waddingo,] Annalista Minorum ad annum 1224, num. 17 in rem nostram hæc habet: E lateris vulnere (Francisci, dum viveret) stillabat sanguis, non adeo minutim semper, nec per guttas, sed in tantum sæpe, ut beati Viri tunica & subligaculum cruore infecta ruberent. Collegerunt socii ex hoc sanguine, quod poterant, magno studio & reverentia in ampullis eum servantes. Una habetur in conventu Castri-veteris Patrum Conventualium custodiæ Aquilanæ, ex qua bonam partem sanguinis magnis precibus pioque astu accepit triginta quatuor abhinc annis (tomum hunc Waddingus typis edidit anno 1625) excellentissimus dominus, dux Cæsius & Aquaspartanus, qui magna solemnitate per publicas plateas in solemni & numerosa supplicatione Fratrum & candidatorum archiconfraternitatis Stigmatum, quorum multi viri nobiles & principes, circumfertur quotannis hic in Urbe (Romana) in ipsa solemnitate stigmatum, magno miraculo illo die ebulliens & liquefactus, ut etiam evenit alteri parti, quæ remansit in loco Castri-veteris. Porro hanc Romanam, quam præ manibus habui, singulari in reverentia apud se servat excellentissimus heros præfatus.
[392] [annua effervescentia memorabiles.] Ampullæ primo loco laudatæ rursum meminit ad annum 1399, num. 57, de conventu Castri-veteris dicens: Ubi conservatur ampulla sanguinis S. Francisci, qui in die sacrorum stigmatum effervet. Hactenus Waddingus, adolescente seculo XVII. Paulo plura de laudata archiconfraternitate in urbe Roma erecta habet Hippolytus Helyot tom. 7 Historiæ Ordinum Religiosorum &c pag. 363 & duabus sequentibus, ubi tradit, præcipuam illius supplicationem, in qua sacra ista ampulla circumfertur, ab eadem quotannis fieri in festo S. Matthæi Apostoli, id est, die XXI Septembris, consentitque Chalippus in Vita Gallica tom. 2, pag. 557; fortasse, quod hæc dies postmodum visa fuerit commodior sodalibus, quam XVII Septembris, quæ annuæ sacrorum stigmatum memoriæ consecrata est. Chalippus addit, ampullam Romanam pretiosæ thecæ inclusam esse; sed nec hic, nec Helyotus, de ejusdem sanguinis effervescentia meminit: an, quod annuum istud prodigium solummodo in sacra stigmatum luce soleat evenire, an quod postea cessaverit? Neutrum possum affirmare; id vero omnino meretur Waddingi, viri docti & sinceri, fides, ut credamus, hoc miraculum saltem suo, quo Romæ scribebat tempore, Romæ fieri soluisse.
[393] Rursum ad annum 1235, num. 24 inter reliquias, in Assisiensi ecclesia, ejusdem Sancti nomine sacra, honoratas refert tabernaculum cum sanguine lateris S. Francisci. [Aliquid ejusdem sanguinis Assisii, & in Monte Alverno;] Nescio, idemne hoc sit, an diversum ab eo, quod R. P. Rugilus in suis ad me Notitiis Mss. occasione sacrorum Francisci stigmatum sic memorat: Modicum corii, quo laterale vulnus tegebat, in basilica nostra Assisiensi, ut præmonuimus, argentea includitur theca. Præmiserat autem isthæc: Laterale … vulnus effusius atque frequentius, alia vero (manuum pedumque) paulatim atque guttatim, cruorem emittebant… Laterale vulnus, quoad vixit, sanctus Parens pro viribus occuluit; nec petiolas illi contegendo applicavit, sed corii frustum, quod inventum post mortem huc usque asservatur inter sacri nostri conventus Assisiensis reliquias, solemnique supplicatione circumfertur in die festo sacrorum stigmatum. Rursum Waddingus ad annum 1213, num. 48, & ante ipsum illustrissimus Gonzaga in Originibus Religionis Seraphicæ pag. 240, aliquid sanguinis illius conventui montis Alverni in Etruria attribuunt.
[394] Huc etiam partim pertinent, quæ mox laudatus R. P. Rugilus datis verbis subnexuit, [aliæ Sancti reliquiæ Assisii & Recineti.] dicens: Pari religione ibidem (in Franciscana basilica Assisiensi) servantur ejusdem calceamenta & calceoli lanei, sanguine interius conspersi… Tunica item lanea alba, qua indutus discessit: syndon serica, qua corpus ejus involutum & translatum est ad S. Georgium: caputium, Benedictio illius manu conscripta, chorda, cilicium, assula, in qua lotum est sacrum ejus cadaver. De sandaliis illius junceis, ejusdem sanguine tinctis, a se ibidem visis, pariter meminit Papebrochius noster in suo Itinerario Romano Ms. sed & altera ipsius sandalia, ex junceis funibus satis commode contexta a S. Clara, & sanguine ex pedum vulneribus stillante notata, Recineti in cathedrali ecclesia sibi exhibita fuisse, in eodem Itinerario annotavit.
[395] At quoniam de Benedictione S. Francisci manu conscripta in relatione Patrum Conventualium Romanorum, [Assisii item asservatur illius manu scripta Benedictio,] seu Rugili, mox facta est mentio, accipe, quæ de eadem Benedictus XIV summus Pontifex in erudito suo Opere de Servorum Dei beatificatione & Beatorum canonizatione observavit. Lib. 4, parte 2, cap. 26, num. 6, editionis Romanæ anni 1749 ita fatur: Qualibet prima die mensis Augusti solemnis fit processio ab ecclesia S. Francisci civitatis Assisiensis ad ecclesiam S. Mariæ Angelorum, sitam extra dictam civitatem, comitantibus Religiosis universis Ordinis S. Francisci Minoribus, videlicet Observantibus, Reformatis, Minoribus Conventualibus, & Capuccinis. Nimirum in Legenda S. Francisci inter Opuscula S. Bonaventuræ (apud me in superius edita cap. XI, num. 164) habetur, sanctum Patriarcham proprio charactere Benedictionem conscripsisse, ut morem gereret cuidam suo Religioso, in monte Alvernæ cella recluso, qui gravi vexabatur tentatione, non carnis, sed spiritus; quem Religiosum fuisse fratrem Leonem, testantur Pisanus in libro Conformitatum, Tossignanus in Vita ejusd. Ven. Leonis, in Chronicis Ordinis parte 1, lib. 1, cap. 64, litt. B. & C, pag. 101 *; auctor libri non exiguæ auctoritatis, cui titulus: Fioretti di S. Francesco, & Waddingus ad annum MCCXXIV, num. VII, pag. 314 primæ editionis.
[396] Antequam progredior, Benedictionem ipsam, quia brevis est, ex eodem Waddingo, qui eam a se visam inter S. Francisci Opuscula recensuit, hic subjungo. [quæ ex Waddingo hic recitatur,] T. Benedicat tibi Dominus, & custodiat te: ostendat faciem suam tibi, & misereatur tui. Convertat vultum suum ad te, & det tibi pacem. Dominus benedicat fratrem Leonem. Litteram T, sive Thau Franciscum epistolis suis adscribere soluisse, hujusque consuetudinis piam causam, docet S. Bonaventura in Vita edita num. 51. An tamen edita a Waddingo Benedictio sit integrum istud S. Francisci scriptum, de quo idem sanctus doctor loquitur in loco Vitæ, quem præcedenti numero citavi, utcumque licet dubitare, quia ille ibidem sic ait: Cupiebat (frater ille) habere de verbis Domini aliquod scriptum, manu ipsius breviter annotatum… Portari (Franciscus) sibi jussit a fratre prædicto atramentum & chartam; laudesque Domini juxta fratris desiderium propria manu scripsit, & ultimo benedictionem ipsius, dicens: Accipe tibi chartulam, & usque ad diem mortis tuæ custodias diligenter. Atqui in ea, quam edidit Waddingus, non apparent istæ Laudes Domini; nisi forte per has, ut verisimile est, indicaverit Bonaventura priores benedictiones e divinis Litteris acceptas; per benedictionem vero ista ultima: Dominus benedicat fratrem Leonem. Utut sit, subdit ibidem Bonaventura: Accepit frater donum illud optatum; & statim omnis illa tentatio effugatur. Servatur littera; &, cum in posterum miranda effecerit, virtutum Francisci testimonium fuit.
[397] [& cujus identitatem, delationemque in processione annua impugnatam] Nunc, unde digressi sumus, redeamus. Ita pergit laudatus Pontifex Benedictus XIV: Benedictio itaque hæc, scripta manu S. Francisci, conservatur in sacrario magnæ ecclesiæ, in ejus honorem dicatæ, eademque reliquiario inclusa defertur prima die Augusti debito cum honore in processione supra indicata. Anno autem Domini MDCCXX magna excitata est controversia, contendentibus nonnullis, prohibendam esse dictam processionem, tum propter dissidia, scandala, & alia multa mala, quæ ejus occasione contingebant; tum quia non constabat de identitate Benedictionis; eam videlicet, quæ in processione deferebatur, esse illam, quæ scripta fuerat charactere sancti Francisci; tum etiam, quia epistola scripta manu alicujus Sancti non erat talis generis reliquia, ut cultum & delationem per processionem mereri videretur. Intererat Patrum Minorum Conventualium, ne processio prohiberetur; cumque Cardinalis Vallemanus, tunc protector Ordinis Minorum Conventualium, mihi (nondum ad sacram purpuram evecto) demandasset, ut jura adducerem prædictis suis Religiosis favorabilia, debitam huic mandato præstiturus obedientiam, libellum edidi, typis Fulginatibus impressum.
[398] [Benedictus XIV nondum Pontifex vendicavit.] Et primo quidem antiquitatem processionis demonstravi, & enixum summorum Pontificum desiderium, ut ea quotannis fieret, quemadmodum colligitur ex Brevi Clementis VII, & ex altero Urbani VIII, quod est trecentesimum in Bullario tom. 5: insinuavi secundo loco modum, per quem exaggerata mala & scandala tolli possent, salva processione: tertio loco, congestis probationibus, in aperto posui identitatem Benedictionis: ultimo autem loco, allatis exemplis, comprobavi in more positum esse, ut etiam epistolis conscriptis manu Sanctorum cultus religiosus exhibeatur. Idcirco sacra Congregatio particularis deputata a sanct. mem. Clemente XI, die XXVI Julii MDCCXX, re ad normam juris plene discussa, censuit, nihil esse innovandum; atque ideo in posterum fieri debere processionem, & in ea deferendam esse Benedictionem, scriptam charactere S. Francisci, & fratri Leoni inscriptam. Hactenus Benedictus XIV, post hæc pro hujusmodi reliquiarum veneratione subdens: Scripta multo arctius ad Sanctos pertinent, quam vestes. De vestibus inquit S. Joannes Chrysostomus hom. VIII ad populum Antiochenum, tom. 2, pag. 93: “O quanta Sanctorum virtus! Non solum ipsorum verba & corpora, sed & indumenta creaturæ omni sunt perpetuo venerabilia &c. Pauli vestimenta languores expulerunt, umbra Petri mortem fugavit.” Quapropter, si cultus vestibus non denegatur, multo minus scriptis denegari poterit &c.
