5. November

NOVEMBRIS DIES QUINTUS

SANCTI QUI NONIS NOVEMBRIBUS COLUNTUR

S. Zacharias parens S. Iohannis Baptistae.
S. Elisabeth parens S. Iohannis Baptistae.
S. Celsus episcopus Puteolis.
S. Felix martyr Terracinae.
S. Eusebius martyr Terracinae.
S. Galaction martyr.
S. Episteme martyr.
S. Domninus martyr in Palaestina.
Socii martyres in Palaestina.
S. Nivalis martyr in Africa.
S. Matrona martyr in Africa.
S. Salvius martyr in Africa.
S. Pardus cultus ut martyr Beneventi.
S. Marcus episcopus Aecis in Apulia.
S. Quartus confessor Capuae.
S. Marciana virgo apud Albigenses.
S. Kenanus seu Colledocus confessor in Britannia.
S. Kerrianus confessor in Britannia.
S. Magnus episcopus Mediolanensis.
S. Fibicius episcopus Treverensis.
S. Dominator episcopus Brixiensis.
S. Laetus confessor Aurelianensis.
S. Gonsaldus eremita Lemovicensis.
S. Bertila virgo et prima abbatissa Calensis.
S. Colmannus confessor hiberni.
S. Flannanus confessor hiberni.
S. Faelanus confessor hiberni.
S. Gobbanus confessor hiberni.
S. Cuillenus confessor hiberni.
S. Cainnera confessor hiberni.
S. Caenna confessor hiberni.
S. Gwenfaen virgo in Wallia.
S. Guethenocus confessor in Britannia Armorica.
B. Gericus fundator coenobii in Gerresheim.
B. Geraldus episcopus Biterrensis.
B. Martinus de Porras tertiarius professus O. S. Dominici.

PRAETERMISSI ET IN ALIOS DIES RELATI

S. Agathangelus, cuius hodie in synaxariis brevis haec occurrit commemoratio: καὶ μνήμη τοῦ ἁγίου Ἀγαθαγγέλου [Synax. Eccl. CP., p. 198.] , socius est S. Clementis Ancyrani, in cuius Actis occisus dicitur quinto mensis novembris [Act. SS., Ian. t. II, p. 468.] .
S. Amantius in iisdem hieronymianis codicibus, a quibus heri proprio loco nuntiabatur, rursus occurrit. De illo egimus t. II, 1, p. 470 – 87.
S. Angilbertus abbas Centulensis in nonis novembris… Centulo translatus, et anno post decessum eius 29°, corpore absque aromatibus indissoluto, repertus est. Ita Nithardus, Hist. lib. IV, cap. 5. Hinc translationem istam hodie commemorat Bucelinus et alii. De Angilberto actum est ad d. 18 febr., t. III, p. 88 – 105.
S. Antoninus cum Cypriano, Antoniano et aliis in Caesarea Cappadociae passus dicitur in auctario Adonis e codice Vaticano Regin. 511 [D. Giorgi, Martyrologium Adonis (Romae, 1745), p. 564.] . In aliis codicibus alia quoque nomina eodem in agmine reperies. Quae omnia ex hieronymianis iisque corruptis, ut solent, desumpta sunt. Quisnam sit Antoninus vel Antonianus, nam unius eiusdemque nomen procul dubio est, non plane liquet. Crediderim Antoninum martyrem Palaestinensem et in Caesarea Cappadociae (ut legitur in hieronymianis) idibus novembribus passum propter Domninum, qui etiam Caesareae mortem obiit, hic commemorari, quia passionis locus idem est, et Antoninum Apamiensem (nomen civitatis sub Appimi latet), quia alterius Antonini homonymus est. Similia in hieronymiano saepius occurrere alias diximus [Anal. Boll., t. XXVI, p. 92 – 99.] .
S. Aprunculum episcopum Treverensem hodie annuntiat exemplar Usuardi Albergense. De eo actum est ad d. 22 aprilis, t. III, p. 30.
De SS. Apuleio et sociis, Rogato et sociis martyribus Capuanis, qui hodie a Ferrario in Topographia, teste Michaele Monacho, notantur [Sanctuarium Capuanum, p. 142.] , nihil ipse Michael invenit; neque nos repperimus undenam horum notitia sumpta fuerit. Certe inter martyres fastis Capuanis authenticis et antiquis inscriptos nec Apuleius nec Rogatus reperiuntur.
S. Baldomirum seu Baudomirum ecclesiae Carnutenae presbyterum, qui cum S. Deodato in pago Blesensi ad Ligerim solitarius vixit [Cf. Vitas S. Deodati in Act. SS., Apr. t. III, p. 273, num. 2; p. 274, num. 3, 4; Documents inédits sur l'histoire de France, Mélanges historiques, t. I (1873), p. 55 – 59 (éd. A. Dupré).] , hodie commemoratum videmus in Martyrologio Ebroicensi anno 1752 edito. Verum in vico Sancti Deodati [Saint-Dié-sur-Loire, dép. Loir-et-Cher, arr. Blois.] , in quo servabantur olim ipsius reliquiae, celebrabatur memoria eius dominica proxima post kalendas novembres [Cf. Breviarium Blesense anni 1737, pars autumn., p. 546.] , in reliqua vero dioecesi Blesensi die 13 novembris. Ad quem diem, si quid de sancto isto proferre habebimus, aptior erit id praestandi locus.
Cesarius, Cessarus, Caesar, qui in praestantioribus codicibus hieronymianis hodie inscripti sunt, iterati sunt, nisi aliud demonstretur, vel ex nomine Caesareae in principio posito, vel ex praecedente laterculo, ubi eadem plane ratione scripta vocabula singuli codices exhibent Cesarii, Cessari, Caesari.
S. Castoris episcopi et martyris haec est hodie in synaxariis commemoratio: καὶ ἱερομάρτυρος Κάστορος τοῦ ἐπισκόπου [Synax. Eccl. CP., p. 198.] . De quo praeterea nihil nobis reperire contigit.
S. Clarus episcopus et martyr hodie in plurimis libris liturgicis dioecesis Parisiensis inde saltem a saec. XIV annuntiatur (cf. Act. SS., Nov. t. II, 1, p. 448, not. 27). Ex lectionibus autem, quae in breviariis manuscriptis (cf. Catal. Lat. Paris., t. III, p. 715) in hoc eius festo recitandae descriptae sunt, liquet eundem esse S. Clarum qui alias coli solet die 1 iunii.
S. Cungarus, alias vel cognomine Docunus, annuntiatur hodie in Martyrologio anglico Richardi Challoner; sed martyrologia plura et antiquiora eum sanctum memorant ac proinde de eo agendum videtur ad diem 7 novembris.
Elisabethae Cueto, quae Abulae in Hispania Tarraconensi, habitu Cisterciensi assumpto, circa annum 1603 floruit, memoriam hodie recolunt Henriquez [Menologium Cisterciense, p. 372.] , Bucelinus [Menologium Benedictinum, p. 760.] et Arturus a Monasterio [Sacrum Gynecaeum, p. 440.] . Sed cum nusquam eius venerationis publicae vestigium recurrat, non est cur examinandis illius gestis immoremur.
Elisabetham de Wans, monialem Aquiriensem in Brabantia, cuius laus est hodie apud Bucelinum [Menologium Benedictinum, p. 759.] , iam bis maiores nostri inter praetermissos posuerunt, die nempe 1 iulii [Act. SS., Iul. t. I, p. 6.] et die 9 octobris [Ibid., Oct. t. IV, p. 564.] , quia de cultu eius ecclesiastico publico nequaquam constabat. Neque nova ratio hodie nobis affulget, ut ab eorum circumspectione imitanda recedamus.
Emericus. Vid. infra Henricus.
S. Englatius. In kalendario Scotico compilato a Davide Camerario et primum edito Parisiis anno 1631 signatus est ad diem 5 novembris Sanctus Englatius episcopus et confessor. Magna fuit in Strathbogia opinione sanctitatis et miraculorum gloria insignis [Apud A. P. Forbes, Kalendars of Scottish Saints, p. 241.] . De hoc sancto paulo fusius diximus ad diem 3 novembris inter praetermissos [Act. SS., Nov. t. I, p. 581 D, E.] .
Epiphanio vel Appiano vel alio quopiam duce prodeunt in auctariis nonnullis Usuardinis varia sanctorum agmina qui hoc die in hieronymianis occurrunt. Eos omnes, quorum nominis certa lectio est, non diversos esse ab iis quorum acta mox illustrare conabimur, vix est cur moneamus. De ceteris, cum ex corruptis et perperam intellectis vocabulis conficti sint, ut Appiano, Appino, Appimo, cuius loco Apameae legendum putamus (ut diximus supra in Antonino), et Epiphanio, qui forsan ab Appiano reapse non differt, plura colligere non vacat.
Euras, Eurus, Coras et aliquando Eurasius, qui in plerisque martyrologiis et non paucis kalendariis hodie legitur, nomen sancti non est, sed, ut ex collatis antiquioribus codicibus hieronymianis manifestum fiet, corruptum est ex Ecas, quae civitas episcopalis est, uti recte legit Epternacensis: In Ecas marci episcopi, de quo plura infra. Sanctum quendam nomine Euras vel Euri reapse exstitisse ex eo forte quis deduxerit, quod in nonnullis kalendariis alio loco, a 5 novembris multum dissito, eius etiam mentio fiat. Ita in kalendario monasterii S. Benedicti Capuae kalendis martiis SS. Euri et Pardi martyrum festivitas annuntiatur [Peregrinus-Pratillus, Historia principum Langobardorum (Neapoli, 1754), t. V, p. 64.] . Verum, quod nomini S. Pardi coniunctum sit, satis ostendit hoc laterculum ab hodierno hieronymiano tandem aliquando pendere. Pardus enim, non secus atque ficticius ille Eurus, hoc die 5 novembris occurrit. Simul itaque, quo pacto non video, ad kalendas martias translati sunt in libro Capuano. Plura de his reperies in S. Pardo.
B. Francisca ab Ambasia, Britanniae ducissa, cuius festum SS. Rituum Congregatio ex decreto anni 1864 cum missa et officio in diem 5 novembris celebrandum indixit, pridie vita excessit; ac proinde de eius vitae curriculo iam dictum est [Act. SS., Nov. t. II, 1, p. 520 – 26.] .
Franciscus a Cropanio, contionator eximius, Ordinis FF. Minorum, qui circa 1496 Mensuracae in Calabria ulteriore magna sanctitatis fama occubuit, in Martyrologio Franciscano et in Martyrologio Calabrico [Gioanni Fiore, Calabria illustrata, t. II, p. 480.] tamquam beatus inscriptus est. Quidam eiusdem familiae religiosae auctores certatim celebrant illius corpus, quod octo post annis exhumatum est, inventum esse ab omni corruptionis tabe immune suavissimumque spirans odorem [Exempli gratia Wadding, Annales Minorum, ad an. 1496, § V.] . Sed cum nullam afferant ne hac quidem occasione popularis cultus manifestationem, nostrum non est indagare in eius acta, quae ceterum maximam partem latent.
Gerardum S. Bernardi discipulum et Novae-Vallis in Suecia abbatem Henriquez [Fasciculus sanctorum ordinis Cisterciensis (1631), p. 271 – 74.] et Bucelinus [Menologium Benedictinum, p. 759.] titulo beati adornant, quin ullum publici cultus ei exhibiti indicium proferant; hunc igitur secundum leges operis nostri neglegere cogimur.
S. Godwinum abbatem Stabulensem hodie recenset Bucelinus in supplemento Menologii Benedictini; de eo egit decessor noster V. De Buck ad d. 28 oct., t. XII, p. 707 – 11.
Gregorius archiepiscopus Alexandrinus. De hoc sancto Gregorio, cuius laudes e synaxariis deprompsimus in Propylaeo novembris [Synax. Eccl. CP., pp. 195 – 98, 963.] , nihil adhuc reperire contigit quod relatu dignum sit. Nullus enim fuit aetate iconomachorum huius nominis patriarcha Alexandrinus, et quae excogitarunt I. Martinov [Annus graeco-slavicus, p. 271.] aliique [Act. SS., Nov. t. II, 1, p. 216.] ad difficultates componendas, minime placere ingenue fatemur. Una superest hypothesis, quae nodum minime solvit, ceteris tamen praeferenda est: synaxariorum compilatorem diversa miscuisse et Gregorium quendam, unum ex confessoribus qui pro sacrarum imaginum cultu tuendo passi sunt, nescio quo deceptus falso indicio, archiepiscopum Alexandriae appellasse. Admodum pauca de Gregorio illo tradita erant; si enim quae in elogio illo communia sunt et quod episcopus fuerit Alexandriae deleveris, superest Gregorium pro fide orthodoxa tormenta strenue subiisse et in exsilio decessisse.
Gregorius, quisquis ille est, in codicibus hieronymianis hodie notatus, ex laterculo praecedenti a scribis iteratus est. Proprius eius locus est inter sanctos diei 4 novembris.
S. Gregorii Lingonensis episcopi translatio hoc die inscripta est in Divionensi codice Usuardi, quem adhibuit Sollerius noster, et in quodam missali dioecesis Tolosanae saec. XIII [Catal. Lat. Paris., t. III, p. 715.] . Cf. ad d. 6 novembris inter praetermissos.
B. Helenae, sanctimoni alisordinis S. Clarae, hodie in proprio ecclesiae Patavinae et apud Fratres Minores festum liturgicum colitur; eius autem acta die 4 novembris, quo obiit, a nobis relata sunt [Act. SS., Nov. t. II, 1, p. 509 – 11.] .
S. Henrici, qui et Emericus, translationis sive elevationis festum hodie inde a saeculo XII celebrant Ungari, eodemque die sanctus iuvenis in antiquioribus martyrologiis, quae de eo meminerint, annuntiatur. Vide ad d. 4 nov., t. II, 1, p. 486, num. 34, 35; ibidem de eo egimus, p. 477 – 91.
Venerabilem Hermenegildum Gallaeciensem monachum ad hunc diem commemorat Castellanus; de quo cf. ad d. 1 nov. inter praetermissos, t. I, p. 6 – 7.
“S. Hosii festum celebrat ecclesia Syriae ad diem 5 novembris, nomenque eius in calendario suo descriptum habet sub his verbis: Hosii festum solemne. Testaturque archiepiscopus Damascenus pro eiusdem nationis patriarcha in Urbe legatus, multas esse in Oriente ecclesias huius sancti nomini dicatas, ipsumque praecipua ibi veneratione haberi.” Ita Bivarius [Flavii Lucii Dextri Barcinonensis Chronicon (Lugduni, 1627), p. 389, notae ad an. 360.] , quem exscribit Florez [España sagrada, t. X (1753), p. 193.] . Ad diem 27 augusti, qui Hosii emortualis est, ab eius actis enucleandis abstinendum duxerunt maiores nostri, quia in nullo ex latinis martyrologiis eius nomen reppererant [Act. SS., Aug. t. VI, p. 2.] . Et recte quidem dixerunt Hosium in Latinorum fastis inscriptum non esse. Quod enim contendit Maceda, qui pro cultu Hosii vindicando latissime disputavit, nomen eius sub corrupto vocabulo Olti in martyrologio hieronymiano ad 27 augusti latere, gratis asseveratur [M. I. Maceda, Hosius vere Hosius (Bononiae, 1790), p. 460 – 62.] . Quicquid id est, de cultu Hosii apud Graecos et Orientales qui suos fastos Graecorum sanctis ditarunt, dubium nullum esse potest, post ea quae tum ipsi decessores nostri attulerunt, tum copiose coacervarunt Maceda [Op. cit.] , Martinov [Annus graeco-slavicus, p. 208.] , Gams [Kirchengeschichte von Spanien, t. II, p. 303 – 306: Hosius der heilige.] . Quare Bivario, licet insigni falsario, gratias habemus quod occasionem nobis praebuit affirmandi ex lege operis. Hosium reapse die 27 augusti in nostris commentariis praetermitti non debuisse, quicquid de eius cultu legitimo censendum est.
S. Ideburgam seu Ittam, matrem S. Gerdrudis Nivialensis, hodie inscripsit Grevenus in sua editione Usuardi. Verum dies cultus est 8 maii, ad quem de ea paucis egit decessor noster Henschenius, Maii t. II, p. 307 – 8.
Ioci, Ludi vocabula nomini Eurasi adiuncta habet martyrologium S. Cyriaci in Via Lata, nunc cod. Vallicellan. F. 85 [Act. SS., Nov. t. II, 1, p. [139].] . Par sanctorum exstitisse tam hilare, bonis argumentis probetur necesse est, et probabile existimo phrasin quampiam a rebus sacris prorsus peregrinam, ut puta de Vero imperatore, qui a Iulio Capitolino deliciis, ludis, iocis decenter aptissimus dicitur [Peter, Scriptores historiae Augustae, p. 75.] , in margine prototypi ascriptum, in librum a scriba ineptissimo intrusum esse.
S. Malachiae, episcopi Connerthensis, in Hibernia, cuius secundum complura martyrologia festum die 5 novembris recolitur, Vita edita est die eius natali, 3 novembris [Act. SS., Nov. t. II, 1, p. 135 – 66.] .
Marcia, quae hodie in codice Wissenburgensi et aliis forsitan hieronymianis occurrit, unde in Usuardinos nonnullos transiit [Ed. Sollerius, p. 654.] , perperam scripta est pro Marco episcopo Aecanensi, de quo infra.
S. Maturinum presbyterum iterum memorant hodie auctaria Usuardina; de quo vid. ad diem 1 novembris, t. I, p. 245 – 59.
S. Meliavi, qui pater S. Melori exstitit, festum hodie in dioecesi Trecorensi recoli asseverat Castellanus; reapse die 26 octobris colitur, ad quem de ipso egit V. De Buck noster Oct. t. XI, p. 943 – 47.
S. Modestam Treverensem abbatissam hodie commemorant martyrologia quaedam non ita antiqua, eiusdemque festum hoc etiam die iam agitur in dioecesi Treverensi. Cf. ad d. 4 nov., t. ll, 1, p. 309, num. 38; de ea diximus ibid., p. 299 – 310.
S. Natalenae, virginis in Aquitania, hodie memoria recolebatur in nonnullis Galliae ecclesiis [[Chastelain], Martyrologe universel (1709), p. 562; De Noailles, Martyrologium Parisiense (1727), p. 343; cf. Labios, Vie de Ste Natalène (Pamiers, 1872), p. 93.] . In eius acta inquiremus cum occurret dies eius festo in dioecesi Apamiensi olim sacer, videlicet 10 novembris.
SS. Paulini et Augustini, beatissimi Benedicti discipulorum, corpora in ecclesia S. Stephani Casinensi anno 1103 inventa esse tradit Petrus diaconus, Chron. mon. Casin. lib. IV, cap. 23 [MG., Scr. t. VII, p. 772. Cf. locum ex libello eiusdem Petri Ortus et vitae iustorum Casinensis coenobii apud Mabillon, Ann., lib. III, num. XXIV.] ; idem vero eodem loco narraverat hanc ecclesiam anno illo nonis novembribus esse dedicatam. Utrum hoc ipso die inventae sint sanctorum reliquiae, non liquet; certe hodie illam inventionem annuntiant Menardus, Bucelinus, Wion, Ferrarius in Catalogo generali, alii. Verum de sanctis illis dicetur ad diem 13 novembris, qui sollemnis agitur in memoriam Omnium Sanctorum O. S. B.
Publius, qui in codicibus hieronymianis hodie reperitur, diversus non est ab illo qui in praecedenti laterculo occurrit et de quo mentionem fecimus ad diem 4 novembris.
Pullilus seu Pullulus, qui nuntiatur hodie in martyrologio Gellonensi [D'Achery, Spicilegium, t. II, p. 36.] et in Labbeano [Act. SS., Iun. t. VII, p. 29.] , nullus umquam fuit; probabilius depravata lectio est pro Publio, qui martyribus huius diei, licet indebite, ut dictum est, in hieronymianis annumeratur. Rei sufficiens indicium est ceteros sanctos in eodem complexu recensitos, illos ipsos esse quos cento hieronymianus indicat, uti sunt Domninus, Gregorius, Quartus, etc.
S. Quadanocum, fratrem S. Winnoci, ad hunc diem in Menologio suo Scotico inscripsit Dempsterus, “breviarium propriae ecclesiae” contestans. De eo, si quid dicendum erit, dicetur ubi de S. Winnoco ad d. 6 novembris. Cf. interim ad d. 26 oct., t. XI, p. 792 F.
B. Rainerius frater laicus Ord. FF. Minorum, ex Burgo S. Sepulcri in Umbria, cuius cultus a Pio VII anno 1802 confirmatus est, die 5 novembris apud FF. Minores et Conventuales sollemniter honoratur. Sed cum die 1 novembris (1304) obierit, de eo iam egimus Act. SS., Nov. t. I, p. 390 – 402.
SS. Rasii et Anastasii, quorum festum nunc die 5 novembris agitur [Act. SS., Nov. t. II, 1, p. 218.] , Acta nulla habemus. Nihil proinde addendum est iis quae protulit ad diem 13 maii vir egregius D. Papebrochius [Act. SS., Maii t. VII, p. 763.] .
Rogatus. Vide supra Apuleius.
S. Sabinam aviam S. Cuthberti, celeberrimi illius episcopi Lindisfarnensis, ad hunc diem memorant Menologium Scoticum Thomae Dempsteri [Ap. A. P. Forbes, Kalendars of Scottish Saints, p. 217.] , Gynecaeum sacrum Arturi de Monasterio et Ferrarius in suo Catalogo sanctorum. Hanc Sabinam fuisse ortu Hibernicam, filiam Muiredhachi, qui regia potestute toti Hiberniae imperitabat, atque ipsum Cuthbertum in Hibernia primum lucem aspexisse, tradunt multaque de Sabinae fatis narrant scriptores non pauci, quorum antiquiores sunt Iohannes de Fordun in suo Scotichronico [Lib. III, c. 51 (ed. W. Goodall, Edinburgi, 1757, t. I, p. 158).] et Iohannes Tinmuthensis [Cf. Nova Legenda Anglie, ed Car. Horstmann (Oxford, 1901; de qua editione videsis Anal. Boll., t. XXI, p. 85 – 88), t. I, Introduction.] in suo Sanctilogio seu, sub quo titulo magis notum est, Nova Legenda (sanctorum) Anglie [Ed. 1516, fol. lxix; ed. Horstmann, t. I, p. 216.] , recentiores vero Iohannes Colgan [Act. SS. Hiberniae, p. 690.] et nostris temporibus Eminentissimus Cardinalis Moran [Irish Saints in Great Britain, p. 268 – 71.] et b. m. Iohannes O'Hanlon [Lives of the Irish Saints, vol. III, p. 858 – 67. Alios scriptores, qui opinionem de ortu hibernico S. Cuthberti propugnant vel probabilem existimant, citatos videsis ibid., p. 859, qui vero negant ibid., p. 861.] . Verum liquido demonstravit ante hos paucos annos cl. v. Georgius Phillips, unus e professoribus Collegii S. Cuthberti in civitate Dunelmensi, illos martyrologos et scriptores omnes ea quae de Sabina Cuthberti matre referunt hausisse, sive proxime sive aliis intermediis, ex uno fonte [St. Cuthbert's native Country, in The Ushaw Magazine, 1892, p. 176 – 201.] , nimirum e lucubratione cui titulus Libellus de nativitate sancti Cuthberti de historiis Hybernensium exceptus et translatus, primum edita anno 1838 [Inter Publications of the Surtees Society, VIII (Miscellanea biographica).] . Vetustissimi autem codicum, qui hanc Vitam continent, aetate non superant saeculum XIV, et ipse anonymus illius auctor profitetur se saeculo XII vixisse et quae de ortu S. Cuthberti narrat apud Anglos usque ad ipsius aetatem prorsus fuisse ignota [Cf. Phillips, l. c., p. 187.] . Et revera plurimi qui de S. Cuthberto scripserunt, longe illa aetate antiquiores, quorum agmen ducit Ven. Beda, alte de eius stirpe hibernica silent. Porro Libellus ille anonymus adeo absona, quin et inter se contradictoria, congessit, ut fide prorsus indignus prima facie, ut ita dicam, appareat [Cf. Act. SS., loco mox citando et praesertim cl. Phillips, l. l.] . Itaque Henschenius noster de exordio Vitae S. Cuthberti, ut apud Capgravium legitur (quod scilicet ex Libello illo totum excerptum est), sine haesitatione ei indignans profitetur [Act. SS., Mart. t. III, p. 95, n. 10 extr.] : “Certe Beda nollet illustri suo purpureo operi hos laceros assui pannos
Cuius velut aegri somnia, vanae
Fingentur species, ut nec pes nec caput uni
Reddatur formae.
Servent Hiberni suum Nulluhoc” (quod nempe hibernicum Cuthberti nomen fuisse aiunt) “eiulantem et relinquant Anglo-Saxonibus Cuthbertum… Si tamen ex antiquis scriptoribus habeant Hiberni monumenta alia quam quae a Colgano proferuntur” (sed nulla alia proferunt), “obesse profecto illis nollemus.” Haec Henschenius. Nec est sane cur post editum ipsum Libellum ab eius sententia recedamus, cum praesertim non pauca in illo legantur multo maiore reprehensione digna quam quae apud Capgravium; quod fuse ostendit cl. Phillips. Unde non solum Sabinae isti inter sanctos legitimo cultu in ecclesia catholica honoratos, sed nec inter mulieres, quarum memoria probabili aliquo documento servata sit, ullus locus assignandus videtur.
S. Salomonem III Britanniae regem hodie recenset Bucelinus in Menologio Benedictino; de eo actum est ad d. 25 iun., t. VI, p. 248 – 59.
Sechtruda quaedam inter sanctos Capuanos enumeratur in martyrologio Greveniano, quod haec habet: In Capua civitate Campaniae natalis sanctorum Mariae, Secundae, Sechtrudae et Quarti. Uti sub ceteris nominibus diximus, solus Quartus ad ecclesiam Capuanam pertinet; Marcia et Secunda ex inordinatis hieronymiani exemplaribus derivatae sunt. Sechtrudam ex nota necrologica martyrologii marginibus ascripta in textum irrepsisse probabile censeo. Nemo enim praeter Grevenianum compilatorem de beata quadam huius nominis quicquam audivit.
Secunda, quae in plerisque hieronymianis ita collocata est ut eam Marci episcopi sociam et insuper Capuanam diceres, quod et in Usuardinis nonnullis exemplaribus occurrit [Sollerius, Martyrologium Usuardi, p. 654.] , probabilius ex praecedente laterculo excidit et a scribis iterata est. De illa ergo, nisi rem aliter declarandam aliquis demonstret, lege quae dicta sunt ad 4 novembris.
In Actis antiquis S. Clementis Ancyrani [Act. SS., Ian. t. II, p. 460 – 70; metaphrasis, ibid., p. 470 – 83; quae graece edita est P. G., t. CXIV, p. 816 – 93.] laudatur pia mulier Sophia, quae sanctum martyrem, cum decimo aetatis anno matre Euphrosyna [A Metaphraste haec quoque vocatur Sophia; quem errorem renovavit compilator menaeorum.] orbatus esset, in filium adoptavit, et alia praeclara facinora edidit. Quam licet suo Gynecaeo ad hunc diem inseruerit Arturus [Sacrum Gynecaeum, p. 440.] , praetermittere cogimur, cum nusquam apud Graecos Latinosve in fastis sacris dies memorialis ei assignetur.
S. Spinutum confessorem in agro Tullensi hodie commemorant Saussaius et Ferrarius. Manifestum autem est hunc non alium esse quam S. Spinulum, de quo ad d. 1 novembris inter praetermissos, t. I, p. 9.
S. Theodori ἐν τοῖς Σπαρακίου seu Σφωρακίου dedicatio in synaxariis Graecorum hodie commemoratur [Synax. Eccl. CP., p. 197.] . Celebris illa ecclesia est de qua Iustinianus imp. Nov. III, 1: ὅ τε σεβάσμιος οἶκος τοῦ ἁγίου μάρτυρος Θεοδώρου παρὰ Σφωρακίου τοῦ τῆς ἐνδόξου μνήμης ἀνιερώθη. Sphoracius patricius consulatum gessit an. 412 et concilio Chalcedonensi interfuit [Ducange, Constantinopolis christiana (ed. Paris.), p. 139.] .
In martyrologio Beneventano, nunc codice Vaticano 5949, hodie nuntiatur natalis sanctae Trophimae virginis et martyris [Sollerius, Martyrologium Usuardi, p. 653.] , quae et in aliis kalendariis occurrit, exempli gratia in Capuano, quod edidit Michael Monachus: Non. nov. S. Trophimenis virginis et martyris [Sanctuarium Capuanum, p. 410.] . Nonis quoque novembribus eius festum assignat Caietanus [Vitae SS. Siculorum, t. I, p. 131 – 35; animadv., p. 108 – 11.] . Verum, quo die colitur Minoreae in Italia, erudite eius Acta illustravit I. Pinius noster, videlicet 5 iulii.
S. Vigoris episcopi Baiocensis hodie depositionem commemorat exemplar Usuardi Hagenoyense, eiusdemque memoriam celebrat nunc ecclesia Baiocensis sub ritu duplici maiore. De eo actum ad d. 1 nov., t. I, p. 287 – 306; cf. ibid., 290, num. 14.
S. Zacharias papa hodie martyrologio monasterii Syon in Middlesex [Anglice versum a Richardo Whytford, The Martiloge in Englysshe (1526), fol. cxxii; ed. altera curantibus Procter et Dewick (London, 1893), p. 174.] inscriptus erat,non aliam sane ob causam quam quod sacer est idem dies sancto homonymo, patri nempe Iohannis Baptistae.

DE SS. ZACHARIA ET ELISABETH PARENTIBUS S. IOHANNIS BAPTISTAE

[Commentarius]

Zacharias parens S. Iohannis Baptistae (S.)
Elisabeth parens S. Iohannis Baptistae (S.)

AUCTORE P. P.

CAPUT PRIMUM
Historia SS. Zachariae et Elisabeth ex Evangelio.

[1] [Evangelium perpauca] De SS. Zacharia et Elisabeth parentibus Iohannis Baptistae nihil ad historiae fidem disseri potest, praeter ea quae in evangelio secundum Lucam, capite primo, non tam exposita quam adumbrata leguntur. Neque hanc ipsam sacram narrationem hoc loco fusius persequi expedit, cum partim sit omnibus nota, partim implexa quaestionibus quae solvere, immo et exponere longum est et a nostro opere alienum. Haec qui doceri volet, sponte sua ad Sacrae Scripturae commentatores adibit nec, [nec difficultate carentia] ab iis sine idoneo responso dimissus, certius quid in Actis nostris se reperturum esse sperabit. Immo consultius visum est vel ab iis disputationibus exegeticis abstinere, quae ad historiam S. Zachariae praecipuo quodam modo pertinent. Fuere enim qui contenderent S. Lucam a scriptore iudaeo nescio quo primam evangelii sui partem esse mutuatum, in qua Iohannis Baptistae ortus et nativitas exponuntur [Joh. Hillmann, Die Kindheitsgeschichte Jesu nach Lukas, Jahrbücher für protestantische Theologie, t. XVII (1891), praecipue p. 193 – 213. E Protevangelio Iacobi ortam esse canonicam historiam nativitatis primaeque infantiae Christi, demonstrare voluit Ludovicus Conrady, minoribus primum lucubrationibus, deinde libro maioris molis, quem inscripsit Die Quelle der kanonischen Kindheitsgeschichte Jesus' (Göttingen, 1900); quae opinio iudicanda erit ex iis quae infra exponentur.] ; alii duo capita prima evangelii secundum Lucam, non cum reliquo opere in lucem primum prodiisse, sed eidem ab alio scriptore postea fuisse praefixa [Ex. gr. H. Usener, Religionsgeschichtliche Untersuchungen, t. I, Bonn, 1889; P. Corssen, in Göttingische Gelehrte Anzeigen, 1899, p. 325 – 26.] . In ipsa narratione, undecumque haec orta est, alii alia audacius addubitarunt. Quae controversiae, aliaeque id genus, ab huius nostri commentarii argumento non alienae profecto censerentur, nisi studia biblica tot tantasque disciplinas hodie sibi asciscerent, ut ea persequi solus ille possit qui in iis velut in sua provincia versetur. Itaque nemo nobis vitio dabit quod in hanc expositionem disputationes inferre noluerimus quae aut nos longissime abduxissent, aut omni utilitate caruissent.

[2] [adumbravit de Zacharia] Porro historiam evangelicam simpliciter legenti haec de Zacharia referuntur [Vide Ios. Knabenbauer, Commentarius in quatuor S. Evangelia Domini N. Iesu Christi, Evangelium secundum Lucam (= Cursus scripturae sacrae. Commentariorum in Nov. Test. pars I, in libros historicos, Parisiis, 1896), p. 39 et seqq. Subsidia historica, philologica, alia, ad intellegentiam capitis primi evangelii sec. Lucam, egregie collecta digestaque habes apud Alf. Plummer, A critical and exegetical Commentary on the Gospel according to S. Luke, ed. quarta (Edinburgh, 1905), p. 6 et sqq.] . Erat ille sacerdos iudaeus, communi plane condicione cum milibus aequalibus suis, etsi patres nonnulli aliique ecclesiastici scriptores indoctam opinionem secuti eum pontificia dignitate auxerunt. Subditur eum fuisse ἐξ ἐφημερίας Ἀβιά [Luc. 1, 5.] , quae una erat e viginti quattuor classibus sive ordinibus, quorum singuli bis in anno sua quisque vice per hebdomadem ministerio templi fungebantur. De eius patria, ortu, vitae curriculo, omnia prorsus ignorantur. Constat tantummodo eum conubio iunctum fuisse mulieri generis sacerdotalis, [et Elisabeth,] e filiabus Aaron [Ibid.] , quae Virginis Deiparae quoquo modo cognata erat; eum una cum illa in conspicua pietate et accuratissima legis observantia vixisse; eosque ambo ante Christum natum iam aetate provectos fuisse. Filius illis non erat neque sperabatur, cum die quodam, sacerdotibus Abia suas vices agentibus, Zacharias forte destinatus est ut in altari tus adoleret. Antiqua enim consuetudo sanxerat ut sacerdotes, dum sacro ministerio destinabantur, cotidie tempore antelucano convenirent, lectisque sortibus praestituerent quod quisque ex operibus diurnis exsequeretur. Inter quae excellentissimum illud habebatur ut primo mane super altare thymiamatum tus in acerra incenderetur; ideoque hunc honorem illi soli sortiebantur, quibus nondum obtigerat [E. Schürer, Geschichte des Jüdischen Volkes im Zeitalter Jesu Christi, t. II, edit. tert. (Leipzig, 1898), p. 296.] .

[3] [de vaticinio angeli,] Dum itaque Zacharias munere sibi delato fungebatur, affuit ei a dextra parte altaris Gabriel angelus, qui contremiscentem eum bono animo esse iussit monuitque ei filium a Deo datum iri; cuius et nomen indicavit et laudem futuram magnifico oraculo descripsit. Tum dubitanti Zachariae diffidenterque interroganti, quasi loci horaeque sanctitas ipsa per se fidem non faceret, signum simul addidit et poenam, eumque mutum fore nuntiavit donec effata Dei suo tempore implerentur. Exiit itaque ex adyto Zacharias voce interclusus, populumque diuturnioris morae admiratione iam tumultuantem signis compescuit. Deinde mansit Hierosolymis per dies aliquot, etsi, ut erat loquela captus, a muneribus sacris arcebatur [Levit. 21, 16 – 23. Cf. Schürer, loc. cit., p. 230, cum annot. 19.] , donec elapso ministerii sui tempore domum rediit.