[399] Quod ad S. Francisci vestes attinet, in Commentario prævio § VIII jam dixi ex Waddingo, [Sancti tunica, quæ ab anno 1224] unam illius tunicam servatam Assisii in æde S. Georgii, quam Clarissæ incolunt; alteram in conventu montis Alverni, tertiamque Florentiæ in Etruria. De hac postrema plura ex ipso novimus. Nam in Annalibus ad annum 1224, num. 26 exponit modum, quo eadem primo ad Montis-Acuti in Etruria dominos pervenit, sic scribens: Venit (S. Franciscus post accepta in monte Alverno sacra stigmata) Montem Acutum, ubi summa alacritate exceptus fuit a suo amico, comite Alberto, ejusdem loci domino, ad quem cum jam antea sæpius divertisset, prædicebat, se amplius non regressurum propter suas infirmitates & mortem vicinam. Dolens hoc audiit Albertus vaticinium, atque ut perpetuæ absentiæ leniret dolorem, petiit obnixe, ut aliquid in sui memoriam posset accipere. Nihil sibi esse, quod daret, respondit Franciscus, præter pauperculam & laceram vestem, quam si vellet, modo aliud daretur corporis operculum, libenter erogaret. Nihil magis gratum potuit heröi contingere, quam illum accipere habitum, sub quo tantus Vir pignora nostræ redemptionis (sacra stigmata) accepit.
[400] Quare accersito sartore, & comparato statim panno, [fuerat penes comites Montis Acuti in Etruria.] vestem Viro sancto efformavit, quam sequenti die fecit, ut ille pro suo admitteret habitu. Enarrari non potest, quam se hoc dono divitem judicaverit, & quanti pauperem fecerit lacernam, post Viri sancti mortem, serico & auro involutam, in ipso altari suæ ecclesiæ honorifice recondens. Per plures generationes possederant domini Montis Acuti prædictum habitum, donec tandem venit in potestatem serenissimorum ducum Etruriæ (quo modo, alias dicemus) quem summa in æstimatione & pretio habent argenteis thecis inclusum; nec omnibus, sed viris principibus, vel religiosioris notæ hominibus, ejusdem videndi, multis accensis cereis, præsentibus item ipsis ducibus, vel ipsorum filiis, faciunt potestatem. Hæc ibi Annalista Minorum, qui deinde ad annum 1504, num. 31 promissorum memor, cetera huc spectantia dedit verbis, quæ subdo.
[401] Ab anno MCCXXIV apud hæredes & posteros prædicti comitis (Montis Acuti, Alberti) sacra illa vestis, veluti pretiosus thesaurus, diligenter asservata est usque in hunc annum (1504) quo a castro Montis Acuti ad cœnobium sancti Salvatoris Fratrum Observantum extra urbem Florentinam, [anno 1502 a Florentinis jure belli ablata,] translata est. Inde sumpta est occasio hoc inæstimabile pignus piæ huic familiæ proripiendi, quod, cum civitas Aretina jugum Florentinorum anno MDII excussura, propinqua castra & circumjacentes agros suo aggregare voluit dominio, immisso in eam exercitu, fautores illa habuit, contra Florentinos, comites Montis Acuti, quos sibi adhæsuros, putabat senatus Florentinus. Devicta tandem urbe, & fautoribus illato supplicio, destructum est castrum Montis Acuti, atque inde sublata hæc sacra vestis, quam sibi rogarunt tradi Observantes. Hoc itaque anno, die XXIX Januarii asportata est magno comitatu solemnique apparatu, præmissa numerosissima totius Urbis cleri, sed maxime Patrum Dominicanorum, supplicatione, & collocata in vetusta, sed nobili theca, qua Carolus Magnus imperator insignes condidit reliquias; atque hæc reposita est in arca ænea, egregie elaborata, quæ demum posita fuit anno MDV super altare templi præcipuum.
[402] [anno 1505 in urbem Florentinam solemniter infertur,] At cum ab hac æde Minores transmigrarent ad aliam intra urbem sub eodem titulo S. Salvatoris, eo translatus est habitus, & sub fida custodia constitutus, obserata arca clavibus tribus, quarum primam apud se retinent serenissimi duces Etruriæ, secundam consules artis mercatoriæ, tertiam guardianus. Ter in anno reseratur hic pretiosus thesaurus, in die S. Francisci, & in diebus dedicationis & consecrationis ecclesiæ. Si quis utriusque hujus translationis longam & distinctam velit narrationem, consulat, præter Nardum, Bartholomæum Cimarellum, Augustinum, & Franciscum Gonzagam, sed brevius secundam depositionem referentem; nempe, ut annotatur in margine, Nardum in Historia Florentina lib. 4; Cimarellum lib. 8, cap. 35; Miglium de Monte Alverni lib. 3, cap. 2, Gonzagam denique in provincia Tusciæ, conventu 9. Addo, quæ laudatus Waddingus ex testimonio R. P. Antonii Daza de eadem sacra veste præmiserat ad annum 1208, num. 5. Sic habet.
[403] [ubi a Magnis Etruriæ ducibus insigni cum religione servatur.] Hunc posteriorem (S. Francisci habitum) maxima habent in veneratione serenissimi Hetruriæ duces, christallinaque observant in arca, pluribus seris obfirmata; a qua extrahi multa meruit prece, præsentibus ipsis serenissimis ducibus & integra principum progenie, magno apparatu luminarium, dignaque veneratione, R. P. Daza anno Christi MDCXXI, quando commissarius Romanæ curiæ destinatus est in Urbem. Vidit ad satietatem, & adnotavit, qua potuit curiositate, explicati & tensi in substrato ostro colorem, formam & qualitatem, mensusque est longitudinem; ex qua tamen perfeste constare non potuit, quod vir hic pius curiosusque desideravit, quænam esset Francisci statura, dum resectis ob devotionem multorum principum, illac transeuntium, datisque pro magno munere in venerandas reliquias tunicæ fimbriis, ad tantam redacta est brevitatem, ut nec ad genua mediocris staturæ hominis perveniat. Mitto ipsam vestis descriptionem, quæ ibidem subditur, sed apud me data jam est in Commentario prævio § VIII.
[404] Porro ante eam fuisse, saltem ab anno 1493, [Alia ejusdem tunica ibidem: aliæ reliquiæ Assisii,] aliam S. Francisci tunicam in eadem Florentina urbe principe in honore habitam, docet idem Waddingus ad eumdem annum num. 28 de B. Bernardino Feltriensi, Ordinis Minorum confessore, ibidem tunc degente, inquiens: Solaturus sorores suas Clarissas monasterii Monticelli, a S. Clara, ut alias diximus, fundati, unam aut alteram habuit ille concionem, præmiumque sibi carissimum retulit, tunicæ S. Francisci ibidem repositæ mediocre segmentum. Ex ceteris ejusdem sancti Institutoris reliquiis crebro laudatus Waddingus ad annum 1235, num. 24 præterea in Assisiensi illius conventu nominat cilicium ejus, partemque ejusdem aut alterius, a Sixto IV summo Pontifice ibidem depositam; item partem vestis, in qua Sanctus obiit, ab eodem Papa illuc Roma delatam; & tabernaculum cum chorda, quam B. Franciscus vivens deferebat ad nudas carnes. Papebrochius quoque noster in suo Ms. Itinerario Romano de eadem agens basilica, Vidimus, inquit, in reliquiario pleraque, quæ in D. Francisci memoriam hic religiose servantur, videlicet pannum, in quo fuit ejus corpus translatum, sandalia juncea sanguine notata (quæ superius jam nominavi) capucium ejusdem, aliaque.
[405] Reverendus Pater Raymundus Missorius, Ordinis Minorum Conventualium chronista, [inter quas ipsius funebre velum: aliæ in Monte Alverno.] in sua Dissertatione Ms. de incorruptione miraque corporis S. Francisci positione scribit, pannum seu velum istud sacri cadaveris, ex serico contextum, aureisque stellulis acu pictum, ab illustri matrona Jacoba de Septisoliis e Romana urbe allatum ad curandum Sancti funus eoque corpus involutum ac primo sepultum fuisse. Insuper addit, idem illud sanguine e sacris stigmatibus defluo conspersum esse, ex eoque segmenta aliquot cum peculiari summorum Pontificum licentia viris principibus, identidem expetentibus, concessa fuisse. Verum hæc de Assisiensibus reliquiis sufficiant. De servatis in conventu Montis Alverni apud Waddingum ad annum 1213, num. 48 recensentur ex crinibus, … tunica atque chorda … lignea scutella, ex qua … comedere assueverat, & cristallinus cyathus, ex quo idem Pater in mensa … comitis Rolandi aliquando bibit; habitus insuper & cilicii ejusdem pars … & cingulum præmemorati comitis Rolandi, quo aliquando beatus pater Franciscus præcinctus fuit, & iste comes ab ilium dolore liberatus extitit.
[406] Sufficiat has e sanctissimi Viri reliquiis recensuisse, [Epilogus.] quarum etiam alias alibi data opportunitate commemoravi; neque ulla ratione dubitare queo, quin etiam multis aliis in locis ejus generis reliquiæ illius serventur; sed operosius esset in omnes inquirere, earumque recensio plus tædii, quam utilitatis lectoribus crearet. Unum scire velim, an in Gallia hactenus supersit ejusdem Sancti cervical, quod paucis annis post illius obitum illuc delatum ac peculiari in veneratione habitum fuisse, Thomas Celanensis, primus ipsius biographus, synchronus ac socius, in Vita edita num. 120 testatum reliquit. Verba illius coronidis loco lubet hic repetere. Quanta … in sola Francia Franciscus miracula patrat! Ubi ad deosculandum & adorandum capitale (id est, pulvinar capitis) quo Sanctus in infirmitate fuerat usus, Francorum rex & regina & universi magnates occurrunt: ubi sapientes orbis & litteratissimi viri, quorum copiam super omnem terram Parisius maximam ex more producit, Franciscum, virum idiotam & veræ simplicitatis totiusque sinceritatis amicum, humiliter & devotissime venerantur, admirantur & colunt. Ita inter annos 1226 & 1230, quo tempore S. Ludovicus IX rex cum matre sua, regina vidua Blanca, Francorum regnum Christianis æque ac regiis virtutibus illustrabat.
[Annotatum]
* apud me 119
PARS V.
De S. Francisci Opusculis.
CAPUT I.
Opuscula, quæ in libro 1 recensentur.
[S. Francisci Opusculæ] Marianus Florentinus lib. 1 Chronicorum Mss., cap. 27, § 9, teste Waddingo mox laudando, sequentem catalogum Opusculorum S. Francisci exhibet. Multa, inquit, scripsit, ex quibus potest perpendi zelus & fervor ejus de animarum salute. Quorumdam hic mentionem faciam.
Scripsit primam Regulam, quam Innocentius sine Bulla confirmavit, quæ incipit: Hæc est vita.
Secundam Regulam, quam amisit Frater Elias.
Tertiam, quam habemus, per Honorium confirmatam, quæ incipit: Regula et vita.
Edidit etiam Regulam Sororibus sanctæ Claræ, Regulæ Fratrum Minorum conformem, quæ incipit: In nomine Domini.
Item Regulam Fratribus & Sororibus de Pœnitentia, seu Tertii Ordinis, quæ incipit: Si qui voluerint.
Item prope mortem condidit Testamentum, humilitatis & paupertatis Fratribus relinquens prædia. Incipit: Dominus dedit.
Item libellum, qui intitulatur: Sacræ Admonitiones B. patris nostri Francisci, qui incipit: Dixit Dominus: Ego sum vitis.
[2] [a Mariano Florentino recensiia,] Item Opusculum, sive Epistolam commonitoriam & exhortatoriam omnibus fidelibus. Incipit: Cum sim servus.
Item aliam Epistolam missam fratri Petro Cataneo, suo vicario.
Item aliam Epistolam admonitoriam ad omnes clericos.
Item quoddam devotum Officium in honorem Domini nostri Jesu Christi, quod secundum solemnitates variabat.
Item quoddam scriptum de virtutibus, quibus decorata fuit B. Virgo Maria, & debet esse anima sancta. Incipit: Regina sapientia.
Item quoddam scriptum de spirituali lætitia, & accidia, & ejus remedio, quod incipit: Tutissimum remedium.
Item quoddam aliud scriptum, qualiter debent Fratres vivere in eremitoriis, & incipit: Illi, qui volunt religiose.
Item aliquas devotas orationes.
Item Cantica in vulgari.
Item quasdam Laudes in vulgari ad Sorores sanctæ Claræ. Hactenus Marianus, scriptor seculi XV. De horum variis etiam sparsim meminit Bartholomæus Pisanus in libris Conformitatum, quos exeume seculo XIV absolvit.
[3] Lucas Waddingus seculo XVII a reverendissimo patre Benigno Genuensi, [& a Waddingo cum commentariis Antverpiæ,] generali Ministro suo jussus celebriorum sui Ordinis virorum scripta, quæ delitescebant, typis edere, post diligentem indagationem, undique, quæ potuit, conquisita S. Francisci Opuscula, ac in tres tomulos seu libros distributa vulgari curavit Antverpiæ in officina Plantiniana anno 1623. Primus tomulus complectitur Epistolas septemdecim ad varios scriptas; Opuscula diversa, Orationes aliquot, Testamentum ipsius Sancti, & Laudes Testamenti. Secundus Regulam primam Fratrum Minorum, eorumdem Regulam secundam, Laudes Regulæ secundæ, Regulam Clarissarum, & Regulam Fratrum ac Sororum de Pœnitentia. Tertius continet Collationes monasticas viginti octo; Officium Passionis Dominicæ; Cantica spiritualia tria: Apophthegmata; Familiaria colloquia, Prophetias, Parabolas & Exempla; Benedictiones; Opuscula & sententias. Addit & Appendicem, in qua recensuit Sermones breves septem, Opuscula duo, Vitam S. Francisci; Famam ejus posthumam, & Nicolai Lyrani contemplationem de ejusdem Sancti gestis.
[4] Hæc omnia Opuscula præfixis argumentis & capitibus distinxit, [ac sine illis alibi edita,] eruditis annotationibus illustravit, ac denique totum Opus dedicavit illustrissimis ac reverendissimis Gabriëli de Treio, S. R. E. Cardinali, ejusque germano fratri Antonio de Treio, Carthaginensi episcopo, quorum prioris Epistola meritas eorumdem Opusculorum laudes continens, toti Operi præmissa legitur. De iisdem rursum meminit Waddingus in Scriptoribus Ordinis Minorum, ubi de iteratis editionibus ait: Ut vero ipsa Opuscula facilius circumferrentur & præ manibus haberentur, impressa sunt seorsim absque commentariis (seu annotationibus Waddingianis) Mediolani, Alexandriæ Statiellorum, Neapoli, Salamanticæ, Lugduni & alibi. Nos solam prædictam editionem Antverpiensem in Museo nostro habemus. Porro non est mihi propositum de singulis agere, quod prolixioribus dissertationibus jam satis ample tradita S. Francisci gesta plurimum augeret. Nec possum tamen omnia præterire.
[5] Ne quis ex hoc solo capite Opuscula illa, quod Latine passim scripta sint & sacræ Scripturæ locis sæpe referta, [quæ nihil vetat credi Francisci esse,] Francisco, velut homini idiotæ, qualem ipse se vocitare amabat, ac divinarum Litterarum experti, attribuere formidet, juverit cum Waddingo in Præfatione ad lectorem observasse ex Vita illius per S. Bonaventuram scripta, ipsum in adolescentia, priusquam animum ad paternam mercaturam adjecit, aliqualem litterarum notitiam sibi comparasse. Certe non fuisse illum Latinæ linguæ plane ignarum, adverti in Commentario prævio num. 77 ex ipsius biographis, qui tradunt, eum, audita in Missa sancti Euangelii lectione, priorem vitæ & habitus normam mutasse. Quæ vero adolescens didicerat, postea non neglexisse, probat Waddingus ibidem ex S. Bonaventuræ Epistola ad magistrum innominatum post medium de Francisco dicentis: Cum paucas literas sciret, postmodum in literis profecit in Ordine, non solum orando, sed etiam legendo. Constat quoque, illum sacro diaconatus Ordine initiatum fuisse, ad quem certe saltem aliqualis Latini sermonis notitia requiritur. Non adeo igitur Latinæ linguæ rudis fuisse credi potest Franciscus, quin sui animi sensa Latine explicare potuerit, maxime stilo simplici, quali dicta Opuscula conscripta sunt.
[6] [ut probatur,] De sacrarum litterarum studio ex eadem S. Bonaventuræ Epistola de illo hæc etiam ibidem transcripsit Waddingus: Unde scias, quantum sibi placuerit studium sacræ Scripturæ, audivi ego a Fratre, qui vidit, quod, cum Novum Testamentum venisset ad manus suas, & plures Fratres non possent simul habere, dividebat per folia, & singulis communicabat, ut omnes studerent, nec unus alterum impediret. Quam vero ipse lecta sollicite mandaret memoriæ, docet denuo S. Bonaventura in Vita apud me num. 152 dicens: Legebat quandoque in libris sacris; &, quod animo semel injecerat, tenaciter imprimebat memoriæ: quia non frustra mentalis attentionis percipiebat auditu, quod continuæ devotionis ruminabat affectu.
[7] [illoque vero digna sunt.] Denique de scientia per orationem divinitus accepta præmiserat ibidem Bonaventura: Ad tantam autem mentis serenitatem indefessum orationis studium cum continua exercitatione virtutum Virum Dei perduxerat, ut, quamvis non habuerit sacrarum Litterarum peritiam per doctrinam, æternæ tamen lucis irradiatus fulgoribus Scripturarum profunda miro intellectus scrutaretur acumine. Penetrabat enim ab omni labe purum ingenium mysteriorum abscondita; &, ubi magistralis scientia foris stat, affectus introibat Amantis. Plura vide ibidem. Jam si stilum spectes, is simplex quidem est; non tamen vitiosus; nec inanis, sed gravis ac solidus, easque virtutes spirat, quibus Franciscus maxime excelluit; ut, qui gesta illius ex datis Vitis noverit, eumdem in istis Opusculis facile agnoscat. Ego quidem, dum ea lego ac relego, Franciscum pauperem, humilem, Seraphicum, virum Apostolicum, mitem ac misericordem in iis loquentem mihi videor audire.
[8] [Incertum est, quo tempore scripta sit] Non omnia tamen a Waddingo recensita Opuscula Francisci esse, res ipsa monet; sed nec omnia Francisco attributa æque certo illius esse, docet ipsemet Waddingus in argumentis, quæ, ut dictum est, singulis præfixit, ubi rationes ab illo allegatas studiosus lector ponderare poterit. Ego enim hisce pluribus non immorabor, nonnulla alia solum breviter annotaturus. Waddingus in Annalibus ad annum 1213 a num. 1 duas Epistolas, universis Christi fidelibus inscriptas, quas in serie primas posuit, eodem anno 1213, a S. Francisco, dum febribus laborabat, scriptas credidit, quia secundam harum Sanctus sic orsus est: Cum sim servus omnium, omnibus & servire teneor & administrare odorifera verba Domini mei. Unde in mente considerans, quod, cum personaliter propter infirmitatem & debilitatem mei corporis non possim singulos visitare, proposui litteris præsentibus nuntiis verba Domini nostri Jesu Christi, qui est Verbum Patris, vobis efferre, & verba Spiritus sancti, quæ spiritus & vita sunt, de Verbo Patris. Propter hanc, inquam, allegatam infirmitatem debilitatemque corporis eamdem anno 1213, quo Franciscum febribus laborasse dixerat, scriptam statuit. Primam vero epistolam, quæ brevissima est, eidem anno illigavit, quod crederet, eam in eodem morbo exaratam esse, ac mox adeo omnibus placuisse, ut paulo post coactus fuerit secundam illam longiorem scribere.
[9] Verum ego in Commentario prævio num. 297 jam monui, [epistolæ apud Waddingum secunda,] assertas S. Francisci ad eum annum febres nullo idoneo teste aut argumento niti. Deinde etiamsi de his constaret, aliunde nulla suadet ratio, ob quam Sanctus de iisdem potius loqui censendus sit, quam de aliis morbis, quibus illum alias conflictatum fuisse, certum est. Ipsemet Waddingus in Annotationibus ad laudatam Epistolam num. 6 crediderat, indicari hic infirmitatem illam, de qua S. Bonaventura in Vita cap. 14, apud me num. 206 ait: Cœpit infirmitatibus multimodis laborare tam graviter, ut vix in eo membrum aliquod remaneret absque ingenti passionis dolore. Si certa esset hæc Waddingi opinio, eadem Epistola referenda esset ad postremum vitæ Sancti biennium, ad quod spectat memorata illius a Bonaventura infirmitas, quæ certe magis, quam ulla præcedens, apostolicum Virum prohibuit singulos visitare. Ambiguum igitur est, quo tempore hæc Epistola exarata sit.