[4] [de Iohannis conceptu,] Quae sequuntur non plane liquent. Ex iis quae nato Iohanne evenisse referuntur, Zacharias nec scripto nec ullo alio signo angeli vaticinia coniugi suae manifestasse videtur [Cf. Luc. 1, 60 – 63.] . Attamen ut primum Dei promissio adimpleri coepta est, Elisabeth perinde ac si mysterium suspicaretur, de quo interrogari nollet, per menses amplius quinque domi se abscondit. Sextus iam agebatur mensis cum Maria virgo deipara, angelo monente, ad consanguineam se contulit. Quomodo ab ea excepta fuerit, [exspectatione,] quibus verbis vel canticis altera alteri salutem dederit reddideritque, omnes nosse sibi videbantur, cum non ita pridem invecta, vel potius e quorundam Patrum operibus renovata est sententia qua canticum Magnificat in ore non Mariae sed Elisabeth ab evangelista positum fuisse defenditur. Ad quam opinionem confirmandam argumenta non pauca subtiliter et erudite allata sunt [Vide A. Harnack qui omnium acutissime huic opinioni patrocinatus est (Das Magnificat der Elisabeth, Sitzungsberichte der königlich Preussischen Akademie der Wissenschaften zu Berlin, 1900, p. 538 – 56). Primus, ut videtur, hanc coniecturam obiter proposuit A. Loisy (Les Évangiles synoptiques, in periodico L'Enseignement biblique, 1893); qui postea suam ipsius sententiam personatus approbavit et uberius defendit (François Jacobé, L'Origine du Magnificat, Revue d'histoire et de littèrature religieuses, t. II, 1897, p. 424 – 432); cf. A. Loisy, Chronique biblique, ibid., t. VI, 1901, p. 286.] . Haud scio an tamen illa non tam praeponderent rationes oppositas quam animos novitate quadam commoveant [Notatu dignissima sunt ea quae pro veteri sententia docte et sapienter disputavit P. Ladeuze (De l'origine du Magnificat, Revue d'histoire ecclésiastique, t. IV, 1903, p. 623 – 44); apud quem vide historiam totius controversiae. Aequum est ut praecipuo quodam loco nominetur alius eiusdem sententiae patronus vir doctus O. Bardenhewer (Ist Elisabeth die Sägerin des Magnificat? Biblische Studien, t. VI, fasc. 1 et 2: Vom Münchener Gelehrten-Kongresse. Biblische Vorträge. Freiburg im Breisgau, 1901, p. 189 – 200).] . Ceterum cum illa paucis verbis nec referri possent nec expendi, totam hanc controversiam idcirco tantum attigimus ne haec pars historiae nostrae nihil prorsus quaestionis habere videretur.

[5] [nativitate, circumcisione.] Nascenti Iohanni affuisse matrem Domini, non certum quidem est, at maxime probabile, nisi credere malis eam postquam tres menses in domo Zachariae mansisset, inde tunc abiisse cum iam inibi esset laetissimus eventus, ad quem universa cognatio convocanda erat. Tandem circumciso infanti praeter omnium exspectationem impositum est a matre ipsum nomen quod eius patri ab angelo praestitutum fuerat; qui nutibus interrogatus, ingenti omnium admiratione, nomen ab Elisabeth infantulo inditum confirmavit. Tum demum exacto tempore quod ab angelo subobscure constitutum fuerat, soluta est lingua Zachariae qui laudes Domini praefari coepit.

[6] [Recentiorum coniecturae de cantico “Benedictus”] Hic rursus incidimus in quaestiunculam quae de cantico Benedictus ab eruditis non sine contentione disputata est; quam etsi dedita opera versare hoc loco non expedit, penitus tamen omittere non possumus, cum ex ea conclusiones oriantur, quas saltem indicasse iuverit. Age vero negarunt viri [partim probabiles,] docti iidemque prudentes [Ladeuze, L'Origine du Magnificat, l. c., p. 641 – 44.] carmen illud a Zacharia in circumcisione filii sui conditum fuisse, his moti rationibus: In cantico Benedictus nonnullae sententiae sunt quae ad Christum iam natum non obscure referantur. Insuper antequam Zacharias haec vaticinans inductus est, evangelista iam absolvit ea quae ad circumcisionem Iohannis pertinent, conclusaque narratione ad alia divertit. Immo sententia quae cantici postremum versum consequitur: τὸ δὲ παιδίον ηὔξανεν καὶ ἐκραταιοῦτο πνεύματι καὶ ἦν ἐν ταῖς ἐρήμοις ἕως ἡμέρας ἀναδείξεως αὐτοῦ πρὸς τὸν Ἰσραὴλ [Luc. 1, 80.] commissura aptissima quadam continuatur narrationi quae proximo ante canticum versu necopinato abrupta est; ita ut nostro carmini, disiuncta serie orationis, locus velut in alieno hic paratus fuisse videatur. Et re quidem vera si idem ille scriptor primus rettulisset Zachariae prophetiam, qui paulo ante narravit Iohannis nativitatem, haec prophetia opportunissime ipso eo loco memoranda erat ubi dicitur: ἀνεῴχθη δὲ τὸ στόμα αὐτοῦ παραχρῆμα καὶ ἡ γλῶσσα αὐτοῦ, καὶ ἐλάλει εὐλογῶν τὸν Θεόν [Luc. 1, 64.] .

[7] [partim non verisimiles.] Non levia igitur indicia suadent canticum Benedictus sumptum fuisse ab expositione quadam quae sequentia tempora persequebatur. Quod autem haec commentatio alia sit atque ea unde evangelista reliquam primi capitis historiam hauserit, id asseveranter dicant qui probare possunt. Profecto Zacharias apud Lucam animum Scriptura veteri imbutum stilo plane hebraico effundit, qui cum oratione circumiecta et praesertim cum cantico Magnificat non parum discrepet. Attamen numquid aliter vaticinari poterat sacerdos iudaeus qui sub priori lege senuerat? Aut quod aliud carmen in eius ore a considerato diligentique narratore poni oportebat [Harnack, Das Magnificat der Elisabeth, l. c., Excurs II, p. 552 – 56.] ? Quae cum ita sint, vereor ne nulla indicia satis certa ostendant, quod aliqui sibi persuaserunt, inter διηγήσεις illas quas prae manibus habuit Lucas [Cf. Luc. 1, 1.] fuisse etiam commentarios vel scripta quae ad familiam sancti Praecursoris praecipue spectarent [Vide Ladeuze, l. c., p. 642 – 43; qui ipse existimat canticum Εὐλογητός fuisse psalmum in ecclesiis iudaeochristianorum cantari solitum.] .

[8] [De commenticia historia Zachariae] Atque haec paucissima de vita et sincera historia S. Zachariae memoranda erant. De eius domicilio breviter dicetur cum de locis ubi floruerit eius cultus data opera erit agendum. Quando, ubi et quo exitu cesserit e vita, prorsus ignoratur. Gratis enim et sine ulla causa multi iam antiquitus arbitrati sunt patrem Iohannis Baptistae eum esse Zachariam Barachiae filium quem Christus apud Matthaeum in Pharisaeos invehens occisum fuisse dixit inter templum et altare [Matth. 23, 35. De hoc Zacharia, vide, exempli gratia, Eberh. Nestle, Ueber Zacharias in Matth. 23, Zeitschrift für die neutestamentliche Wissenschaft, t. VI (1906), p. 198 – 200.] . Sed haec interpretandi ratio quodammodo pertinet ad ficticias narrationes de quibus nunc nascitur quaestio difficilior fortasse quam utilior; a qua tamen nos abstinere huius operis ratio non sinit.

[9] [cognitio adhuc immatura.] Importuna necessitate cogimur hanc subdifficilem materiam ingredi eo ipso tempore quo documentorum quae ad eam pertinent corpus quoddam iam editurus sit vir doctissimus Alexander Berendts. Quantum utilitatis hic liber nobis allaturus fuisset, si nunc eum prae manibus haberemus, vel ex eo patet quod de commenticia S. Zachariae historia permulta docti sumus commentariis duobus quibus anno primum 1895 et iterum anno 1904 idem vir clarissimus operi suo maiori prolusit [A. Berendts, Studien über Zacharias-Apokryphen und Zacharias-Legenden, Leipzig, 1895. Id. Die handschriftliche Ueberlieferung der Zacharias-und Johannes-Apokryphen (Texte und Untersuchungen, N. F. t. XI, fasc. 4, Leipzig, 1904).] . Neque ita nobis blandimur ut nesciamus eius eruditionis luce, quae a nobis desideratur, ea ipsa quae utilia dictu hodie videntur, ante etiam quam vulgata fuerint, obscuratum iri. Hanc itaque sive satisfactionem, sive querelam ab iis exaudiri aequum erat, qui in commentariolum hunc nostrum incident.

CAPUT SECUNDUM
De historia commenticia S. Zachariae.

§ I. Vestigia incerta obsoletae cuiusdam traditionis.

[10] [Mentio quaedam Zachariae] Zachariam patrem S. Iohannis Baptistae vi interemptum fuisse referunt vel innuunt longe plurimi scriptores qui de eo mentionem fecerunt, non tamen omnes. Nempe servata est exemplaribus sat multis interpretatio collecticia Pentateuchi, sive “catena”, arabico sermone composita vel potius reddita. Huic prooemii loco praemissa est Historia libri Legis, in qua texitur series pontificum vel prophetarum iudaeorum qui legis archetypum a Moyse acceptum alius alii ex ordine tradiderunt. Quorum in numero ponitur Zacharias noster his verbis [P. de Lagarde, Materialien zur Kritik und Geschichte des Pentateuchs, t. II: (“Liber Genesis cum eius interpretatione”), Leipzig, 1867, p. 3. Cf. Joh. Alb. Fabricus, S. Hippolyti episcopi et martyris opera, vol. II (Hamburgi, 1718), p. 35.] :

quam (legem) Nathan tradidit Simeoni seni filio Satih: hic est qui Christum in ulnis suis tulit. Simeon autem eam tradidit Iudae. Iudas autem eam tradidit Zachariae sacerdoti. Tradidit autem eam Zacharias sacerdos, pater Iohannis Baptistae, Ioseph pontifici e Sabta (al. e tribu sua). Ioseph autem eam tradidit Hannae et Caiphae …

[11] [opinatam eius necem excludens] Haec qui non e certis monumentis referens, sed magis pro lubitu fingens, Zachariam tertium a Simeone pontificem esse voluit, neutram ex historiis recordabatur quae de illius interitu traditae sunt. In altera enim caedes Zachariae paulo post magorum adventum accidisse narrabatur, in altera autem, si rerum consecutio diligenter attendatur, etiam ante Christi nativitatem, ut varias eius historiae formas legenti patebit. Interim loco omnium antestari sufficiat Synaxarium ecclesiae Constantinopolitanae [Ἐπεὶ δὲ μετ᾽ ὀλίγον παρηκολούθηκεν ἡ γέννησις τοῦ Χριστοῦ (p. 15).] et praecipue S. Cyrillum Alexandrinum [Διὰ τοῦ προφητεύειν αὐτὸν μᾶλλον δὲ ἀποδεικνύναι τὴν Θεοτόκον καὶ τὸν ἐξ αὐτῆς τεχθησόμενον Θεὸν καὶ σωτῆρα et quae sequuntur (In Lucam XI, apud Mai, Patrum veterum nova bibliotheca, t. II, p. 284).] . Hic tamen attendenda est narratio quaedam Hippolyti Thebani, qui Zachariam anno post Christi baptismum a Iudaeis oppressum occubuisse refert [Fr. Diekamp, Hippolytos von Theben (Münster, 1898), p. 2 (cf. p. 11).] ; quam traditionem tenere potuit scriptor ille, quisquis est, qui patrem Iohannis longiusculo tempore post Christum natum ad pontificiam dignitatem evectum esse affirmavit. Sed numquid haec traditio fuit? Immo plane constat ab opinione ista prorsus singulari alienos fuisse auctores quos Hippolytum secutum esse videbimus. Qui cum eam proponeret, non famam alicubi sparsam rettulit, sed sententiam iam dudum pervagatam et receptam propriae rationi posthabuit, fortasse quod arbitraretur his verbis Christi: ἀπὸ τοῦ αἵματος Ἄβελ τοῦ δικαίου ἕως τοῦ αἵματος Ζαχαρίου υἱοῦ Βαραχίου [Matth. 23, 35.] , designata esse velut extrema totius historiae tempora.

[12] [satis antiqua videtur.] Hinc concludat quispiam commentarios e quibus prooemium illud arabicum collectum est, sin minus prooemium ipsum, ante scriptos fuisse, quam vulgares de Zacharia fabulae latius spargi coeptae sint. Quod veri specie quadam non caret. Etenim in “catena” cui praemittitur haec commenticia sacri codicis historia, leguntur excerpta cuiusdam Hippolyti, qui Targumi expositor appellatur: hunc non alium esse nisi Hippolytum Romanum agnovit iudex certe consultissimus H. Achelis [H. Achelis, Hippolytstudien (Texte und Untersuchungen, N. F., t. I, fasc. 4. Leipzig, 1897), § 4, p. 113 et seq.: Hippolytus der Ausleger des Targums. Fragmente zum Pentateuch; ubi p. 114 indicantur codices manuscripti in quibus hoc opus continetur. Annoto praeterea “Historiam Legis” seorsum a catena, de qua agitur, servari in codice arabico Harlesiano 5475, qui scriptus fuisse dicitur saeculo XIV, adeoque ducentis circiter annis antegressus est vetustissimum quemque e codicibus quos enumerat H. Achelis (cf. Madden, Catalogus codicum orientalium, qui in Musaeo Britannico asservantur. Pars secunda, codices arabicos complectens, I. Codices christiani. Londini, 1846, p. 1 – 2).] . Unde constat lacinias quae in hoc opere consutae sunt partim esse valde antiquas. Neque ulla ratio cogit e vetustiorum fragmentorum numero illam Zachariae mentionem excludere.

[13] [Eius origo.] Addo qualecumque vestigium documenti quod in prologo perspicitur alias servatum esse. Barhebraeus enim recensens pontifices Iudaeorum haec scribit: Post Aristobulum Zacharias annos viginti duo, non tamen perpetuos. Sed enim hunc Zachariam, cum annum unum sivisset (Herodes), amovit eum et in eius locum Hananael subrogavit, quem amandaverat, ut ei fratrem uxoris suae subrogaret. Hoc igitur modo summos pontifices annuos constituebat. Post Zachariam Simon frater eius, qui et Hananael vocatur: annos octo. Post Simonem Caiphas: annum unum. Post Caipham Hannan: annos duos. Hoc tempore … natus est Dominus noster… [Syriace apud J. B. Abbeloos et Th. J. Lamy, Gregorii Barhebraei Chronicon ecclesiasticum, t. I (Lovanii, 1872), p. 29.] . Haec series plane opinabilis est, ut omnibus patet [Cf. Schürer, Geschichte des Jüdischen Volkes, l. c., p. 217 – 18.] , et propterea notatu dignum est in illa, sicut in Historia Legis — quantumvis haec illi absimilis est — circa tempora nativitatis Christi Zachariam pontificem nominari. Quem fortasse cum alicubi nominatum invenisset scriptor prooemii, patrem esse Iohannis opinatus est et ad annos paulo recentiores pontificatum eius transtulit. Undecumque tandem suam sententiam hausit, ista vix componitur cum narratiunculis in quibus Zacharias occisus fuisse fingebatur.

§ II. Gnostica fabula de occisione Zachariae.

[14] [Occisum esse Zachariam Gnostici] Si testimonium quod hactenus expendimus aliquid valeat, non defuere qui communem opinionem circa Zachariae obitum sive ignorarent, sive respuerent. Sed hi certe paucissimi fuerunt. Iam a primis saeculis percrebruerant historiae in quibus Zacharias pater Iohannis Baptistae morte violenta sublatus fuisse ferebatur.
Harum diximus duas notari differentias praecipuas. Antequam de his disserimus, e traditione catholica removenda est tertia quaedam narratio, quae, si externa tantum indicia sectanda forent, omnium antiquissima videri posset. Eam refert S. Epiphanius Salaminae episcopus ita scribens: Ἄλλα δὲ μυρία παρ᾽ αὐτοῖς πλασθέντα γραφεῖα τετόλμηται. Γένναν μὲν γὰρ Μαρίας βιβλίον τί φασιν εἶναι, ἐν ᾧ δεινά τε καὶ ὀλέθρια ὑποβάλλοντές τινα ἐκεῖσε λέγουσιν. Ἐκ τούτου γάρ φασι τὸν Ζαχαρίαν ἀπεκτάνθαι ἐν τῷ ναῷ, ἐπειδή, φασίν, ὀπτασίαν ἑώρακε, καὶ ἀπὸ τοῦ φόβου θέλων εἰπεῖν τὴν ὀπτασίαν, ἀπεφράγη τὸ στόμα. Εἶδε γάρ, φασίν, ἐν τῇ ὥρᾳ τοῦ θυμιάματός τινα, ὡς ἐθυμία, ἄνθρωπον ἑστῶτα ὄνου μορφὴν ἔχοντα· καὶ ἐξελθόντος, φασί, καὶ θέλοντος εἰπεῖν· &ldquogr;Οὐαὶ ὑμῖν, τίνι προσκυνεῖτε;&rdquogr; ἀπέφραξεν αὐτοῦ τὸ στόμα ὁ ὁφθεὶς αὐτῷ ἔνδον ἐν τῷ ναῷ, ἵνα μὴ δύνηται λαλῆσαι. Ὅτε δὲ ἠνοίγη τὸ στόμα αὐτοῦ, ἵνα λαλήσῃ, τότε ἀπεκάλυψεν αὐτοῖς καὶ ἀπέκτειναν αὐτόν. Καὶ οὕτως, φασίν, ἀπέθανε Ζαχαρίας. Διὰ τοῦτο γὰρ ὁ ἱερεὺς προσετάγη ὑπ᾽ αὐτοῦ τοῦ νομοθετήσαντος, φασίν, ἔχειν κώδωνας, ἵν᾽ ὅταν εἰσέρχηται ἱερατεῦσαι, τὸν κτύπον ἀκούων τῶν κωδώνων, κρύπτηται ὁ προσκυνούμενος, ἵνα μὴ φωραθῇ τὸ ἰνδαλ〈μα〉τικὸν αὐτοῦ τῆς μορφῆς πρόσωπον [Epiphanii episcopi Constantiae opera, ed. G. Dindorfius, vol. II (Lipsiae, 1860), p. 52 – 53.] .

[15] [non primi finxerunt] Sumimus tamquam per se evidens vel certe tamquam admodum probabile, non e latibulo cuiusdam sectae abiectissimae inter varias colluvies Gnosticorum profectam esse opinionem qua S. Zacharias martyrium obiisse passim in omnibus ecclesiis creditus est. Immo commenti, quod rettulit Epiphanius, invidiosa absurditas vehementissime suadet eam esse depravationem aliquam alius historiae, quae iam pridem inter christianos increbruisset. Accedit quod impiam criminationem, ad quam confirmandam haec interfecti Zachariae fabula ficta est, non inter Gnosticos primum prodiit sed ad eos e vetusta quadam origine pervenit. Christiani enim Iudaeique asino tamquam numini cultum tribuere multo ante tempore dictitabantur quam scriptus est liber de Mariae prosapia. [sed detorserunt] Id quis primus mentitus sit, nescimus; at simile quid a Tacito, Plutarcho, aliis referri vulgare est in scholis. Quin paulo post ortum Christi, Apion Iudaeorum insectator acerrimus, Posidonium Apolloniumque Molonem secutus, in libro de Iudaeis eiusmodi calumnias protulerat [G. Rösch, Caput asininum. Eine historische Studie, Theologische Studien und Kritiken, 1882, p. 523 et seq.; Berendts, Studien, p. 36.] : quibus existimat Iacobus Basnage ansam aliquam a doctoribus Iudaeis datam fuisse, quorum sententias rettulerunt Cabbalistae [J. Basnage, Histoire des Juifs, l. VII, ch. 26, tom. V (Rotterdam, 1707), p. 1985 et seqq.] . Hinc etiam multo minus probabile fit, si quoquo modo probabile fuit, flagitioso isti scriptori gnostico in mentem venisse ut occisionem Zachariae antea inauditam comminisceretur, qui aliunde quoque assumpsit scurrilem accusationem quam ista occisione confirmat. Veri certe multo similius est eum ad suam intentionem detorsisse factum quod iam inter christianos vulgo credebatur.

[16] [antiquo iam tempore] Perantiquam esse hanc γένναν Μαρίας nemo non facile concedet. Hanc rationibus motus, quas singillatim expendere longum est, medio circiter saeculo secundo scriptam fuisse conicit Alexander Berendts [Studien, p. 36 – 37.] ; quae viri prudentis aestimatio ab Adulfo Harnack approbata [Geschichte der altchristlichen Litteratur, t. II, 1: Die Chronologie bis Irenäus (Leipzig, 1897), p. 539; cf. p. 579.] nostro non eget suffragio. Quod si ita est simulque consistunt ea quae modo exposuimus, necesse est ut ante id tempus iam apud christianos fama obtinuerit Zachariam cruenta morte sublatum fuisse.

[17] [e traditione christiana.] Praesentissima his erat causa qua ad hanc opinionem inducerentur. Quisquis ille fuit Zacharias Barachiae filius, cuius necem Christus Dominus Iudaeis exprobavit apud Matthaeum [23, 35.] , non poterat non accidere ut multi hoc loco patrem Praecursoris designari sibi persuaderent. Quod ut evasit, exspectandum erat ut narratiunculae suborirentur quae rem explicatius et animo vulgi accomodatius exhiberent. Neque secus actum esse modo patebit, etsi neutra e duabus historiis, quae traditae sunt, undequaque certam et exploratam originem habet.

§ III. Traditio Origeniana: Zachariam propter vaticinium de beata Virgine editum a Iudaeis trucidatum esse.

[18] [Origenes] Antiquissimo testimonio fruitur ea narratiuncula quam Origenes intexuit commentario suo in Matthaeum; ubi cum in explicando capite XXIII, se offerret versiculus ille impeditissimus de Zacharia Barachiae filio, hanc enodationem proposuit, quae in graecis fragmentis veteri interpretationi latinae parum congruentibus reperta est:
[historiam Zachariae] Ὠριγένους [Ed. Ὡριγένους.] . Ζαχαρίαν εὑρίσκομεν ἐν ταῖς Βασιλείαις ἱερέα φονευθέντα ἐγγὺς τοῦ ναοῦ καὶ τοῦ θυσιαστηρίου ὑπὸ Ἰωὰς βασιλέως Ἰούδα [Ed. Ἱούδα.] . Ἰώσηπος δὲ ἱστορεῖ τὸν υἱὸν Βαραχίου Ζαχαρίαν αὐτὸν εἶναι πατέρα τοῦ Βαπτιστοῦ [Mai, Nova Patrum Bibliotheca, t. II, p. 284, in nota.] . Οὐ δύνανται γὰρ Ζαχαρίαν υἱὸν Βαραχίου ἀνηρῃκέναι οἱ νῦν ἀπὸ τοῦ Σωτῆρος ὀνειδιζόμενοι· εἴρηται γὰρ ἐν τῷ Ματθαίῳ &ldquogr;ὃν ἐφονεύσατε μεταξὺ τοῦ ναοῦ καὶ τοῦ θυσιαστηρίου.&rdquogr; Ἀλλ᾽ εἰκός, καθά [Ed. κατὰ.] φησιν Ἰώσηπος, Ζαχαρίαν νῦν λέγεσθαι τὸν Ἰωάννου πατέρα· περὶ οὗ ἀπὸ μὲν γραφῶν δεῖξαι οὐκ ἔχομεν, οὔτε ὅτι υἱὸς ἦν Βαραχίου, οὔτε ὅτι οἱ γραμματεῖς ἐν τόπῳ ἱερῷ αὐτὸν ἐφόνευσαν· ἀλλ᾽ ἦλθεν εἰς ἡμᾶς τοιαύτη τις παράδοσις ὡς ἄρα ὄντος τινὸς περὶ τὸν ναὸν τόπου, [propter oraculum de Virgine Deipara] ἔνθα ἐξῆν τὰς παρθένους εἰσιέναι καὶ προσκυνεῖν τῷ Θεῷ· τὰς δὲ ἤδη πεπειραμένας κοίτης ἀνδρὸς οὐκ ἐπέτρεπον ἐν ἐκείνῳ. Ἡ οὖν Μαρία μετὰ τὸ γεννῆσαι τὸν Σωτῆρα ἡμῶν ἐλθοῦσα προσκυνῆσαι, ἔστη ἐν τῷ τόπῳ τῶν παρθένων· καὶ κωλυσάντων τῶν εἰδότων αὐτὴν γεννήσασαν, ὁ Ζαχαρίας ἔλεγε τοῖς κωλύουσιν ἄξιαν αὐτὴν εἶναι τοῦ τόπου τῶν παρθένων ἔτι παρθένον οὖσαν. Ὡς οὖν σαφῶς παρανομοῦντα καὶ εἰς τόπον τῶν παρθένων ἐπιτρέποντα γυναῖκα γενέσθαι, ἀπέκτειναν μεταξὺ τοῦ ναοῦ καὶ θυσιαστηρίου οἱ τῆς γενεᾶς ἐκείνης [Hic legitur in recensione latina: Tamen ab eis qui huiusmodi traditioni non credunt, exigamus rationem quomodo non quasi filios eorum … exprobrat Iesus …: quae verba sive ipsius Origenis sunt, sive interpretis, suo momento non carent.] . [a Iudaeis occisi] Ὀνειδίζονται γοῦν ὑπὸ τοῦ Σωτῆρος οὐχ ὡς υἱοὶ τῶν τοὺς προφήτας ἀποκτεινάντων καὶ τὸν Ζαχαρίαν μετὰ τῶν προφητῶν, ἀλλ᾽ ὡς αὐτοὶ φονεύσαντες. Οὐ θαυμαστὸν δὲ εἰ ἔτυχεν ὥσπερ ὁμώνυμον εἶναι τὸν πατέρα Ἰωάννου Ζαχαρίαν τοῦ ἐν τοῖς δώδεκα, καὶ τὸν πατέρα τοῦ πατρός [Delarue, Origenis opera omnia, t. III, p. 845. Cum quo fragmento testatur Mai concordare suum exemplum.] .

[19] [primum ignorasse videtur.] Iamvero ut perspiciamus unde venerit haec παράδοσις, iuvat animum advertere ad ea quae sequuntur. Idem Origenes in praecedentibus operibus non semel significaverat Zachariam illum, qui occisus est inter templum et altare, fuisse postremum e minoribus prophetis. Quod patet vel ex eo quod in expositione psalmi trigesimi septimi illum posuit medium inter Isaiam et Ieremiam [Delarue, t. II, p. 680.] . Quin etiam ad Africanum scribens Iudaeos accusat quasi mentionem huius caedis expunxerint e libris canonicis, utique veteris testamenti [Delarue, t. I, p. 21.] . In ipso commentario ad Matthaeum, libro decimo, cum Ieremiam Isaiamque nominasset, haec verba epistulae ad Hebraeos: ἐν φόνῳ μαχαίρας ἀπέθανον [Hebr. 11, 37.] rettulit ἐπὶ τὸν Ζαχαρίαν φονευθέντα μεταξὺ τοῦ ναοῦ καὶ τοῦ θυσιαστηρίου, ὡς ὁ Σωτὴρ ἐδίδαξε μαρτυρῶν, inquit, γραφῇ μὴ φερομένῃ μὲν ἐν τοῖς κοινοῖς καὶ δεδημευμένοις βιβλίοις, εἰκὸς δ᾽ ὅτι ἐν ἀποκρύφοις φερομένῃ [In Matth., t. X, n° 18; Delarue, t. III, p. 465.] . Quae verba seorsum accepta videri possunt ambigua. Verum conferantur ea quae in enarratione capitis vigesimi tertii subdidit non multo posteaquam oraculum Servatoris interpretatus est de Zacharia patre Iohannis: Fertur ergo in scripturis non manifestis serratum esse Isaiam et Zachariam occisum et Ezechielem [Delarue, t. III, p. 848.] ; ubi si intellegeretur pater Praecursoris, non omissum fuisset testimonium Christi. Rursus, aliquot versibus interiectis, ita pergit: Nec plures serrati sunt nisi Isaias solus, nec plures lapidati sunt nisi Zacharias tantummodo filius Ioiadae, nec occisione gladii nisi Zacharias filius Barachiae… [Delarue, t. III, p. 849.] . Quis in tanta sententiarum similitudine non agnoscat eundem illum virum, de quo sermo fuerat libro decimo, eo loco qui modo memoratus est? Ut brevi omnia complectar: Origenes antequam dedita opera versiculum Matthaei 23, 35 exposuit, eum de propheta Zacharia constanter intellexerat [Idem docet Th. Zahn, Geschichte des neutestamentlichen Kanons, t. II (Erlangen, 1890), p. 776, annot. 2.] . Quae interpretatio tam alte in eius animo insederat, ut postquam testimonium Christi ad alterum Zachariam referendum esse opinatus est, nihilo tamen setius de caede filii Barachiae locutus est, quasi non saepe negasset eam ullo alio testimonio comprobari. Videtur itaque sententia, in qua ultimo conquievit, aliquomodo fuisse repentina. Quare non immerito conicit Berendts non pridem notam fuisse Origeni παράδοσιν illam, qua detecta fortasse adductus est ad aliam sententiam [Studien, p. 26 – 27.] . Certe notatu dignum est non nisi extremo aetatis eius tempore, cum Caesareae in Palaestina degeret, memoratum ab eo fuisse commentum unde lucem aliquam afferri iudicavit difficultati, quae totiens eius animum agitaverat. Vereor tamen ne non satis prudenter inde concludat Berendts historiam illam fuisse ab ecclesia Alexandrina alienam [Berendts, l. c., p. 27.] .

[20] [Huius sententiae auctores] En igitur primum de nostra historia testimonium. Eodem revolvuntur verba Hieronymi: Alii Zachariam patrem Iohannis intellegi volunt, ex quibusdam apocryphorum somniis approbantes quod propterea occisus sit quia Salvatoris praedicarit adventum [Commentariorum in evangelium Matthaei, lib. IV, cap. 23, P. L., t. XXVII, p. 173.] . Qui enim Matrem Dei virginem mansisse perhibuit, iam aliquo modo mysterium Incarnationis praefatus est. Neque tantum interest inter haec duo, ut S. Hieronymo suo quodam impetu scribenti discrimen eiusmodi accurate notandum videretur [Cf. Diekamp, Hippolytos von Theben, p. 77.] . Utriusque sententiae nexus non obscure apparet in commentario Cyrilli Alexandrini in Lucam, cap. XI, ubi sanctus doctor eandem historiam atque Origenes et probabiliter ex Origene rettulit. Quem locum, cum in superiori disputatione antestati simus [Sup. num. 11, p. 8.] , integrum hic describere iuverit: Ζαχαρίαν δὲ ὧδε ἀκόλουθόν ἐστι ἐνοεῖν τὸν τοῦ προδρόμου πατέρα, ὃν ἐξ ἀγράφου παραδόσεως ἱστόρηται τοὺς Ἰουδαίους ἀνελεῖν μεταξὺ τοῦ ναοῦ καὶ τοῦ θυσιαστηρίου, διὰ τὸ προφητεύειν αὐτόν, μᾶλλον δὲ ἀποδεικνύναι τὴν θεοτόκον καὶ τὸν ἐξ αὐτῆς τεχθησόμενον Θεὸν καὶ σωτῆρα Ἰησοῦν Χριστόν, οἷα δή τινα βασιλέα καὶ κύριον ἐπὶ τὸ ἔθνος ἀποσταλήσεσθαι αὐτῶν· καὶ αὐτὴν τὴν ἁγίαν παρθένον κατὰ τὴν ἐκ Πνεύματος ἁγίου σύλληψιν, τοῦ τόπου τῶν παρθένων, τοῦ ἐν τῷ ἱερῷ ὄντος μεταξὺ τοῦ ναοῦ καὶ τοῦ θυσιαστηρίου, μὴ ἀποστῆσαι καθὰ δὴ γεγαμημένην, ἀλλ᾽ ἔτι παρθένον γινώσκειν αὐτὴν καὶ συγχωρεῖν κατὰ τὸν συνήθη τόπον ἱστάναι. Διὰ γοῦν ταῦτα τοὺς ἀκούοντας εἰς ὀργὴν ἐμπεσεῖν, καὶ ἐπ᾽ αὐτὸν ὁπλίσαι τὰς χεῖρας, δεδιότας τὸν ἐκ τῆς αὐτοῦ προφητείας προσδοκώμενον βασιλέα, φόβῳ τοῦ μὴ γενέσθαι βασιλεῖ ὑποχειρίους μέλλοντι καταδυναστεύειν αὐτῶν· τὸν οὖν ταῦτα μαρτυροῦντα περὶ τοῦ τόκου διαχειρίζονται πρὸς αὐτῷ τῷ θυσιαστηρίῳ τὸν ἱερέα ἱερουργήσαντα [Mai, Nova Bibliotheca Patrum, t. II, p. 283 – 85. Hic tamen locus abest ab epitome syriaca quam edidit R. Payne Smith: S. Cyrilli Alexandriae archiepiscopi commentarii in Lucae evangelium quae supersunt, syriace (Oxonii, 1858), expositio octogesima quinta, p. 213 – 14. Vide etiam homiliam spuriam in sanctam Christi generationem quae S. Basilio ascripta est P.G., t. XXXI, p. 1468 – 69; ubi consimilis sententia exprimitur.] .

[21] [pauci nec magni nominis;] Cetera testimonia quae, labente tempore, huic traditioni accesserunt, pleraque sunt dubiae auctoritatis et notatu parum digna. Neque enim istius fabulae originem illustrant neque incrementa, cum haec brevi in libris emarcuerit. Non tamen ex hominum memoria penitus evanuit. Excepit eam Synaxarium ecclesiae graecae, in quo cum pervagatiore narratiuncula artificiose conflata est [Synax. Eccl. CP., p. 15.] . Eandem memorarunt, ut alios omittamus, saeculo XI Theophylactus [Enarratio in evangelium Lucae, c. XI, P.G., t. CXXIII, p. 872.] et XII Euthymius Zigabenus [In Matth., c. LVI, P.G., t. CXXIX, p. 600.] . Crederes eam novis ineptiis corruptam agnoscere etiam apud Hippolytum Thebanum, qui de Zacharia haec obiter refert [Diekamp, Hippolytos von Theben, p. 2, cf. p. 11.] : Ἀπὸ δὲ τοῦ βαπτίσματος αὐτοῦ [Id est Christi; cf. sup. num. 11, p. 8.] μεχρὶ τῆς Ζαχαρίου λιθοβολίας ἔτος α᾽. Ἐν τῷ γὰρ ἱερατεύειν αὐτὸν κατὰ τὸ έθος λιθοβολήσαντες αὐτὸν καὶ κροταφήσαντες ἐπέκτειναν, καὶ σύραντες ἐκρήμνησαν αὐτὸν εἰς τὴν κοιλάδα τοῦ Ἰωσαφάτ. Quod enim Zachariam lapidibus obrutum fuisse dicit, potius respondere videtur huic priori narrationi in qua interfectores de plebe inducuntur, quam illi alteri ubi satellites armatos ab Herode rege in templum immissos fuisse legimus. Attamen rem diligentius inspicienti apparet Hippolytum hic usum esse adulterato quodam libello, in quo ad Zachariam nostrum translata est historia Zachariae filii Ioiadae, qui a Iudaeis lapidibus obrutus fuisse narratur in libro altero Paralipomenon [II. Paral. 24, 20 – 22.] . Quae mutatio, etsi fieri poterat ab aliquo ex iis qui παραδόσει origenianae assentiebantur, reapse tamen conexa fuisse videtur cum altera historia, de qua modo erit agendum.

[22] [eius origo] De origine huius fabellae malim tacere quam incerta loqui. Unum tamen sine temeritate nimia annotare liceat. Zachariam integritatem Virginis Deiparae testificatum fuisse, satis congruenter fictum est alteri commento, cuius variae propagines late serpunt. In protevangelio quippe Iacobi eiusmodi texitur historia: summo pontifici delatum fuisse nomen Mariae, quasi eam corrupisset Ioseph eius sponsus, cui divinitus commissa erat; ab eo Ioseph Mariamque arcessitos interrogatosque, ritu sollemni potatos esse aqua probationis [Vide Num. 5, 18 – 31.] ; utrumque incolumem e periculo evasisse; eos tandem a sacerdote absolutos esse his verbis: εἰ κύριος ὁ Θεὸς οὐκ ἐφανέρωσε τὰ ἁμαρτήματα ὑμῶν, οὐδὲ ἐγὼ κρίνω ὑμᾶς [Protevangelium Iacobi, cap. 16 (Evangelia apocrypha, collegit atque recensuit C. de Tischendorf, ed. altera, Lipsiae, 1876, p. 30 – 31).] .

[23] [probabilis.] Profecto in exemplaribus tum graecis, tum syriacis [Vide Historiam domnae Mariae (Protevengelium Iacobi) syriace apud Agnetem Smith Lewis, Apocrypha syriaca (Studia sinaitica N° XI, London, 1902), p. 13 – 14.] , non liquet quo pontifice haec acta sint. Non multo ante id notatum fuerat: τῷ δὲ καιρῷ ἐκείνῳ ἐσίγησεν Ζαχαρίας, καὶ ἐγένετο ἀντ᾽ αὐτοῦ Σαμουήλ, μέχρις ὅτου ἐλάλησεν Ζαχαρίας [Cap. X, Tischendorf, op. cit., p. 21.] ; neque a narratore satis diligenter tempora observantur, ut concludi possit utrum ante an post iudicium illud Mariae Zacharias iterum munere suo fungi coeperit. Ceterum nomen eius nusquam in toto hoc loco enuntiatur. At quod ambigue dixerat scriptor, alii licenter interpretari potuerunt, sicut reapse accidit in protevangelio aethiopico, ubi non sacerdos quilibet sed ipse Zacharias inducitur. Vide excerptum quod nuper edidit Marius Chaine S. I. [Le cycle de la Vierge dans les apocryphes éthiopiens (Mélanges de la Faculté orientale de l'Université Saint-Joseph à Beyrouth, Beyrouth, 1905, p. 191 – 92).] . Itaque non absurde conicias ex hac vetustissima narratiuncula ortam esse opinionem, qua Zacharias Dei iudicio mysterium incarnationis praenovisse et civibus suis perhibuisse crederetur. Postquam autem de hoc ipso Zacharia intellegi coeptum est quod a Christo dicitur de filio Barachiae a Iudaeis occiso inter templum et altare, facile cuipiam in mentem venerit ut sua sponte factum utrumque conecteret. Rem commenticiam aut hac aut simili ratione certe finxit, qui primus narravit. Neque obstat quod in eodem protevangelio prorsus alio modo refertur Zachariae caedes: haec enim pars libelli posteriore aetate addita est, ut modo indicabitur.
Sed de his hactenus. Quaestionem maioris fortasse difficultatis quam utilitatis in medio relinquamus.