[10] Rursum Waddingus in argumento primæ Epistolæ, [cujus pars esse videtur prima.] quæ paucarum linearum est, dixerat, esse, qui judicent, eam a S. Francisco scriptam esse in principio suæ conversionis, ut Christianos omnes invitaret ad puram & sinceram dilectionem Dei, cujus suavitatem ipse tum nuper gustaverat; quod cum opinione, quam in Annalibus tenuit, non cohæret. Mihi pene certum est, eam non nisi fragmentum esse longioris, de qua nunc egimus; tum quia velut ejusdem pars legitur in Monumentis Ordinis Minorum, & apud Pisanum lib. 1, Conformitate 12, cap. 3, fatente Waddingo, ac consentiente Ms. codice Franciscanorum Lovaniensium in Brabantia nostra; tum quia in hoc codice tam apte cum ceteris cohæret, ut minime videatur eidem aliunde adjecta; Waddingus vero solo Rodulphii ac Rebolledi exemplo breviorem illam, velut a longiori distinctam, seorsum edendam judicavit.
[11] Sequitur apud Waddingum Epistola ad S. Antonium Lusitanum, [Alia ad S. Antonium, aliæ ad S. Claram & Socias,] Patavinum passim appellatum, quæ quia admodum brevis est, argumenti loco recenseo: Charissimo meo Fratri Antonio Frater Franciscus salutem. Placet mihi, quod sanctæ Theologiæ literas Fratribus interpreteris, ita tamen, ut neque in te, neque in ceteris (quod vehementer cupio) extinguatur sanctæ orationis spiritus, juxta Regulam, quam profitemur. Vale. Duæ sequentes Epistolæ inscriptæ sunt S. Claræ & Sociabus ejus. Per primam S. Franciscus spopondit, se & Fratres suos diligentem earum semper curam ac sollicitudinem habituros. Hujus promissionis expresse meminit S. Clara in Testamento suo apud nos tom. 2 Augusti, pag. 747, num. 42, ubi de S. Francisco ait: Ad pietatem erga nos motus obligavit se, & per se, & per Religionem suam, habere semper de nobis, tamquam de fratribus suis, curam diligentem & solicitudinem specialem. Verum ex eadem promissione magnas Franciscanis molestias circa S. Bonaventuræ tempora creatas fuisse, observat Waddingus. Altera brevem exhortationem continet ad vitæ normam paupertatemque, quam profitebantur, perpetuo servandam. Hanc posteriorem editor credidit fragmentum esse illius, quam Pisanus lib. 2, Conformit. 6, parte 2 a Sancto ad illas scriptam esse, perhibet, paulo ante obitum, cum pollicitatione, fore ut ab iisdem post mortem suam videretur. Verum hanc opinionem in Annalibus ad annum 1226, num. 21 debilem esse, agnovit: nam revera unde constare possit, brevem illam Epistolam, quæ nec de Francisci infirmitate, nec de promisso isto meminit, fragmentum esse illius, quæ his de causis scripta dicitur?
[12] [una aut duæ ad Eliam, ad Petrum Cathaneum, ad Ministros Ordinis,] Quæ in eadem serie Epistola sexta est, Fratri Eliæ, totius Ordinis vicario inscripta, Waddingus ibidem ad supremum S. Francisci biennium post accepta sacra stigmata referendam putavit eo argumento, quod crederet, Petrum Cathaneum, post cujus obitum Elias vicarius factus est, illo tempore obiisse; sed hanc sententiam mutavit in Annalibus, ubi & Cathanei mortem & initium vicariatus Eliæ anno 1221 illigavit. Atque hoc quidem certe non recte, cum ex dictis in Commentario prævio § XX constet, Petrum Cathaneum mense Martio anni 1224 obiisse. Admodum dubia est Epistola septima ad eumdem Eliam vicarium, ipso teste Waddingo, qui eam ex Hispanico exemplari Latinam fecit. Octavæ inscriptio sic habet: Reverendo in Christo patri N. totius Ordinis generali Ministro. Pro littera N Waddingus in Annalibus ad annum 1221 substituit Petro, nimirum Cathaneo; nec male, opinor, dummodo generalis Ministri nomine hic veniat vicarius generalis; nullum enim præter S. Franciscum, quamdiu vixit, generale Ordinis ministerium gessisse, diximus in Commentarii prævii § XVII; & Marianus quoque supra num. 2 relatus inter Francisci Opuscula expresse memorat Epistolam ab eodem missam Fratri Petro Cataneo, suo vicario, non: Totius Ordinis generali Ministro. Tam in hac, quam in duabus præcedentibus misericordia, patientia ac mite regimen commendantur. Similis fere argumenti est nona, Ministris provincialibus Ordinis Minorum inscripta; sed suppositionis suspecta, ut ibidem videre licet.
[13] [quæ sequuntur tres, velut tres diversæ,] Tres, quæ apud Waddingum sequuntur, decima, undecima, & duodecima, has habent epigraphas. Prima: Reverendis & multum diligendis Fratribus universis Fr. Franciscus in Christo salutem. Secunda: Reverendis & multum diligendis Ministro generali & ceteris Fratribus Ordinis Minorum Frater Franciscus in Christo salutem. Tertia: In nomine sanctæ Trinitatis & summæ Unitatis, Patris & Filii & Spiritus sancti, Amen. Reverendis & multum diligendis Fratribus universis, generali Ministro Ordinis Minorum, domino suo, & ceteris Ministris generalibus, qui post eum erunt, & omnibus Ministris & custodibus & sacerdotibus Fraternitatis ejusdem, in Christo humilibus, & omnibus simplicibus & obedientibus, primis & novissimis, Frater Franciscus, homo vilis & caducus, vester parvus servus, salutem in eo, qui redemit & lavit nos in Sanguine suo. Dominus Jesus Christus, Altissimus Filius nomen illi, qui est benedictus in secula. Amen. Hactenus laudatus editor, qui tamen pro tribus illis, velut diversis, Epistolis seorsum edendis non omnes sibi consentientes habet, aliis ex tribus geminam, aliis solum unicam facientibus.
[14] Agnoscit ipsemet, illarum primam velut unam cum tertia recenseri in Bibliotheca Patrum editionum Parisiensis & Coloniensis, [verisimilius sunt una eademque] in Firmamento Trium Ordinum ac Monumentis Ordinis Minorum utriusque editionis. Agnoscit præterea, easdem omnes tres pro unica haberi apud Ubertum, seu Ubertinum de Casali, atque in duobus codicibus Mss. conventus Assisiensis. Hisce ego addo codicem Ms. conventus Lovaniensis Minorum, quocum easdem tres epistolas collatas habeo, in quo has unica sic continet, ut incipiat ab illa, quæ Waddingo duodecima est, decimam suis locis insertam habeat, finiaturque cum undecima, atque omnia recte cohæreant, ac eodem etiam ordine in ea legantur salutaria monita, quo illa breviter indicavit Pisanus in Conformitate 12, parte 2. At Waddingus, Per se tamen, inquit, reponendam duximus (Epistolam decimam) cum Rodulph. lib. 2, fol. mihi 237, & Rebolledo 1 part. lib. 2, cap. 16; eo quod distinctum sit utriusque (decimæ scilicet ac duodecimæ) argumentum; non eodem tempore scriptæ, nec ad eosdem sint missæ; hæc tribus circiter annis ante ejus mortem, illa paulo ante; hæc ad capitulum generale, illa ad sacerdotes Ordinis; ut ex eisdem apud Rodulph. & earum titulis vel inscriptionibus colligere licet.
[15] Rodulphi ac Ludovici de Rebolledo, utpote recentiorum, [eodem tempore scripta,] auctoritas præferri nequit iis, quæ in contrariam partem attulimus. Quod non idem sit in omnibus Epistolæ partibus argumentum scriptionis, nihil probat pro illa in duas tresve distrahenda; quid enim magis familiare est, quam in una eademque epistola tractari varia, & a patre varia filiis salutaria monita dari? Diversitatem temporis, quo scriptæ sint, nec probare nisus Waddingus est, nec ego ex earumdem lectione possum deprehendere. Nihilo magis evincitur ex earumdem titulis, quorum primus apud ipsum hic est: Ad capitulum generale II; secundus iste: Ad capitulum generale; tertius: Ad sacerdotes totius Ordinis. Primum ac secundum titulum accepit ex Rodulpho ac forte Rebolledo; pro tertio laudavit Pisanum, apud quem in Conformitate 12, parte 2, cap. 7 recitatur locus ejusdem Epistolæ ex Epistola capitulo generali directa. Addit consentire laudatos duos codices Assisienses, in quibus legitur: Litteræ & admonitio beatiss. P. N. Francisci, quam misit Fratribus ad capitulum, quando erat infirmus; verum, ut supra dixi, is titulus præfixus est toti Epistolæ, quæ omnes tres Waddingianas complectitur; ideoque Waddingo non favet, sed adversatur.
[16] In Lovaniensi quoque codice unicæ Epistolæ, tres illas complexæ, [sed in tres perperam distracta.] in margine adscriptus hic titulus est: Epistola P. SSmi. ad reverendissimum P. Ministrum generalem, ceterosque venerandos patres Ministros provinciales, ac eorumdem R. P. vicarios, custodes, guardianos, & ad Fratres omnes & singulos Religionis Fratrum Minorum. Quid multa? Hujusmodi tituli a describentibus, non ab ipso S. Francisco adscripti fuere. At si ipsam epigraphen longiorem, qualem apud Waddingum habet Epistola duodecima, & in Lovaniensi codice unica tres istas continens, consulamus, nihil coget nos credere, illam ad solos Ordinis Minorum presbyteros directam fuisse. Imo vero ad omnes, etiam non presbyteros, missam esse, probant ea verba: Et omnibus (in Lovaniensi additur Fratribus) simplicibus & obedientibus, primis & novissimis. His de causis non possum erudito Waddingo hic consentire; ac multo mihi verisimilius apparet, ex Epistola unica factam esse trinam, dum unus unam, alter alteram ejusdem partem, prout opportunum erat ad argumentum, quod tractabant, ex illa seorsum descripserunt. Quod antem eadem Epistola, uti in codicibus Assiensibus legitur, a S. Francisco data sit ad capitulum, quando erat infirmus; ac proinde quando non poterat ipsemet capitulo de more præsidere; verum quidem esse potest, non tamen certum est; quia nec in epigraphe, nec in ipsa Epistola, de capitulo mentio fit, potuitque a Sancto ad omnes provincias encyclica destinari. Ceterum etsi illa etiam Generali Ministro inscripta sit, non propterea credendus Franciscus est tunc non gessisse supremam Ordinis prælaturam, qua illum ad mortem usque functum esse, suo loco probavi; sed ex humilitate sic appellasse suum vicarium, simili fere modo, quo Minores omnes ibidem Dominos suos vocavit.
[17] [Recitatur ejusdem epistolæ locus, ob quem illæ] Unus est in eadem Epistola locus, qui eamdem de suppositione aliquando suspectam fecit; nimirum hic: Moneo præterea & exhortor in Domino, ut in locis, in quibus morantur Fratres, una tantum celebretur Missa in die secundum formam sanctæ Romanæ Ecclesiæ. Si vero in loco plures fuerint sacerdotes, sic sit per amorem charitatis alter contentus audita celebratione sacerdotis alterius. Ad hæc Waddingus in Annotationibus ista observavit: Hunc locum putavit Philippus Melanchthon hæretico suo dogmati de abjurandis Missis privatis favisse; unde & pro eodem illum citavit in execrabili illa Apologia Confessionis Augustanæ art. de Missa. Quod sane movit pium ac eruditum virum Joannem Eckium in suo Enchiridio, ut negaret, hanc Epistolam fuisse a D. Francisco conscriptam. De quo etiam non leviter dubitavit illustriss. Card. Bellarminus lib. 2 de Missa cap. 10, ad object. 12, tom. 3; & Anton. Possevin. tom. 1 sui Apparatus sacri sub nomine: Franciscus Assisias.
[18] [nonnullis Catholicis suppositionis suspecta fuit:] Sed & addidit Eckius, nec filios ejus, Fratres Minores, agnoscere Epistolam hanc inter cetera Opuscula D. Francisci. In quo sane deceptus est: in omnibus monumentis & Chronicis, tam antiquis, quam novioribus, Ordinis Minorum, nullum tam suum esse observatur, quam Epistola hæc; nec illius esse, aliquando ante hos dubitatum est &c. Post alia addit Waddingus, etiam in Catalogo librorum cavendorum vel expurgandorum, qui sub illustrissimo Cardinale Bernardo de Sandoval & Roxas, archiepiscopo Toletano, supremo in ditionibus Hispaniarum in causis fidei inquisitore, prodiit anno 1612, ad hanc esse appositum hoc monitum: Caute lege; eamdemque cautionem etiam adhibitam in tomis 5 & 13 Bibliothecæ veterum Patrum recentiorum editionum, in quibus eadem Epistola inter S. Francisci Opuscula recensetur.
[19] [inde solum patet, S. Franciscum ex humilitate] Waddingus nihilominus, motus omnium Minorum auctoritate, ex quibus nominatim profert S. Bernardinum Senensem, qui tom. 1 Operum suorum, serm. 10, art. 2, cap. 7, utitur (inquit) argumento Francisci in hac epistola: St Beata Virgo Maria &c, & quatuor vel quinque periodos citat ejusdem sub Francisci nomine; Waddingus, inquam, non dubitavit eamdem pro genuino illius fœtu agnoscere, & quantum mihi quidem apparet, recte. Nam pro illa stat veterum auctoritas, nec in ea quidquam continetur, quod vel a Francisci virtute alienum sit, aut recte nequeat exponi. Rectissime enim Waddingus ibidem observat, Franciscum quotidianam Missæ celebrationem suis non vetuisse, velut divinæ institutioni contrariam, sed solum dissuasisse ex sensu humilitatis, metuque, ne illi ex quotidiana illius sacrosancti mysterii tractatione paulatim sua culpa intepescerent, ac minus reverenter, quam par est, ad illud accederent; quæ causæ ipsum quoque a sacro presbyteratus Ordine suscipiendo deterruerunt.
[20] Simili humilitate ac reverentia, notat, S. Bonaventuram, [divinique Sacramenti reverentia, non sine exemplo desiderasse,] Francisci spiritus heredem, aliquando per multos dies a celebrando abstinuisse, donec sacra hostia a manu alterius sacerdotis celebrantis per manum angeli ad illius os fuit delata; nec defuisse viros alios, pios & doctos, qui in ea essent sententia, ut ex reverentia ac humilitate multoties abstinendum crederent a sacra communione, quo ferventius deinde ad eam accedatur. Hæc pluribus videri possunt apud laudatum Waddingum, ac etiam prolixius apud Benedictum XIV in suo Opere de Sacrificio Missæ, sectione 2, § 9 & sequentibus, ubi variorum insignium virorum sensa, rationes & exempla in utramque partem profert & discutit, ac tandem concludit, magis consentaneam esse Jesu Christi & Ecclesiæ sensui quotidianam Missæ celebrationem, modo cum iis, quibus æquum est, dispositionibus celebretur. Porro non alias causas, quam quas dixi, humilitatis & reverentiæ, Franciscum impulisse, ut quotidianam Missæ celebrationem Fratribus suis dissuaderet, cuilibet manifestum erit eam epistolam legenti.
[21] Totus enim in illa est, ut divini hujus mysterii venerationem inculcet, [ne sui quotidie Missam celebrarent; at id non veluit,] doceatque, quanta cum animi puritate, quanta cum humilitate, quam pura cum intentione ac reverentia oporteat ad illud accedere; unde & divinæ Hostiæ sanctitatem majestatemque, ac nostram vilitatem considerans, exclamat: Totus homo paveat, totus mundus contremiscat, & cælum exultet, quando super altare in manibus sacerdotis est Christus, Filius Dei vivi &c. Præmiserat item hæc: Si beata Virgo Maria honoratur (ut dignum est) quia ipsum portavit in sanctissimo utero suo, si beatus Joannes Baptista contremuit, & non audebat tangere Domini verticem; si sepulchrum, in quo per aliquod tempus jacuit, sic veneratur; quantum debet esse sanctus & justus & dignus, qui non jam moriturum, sed in æternum victurum & glorificatum, in quem desiderant angeli prospicere, contrectat manibus, corde & ore sumit, & aliis ad sumendum præbet &c. Minis quoque divinis terret, ne quis audeat indigne communicare, idque solum agit, ut, quam potest, maximam divinæ Eucharistiæ venerationem suis persuadeat; sed nullo vel levi verbo modove insinuat, quotidianam aut privatam Missarum celebrationem sacerdotibus vetitam esse.
[22] Imo vero, id omnino licitum esse, modo cum debita reverentia fiat, [velut divinæ institutioni contrarium.] in eadem epistola agnoverat his verbis: Rogo etiam in Domino omnes fratres meos, sacerdotes qui sunt, & erunt, & esse cupiunt Altissimi, quod, QUANDOCUMQUE VOLUERINT Missam celebrare, puri & pure faciant cum reverentia verum sacrificium Corporis & Sanguinis Domini nostri Jesu Christi, sancta intentione & munda, non pro ulla terrena re, neque timore vel amore alicujus hominis, quasi placentes hominibus &c. Nihil itaque in tota illa epistola est, quod impium Melanchthonis dogma sapiat, aut S. Francisco debeat abjudicari. Ceterum ex eodem humilitatis sensu factum videtur, quod idem sanctus Institutor in Regula Clarissarum his sacris virginibus non nisi sex vicibus singulis annis, Tertiariis vero in horum Regula solum ter in anno, ad divinam mensam accessum præscripserit. Ne quis tamen hinc existimet, sanctissimum Virum a frequenti communione, si cum debita præparatione ac fervore fieret, fuisse alienum, addo hic verba S. Bonaventuræ, in Vita apud me edita num. 125 de eo dicentis: Flagrabat erga Sacramentum Dominici Corporis fervore omnium medullarum, stupore admirans permaximo illam carissimam dignationem & dignantissimam caritatem. Sæpe communicabat, & tam devote, ut alios devotos efficeret, dum ad immaculati Agni degustationem suavem, quasi spiritu ebrius, in mentis ut plurimum rapiebatur excessum.
[23] [Altera ex eadem epistola difficultas tollitur.] Cardinalis Joannes Bona lib. 1 Rerum Liturgicarum, cap. 14 scribit, eamdem epistolam S. Francisco abjudicari, quod a veritate aberrent supra dicta verba: Una tantum celebretur Missa in die secundum formam sanctæ Romanæ Ecclesiæ; falsum enim esse, hunc morem tunc fuisse Romanæ Ecclesiæ, ut quotidie unica tantum Missa in qualibet ecclesia celebraretur; nec fas esse suspicari, Virum sanctum aut scienter scripsisse mendacium, aut Ecclesiæ Romanæ usum, qui tum vigebat, ignorasse. Fuerunt, qui crederent, Franciscum locutum hic esse vel de Feria quinta Majoris hebdomadæ, vel de Missa Conventuali, quod postremum etiam Waddingo placuit in Annotationibus ibidem. Ast mihi præplacet laudati Cardinalis opinio, censentis, ista verba, secundum formam sanctæ Romanæ Ecclesiæ exponenda esse de Ritu Romanæ Ecclesiæ in Missæ celebratione observando, non referenda ad unicam Missam in die celebrandam. Nimirum mandavit sanctus Fundator, ut sui in Missæ Sacrificio ritus Romanæ Ecclesiæ accurate adhiberent, quemadmodum in Regula Minorum cap. 3 ait: Clerici faciant divinum Officium secundum Ordinem sanctæ Romanæ Ecclesiæ. Hæc de epistola 12 sufficiant.
[24] [Argumentum alterius epistolæ,] Epistolam 13, quæ titulum habet Ad universos clericos, Waddingus edidit ex duobus codicibus Assisiensibus & Mariano Florentino, ex quo solo sequentem epigrapham eidem præfixit: Reverendis in Christo dominis meis, universis clericis, qui sunt in toto orbe, & vivunt secundum statuta Catholicæ fidei, Fr. Franciscus, parvulus & minimus servus, salutem cum omni reverentia & osculo pedum. In uno e duobus laudatis codicibus Assisiensibus, eodem editore teste, desunt titulus & epigrapha; in eorumdem altero inscriptionis loco hic legitur titulus: De reverentia Corporis Domini, & de munditia altaris ad omnes clericos. Sine epigrapha etiam exstat in codice Lovaniensi, sed cum eodem titulo, omissis tamen verbis: Ad omnes clericos; ibidemque epistola ipsa, prætermissis paucis lineolis, incipit: Attendamus omnes clerici. Datus titulus argumentum epistolæ continet.