§ IV. Fama communior: Zachariam pro Iohanne filio suo ab Herode interfectum esse.

[24] [Interfecti a rege] Maiora fata alteram historiam manebant, cuius summa haec est: Cum mandato Herodis infantes Bethlehemitani ad necem raperentur, Elisabeth filium suum auferens abscondit in remoto loco. Frustra conquisitum Iohannem rex ab eius patre sibi tradi iubet. Negat Zacharias sibi notum esse locum ubi sua uxor cum parvulo se receperit. Iterum iterumque postulatus idem responsum edit, donec tyrannus ira excandescens satellites in templum mittit, qui Zachariam noctu interficiunt eiusque corpus auferunt. Occultam caedem miraculum prodit, effususque cruor prope altare pavimento quasi concretus in testimonium sceleris adhaeret. [pontificis cruorem cum lapide coaluisse] Haec historia, quamquam eius origo perobscura est, in uno tamen est exploratu facilior, quod certo quodam loco suam sedem primum habuit. Ne magno inanique conatu res partim dubias partim notissimas congeramus, ea quae nostram quaestionem propius attingunt, paucis verbis hic contrahimus.

[25] [finxerunt Iudaei,] Opinabantur olim Iudaei sanguinem Zachariae pontificis, qui lapidibus obrutus est propter invidiam regis Ioas, non deletum fuisse e solo sanctuarii nisi post annos ducentos quinquaginta duo, eumque interea perpetuo ebullivisse, quasi ultionem inclamaret. Huius opinionis testimonia satis absurda e rabbinorum libris adduxerunt Lightfoot [Iohannis Lightfooti, Horae hebraicae et talmudicae in quatuor evangelistas, ed. altera (Lipsiae, 1684), p. 435 – 36 (in Matth. 23, 35), cf. p. 815 – 16 (in Luc. 11, 51).] , Berendts [Studien, p. 57, ann. 2; p. 58, ann. 1 et 2. Vide etiam E. Nestle, Ueber Zacharias in Matth. 23, l. c., p. 199, et, exempli gratia, Talmud Babylonicum, lib. Synhedrin, fol. 93, b, ed. Laz. Goldschmidt (Der Babylonische Talmud, t. VIII, Berlin, 1902, p. 417 – 18). De Iohanne Baptista eandem fabulam dictitari putavit scriptor moslemicus Birunensis; vid. infra ad num. 114.] , alii. Hinc eadem fabula, a christianis Palaestinensibus, ut videtur, servata, ad aliarum gentium fideles permeavit. Nota erat Hierosolymis rupes quaedam, in qua nonnulli post multa iam saecula huius Zachariae sanguinis vestigia cernere sibi videbantur. [rettulerunt Tertullianus] Antiquiorem istius opinionis formam refert Tertullianus, ita scribens: David exagitatur, Helias fugatur, Hieremias lapidatur, Esaias secatur, Zacharias inter altare et aedem trucidatur perennes cruoris sui maculas silicibus assignans. Ipse clausula legis et prophetarum, nec prophetes sed angelus dictus, contumeliose truncatur in puellae salticae lucar [Scorpiace ed. Aug. Reifferscheid et G. Wissowa, Quinti Septimi Florentis Tertulliani opera, pars I (Vindobonae, 1890), p. 160 – 61.] . Si enim Zachariam nostrum in mente habuisset Tertullianus, facillime poterat id verbulo indicare, neque homo quantumvis praeceps et tumultuarie scribens hanc mentionem omisisset proposito suo aptissimam, qua addita patris filiique consimilis casus multo videretur atrocior.

[26] [et Hieronymus;] Origo iudaica istius fabulae perlucet etiam apud S. Hieronymum, ubi simpliciores fratres illos irridet qui inter ruinas templi et altaris, sive in portarum exitibus, quae ad Siloam ducunt, rubra saxa monstrantes Zachariae sanguine putant esse polluta [In Matth., l. c., p. 174.] . Zachariae nomine hic sane intellegendus est idem quem proxime ante decrevit Hieronymus esse filium Ioiadae. Fuitne tamen haec communis sententia vulgi? Quod enim errori credulae plebis indulgeat Hieronymus, quia, inquit, de odio Iudaeorum… descendit, ambiguum indicium est. Utique narrationes omnes in quibus portentum adhaerescentis sanguinis ad Zachariam patrem Iohannis translatum est, huius necem non Iudaeis sed uni Herodi ascribunt. [alii] At paulo superius memoravit ipse Hieronymus et explosit nutantes coniecturas eorum, qui ut ex oraculo Christi de occisione Zachariae Barachiae filii se expedirent, sive Zachariam undecimum e minoribus prophetis, sive Iohannis patrem interfectum fuisse comminiscebantur [Vide sup., num. 20.] . Quae opinionum diversitas ipsa per se suadet simpliciores fratres illos nec certo nec constanti iudicio novisse cuiusnam viri sanguinea vestigia superstitiose colerent. Quamquam Hieronymus inconsiderata antecessione quadam eos omnes ad suam conclusionem promiscue ascivisse videtur, ut alias item ei accidit, cum eius oratio incitatiori flumine fundatur.

[27] [Zachariae nostro] Contra Zachariam patrem Iohannis iam designari existimo in Itinerario Burdigalensi: … In aede ipsa ubi templum fuit, quem Salomon aedificavit, in marmore ante aram sanguinem Zachariae ibi dicas hodie fusum, etiam parent vestigia clavorum militum qui eum occiderunt, per totam aream ut putes in cera fixum esse [Ed. P. Geyer, Itinera Hierosolymitana (Vindobonae, 1898), p. 21 – 22.] . Zacharias filius Ioiadae non a militibus interfectus est sed tumultuante plebe obrutus; quae igitur hoc loco ab aedituis aliisve audivit peregrinus Burdigalensis, ad Zachariam nostrum spectasse videntur.

[28] [fabulam accommodarunt.] Utcumque de his aliisque testimoniis disputari potest, nemo sapiens existimabit sine iudaicae istius traditionis memoria exortam esse narratiunculam christianam, in qua portentum fingeretur consimile illi quod de alio eiusdem nominis viro iam dudum in eadem urbe narrabatur. Res ipsa per se patet. Servata veneratione eiusdem loci, eandem historiam transtulerunt fideles quidam a prisco Zacharia ad eius cognominem. Hinc prona quadam via accidere debuit ut nova commenta excogitarentur congruenter obscuratae vel potius mutatae historiae loci. Hanc enim christiani non ex abstrusis iisdemque perodiosis Iudaeorum libris didicerant, sed rudi tantum monumento coram oculis expositam habebant. Postquam autem sibi persuaserunt super hoc sacrato saxo non veterem pontificem a veteri rege, sed patrem Praecursoris ab Herode interfectum fuisse, sponte nascebatur quaestio, quae causa illi regis odium conciliasset. Responsum dedit narratiuncula de qua nunc disputatur.

[29] [libellis etiam] Ceterum inscitae persuasioni vulgi conivit, immo favit fraus quorundam scriptorum. In libello de vitis Prophetarum qui S. Epiphanii nomine circumfertur, inest elogium Zachariae prophetae, qui inepte putatur esse filius Ioiadae. In codice non corrupto (Vatic. 2125) haec leguntur:
Ζαχαρίας ἐξ Ἱερουσαλὴμ υἱὸς Ἰωδαὲ τοῦ ἱερέως, ὃν ἀπέκτεινεν Ἰωὰς ὁ βασιλεὺς Ἰούδα ἐχόμενα τοῦ θυσιαστηρίου καὶ ἐξέχεεν τὸ αἷμα αὐτοῦ ὁ οἶκος Δαυὶδ ἀνὰ μέσον ἐπὶ τοῦ αἰλάμ· καὶ λαβόντες αὐτὸν οἱ ἱερεῖς ἔθαψαν αὐτὸν μετὰ τοῦ πατρὸς αὐτοῦ· ἔκτοτε ἐγένοντο τέρατα ἐν τῷ ναῷ φαντασίας καὶ οὐκ ἴσχυον οἱ ἱερεῖς ἰδεῖν ὀπτασίαν ἁγγέλων Θεοῦ οὔτε δοῦναι χρησμοὺς ἐκ τοῦ δαβεὶρ οὔτε ἐπωτῆσαι ἐν τῷ ἐφοὺδ οὔτε διὰ δήλων ἀποκριθῆναι τῷ λαῷ ὡς τὸ πρίν [Eb. Nestle, Die dem Epiphanius zugeschriebenen Vitae Prophetarum (Tübingen, 1893), p. 34.] .

[30] [in hunc finem corruptis.] Eandem narrationem librarius aliquis inverecundus non dubitavit adulterare in hanc formam (cod. Paris. 2951):
Ζαχαρίας ἄλλος προφήτης καὶ ἱερεύς· οὗτος ἦν υἱὸς Ἰωδαὲ ἱερέως, πατὴρ δὲ Ἰωάννου τοῦ βαπτιστοῦ· τοῦτον ἀπέκτεινεν Ἡρῴδης ὁ βασιλεὺς ἐχόμενα τοῦ θυσιαστηρίου καὶ τοῦ οἴκου Κυρίου. Οὗτος δὲ ἦν ἐξ Ἱερουσαλὴμ ἐξ οἴκου Δαυίδ. Ἀνὰ μέσον τοῦ ἐλὰμ ἐξ οἴκου Κυρίου, οὗτος ἐπροφήτευσε [Cod. ἐπροεφήτευσε] περὶ Χριστοῦ γέννας. Ἐκεῖ οὖν αὐτὸν ἔθαψαν ἐν οἶκῳ Θεοῦ ἐχόμενα ναοῦ Κυρίου· ἔκτοτε ἐγίνοντο τέρατα πολλὰ ἐν τῷ ναῷ καὶ φαντασίαι, καὶ οὐκ ἴσχυον οἱ ἱερεῖς ἰδεῖν οὐκέτι ὀπτασίαν ἀγγέλων, οὐδὲ δοῦναι χρησμοὺς τῷ λαῷ ἐν δαβείρ, οὔτε ἐρωτῆσαι ἐν τῷ ἐφούδ, οὔτε διὰ τῶν δήλων ἀποκριθῆναι, ὡς [Ed. ἕως] τὸ πρίν, ἕως τῆς ἡμέρας ἐκείνης [Ibid., p. 35.] .
Qui tamen dolus vulgari commento antegredi non potuit, sed contra videtur eum finem habuisse, ut pervagatae superstitioni antiquiorem libellum accommodaret. Num quo alio documento circumscriptor usus sit, incertum est nec in praesentia scitu necessarium. Utcumque se res habet, satis haec ostendunt qua in stirpe traditio, de qua nunc quaerimus, primum insita sit.

[31] [Auctores huius sententiae:] Iam historiae nostrae antiquiores formas conquiramus. Primum locum ex praeiudicata possessione aliquantisper obtineat narratio protevangelii. Eius summa ea est, quam supra indicavimus [Sup. num. 24, p. 11.] .
[Protevangelium Iacobi,] Γνοὺς δὲ Ἡρώδης ὅτι ἐνεπαίχθη ὑπὸ τῶν μάγων, ὀργισθεὶς ἔπεμψεν φονευτὰς λέγων αὐτοῖς· &ldquogr;Τὰ βρέφη ἀπὸ διετοῦς καὶ κατωτέρω ἀποκτείνατε.&rdquogr; Καὶ ἀκούσασα Μαριὰμ ὅτι ἀναιροῦνται τὰ βρέφη, φοβηθεῖσα ἔλαβε τὸ παιδίον καὶ ἐσπαργάνωσεν αὐτὸ καὶ ἔθηκεν ἐν φάτνη βοῶν. Ἡ δὲ Ἐλισάβετ, ἀκούσασα ὅτι Ἰωάννης ζητεῖται, λαβοῦσα αὐτὸν ἀνέβη εἰς τὴν ὀρεινήν, καὶ περιεβλέπετο ποῦ αὐτὸν κρύψει· καὶ οὐκ ἦν τόπος ἀποκρυφῆς. Καὶ στενάξασα ἡ Ἐλισάβετ φωνῇ μεγάλῃ λέγει· &ldquogr;Ὄρος Θεοῦ, δέξαι μητέρα μετὰ τέκνου&rdquogr;· οὐ γὰρ ἠδύνατο ἀναβῆναι ἡ Ἐλισάβετ. Καὶ παραχρῆμα ἐδιχάσθη τὸ ὄρος καὶ ἐδέξατο αὐτήν. Καὶ ἦν διαφαῖνον αὐτοῖς φῶς· ἄγγελος γὰρ Κυρίου ἦν μετ᾽ αὐτῶν, διαφυλάσσων αὐτούς.
Ὁ δὲ Ἡρώδης ἐζήτει τὸν Ἰωάννην, καὶ ἀπέστειλεν ὑπηρέτας πρὸς Ζαχαρίαν λέγων· &ldquogr;Ποῦ ἀπέκρυψας τὸν υἱόν σου;&rdquogr; Ὁ δὲ ἀπεκρίνατο λέγων αὐτοῖς· &ldquogr;Ἐγὼ λειτουργὸς ὑπάρχω τοῦ Θεοῦ, καὶ προσεδρεύω τῷ ναῷ Κυρίου, οὐκ οἶδα ποῦ ἐστιν ὁ υἱός μου.&rdquogr; Καὶ ἀπῆλθον οἱ ὑπηρέται, καὶ ἀνήγγειλαν τῷ Ἡρώδῃ ταῦτα πάντα. Καὶ ὀργισθεὶς ὁ Ἡρώδης εἶπεν· &ldquogr;Ὁ υἱὸς αὐτοῦ μέλλει βασιλεύειν τοῦ Ἰσραήλ.&rdquogr; Καὶ ἀπέστειλεν πρὸς αὐτὸν πάλιν λέγων· &ldquogr;Εἰπὲ τὸ ἀληθές· ποῦ ἐστιν ὁ υἱός σου; οἶδας γὰρ ὅτι τὸ αἷμά σου ὑπὸ τὴν χεῖρά μού ἐστιν.&rdquogr; Καὶ ἀπῆλθον οἱ ὑπηρέται καὶ ἀπήγγειλαν αὐτῷ ταῦτα πάντα καὶ εἶπε Ζαχαρίας· &ldquogr;Μάρτυς εἰμὶ τοῦ Θεοῦ, εἰ ἐκχέεις μου τὸ αἷμα· τὸ γὰρ πνεῦμά μου ὁ δεσπότης δέξεται, ὅτι αἷμα ἀθῶον ἐκχέεις εἰς τὰ πρόθυρα τοῦ ναοῦ Κυρίου.&rdquogr; Καὶ περὶ τὸ διάφαυμα ἐφονεύθη Ζαχαρίας. Καὶ οὐκ ᾔδεισαν οἱ υἱοὶ Ἰσραὴλ ὅτι ἐφονεύθη.
Ἀλλὰ ἀπῆλθον οἱ ἱερεῖς εἰς τὴν ὥραν τοῦ ἀσπασμοῦ, καὶ οὐκ ἀπήντησεν αὐτοῖς κατὰ τὸ ἔθος ἡ εὐλογία τοῦ Ζαχαρίου. Καὶ ἔστησαν οἱ ἱερεῖς προσδοκῶντες τὸν Ζαχαρίαν τοῦ ἀσπάσασθαι αὐτὸν ἐν τῇ εὐχῇ καὶ δοξάσαι τὸν ὕψιστον. Χρονίσαντος δὲ αὐτοῦ ἐφοβήθησαν ἅπαντες· ἀποτολμήσας δὲ εἷς ἐξ αὐτῶν εἰσῆλθεν, καὶ εἶδε παρὰ τὸ θυσιαστήριον αἷμα πεπηγὸς καὶ φωνὴν λέγουσαν· &ldquogr;Ζαχαρίας πεφόνευται, καὶ οὐκ ἐξαλειφθήσεται τὸ αἷμα αὐτοῦ ἕως ἂν ἔλθῃ ὁ ἔκδικος αὐτοῦ.&rdquogr; Καὶ ἀκούσας τὸν λόγον ἐφοβήθη, καὶ ἐξῆλθε, καὶ ἀνήγγειλε τοῖς ἱερεῦσιν. Καὶ τολμήσαντες εἰσῆλθον καὶ εἶδον τὸ γεγονός, καὶ τὰ φατνώματα τοῦ ναοῦ ὀλόλυξαν, καὶ αὐτοὶ περιεσχίσαντο ἀπὸ ἄνωθεν ἕως κάτω. Καὶ τὸ σῶμα αὐτοῦ οὐχ εὗρον, ἀλλ᾽ εὗρον τὸ αἷμα αὐτοῦ λίθον γεγενημένον. Καὶ φοβηθέντες ἐξῆλθον, καὶ ἀνήγγειλαν παντὶ τῷ λαῷ ὅτι Ζαχαρίας πεφόνευται. Καὶ ἤκουσαν πᾶσαι αἱ φυλαὶ τοῦ λαοῦ, καὶ ἐπένθησαν αὐτὸν καὶ ἐκόψαντο τρεῖς ἡμέρας καὶ τρεῖς νύκτας. Μετὰ δὲ τὰς τρεῖς ἡμέρας ἐβουλεύσαντο οἱ ἱερεῖς τίνα ἀντ᾽ αὐτοῦ στήσουσιν, καὶ ἀνέβη ὁ κλῆρος ἐπὶ Συμεών· οὗτος γὰρ ἦν ὁ χρηματισθεὶς ὑπὸ τοῦ ἁγίου Πνεύματος, μὴ ἰδεῖν θάνατον ἕως ἂν ἴδῃ τὸν Χριστὸν ἐν σαρκί [Protevangelium Iacobi, cap. XXII – XXIV, Tischendorf, op. cit., p. 42 – 49.]

[32] [libellus copticus ignotae originis,] Huic subiungimus narrationem contextam homiliae cuidam copticae incerti scriptoris, e qua non supersunt nisi fragmenta.
E codice qui dictus est “Lord Crawford's Sahidic MS. N° 36” p. [De hoc codice, qui nuper transiit in the Rylands Library (Manchester), vide J. Armitage Robinson, Coptic apocryphal Gospels (Texts and Studies, vol. IV, N° 2), Cambridge, 1896, p. XXII – XXIII. Cf. W. E. Crum, Catalogue of the Coptic Manuscripts in the British Museum (London, 1905), cod. N° 257, p. 114.] .

Herodes autem sibi persuasit Iohannem filium Zachariae sacerdotis eum esse cuius causa Magi advenerant. (Nuntios) igitur in templum misit ad Zachariam sacerdotem, ratus se fortasse potiturum parvulo Iohanne, neque hunc invenit. Illum ergo (Zachariam) de puerulo interrogarunt qui ab Herode missi fuerant, dicentes: “Ubinam est filius tuus?” (Haec) nuntiavit eis Zacharias: “Accepit eum mater eius aufugit in solitudinem eumque abscondit.” Iratus est Herodes sicariosque misit; qui Zachariam occiderunt, cum preces ad Deum funderet; sublatumque corpus eius hac ipsa nocte sepelierunt, neque ullus hominum sanguinem eius vidit. Herodes autem ut erat iratus, (satellites) misit in regiones Bethlehem eiusque viciniae. Qui bimos infantes hisque minores rapuerunt et ad Herodem adduxerunt. Hic eos coram se interfici iussit. Iohannes autem occultus erat, neque eo potitus est Herodes ut eum occideret cum parvulis quos iugulaverat. Corpora vero infantium cum corpore Zachariae sacerdotis sepulta sunt [Reliquiae S. Zachariae una cum reliquiis SS. Innocentium Constantinopoli colebantur. Vid. infra, num. 87.] . O quam magnus hic dolor fuit planctusque! Solvebantur gremia matrum illorum liberis orbarum… [Idem comma anglice translatum est a I. Armitage Robinson, op. cit., p. 236.] .

[33] [Iacobus Edessaeus,] Tertiam formam eiusdem historiae nobis exhibet rescriptum Iacobi episcopi Edessaei exeunte saeculo septimo datum “ad interrogationes XVIII Iosue stylitae” [Syriace editum a W. Wright, Two epistles of Mâr Iacob, Bishop of Edessa, Journal of Sacred literature, 1867, p. 15 – 17 textus syriaci: ] . Istud quatenus ad nostram quaestionem attinet e syriaco sermone transtulimus.
Septima quaestio tua interrogavit quis ille sit Zacharias qui occisus est inter adytum et altare et quae fuerit causa mortis eius. Non fuit ille qui occisus est Zacharias filius Ioiadae sacerdotis, qui tempore Ioas regis Iuda interemptus est, sed Zacharias filius Barachiae, qui est pater Iohannis Baptistae. Necis eius causa, ut breviter dicamus, eiusmodi fuit. Cum venissent Magi in Iudaeam tempore quo natus est Christus, commotaque essent Hierosolyma universa, sicut scriptum est in Evangelio, arcessivit eos etiam Herodes et collocutus cum eis dimisit eos dicens: “Ite et explorate. Cum autem inveneritis, ad me revertimini.” Illi vero abeuntes eum reliquerunt neque ad eum redierunt. Qui percitus ira, quod ab illis irrisus esset, iterum et a sacerdotibus et ab uno quoque percontatus est ubi Christus nasciturus esset. Et cum hac de causa saeviret et furore incalesceret, unus ex iis qui consistebant coram illo dixit ei: “In vicinia nostra, ubi habito, in hac civitate, ante hunc annum natus est infans quidam e genere sacerdotali. Porro multos audivi qui dicerent hunc esse Messiam.” Interrogavit Herodes cuius hic filius esset. Respondit ille eum filium esse Zachariae sacerdotis. Cum igitur Herodes, misso nuntio, Zachariam arcessivisset, interrogavit eum: “Ubi est, inquit, filius tuus?” Respondit ille: “Infans in domo mea est apud matrem suam.” Ille autem (Herodes) una cum Zacharia satellites armatos mittens ei dixit: “I, filiumque tuum huc mihi affer; quem nisi actutum attuleris, mala morte morieris.” Cum autem unus ex iis qui astabant et quae dicerentur audiebant, rem intellexisset, festinavit ad Elisabeth eamque totius negotii certiorem fecit. Quae parvulum Iohannem in ulnis suis confestim accepit, domoque sua atque adeo ex urbe Hierosolymis se subducens eum transtulit in solitudinem Ziph [Prope urbem eiusdem nominis, ad meridiem Hebron.] . Ibi occulti manserunt uterque, ibi mortua est illa, ibique Iohannes educatus est. Postquam autem Zacharias cum militibus, qui cum eo missi erant ab Herode, domum suam advenisset, neque filium suum neque eius matrem repperit; metuensque mortem quae sibi intentata erat, in adytum confugit. Cum autem id cognovisset Herodes, missis (satellitibus), eum occidit inter adytum et altare, in loco ubi consistebat, sicut scriptum est in Evangelio. Haec fuit causa cur interficeretur Zacharias sacerdos filius Barachiae. Eodem tempore quo necatus est Zacharias, (Herodes) iratus mortis sententiam edixit quoque in illos infantes qui erant Bethlehem.

[34] [Salomo Bassorensis,] Quarta forma, quam Salomo episcopus Bassorensis nestorianus inseruit in opere quod inscripsit (Apem), neque specie sua neque auctoris aetate (c. an. 1222) perantiquam originem prodit. Cum tamen iudaici archetypi nativam similitudinem multo melius quam ulla alia retinuerit, non videtur hoc loco omittenda [Ern. A. Wallis Budge, The Book of the Bee (Anecdota Oxoniensia, Semitic series, Vol. I, Part. II), Oxford, 1886, p. 95 textus syriaci (anglice, p. 86).] :
Numerus infantium quos interfecit (Herodes) fuit milia duo; sunt etiam qui dicant mille et octingenti. Cum autem quaereretur Iohannes filius Zachariae, auferens eum pater eius adduxit ante altare, manum ei imposuit sacerdotiumque tradidit. Tum dimisit eum in mediam solitudinem. Itaque cum Iohannem non invenirent, Zachariam patrem eius occiderunt inter vestibulum et altare. Ferunt ex eo die quo Zacharias interfectus est, ebullivisse eius sanguinem, donec adveniret Titus Vespasiani filius; a quo ter centena milia hominum trucidatos esse Hierosolymis; tum resedisse illius sanguinis aestum. Nathanael quoque infantem eripuit pater eius involutumque deposuit sub arbore fici…

[35] [Synaxarium alexandrinum.] Notatu dignum est non absimilem historiam exceptam esse synaxario alexandrino, unde et in aethiopicum [Cod. aethiop. Bibl. Nat. Paris., N° 126, fol. 10.] transiit. In utroque subicitur alteri narrationi velut opinio quaedam singularis [Arabice et gallice, apud R. Basset, Le Synaxaire arabe jacobite (Patrologia orientalis, t. I, fasc. 3), p. 247 – 248. Arabice item editum a J. Forget, Synaxarium alexandrinum (Corpus scriptorum christianorum orientalium, Scriptores arabici, Textus, series tertia, t. XVIII, 1905), p. 13.] :
Ferunt etiam aliquem e Iudaeis dixisse Herodi, postquam hic infantes occidisset: “Natus est filius Zachariae sacerdoti, angelo divinitus praenuntiante. Fortasse hic est Messias”. Milites itaque misit qui puerum occiderent. Quibus dixit Zacharias: “Hunc equidem puerum alicunde accepi; venite mecum et eum inde accipite”. Qui secuti sunt eum usque dum in templum ingressus est. Ille autem deposuit eum (Iohannem) super verticem (pinnaculum) templi, ubi annuntiatus ei fuerat. Et abstulit eum angelus in solitudinem Ziphata. Itaque milites cum eo non potiti essent, occiderunt Zachariam patrem eius. Propter quam causam Iudaeis dixit Dominus: “Veniet super vos sanguis Zachariae filii Barachiae quem occidistis inter templum et altare; vos quippe eius necis causa fuistis”.

[36] [Fabulae ab aliis aliter] Iamvero cum unius eiusdemque historiae multiformem hanc varietatem consideremus, haec primo aspectu probabilia videntur.
Narrationi Salomonis Bassorensis admixtae sunt ineptiae quae non nisi sequiore aetate suboriri potuerunt. Hanc referens vir litterarum orientalium doctissimus unus, Ioseph Assemani, communem in ea Syrorum traditionem exhiberi testatur [Bibliotheca orientalis, t. III, 1, p. 317.] . Multi tamen aegre animum inducent ut sine discrimine id admittant. Collatum semestri infantulo Iohanni pontificatum Iacobus Edessaeus aut non audivit aut non credidit; qui nec Zachariam summum sacerdotem fuisse vulgari opinioni assentitur. Resciscere iuvaret num id Bassorensis addiderit ex eodem libro, quem secutus rabbinorum fabulas de cruore Zachariae filii Ioiadae tam aperte imitatus est. Quod autem in reliqua narratione propius accedant scriptor nestorianus et synaxaria monophysitarum, causa et ratione certe non vacat. Fortasse unum idemque documentum aliter ab utroque contractum est.

[37] [auctae vel mutatae] Edessaeus contra pervagatam historiam liberiore stilo persequitur. Facta dictave addidit quae animis legentium rem vividius exhiberent; de suo an aliunde,incertum. Quod Zacharias ex timore apud altare confugerit, legitur etiam in Menologio Basilii adeoque videtur ex graeco fonte haustum [Vide inf., num. 59.] . Neque sine miro casu Iacobus, nemine antegresso, excogitasset a Iudaeo quodam nomen Iohannis Herodi fuisse delatum; quod idem in alio monumento repperit Bassorensis. Res levior et per se obvia facile irrepere potuit in aliquam recensionem antiquioris historiae.

[38] Ad copticam narrationem quod attinet, non aliter haec discrepat a protevangelio nisi erroribus huiusmodi, quos scribae maxime coptici alienas sententias carptim referentes diligentius cavere non solent. Neque nos moveat quod a scriptore dicitur, Zachariae sanguinem nemini visum esse. Id enim solummodo indicat in exemplari memoratum fuisse portentum sanguinis in lapidem conversi; cum qua mentione Aegyptius noster, universa refragante traditione, inepte conflavit verba quae de cadavere Zachariae proxime subdebantur: τὸ δὲ σῶμα αὐτοῦ οὐδαμοῦ εὑρέθη, vel quid simile.

[39] [fons alienus a Protevangelio,] Quae cum ita sint, cuncta indicia eo vergunt ut scriptae narrationes omnes quae idem argumentum aliae aliter persequuntur, ab ea forma videantur esse profectae qualis habetur in protevangelio. Cave tamen inde concludas ab hoc opere primum fluxisse traditionem, quam vocant, litterariam; quippe historia nostra neque pertinet ad partem antiquiorem protevangelii, neque velut destinato consilio ficta est ut isti adiceretur. Et re quidem vera ab ea compage protevangelii quam novit Origenes afuisse totam eam partem in qua de familia Praecursoris exponitur, luce clarius demonstravit Berendts [Studien, p. 37 – 54; cf. 106 – 107; cui suffragatus est A. Harnack, Geschichte der altchristlichen Litteratur, t. II, 1, p. 600 – 602.] . Contrariam tamen sententiam constantiae causa retinuit Ludovicus Conrady [Qui eam tuitus est in opere quod supra indicatum est.] ; [non obstante Origenis] at solus, ut videtur, retinuit. Neque operae pretium foret in quaestione dirempta diutius immorari, nisi vir doctus E. Klostermann [Theologisches Literaturblatt, t. XVIII (1897), col. 504.] indicasset Origenis fragmentum, unde nascitur aliqua difficultas. Sic enim versiculum Lucae 11, 54 exposuisse fertur [Apud Gallandi, Bibliotheca veterum Patrum, t. XIV (Venetiis, 1781), append. p. 103. Ex codice Veneto.] : Διὸ τῆς Ἐλισάβετ καὶ τοῦ παιδὸς ἀποτυχόντες οἱ δήμιοι κατὰ [Cod. καὶ.] τοῦ Ζαχαρίου τὸν θυμὸν ἀφιᾶσιν, ὡς λόγος· κατ᾽ αὐτὸ τοῦτο γοῦν καὶ διὰ τὴν παρθένον Μαρίαν μετὰ τὸ γεννῆσαι τὸν σωτῆρα ἡμῶν· ἐλθοῦσα γὰρ προσκυνῆσαι, ἕστη ἐν τῷ τόπῳ τῶν παρθένων, καὶ κωλυόντων τῶν εἰδότων αὐτὴν γεννήσασαν, ὁ Ζαχαρίας ἔλεγε τοῖς κωλύουσιν ἀξίαν αὐτὴν εἶναι τοῦ τόπου τῶν παρθένων, ἔτι παρθένον οὖσαν· ὡς οὖν σαφῶς παρανομοῦντα ἀπέκτειναν μεταξὺ τοῦ ναοῦ καὶ τοῦ θυσιαστηρίου λειτουργοῦντα καὶ θύοντα τῷ Θεῷ, καὶ ἀναμιγνύουσι τὸ αἷμα τῷ αἵματι.

[40] [loco spurio,] Verum sine ulla pervicaciae suspicione hoc testimonium recusare licet. Nam eandem sententiam iisdem prope verbis continet paraphrasis latina translata ex Iohanne Geometra [B. Corderius, Catena graecorum Patrum in Lucam (Antverpiae, 1627), p. 331. Cf. Berendts, Studien, p. 107 – 108; ubi paulo festinantius Geometram accenset iis qui narrationem protevangelii cum traditione Origeniana compingere voluerunt. Iohannes Geometres, qui et Kyriotes cognominatus est, scripsisse putatur inclinante saeculo X.] . Neque Geometres illam ab Origene surripuit, cum Origenes nihil umquam eiusmodi scribere potuerit. Nempe primos versus, quibus solis nititur argumentum, cum reliqua oratione quam pessime conecti nemo non perspicit. Quae enim causa fuisset insectandi Iohannem cum eius matre, quod Zacharias Mariam Deiparam in locum virginum admisisset? aut qua personarum commutatione repentina τοῖς δημίοις qui Zachariae sanguine Iohannis fugam ulcisscuntur, successerunt zelotae qui Zachariam sacris operantem trucidarent λειτουργοῦντα καὶ θύοντα τῷ Θεῷ? Tandem omnis dubitatio solvitur si cum primis et postremis versibus huius pericopae, graecum contuleris exemplum eiusdem loci Iohannis Geometrae: διὸ τῆς Ἐλισάβετ καὶ τοῦ παιδὸς ἀποτυχόντες οἱ δήμιοι κατὰ τοῦ Ζαχαρίου τὸν θυμὸν ἀφιᾶσιν, ὡς λόγος, καὶ πρὸς αὐτῷ τῷ θυσιαστηρίῳ λειτουργοῦντα καὶ θύοντα τῷ θεῷ, θύουσι καὶ ἀναμιγνύουσι τὸ αἷμα τῷ αἵματι [Apud Mai, Scriptorum veterum nova collectio, t. IX, Συναγωγὴ ἐξηγήσεων εἰς τὸ κατὰ Λουκᾶν, p. 682.] . In hanc sententiam, dispositis, ut poterat, commissuris, falsarius aliquis ignotus inseruit fragmentum commentarii Origenis in Matthaeum, sumptum ex ipso loco qui supra allatus est [Num. 20, p. 10.] . Quod fragmentum scholasticus nescio quis vel librarius, cum in eclogariis aut ubivis repperisset, una cum verbis Geometrae, quibus assutum fuerat, agnovit cuiusnam illud esset, ac perfacili errore Origenis etiam nomine inscripsit versus illos dispares quibus fragmentum interpolatum continuabatur. Cui explicatio eiusmodi non placuerit, aliae multae in promptu sunt; at omnium difficillima est ut credamus Origenem commentationem suam tam inepte permiscuisse cum alia opinione, de qua plane reticuerat, ubi haec erat memoratu maxime opportuna.

[41] [immo protevangelio antiquior] Iam vero si Zachariae historia protevangelio non innata sed adventicia est, assumi etiam potuit ex opere quod antea seorsum exstitisset. Quod etsi tacite negarunt complures viri docti, qui velut ex anticipata sententia protevangelio usos esse opinabantur quotquot ex antiquis scriptoribus hanc historiam memorant [H. Gelzer, Sextus Iulius Africanus und die byzantinische Chronographie, t. II (Leipzig, 1885), p. 327 et seq.; M. N. Speranskij, (Evangelia slavonica apocrypha), in , 1890, t. II (Mosquae, 1895), p. 163; C. Frick, Chronica minora, vol. I (Lipsiae, 1892), p. CCVIII; cf. pp. 337, 339, 341, 343, 345, 347.] , non levia tamen indicia nunc suadent narrationem protevangelii fluxisse ab alia vetustiori. De hac quaestione cum nostra non maximi referat, perpauca hic attigisse satis erit.

[42] [esse demonstratur] Ex documentis quae mira cum eruditione collegit Berendts [Studien, p. 38 – 44; cf. p. 106 – 107.] , apparet ante saeculum quintum nullum afferri posse scriptorem certae aetatis, qui Zachariae historiam e protevangelio hausisse videatur. Primus omnium eam memoravit Petrus Alexandrinus in epistula canonica, cuius membra intercisa in commentariis Zonarae et Balsami — pessimum conditorium! — sepulta sunt [P.G., t. XVIII, p. 504.] . At Petrus nec comperitur alias protevangelio usus esse, neque res eo modo exponit, ut narratio Pseudo-Iacobi ulla peculiari similitudine agnoscatur. Attamen, quod Zachariam occisum fuisse dicit μεταξὺ τοῦ ναοῦ καὶ τοῦ θυσιαστηρίου, cum in protevangelio nihil tale habeatur, per se non multum valet [De hoc additamento aliter argumentatur Berendts, l. c., p. 39.] . Haec enim verba ex evangelio Matthaei inserta fuisse crederes, nisi idem additamentum reperiretur in aliis fontibus ad quos Petrus adire potuit.