[25] In decimaquarta epistola, quam Waddingus ex Hispanica Latinam fecit, [aliarumque duarum ad varios seriptarum;] S. Franciscus omnibus Ordinis Minorum custodibus commendavit, ut, quas de sanctissimo Sacramento scripserat, litteras episcopis clericisque traderent, aliasque, quas tunc addidit, gubernatoribus populi. Per primas videtur indicare epistolam, quæ proxime præcedit; per alteras vero eam, quæ sequitur inscripta Universis potestatibus & consulibus, judicibus atque rectoribus ubique terrarum, atque omnibus aliis, ad quos istæ litteræ pervenerint &c. Hujus epistolæ hæc summa est: Commendat iis omnibus, ne propter mundanas curas in suam ipsorum æternam perniciem obliviscantur mandatorum Dei; hortatur eos, ut ad Eucharisticam mensam digne accedere studeant, curentque, ut commissi suæ curæ populi singulis diebus post meridiem vel vesperi ad referendas Deo gratias publico signo invitentur.
[26] Brevis est, sed paterni amoris indicio plena, quæ apud Waddingum sequitur epistola 16, [datur item alia epistola ad Fratrem Leonem] cujus autographum, ipsa S. Francisci manu exaratum, editor asservari asserit inter reliquias in sacrario Minorum Conventualium Spoleti; quam ob rem visum mihi est eam hic recitare. Frater Leo, Fr. Franciscus tuus salutem & pacem. Ita dico tibi, Fili mi, sicut mater; quia omnia verba, quæ diximus in via, breviter in hoc verbo dispono & consilio. Et si postea oportet propter consilium venire ad me, ita consilio tibi. In quocumque modo videtur tibi placere Domino Deo, & sequi vestigia & paupertatem suam, faciatis cum benedictione Domini Dei, & mea obedientia. Et si tibi est necessarium propter animam tuam, aut aliam consolationem tuam, & vis, Leo mi, venire ad me, veni. Vale in Christo.
[27] De causa hanc scribendi epistolam Waddingus satis verisimiliter hæc annotavit: [exarata; de destinata ad Jacobam alibi actum est.] Quantum (inquit) ex hac breviuscula & simplici epistola potui colligere, Leo, beati Viri socius intimior, aliqualem passus est spiritus molestiam. Quem ut suaviter veluti materna teneritudine Vir sanctus instruxit, & in religioso aliquo cœnobiolo ad animæ quietem reliquit, timens satanæ astutias, & absentis filii periculum, his eum verbis compellavit. Sic ipse, omnino verisimiliter. Forsitan ea spiritus molestia fuerint inanes animi in rebus agendis scrupuli, quos sanctus Pater tum suis per viam consiliis, tum hac epistola eximere volens, suasit, ut ille, quodcumque Deo placere judicaret, secure faceret (noverat enim Leonem, virum esse timoratum) aut, si vel sic hæsitaret, consilii causa ad se veniret, si vellet. Ultima ex septemdecim Epistolis, inscripta est Dominæ Jacobæ de Septisoliis, de qua cum pluribus egerim in Commentarii prævii § XXVII, hic nihil annotabo. Porro, qui laudatas litteras legerit, in earumdem Auctore eximium divini honoris, proximique salutis zelum luculenter agnoscet.
[28] Post memoratas epistolas, quas septemdecim numerat, [Aliquot alia] Waddingus subdit aliquot Opuscula, quæ solum breviter recensebo. Primum inscribitur: Verba sacræ admonitionis B. Patris Francisci ad omnes fratres suos; quo titulo ait illud apud omnes venire. Secundum, quod multo brevius est, ac pauca in priori commendata repetit, præfixum titulum habet: Verba B. Patris N. Francisci ad humilitatem, obedientiam, devotionem & patientiam inducentia. Tertio titulus est: De virtutibus, quibus decorata fuit S. Virgo, & debet esse sancta anima. Monet tamen Waddingus, hunc titulum in unico dumtaxat duorum codicum Assisiensium, in quibus hoc Opusculum legitur velut separatum ab eo, quod Verba sacræ admonitionis dicitur, a se repertum; nam in altero codice nullum eidem titulum præfixum esse; in Speculo vero vitæ S. Francisci hunc: Salutatio virtutum; ac denique Opusculum illud etiam memorari a Pisano & Marco Ulyssiponensi, sed alteri, quod primo loco hic recensui, insertum. Assisiensi codici addere potuisset Marianum Florentinum, num. 2 relatum, qui eumdem titulum recitat; verumtamen, quem habet Speculum, nempe editionis Bosquieri, magis congruit Opusculo, in quo virtutes quidem salutantur, sed nulla fit de sancta Virgine Maria mentio.
[29] [ejusdem Sancti Opuscula.] Sequitur Opusculum De vera & perfecta lætitia Fratrum Minorum, quam Sanctus in hilari patientia atque omnis generis opprobriorum & afflictionum tolerantia reponit. Subduntur Expositio beati patris super Orationem Dominicam, quæ pia ejusdem Orationis paraphrasis est; deinde Laus Domini Dei altissimi, quam ipsiusmet S. Francisci manu scriptam, in ejusdemque conventu Assisiensi asservatam, & a se diligenter inspectam esse, testatur Waddingus. Sequuntur præterea variæ Orationes, quarum aliæ aliis certius Francisci sunt; tum Testamentum ejusdem Sancti, ejusdemque Testamenti Laudes, quibus tomus, seu liber primus Opusculorum clauditur. Testamentum, quod certo Francisci est, dedi in Commentario prævio § XXVII. Laudes alium habent auctorem, sed hactenus ignotum.
CAPUT II.
De Opusculis in libris secundo & tertio contentis.
[Duæ Minorum Regulæ ab illo scriptæ:] Tomum secundum Opusculorum S. Francisci Waddingus orditur a Regula Fratrum Minorum, quam primam appellavit, qualis revera est e duabus, quæ hodieque vulgatæ exstant; sed, ut mihi videtur, non omnium prima, quas scripsit S. Franciscus. Ne actum agam, adeat, si lubet, studiosus lector, quæ super hoc argumento disserui in Commentarii prævii § XI. Primam Regulam ab Innocentio III vivæ vocis oraculo probatam fuisse, constat apud omnes, tam antiquos, quam recentiores; sed horum aliqui apud Waddingum laudati, id factum, statuunt præpropere anno 1206 aut 1207, alii justo serius anno 1212, aut 1211, quem annum ceteris prætulit Waddingus in Annotatis, sed in Annalibus annum 1210; ego vero in Commentario prævio § VII ostendi, id contigisse anno 1209, ac rei seriem exposui ibidem § XI. Quæ sequitur, omnium ultima est, quam S. Franciscus Minoribus suis scripsit, & hi hactenus observant ab anno 1223, quo eam Honorius III, Innocentii III in summum Pontificatum successor, bulla edita confirmavit. Rationes hujus Regulæ scribendæ, utque scripto confirmaretur, petendi, ac totius rei gestæ ordinem explicavi in Commentario prævio §§ XXI & sequenti. Eamdem ipsamet S. Francisci manu exaratam inter sacras reliquias in ipsius conventu Assisiensi, atque ipsam etiam confirmationis Bullam, plumbo Pontificio munitam, anno 1619 a se visas esse, asserit Waddingus.
[31] Sequens Opusculum hunc ibi titulum habet: Laudes Secundæ Regulæ (omnium scilicet ultimæ) Fratrum Minorum a B. Patre prolatæ. [secundæ Regulæ laus.] Cum breve sit, totum describo. Fratres mei & filii charissimi, præclare nobiscum actum est in concessione hujus Regulæ. Hæc enim, quæ nobis proponitur, liber est vitæ, spes salutis, arrha gloriæ, medulla Euangelii, via Crucis, status perfectionis, clavis paradisi, pactum æterni fœderis. Nemo vestrum est, qui ignoret, quantum emolumenti conferat nobis sacra Religio, cum colluctator & adversarius noster ad omnes dolos vel cogitandos vel explicandos mirus sit artifex, atque omnia, quæ nocere possunt, pro laqueis habeat. Unde complures, nisi Religionis beneficio muniti essent, in summum discrimen adduxisset. Hanc ergo vestram Regulam scitote omnes, & in alleviatione tædii, & memoria præstiti juramenti, cum interiore homine de ea confabulamini, cum intentione eam adimplendi semper præ oculis portate; imo & cum ipsa debetis mori. Rationes pro his Laudibus S. Francisco ut auctori attribuendis, & annotationes ad easdem, legesis apud laudatum editorem.
[32] Subditur Prima Regula sanctimonialium S. Claræ, [Scripsit item Sanctus Reguiam S. Claræ] a B. Francisco pro eisdem conscripta. Fuerunt quidem aliqui etiam ex Franciscanis, qui negarunt aut dubitaverunt, an Francisci esset, an alterius: sed Francisco illam indubitanter adscribit Waddingus, tam ibidem, quam in Annalibus ad annum 1224 num. 1, ubi tamen in ea partem aliquam concedit Cardinali Hugolino his verbis: Uterque tam Cardinalis, quam Franciscus, supererat Operi, & leges observandas simul ferebant, aptantes Minoriticas fœmineæ fragilitati. Licet has ipsa Clara optarit & petierit, tamen Cardinalis, dum eas simul cum S. Francisco scriberet, non poterat se cohibere a lacrymis, considerans virginum fervorem, muliebri infirmitate superiorem. Dum hærebat in verbo aliquo vel periodo Franciscus, Hugolinus suam operam interponebat, & circa quædam mitiganda vel cautius præcipienda suum dabat consilium; qui etiam ex institutione, quam superius diximus aliis monialibus præscripsisse, quædam huic Regulæ inseruit. Waddingo consensit Cuperus noster in Commentario prævio ad Vitam S. Claræ die XII Augusti § 2, ubi consuli potest, ac simul legi ratio hujus Regulæ scribendæ, ceteraque huc spectantia.
[33] De eadem Regula aliisque monitis, quæ S. Franciscus Claræ & sociabus ejus scripta reliquit, [& sociabus ejus, alteramque Tertiariis.] Clara ipsa in suo Testamento apud laudatum Cuperum § III, num. 42 meminit hoc modo: Postea scripsit (Franciscus) nobis formam vivendi, & maxime ut in sancta paupertate semper perseveraremus. Nec contentus fuit in vita sua nos hortari multis sermonibus & exemplis ad amorem & observantiam sanctissimæ paupertatis; sed & plura scripta nobis tradidit, ne post mortem suam ullatenus declinaremus ab ipsa &c. De ejusdem virginis per Franciscum ad sanctiorem illam vitam conversione, quæ anno 1212 contigit, consule Commentarium prævium § XIII. Regulam Tertii Ordinis, quorum alumni Fratres ac Sorores de Pœnitentia & Tertiarii S. Francisci appellantur, ejusdem Sancti Opus esse, diximus § XX Commentarii prævii contra aliquos, qui contrarium senserunt. Huic Ordini initium datum anno 1221, aliaque ad eumdem spectantia eodem § reperiet lector; ut necesse non sit de eodem hic agere. Cum eadem Regula Waddingus tomum secundum Opusculorum S. Francisci claudit.
[34] [Collationes qua ratione illius sint;] Primum tertii tomi Opusculum Waddingus Collationes monasticas, sive ad Fratres inscripsit, atque in collationes seu capita viginti octo partitus est, & singulis ipse ferme titulos præfixit; neque eas in ullo codice sic dispositas, aut simul scriptas editasque reperit, sed ex variis collectas in eum ordinem redegit. Quibus auctoribus hic maxime usus sit, lectorem ibidem monuit his verbis: Pauca ex frequentibus & salutaribus consiliis, quibus discipulos erudivit (S. Franciscus) diversi signarunt auctores. Pisanus, Speculum vitæ Francisci, & codiculus quidam vetustus Ms., Italico idiomate exaratus, mihi a Fano, Piceni urbe ad Metaurum amnem exstructa, transmissus, plus ceteris præstiterunt. Quam ab unoquoque Collationem accepi, ad singulas notabo. Itaque non eo titulo Opusculum hoc S. Francisco attribuitur, quod ipsemet illud conscripserit; sed quod contineat salutaria monita, quæ ab illo discipulis suis subinde ore tradita apud varios leguntur. Hinc etiam pro varietate auctorem, ex quibus collationes illæ collectæ sunt, aliæ aliis certius Franciscum eo, ut dictum est, modo auctorem habent, ac reliquis istæ certius, quæ ex primis ejusdem Sancti biographis, Thoma Celanensi, Tribus Sociis sanctoque Bonaventura excerptæ sunt.
[35] [ejusdem est Officium de Passione Domini.] Dubium non est, quin S. Francisci Opusculum sit, quod ibidem sequitur Officium passionis Dominicæ. Ab anonymo coævo scriptore Vitæ S. Claræ Assisiensis in Opere nostro tom. 2 Augusti pag. 761, num. 30 vocatur Officium Crucis, dum de eadem sancta abbatissa ait: Officium Crucis, prout Crucis amator Franciscus instituerat, didicit, & affectu consimili frequentavit. Nec aliud indicavit Marianus Florentinus supra num. 2 inter Francisci Opuscula recensens quoddam devotum Officium in honorem Domini nostri Jesu Christi, quod secundum solemnitates variabat: nam & editum a Waddingo sic variat. Unde vero illud acceperit Waddingus, edideritque, ipsiusmet verbis accipe. Primum (inquit) hujus Officii exemplar mihi occurrit in primo codice Ms. Assisiensi, sæpius a me citato. Secundum mihi ex civitate Bononiensi transmisit reverendissimus pater Benignus Genuensis, supremus nostri Instituti rector, anno Domini MDCXIX. Tertium obtulit Bartholomæus Cimarelli, provinciæ Picenæ vir doctus… in primo volumine Annalium nuper a se editorum lib. 1, cap. 8. Aliud se vidisse penes Augustæ memoriæ imperatorem Maximilianum juniorem, magnaque devotione ab eodem quotidie frequentatum, mihi retulit vir æque pius ac doctus R. Pater Henricus Sedulius… Non eadem horum exemplarium series in disponendo hoc Officio pro statutis anni temporibus. Parvi tamen est momenti discrepantia, nec ulla est ferme in verbis Officii. Clariorem sequor codicis Assisiatis dispositionem. Hactenus laudatus editor Waddingus.
[36] Sequuntur tria Cantica, vulgari ejus temporis sermone Italico composita. [Canticum solis Italicum] Primum recensetur in libris Conformitatum Pisani, conformit. 23, parte secunda primæ editionis Mediolanensis anni 1510 fol. CCII & sequenti, cum hac præmissa notitia: Composuit etiam B. Franciscus aliquas in vulgari Laudes, & has composuit, postquam a Christo certificatus fuit de gloria paradisi obtinenda. Et quia sol præ ceteris Deo similatur (nam vocatur Dominus Jesus Sol justitiæ) dictas laudes vocavit Canticum fratris solis. Quas a sociis faciendo cantari coram episcopo Assisii & potestate Assisii, qui erant in summa discordia ad invicem, statim ad concordiam & pacem mutuam devenerunt. Canticum est istud, & intitulatur: “Laus de creaturis, quam fecit B. Franciscus, quando certificavit eum Deus de regno suo.” Non tamen integrum tunc composuisse dicitur: nam in ipso Cantico ibidem interponitur hoc monitum: Sequentem versum fecit B. Franciscus & præfatis addidit, quando coram episcopo Assisii & potestate fecit præfatas Laudes decantari, ut ad concordiam veniret; quod & factum est.
[37] Rursus post eumdem versum denuo legitur: Istum versum sequentem apposuit B. Franciscus, [quibus temporibus] quando sibi de die mortis suæ a Christo revelatum fuit. Waddingus, qui eamdem editionem secutus est, & præter annotationes Latinam Cantici interpretationem adjecit, primum e duobus istis versibus sic reddidit: Lauderis, mi Domine, propter illos, qui pro tuo amore offensas dimittunt, & patienter sustinent tribulationem & infirmitatem. Beati illi, qui in pace sustinuerunt, quia a te, Altissime, coronabuntur. Alterum vero sic: Lauderis, mi Domine, propter sororem nostram mortem, quam nullus vivens potest evadere. Væ illis, qui moriuntur in peccato mortali! Beati illi, qui in hora mortis suæ inveniunt se conformes tuæ sanctissimæ voluntati; mors enim secunda non poterit eis nocere. Laudate & benedicite Dominum meum, gratificamini & servite illi, omnes creaturæ cum magna humilitate.
[38] Idem scriptor in Annalibus ad annum 1224 num. 32 & sequentibus ista pluribus exposuit, [& quibus de causis] quæ ego hic solum compendiose narrabo. Scribit ille, S. Franciscum cum eo anno, suadente ac curante fratre Elia, in cellula juxta monasterium S. Damiani e morbo decumberet, ibique etiam dæmonum præstigiis quadraginta dies jacuisset insomnis, tandem cœlesti voce de afflictionum suarum mercede edoctum, surrexisse e lecto, & cum advocata S. Clara de providentia Dei ac pietate erga homines sermonem protraxisse, donec ad prandium vocarentur: sed ad primam vel alteram buccellam fixis in cælum oculis primo suspensum hæsisse; atque exclamasse: Benedictus gloriosus & superexaltatus sit Dominus. Deinde vero cum vehementi motu prosiliisse e mensa, procubuisse in terram, & post integræ horæ ecstasim fratri Leonardo indicasse, se de sua æterna beatitudine divinitus certiorem factum esse. Subdit, ipsum post hæc paulisper meditatum, in prædictum canticum prorupisse, monito socio, ut verba calamo exciperet; ac desiderasse, ut ab omnibus mandaretur memoriæ, a fratribus suis recitaretur quotidie, & meliori metro donaretur a fratre Pacifico, docto istius seculi poëta, qui ante accessum ad Ordinem Minorum a Frederico secundo imperatore Rex versuum fuerat dictus. Hæc de prima ac potissima Cantici parte; de duabus aliis ipsiusmet verba subjungo.
[39] [Sanctus composuisse dicatur] Paucos post dies evenit, ut magnæ excitarentur turbæ Assisii inter episcopum & urbis consules. Ille interdixit his sacra, hi interdixerunt omnem cum episcopo paciscendi rationem, jusseruntque, ut nihil illi suisve venderetur, aut vicissim ab eis emeretur. Tanto dissidio Vir sanctus compatiens, dolebat, neminem esse, qui de pace superinducenda tractaret. Addens itaque præcedentibus versiculum hunc, Lauderis mi Domine, propter illos &c, jussit, ut socii confidenter pergerent ad proceres civitatis, & suo nomine rogarent, ut ad episcopum vellent accedere. Quibus constitutis in conspectu pontificis, absque rubore, velut Dei præcentores, alternis illi canerent choris prædictum Canticum cum adjuncto versiculo. Jussa peregerunt socii, convenerunt. que in unum ad sancti Viri preces (quas non audebant repellere) qui inter se dissidebant, auditisque simplicibus & candidis ejus carminibus, quibus Deus occultam impertiit virtutem, mirabiliter in mutuos irruerunt amplexus, utrimque veniam exposcentes.
[40] [a Waddingo] Post hæc ductus Fulgineum per fratrem Eliam, ut loci vel aëris mutatione melius haberet, aliquod dolorum sensit lenimen; sed omnino non tollendos ad mortem usque, hac intellexit ratione. Magnus immissus Eliæ sopor; deinde facta visio cujusdam grandævi senis, aspectu venerabilis, infula pontificia & albis vestibus induti, monentis, cum patientia tolerandos Francisco labores per biennium; quo expleto, per mortem liberandum, & ad consummatam doloris expertem requiem transferendum. Retulit, quæ vidit, Viro sancto, qui similiter sibi indicatum respondit; exultansque in spiritu tam de promissa sibi denuo gloria æterna, quam de statuto tempore, quo ex hoc ergastulo oporteret exire, adjunxit ad superiora carmina, quæ sequuntur: Lauderis, mi Domine, propter sororem nostram mortem &c. Monumenta, ab Annalista ibidem allegata, sunt Legendæ Gregorii IX ac Trium Sociorum; per quarum primam si eam designare voluerit, quam, eodem mandante Pontifice, Thomas Celanensis conscripsit, recte illa laudare potuit pro Sancti morbo, curaque, quam pro illo gessit frater Elias, & visione Fulginii habita, uti & pro admisso in Ordinem Rege versuum, seu poëta laureato, qui deinde dictus fuit frater Pacificus.
[41] [exponitur.] Sed tam in hac, quam in Trium Sociorum Legenda frustra quæsivi, quæ modo retuli de ejusdem Sancti commoratione apud monasterium S. Damiani ac gestis ibidem, de restituta inter episcopum & rectores civitatis Assisiensis concordia, deque insertis hac, ac deinde revelatæ mortis de causa versiculis in Cantico, de quo nulla prorsus ibi, non magis, quam apud biographum ac S. Bonaventuram fit mentio. Dicendus ergo est Waddingus ea legisse in Legendis antiquis & Chronico Mariani Florentini, quæ præterea citavit, sed quorum hoc scriptum est seculo XV inchoato, illæ ignotæ mihi ætatis ac fidei sunt. Quod ad Canticum ipsum attinet, non exstat illud in ejusdem Pisani Operis editione Bononiensi anni 1590, sive quod hujus editionis adornator crediderit, non recte S. Francisco adscribi, aut Francisci quidem esse, sed non a Pisano eidem Operi insertum, sive alia de causa, quam nescimus. Porro idem Canticum, sive argumentum ejus sive phrasim spectes, plane congruit pio genio Francisci, cui solemne fuit Deum in creaturis laudare, & has fratres ac sorores suas appellare, ut alibi dictum est.