[43] [certioribus testibus.] Succedunt alia opera spuria eademque incertae aetatis, quae omnia ad unum excludit Berendts, neque iniuria. Narrationem Pseudo-Iacobi primum agnoscere sibi videtur vir doctissimus apud ignotum illum chronographum saeculi quinti exeuntis qui dictus est Barbarus Scaligeri [L. c., p. 44.] . Verum equidem idipsum addubitaverim. Etenim brevis mentio Zachariae quae legitur apud Barbarum nullam notam prae se fert quae falso Iacobo propria sit; immo narrandi ordine propius abest ab aliis documentis, quorum vestigia supersunt. Cum quibus ut conferri possit, exscribimus hic paucos versus Barbari quae ad historiam nostram pertinent.
[Barbarus Scaligeri] Audiens autem Herodes a Magis quoniam rex natus esset, conturbatus est et omnes Hierusolima cum eo. Et videns quia inlusus esset a Magis, misit homicidas suos dicens eis: “ Interficite omnes pueros a bimatu et infra.” Herodes autem quaerebat Iohannem et misit ministros ante altarem ad Zachariam dicens illi: “Ubi abscondisti filium tuum? An ignoras quia potestatem te habeo occidendi, et sangui tuus in manibus meis est?” Et dixit Zaxarias: “Ego testes sum Dei viventis. Tu effundis sanguinem meum, spiritum autem meum Dominus recipiet”. Et sub aurora occisus est Zacharias… Elisabeth autem cognoscens quia querebatur Iohannes, adprehendens eum ascendit in montana et aspiciebat ubi eum absconderet, et non erat locus abscondendi. Tunc suspirans Elisabeth exclamavit dicens: “Mons Dei, suscipe me matrem cum filio”. Et statim scissus est mons et recepit eos [Th. Mommsen, Chronica minora saec. IV. V. VI. VII, t. I (MG., Auct. ant. t. IX, Berolini, 1892), p. 278 – 79; Frick, op. cit., p. 338 – 40.] .

[44] [usus est non protevangelio sed alio libello,] Porro ex omnibus aliis locis Barbari, quos Carolus Frick in editione sua accuratissima cum protevangelio contulit [Locis modo indicatis, annotatione 3.] nullus est qui non aliunde transferri potuerit. Immo vix non evidenter constat Barbarum usum esse libello quodam alio atque opere falsi Iacobi, in quo continebatur etiam historia Zachariae. Exemplo sit haec sententia absona: “… dominus noster Iesus Christus natus est sub Augusto, VIII kal. Ianuar.; in deserto natus est cuiusdam nomine Fuusdu, quod est Eusebii…” [Mommsen, l. c., p. 278; Frick, p. 338, cf. p. 339, annot. 12.] . Cum his conferri iubemur Protev. C. XVIII, 1: καὶ εὗρεν σπήλαιον (ὁ Ἰωσὴφ) καὶ εἰσήγαγεν αὐτήν, id est Mariam. Quis tamen neget multum interesse inter utramque sententiam? Atqui coptica illa homilia cuius excerptum antea dedimus [Vide num. 32, p. 12.] de eodem argumento haec habet: “Locus erat desertus, in quo prope viam inerat sepulcrum (). [cuius vestigia] Huc Ioseph Virginem adduxit…” [Vide Robinson, Coptic apocryphal Gospels, p. 196.] . Haud inepte fingas in archetypo, quod exscripsit Aegyptius noster, nominatum hic fuisse hominem cuius esset hoc monumentum. Contra plane absurdum est deserti loci erum nominatim designari. Num igitur credemus hoc nomen Fuusdu a Barbaro protevangelium exscribente sine causa ultro et sponte fuisse additum? Certe veri multo similius est ei praesto fuisse libellum aliquem, qualem exstitisse ostendit oratio illa coptica; quem dum contrahit, mentio sepulcri praeter alia permulta, festinante calamo, intercidit. Neque temere id nobis sumimus: constat enim aliunde Alexandrina quaedam chronica a Barbaro fuisse expilata [Vide Frick, p. CCIX.] .

[45] [alibi etiam servata] Ex eodem fonte fluxisse videtur alia commentatio coptica quae inscribitur: (Passio sancti domni Zachariae sacerdotis, die octavo mensis thout. In pace Dei). Ex huius fragmentis, quae continentur in foliis aliquot laceris codicis Parisiensis 129/17, fol. 11v, pleraque edita sunt ab Eugenio Revillout [La sage- femme Salome, Journal asiatique, 10me série, t. V (1905), p. 456 – 59. Cf. E. Revillout, Les Apocryphes coptes, I (Patrologia orientalis, t. II, fasc. 2), p. 165, annot.] . Videndum tamen est num ista oratio propter inanem facundiam, quam manifesta indicia produnt, inter Acta amplificata S. Zachariae amandanda sit.

[46] [Alexandrinam originem produnt.] Quae hactenus assecuti sumus, partim dubia partim certa, nunc summatim complectamur: a) Cruentatae rupis portentum, quod sub regibus Iuda in caede Zachariae filii Ioiadae contigisse dictitabatur, christiani simpliciores, sicut mos est vulgi, ad notiorem sibi Zachariam transtulerunt, quem occisum fuisse in templo ex oraculo quodam Christi indubitanter sibi persuaserant. Iamque interpolato veteris fabulae argumento, narrari coeptum est quomodo in rubente illo saxo patrem Iohannis Herodes trucidasset. — b) Innovatae historiae vestigia scripta primum cernuntur apud Petrum Alexandrinum, qui obiter eam memoravit sicut rem legentibus iam aliunde cognitam. Huic mentioni necessario antecessit libellus aliquis alius atque ea narratio, quae posteriore tempore protevangelio adiuncta est. — c) Eandem historiam primus post Petrum Alexandrinum, interiectis annis circiter ducentis, rettulit scriptor in rebus Alexandrinis praecipue versatus. Hic etiam prae manibus habuisse videtur non protevangelium, sed libellum aliquem non absimilem ei cuius lineamenta in oratione quadam coptica agnoscuntur. — Quae omnia qui perpendens simul recordetur istam alteram de Zacharia fabulam Origenem, ut videtur, fugisse, haud scio an probabiliter iudicaturus sit hanc historiam Alexandriae inclinante saeculo tertio litteris primum fuisse commendatam. Atque haec, ut in re perobscura, dubitanter dicta sunto.

§ V. De passionibus S. Zachariae amplificatis.

[47] [Actorum, quae hactenus innotuerunt,] Dicendum iam foret de Passionibus auctis vel interpolatis, nisi cl. vir Alexander Berendts, a quo istarum corpus proxime editum iri modo diximus, tam diu ac tanto studio hanc silvam explorasset, ut illo uno non praeeunte, nemo prudens eam ingredi nunc audeat. Cum quo etiam si eruditione contendere possemus, iniquum tamen duceremus in aliena provincia pabulari. Ignoscatur itaque nobis quod, postquam ab horum Actuum editione adornanda iustissimis causis deterriti sumus, ineptum censuerimus de iisdem quasi hariolando disserere. Quae hactenus sine temeritate proferri possunt, nec multa sunt nec magni momenti.

[48] [varietas quadripertita.] Plerique libelli graeci in quibus de Zachariae vita et exitu exponitur, non eius nomine sed Iohannis filii eius inscribuntur. Horum satis amplam multitudinem collegit Berendts, quam quadripertita distributione recenset [Die handschriftliche Ueberlieferung, p. 1 – 15. Quintam classem, de qua vir clarissimus exposuit, p. 15 – 17 (Die dem Marcus zugeschriebene Erzählung), omittimus ut quae ad solum Iohannem Baptistam pertinere videatur.] . [Prima classis] Prima forma exhibetur codice 1007 bibliothecae publicae Atheniensis, (codex chartaceus, saec. XVII, fol. 372, 0,21 × 0,13) [A. Sakkelion, Κατάλογος τῶν χειρογράφων τῆς ἐθνικῆς βιβλιοθήκης τῆς Ἑλλάδος (Athenis, 1892), p. 180.] . In eo habetur (fol. 210 – 213v) Γέννησις καὶ τελείωσις τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ προδρόμου καὶ βαπτιστοῦ καὶ πατρὸς αὐτοῦ Ζαχαρίου. [Codices Atheniensis] Cuius documenti specimina nonnulla dedit Alexander Kirpitschnikoff [ , t. I (1894), p. 185 – 86.] . Ad hanc formam rettulit Berendts textum chirographi Messanensis 30, quem tamen non noverat nisi ex nostro catalogo codicum hagiographicorum graecorum Monasterii S. Salvatoris [Anal. Boll., t. XXIII, p. 42.] : [et Messanensis] Μαρτύριον καὶ τελείωσις τοῦ ἁγίου προφήτου Ζαχαρίου τοῦ πατρὸς Προδρόμου. Non inscitam esse hanc docti viri coniecturam nobis ostendit apographum eiusdem exemplaris Messanensis, quod operi Bollandiano perhumaniter paravit S. Rossi.

[49] [cum slavonicis apographis conferendi.] Huius narrationis pars quae pertinet ad Zachariam recepta est in utraque recensione Menaeorum ecclesiae moscovitae slavonica lingua scriptorum, ad diem quintum septembris [ 1 – 13 (, Petropoli, 1868), col. 278 – 81. Quod elogium italicis litteris transcriptum et germanice translatum est a Berendts, Studien, p. 71 – 80.] . Praeter editionem typis excusam Menaeorum quae dicuntur maiorum et a metropolita Macario composita sunt, permultos codices manuscriptos scrutatus est Berendts eosque inter se et cum Atheniensi codice graeco diligentissime contulit. E variis lectionibus quas adnotavit plane constat slavonicas versiones fluxisse ex archetypo graeco alio atque exemplari Atheniensi. Num ex eadem graeca narratione omnes ortae sint, definiri non potest. Neque, ut nunc se res habet, periculo vacat divinare quae discrepantiae a slavicis amanuensibus primum inductae sint, quae in archetypo illo graeco iam exstiterint. Exemplo sint errores duo codicis Atheniensis, quos Berendts a translatore slavico primum correctos putat [Die Ueberlieferung, p. 42 – 43.] ; eos enim abesse videmus a codice graeco Messanensi.

[50] [Eurippius] Hic etiam non parum recedit a slavonicis versionibus, etsi in quibusdam propius ab istis abest quam codex Atheniensis. Cum praeterea uterque sit turpissima barbarie foedatus, immaturus in praesentia conatus foret textum in pristinam formam restituere velle. Scripta est haec narratio ab homine ignoto qui se discipulum Iohannis Baptistae fuisse mentitur, Eurippium nomine vel Herpium (Ἕρπιος), si codicis Atheniensis corruptam scripturam anteponas.

[51] [commentum de baptismate Zachariae] Ceteris omissis, quae antiquiori traditioni vix quidpiam addunt, exscribimus hic portentosam narratiunculam quo Christus Zachariam a mortuis parumper excitatum baptizasse fingitur (cod. Atheniensis, apud Kirpitschnikoff) [L. c., p. 186.] .
Γενομένου δὲ τοῦ Ἰωάννου ἡμέρας μ᾽ ὁ Κύριος ἐλθὼν ἀπὸ Αἰγύπτου σὺν Γαβριὴλ τῷ ἀρχαγγέλῳ [Cod. τοῦ ἀρχαγγέλου.] ἐν Βηθλεὲμ τῆς Ἰουδαίας ἐν τῷ ἱερῷ τοῦ Θεοῦ, καὶ προσέταξεν τῷ Οὐριὴλ [Θυριήλ.] καὶ ἤγαγεν ἐκεῖσε [ἐκεῖσαι.] τὸν Ἰωάννην νύκτα· καὶ ἐλθόν[των] αὐτῶν ἀμετρήτων οἱ δ᾽ δυνατοὶ Μιχαήλ, Γαβριήλ. Οὐριὴλ καὶ Ῥαφαήλ, ἐν οἷς που ἦν [ἔνε.] ὁ Κύριος, καὶ ἤγαγον τὸ σκήνωμα Ζαχαρίου, καὶ ἐνεφύσησεν αὐτῷ πρὸς ζωὴν ὁ Κύριος καὶ ἀνάσταντες πρὸς λειτουργίαν [λειτουργίας.] ἐτρέποντο καὶ προσέταξεν ὁ Κύριος καὶ ἐξέβλυσεν πηγὴ ὕδατος, ὅπου τὰ ἅγια ἐν τῷ ναῷ τοῦ Θεοῦ· καὶ ἐβάπτισεν ἐκεῖ τὸν Πρόδρομον Ἰωάννην καὶ τότε βαπτίζει τὸν πατέρα αὐτοῦ Ζαχαρίαν [Ζαχαρία.] , καὶ ἔκραξαν οἱ ἄγγελοι· &ldquogr;ἀμήν· ἅγιος, ἅγιος, ἅγιος ὁ Θεὸς ὁ καθήμενος ἐπὶ θρόνου δόξης· ὅτι τὸ δόγμα τοῦτο [τοῦτον.] ἐκ τοῦ πατρὸς τῶν φώτων [φωνῶν.] ἐστὶν καὶ τὸ [τοῦ.] λουτρὸν οὐράνιον.&rdquogr; Καὶ πάλιν [πάλλιν.] εἶπεν· &ldquogr;ἀμήν.&rdquogr; Τότε προσέταξεν ὁ Κύριος καὶ κηδεύουσιν οἱ ἄγγελοι τὸ σῶμα Ζαχαρίου καὶ ἔθαψαν αὐτὸ ἐν τῷ ναῷ τοῦ Θεοῦ ὑποκάτω τοῦ θυσιαστηρίου· καὶ ἐν αὐτῇ τῇ ὥρᾳ ἀπῆλθεν ὁ Κύριος 〈σὺν τῷ〉 Γαβριὴλ ἐν Αἰγύπτῳ καὶ Ἰωάννης σὺν τῷ Οὐριὴλ ἐν τῇ ἐρήμῳ, ὅτι ἐν στιγμῇ χρόνου ἐν τῇ νυκτὶ ἐκείνῃ ἐγένοντο τὰ μεγάλα ταῦτα.

Codex Messanensis:
Γενομένου δὲ τοῦ Ἰωάννου ἐν τῇ ἐρήμῳ μηνῶν τεσσάρων [Cod. τεστάρων.] ἦλθεν [ἧλθεν.] ὁ Κύριος ἀπὸ τῆς Αἰγύπτου σὺν τῷ ἀρχαγγέλῳ ἐν Βεθλεὲμ τῆς Ἰουδαίας ἐν τῷ ἱερῷ νυκτός· καὶ ἐξελθόντες οἱ τέσσαροι ἄγγελοι Μιχαήλ, Γαβριήλ, Οὐριήλ, Ῥαφαὴλ ἐν οἷς παρῆν καὶ ὁ Θεὸς καὶ τὸ [τῷ.] σκήνωμα Ζαχαρίου. Καὶ ἐνεφύσησεν αὐτῷ ὁ Κύριος καὶ ἔδωκεν αὐτῷ πνεῦμα ζωῆς καὶ ἀναστάντες πάντες πρὸς λειτουργίαν [λυτρυγίαν.] ἐτρέποντο [ἐτέρποντο.] . Προσέταξεν δὲ ὁ Σωτὴρ καὶ ἐξῆλθεν ὕδωρ ὅπου τὰ ἅγια [ἁγία.] τῶν ἁγίων ἐν τῷ ναῷ πηγὴ ἀθανασίας. Καὶ ἐβάπτισεν ἐκεῖ πρῶτον τὸν Ἰωάννην καὶ εἶθ᾽ οὕτως βαπτίζει [βαπτίξει.] τὸν πατέρα αὐτοῦ Ζαχαρίαν· καὶ ἔκραξαν οἱ ἄγγελοι τὸ ἀμήν [ἁμὴν.] Καὶ πάλιν ἔκραξαν· &ldquogr;ἅγιος, ἅγιος ἅγιος ὁ Θεός, ὁ καθήμενος ἐπὶ θρόνου δόξης αὐτοῦ· ὅτι τὸ δόγμα τοῦτο ἐκ τοῦ πατρὸς τῶν φώτων [φότων.] ἐστὶν καὶ λουτρὸν οὐράνιον [ὁ ύιον(?).] ”. Καὶ πάλιν εἶπον τὸ ἀμήν. Τότε προσέταξεν [πρὸς ἔταξεν.] ὁ Κύριος τοῖς ἀγγέλοις αὐτοῦ καὶ ἐκήδευσαν τὸ σῶμα Ζαχαρίου καὶ ἔθαψαν αὐτὸ [αὐτῶ.] ἐν τῷ ναῷ τοῦ Θεοῦ ὑποκάτω τοῦ θυσιαστηρίου. Κἀκεῖθεν ἀπῆλθεν [κακεῖθεν ἀπῆλθην.] ὁ Κύριος σὺν τῷ Γαβριὴλ ἐν Αἰγύπτῳ, καὶ ὁ Ἰωάννης σὺν τῷ Οὐριὴλ ἐν τῇ ἐρήμῳ πρὸς τὴν Ἐλισάβετ. Ἡ δὲ Μαρία ἦν ἐν Αἰγύπτῳ καὶ ἡ Ἐλισάβετ ἐν τῇ ἐρήμῳ [ἐρέμῳ.] . Τοῦτο δὲ συνέβη ἐν σταθμῷ ὥρας ἐν τῇ νυκτὶ ἐκείνῃ. Καὶ ταῦτα τὰ μεγαλεῖα ἐγένοντο.

[52] [aliunde arcessivit;] Absurdae huic fabulae alias eiusdem generis anteivisse, non importune notavit A. Kirpitschnikoff [L. c., p. 186, annotatio tertia. De baptismo Mariae virginis et apostolorum erudite disputat Franciscus Diekamp, Hippolytos von Theben, p. 118 – 23.] qui conferre iubet libellum τοῦ ἐν ἁγίοις θεοδορίτου ἐπισκόπου Τύρου (sic) περὶ τοῦ βαπτίσματος τῶν ἁγίων ἀποστόλων καὶ τῆς Θεοτόκου, inter selecta ad illustrationem Chronici paschalis editum a Ludovico Dindorf [Chronicon paschale, t. II (Bonnae, 1832), p. 144.] . Ceterum Iohannem a Christo baptizatum fuisse, iam in secretioribus libris manifeste … scriptum legerat auctor, quisquis hic fuit, operis imperfecti in Matthaeum [Inter opera S. Iohannis Chrysostomi, Montfaucon, edit. altera, t. VI, p. 773. Vid. Berendts, Studien, p. 68, cum annot. 4.] . Baptismus a Domino Servatore Zachariae et Iohanni collatus memoratur etiam in fragmento codicis rescripti syriaci quod edidit Fridericus Schulthess et annotavit Berendts [Christlich-Palästinische Fragmente aus der Omajjaden-Moschee zu Damaskus, Abhandlungen der königlichen Gesellschaft der Wissenschaften zu Göttingen, philologisch-historische Klasse, N. F., t. VIII, p. 94.] . Praeterea in luce collocavit Basilius Istrin pericopen alicuius veluti catechismi slavonici de genuinis iisdemque ignotis Geneseos libris, ubi facta interrogatione: “ a quo, quando et ubi baptizati fuerint Zacharias praecursor et Iohannes ”, responsum datur ex nostra historia [, in , t. CCCVIII (1896), p. 27 – 28. E codice Berolinensi Bibl. Regiae Karadžič, n° 45, fol. 353v.335. Alia exempla docto viro nota esse videntur; cf. l. c., p. 27.] . Graecum aliquod exemplar isti antegressum esse prudenter conicit Berendts [Die Ueberlieferung, p. 35.] , quamquam ἐρωταποκρίσεις, quae hactenus erutae sunt, hanc quaestionem non complectuntur.

[53] [Zachariam pro foribus templi occisum dixit.] Excerpere tandem placet e narratione de qua nunc agitur comma quod ad difficultatem removendam miror excogitatum esse a scriptore isto inepto qui templum in urbe Bethlehem situm fuisse credidit. Quippe caedem Zachariae narrans haec addit: Καὶ ἐπάταξαν αὐτὸν ἐν τῇ νυκτὶ ἐκείνῃ πρὸ τῶν πυλῶν [cod. Athen. apud Kirpitschnikoff l. c. p. 186, n. 1: πρὸς τῶν πυλῶν] τοῦ ἱεροῦ τοῦ Θεοῦ· αὐτὸς δὲ ἦλθεν ἕρπων πλησίον τοῦ θυσιαστηρίου καὶ ἐκεῖ ἐκενώθη τὸ αἷμα αὐτοῦ.

[54] [Classis secunda;] Secunda classis ea est cuius typum refert μαρτύριον εἰς τὴν ἀποτομὴν τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ προδρόμου, quod edidit Alexander Vassiliev e codice Casinensi [Anecdota graeco-byzantina, pars prior (Mosquae, 1893), p. 1 – 4.] . Huius quoque multa exempla tum graeca tum slavica collegit et more suo perdiligenti excussit Berendts; quam recognitionem concludens, asseverat hanc alteram recensionem e priore contractam, attenuatis vel etiam sublatis portentis, in primisque fabuloso illo Zachariae baptismate [Die Ueberlieferung, p. 5.] . Sit optimo iudici fides: nobis tamen si ex indiciis quae nunc prostant, sententia dicenda foret, censeremus ex ista narratione superiorem illam fuisse diductam. Nisi vero librarius nescio quis a quo libellus auctior contractus est, dum adventicias ineptias resecat, casu fortuito historiae argumentum ad eandem summam redegerit, quam ex veteri traditione complectebatur antequam ab ementito Eurippio auctum fuit. At quicquid demum verius videbitur, iam nunc plane certum est larvatum narratorem qui hic se Eurippum vocat, secundum discipulum Iohannis, cum isto sive Eurippio sive Herpio superioris fabulae personam esse tribus nominibus unam.

[55] [tertia;] Tertiae classis qualemcumque notitiam interim subministrat latina interpretatio graeci cuiusdam libelli quam edidit Lipomanus [Tomus sextus Vitarum sanctorum priscorum Patrum (Romae, 1558), fol. 199 – 203.] iterumque Surius [Vitae sanctorum, edit. 1618, t. VIII, p. 318 – 22.] : qui sine ulla veri specie huic operi nomen inscripsit Symeonis Metaphrastae. Praeterea ex apographis olim a quodam collega paratis cognovimus ὑπόμνημα εἰς τὸν ἅγιον προφήτην καὶ πρόδρομον ἀπόστολόν τε καὶ μάρτυρα Ἰωάννην τὸν βαπτιστήν quod habetur in codice Bibliothecae Nationalis Parisiensis 1474, fol. 174v – 191, partemque postremam eiusdem operis, quale exstat in codice graeco eiusdem Bibliothecae 1475, fol. 136v – 151v. At praeter ista tot alia exempla in remotissimarum terrarum angulis delitescunt, ut sine ingenti labore huius libelli genuina forma adumbrari non possit. Nos vero pro finibus angustissimis ad quos hic commentariolus redactus est, eo potiore iure a tanto conatu abstinemus, quod in hac tertia classe Zachariae historia verbis rhetoricisque ornamentis magis quam rebus aut inventis aucta fuisse videtur. Non tamen praetereundum est, quod animadvertit Basilius Istrin, in recensiones aliquot slavonicas huius operis — quae multae sunt et variae — irrepsisse commentum baptizati a Christo Zachariae [, l. c., 28. Cf. Berendts, Die Ueberlieferung, p. 13.] . Mirum sane fuisset si duae traditiones in litteris slavonicis celebratissimae non aliquo modo confluxissent.

[56] [quarta.] Tandem in codice Coisliniano 296 [In Bibliotheca Nationali Parisiensi; vid. Catal. Gr. Paris., p. 309.] continetur brevior narratio, quam Al. Berendts tertio loco collocavit, existimatque esse plane singularem, neque ulli alii cognatam [Die Ueberlieferung, p. 12.] . Attamen eiusdem originis esse non dubitamus arabicam orationem quae in codice arabico 262 Bibliothecae Nationalis Parisiensis [Cod. papyraceus, variis manibus exaratus, saec. XV, fol 250; 0,21 × 0,15 m. Vide catalogum Gulielmi de Slane, p. 71 – 72. Puncta diacritica plerumque supplevimus aut correximus. Ex isto chirographo, quod in nota praefixa “pessime scriptum” dicit Ioseph Ascari, neque iniuria, commentarium de exturbatione urbis Hierosolymorum a Persis edidit I. Broydé apud Couret, La prise de Jérusalem par les Perses, en 614, Revue de l'Orient chrétien, t. II (1897), p. 147 – 54.] nomine Iohannis Chrysostomi falsissime inscripta est; nisi quod haec rerum seriem aliquanto ulterius persequitur. Quapropter ista etiam usui esse poterit, si quando explorandi altius hanc quaestionem, nova documenta copiam dederint. Quod si potiore utilitate carebit, pro epitome Passionum maiorum quae a nostro commentariolo excluduntur, hoc loco accipitor.

Cum auxilio Dei et gratia eius adiumenti scribere incipimus orationem quam habuit Iohannes Chrysostomus de historia Elisabeth ac filii eius et de saxo quod iis ambobus apertum est.

In diebus illis cum natus esset Iohannes, Herodes rex eum occidere studuit, missoque (nuntio) ad Zachariam eius patrem, dixit ei: “Trade mihi Iohannem filium tuum”. Elisabeth autem, clam accepto Iohanne, fugerat in montuosam regionem, quia Herodem formidabat. Dixit Zacharias satelliti quem ad eum miserat Herodes: “Nescio ubi sit filius meus; ego enim Domini Dei mei sum servus neque domum meam modo deverti”. Herodes autem dixit ei: “Ubinam occultasti filium tuum? Mitte eum ad me. An vero ignoras sanguinem tuum esse sub manu mea praepotenti?” Respondit ei Zacharias dicens: “Vivit Dominus (fo 99) Deus meus! Nescio ubi sit filius meus: quippe qui sim Domini Dei mei servus. Nescio ubi sit filius meus.” Tunc Herodes ira excanduit atque invidia et indignatione repletus est vultumque eius furor commutavit, praecepitque ut occideretur Zacharias, cum altari Dei ministraret. Ingressi (satellites) occiderunt eum inter templum et altare. Deinde invaluerunt ira et invidia Herodis; qui exercitum misit in omnes partes regionis suae, ut Iohannem capesserent.

Conspecta est autem a militibus Elisabeth in monte Iohannem filium suum deferens fugiensque quam celerrime poterat. Illi igitur conisi sunt ut ea potirentur. Quae exclamavit dicens: “Mons Dei, serva matrem cum filio inique vexatam.” Et cum haec verba dixisset, apparuit ei eiusque filio angelus Domini, qui utrumque in tuto collocavit in interioribus montis, quasi essent in hortis Paradisi absconditi in permagna luce. Eratque angelus (fo 99v) Domini cum utroque. Milites autem portentum conspicati quod in iis ambobus contigerat, declinaverunt atque ad regem confugerunt; cui portentum nuntiaverunt quod propter Elisabeth et filium eius evenerat. Quae cum Herodi perlata essent, veritus est neque amplius misit qui eos ambo conquirerent; quia terror et miratio ingens eum comprehenderant cum audiret quantum et quam mirabile portentum accidisset. Nempe angelus…

〈Tum angelus〉 Domini ostendit Elisabeth in monte interiore fontem aquae vivae salientem et multam panum copiam ac mel silvestre quod e rupe stillabat. Et dixit illi: “Remove ab ubere filium tuum, neque ex pane victum ei praebe sed fac ut melle pascatur.” Egit itaque Elisabeth sicut praeceperat ei angelus Dei, et filium suum ab ubere removit cibumque ex melle ei praebuit. Necdum noverat Elisabeth caedem Zachariae viri sui. Dixit autem angelus (fo 100) Domini ad eam: “Elisabeth!” Dixit illa: “Quid iubes, domine?” Dixit ei: “Zachariam patrem huius pueri occidit Herodes rex. Tu vero surge celeriter; accipe filium tuum et proficiscere in domum patris tui et esto illic donec adoleverit filius tuus Iohannes.” Tum dedit illi vas plenum melle silvestri, dicens: “Hoc pasce infantem istum, quia futurus est propheta magnus in Israel.” Et eduxit illam ex monte ostenditque ei viam quam teneret atque ab ea discessit. Abiit igitur Elizabeth in domum patris sui atque in educando filio suo ea ratione usa est quam praeceperat ei angelus Domini [Hic desinit codex Coislinianus.] .

Puer autem crevit atque adolevit, habitavitque in deserto donec se ostendit (populo) Israel. Cibus eius erant locustae et mel silvestre 〈ipseque erat〉 indutus corio et villo cameli neque (fo 100v) temetum bibebat. In illis autem diebus venit in eum spiritus Domini ut praedicaret baptismum paenitentiae in remissionem peccatorum. Adieruntque ad eum multitudines ex (urbe) Hierosolymis et ex terra Iudaeae confitentes peccata sua. Et baptizabat eos in Iordane fluvio. Viditque Dominum, Christum accedentem ad se cum turbis, ut ab eo baptizaretur et dixit: “Ecce agnus Dei, qui portat peccata mundi.” Et postquam baptizatus est Dominus, cum hic esset in aqua, vidit (Iohannes) caelum apertum, et Spiritus Sanctus consedit super eum instar columbae, voxque Patris exclamavit dicens: “Hic est filius meus carissimus, quo delectatus sum: huic oboedite.” Cui sit regnum et virtus et dignitas et adoratio et laus nunc et semper et in aeternitatem saeculorum. Amen.

§ VI. Synaxaria et Menologia.

[57] [Fere translaticiam historiam recinunt] Postquam de variis fabulis exposuimus quibus Zachariae historia sive aucta sive adulterata est, earumque ortus, incrementa, propagines, quantum huius operis condicio ferebat, prosecuti sumus, operae pretium non est altius perscrutari testimonia collecta ex libris hagiographicis, qui non sunt nisi harum narrationum ultima receptacula. Perpaucis igitur ista memorasse sufficiat.

[58] [Synaxarium Constantinopolitanum,] Synaxarium ecclesiae Constantinopolitanae [Synax. Eccl. CP., p. 15 – 16.] artificiose conflavit veterem παράδοσιν quam ex Origene didicimus, et alteram fabulam quae cum Protevangelio coaluit. Fingit quippe Iudaeos Zachariae iratos, quod Deiparam in ordine virginum collocasset, non quidem statim ei manus intulisse, at tempora praestolatos Herodem in Zachariam concitasse, cum ille caedem infantium decerneret; quo iubente, Zachariam a civibus suis in eum locum raptatum esse ubi Mariam post partum constituerat, ibique sanguinem suum profudisse. Concluditur elogium iisdem paene verbis quae leguntur in libro de Vitis Prophetarum: Ὃν λαβόντες οἱ ἱερεῖς ἔθαψαν et quae sequuntur [Vide num. 29, p. 12.] .

[59] [Menologium Basilii] Menologium Basilii de Origeniana narratiuncula plane silet. De altera haec habet: Ἀκούσασα δὲ ἡ μήτηρ Ἰωάννου ὅτι μέλλει Ἡρώδης ὁ τῶν Ἰουδαίων βασιλεὺς φονεύειν τὰ ἐν Βηθλεὲμ βρέφη, βουλόμενος καὶ σὺν αὐτοῖς φονεύειν καὶ τὸν κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστόν, τότε μετὰ μῆνας ἓξ τῆς αὐτοῦ κυήσεως, ἔκρυψεν αὐτὸν ἐν τῷ σπηλαίῳ πέραν τοῦ Ἰορδάνου. Ἐπιζητήσας δὲ τοῦτον ὁ Ἡρώδης καὶ μὴ εὑρών, προσέταξε σφαγῆναι τὸν πατέρρα αὐτοῦ Ζαχαρίαν μέσον τοῦ θυσιαστηρίου, ὅτι ἐκεῖ προσέφυγε φοβηθείς [Recolatur hic quod superius de Iacobo Edessaeo annotatum est (num. 33, p. 13).] , καὶ χεθῆναι τὸ αἷμα αὐτοῦ εἰς τὸν ναόν. Ἐσφάγη οὖν, καὶ ἔρριψαν αὐτὸν ἐν τῷ κρημνῷ. Οἱ δὲ συγγενεῖς αὐτοῦ ἀναλαβόμενοι τὸ λείψανον αὐτοῦ κατέθεντο ἐν τῷ τάφῳ τῶν πατέρων αὐτοῦ [Menologium Graecorum, pars l (Urbini, 1727), p. 16.]

[60] [et Synaxarium armenium;] Synaxarium armenium [ (Constantinopoli, 1834), t. II, p. 116. Aliud exemplar nancisci non potui.] paucis primum refert historiam evangelicam non secus atque duo libri modo memorati. Deinde ita pergit:

Herodes autem, cum infantes Bethlehem trucidaret, Iohannem quoque decrevit occidere. Itaque Elisabeth puerum assumens, fugit in solitudinem; (quos) assecuti satellites interficere volebant. At, Deo protegente, puer una cum matre eius servatus est, delitescens in montium speluncis () donec satellites vacuis manibus ad Herodem redierunt. Deinde Iohannes inter pastores educatus est in solitudine, Elisabeth vero domum redux aetatis suae dies in pace complevit. At Zacharias in manus Herodis regis traditus occisus est inter templum et altare, eiusque corpus in fossam aliquam proiectum est (). Quod viri pii elatum sepelierunt in monumento patrum eius: aliqui etiam sanguinem eius collegerunt in lagunculis et linteis. Sequitur testimonium de his reliquiis quod infra referemus.

[61] [alexandrinum] In coptico synaxario duo Zachariae nostri elogia continuari iam diximus [Num. 35, p. 14.] . Horum posterius l. c. descriptum est. Alterius initium ex evangelio recitatur; postea notissima nobis fabula exponitur in hunc modum:

Postquam natus est Christus Dominus, advenerunt Magi ut eum adorarent. Herodes perturbatus timuit regno suo: quam ob rem (sicarios) misit occiditque omnes infantes Bethlehem bimos necdum bimos, ratus in eorum numero Christum Dominum occisum iri. Visus est autem Ioseph angelus Domini in somnio: itaque Ioseph faber lignarius, acceptis Domino Christo et Maria eius matre, in Aegyptum abiit. Iohannem vero accepit Elisabeth mater eius et in montem exiit, (ubi) manens annos sex puerum educavit: deinde mortua est. Mansit puer in solitudine donec Israelitis se ostendit. Cum autem occiderentur infantes, Herodes veritus quoque ne Iohannes Messias foret, (nuntios) misit ut hunc ab eius patre Zacharia flagitaret. Qui dixit ei: “Ubi sint puer eiusque mater nescio.” Tum (Herodes) mortem ei minatus est. Ille autem ab eo nihil territus est. Itaque militibus praecepit (Herodes) ut eum occiderent. Et interfectus est inter templum et altare. Eius autem corpus abscondit Dominus; sanguis vero eius concrescens factus est quasi lapis. Porro cum ad eum adiissent plebs et sacerdotes neque eum, ut solebant, invenirent ad orationem et sacrificium, aliquis e sacerdotibus ad altare accessit, illiusque cruorem invenit instar lapidis factum. Auditaque est vox in templo clamans: “Occisus est Zacharias Barachiae filius; cuius sanguis clamabit donec venerit ultor eius.” — Hic non est Zacharias filius Barachiae qui numeratur in duodecim prophetis minoribus. Nam iste non interfectus fuit, sed mortuus est in terra Uraiani [, al. Uzaiani, Ulani, Urati: ] ubi corpus eius integrum incorruptumque repertum est, eiusque nomine ecclesia aedificata fuit. Illius vero Zachariae corpus numquam inventum est, sed solum sanguis qui caedis eius testimonium fuit…

[62] [et aethiopium] A coptico synaxario nihil prorsus differret habessinicum si Aethiopes ignorare potuissent in qua latebra Iohannes occultus esset. Fertur apud eos Elisabeth cum filio suo aufugisse in solitudinem Sinaï, ibique mortua esse post septimum annum [E cod. Bibl. Nat. Paris. aethiop. n° 126, fol. 9v – 10.] :

Et aufugit (Elisabeth) in vastitatem Sinaï, ibique mansit puerum nutriens annos septem. Deinde cum mortua esset mater eius, puer solus relictus est in deserto donec se ostendit populo Israel.

[63] [de morte Elisabeth] Duo hic annotatu digna sunt.

a) In narratiunculis quas hactenus collegimus, Elisabeth in solitudine ubi filium suum absconderat, mortuam esse non legimus, nisi apud Iacobum Edessaeum [Superius, num. 33, p. 13.] . Istud tamen commentum Iacobo non proprium fuit. Nempe in encomio Iohannis Baptistae quod saïdice edidit Franciscus Rossi [Trascrizione di tre manoscritti copti del museo Egizio di Torino, Memorie della reale Accademia delle scienze di Torino, serie seconda, t. XXXVII (1886), p. 124, a.] , Elisabeth inducitur alloquens filium suum his verbis:

Herodes Christum quaesivit; interfecit omnes parvulos qui erant in Bethlehem. Ego vero tecum aufugi in solitudinem, cum esses parvulus. Propter te occisus est pater tuus. Nec destiti tecum fugitiva esse in solitudine, donec e corpore exii…

[graecum figmentum referunt;] Mutila sunt postrema verba; quae tamen aegre aliam patiuntur interpretationem [Quod addit F. Rossi divinando potius quam interpretando: e tu mi hai seppellito (p. 165), incertissimum est.] . Quicquid id est apertissime loquitur Cedrenus: Μετὰ δὲ δύο ἔτη ἐποίησε τὴν βρεφοκτονίαν Ἡρώδης καὶ τὸν Ζαχαρίαν ἔσωθεν τοῦ θυσιαστηρίου ἀνεῖλε λειτουργοῦντα. Ἡ δὲ Ἐλισάβετ λαβοῦσα τὸν Ἰωάννην ἐξῆλθεν εἰς τὴν ἔρημον καὶ ἐκρύβη ἐν σπηλαίῳ ἡμέρας τεσσαράκοντα καὶ ἐτελεύτησεν. Ὁ δὲ Ἰωάννης ἐν τῇ ἐρήμῳ ὁδηγηθεὶς ὑπὸ τοῦ ἀγγέλου καὶ ἐν αὐτῇ ἀνατραφεὶς ἔμεινεν ἕως τῆς τοῦ Κυρίου ἀναδείξεως [Historiarum compendium, ed. Bekker, t. I (Bonnae, 1838), p. 328 – 29.] . Ne multa, minime dubium est quin multiformi narrationum varietati, quas iam novimus, aliae versicolores fabulae adiungendae forent, nisi eas tempus attrivisset.

[64] [alius Zachariae historiam interpolant,] b) Mentio prophetae Zachariae quae in elogium synaxarii coptici irrepsit, vix aliud esse potest quam depravatio satis inepta historiae quae legitur apud Sozomenum [Historia ecclesiastica, l. IX, cap. 17, ed. R. Hussey (Oxonii, 1860), p. 917 – 19.] . Discrepat quidem nomen loci unde sacrum corpus effossum fuisse dicitur, et pro Ioiadae filio suffectus est filius Barachiae. At dissimilitudines eiusmodi in stilo alexandrini synaxarii levidenses sunt neque testimonii de quo agitur originem obscurant, sicut paulo post clarius apparebit [Num. 83, p. 23.] .

[65] [S. Elisabeth proprio die commemorant.] S. Elisabeth memoria peculiaris habetur in synaxario coptico ad diem sextum decimum mensis amsir et in aethiopico ad eundem diem (17 iacatit). Elogii perscriptor, pauca praefatus de sanctae mulieris prosapia, argumentum ex evangelio sumptum oratoria cum facundia persequitur. De commenticia Elisabeth historia, quam ipse alias rettulerat, ne verbum quidem facit [Haec pars synaxarii coptici hactenus inedita est. Vide interim F. Wüstenfeld, Synaxarium das ist Heiligen-Kalender der Coptischen Christen (Gotha, 1879), p. 303 – 304. Synaxarium aethiopicum legimus et descripsimus e cod. Bibl. Nat. Paris. aethiop. 126, fol. 185v, col. 3-fol. 186, col. 2.] .

§ VII. Mentiones variae de SS. Zachariae et Elisabeth.

[66] [SS. Zachariae et Elisabeth] Congerimus hic testimonia dissoluta quae de SS. Zacharia et Elisabeth variis in locis occurrunt. Qui hunc pulverem subigere et ex eo aliquid utile conficere poterit, illi nos ex animo gratulamur.

[67] [prosapiam commenti sunt] De Zachariae et Elisabeth prosapia et cognatione cum Beata Virgine et S. Ioseph. Has cum Evangelium reticuisset, alii aliter sibi excogitaverunt. Exemplo sit enarratio Andreae Cretensis.

[Andreas Cretensis,] Εἰκοστὸς τρίτος ἀπὸ γένους Δαυῒδ καὶ Σολομῶντος εὑρίσκεται ὁ Ματθάν· ὃς ἔγημε Μαρίαν ἐκ τῆς Ἰούδα φυλῆς καὶ ἐγέννησεν Ἰακὼβ τὸν πατέρα τοῦ τέκτονος καὶ θυγατέρας τρεῖς· Μαρίαν, Σοβὴ καὶ Ἄνναν. Καὶ ἡ μὲν Μαρία γεννᾷ Σαλώμην τὴν μαίαν· ἡ δὲ Σοβὴ γεννᾷ Ἐλισάβετ· ἡ δὲ Ἄννα γεννᾷ τὴν θεοτόκον· ὡς εἶναι τὴν θεοτόκον ἑγγόνην Ματθὰν καὶ Μαρίας τῆς γυναικὸς αὐτοῦ, τὴν δὲ Ἐλισάβετ καὶ τὴν Σαλώμην ἀνεψιὰς μὲν τῆς Ἄννης, ἐξαδελφὰς δὲ τῆς θεοτόκου [P. G., t. XCVII, p. 1325; cf. Diekamp, Hyppolytos von Theben, p. 41 – 42.] .

Idem stemma aliis auctum inventis legitur apud Cosmam Vestitorem, et consimili forma, sub nomine Hippolyti Thebani, in Ὑπομνηστικῷ Iosephi, capite centesimo sexto; quod spurium esse contendit Franciscus Diekamp [L. c., p. LVI, 150 – 51.] .

[68] [Hippolytus Thebanus,] Aliter Hippolytus Thebanus: Ἰάκωβος δὲ ὁ γεγονὼς ἐπίσκοπος πρῶτος ὑπὸ τῶν ἀποστόλων, ἀδελφὸς μὲν τοῦ Κυρίου κατὰ σάρκα λέγεται εἶναι, υἱὸς δὲ τοῦ τέκτονος Ἰωσήφ ἐστιν ἐκ τῆς βιωτικῆς αὐτοῦ γυναικός, ἀδελφὸς Σίμωνος καὶ Ἰούδα καὶ Ἰωσῆ. Τέσσαρας γὰρ υἱοὺς ἔσχεν ὁ Ἰωσὴφ καὶ δύο θυγατέρας, τήν τε Ἐσθὴρ καὶ τὴν Μάρθαν ἐκ τῆς γυναικὸς αὐτοῦ τῆς Σαλώμης, θυγατρὸς Ἀγγαίου τοῦ ἀδελφοῦ Ζαχαρίου τοῦ ἱερέως, τοῦ πατρὸς Ἰωάννου τοῦ βαπτιστοῦ, υἱοῦ Βαραχίου τοῦ υἱοῦ Ἀβιᾶ τοῦ ἱερέως (καὶ τότε ἐχήρευσεν Ἰωσήφ)· ὠς εἶναι τὴν Σαλώμην καὶ τὸν βαπτιστὴν Ἰωάννην ἀδελφῶν τέκνα ἀρρενικῶν. Ὁ γὰρ Ἀγγαῖος υἱὸς Βαραχίου, θεῖος δὲ Ἰωάννου. Ὁμοίως δὲ καὶ ὁ Ζαχαρίας ἀδελφὸς Ἀγγαίου, θεῖος δὲ Σαλώμης τῆς γυναικὸς Ἰωσὴφ τοῦ τέκτονος. Σαλώμην δέ φημι οὐ τὴν μαίαν, ἀλλὰ τὴν γυναῖκα τοῦ τέκτονος Ἰωσήφ. Ἡ γὰρ μαία ἀπὸ Βηθλεὲμ ἐτύγχανεν, ἀνεψιὰ καὶ αὐτὴ οὖσα τῆς Ἐλισάβετ καὶ τῆς ἁγίας παρθένου Μαρίας· καὶ δηλοῖ τὸ κατὰ Λουκᾶν. εὐαγγέλιον. Τρεῖς γὰρ ἦσαν ἀδελφαὶ ἀπὸ Βηθλεὲμ θυγατέρες Ματθὰν τοῦ ἱερέως καὶ Μαρίας τῆς αὐτοῦ γυναικός, ἐπὶ τῆς βασιλείας κλεοπάτρας καὶ Σώπαρος τοῦ Πέρσου, πρὸ τῆς βασιλείας Ἡρῴδου υἱοῦ Ἀντιπάτρου. Ὄνομα τῇ πρώτῃ Μαριάμ, καὶ ὄνομα τῇ δευτέρᾳ Σοββή, καὶ ὄνομα τῇ τρίτῃ Ἄννα. Ἔγημέν τε ἡ πρώτη ἐν Βηθλεὲμ καὶ ἔτεκεν Σαλώμην τὴν μαίαν. Ἔγημεν καὶ ἡ δευτέρα ἐν Βηθλεὲμ καὶ ἔτεκεν τὴν Ἐλισάβετ. Ἔγημεν δὲ καὶ ἡ τρίτη εἰς τὴν γῆν τῆς Γαλιλαίας καὶ ἐγγέννησεν Μαρίαν τὴν θεοτόκον. Ὡς εἶναι τήν τε Σαλώμην καὶ τὴν Ἐλισάβετ καὶ τὴν ἁγίαν Μαρίαν τὴν θεοτόκον θυγατέρας ἀδελφῶν τριῶν θηλειῶν. Ἐντεῦθεν οὖν ὁ βαπτιστὴς Ἰωάννης καὶ ὁ Κύριος ἡμῶν ἀνεψιοὶ λέγονται εἶναι. Υἱὸς δὲ τοῦ Ἰωσὴφ λέγεται, ἐπειδὴ τῶν υἱῶν αὐτοῦ τῶν ἐκ τῆς πρώτης γυναικὸς ἀδελφός ἐστιν ἐκ τῆς συναναστροφῆς καὶ τῆς συγγενείας τοῦ Ἀγγαίου ἀδελφοῦ Ζαχαρίου τοῦ ἱερέως [Diekamp, l. c., p. 7 – 10; cf. p. 14 – 15.] .

[69] [synaxaristae,] Cum istis conferamus synaxaria.

Vide Constantinopolitanum ad diem octavum septembris in nativitate Deiparae.

Synaxarium alexandrinum in festo sanctae Elisabeth [Wüstenfeld, l. c., p. 303 – 304.] :

Haec sancta erat e civitate Hierosolymis. Nomen matris eius erat Sophia. Pater autem eius vocabatur Mathat filius Levi, filii Malchi, e stirpe Aaron e tribu Levi. Consanguinea erat Dominae matris Dei nostri. Nam Mathat filius Levi tres filias habuit. Maior natu, Maria nomine, mater fuit Salome, quae in maxime miranda nativitate (Christi) Dominae nostrae velut obstetrix affuit. Altera, nomine Sophia, mater fuit huius sanctae Elisabeth. Natu minima, nomine Anna peperit Dominam sanctam Mariam. Itaque Salome, Elisabeth et Maria matrem una quaeque habebant aliarum materteram.

Haec more suo descripsit Aethiops (l. c.).

[70] [Iesudad Syrus,] Iesudad Meruensis, in commentario Novi Testamenti, quem proxime editura est Margarita Dunlop Gibson, aliud stemma constituit, quod brevissime significavit E. Nestle [The Relation of Mary and Elisabeth, The Expository Times, t. XVII (1905), p. 140.] , hoc modo:

Elisabeth filia fuit Anon, sororemque habuit Dina: e qua et eius marito Sadoc nata est Maria Deipara. Sadoc vero filius fuit Zotham, filii Eliezer; a quo Eliezer genitus erat Mathan, pater Iacob qui fuit pater sancti Ioseph. Quae pauca exempla satis superque ostendunt quam libere traditio per avia et derupta vagata sit. [alii.] Nec referre vacat quid labentibus saeculis varii scriptores in tam impunita fingendi licentia de suo quisque addiderint.

[71] [Zacharias in protevangelio fertur Mariam virginem,] De iis quae Zacharias egerit cum Beata Virgine. Protevangelium Iacobi, VIII, 2 – X [Tischendorf, Evang. apocr., p. 16 – 21.] :

Γενομένης δὲ αὐτῆς δωδεκαετοῦς συμβούλιον ἐγένετο τῶν ἱερέων λεγόντων· &ldquogr;Ἰδοὺ ἡ Μαρία γέγονεν δωδεκαετὴς ἐν τῷ ναῷ Κυρίου· τί οὖν αὐτὴν ποιήσωμεν μήπως μιάνῃ τὸ ἁγίασμα Κυρίου;&rdquogr; Καὶ εἶπον τῷ ἀρχιερεῖ· &ldquogr;Σὺ ἕστηκας ἐπὶ τὸ θυσιαστήριον Κυρίου, εἴσελθε καὶ πρόσευξαι περὶ αὐτῆς, καὶ ὃ ἐὰν φανερώσει σοι Κύριος, τοῦτο καὶ ποιήσωμεν.&rdquogr; Καὶ εἰσῆλθεν ὁ ἀρχιερεὺς λαβὼν τὸν δωδεκακώδωνα εἰς τὰ ἅγια τῶν ἁγίων, καὶ ηὔξατο περὶ αὐτης. Καὶ ἰδοὺ ἄγγελος Κυρίου ἐπέστη λέγων αὐτῷ· &ldquogr;Ζαχαρία, Ζαχαρία, ἔξελθε καὶ έκκλησίασον τοὺς χηρεύοντας τοῦ λαοῦ, καὶ ἐνεγκάτωσαν ἅμὰ ῥάβδον, καὶ ᾧ ἐὰν ἐπιδείξῃ Κύριος σημεῖον, τούτου ἔσται γυνή.&rdquogr; Ἐξῆλθον δὲ οἱ κήρυκες καθ᾽ ὅλης περιχώρου τῆς Ἰουδαίας, καὶ ἤχησεν ἡ σάλπιγξ Κυρίου, καὶ ἔδραμον πάντες.

[a Deo admonitus,] Ἱωσὴφ δὲ ῥίψας τὸ σκέπαρνον ἐξῆλθεν εἰς συνάντησιν αὐτῶν· καὶ συναχθέντες ἀπῆλθον πρὸς τὸν ἀρχιερέα, λαβόντες τὰς ῥάβδους. Λαβὼν δὲ ἁπάντων τὰς ῥάβδους εἰσῆλθεν εἰς τὸ ἱερὸν καὶ ηὔξατο. Τελέσας δὲ τὴν εὐχὴν ἔλαβε τὰς ῥάβδους καὶ ἐξῆλθε καὶ ἐπέδωκεν αὐτοῖς· καὶ σημεῖον οὐκ ἦν ἐν αὐταῖς. Τὴν δὲ ἐσχάτην ῥάβδον ἔλαβεν Ἰωσήφ· καὶ ἰδοὺ περιστερὰ ἐξῆλθεν ἐκ τῆς ῥάβδου καὶ ἐπετάσθη ἐπὶ τὴν κεφαλὴν Ἰωσήφ. Καὶ εἶπεν ὁ ἱερεὺς τῷ Ἰωσήφ· &ldquogr;Σὺ κεκλήρωσαι τὴν παρθένον Κυρίου παραλαβεῖν εἰς τήρησιν ἑαυτῷ.&rdquogr; Καὶ ἀντεῖπεν Ἰωσὴφ λέγων· &ldquogr;Υἱοὺς ἔχω καὶ πρεσβύτης εἰμί, αὕτη δὲ νεᾶνις· μήπως περίγελως γένωμαι τοῖς υἱοῖς Ἰσραήλ.&rdquogr; Καὶ εἶπεν ὁ ἱερεὺς τῷ Ἰωσήφ· &ldquogr;Φοβήθητι Κύριον τὸν Θεόν σου, καὶ μνήσθητι ὅσα ἐποίησεν ὁ Θεὸς Δαθὰν καὶ Ἀβειρὼν καὶ Κορέ, πῶς ἐδιχάσθη ἡ γῆ καὶ κατεπόθησαν διὰ τὴν ἀντιλογίαν αὐτῶν. [sancto Ioseph concredidisse] Καὶ νῦν φοβήθητι, Ἰωσήφ, μήπως ἔσται ταῦτα ἐν τῷ οἴκῳ σου.&rdquogr; Καὶ φοβηθεὶς Ἰωσὴφ παρέλαβεν αὐτὴν εἰς τήρησιν ἑαυτῷ…

[et munia virginum] Ἐγένετο δὲ συμβούλιον τῶν ἱερέων λεγόντων· &ldquogr;Ποιήσωμεν καταπέτασμα τῷ ναῷ Κυρίου.&rdquogr; Καὶ εἶπεν ὁ ἱερεύς· &ldquogr;Καλέσατέ μοι παρθένους ἀμιάντους ἀπὸ τῆς φυλῆς Δαυΐδ.&rdquogr; Καὶ ἀπῆλθον οἱ ὑπηρέται καὶ ἐζήτησαν καὶ εὗρον ἑπτὰ παρθένους. Καὶ ἐμνήσθη ὁ ἱερεὺς τῆς παιδὸς Μαριάμ, ὅτι ἦν ἐκ τῆς φυλῆς Δαυΐδ, καὶ ἀμιάντος ἦν τῷ Θεῷ. Καὶ ἀπῆλθον οἱ ὑπηρέται καὶ ἤγαγον αὐτήν. Καὶ εἰσήγαγον αὐτὰς ἐν τῷ ναῷ Κυρίου. Καὶ εἶπεν ὁ ἱερεύς· &ldquogr;Λάχετε μοι τίς νήσει τὸ χρυσίον καὶ τὸ ἀμίαντον καὶ τὴν βύσσον καὶ τὸ σηρικὸν καὶ τὸ ὑακίνθινον καὶ τὸ κόκκινον καὶ τὴν ἀληθινὴν πορφύραν. [illi detulisse;]” Καὶ ἔλαχεν τὴν Μαριὰμ ἡ ἀληθινὴ πορφύρα καὶ τὸ κόκκινον, καὶ λαβοῦσα ἀπίει εἰς τὸν οἶκον αὐτῆς. Τῷ δὲ καιρῷ ἐκείνῳ ἐσίγησεν Ζαχαρίας; καὶ ἐγένετο ἀντ᾽ αὐτοῦ Σαμουήλ, μέχρις ὅτου ἐλάλησεν Ζαχαρίας…

De interrogatione Mariae et Ioseph coram Zacharia antea breviter dictum est [Num. 22 – 23, p. 10 – 11.] .

[72] [Gabrielem ei ministrantem videt.] De visionibus Zachariae in templo. Pantaleon diaconus in encomio Gabrielis archangeli de Zacharia haec habet (e codice Parisiensi, 1519, p. 303 – 304).

[γ᾽] Ἀλλὰ καὶ τῶ προφήτῃ Ζαχαρίᾳ ἐν τῷ ναῷ θυμιῶντι αὐτὸς ἔφησεν ἐν γήρει τεκεῖν τὸν Πρόδρομον ὁπηνίκα καὶ τὴν ἀφωνίαν αὐτῷ δέδωκεν τὸ τῆς ἀπιστίας ἐπιτίμιον. [δ᾽] Τὸν αὐτὸν οὖν θειότατον Γαβριὴλ ἐθεάσατο πάλιν ὁ αὐτὸς Ζαχαρίας εἰς τὰ ἅγια τῶν ἁγίων κομίζοντα τροφὴν οὐρανόθεν τῇ θεομήτωρι [Latine apud Migne, P. L., CXL, col. 588 – 89.] .

Satis antiquum id commentum certe fuit: utpote illi simillimum quod iam in Corano Mohammedus exornaverit [Sur. III, vers. 32. Cf. Protevangelium, VIII, 1 (Tischendorf, p. 16).] .

[73] [Nuntius Angeli ad Elisabeth.] De ortu Iohannis Baptistae. Barbarus Scaligeri paulo postquam angelum in templo visum fuisse Zachariae narravit, mentionem hanc subdit ab evangelio alienam:

In his temporibus adnuntiavit Elisabeth angelus de Iohanne, in eodem consulatum Lentuli et Silvani, VIII kal. Aprelis (al. Aprilis) [Mommsen, Chronica minora, p. 276; cf. Frick, p. 334.] .

[74] [Zachariam ab ipso Herode occisum credunt Aethiopes.] De interitu Zachariae. Nescio quo consilio aethiopicus interpres Protevangelii, veterem narrationem ita detorsit ut rex Herodes Zachariam sua ipse manu trucidasse diceretur:

Tum Herodes rex noctu consurgens abiit in templum Domini, ubi erat Zacharias sacerdos eumque in ipso loco interfecit; neque ullus umquam fuit e filiis Israel qui id rescisceret [Apud Mar. Chaine, Le Cycle de la Vierge, l. c., p. 193 – 94.] .

[75] [Somnia Mohammedanorum.] Tandem ut conspiciatur quibus veluti meatibus istae fabulae se diffuderint, non supervacaneum erit indicasse portentum quod inter alia multa perabsurda de Zacharia decantarunt Mohammedani. Zachariam enim aiunt cum a Iudaeis accusaretur quasi virginem Mariam corrupisset, rogasse Deum ut truncus arboris dehisceret; in quo cum se occultasset, arbor rursus cohaesit; hanc, prodente diabolo, a Iudaeis sectam fuisse nec inventum esse Zachariam [Vide, exempli gratia, Tabari Annales, ed. de Goeje, ser. I, t. II, p. 734.] . Fortasse huic vesano somnio ortum dedit recordatio aliqua subobscura miraculi quod S. Elisabeth in rupe patrasse dictitabatur.

[76] [Apocryphum Zachariae.] De verbis πατρὸς Ἰωάννου appositis nomini Zachariae, in ea serie τῆς στιχομετρίας quae dicitur Nicephori, ubi enumerantur opera apocrypha Veteris Testamenti [Nicephori archiepiscopi Constantinopolitani opuscula historica ed. de Boor (Lipsiae, 1880), p. 135; Th. Zahn, Geschichte des neutestamentlichen Kanons, t. II, 2 (Erlangen, 1890), p. 300.] , otiosum foret hoc loco disputare. Quod “apocryphum Zachariae” quid commune habere videatur cum narratiunculis antea relatis, docebitur lector apud Alexandrum Berendts [Studien, p. 9 et seq.] .

CAPUT TERTIUM
De cultu SS. Zachariae et Elisabeth.

§ I. De sepulcro S. Zachariae.

[77] [Sepulcrum Zachariae penitus ignoratum] Si quid umquam antiquitatis monumenta liquido demonstrarunt, scripta documenta quae superiore indagatione collegimus, evidenter ostendunt eos ipsos qui ista primi composuere vel potius confinxere, ne suspicatos quidem esse traditionem ullam quae certo loco Zachariae sepulcrum constitueret. Immo postquam huius occisio translaticia quadam forma narrari coepta est, plerique scriptores de tumulo et ossibus sancti viri aut reticuerunt, aut pro suo quisque lubitu contraria locuti sunt.

[78] A) Protevangelium aliique id genus libelli negant Zachariae corpus umquam inventum fuisse. [alii alibi collocarunt,] — B) Oratio coptica quae num. 32 edita est, fingit illud a militibus Herodis in eodem tumulo cum parvulis Bethlehemitanis humatum fuisse. — C) Pseudo-Eurippus Zachariae cadaver ab angelis nescio unde allatum sub altare templi conditum fuisse narrat, quod templum in civitate Bethlehem exstitisse fraudator iste comminiscitur. — D) Libellus de Prophetarum vitis secundum exemplar Parisiense, Zachariae tumulum assignat Hierosolymis, ut videtur, ἐν οἴκῳ Θεοῦ ἐχόμενα τοῦ ναοῦ Κυρίου [Sup. num. 30, p. 12.] . — E) Cum hac fabula quoquo modo coniungendus est rumor quem peregrinator moslemicus Ali Heravensis paulo ante annum 1191 Hierosolymis audivit: sepulcrum Zachariae latere in spelunca quae nunc dicitur antrum animarum (), sub saxo illo sacrato quod subiacet tholo fani Omarensis [Ch. Schefer, Aboul Hassan Aly el Herewy, Indication sur les lieux de pèlerinage (extraits), Archives de l'Orient latin, t. I (Paris, 1881), p. 600.] (). — F) Synaxarium ecclesiae Constantinopolitanae suo etiam modo librum de vitis Prophetarum detorquens, Zachariam a sacerdotibus conditum esse vult μετὰ τῶν πατέρων αὐτοῦ ἐν Ἰερουσαλήμ [P. 16.] . — G) Hippolytus Thebanus asseverat Zachariae corpus proiectum fuisse in convallem Iosaphat: Ἐν τῷ γὰρ ἱερατεύειν αὐτὸν κατὰ τὸ ἔθος λιθοβολήσαντες αὐτὸν καὶ κροταφήσαντες (ed. κροταφίσαντες) ἀπέκτειναν καὶ σύραντες ἐκρήμνησαν (ed. ἐκρέμνησαν αὐτὸν εἰς τὴν κοιλάδα τοῦ Ἰωσαφάτ [Diekamp, p. 2, cf. p. 11, et annotationem editoris, p. 78.] . Cuius opinionis originem eiusmodo esse conicimus.

[79] [alii in valle Iosaphat,] Stabant e regione templi, sub ipsis radicibus montis Olivarum, sepulcra pervetusta, quorum unum, quod hodie quoque consistit [Cf. F. de Saulcy, Histoire de l'art judaïque, 2e éd. (Paris, 1864), pp. 225, 261 – 63.] , ab antiquissimo tempore Zachariae prophetae nomine inclitum erat, quem ex Iudaeorum sententia fuisse filium Ioiadae non dubitamus. Qui veterem pontificem ibi depositum putabant, congruenter et loco et historiae fingere poterant illius corpus post patratam caedem, ex edita templi area praecipitatum fuisse in convallem Iosaphat, et hoc modo impressa esse sanguinea vestigia, quae simpliciores fratres, ut Hieronymi verbis utar, monstrabant in portarum exitibus quae Siloam ducunt [P. L., t. XXVII, col. 174; cf. sup., num. 26.] , non procul ab ea parte vallis, ubi, in clivo adverso stat monumentum Zachariae. Iam vero postquam illius occisionis memoria ad patrem Iohannis traducta est, huic etiam sepulcrum cesserit necesse est, quod et propinquitate loci et opinione vulgi cum cruentatae rupis historia conecti solebat. Ceterum verba Hippolyti mire quadrant in Menologium Basilianum, ubi narratiuncula libelli de vitis Prophetarum rursus aliter depravata perspicitur [Sup., num. 59.] .

[80] Idem monumentum designare videtur Theodosius periegeta: Sanctus Iacobus … positus est in monte Oliveti. Ipse sanctus Iacobus et sanctus Zacharias et sanctus Symeon in una memoria positi sunt, quam memoriam ipse sanctus Iacobus fabricavit, corpora eorum ipse ibi recondidit et se ibi cum eis praecipit poni [Geyer, Itin. Hierosol., l. c., p. 142.] . Quod testimonium exscripsit iisdem prope verbis Gregorius Turonensis: Iacobus apostolus … spiritum reddidit sepultusque est in monte Oliveti in memoriam quam sibi ipse prius fabricaverat, et in qua Zacchariam ac Symeonem sepelierat [In gloria martyrum, ed. B. Krusch, MG., Scr. rer. merov. t. I, p. 503.] . Transiit haec opinio ad peregrinatores non paucos sequioris aevi.

[81] [nonnulli Sebastae,] Memoratur etiam Zachariae sepulcrum Sebastae Samariae, prope Neapolim. Auctores huius sententiae fere sunt scriptores mohammedani inde a saeculo duodecimo. Audiatur unus Iacut in lexico geographico:

Sebastia pagus est in Palaestinae partibus biduo distans ab Urbe Sancta. Ibi sepulcrum est

Zachariae et Iohannis () filii Zachariae — utrique sit pax! — et complurium e prophetis et sanctis viris [Ferd. Wüstenfeld, Iacut's geographisches Wörterbuch, t. III (Leipzig, 1868), p. 33.] .

Huius opinionis, sive inter christianos umquam invaluit, sive apud solos moslemos fidem habuit, ortus minime obcurus est. A tempore satis antiquo Sebastae colebatur tumulus Iohannis Baptistae. Locus filio sacer parentum memoria aliqua diu carere non potuit. Itaque loci custodes sibi providerunt urnulam in qua olim Zachariae corpus asservatum fuisse diceretur, ut ait Iohannes Phocas (a. 1177). Qui cum rettulisset ostendi Sebastae carcerem in quo Iohannes ab Herode coniectus esse crederetur, hoc sanctuarium describit his verbis: Ἡ δὲ τοιαύτη φυλακή ἐστιν ὑπὸ τὴν γῆν, ἔχουσα βαθμίδας ἐκ τῶν ἄνωθεν ἕως αὐτῆς εἴκοσιν, ἐν δὲ τῷ μέσῳ αὐτῆς ὑπάρχει θυσιαστήριον περὶ τὸν τόπον καθ᾽ ὃν ἀπεκεφαλίσθη ὑπὸ τοῦ σπεκουλάτορος. Δεξιᾷ δὲ τοῦ τοιούτου θυσιαστηρίου ἐστὶ λαρνάκιον ἐν ᾧ ἐτεθησαύριστο τὸ σῶμα τοῦ ἁγίου Ζαχαρίου τοῦ πατρὸς τοῦ προδρόμου. Ἐν δὲ τῷ εὐωνύμῳ ἕτερον λαρνάκιον ἐν ᾧ ἐστι κείμενον τὸ σῶμα τῆς ἁγίας Ἐλισάβετ τῆς μητρὸς αὐτοῦ [Recueil des historiens des croisades, Historiens Grecs, t. I (Paris, 1875), p. 537.] . Dein ex hac cista quae Zachariae corpus aliquando continuisse putabatur (ἐτεθησαύριστο), ineptus quidam rumor sepulcrum fecit in quo eius ossa reapse quiescerent. Tumulum vero S. Elisabeth, qui hoc loco velut ad exaggerandam fraudem erectus est, antiquitas universa nusquam exsistere novit.

[82] [aliqui etiam Beth-Zachariae.] Neglegi hoc loco possunt dicta peregrinorum qui Zachariam nostrum venerati sunt in ecclesia viculi Beth-Zachariae prope Eleutheropolim, ubi saeculo quinto inventum fuisse corpus Zachariae prophetae fama tulit. Vide quae modo exponentur.

§ II. De reliquiis Sancti Zachariae.

[83] [Reliquiae Zachariae Constantinopolim advectae,] Anno 415 S. Zachariae reliquias Constantinopolim advectas esse narrat Chronicon paschale [Dindorf, l. c., t. I, p. 572 – 73.] : Καὶ ἐκομίσθη ἐν Κωνσταντινουπόλει διὰ τῆς Χαλκηδονησίας σκάλας λείψανα Ἰωσὴφ τοῦ υἱοῦ Ἰακὼβ καὶ Ζαχαρίου τοῦ πατρὸς τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ βαπτιστοῦ μηνὶ γορπιαίῳ πρὸ ς᾽ νωνῶν σεπτεμβρίων ἡμέρᾳ σαββάτῳ, βασταζόντων τὰ αὐτὰ λείψανα ἐν γλωσσοκόμοις δυσὶν Ἀττικοῦ πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως καὶ Μωσέως ἐπισκόπου Ἀνταράδου Φοινίκης, καθεζομένων αὐτῶν ἐν βουριχαλίοις· ἅτινα ἀπέθεντο ἐν τῇ μεγάλῃ ἐκκλησίᾳ προπέμποντος Οὔρσου ἐπάρχου πόλεως καί πάσης τῆς συγκλήτου. Non supervacaneum erit notasse factam esse hanc translationem eo circiter tempore quo in agello Caphar Zachariae, qui vicus est non longe ab Eleutheropoli in Palaestina, corpus Zachariae filii Ioiadae necopinato ad lucem emersit; quod factum, sicut ipse audierat, rettulit Sozomenus [Hussey, l. c., p. 917.] . Profecto sine cuiusquam iniuria interrogari potest num sacra ossa quae anno 415 Constantinopolim allata sunt, cum iis quae Caphar Zachariae effossa modo fuerant, nihil commune habeant.

[84] [asservabantur in Chalcopratiis] Zachariae prophetae reliquias Constantinopoli in ecclesia Sancti Iacobi prope templum Sancti Conditorii in Chalcopratiis servatas esse, extremis imperii temporibus, resciscere possumus a Georgio Codino [De aedificiis Constantinopolitanis, ed. Imm. Bekker (Bonnae, 1843), p. 113.] : Τὸν ἅγιον Ἰάκωβον τὸν πλησίον αὐτῆς [I. e. τῆς ἁγίας Σοροῦ.] ὁ αὐτὸν Βασιλεὺς [Ἰουστῖνος] ἀνήγειρεν, ἔνθα εἰσὶν ἐν σοροῖς λείψανα τῶν ἁγίων νηπίων καὶ τοῦ ἁγίου Συμεὼν τοῦ θεοδόχου, καὶ προφήτου Ζαχαρίου καὶ Ἰακώβου τοῦ ἀδελφοθέου. Ergo illius Zachariae prophetae ossa coniuncte quodammodo colebantur cum reliquiis parvulorum Innocentium, duorumque sanctorum, cum quibus Zacharias pater Iohannis Hierosolymis in tumulo vallis Iosaphat quiescere putabatur. Equidem non nimiae audaciae damnaverim qui coniceret sacra ossa ad Sancti Iacobi in Chalcopratiis servata primum attributa esse nostro Zachariae, quicquid sensit ipse Codinus. Et re quidem vera easdem atque ille reliquias designare videntur testes alii, qui Zachariam patrem Iohannis nominant.

[85] [ad Sanctae Sophiae,] Nicolaus Thingeyrensis (c. a. 1151): In Constantinopoli est ecclesia quae vocatur Hagia Sophia… Hic requiescunt quoque Iacobus frater Domini et Simeon qui portavit Christum ad altare cum oblatis, Zacharias pater Iohannis Baptistae [Apud Riant, Exuviae sacrae Constantinopolitanae, t. II (Genevae, 1878), pp. 213, 215.] .

[86] [in sacello imperiali.] Descriptio sanctuarii Constantinopolitani (c. a. 1190): Hoc est Sanctuarium quod in capella imperiali Constantinopolim ad praesens continetur… Mentum cum genis occiputque Iohannis Baptistae, caput Iacobi minoris, caput iusti Symeonis; caput Zachariae patris Iohannis Baptistae; quorum duorum in eadem urbe requiescunt corpora [Ibid., p. 216 – 17.] .

[87] Antonius Novgorodensis episcopus (c. a. 1200): In eadem ecclesia (hoc est in sacello maiori palatii Buccaleonis) requiescunt Iacobus frater Domini, S. Zacharias propheta, dimidia pars Innocentium (altera parte Hierosolymis manente)… [Ibid., p. 224. Cf. Codinus, sup. num. 84, et quae, num. 32, p. 13, annotata sunt.] .

[88] [Inventio reliquiarum Zachariae obscure memorata.] In synaxario Constantinopolitano [P. 458.] ad diem undecimum februarii memoratur: ἡ εὕρεσις τοῦ λειψάνου τοῦ ἁγίου Ζαχαρίου τοῦ πατρὸς Ἰωάννου τοῦ βαπτιστοῦ. Ubi, quando, a quo haec inventio facta fuisse censeatur, nulla coniectura assequi possumus.

[89] [Caput Zachariae apud Moslemos Damascenos.] Antequam ad alias orientis partes nos convertamus, memorandus est rumor quem fando audivit Quaresmius: a Damascenis Moslemicis servari ac sollemnioribus festis maximo cum apparatu exhiberi calvam quam contendant esse caput Zachariae patris Iohannis Baptistae [Historica, theologica et moralis Terrae Sanctae elucidatio, t. II, (Antverpiae, 1639), p. 875 – 76.] . Mirandum sane non quod isti hoc commentum venditaverint, sed quod aliqui e christianis id ullo modo probabile duxerint.

[90] [Armeni credunt] In synaxario armenio, qui locus supra [Num. 60, p. 20.] allatus est, [sanguinem Zachariae] legimus Zachariae sanguinem a viris piis collectum fuisse in linteis atque lagunculis. Credulo sit animo qui vestigium obsoletae cuiusdam traditionis hic cernere sibi videatur, cum testimonium istud nitatur ipsa narratione cui auctoritatem addere simulat. Hanc ab auctore qui primus eam in medium attulit, audiamus.