[42] Secundum Canticum, Italice pariter compositum, Waddingus recensuit ex tomo 4 Operum S. Bernardini Senensis sermone 4 extraordin., [Duo alia cantica Italica, quorum unum] ubi S. Francisco tribuitur. Addidit & Latinam ejusdem interpretationem Henrici Chifellii Antverpiensis, & quia quamdam poëticam descriptionem conflictus cum amore divino continet, censuit cum eodem S. Bernardino, illud præcipue referendum esse ad ineffabiles illos, ut loquitur, in monte Alvernæ conflictus, quibus amoris pugil Franciscus ab ipso Amore, quino sauciatus vulnere, totus amor evasit: quæ conjectura haud inverisimilis est. Ut tertium, quod ibidem subditur, Canticum inter S. Francisci Opuscula recenseret, movit Waddingum unus codex Ms. Assisiensis, laudatique S. Bernardini auctoritas, apud quem, ait, ejusdem principium sub nomine S. Francisci legi tom. 4 Sermonum illius, Serm. 16 extraordinario, ac pro reliqua parte lectorem remitti ad Sermonem Feriæ sextæ Parasceves, ubi integrum legitur.
[43] Monuit tamen, idem Canticum in aliquibus editionibus Opusculorum B. Jacoponi, [B. Jacopono ab aliis adscribitur.] seu Jacobi de Benedictis, huic, non S. Francisco, adscribi. Duas autem horum editiones memorat in Scriptoribus Ordinis Minorum, primam scilicet Romanam anni 1558, alteram auctiorem Venetam anni 1617. Mihi neutra ad manum est; sed altera, Neapoli facta anno 1615 ex recensione Joannis Baptistæ Modii, aliquot ejusdem Beati Canticis aucta ex antiquo Ms., ut libri titulus præfert. Hinc nescio, an Canticum, de quo nunc agimus, in duabus prædictis editionibus Romana ac Veneta etiam legatur, & utrum in Veneta exstet ex recensione Modii, an ex alio antiquo Ms. Waddingus præter codicem Assisiensem sanctumque Bernardinum pro sua sententia laudat etiam ipsum Cantici auctorem, quod in eo multa habeat, inquit, de inflictis vulneribus, de apertis sibi ostiis, aliaque id generis, quæ magis propria Francisci videntur, nimirum ob impressa ipsi sacra stigmata, post quæ illud ab eo compositum putavit. Non inepta quidem est hæc observatio, fallere tamen potest, quia ejusmodi phrases de anima divino amore sauciata, qualis erat Jacoponi, recte accipi possunt. Utut sit, ibidem legi potest Waddingus, qui etiam addidit Latinam Cantici interpretationem, vario carminum genere compositam a Jacobo Lampugnano e Societate nostra. Progredior ad alia.
[44] Ad S. Francisci oracula procedit Waddingus, quæ in Apophthegmata quinquaginta septem, [Aliæ quædam apud Waddingum S. Francisco tributa.] colloquia quadraginta & unum, Prophetias sedecim, Parabolas duas, Exempla quinque, Benedictiones septem, Oracula & Sententias triginta distribuit, collegitque ex variis scriptoribus, quos ad singula annotavit. Hinc denuo fit, ut non omnia æque certo Francisci sint, sed illa præ ceteris certius, quæ ex primis ejusdem biographis sunt accepta. Observo tamen, varia ex eis, pro quibus a Waddingo solum laudantur Pisanus, aliique recentiores, legi apud vetustiores, ex quorum auctoritate S. Francisco omnino adscribenda sunt. Referamus aliqua, quæ mutatis parumper vocibus habent Tres Socii, quos sæpe quidem in Annalibus ex aliis, ut opinor, laudavit Waddingus, sed eorum Opusculum non habuit, uti alibi observavi. Apophthegma secundum apud eos legitur in Appendice superius edita num. 24; tertium num. 14; quintum num. 20; septimum num. 22; octavum num. 23; nonum num. 28. Tandem tertium Opusculorum S. Francisci tomum seu librum Waddingus concludit cum sedecim sententiis, præfatus hoc modo: In secundo codice Ms. Assisiano habentur sub nomine Francisci sequentes sententiæ, quarum aliquæ ipsius Sancti propriæ sunt; aliæ vel expresse inveniuntur apud quosdam ex sanctis doctoribus, vel ex eorum sunt doctrina compactæ. Iis familiariter utebatur Franciscus ad suorum instructionem.
[45] [Aliqua etiam dubia, an Francisci sint,] Superest, ut pauca dicamus de Opusculis, quæ velut dubia Waddingus in Appendice recensuit. Primo loco sunt septem sermones breves, quos tamquam a S. Francisco Hispanice scriptos solus edidit Rebolledus prima parte Chronicorum, & Latine reddidit Waddingus. At suspectos illos merito hic habet, tum quod ab unico, eoque recentiore primo vulgati sint, tum quod eorumdem, ut inquit, sit nimis culta & compta Hispanica phrasis, Bœticis scriptoribus tam grata, quam familiaris. Quam ob rem suspicatus est, eorumdem materiam ex variis quidem Francisci sacris monitis acceptam, sed dispositionem formamque & stilum ipsiusmet Rebolledi esse. Addere poterat, in sermone septimo, qui de Sacerdotum obligatione inscriptus est, quædam legi parum conformia iis, quæ S. Franciscus in Epistola 12 scripsit. In hac enim frequentem aut saltem quotidianam Missæ celebrationem fratribus suis presbyteris ex reverentia dissuasit; in sermone hoc etiam laïcos ad frequentem communionem jubet invitari. Sic enim ait: Hortari etiam (presbyteri) debent pœnitentes ad frequentem eorum confessionem & sanctissimam Christi Corporis communionem. Si enim hic cibus est animæ, sine quo languet & marcessit; cur non quotidie ad mensam, in quo * proponitur cunctis, cuncti sedere & manducare desiderent? &c. Qui hæc cum dictis supra a num. 19 contulerit, facile perspiciet, hunc sermonem non esse ejusdem auctoris, cujus est illa Epistola.
[46] [& ipsi male adscriptæ.] Sequens Opusculum, cui titulus est: Sex præcipuæ rationes, quare Deus Optimus Maximus Religionem Minorum suæ concesserit Ecclesiæ, S. Francisco non obscure abjudicavit Waddingus, cujus verba suffecerit recitasse. Opusculum hoc (inquit) in lacera & vetusta charta pergamena mihi occurrit eo modo, quo transcripsi, in bibliotheca Minorum convent. Assis.; sed in Firmamento Trium Ordinum fol. 22, in Manuali Minorum, & aliis vetustis codicibus aliter habetur, sæpiusque ipsius Francisci & B. Claræ fit mentio, tamquam qui in testimonium vel in exemplum adducantur. Qui excusis his, etiam satis vetustis, adhæserit libris, non immerito affirmabit, alterius a Francisco hoc esse Opusculum. Ultimum Opusculum est decem perfectionum veri Religiosi, & perfecti Christiani, de quo ibidem laudatus editor hæc præmisit: In fine codicis Ms. Hiberni recitabantur, ut inferius, hæ Perfectiones veri Religiosi sub nomine D. Francisci, tamquam ab illo scriptæ. Eas tamen non scripsisse, sed habuisse sanctum Virum, probant Firmamentum fol. 23, Manual. Minorum ad initium, & Rodulphus lib. 2 Histor. Seraph. fol. 169, licet ipsi, tam in Opusculo quam in titulo, inter se discrepent.
[47] Coronidis loco hic addo ejusdem editoris apostropham ad lectorem, [Opusculorum editoris epilogus:] quæ sic habet: Hæc sunt, amice lector, quæ reperire potui, sancti Viri vel certa vel dubia Opuscula. Desideratur adhuc aliud de spirituali lætitia & acedia, hujusque remedio, a Mariano in suo indiculo relatum. Alii volunt, sanctum Virum calamo signasse, quidquid in toto itinere peregit aut vidit notatu dignum, dum pro Jacobi apostoli corpore visendo in Compostellam se contulit, Itinerariumque Compostellanum inscripsisse. Alii demum citant ejusdem Tractatulum de Oratione. Nihil horum, etsi diligenter a me perquisitum, huc usque apparuit. Si fors occurrerit, communis faciam juris… Vitæ historia, quæ sequitur, ipsa eadem est, quam Bonaventura docto & pio stylo contexuit; sed quæ refert sancti Patris Apophthegmata & sententias, tertio tomo Opusculorum suis locis inseruimus, quædamque ex multis miracula omisimus, ut libentius ad breviorem Vitam legendam lector accedat. De prætermissis a Waddingo in Vita per S. Bonaventuram scripta lectorem in Annotatis monui.
[48] [forte aliqua alia deperdita vel latentia.] Præter Opusculum De Spirituali lætitia &c in eodem Indiculo suo Marianus etiam memoravit quasdam Laudes in vulgari ad Sorores sanctæ Claræ, nisi forte per has indicare voluerit Cantica Italico sermone conscripta, de quibus supra egi, nec ille alias meminit. Apud Waddingum desiderantur præterea, quæ Sanctus ad easdem scripsit de servanda paupertate, cum S. Clara in suo Testamento de illo dicat: Nec contentus fuit in vita sua nos hortari multis sermonibus & exemplis ad amorem & observantiam sanctissimæ paupertatis; sed & plura scripta nobis tradidit, ne post mortem suam ullatenus declinaremus ab ipsa. Nequeunt hæc de Regula accipi; de hac enim jam præmiserat ibidem: Scripsit nobis formam vivendi, & maxime ut in sancta paupertate semper perseveraremus; sed nec verisimiliter exponi possunt de duabus brevissimis Epistolis ad eas datis & a Waddingo recensitis; cum in harum una solum de servanda paupertate expressa fiat mentio, nec illæ plura scripta proprie dici possint. Atque hic Analectis de S. Francisco, jam satis prolixis, finem impono.
[Annotatum]
* quæ
Wir werden Fehler deshalb nicht korrigieren.
Wir verantworten nur die Veröffentlichung.
Heiligenlexikon
als USB-Stick oder als DVD
Unterstützung für das Ökumenische Heiligenlexikon
Artikel kommentieren / Fehler melden
Suchen bei amazon: Bücher über Acta Sanctorum: 4. Oktober
Wikipedia: Artikel über Acta Sanctorum: 4. Oktober
Fragen? - unsere FAQs antworten!
Impressum - Datenschutzerklärung
korrekt zitieren: Societé des Bollandistes:
Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet das Ökumenische Heiligenlexikon in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über https://d-nb.info/1175439177 und https://d-nb.info/969828497 abrufbar.