Moyses enim ille Utiensis sive mavis Calancatoviensis qui saeculo circiter decimo [Agob Manandian, Beiträge zur Albanischen Geschichte (Leipzig, 1897), p. 18 – 19. Cf. p. 6. Vide etiam L. Alishan, Commentarii de Armenia (), t. I Scriptores historiae Armeniae (Venetiis, 1901), p. 173 – 76.] armenio sermone historiam regni Albanorum [Qui, alias aliter deflectente locutione, dicti sunt etiam Aluani, Alvani, Aghuani, Aghovani. Gens erratica trans Cyrum fluvium, Iberiam inter et mare Caspium illis temporibus incolebat.] scripsit, narrat S. Gregorium [ quod nomen proprietate quadam distingui videtur a communiore forma (Gregorius).] nepotem S. Gregorii Illuminatoris, quem Albanis evangelium praedicasse asseverant, secum attulisse reliquias S. Zachariae [ (Historia terrae Albanorum), ed. J. B. Emin (Mosquae, 1860), l. I, cap. 14, p. 25 – 26. Cf. C. V. Chahnazarian, (Lutetiae Parisiorum, 1860), t. I, p. 126. Neutra ex his editionibus genuinam incorruptamque scriptionem exhiberi asseveratum est in ephemeride (Ararat) 1895 – 96. Quam commentationem assequi non potuimus. Vide Manandian, op. cit., p. 6.] : [in Albaniam translatum] “Haec omnia cavens, inquit, beatus vir secum abstulit praeclarum et pretiosissimum pignus, reliquias e sanguine magni pontificis et martyris, Zachariae patris Iohannis, et sancti Pantaleonis qui Christum inclita testificatione confessus in urbe Nicomedia coronatus est. Et cum sanctissimas martyrum reliquias in magnam urbem Thsri [: oppidum praecipuum gentis Djelborum de qua infra.] in Albanorum dicione, attulisset, exstruxit ibi parvam ecclesiam ibique magna cum sollicitudine deposuit partem sanguinis Zachariae et reliquiarum sancti Pantaleonis, atque sacerdotem aliquem reliquit, qui custodiret martyres Christi iisque ministraret. Et assumens alteram partem reliquiarum sancti Zachariae et beati Pantaleonis, abiit in terram Moschorum” [, graece Μόσχοι, quos veteres interpretes Massagetas esse putaverunt (Agathangelus, ed. P. de Lagarde, Abhandlungen der historische philologischen Classe der königlichen Gesellschaft zu Göttingen, t. XXXV, 1889, p. 146; cf. Hübschmann, op. cit., p. 275, ann. 2).] . Ubi postquam in campo Vatni ad litus occidentale maris Caspii, martyrium edidit, discipuli qui cum eo venerant ex pago Haband provinciae Arthsach, in partibus Albaniae Armenis finitimae [Cf. Moyses, l. I, c. 20 et Fausti “Byzantii”, Historiam Armeniae, lib. III, c. 6: (Venetiis, 1832), p. 13 – 15. De situ pagi Haband (), vide H. Hübschmann, Die altarmenischen Ortsnamen (Strassburg, 1904), pp. 266 – 67, 349.] , corpus eius transtulerunt in patriam suam, idque condiderunt in ecclesia castelli Amaraz [ (vel ) ad septemtrionem fluvii Araxis. Hübschmann, op. cit., p. 350 (ex Moyse nostro, l. III, c. 20). Monet L. Alishan vicum grandiorem Amaras nomine exstare hodie prope urbem Gandsara, quae fuit sedes Catholicorum Albaniae (, de Armenia historia, t. I, p. 226, annot. 2).] quam ipse S. Gregorius Illuminator erexisse fertur. “Hic etiam, inquit Moyses, prope ambonem, ad partem septemtrionalem, deposuerunt sacrum sanguinem Zachariae in ampulla vitrea inclusum, et in altera ampulla, reliquias beati Pantaleonis. Et utraque ampulla deposita prope sanctissimas reliquias nepotis sancti Gregorii, aufugientes ipsi in Armeniam redierunt” [Emin, p. 30 – 31; Chahnazarian, t. I, p. 127 – 28.] .

[91] [et oblivioni datum] Reliquam historiam persequens — si tamen ea historia est — memorat Moyses urbem Thsri ab Albanorum regno defecisse et Persis deditam esse. A quibus, commota persecutione, sacerdos qui sacri pignoris curam gerebat, cum puero martyrium subiit [Emin, p. 31 – 32; Chahnazarian, t. I, p. 129.] , “Horum, inquit, corpora, Syri quidam monachi elata attulerunt in vicum qui dicitur Hacu [, vicus nobis ignotus.] , atque in tumulo deposuerunt, sibique in eodem loco monasterium exstruxerunt. Aiunt horum beatorum reliquias illic esse etiamnunc. Haec omnia facta sunt regnante Vatcje [.] Albanorum rege [Vatcje in Albania regnasse creditur circa annum 450; Vatcjagan autem, qui statim memorabitur, triginta annos post illum. Vid. M. Brosset, Additions et éclaircissements à l'histoire de la Géorgie depuis l'antiquité jusqu'en 1469 de J. C. (Saint-Pétersbourg, 1851), p. 471.] . Porro delituerunt sanctissimae reliquiae beatorum martyrum usque ad regnum piissimi Albanorum regis Vatcjagani [.] secundi…” Quae postrema verba ad Zachariam et Pantaleonem referenda sunt, ut modo patebit. Horum reliquiae quomodo tunc repertae fuisse credantur, Moysem narrantem auscultemus [Lib. I, cap. 19; Emin, p. 42 et seq.; Chahnazarian, t. I, p. 147 et seq., t. II, p. 85 – 86.] . [prodigio manifestatum esse.] Apparitio reliquiarum sancti Zachariae, patris Iohannis, et beati Pantaleonis, qui in urbe Nicomedia martyrium fecit; quas (reliquias) Gregorii nepos in terram Djelborum [ alias vel qui graecanice dicti sunt Σιλβανοί (Lagarde, op. cit., p. 148) inter Alanos et Chazaros, trans Pylas Caucasicas incolebant; cf. L. Alishan, : Topographia Maioris Armeniae (Venetiis, 1853), p. 91 – 92. Oppidum eorum Thsri dubitanter conicit Chahnazarian idem esse quod Sarir appellant scriptores arabici (t. II, p. 84): rectene an secus, viderit ipse. Nam nomen est non urbis sed regni vel regionis, cui tamen situs assignatur non remotus a finibus Djelborum (vid. praesertim Iacut, loc. cit., t. III, p. 88).] ATTULERAT. Multa signa virtutesque fiebant in civitate quae Thsri vocatur, in loco ubi sanctorum Christi martyrum reliquiae aderant, cum tamen nemo prorsus sciret ubi reliquiae illae sanctorum sitae essent. Nempe in regione ethnici erant; qui febri morbove laborabant, advenientes terram auferebant ex ecclesia ubi erant reliquiae sanctorum [Emin sancti.] , et quamvis illi pagani essent, magna curatio fiebat. At cum pessimorum Persarum cultus infandus ecclesiae Dei semper adversetur, magus quidam Persa locum ingressus ubi sancti Zachariae et socii eius reliquiae aderant, ludibrii causa alvum purgare voluit, et cum bracarum retinaculum solvisset, effusis visceribus inter saevissimos cruciatus cessit e vita. Quod miraculum Ionas [] Hunnorum episcopus [ Chahnazarian Graecorum () episcopus; al. archiepiscopus.] e Moschorum terra [Id. in regione Mocthai ().] , homo admodum veridicus, qui suis ipse oculis id viderat, litteris mandavit. Porro in urbe Hacu, in qua erant reliquiae martyrum qui in Thrsi urbe coram Argesio [. Chahnazarian Gergesio, al. Ergesio ().] Persa passi fuerant, hieromonachus nomine Iacob conspexit in visione nocturna virum quendam ingenti gloria circumfusum aspectuque splendidissimum, et cum eo puerum masculum [Intellegendi sunt, reor, sacerdos et puer de quibus c. 14 sermo fuerat, etsi personam obliti reliquias dicunt suas.] terribili item lumine fulgentem. Qui dixerunt (ei): “Vade in urbem Thsri et (haec) refer civitatis procuratori, principi ex Albanorum terra, qui vocatur Chodjcoric [] ; huic nos ostendimus visionem tuam. Sancti sumus (iacentes) in ista ecclesia. Tu [Chahnazarian vos.] cum illo educ (nos)” [Id., t. II, p. 86: ] . Cum autem sacerdos rem non curasset, iterum ac tertium eandem visionem vidit et rursus tandem ex socordia neglexit. Deinde in morbum gravem incidit, et cum iam morti proximus esset, accedentes ad eum iidem viri angelico splendore circumfusi et aspectu fulgentes huic sacerdoti dixerunt: “Nostine quam ob causam moriturus sis, annon?” Dixit ille: “Non novi, o domini”. Illi dixerunt: “Quia obstinate detrectasti imperium, neque ad Chodjcoric in urbe Thsri adiisti ut illic reliquias nostras acciperes. Ecce nunc moreris”. Sacerdos autem ad preces conversus sanitatem postulavit, ut illuc properans mandata perficeret. Tum illi attollentes manus (eum) signaverunt [Emin omittit signaverunt.] signo vivificae crucis; iste autem ilico valetudinem recuperavit. Et consurgens abiit in urbem Thsri. Ad Chodjcoric autem cum pervenisset, qui erat civitatis procurator, is, nulla percontatione facta, eum excepit, sicut monachum. Cum autem in visione dictum huic fuisset: “Chodjcorico similiter ostendo visionem tuam”, sacerdos de hac ne verbum quidem fecit. Postquam a cena surrexerunt, sacerdos requietum ivit in ecclesia cum duobis aliis sacerdotibus qui erant apud procuratorem, Chodjcoric autem cum duobus pueris (recessit) in aedes suas [Emin om. in aedes suas; Chahnazarian lect. var. propter quod ().] . Porro advenerunt iidem homines aspectu etiam terribiliore; qui Chodjcorico dixerunt: “Surge, ecclesiam ingredere, quia [Chahnazarian sancti quoque.] sancti ibi sunt. Tu et sacerdos ille, (eos) educite”. Hic autem excitatus a somno (sibi) dicebat: “Multum temporis est ex quo ad horas liturgicas ivi: ea est causa somnii huius [Emin ivisti] ”; atque statim iterum obdormivit. Rursus idem visum ei se ostendit; illi autem dicebant: “Non quia iamdudum ad horas liturgicas (non) ivisti, haec locuti sumus. Verum reliquiae nostrae sunt in ecclesia; i tu et iste sacerdos, illas educite”. Ingenti cum terrore expergefactus, rursus tamen somno suaviore correptus est. Iterum affuerunt ei homines illi lumine amicti, splendida facie fulgentes. Qui dicunt ei: “Surge, vade in ecclesiam, in qua videbis lucem magnam; in hanc animum adverte; et quo loco lux ista confluet, in eo sunt reliquiae sanctorum”. Quae visio eadem eodem tempore sacerdoti se ostendebat. Et sacerdos quidem a somno excitatus ex ecclesia egrediebatur, ut ad Chodjcoric adiret; hic vero ad sacerdotem (properabat) ut visum narraret. Alter alteri occurrentes eadem se causa motos fassi sunt visaque sibi rettulerunt. Itaque Iacob sacerdos et Chodjcoric [Chahnazarian add. nominatus.] princeps et alii duo sacerdotes qui erant apud procuratorem, huiusque pueri duo, cum [Id. add. qui.] signo vivificae crucis se obsignassent, ad ecclesiam progressi sunt. Cum autem in porticum ingressi essent prope suggestum, crucemque coram adorassent, suspicientes viderunt lucem ardentem in ecclesia terribilem valde. Et prae formidine conspecti luminis consurgere non audebant. Psalmum unum alterumque cecinerunt [Id. postquam psalmum unum cecinerunt, cum lucem terribilem ferre non possent, alterum psalmum cecinerunt. Neque tum surgere potuerunt. Tertium…] , nec surgere poterant; tertium cum absolvissent, opitulante omnipotenti Deo, advenire visus est aliquis homo, qui eos omnes e terra erexit. Signaverunt se cuncti [Id. add. iterum.] signo crucis [Id. addit dominicae.] , et in ecclesiam interiorem ingressi, quae splendenti luce complebatur, officio divino usque ad auroram functi sunt. Diluculo lumen illud totum super suggestum colligi coeptum est et, motu facto, confluxit in locum in quo inerant beatorum Christi martyrum reliquiae. Tandem veluti flamma candelae modo ardebat modo evanescebat supra locum in quo sanctae reliquiae residebant, donec illi locum notaverunt. Quem deinde cum aperuissent, invenerunt reliquias beatorum, super quibus inscriptio erat eiusmodi: “Ego Gregorius attuli hos sanctos Zachariam patrem Iohannis et beatum Pantaleonem qui passus est in Nicomedia civitate [Chahnazarian addit: et ibi ipse vita functus sum ().] ”. Et accipientes sanctorum reliquias laverunt unxeruntque oleo suavi. Chodjcoric vero eas anulo suo consignavit, atque in equum ascendens nuntius ipse profectus est ad piissimum regem Albanorum, cui narravit quomodo magnifica signa comparuissent. Porro rex Deo devotus, iucundissima laetitia perfusus, erupit in preces laudesque magni Dei, atque de ingentibus donis acceptis gratias egit. Deinde quam celerrime congregavit episcopos, monachos et anachoretas; memoriam sanctorum splendide concelebravit, pauperibus liberaliter stipem largitus est. Tum episcopos et sacerdotes pretioso apparatu indui iussit, atque Manassen sui palatii sacerdotem qui valde fidelis erat, [cum suis domesticis quam celerrime misit ut sanctissimas martyrum reliquias acciperet. Et cum sancti advenirent, rex cum regina pedibus incedens ante multitudinem [(cum - multitudinem) om. Emin.] ] domesticorum, cum dominicae [Chahnazarian add. fulgentis.] crucis signo, cum ture variisque floribus, astante immensa populi frequentia, festum agentes, piis canticis Iesu Christo vero Deo per insignes [Id. add. Christi.] martyres gloriam dederunt. Deinde varias vestes e regio apparatu accommodans, sanctis ornatum paravit cum auro, argento gemmisque pretiosis. Iussit etiam fieri tabernaculum ligneum et plicatile atque illi obtendi corium rubrum et alba lintea; intusque poni sanctorum conditorium et totius Testamenti thesaurum. Susanic vero Albanorem regina, mulier vivida fide et pietate, tabernaculum suum maius imponi iussit super tentorium purpureum sanctorum ad modum ecclesiae, in qua per synaxes rex et familia eius et multitudo consistebant; quod etiam aestatis tempore aestum arcebat a sacrato tabernaculo, et pluviarum tempore illud ab umore defendebat. Et circum tabernaculum maius e lineis tapetibus consepta clausa in orbem disposita sunt, intra quae tempore sacri exercitus regii admissi coram cruce beatisque martyribus Deum adorando precabantur librosque a Deo inspiratos auscultabant. Cum vero rex semper secum ferret reliquias sanctorum, in eorum usum lecticam fieri iussit, corio purpureo similiter obductam atque super eam aulaeum imponi e linteo pretioso, crucemque auream cum gemmis pretiosissimis, nomenque regis opere caelato insculpi, quod super hanc lecticam appenderent [Id. add. atque sericae fimbriae versicolores e regali diademate - circum crucis signa relucebant.] . Tum e stabulis regiis albos equos elegit, qui maxime venusti et pretiosi viderentur, eorumque caudas purpureo colore infici iussit, ministrosque designavit qui sanctorum lecticae et equorum curam haberent. Vetuitque ne lectica quid aliud contineret praeter sanctos et evangelia cum aliis a Deo inspiratis libris. Plaustrumque etiam confici iussit, cui boves albi iungerentur ad deferendum tabernaculum sanctorum. Sacerdotes multos, diaconos, anagnostasque et psaltas constituit in regiis aedibus qui semper diu noctuque officio sacro in honorem sanctorum fungerentur. Cum autem castra moverentur…

[93] Deinde moratur scriptor in enarrando vel potius excogitando hoc apparatu mirifico et barbara pigmenta profundens describit qua pompa sanctorum reliquiae deducerentur, quo ritu in castris sedes earum deligeretur, qua cum pietate coli solerent; inter quae memorat regem reginamque, cum liberis carerent, Deum per sanctos martyres precatos esse eisque natum esse filium qui nomen accepit Pantaleonem. Neque portentorum satis. Miracula miraculis adiungens, fuse narrat Moyses S. Gregorii corpus a Vatcjagano rege diu multumque conquisitum tandem, Deo manifestante, in Amarasensi ecclesia repertum esse, et cum eo duas ampullas in quibus Zachariae sanguis et S. Pantaleonis reliquiae latitabant [Lib. I, c. 23; Emin, p. 59; Chahnazarian, t. I, p. 174.] .

[94] [Auctores alii] Cum hac historia, quam breviter ex Moyse nostro ut videtur, rettulit etiam Cyriacus Gandsacenus [: Kirakos doctoris Gandsaceni brevis historia (Venetiis, 1865), cap. VIII, p. 98.] conferendum est synaxarium armenium [, t. II, p. 116. Excerptum alius exempli edidit P. J. Dashian, Catalog der armenischen Handschriften in der Mechitaristen-Bibliothek zu Wien (Vindobonae, 1895), pars armenia, p. 58.] : Et in diebus sancti Gregorii illuminatoris nostri allatum est in Armeniam aliquantum sanguinis sancti Zachariae, quod in laguncula continebatur; et cum eo particula e reliquiis Pantaleonis medici, qui passus est in urbe Nicomedia tempore Maximiani impii regis. Quae sanctus Gregorius nepos sancti Gregorii illuminatoris secum abstulit in Albaniam, et cum ibi martyrum mortem oppetiisset, fideles in eius tumulo eadem deposuerunt. Deinde tempore Vatcjagani piissimi principis Albanorum detectae sunt reliquiae sancti Gregorii Albanorum catholici, et cum iis sanguis Zachariae et particula ossium Pantaleonis. Quorum virtute multa signa fiunt morborumque sanationes ad gloriam Christi Dei nostri.

[95] [incertae huius historiae.] Etsi hoc elogium non plane congruit cum narratione Moysis, dubitari tamen nequit quominus ex ea sumptum sit. Antiquiores scriptores armeni qui reliquias sanctorum in Armeniam a S. Gregorio Illuminatore allatas memorant, ut Agathangelus et falsus ille Zenobius Glacensis, S. Zachariam nusquam nominant. At cum iidem asseverent a Gregorio Armenis delatam esse manum sinistram S. Iohannis Baptistae, eamque causam fuisse multorum miraculorum [: Historia Agathangeli (Venetiis, 1862), p. 607 et seq. Graece apud Lagarde, op. cit., p. 71 et seq. Cf. arabicam recensionem, N. Marr, (Baptismus Armenorum, Iberorum, Abhazorum et Albanorum a S. Gregorio), , t. XVI (1905), p. 131. Zenobius Glacensis, : Historia provinciae Taron (Venetiis, 1889), p. 23 et seq.] , fortasse ansa data est alicui ut patri filium adiungeret. Moysesne is fuerit an quis alius, nec novi nec resciscendum existimo. Ambae inventiones reliquiarum S. Zachariae ab Armenis coniuncte commemorantur die 30 septembris [, t. II, p. 172.] . Atque haec de suspectissima historia exposuisse sufficiat.

[96] [Reliquiae S. Zachariae] Ad occidentem quoque reliquiae S. Zachariae pervenerunt. Harum partem aliquam Venetias delatam esse narrat Dandulus: Angelus dux, [Venetiis] inquit, vir catholicus, a Leone imperatore [Intellege Leonem Armenum (a. 813 – 820).] suscepit corpus sancti Zachariae prophetae et partem ligni crucis et indumentorum Christi et matris eius cum plurimis thesauris et sub Sancti Zachariae vocabulo non procul a palatio suo monasterium fabricavit, quod monialium esse decrevit et terras et aquas sibi coadhaerentes plene concessit et reliquias susceptas in eadem ecclesia deposuit [Muratori, Scriptores rerum italicarum, t. XII, p. 165. Vide ibi annotationem ex cod. Ambros.] . Haec Dandulus auctorum testimonio fidens, quos dispiciat, si possit, ipse lector. S. Zachariae corpus ex urbe regia elatum fuisse certe non suspicabantur scriptores illi quos supra nominavimus. At non illius tantum cineres sed etiam Zachariae filii Barachiae se possidere ecclesiae Constantinopolitanae gloriabantur [Riant, Exuviae Constantinopolitanae, t. II, p. 224 – 25.] . Cuiusnam ossibus a Leone Armeno Angelus dux donatus fuerit, non omnino liquet. Utcumque se res habet, has Zachariae nostri reliquias esse sibi persuaserunt Venetiani, ut omnes norunt. Harum tamen hanc esse veram originem, non obscure negat Quaresmius, qui easdem veteris prophetae esse mavult [Elucidatio Terrae Sanctae, t. II, p. 264.] .

[97] [et Romae.] Romae in Laterano pie servatur caput S. Zachariae patris Iohannis Baptistae “ex quo, ut refert Baronius, per dies aliquot olim sanguinem emanasse” dictitabant [Martyrologium Romanum, ed. secunda (Antverpiae, 1589), p. 490, cf. [Baldeschi et Crescimbeni], Stato della SS. Chiesa papale Lateranense nel anno MDCCXXIII, p. 94.] ; itemque in Basilica S. Mariae Maioris mentum sancti Zachariae prophetae positum in quodam vase matreperlae [Paulus de Angelis, Basilica S. Mariae Maioris de Urbe (Romae, 1621), p. 111.] : de quibus reliquiis iudicium iis committimus qui hunc commentariolum legerint.

§ III. De locis S. Zachariae sacris.

[98] [Omissis mentionibus falsis] In tabula geographica opere musivo descripta, quae non ita pridem detecta est in ecclesia Madabae trans Iordanem, designatur ad orientem pagi Socho (Σοχώ, apud Eusebium Σοκχώ), qui est inter Hierosolyma et Eleutheropolim, locus quidam, de quo haec notantur: ΒΕΘΖΑΧΑΡ ΤΟ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΖΑΧΑΠΙΟΥ [Adolf Schulten, Die Mosaïkkarte von Madaba und ihr Verhältnis zu den ältesten Karten und Beschreibungen des heiligen Landes, Abhandlungen der Königlichen Gesellschaft der Wissenschaften zu Göttingen, philologisch-historische Klasse, N. F., t. IV (1900 – 1901), p. 21; cf. pp. 37, 97.] . Hanc ecclesiam nescio quis investigator aut vafer aut ultra modum absurdus se repperisse voluit non procul a vico qui dicitur Beït Saar et vicinus est pago Beït-Zakaria [Vid. H. Vincent, Les ruines de Beit Cha'âr, Revue Biblique, t. XII (1903), p. 612 et seqq.] . Neque deesse poterant qui Zachariae Iohannis patri eam dicatam fuisse crederent; at frustra. Luce meridiana evidentius apparet a tabulae huius pictore signatum fuisse illud Χαφὰρ Ζαχαρία … ἐν ὁρίοις Ἐλευθεροπόλεως τῆς Παλαιστίνης ubi Zachariae prophetae corpus inventum fuisse narrat Sozomenus [Supra, num. 64, p. 20 – 21.] et illius sancti nomine ecclesiam erectam esse meminit synaxarium copticum [Supra, num. 60, p. 20.] . Eandem memorant Theodosius [Ed. Geyer, Itinera Hierosolymitana, p. 138.] , Antoninus [Ed. Geyer, p. 180.] , Willibaldus [Titus Tobler, Descriptiones Terrae Sanctae (Leipzig, 1874), p. 35: “Et inde ibant ad sanctum Zachariam prophetam, non patrem Iohannis, sed alium prophetam.”] , ceteri, qui omnes alii aliis clarius veterem prophetam significant.

[99] [vel dubiis,] Neque nostri sancti sed antiquioris eius cognominis cultrix videtur fuisse sancta illa Domnica cuius gratia Theodosius magnus imperator monasterium Constantinopoli aedificavit una cum sacello, quod Nectarius patriarcha, incerto anno die 26 ianuarii, Sancti Zachariae nomine dedicavit [In Vita S. Domnicae, ed. Th. Ioannu, Μνημεῖα ἁγιολογικά (Venetiis, 1884), p. 274 – 76.] . Hunc enim loci patronum cum satis crebro nominet scriptor, appellationem prophetae addere nusquam omittit, neque ulla alia utitur. Immo adnotat Domnicae oratorium non importune sancto Zachariae sacratum fuisse οὗ κατὰ μίμησιν αὕτη προφητικῶς ἐμπνεομένη καὶ θεοφορουμένη προαγορεύειν καὶ προλέγειν τὰ ἄδηλα καὶ τὰ μέλλοντα κατηξίωται, quae sane de prisco Zacharia congruentius quam de nostro intelleguntur [Ibid., p. 275.] . Monasterii S. Domnicae, quod alterutrum fuisse videtur e duobus quae Sanctae Domninae nomine appellat Codinus [De aedificiis, ed. Bekker, p. 122.] , situs ignoratur. Locus in quo id erectum est, dicitur antea fuisse χῶρος ἀνακεχωρημένος ἀοίκητός τε καὶ ἔρημος, πὴ μὲν ὑπὸ τῶν ἐπιπολαζόντων δαιμονίων πᾶσι φευκτὸς καθιστάμενος, πὴ δὲ καὶ διὰ τοὺς ἀναιρουμένους ἐκεῖσε κακούργους καὶ καταδίκους βδελυκτὸς προδεικνύμενος [Th. Ioannu, p. 274 – 75.] .

[100] [vetera Zachariae sacraria exstiterunt Constantinopoli,] Festum S. Zachariae Constantinopoli celebrari solitum esse ἐν Καταβόλῳ novimus ex typico Patmiaco [A. Dmitrievskij, : Descriptio chirographorum liturgicorum quae in bibliothecis Orientis orthodoxi asservantur, t. I, Τυπικά (Kioviae, 1895), p. 3; cf. Synax. Eccl. CP., p. 16.] . Alia Zachariae sacraria exstitisse referunt ἐν τῷ Παραδεισίῳ [Synax. Eccl. CP., p. 169 – 77.] et fortasse alibi; de quibus dubium videri potest cui primum dicata fuerint.

[101] [in Bithynia,] In Bithynia, in regione urbi regiae finitima ad radices montis Olympi exsistebat monasterium S. Zachariae in Atroa; de quo cum in aliis monumentis hagiographicis tum in Vita S. Auxentii [Act. SS., Nov. t. II, 1, p. 370; cf. p. 325 – 26.] , S. Ioannicii [P. G., t. CXIV, p. 1436.] , in Synaxario Constantinopolitano [P. 366.] frequens mentio habetur.

[102] [in Galilaea,] Palaestinam et Syriam quoque iam inde a bellis sacris credula peregrinatorum pietas nonnullis Zachariae mnemosynis exornavit. In Galilaea, prope Nazareth, vidit Ernoul (c. a. 1231) monasterium Graecorum, Sancti Zachariae titulo erectum, in loco ubi pater Iohannis habitasse putabatur [Apud Henr. Michelet et Gaston Raynaud, Itinéraires à Jérusalem (Publications de la Société de l'Orient latin, série géographique, III, Genève, 1882), p. 60, cf. p. 81.] .

[103] [Hierosolymis,] Hierosolymis praeter sepulcrum Zachariae, de quo mentio non semel in his commentariis intercurrit, crebro a christianis et mohammedanis memoratur aedicula prope templum sita [A Saracenis eam in “horologium” mutatam fuisse dicit Iohannes Wirceburgensis. Tobler, Descriptiones Terrae Sanctae, p. 123.] quam isti Zachariae sacellum nominant [Vide, exempli gratia, Ibn al-Fakîh al-Hamadhânî, Compendium libri Kitâb al-Boldân, ed. M. J. de Goeje, Bibliotheca geographorum arabicorum, pars V (Lugduni-Batavorum, 1885), p. 101. Alia testimonia prostant apud N. A. Médnikoff, : Palaestina, ex quo ab Arabibus capta est, ad bella crucigerorum, , fasc. L (Petropoli, 1897), Appendix, pars altera, pp. 762, 802, 860, 862, 1213, 1266.] . Mihi quidem incertum est in utro e duobus locis consistere credita sit, quae antiquiores peregrini designarunt: in eo ubi Zacharias angelum viderit, an in eo ubi satellites eius sanguinem fuderint [Petrus diaconus, ed. Geyer, Itin. Hierosol., p. 108. Parum interest quemnam Zachariam quisque peregrinorum hic occisum fuisse crediderit; loca enim eadem sunt, in quibus acta contigisse credebantur.]

[104] [Aïn Carem,] Inter Iudaeae loca in quibus posteriore aetate insedit memoria Zachariae, celeberrima est civitatula, in vicinia Hierosolymorum ad occidentem solem, quae proprio nomine Aïn Carem dicitur, vel etiam, ducta appellatione a titulo ecclesiae ad quam confluunt peregrini, “Sanctus Iohannes in Montana.” Ibi enim multi credunt natum esse Domini Praecursorem, Virginemque Deiparam a S. Elisabeth fuisse exceptam. Certa huius opinionis testimonia ante saeculum duodecimum non habentur. Nam haud satis constat num scriptori saeculi undecimi, nedum decimi vel noni, ut opinatur P. Ludovicus Cheïkho [: Chirographa Arabica bibliothecae universitatis nostrae orientalis (Al Machriq, t. VII (1904), p. 490.] , adiudicari possit iste Liber demonstrationis , ineptius etiam quam mendacius suppositus alias S. Petro Sebastensi, alias S. Athanasio Alexandrino [Cheïkho, l. c., p. 488.] ; in quo, inter alia aedificia sequioris aetatis, visenda indicatur ecclesia Zachariae in Aeliae finibus, ubi Maria adivit ad Elisabeth [I. Marta, : Testimonia arabica de sanctuariis Palaestinae. Ibid., t. V (1902), p. 483.] . Quamquam de situ hodierni sacrarii, non incommode intellegi possunt verba Theodosii, qui numeravit de Hierusalem usque ubi habitavit sancta Elisabeth mater domni Iohannis Baptistae milia V [Ed. Geyer, Itiner. Hierosol., p. 140.] : id enim circiter itineris interest Hierosolyma inter et Aïn Carem. Quicquid id est, ante saeculum duodecimum, solitos esse non modo incolas loci, sed monachos laurae Sancti Sabae, illic venerari domum Zachariae, luculenter ostendit hodoeporicon Danielis higumeni cuiusdam, e partibus Rossiae australibus [M. A. Venevitinoff, , 1106 – 1107: Vita et peregrinatio Danielis coenobiarchae in Rossiaca terra a. 1106 – 1107, , fasc. III et IX (Petropoli, 1885), p. 83 – 84.] . Nihilo tamen setius huic opinioni fidem aliquam conciliare arduum censeremus [Id nuper testimonia congerendo magis quam probando molitus est P. Barn. Meistermann, O. F. M., La patrie de saint Jean-Baptiste, Paris, 1904.] , etiamsi ab irrito coniecturarum lusu nos non deterreret, quicquid de commenticia Zachariae historia comperimus. Eidem Danieli quingentis circiter passibus ab Aïn Carem ostensa est rupes intra quam, Deo iubente, S. Elisabeth cum Iohanne fugiens se recepisse dictitabatur [Venevitinoff, l. c., p. 84 – 85. Cf. Iohannem Phocam, Histor. grecs des Crois., l. c., p. 552.] . Quem locum inde ab isto tempore nonnulli alii peregrinatores inviserunt.

[105] [Damasci,] Damasci inclitam esse Zachariae ecclesiam iam nos monuit Quaresmius [Elucidatio Terrae Sanctae, p. 875 – 876.] . Qui tamen prudenter dubitat num ea sit alia ac praeclarissima S. Iohannis ecclesia quae in veteribus monumentis saepe memoratur [Adamnanus, De locis sanctis libri tres (Geyer, Itiner. Hierosol., p. 276).] .

[106] [et Venetiis.] In Occidente nominanda sunt ecclesia et monasterium, in quibus Venetiis non longe a palatio de Rivo Alto memoriam ac cineres sancti Zachariae pia fides concelebrat. Harum aedium originem Danduli verbis [Num. 96, p. 27.] exposuimus: cui sive credas, sive non, negari non potest saeculo decimo [Monasterio Sancti Zachariae datum est rescriptum Ottonis III die 5 februarii anni 998. MG. Diplomata Ottonis tertii., p. 691. De historia huius coenobii lege praecipue Bozzoni, Il silentio di Zaccaria snodato, Venetiis, 1678; Flaminius Cornelius, Ecclesiae Venetae, t. XI (1749), p. 305 – 404, et [Mair], Venezia e le sue lagune, t. II, 2 (Venezia, 1847), p. 168 – 76.] iam obtinuisse opinionem qua S. Zachariae corpus huc translatum fuisse putaretur.

[107] [Cultus S. Elisabeth nulla sedes nota.] Titulo S. Elisabeth ecclesias priscis saeculis dedicatas esse non comperi. Attamen quaedam indicia dubium iniciunt num liquido negari possit ullas eiusmodi quondam exstitisse. Exempli gratia memorare liceat vicum prope Korthylam in Cypro insula, qui nomen hodie obtinet Hagia Elisávet, utique ab aliquo templo vel sacello sanctae Elisabeth dicato: antiquo an recenti, Iohannis matri sacrato an cui sanctae huius cognomini, explorare non vacavit.

§ IV. De festis SS. Zachariae et Elisabeth.

[108] [Festum S. Zachariae] Diem S. Zachariae sacrum nullum memorant vetustiores libri liturgici ecclesiae latinae. Primum tandem in minore martyrologio romano nonis novembribus annuntiari coepta est commemoratio Zachariae prophetae patris Iohannis Baptistae, quam mentionem, in Adonis martyrologio similiter expressam, descripsit Usuardus et versibus prosecutus est Wandelbertus.

[109] [Venetiis,] Monialibus coenobii Sancti Zachariae Venetiani S. Rituum Congregatio die 11 decembris anni 1609 officium S. Zachariae concessit [Benedictus XIV, De servorum Dei beatificatione, l. IV, p. II, c. 29, n. 13.] , idque, ut videtur, die novembris quinto assignavit.

[110] [Romae,] Eadem S. Congregatio die 24 aprilis anni 1706 capitulo et canonicis basilicae Liberianae condonavit “officium S. Zachariae sub ritu semiduplici pro die 10 novembris” [Ms. P. 192 bibliothecae Vallicellanae.] , propterea quod in eorum calendario dies quintus novembris praecipiatur festo translato SS. Innocentium.

[111] In proprio eiusdem basilicae, quod paucis annis post rescriptum illud editum est, festum Zachariae die decimo quinto novembris collocatum est; qui mos etiamnunc obtinet. Festum hac rubrica notatur: In festo S. Zachariae confessoris, patris S. Iohannis Baptistae. Semidupl. Habemus mentum et reliquias in ciborio reliquiarum [Proprium sanctorum ad usum cleri sacrosanctae patriarchalis basilicae Sanctae Mariae Maioris (Romae, 1714), pars autumnalis, p. 89.] .

[112] [in ecclesia graeca,] S. Zachariae memoriam a Graecis die quinto septembris recoli res est notissima. Quo tempore id fieri coeperit incertum est. De Zacharia silet vetustissimum calendarium quod edidit Morcelli [Kalendarium ecclesiae Constantinopolitanae, vol. I (Romae, 1788), p. 17 – 68.] . Praetermisit eum ad diem quintum septembris menologium Metaphrastae, etsi menologia antiquiora illo die encomium aliquod S. Zachariae plerumque legendum exhibeant.

Eundem diem atque Graeci Zachariae assignarunt, Armeni, Coptae, Moscovitae, Habessini.

[113] [in ecclesiis orientalibus.] Iacobitae Zachariam et Elisabeth parentes Iohannis die sexto decimo decembris concelebrant [Steph. Assemani et Ios. Sim. Assemani, Bibliothecae apostolicae vaticanae codicum manuscriptorum catalogus. Partis primae t. II, Codices syriaci (Romae, 1758), p. 255.] .

[114] [Annuntiatio Zachariae.] Praeter diem sollemnem Zachariae et Elisabeth, tamquam utriusque festum ab Orientalibus haberi videtur annuntiatio nativitatis Iohannis Baptistae, quae a Graecis, Syris, aliis celebratur die vigesimo tertio septembris, a Coptis vero die vigesimo sexto mensis thout, ab Aethiopibus vigesimo sexto mensis mascarram (qui ambo dies in diem vigesimum tertium septembris incidunt). At in calendario quod anno Domini fere millesimo, a Melchitis syris in regno Chorasmio, inter mare Caspium et lacum Oxianum, observatum esse testatur mathematicus moslemicus, Mohammed Birunensis, die decimo octobris collocatur Commemoratio Zachariae prophetae, quae est annuntiatio ab angelis ei facta de nativitate Iohannis eius filii, sicut refertur in Corano venerando et in evangelio explicatur [Chronologie orientalischer Völker von Albêrûni, ed. E. Sachau (Leipzig, 1878), p. 291; anglice, The Chronology of ancient nations, or “Vestiges of the past” (London, 1879), p. 288. Ex superiore opere textum arabicum calendarii excerpsit et notis instruxit P. Ludovicus Cheïkho: “Calendariūm ecclesiae Antiochensis, ineunte saeculo undecimo, Al Machriq, t. V (1902), p. 6. Quoniam incidit mentio huius libri, operae pretium erit hic exscribere locum ubi rabbinicam fabulam de cruore Zachariae bar Ioiadae ad Zachariam nostrum primum traductam, tandem ad Iohannem Baptistam translatam est diximus (sup. num 25, ann. 3, p. 11): Aiunt hos lapides (qui Hierosolymis prope portam columnae in acervum congesti cernebantur), aiunt, inquit, hos lapides proiectos fuisse super sanguinem Iohannis filii Zachariae, sed hunc sanguinem super eos cum aestu et fremitu exundasse, donec Nabuchodonosor incolas interfecerit eorumque sanguinem super istum sparserit atque tunc eum (cruorem) resedisse” (Sachau, Chronology, p. 297). Quam temporum rationem non inscite irridet vir historiae doctissimus.] . Non tamen apud Melchitas commune id fuisse huius sollemnitatis tempus, alia monumenta ostendunt, verbi gratia menaea syriaca quae descripsit R. Payne Smith [Catalogi codicum manuscriptorum Bibliothecae Bodleianae. Pars sexta codices syriacos complectens (Oxonii, 1864), col. 313, 315.] , ubi more graeco diei quinto septembris assignatur commemoratio Zachariae, et diei vigesimo tertio eiusdem mensis festum annuntiationis Zachariae. In menaeis etiam ibericis manuscriptis, quae in coenobio Sanctae Crucis prope Hierosolymis invenit Alexander Tsagareli, “Annuntiatio Zachariae” memoratur ad diem vigesimum septimum septembris [: Monumenta antiquitatis ibericae in Terra Sancta et in Monte Sinaï, , fasc. X (Petropoli, 1883), Appendix I. Catalogus codicum manuscriptorum monasterii Sanctae Crucis, prope Hierosolymis, p. 162.] .

[115] [Commemorationes S. Zachariae] Syro-Maronitae hodierni postridie nativitatis Iohannis Baptistae, id est die vigesimo quinto iunii commemorant Zachariam sacerdotem et Elisabeth eius uxorem. Ita quidem Officium feriale iuxta ritum ecclesiae Syrorum Maronitarum, editum Romae anno 1830 [Apud Nic. Nilles, Kalendarium manuale utriusque ecclesiae orientalis et occidentalis, t. I (Oeniponte, 1896), p. 488.] . Verum in veteri Catalogo festorum totius anni qui vulgatus est a P. Ludovico Cheïkho [: Calendarium vetus ecclesiae Maronitae (Al Machriq, t. VIII, 1905, p. 873).] , die decimo sexto mensis iiar (qui est maius) annuntiatur Zacharias sacerdos pater Iohannis Baptistae. Videndum tamen num fortasse postrema verba mentioni breviori succreverint, qualis in Birunensis calendario ad eundem diem legitur: Commemoratio Zachariae prophetae [Cheïkho, , p. 65.] .

[116] Armeni feria tertia hebdomadis tertiae post Assumptionem memoriam faciunt sanctorum prophetarum Ezechielis, Esrae et Zachariae patris Iohannis Baptistae [: Breviarium ecclesiae Armenorum. Pars tertia: ab Epiphania ad sabbatum sextum Quadragesimae (Vindobonae, 1879), p. 800.] .

[117] [in variis ecclesiis.] A Syris in hebdomade Albarum, quae prima est post Pascha, feria sexta celebratur memoria sanctarum mulierum Marinae et Mariae, Annae et Elisabeth [Assemani, l. c., p. 261.] .

[118] [Festum S. Elisabeth.] Proprium festum S. Elisabeth celebrari ab ecclesia coptica die decimo sexto mensis amsir et ab aethiopica die decimo sexto mensis iacatit, antea diximus [Num. 65, p. 21.] . In aliis ecclesiis hoc honore caruisse videtur mater sancti Praecursoris. Immo apud Latinos a liturgicis monumentis omnibus longissimo tempore exulavit, donec Cardinalis Baronius non quidem in editione principe gemina [Martyrologium Romanum ad novam kalendarii rationem et ecclesiasticae historiae veritati restitutum (Romae, 1583), p. 268; id., accesserunt Caesaris Baronii annotationes (Romae, 1586), p. 500.] , quam curavit, sed in altera tantum Martyrologii Romani editione, elogio Zachariae mentionem S. Elisabeth subdidit his verbis: “Item S. Elisabeth eiusdem sanctissimi Praecursoris mater” [Martyrologium Romanum, ed. secunda (Antverpiae, 1589), p. 489; cf. p. 490.] . Quod cur adiunxerit, in commentario suo hoc modo exposuit: “Iungitur Zachariae marito suo Elisabeth, non ea ratione quod una eademque die (quod sciatur) uterque migravit e corpore, sed cum eius natalis certae diei ignorantia aliquando fuerit eius memoria praetermissa, consultum visum est in commemoratione sanctorum eam coniungere viro suo: nefarium enim est existimatum, sanctissimam feminam, praeconio evangelii celebratam illiberaliter nimis esse silentio praetermissam”.

DE SANCTO CELSO EPISCOPO PUTEOLIS IN CAMPANIA

TEMPORE INCERTO

[Commentarius]

Celsus episcopus Puteolis (S.)

AUCTORE H. D.

[1] [Quid de Actis S. Celsi] Ab ecclesia Puteolana celebratur hoc die, sub ritu duplici maiore cum octava, S. Celsus episcopus, confessor, patronus civitatis minus principalis [Ordo divini officii cotidie servandus in civitate et dioecesi Puteolana (Neapoli, 1845), p. 50.] . Quandonam coli coeperit vel ex quibusnam antiquis fontibus derivata sint quae de eius gestis circumferuntur, postquam diu multumque libros codicesque evolvi et Puteolanorum doctissimos quosque interrogavi, rescire non potui. Acta manuscripta S. Celsi Ferrarius, in Catalogo SS. Italiae [P. 694.] , se vidisse testatur, in quo brevem eiusdem Vitam concinnavit, et in altero opere asserit solummodo se mentionem S. Celsi sumpsisse ex Tab. Eccles. Puteolanae [Catalogus generalis sanctorum, p. 434.] . Affirmat etiam Tutini, in opere manuscripto eius legendam in ecclesia cathedrali Puteolana servari: la sua leggenda il di cui originale si conserva nella cattedrale di Pozzuoli [Antichitàsagre della chiesa de Pozzuoli, cap. I, ap. Scherillo, Della venuta di S. Pietro apostolo nella cittàdi Napoli (Napoli, 1859), p. 203.] . Haec de lectionibus officii S. Celsi intellegenda esse demonstratur ex iis quae postea Tutinus affert, et has ipsas, non vero acta prolixiora, a Ferrario visas fuisse probabile est. De eodem officio locutum esse sacerdotem Iulium Assanti, unum ex testibus qui anno 1619 interfuere sollemni translationi reliquiarum S. Celsi, vix non certum est. In Actis authenticis, quae in monasterio Clarissarum S. Celsi Puteolano asservantur, haec scribit: Et io similmente tengo l'officio di detto santo qual copia ho cavato dal officio del vescovato et avanti il concilio Tridentino et il breviario nuovo fatto da Pio V, sempre il Capitolo et Clero di detta chiesa diceva l'officio di detto S. Celso coll' ottava [Apud Scherillo, pp. 202, 203.] . Quicquid id est, exstiterint acta ab officii lectionibus distincta necne, utraque perierunt.

[2] [a Ferrario allatis] Quaeramus igitur ab iis, qui illa qualiacumque legerunt, quid de gestis S. Celsi continerent. Habemus primo Ferrarium, qui binis in locis, ut diximus, de sancto nostro verba facit. In primo opere haec habet: Celsus S. Petri Ap. discipulus ab eo Puteolis episcopus eius urbis creatus esse traditur. Extat ecclesia in territorio Puteolano, quae S. Petrilli de Quarto dicitur, quod in ea a S. Petro Celsus quartus episcopus consecratus fuerit. Fertur etiam (ut habet antiqua loci traditio) Celsus post B. Petri discessum sequenti anno S. Paulum cum sociis Romam ad Caesarem, ad quem appellaverat, euntem hospitio accepisse. Sic enim in Act. Ap. legitur: “Flante austro e Rhegio Puteolos venimus, ubi inventis fratribus rogati sumus ibi septem diebus manere.” Caeterúm Celsus ubi aliquamdiu ecclesiae Puteolanae praefuisset, pluresque Christo ex gentilibus lucratus esset, tandem ad coelestes sedes moriens evolavit non. novembris. Et statim addit: Ex monumentis ms. Ecclesiae Puteolanae, quae illum uti urbis patronum hac die Pii V et Sixti V Pont. Max. concessione celebrat. Deinde ilico sequitur Annotatio. Haud verisimile videtur Celsum IV episcopum fuisse Puteolanum obiisseque anno D. 50, ut acta ms. quae vidimus, habent. Probabilius autem est illum secundum episcopum exstitisse, ac circa an. sal. 80 migrasse. Videtur enim pro 80, 50 scriptum fuisse [Catalogus SS. Italiae, p. 694.] . In opere posteriore, postquam paucis his verbis sanctum nostrum nuntiavit: Puteolis in Campania S. Celsi episcopi, hunc brevem subicit commentarium: Ex. Tab. Eccles. Puteolanae, a qua hac die colitur, officiumque ecclesiasticum illi solemniter ex Pii V et Sixti V Sum. Pont. concessione persolvitur. Illum S. Petri ap. discipulum praedicant Puteolani non ex aliquibus scriptis monumentis, sed ex antiqua, ut aiunt, traditione. Nos illius imaginem in chori eccles. cathedralis pariete depictam una cum imag. aliorum SS. vidimus [Catalogus generalis SS., pp. 433, 434.] . Haec ille.

[3] [censendum videatur.] Prima Ferrarii dicta legenti intellegere pronum est brevem illam suam Vitae S. Celsi synopsim ex monumentis scriptis ecclesiae Puteolanae desumptam esse. In ultimis tamen expresse affirmatur, nullis scriptis monumentis constare eundem S. Petri discipulum fuisse. Porro, si demas quae de S. Petro in synopsi narrantur, admodum pauca supersunt, nec etiam notabiliter dilatata, in Acta excrescere facile possent. Ferrarium minus accurate locutum esse suadet fragmentum quod ex antiquo officio attulit Tutini. Hic vero [Celsus], septiformi repletus gratia, et omnium virtutum abundantia, suis meritis deposcentibus, a Domino est electus. B. Petri apostoli manus impositione, divina imperante clementia, consecrationis munus accepit: sicque promotus in antistitem huius terrae, quae nunc Putheolum vocatur, nam antea Dicearchia vocabatur, populum et plebem paganitatis errore ductum, tenebris occupatum, et obstinatum cordium caecitate, sedentem in tenebris et umbra mortis, gentem sceleratissimam et iniquam, quae diabolica fraude decepta deos aureos et argenteos ac lapideos sub plurima veneratione colebant etc. [Ap. Scherillo, op. cit., p. 204.] . Ubi vides de S. Celso, a S. Petro in episcopum ordinato, in documento quodam mentionem fieri quod ab Actis quae Ferrarius vidit, vel distinctum non est, vel ex iisdem forsitan fluxit.

[4] [Lectiones breviarii Puteolani] Iubente Leone Cardenas, episcopo Puteolano, qui anno 1649 officia propria sanctorum suae dioecesis edenda curavit, Lucas Waddingus, ordinis Minorum, istorum sanctorum Acta ad normam ecclesiasticarum lectionum, ut ipse ait, reducenda suscepit [Officia propria sanctorum ecclesiae Puteolanae (Romae, 1649), p. 7; ap. Scherillo, op. cit., p. 192.] . Iam, in festo S. Celsi, sequentem Vitam, ex antiquo officio concinnatam [Decretum Congregationis Sacrorum Rituum die 13 maii 1649 approbat lectiones pro SS. Alexandro et Proculo martyribus, Onesimo martyre et episcopo, Patroba et Celso episcopis ecclesiae Puteolanae … revisas et recognitas, ap. Scherillo, op. cit., p. 190.] , in tres lectiones divisam exhibet. Lectio IV. Celsus a Petro apostolo Puteolorum ordinatus episcopus, celsitudinem, quam nomine praeferebat, vita et moribus exhibuit. Nam, a teneris annis curis omnibus exsolutus, caelestem in terris vitam instituit. Orationi deditus, die noctuque precibus insistebat, nihil se praeter Christum et hunc crucifixum, scire profitebatur. Post acceptam sacri chrismatis unctionem, adeo se temperavit, ut nullis unquam contumeliis provocatus ad iram, nullis laudibus sit ad superbiam elatus, sed gregis sibi commissi utilitati, quemadmodum de Paulo apostolo dicitur, cum omni humilitate et lacrymis serviebat. Lectio V. Erat tunc Puteolana civitas antiquis ethnicae superstitionis involuta erroribus, atque inter Baiani littoris delicias, indignis voluptatibus dedita. Unde et christianae religionis puritatem et pastoris sanctissimi monita obstinatissime respuebat. Quamobrem incredibile dictu est qua constantia in evellendo inanium deorum cultu labores plurimos sustinuerit, quo studio ad suorum civium a veritatis via aberrantium salutem incubuerit, qua patientia flagitiosorum hominum, qui eum e medio tollere satagebant, insidias et machinationes pertulerit. Lectio VI. Elucebat in eo praecipue caritas erga proximum ita ut non amicos solum sed etiam inimicos diligeret, quibus beneficia pro maleficiis rependebat. In egenos tanta commiseratione ferebatur, ut quicquid haberet, pauperibus erogaret, quam benignitatem in inopes ab ipsa pueritia praemonstravit. Inter haec aliaque pietatis opera, cum plurimos ab idolorum cultu ad christianam religionem tum exemplo, tum concionibus traduxisset, Puteolana ecclesia, inter ingentes persecutionum procellas sanctissime gubernata, ad caelestem gloriam evolavit, merito postea in peculiarem patronum a Puteolanis adscriptus. Eius corpus honorifice asservatur in ecclesia eiusdem nominis dicata [Haec ex apographo Puteolis transmisso “ex originalibus inter officia et missas Puteolanae dioecesis propria cum quibus concordant, salva, etc.”] .

[5] [Historia S. Celsi incerta,] Et ita absolvimus testimonia universa de S. Celso quae in qualicumque antiquitate radicem habere videntur [Omittimus quae de S. Celso habet [Flaminius Cornelius], Hagiologium italicum (Bassani, 1773), t. II, p. 275, ex monum. mss. ecclesiae Puteolanae depromptum, ut auctor loquitur. Legenti enim manifestum est eum Ferrarii elogium, paucis suppressis, exscripsisse.] . Recentissime exaratum fuisse exemplar Actorum quae vidit Ferrarius inde forte deducas quod existimaverit 50 pro 80 scribi potuisse. Sed multo magis tota historiae indoles, recentioris aevi compilatorem redolet nec quicquam eorum quae de S. Celso attulimus antiquo ex fonte haustum fuisse comprobatur. Ut praetermittamus locos illos communes quibus sancti vita, mores et in munere obeundo virtutes praedicantur, tria ab allatis testibus praecipua audivimus: S. Celsum a S. Petro Puteolanum episcopum fuisse constitutum; illum quartum huius civitatis antistitem fuisse; S. Paulum, Romam petentem, ab eodem hospitio exceptum esse. Quam inane immo ridiculum sit argumentum ex vocabulo S. Petrilli de Quarto deductum, ut S. Celsus quarto loco inter episcopos Puteolanos numeretur, dicere superfluum est. Ecclesiam de Quarto ex eo vocabulum traxisse quod ad quartum a civitate miliare exstructa sit, minime vero a quarto episcopo, patet [Scherillo, op. cit., p. 206.] . Eam vero erectam esse in loco ubi S. Petrus sanctum sacrificium obtulerit et Celso manus imposuerit eodem fere iure negatur quo asseritur. Silent enim fontes antiqui de adventu principis apostolorum Puteolis, silent quoque de primis civitatis episcopis, et orditur eorundem series historica a Iulio qui vice S. Leonis papae cum Hilario diacono Ephesum, anno 448, missus fuit [Prosperi Tironis epitoma chronicon, MG., Auct. antiq. t. IX, p. 480.] . Nulla igitur superest causa ut inter illos iudicemus qui multis disceptarunt fueritne S. Celsus primus Puteolanorum episcopus, an secundus, post S. Patrobam [Scherillo, op. cit., c. VI.] , Romaene an Puteolis a S. Petro episcopalem consecrationem acceperit [Magis arridet opinio illa quae censet Romae Celsum ab apostolo consecratum fuisse post Patrobae excessum ac Puteolos missum. Ita Ughelli, Italia sacra, t. VI, p. 272.] . Patrobae episcopi historiam purum putumque figmentum esse nemo ignorat [Act. SS., Nov. t. II, 1, p. 222.] , sed neque Celsum episcopum fuisse ullis probabilibus argumentis demonstratur.

[6] [cultus vero certissimus.] Licet documenta antiqua et fide digna, etiam martyrologia nomen S. Celsi reticeant, illi tamen ab immemorabili, ut aiunt, in civitate Puteolana cultum exhibitum fuisse extra dubium est. Una ex septem antiquis loci ecclesiis, quae in regione Pusterla dicta exstabat, S. Celso sacra erat. Anno 1538 terrae motu eversa, ab episcopo Matthaeo Castaldo refecta [Scherillo, op. cit., p. 217.] , tandem, aedificato coenobio de quo mox, destructa est. Hoc in templo diu quieverunt S. Celsi reliquiae. Quas cum vellet memoratus episcopus maioribus affici honoribus, anno 1548 in ecclesiam cathedralem, recens reaedificatam, transferendas curavit. Verum, si credas sacerdotis Assanti testimonio [In Actis translationis S. Celsi iam superius allatis.] , rem sibi displicuisse indubiis argumentis sanctus ipse demonstravit. Vix enim ad episcopium, comitantibus canonicis totoque clero, pervenerant sacra pignora, cum orta est horrenda tempestas et per octo dies continuos protracta. Suspicantibus nonnullis terrae aerisque motuum causam esse reliquiarum translationem, illas in propriam S. Celsi ecclesiam reportandas iussit episcopus, et reapse mari reddita est tranquillitas et caelo serenitas. Aliquot post annis, erectum est, in ipso S. Celsi parochiae territorio, monasterium virginum sancto patrono dicatum. Ecclesia anno 1619 completa fuit; coenobium vero nonnisi die 29 decembris anni 1628, Clarissis reformatis traditum. Iam vero, die 4 novembris anni 1619 in vigilia S. Celsi, reliquiae ab ecclesia vetere (quae paucis passibus a nova distabat) sollemni pompa per omnes civitatis vias deductae et ad novum templum translatae sunt [Italia sacra, t. VI, p. 272.] . Exstant in monasterio Acta manuscripta huius translationis, quae saepius adduximus [Adduximus ex Scherillo, op. cit., p. 218 et passim, qui acta illa excerpsit.] , et quo antiquius de cultu S. Celsi monumentum integrum nullum potuimus reperire. Affirmat Ughelli asservari S. Celsi sacrum corpus in ecclesia ab ipso condita ubi nunc moniales S. Francisci degunt [Ughelli, t. c., p. 272.] . Ecclesia a S. Celso condita, ut patet, nulla est. Verum aperte confundit Ughellus ecclesiam novam monialium cum antiqua ecclesia S. Celsi, ad cuius locum area monasterii protenditur. Ab hodiernis monialibus sancti patroni corpus asservari creditur.

[7] [Eiusdem officium liturgicum.] De sancti officio liturgico passim verba fecimus. Officium quodd am Tridentino concilio antiquius se vidisse testantem audivimus sacerdotem Iulium Assanti [Scherillo, op. cit., p. 203; supra, n. 1.] ; officium a summis pontificibus Pio V et Sixto V concessum affirmat Ferrarius [Catalogus sanctorum, p. 434.] ; fueritne antiquum illud, an novum, incertum remanet. Tandem, iussu episcopi Leonis de Cardenas officium S. Celsi cum reliquis in proprio Puteolano positis innovatum fuisse supra diximus [Historiam renovati proprii Puteolani a Waddingo breviter concinnavit Scherillo, op. cit., p. 190 – 94.] . Missam propriam, quae incipit: Tulit ergo Samuel cornu olei (I. Reg. XVI), et in qua S. Celsus a S. Petro consecratus dicitur, etiamnum cantant Puteolani — quod laudabiliter agunt — sed et tamquam documentum historicum producere non formidant, quod nemo non improbet [Scherillo, op. cit., p. 205; p. 608 – 609 missam integram inter documenta collocavit.] . De S. Celso unum certo constat: illum a Puteolanis ut sanctum, tempore incerto, coli coeptum esse. Episcopum illum fuisse nullis constat documentis fide dignis; quod autem a S. Petro episcopus constitutus fuerit et consecratus inter fabulas amandandum.

DE SS. FELICE ET EUSEBIO TERRACINAE IN CAMPANIA

TEMPORE INCERTO.

[Commentarius]

Felix martyr Terracinae (S.)
Eusebius martyr Terracinae (S.)

AUCTORE H. D.

[1] [Ex Passione SS. Caesarii et Iuliani,] Hos martyres, quorum nomina reticent codices hieronymiani, paucis verbis nuntiat vetus romanum martyrologium: Terracinae, Felicis presbyteri et Eusebii monachi. Prolixius eorum elogium texunt Beda, Rhabanus, Ado, Usuardus, iisdem paene verbis expressum. Unum pro omnibus audiamus Adonem. In Terracina civitate Campaniae, natalis sanctorum Felicis presbyteri et Eusebii monachi, temporibus Claudii imperatoris. Qui videlicet Eusebius, cum sepelisset sanctos martyres Iulianum et Caesarium, et ad sepulchra eorum orans et ieiunans multos converteret ad fidem quos Felix presbyter baptizabat, tenti sunt ambo a Leontio filio Leontii consularis, ob eam maxime causam quia Caesarius patrem eius christianum fecisset, et ad forum eius ducti nec superati, inde carcere reclusi et nocte eadem cum sacrificare nollent decollati sunt atque in fluvium iactati. Quorum corpora venerunt usque ad mare et reiecta sunt ad litus, atque a presbytero quodam de Capua nomine Quarto, inventa. Qui ea mox imposita vehiculo, duxit in casam suam, et curiose quaerens, etiam capita invenit, adiunctaque corporibus, sepelivit iuxta sanctum Caesarium [D. Georgius, Martyrologium Adonis (Romae, 1745), p. 563 – 64.] . Ad verbum haec desumpta sunt ex Passione SS. Caesarii et Iuliani, qualis ad diem 1 novembris edita est ex codice Florentino [Act. SS., Nov. t. I, p. 118 – 20; BHL., 1513.] . Si eiusdem narrationis epitomen brevissimam excipias [BHL. 1515.] , sub quavis eius forma eadem plane facta, diversa licet aliquantulum phrasi, de duobus sanctis exponuntur [De sanctis Felice et Eusebio obiter mentio est in menaeis Graecorum ad diem 7 oct., ubi de sanctis Iuliano et Caesario. Synax. Eccl. CP., p. 118.] .

[2] [quae fide digna non est,] Unicum ergo, quod ceterorum omnium fons est, documentum respiciendum est, videlicet Passio SS. Caesarii et Iuliani, de qua tanta cum ubertate unus ex nostris decessoribus disseruit, ut hic dicendi finem libenter facerem nisi de illius fide historica paulo pressius loqui necessarium ducerem. Tota videlicet quaestio in hoc versatur, utrum ex quattuor vel quinque Passionis Caesarii recensionibus una saltem designari possit quae ex Actis authenticis antiquioribus vel e fontibus historicis aliqua ratione fluxerit. Et hoc quidem affirmandum censebat qui de S. Caesario commentarium scripsit [Act. SS., Nov. t. I, p. 86, n. 12.] . Verum, huius sententiae solida argumenta frustra requiras; immo, tota Actorum illorum compages ea apparet quam in tot narrationibus mere ficticiis reperire est, ex quibus si nomina sanctorum quorundam illustrium, et quod mortem pro Christo passi sint, et tali loco sepulti fuerint, dempseris, praeter fabulam nihil retineas. Haec, cum alia similia tractaremus, toties dicta sunt, ut ea rursus evolvere taedeat [De Actis Caesarii etiam consulendi Tillemont, Mémoires, t. II, pp. 172, 573; R. De la Blanchère, Terracine, Essai d'histoire locale (Bibliothèque des écoles Françaises d'Athènes et de Rome, XXIV), p. 148 – 53.] .

[3] [desumpta sunt quaecumque] Eodem, quo integra Passio, censu habenda est pars illa quae de sanctis hodiernis Felice et Eusebio tractat, et universa quae de illis narrantur, a compilatore excogitata fuisse certissimum est. Quod presbyter alter fuerit, quo iure credatur, non video; quod alter monachus, certo falsum, cum nulli tunc temporis monachi essent. Neque operae pretium est de tempore quo martyrium sumpserint disserere. In similibus enim Passionibus quivis pro libitu christianis infensus imperator inducitur. Adde quod Actorum Caesarii chronotaxim cum Actis Domitillae conciliare frustra tentaveris; horum autem si tempora accurata non esse dixeris, eodem iure de Passione Caesarii id reponam.

[3] [de SS. Felice et Eusebio narrantur.] Quantumcumque fide historica destituta sint Acta nostra, non ideo negavimus ipsum sanctum Caesarium in rerum natura exstitisse. Certa enim ex cultu antiquitus illi exhibito argumenta habemus quod martyr occubuerit, et Terracinae sepultura donatus fuerit. Utinam de sanctis Felice et Eusebio similis traditio suppeditaret. Sed neque in memoria populorum neque in fastis antiquis illorum recordatio servata est. Neque opponantur martyrologia quae initio attulimus. Quaecumque enim de sanctis nostris habent ab ipsa Caesarii Passione mutuata sunt, cuius auctor propterea unicus est testis audiendus. Iam vero, uti hagiographis mediae aetatis sollemne est, narrationibus suis non modo facta a se excogitata sed et conficta hominum nomina intermiscere qui in re gesta suas partes teneant, ita semper dubium superest quando de sanctis quibusvis nullum aliunde testimonium habemus. Praeter sanctos Felicem et Eusebium, alium quendam, de quo mox, Quartum videlicet Capuanum, in appendicem Actorum Caesarii compilator induxit. Quoniam illum, uti ostendetur, non finxit, sed ex authenticis fastis deprompsit, Felicem et Eusebium ex simili fonte, licet nobis inaccesso, derivatos esse suspicari possumus. Hoc levi indicio pro argumento contenti simus oportet. Non nego Terracinensibus hodie persuasum esse sub altari maiore ecclesiae cathedralis requiescere corpora sanctorum martyrum Caesarii, Iuliani, Felicis, Eusebii [Cf. Act. SS., Nov. t. I, p. 95, n. 51.] . Verum tam incerta sunt quae de reliquiis Terracinensibus tradita habemus, quod legenti commentarium de SS. Caesarii et Iuliani reliquiis manifestum erit [Ibid., n. 50 – 56.] , ut talibus in medium proferendis probationibus supersedendum periti facile concessuri sint.

DE SANCTIS MARTYRIBUS GALACTIONE ET EPISTEME

TEMPORE INCERTO.

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Galaction martyr (S.)
Episteme martyr (S.)

AUCTORE H. D.

[1] [Summa historiae Galactionis et Epistemes,] Historiae quam de SS. Galactione et Episteme narrant hagiographi haec summa est. S. Galaction parentibus Clitophonti et Gleucippae ab Onuphrio monacho, a quo et baptizantur, praenuntiatus, in urbe Emesa nascitur, ibique liberalibus imbuitur disciplinis. Mortua matre, cum illi pater dedisset uxorem nomine Epistemen, formosam quidem sed infidelem, nulla ratione adduci potuit Galaction ut ad osculum illam admitteret. Cuius rei causam ab ea rogatus: “Quia, inquit, christiana non es.” Quare christianam se futuram mox pollicetur et, cum propter persecutionem nullus praesto esset sacerdos, ab ipso Galactione in horto baptizata est. Deinde, distributis in pauperes facultatibus, uterque in montem secessit atque in monasterium, alter virorum mulierum altera, se receperunt, ubi ieiuniis orationibusque sedulo operam dederunt. Gravescente autem persecutione, ad praefectum delati sunt; dumque Galaction ad iudicem trahitur, Episteme eum assecuta est et cum illo retenta. Dein ambo, manibus pedibusque praecisis, decollati sunt. Ita fere synaxarium a Basilio nuncupatum [P. G., t. CXVII, p. 145.] et alia passim synaxaria [Synax. Eccl. CP., p. 193. De eorum memoria in libris ecclesiasticis Slavorum cf. Martinov, Annus graeco-slavicus, Acta Sanctorum Octobris t. XI, p. 270; V. Jagić, Carminum christianorum versio palaeoslovenico-russica (Petropoli, 1886), pp. 300, 585; 1 – 12 [Menaea maiora, nov. 1 – 12] (Petropoli, 1897), 146 – 160.] , quorum nonnulla rem sub Diocletiano gestam referunt. Et si hoc quidem omittatur, quod in Passionibus sanctorum prolixioribus frustra requiras, paucis in hac epitome habentur quaecumque de Galactione et Episteme tradita sunt, nec quicquam in libris liturgicis de iisdem reperire est quod non ex eodem fonte promanarit.

[2] [cuius duae exstant narrationes ampliores,] Vitae et certaminis SS. Galactionis et Epistemes duas prolixiores narrationes habemus, quas e codicibus manuscriptis mox dabimus. Et prior quidem, quam antiquam Passionem dicimus, ab Eutolmio quodam, qui se testem oculatum rerum a sanctis gestarum eorundemque servum iactat, conscripta censetur, legiturque in priscis menologiis ad diem 5 novembris. Altera vero celeberrimi menologii pars est quod sub Symeonis Metaphrastae nomine circumfertur, eodemque die legenda notatur [Anal. Boll., t. XVI, p. 312 – 29.] . Nulla alia documenta praeter Passionem antiquam Metaphrastae praesto fuisse legentibus ilico patet. Historiae enim Eutolmianae mera retractatio est eius lucubratio, in qua res narrata pro libitu contrahitur vel dilatatur, atque affectata verborum simplicitate et elegantia exornatur. Prologum Eutolmii sustulit Metaphrastes, et statim a laudibus civitatis Emesae, ut ipsi mos est auctore Psello de urbium εὐκαιρίᾳ disserere [Encomium Metaphrastae, P. G., t. CXIV, p. 196.] , exorditur. De Memnone patre Gleucippae silet, atque iudicem Ursum non inducit, eo animo, nisi erro, ut quae de duobus praesidibus Secundo et Urso in Passione antiqua minus inter se cohaerentia videntur, corrigat; quod etiam egisse censendus est c. 17, ubi solos iudicis comites, non autem ipsum iudicem, ut in altera Passione est, visu orbatos deinde caecitate liberatos refert. Quae c. 8 Passionis antiquae narrantur de pudicitia Galactionis, qui anus venerandae et ipsius Epistemes vultum aspicere recusat, non eodem pacto expressit Metaphrastes, atque loco τῆς διακόνου proprio marte inducit matrem duorum monachorum. Maioris momenti est quod cum c. 4 dixerit Eutolmius Gleucippen accepto baptismo octo dies a mariti congressu abstinuisse, iis vero elapsis filium concepisse, haec ita exponat Metaphrastes ut intellegas eam concubitum plane recusasse et nihilominus prole mirabiliter donatam fuisse. Cetera mittamus, ne in artibus metaphrasticis exponendis teratur tempus. Cum ad fontem, quae est Passio Eutolmiana, accessus pateat, de hac sola quaerendum est num et quatenus fide digna sint quae de martyribus Galactione et Episteme tradita sunt.

[3] [fide penitus indignae] Porro horum Passionem non inter historias probatas sed inter διηγήσεις ψυχωφελεῖς, ut ipsius scriptoris vocabulis utar, numerandam esse, tota rerum gestarum ratio clamat, cum quaecumque historiae gravitas merito postulare videtur, hic plane desideres. Et primo tempus quo haec acta sunt nusquam indicatur. Quod enim recentiores alii sub Diocletiano [Supra, num. 1.] alii sub Decio [Baronius, Annales eccl., ad an. 253; cf. Martyrologium Romanum ad diem 5 nov.] hoc par sanctorum martyrium subiisse existimaverunt, merito neglegitur, cum id de suo hauserint neque satis accurate perpenderint tot monachos saevientibus persecutionibus nullo loco reperiri potuisse. Notatu etiam digna sunt nomina hominum qui rebus interfuisse dicuntur. De Secundo et Urso praefectis in Phoenicia nemo umquam audivit; Onuphrium, hominem procul dubio aegyptium, si nomen attendas, Emesae vitam monasticam egisse reapse mirum est; sed multo magis mirabitur qui parentes Galactionis, Clitophontem et Gleucippen adverterit in Achillis Tatii fabula amatoria notissima De Clitophontis et Leucippes amoribus [Hercher, Erotici scriptores (Parisiis, 1856), p. 27 – 127; cf. E. Rohde, Der griechische Roman, p. 467 – 85.] suas quoque partes agere. Et cum talibus narratiunculis multa quoque communia habet historia Galactionis et Epistemes, quae ad delectandos homines non minus quam ad virtutis commendationem adornata est. In eam enim congessit hagiographus quaecumque praeter morem rerum humanarum sibi de sanctis suis fingere potuit, et quae in id genus litteris communia sunt: prolem a sterili conceptam, visa somniorum, miracula coram iudice patrata, infideles plurimos ad Christum repente perductos, ut alia taceam quae scriptor excogitavit satis absurda, qualis est duplex baptismus Gleucippae et Epistemes in horto et quidem in dolio collatus. Ceterum rebus narratis longos sermones perpetuo interponit, quos lepidissimos esse voluit, more scriptorum eroticorum, quos pseudo-Eutolmius, quisquis ille est, profecto legit atque imitari conatus est.

[4] [et cuidam Eutolmio suppositae.] Et Eutolmium quidem suppositum esse tum sanctorum servum tum Actorum eorundem scriptorem iam D. Papebrochius noster recte perspexit [Ephemerides graeco-moscae, Act. SS., Maii t. I, p. L.] , nec, si ipsi credimus, ratio ulla suppetit fidem denegandi Augaro S. Theodori tachygrapho, Pasicrati S. Georgii servo, Athanasio S. Aecaterinae a secretis et aliis huiusmodi piarum tragoediarum personis [Les légendes hagiographiques, deuxième édition (Bruxelles, 1906), p. 81.] . Quis reapse fuerit fabellae consarcinator quove loco primum edita fuerit, divinare non possumus, et satis temere, nostro quidem iudicio, affirmavit quidam cum monachorum Sinaiticorum coetu aliqua ratione illam cohaerere [A. Brinkmann, Klassische Reminiscenzen, Rheinisches Museum. N. F, t. LX (1905), p. 633.] . Quod enim de monte Sina deque monachis ibidem degentibus ab hagiographo mentio fiat, id solum ostendit iam tunc temporis celeberrimam fuisse Sinaitarum congregationem; sed satis patet neminem, nisi locorum ignarum, de quodam monte Publio (Πούπλιον ὄρος) decem dierum itinere ab Emesa distante montique Sina propinquo loqui potuisse. Id unum satis certum existimo, Passionem SS. Galactionis et Epistemes ex eodem esse genere litterarum quo Acta SS. Andronici et Athanasiae, S. Martiniani, S. Nicephori, S. Bonifatii [Les légendes hagiographiques, p. 71.] et aliorum, quae non eo animo conscripta censentur ut quae reipsa gesta sunt illustrent, sed ut fidei et virtutis exempla veluti in speculo proponant.

[5] Antiquiorem SS. Galactionis et Epistemes Passionem in codicibus sex nacti sumus, quos in duas praecipuas classes distribuendos esse perspeximus. Horum elenchum accipe.

[Passio prior e codicibus sex] A1 = Codex Parisiensis Bibliothecae Nationalis graec. 1519, saec. XI exaratus. Menologium est novembris a die 1 ad 13, de quo alias fuse diximus [Catal. Gr. Paris., p. 211 – 12.] . Passio SS. Galactionis et Epistemes, quae legitur pag. 150 – 164, in hoc codice optime tradita est, et ex eodem edenda, paucis vero in locis aliis ex codicibus emendanda.

A2 = Codex Vaticanus gr. 808, saec. XI exaratus. Menologium mensis novembris a die 1 ad 30, de quo alibi [Catal. Gr. Vatic., p. 53 – 56.] . Passio qualis hic legitur, fol. 54 – 62, proxime accedit ad A1, quamvis suas quoque habeat lectiones codex Vaticanus, minoris utique momenti, et in apparatum criticum merito reiciendas.

[bipartitis,] B1 = Codex Vaticanus gr. 803, saec. XII exaratus. Menologium novembris et decembris [Catal. Gr. Vatic., p. 44 – 46.] . Fol. 18v – 22v legitur Vita seu certamen SS. Galactionis et Epistemes. Cum tribus sequentibus codicibus multa habet communia, quae licet ipsas res vix ac ne vix quidem tangant, ita tamen a codicibus A recedunt ut diversam Passionis recensionem exhibeant. Et hanc quidem totam in infima pagina reperies.

B2 = Codex Dresdensis Bibliothecae regiae A 187, saec. XVI exaratus, miscellaneus, de quo fuse E. von Dobschütz [Byzantinische Zeitschrift, t. XV (1906), p. 243 – 74; cf. Archiv für Slavische Philologie, t. XXVII (1905), p. 246 – 57.] . Codicis altera pars (II, 1 – 429) Vitis sanctorum fere constat, quas inter pag. 23 – 28 Vita SS. Galactionis et Epistemes. Proxime accedit codici B 1, e quo tamen fluxisse minime dicendus est.

B3 = Codex Venetus bibliothecae S. Marci gr. 349, saec. XI – XII exaratus. Menologium novembris a die 1 ad 17, de quo alias diximus [Anal. Boll., t. XXIV, p. 175 – 79.] . Fol. 65 – 70 legitur Vita et Passio SS. Galactionis et Epistemes, recte plerumque scripta et ab huius classis codicibus parum discrepans.

B4 = Codex Parisiensis Bibliothecae Nationalis gr. 1468, saec. XI. exaratus. Menologium trimestre a septembri ad novembrem, quo non semel usi sumus. Passio SS. Galactionis et Epistemes, fol. 206v – 211v, qualis hic tradita est, non tam probis lectionibus quam mendis scriptionis insignis est, quibus apparatum criticum onerare noluimus. Parum enim refert quod scribat κολαφίζομε pro κολαφίζομαι, διόκωμαι pro διώκομαι, ἔξη, pro ἕξει, quod ν euphonicum deleat et cetera huiusmodi quae a scriptoribus mediae aetatis passim usurpantur. Ceterum neque ubi in ceteris codicibus talia occurrebant ea notare voluimus, si tamen ipsas sententias attingere nullo pacto videbantur.

[6] [altera ope codicum quattuor edenda.] Passio altera, quam latine redditam a Gentiano Herveto libris suis inseruit Aloisius Lipomanus [Tomus quintus vitarum sanctorum patrum (Venetiis, 1556), fol. 32 – 35.] , a quo eandem mutuatus est Laurentius Surius [Ad diem 5 novembris; etiam P.G., t. CXVI, p. 94 – 107.] , graece primum edita est a viro ill. I. B. Malou inter opera Symeonis Metaphrastae. Quae, etsi in multis codicibus exstat, e paucis tamen edenda videtur, cum usu constet, quod hic quoque comperimus, metaphrasticas illas lucubrationes plerumque optime traditas esse et e libris plurimis, ad easdem edendas collatis, parvam utilium lectionum segetem colligi solere. Quattuor proinde codices seligere visum est.

C1 = Codex Parisiensis Bibliothecae Nationalis gr. 1522, saec. XI exaratus. Menologium mensis novembris a die 1 ad 15. Fol. 83 – 94 legitur Vita et Passio SS. Galactionis et Epistemes [Catal. Gr. Paris., p. 215 – 16.] . Codices C1, 2, 4 contulit v. d. Henricus Lebègue.

C2 = Codex Parisiensis 1020, saeculi item XI. Menologium novembris, a die 1 ad 17, si folia peregrina 1 – 13 demas. Fol. 87 – 95v, Vita et Passio eorundem sanctorum [Ibid., p. 61 – 62.] .

C3 = Codex Parisiensis 1481, saeculi quoque XI. Menologium novembris a die 1 ad 15 [Ibid., p. 162 – 63.] . Ex hoc codice primum edita est Passio sanctorum Galactionis et Epistemes [P.G., t. CXVII, p. 93 – 108.] , quae legitur fol. 57 – 64. Codicem iterum excussit D. Labaste, altiorum disciplinarum scholae Parisiensis olim alumnus.

C4 = Codex Parisiensis 1487, saeculi rursum XI. Menologium novembris a die 1 ad 13. Fol. 73v – 83 Vita et Passio eorundem sanctorum [Catal. Gr. Paris., p. 169 – 70.] .

Singulorum codicum lectiones variantes notavimus, exceptis dumtaxat paucissimis quae verba eadem cum trita vocalium permixtione exhibent.

SS. GALACTIONIS ET EPISTEMES PASSIO PRIOR

Galaction martyr (S.)
Episteme martyr (S.)

Edita ex manuscriptis A1 = Parisiensi 1519, A2 = Vaticano 808, B1 = Vaticano 803, B2 = Dresdensi A. 187, B3 = Veneto 349, B4 = Parisiensi 1468. Cf. supra p. 34.

Βίος καὶ [ἤτοι B 1, (β. κ.) om. B 2. 4.] μαρτύριον [ἄθλησις B 1.] τῶν ἁγίων [καὶ ἐνδόξων add. B 1. καὶ ἐνδ. τοῦ Χριστοῦ add. A 2.] ὁσιομαρτύρων [om. B 3; μαρτύρων B 2. 4.] Γαλακτίωνος [Γαλακτήονος B 2.] καὶ Ἐπιστήμης.

[1] [Prologus Eutolmii] Διήγησιν ξένην καὶ παράδοξον ἀκούσατε σήμερον παρ᾽ ἐμοῦ, ἀγαπητοί [ἀγαπητοὶ ἀπ᾽ ἐμοῦ B 2.] , ἥτις ἐστὶ χρήσιμος ταῖς ὑμετέραις [ἡμετέραις B 2.] ψυχαῖς· καὶ γὰρ ὑπάρχει λίαν ὠφέλιμος, ἐάν τις οὐ μόνον [ταύτης add. B 1. 2. 3.] ἀκροατὴς γένηται ἀλλὰ καὶ ποιητής, ὡς ὁ [om. B 3.] ἀπόστολος Παῦλος [ἡμῖν add. B 1. 2. 4.] νουθετῶν διαλέγεται· [Iac. 1, 22.] οὐ γὰρ οἱ ἀκροαταὶ τοῦ νόμου δίκαιοι [δικαιωθήσοηται B 2.] παρὰ τῷ Θεῷ, ἀλλ᾽ οἱ ποιηταὶ τοῦ νόμου δικαιωθήσονται. [Rom. 2, 13.] Καὶ [om. B 1. 2. 3. 4.] γὰρ ἐάν [ἐὰν γὰρ B 1. 2. 3. 4.] τις ὑμῖν ἐπιδείξῃ [ὑποδείξη ὑμῖν B 1. 2. 3; ὑμ. ὑποδείξη A 2.] θησαυρὸν κεκρυμμένον, μὴ δύνασθε [δύνασθαι A 2, B 1. 3. 4.] πλουτῆσαι ἐκ τοῦ ὑποδείγματος, εἰ μήτιγε [μή γε B 1. 2.] κόπῳ πολλῷ καὶ μόχθῳ διορύξαντες τοῦτον καρπώσησθε· οὐμενοῦν τούτου χάριν παραινῶ ὑμᾶς, πεποθημένοι μου ἀδελφοί, ἵνα μὴ ἐν παρέργῳ δέξησθε ἥνπερ ὑμῖν μέλλω διηγήσασθαι πολιτείαν καὶ μαρτυρίαν, ἀλλὰ ταύτην ἐν ταῖς ὑμετέραις ψυχαῖς [ἀκοαῖς B 2.] ἀκριβῶς ἱστορήσαντες καὶ ἀληθινῷ πόθῳ [(ἀλ. πόθῳ) ἀληθινῶς B3.] ἐγγράψαντες σπεύσητε [σπεύσατε B 2.] τῷ ταύτης ζήλῳ ποιηταὶ γενέσθαι καὶ 〈οὐκ [A 2, B 1. 2. 3. 4, om. A 1.] 〉 ἀκροαταί. Κἀγὼ γὰρ ὁ ταπεινὸς καὶ ἐλάχιστος [(καὶ ἐλ.) om. B 1. 2. 3. 4.] Εὐτόλμιος, [qui servum sanctorum se simulat.] ὁ ταύτην ὑμῖν τὴν [θείαν καὶ add. A 2.] ψυχωφελῆ [ψυχωφελὴν B 2.] ἱστορίαν προθέμενος, εἰ [παραθέμενος ἧς B3.] καὶ αὐτόπτης γέγονα καὶ ὑπηρέτης τῶν τῶν ἐμῶν δεσποτῶν [τοῦ ἐμοῦ δεσπότου B 1. 2. 4.] ἀγωνισμάτων καὶ ἀθλημάτων, ἀλλ᾽ οὐκ ἐζήλωσα τούτων [τούτου B 1. 2. 4.] τὸν ἀγγελικὸν καὶ ἀσώματον βίον, ἐμπαθῶς [καὶ ῥαθυμῶς add. A 2.] πολιτευσάμενος καὶ τὴν σάρκα μᾶλλον ποθήσας ὑπὲρ τὸ πνεῦμα. [Gal. 5, 17.] Ἀλλὰ μὴ γένοιτο ὑμᾶς ζηλωτὰς γενέσθαι ἀμελοῦς καὶ ῥᾳθύμου [ῥαθύμους B 2. 4.] καρδίας· ἐμοὶ μὲν γὰρ [om. B 1. 2. 3. 4.] τὸ λέγειν οὐκ ὀκνηρόν, ὑμῖν δὲ τὸ [ita codd.; aliquid deesse videtur.] ἀσφαλές. Οὐ γὰρ κατακρύπτω τὸ τάλαντον, [Matth. 25, 25.] ὅπερ ἀναξίως [ἀξίως B 2.] πιστευθῆναι [πιστ. ἀναξίως A 2.] ὑπὸ τοῦ Κυρίου ἠξίωμαι, πρὸς περισσοτέραν ἄμυναν τῆς ἐμῆς [ἐμου A 2, B3.] ἀκερδείας καὶ ἀεργίας [ἀερίας B4.] , ἀλλ᾽ ὑμῖν αὐτὸ [τὸ supra lin. αὐ B 1.] ἀκριβῶς παρατίθημι [ἀνατίθημι B 3.] , ὀφειλέτας ποιῶν ὑμᾶς [ἡμᾶς B 4.] τοῦ [om. A 2, B 1. 3.] Θεοῦ τοῦ εἰρηκότος τῷ πονηροτάτῳ κατ᾽ ἐμὲ δούλῳ· &ldquogr;Διὰ τί τὸ τάλαντόν μου οὐ παρέθου τοῖς τραπεζίταις;&rdquogr; κἀγὼ ἐλθὼν σὺν τόκῳ ἀνειλόμην [ἀνειλάμην B 3. 4.] αὐτό. [Luc. 19, 23.] Παρακαλῶ οὖν ὑμᾶς [om. B 2. 4.] , ἀγαπητοί [ἅγιοι μου ἀδελφοὶ B 2.] , ὅπως μὴ [μήπως B 1. 2. 3. 4.] εἰς τὴν τοῦ λόγου μου βλέψητε βεβηλότητα καὶ εὐτέλειαν [καὶ εὐτ. om. B 1. 2. 3. 4.] . ἀμαθὴς γάρ εἰμι καὶ εἰκότως [(καὶ εἰκ.) εἰκότως καὶ B 3.] οὐκ ἰσχύσω τὴν διήγησιν ὑμῖν ἐν πείρᾳ [ἐμπείρα A 1. 2.] ποιήσασθαι· ἀλλ᾽ οἶδα ὑμᾶς ὅτι οὐ πρὸς [οὐκ οἶδα ὑμᾶς ὅτι πρὸς B 3.] τὸ ἀκριβὲς τοῦ λόγου βλέποντες ἀναβάλλεσθε [ἀναβάλλεσθαι B 1. 2. 3. 4.] τὴν διήγησιν, ἀλλὰ πρὸς τὸ τῆς πίστεως ταπεινόν μου [μοι B 2.] ἀπόφθεγμα εὐπειθήσαντες τὸν παρ᾽ ἐμοῦ ἱστορεῖσθαι μέλλοντα ἀκούσετε [ἀκούσατε A 2, om. B 3. 4.] βίον [βίον ἀκούσατε B 1. 2.] σὺν μαρτυρίῳ [(σὺν μ.) om. B 1. 2. 3. 4; νουνεχῶς καὶ εὐπροθύμως add. A 2.] .

[2] [In urbe Emesa Gleucippe,] Ἦν τις ἀνὴρ ἐν τῇ πόλει Ἐμέσῃ εὐγενὴς καὶ ἔνδοξος [περίδοξος B4.] ὡς οὐκ ἄλλος τις ἦν κατοικῶν ἐν αὐτῇ, ὃς ἐκόμα πλούτῳ πολλῷ [πλοῦτον πολλὺν B2.] καὶ περιφανὴς ἦν εἰς τὰς πέριξ πόλεις καὶ χώρας [πόλεις τε καὶ κώμας B 1. 2, κώμας τε καὶ κομοπόλεις B 4.] , ὀνόματι Κλειτοφῶν [Κλητοφῶν B 3, Κλητόφων B 4.] . ἐκέκτητο δὲ [καὶ add. B 1.] γυναῖκα ὡραιοτάτην [ὡραιωτάτη B 2, πάνυ add. A 2.] , θυγατέρα [θυγατέραν B 1. 2.] γεγονυῖαν [om. B 1, γεγονῶσαν B4, γεγονὼς B 3.] Μέμνονος [Μεμηνῶς B 3.] τοῦ τοπάρχου, ὀνόματι Γλευκίππην [Γλευκήππην B 4, Γλευκίππη B 1. 2, Λευκίππην B 3. et ita codices omnes Passionis alterius.] . Ἦν δὲ [(ἦν δὲ) om. B 1. 2; ἦν δὲ ἡ αὐτὴ Γλευκίππη A 2; καὶ ἦν ἡ Λευκίππη B3; καὶ ἦν ἡ Γλευκίππη.] στεῖρα [ἦν add. B 2.] καὶ οὐκ ἔτικτεν [παιδίον add. A 2.] , ὡς ἐκ τούτου μεγίστην λύπην καὶ ἀλγηδόνα ἔχειν [εἶχεν B 1. 2. 3. 4.] . [Clitophontis uxor sterilis,] Ὠνειδίζετο γὰρ ὑπὸ τοῦ ἰδίου [αὐτῆς B 4.] ἀνδρὸς καθ᾽ ἡμέραν [καὶ ἐθλίβετο ὑπ᾽ αὐτοῦ πάνυ add. A 2.] . Ἐγένετο δὲ ἐν ταῖς ἡμέραις ἐκείναις ἡγεμονεύειν Σεκοῦνδόν τινα [Σέκουνδον τινὰ B 2.] ἄνδρα ἀπηνῆ καὶ ὠμότατον [καὶ ὠμ. om. B 1. 2. 3.] καὶ ἀντικείμενον τῇ τοῦ Χριστοῦ ποίμνῃ [πίστει B 1. 2. 4.] . ὅστις [ὃς B 3,] τοσοῦτον [χρόνον add. B 2.] τοὺς χριστιανοὺς ἐλεηλάτει [ἐλεηλάκει B 3.] πληρῶν τὰς ἀμφόδους ἤδη [εἴδη A 2, B 1. 2.] βασάνων καὶ παντοίων κολαστηρίων ὀργάνων [κολάσεων ὄργανα B 1. 2. 3.] , ὥστε [ἵνα B 1. 2. 3.] , εὑρισκομένων τινῶν [om. B 4.] χριστιανῶν, παραυτὰ ἐκ μόνης τῆς θέας κακηνκάκως [παραυτὰ κακινκάκως B 1. 3. 4, παρὰ τὰ κακεῖν ||||| κάκως B 2.] ἄνευ ἐρωτήσεως [(ἄνευ ἐρ.) om. A 2, B 2.] ἀναλωθῶσιν [ἐκ τοῦ φόβου add. A 2.] . ἕκαστος τοίνυν τῶν εὐσεβῶν τὴν ἑαυτοῦ [ἑαυτῶν B 3.] σωτηρίαν ἐπραγματεύετο καὶ [om. A 2, B 1. 2. 3. 4.] οἱ μὲν [γὰρ A 2.] τῷ φόβῳ κρατούμενοι ἔφευγον, ἄλλοι [ἕτεροι B 2.] δὲ ἑαυτοὺς προεδίδοσαν, ἕτεροι [ἄλλοι B 2.] δὲ δειλαινόμενοι ἐκρύπτοντο· ἐξ ὧν [καὶ add. A 2.] μοναχός τις τοὔνομα Ὀνούφριος τὸ ἑαυτοῦ σχῆμα μὴ ἀποβαλλόμενος, [ab Onuphrio monacho] ἀλλ᾽ ἔνδοθεν αὐτὸ [om. B 4.] ἠμφιεσμένος [ἀμφιασάμενος B 1. 2. 3.] περιεβέβλητο [περιεβάλλετο B 1. 2. 3. 4.] ἔξωθεν ἱμάτια [om. B 1. 2. 3. 4.] παλαιὰ λευκὰ [λευκὰ παλαιὰ A 2, B 1. 2. 3. 4.] καὶ πολύρραφα [πολύραφα A 1. 2, B 1. 2. 3. 4.] . καὶ ἦν περιερχόμενος ἐκ τόπου εἰς τόπον καὶ ἐξ οἰκίας εἰς οἰκίαν δίκην πένητος αἰτῶν [παρὰ πάντων B 4.] ἐλεημοσύνην· ὃς ἐκ [(ὃς ἐκ) ὡς ὁ ἐκ B 1. 2, ὡς καὶ ἐκ B3.] ταύτης τῆς πολιτείας πέφθακέ [πέφθακεν B 1. 3. 4.] ποτε καὶ ἐν τῷ τοῦ δεσπότου μου οἴκῳ. Ἦν δὲ τυφθεῖσα ἡ κυρία μου [(ἡ κ. μ.) om. B 1. 2. 3, ἡ κ. μ. Γλευκίππη A 2.] τῇ ἡμέρᾳ ἐκείνῃ σφοδρῶς [σφόδρα B 3, ἡ κυρία μου add. B 1. 2. 3.] παρὰ τοῦ ἀνδρὸς αὐτῆς [(παρὰ τ. ἀ. αὐτῆς) om. B2. 3. 4, Κλειτοφῶντος add. A 2.] . πάνυ γὰρ ἐχθρωδῶς διέκειτο πρὸς αὐτὴν [πρὸς αὐτὴν om. A 2.] ὁ ἀνὴρ αὐτῆς [ὁ ἀνὴρ αὐτῆς πρὸς αὐτὴν A 2.] διὰ τὴν στείρωσιν αὐτῆς [(διὰ-αὐτῆς) om. B 4.] . Ἐγγίσας οὖν ὁ μοναχὸς τῷ πυλῶνι, ᾔτησεν ἐλεημοσύνην.

[3] [ab idolorum cultu] Ὀργισθεῖσα δὲ ἡ γυνὴ ἀπέστειλεν μίαν [τινα B 1. 2. 3. 4.] τῶν παιδισκῶν αὐτῆς κλεῖσαι κατ᾽ αὐτοῦ τὴν πύλην. Ὁ δὲ [μοναχὸς Ὀνούφριος add. A 2, μοναχὸς add. B 2. 3.] μακροθυμήσας [μακροθυμεῖ B 1.] μικρὸν καὶ ὡς ἔθος [(ὡς ἔθος) εὐθέως B2.] πένησι [πένησιν B 1. 2. 3.] πάλιν [om. B 1. 2. 3.] αἰτήσας, ἔκαμψεν [ἐκαμφθη B 1. 2. 3, ἐκάμφη B 4.] πρὸς ἔλεον [ἔλαιον A 2, τὸν ἔλεον B3.] τὴν τῆς κυρίας μου ψυχήν [(τὴν-ψυχὴν) τῆς κ. μ. ἡ ψυχή B 1. 2, ἡ τῆς κ. μ. ψυχή B3. 4.] . καὶ ἀποστείλασα [ἀποστείλας B2.] εἰσήγαγε [εἰσήγαγεν B 1. 2. 3. 4.] τὸν γέροντα [(τ. γ.) αὐτὸν B4, om. B2.] εἰς τὴν οἰκίαν. Οὐ μέντοι γε ᾔδει, ὅτι χριστιανὸς ἦν [ἐστιν B 1. 2. 4.] καὶ μονάζων [μοναχὸς B 1. 2.] τῷ σχήματι· καὶ γὰρ καὶ [om. B 3.] αὐτὴ καὶ ὁ ἀνὴρ αὐτῆς ὑπῆρχον εἰδωλομανεῖς, πεποίθησιν οὐ τὴν τυχοῦσαν ἔχοντες εἰς τὸ τῆς Ἀρτέμιδος εἴδωλον. Ὡς οὖν εἰσῄει ὁ μοναχὸς καὶ τὰ πρὸς τὴν [om. B 2. 4.] χρείαν τῆς αἰτήσεως ἐλάμβανεν, ἐστέναξεν [ἐλάμβανε ἐστέναζεν B 1.] ἐκ βάθους [βάθου B4, τῆς add. B 1. 2.] καρδίας ἡ κυρία μου Γλευκίππη [καὶ ἐγόασεν add. B 1. 2. 3, καὶ ἀνεβόησεν add. B 4.] . Ὁ δὲ μοναχός φησι [φησὶν B4.] πρὸς αὐτήν· &ldquogr;Τί ὀδυνηρῶς, κυρία μου, διακειμένη [(κ. μ. δ.) δ. κ. μ. B 1. 2. 3. 4.] οὕτως [om. B 1. 2. 3.] ὀλολύζεις πικρῶς [om. B 1. 3. 4.] ; ὁρῶ γάρ σε ἔνδον [ἔνδοθεν B3.] κεκτημένην [κεκτημένη B 2, εχουσαν B1.] θλίψιν ἀπαραμύθητον.&rdquogr; Ἡ δὲ [φησιν add. B 1. 3. 4.] πρὸς αὐτὸν ὡς θεόθεν κινουμένη ἀντέφησεν [ἀντέφησε B 4.] . “Ἀπαιδίας καὶ στειρώσεως νόσῳ κεκράτημαι καὶ ὑπὸ τοῦ συζύγου μού ποτε μὲν κολαφίζομαι, ποτὲ δὲ καὶ ὀνειδίζομαι [(ποτὲ-ὀνειδίζομαι) om. B2.] ἐν ὀλίγοις τε [δὲ B2, οὖν B 4.] καὶ διώκομαι [διάκειμαι B 2.] . ἰατροῖς γὰρ καὶ φαρμακοῖς [φαρμάκοις B 4.] τὸν βίον μου [om. B 1. 2. 3.] διὰ ταύτην μου τὴν ἀπαιδίαν ἐκδαπανήσασα καὶ μηδὲν ὠφεληθεῖσα [(κ. μ. ὠ.) χρυσὸν οὐκ ὀλίγον καὶ μηδὲν ὀνήσασα B 2. 3. 4, κ. μ. ὀνήσασα B1.] ἐπὶ πλεῖον [(ἐ. π.) πλέον B4.] ἐπιπλήττω [ἐπιπλείττη B 4, ἐπιπλήττει B1.] μου τὴν ψυχὴν καὶ ὀδυνηρῶς ζῶ.&rdquogr; Ὁ δὲ τίμιος [καὶ ἅγιος add. A 2, om. B 1. 2. 3. 4.] γέρων φησὶ [φησὶν B 1. 3. 4.] πρὸς αὐτήν· &ldquogr;Καὶ ποίῳ θεῷ λατρεύεις [κυρία add. A 2.] ;” Ἡ δὲ εἶπεν· &ldquogr;Τῇ μεγίστῃ [μεγάλη B3.] θεᾷ Ἀρτέμιδι.&rdquogr; Τότε [om. B 1. 2. 3. 4.] ὁ [δὲ add. B 1. 2. 3. 4.] γέρων ἔφησε [ἔφησεν B 1. 2. 3.] θαρσαλέως· &ldquogr;Δικαίως [οὖν add. B4.] οὐκ ἔστι [ἐστιν A 2, B 1. 2. 3. 4.] σοι τέκνον· οὐ γὰρ πέποιθας ἐπὶ [εἰς A 2, B 1. 2. 3.] Θεὸν τὸν ἰσχύοντα [ἐσχύ||||οντα corr. B 2.] δοῦναί σοι καρπὸν κοιλίας.”

[4] [ad Christi fidem adducitur] Ἡ δὲ πρὸς αὐτὸν πάλιν [om. B3.] ἔφη [φησιν B 2, dein φησιν χριστω τῶ ἀληθινῶ Θεῶ sed punctis del.] . &ldquogr;Καὶ ποίῳ τοίνυν [om. B 1. 2. 3.] Θεῷ λατρεύσω, ἵνα μοι δώσει [δώη B 1. 2, δώει B 4, δώη μοι B 3.] ταύτην τὴν χάριν [τὴν χάριν ταύτην B3.] ;” Ὁ δὲ γέρων φησίν· &ldquogr;Χριστῷ τῷ ἀληθινῷ Θεῷ καὶ τῳ τούτου πατρὶ καὶ τῷ τούτοις [τούτου B 2. 4.] συνδοξαζομένῳ ἁγίῳ [καὶ σὺν προσκυνουμένω B 4.] πνεύματι.&rdquogr; Ἡ δέ φησιν [φησὶ A 2.] πρὸς τὸν γέροντα [(πρὸς τ. γ.) om. B 1. 2. 3. 4.] . “Μὴ τὸν Θεόν μοι λέγεις [(μ. λέγεις) om. B1. 2. 3. 4.] ὃν [ὦ B 1.] λατρεύουσιν οἱ Γαλιλαῖοι [μοι λέγεις add. B 1. 3. 4, λέγεις add. B 2.] ;” Ὁ δὲ γέρων φησὶ [φησὶν B 3. 4.] πρὸς αὐτήν [πρ. αὐτὴν om. B 1. 2. 3. 4.] . “Ναί, τοῦτόν σοι καταγγέλλω [καταγγέλω B 2.] τὸν ἐκτείναντα τὸν οὐρανὸν καὶ θεμελιώσαντα [θεμελιώσαντι B 3.] τὴν γῆν, τὸν ποιήσαντα τὸν ἄνθρωπον καὶ πᾶσαν πνοὴν δημιουργήσαντα.&rdquogr; Ἡ δὲ Γλευκίππη πρὸς τὸν γέροντα εἶπεν [ἔφη B 1. 4, φησιν B 2.] . “Πτοοῦμαι, ἄνθρωπε [om. B 2.] , τὸν ἄρχοντα Σεκοῦνδον [ὢ ἄνθρωπε add. B2.] , μήπως γνῷ καὶ σὺν τῇ ἀπαιδίᾳ στερήσῃ με καὶ τῆς ζωῆς. Οὐ [οὐδὲ A 2.] γὰρ δύναμαι βασανιστήρια ὑπομεῖναι [ἡ ἀθλία add. B2.] .” Ὁ δὲ γέρων φησὶ [φησιν B3.] πρὸς αὐτήν [πρὸς αὐτῆν om. B 1. 2. 3. 4.] . “Σὺ λάβε τὴν ἐν Χριστῷ σφραγῖδα [τοῦ ἁγίου πνεύματος add. B4.] διὰ [om. B. 1. 2. 3.] τοῦ ἁγίου [om. B4.] βαπτίσματος καὶ ἔσο κρυπτῶς λατρεύουσα τὴν ἁγίαν Τριάδα [καὶ add. B2.] , πράττουσα [καλῶς καὶ φυλάσσουσα add. A 2.] τὰς ἐντολὰς ἃς παραδώσω σοι [καὶ οὐ μὴ γνῶ ὁ ἄρχων περὶ τούτου add. A 2.] .” Ἡ δὲ Γλευκίππη [om. A 2, B 1. 2. 3. 4.] λέγει [πάλιν φησι A 2, B 1. 2. 3. 4.] πρὸς αὐτόν [πρὸς αὐτὸν om. B1. 2. 3. 4, ὦ πατέρ μοι καὶ ἅγιε γέρωντ: ἐμφάνισόν μοι τοῦτο τὸ ρῆμα ὃ ἐγώ σοι φθέγξω add. B 2.] . “Εἰ ἐγώ, πάτερ [μου add. B 2.] , πιστεύσω καὶ ὁ ἐμὸς σύζυγος ἄπιστος μείνῃ [μένει B2. 3. 4, μείνει B1.] , ἆρά γε οὐ [οὖν B3.] διὰ τὸν ἄνδρα τὸν ἄπιστον [διὰ τὸν ἄπιστον ἄνδρα A 2.] ἄπρακτος διαμείνῃ [μένει B 2, διαμείνει B 1.] ἡ πίστις μου;&rdquogr; Πάλιν δὲ [om. B 4.] ὁ γέρων ἔφη πρὸς αὐτήν [(π. α.) αὐτῆ B 1. 3. 4, αὐτῆς B 2.] . “Οὐχί, γύναι· ἀποστολικὴν [γὰρ add. B 2. 3.] παράδοσιν ἔχουσιν οἱ τοιοῦτοι ἐν τῷ ἰδίῳ νοῒ πληροφορεῖσθαι· Σὺ δὲ ἐὰν ἐμοὶ [μοι B 1. 2. 3. 4.] πεισθῇς, καὶ σεαυτὴν καὶ τὸν ἄνδρα σου [τὸν σὸν ἀνὴρ sic B 2.] σώσεις· ὁρᾷς γὰρ κἀμὲ πῶς διὰ τὸν φόβον τοῦ ἡγεμόνος [(τοῦ ἡγ.) om. B 1. 2. 3. 4.] τὸ ἑαυτοῦ ἠλλοίωσα σχῆμα [σχῆμα ἀλλ. B 4.] καὶ τοῖς πᾶσιν ὁρῶμαι ὡς κοσμικὸς καὶ ἐνδεής, [et clam baptizatur.] μοναχὸς ὢν τῷ σχήματι καὶ ἱερεύς.&rdquogr; Τούτοις καὶ ἑτέροις πλείοσι [πλείοισιν B 3. 4.] λόγοις [om. B 1. 2. 4.] στηρίξας τὴν γυναῖκα ὁ γέρων [γηραιὸς A 2, B 1. 3.] ἐκίνησεν αὐτὴν πρὸς ζῆλον θεοπρεπῆ [θεοσεβῆ B 1. 2, καὶ ἔρωτα θεἳκὸν add. A 2.] , καὶ λέγει αὐτῇ [αὐτῶ B 2. 3.] ἡ γυνή· &ldquogr;Πάτερ [om. B 1. 2. 3. 4, καὶ add. A 2.] , δύνασαί μοι δοῦναι τὸ βάπτισμα ἐν τῷ κρυπτῷ [(ἐν τ. κ.) om. B 1. 2. 3. 4.] ;” Ὁ δέ [μοναχὸς add. A 2.] φησι πρὸς αὐτήν· &ldquogr;Ναί· καὶ [(πρὸς-εἰ) om. B 1. 2. 3. 4.] εἰ ἔστιν ὕδωρ, ἰδοὺ ἡ ὥρα.&rdquogr; Τότε [ἡ δὲ A 2, B 1. 2. 3. 4.] διαταξαμένη τὰς παιδίσκας αὐτῆς [καὶ add. B 1. 2. 3. 4.] ἕνα τῶν πίθων γεμίσαι [γεμησάντων B 1. 2. 3. 4.] , ἐβάπτισεν αὐτὴν λάθρᾳ ὁ μοναχός, ὡς ἔθος ἐστὶ [om. B 1. 2. 3. 4, τοῖς add. B 4.] χριστιανοῖς, εἰς τὸ ὄνομα τοῦ πατρὸς καὶ τοῦ υἱοῦ καὶ τοῦ ἁγίου πνεύματος [(εἰς - πνεύματος) om. B 1. 2. 3. 4.] .

[5] [Diebus octo elapsis,] Διδαχθεῖσα δὲ [τε B 1. 2. 3. 4.] ὑπ᾽ αὐτοῦ τὰ μυστήρια [τὸ μυστήριον B 1. 2. 4.] τῶν χριστιανῶν καὶ ἄλλας τινὰς ἐντολὰς λαβοῦσα ὑπ᾽ αὐτοῦ, δοῦσα αὐτῷ [τὰ πρὸς ἐπισιτισμὸν αὐτου ada. hic B 4.] δαψιλῶς τὰ πρὸς ἐπισιτισμὸν [σιτισμὸν A 2, B 1. 3.] αὐτοῦ ἀπέλυσεν [ἀπέστειλεν B 1. 2. 3. 4.] αὐτὸν ἡ Γλευκίππη [ἀπελθεῖν add. A 2.] , δυσωπήσασα αὐτὸν μὴ ἐπιλαθέσθαι αὐτῆς, ἀλλὰ πυκνοτέρως [πυκνότερον B 1. 2. 3, ποικνότερον B4, πρὸς add. B3.] ἐπισκέπτεσθαι αὐτήν· ὅθεν τούτου γενομένου [(ὅθεν - γενομένου) om. B 1. 2. 3. 4.] , προσεπενοήσατο [προσεπεσπάσατο B 2, προσεπινοήσατο B 3, τοίνυν add. B 1. 2. 3, οὖν add. B 4.] νοσεῖν ἡ Γλευκίππη [ἡ Γλ. νοσεῖν A 2, B 1. 2. 4, ἡ Γ. ῥῶσιν B 3.] ὀκτὼ ἡμέρας, λέγουσα ἐν ἑαυτῇ· μήπως μολύνω μου τὸν ἁγιασμὸν ἐν τῷ συγκαθεύδειν με τῷ ἀνδρί μου καὶ ἔσομαι ὡς περιφρονοῦσα τὴν δωρεὰν [τῆς δωρεὰς B 4.] τοῦ ἁγίου πνεύματος. Τελεσθέντων [τελεσθεισῶν A 2.] δὲ [οὖν A 2, B 1. 2. 3.] τῶν [corr. prius τῶ A 1.] ὀκτὼ ἡμερῶν, [Gleucippe concipit,] συνέλαβεν ἡ γυνὴ ἐν γαστρί [(ἐν γ.) om. B 1. 2. 4.] . καὶ ὅτε [(καὶ ὅτε) ὡς δὲ A 2, B 3.] ἤρξατο ἐγκυμονεῖν, ἔχαιρεν σφόδρα ὁ ἀνὴρ αὐτῆς καὶ λέγει πρὸς αὐτήν· &ldquogr;Νῦν ἔγνων [ἔγνω B 3.] , κυρία μου, ὅτι τοῖς θεοῖς εὐηρέστησας καὶ ἐχαρίσαντό σοι καρπὸν κοιλίας. Πορευθῶμεν οὖν καὶ θύσωμεν αὐτοῖς.&rdquogr; Ἡ δὲ [Γλευκίππη ἀκούσασα ταῦτα καὶ A 2.] μέγα στενάξασα, φησὶ [φησιν B 1. 3] πρὸς τὸν Κλειτοφῶντα [Κλητοφῶντα A 2, B 1. 2. 3. 4.] . &ldquogr;Ὦ ἄνερ φίλτατε [(ὦ. ἀ. φ.) om. B 1. 2. 3. 4.] , Θεός μοι ἐφάνη [ὢ ἄνερ μου add. B 2.] κατ᾽ ὄναρ πρὸ τῆς ἐμῆς συλλήψεως καὶ ἦσαν [om. A 2, B 1. 2. 3. 4.] αἱ παλάμαι [ἐπαλάμαι B 1.] αὐτοῦ [ἦσαν add. A 2, B 1. 2 3. 4.] ἐπὶ [τοῦ add. B 2.] ξύλου ἐκτεταμέναι [ἐκτεταμμέναι A 1, ἐκτ. ἐπί τοῦ ξύλου B 1.] καὶ οὗτός μοι τὴν χάριν ταύτην ἐδωρήσατο. Εἰ οὖν θέλεις, κύριέ μου, αὐτῷ [(κ. μ, α.) αὐτῶ κύριέ μου B 1. 2.] μᾶλλον [om. B 1. 2. 3. 4.] θύσωμεν.&rdquogr; Ὁ δὲ ἀνὴρ αὐτῆς φησι [(ὁ - φησι) ὁ δὲ ἀνὴρ αὐτῆς Κλητοφῶν φησι A 2, ὁ δὲ B 1. 3. 4, τὴν θυσίαν ἣν λέγεις ὁ δέ φησιν B 2.] πρὸς αὐτήν· &ldquogr;Γύναι [om. B 1. 2. 3. 4.] , τοῦτον ὃν κατ᾽ ὄναρ ἐθεάσω θεόν [(ὃν - θεὸν) ὅνπερ ἐθεάσω κατ᾽ ὄναρ A 2, ὅνπερ (ὃν B 4) κατ᾽ ὄναρ ἐθεάσω B 1. 2. 3. 4, γῦναι add. B 1, ὣ γῦναι μομ add. B 2.] , Θεός ἐστι [ἐστιν B 1. 2. 3. 4.] τῶν Γαλιλαίων [ὦ γυναι add. B4.] . ἤκουσα δὲ [κἀγὼ add. A 2.] ἐκ πολλῶν περὶ αὐτοῦ ὡς [supra lin. B 1, αὐτοῦ add. A 2, B3.] ὅτι θαυμαστὰ τέρατα ἔοικε [ἔοικεν B 1. 2. 3.] πράττειν. [et coniugem ad Christum convertit,].” Λέγει αὐτῷ ἡ γυνή· &ldquogr;Κύριε, καὶ τί [(κύριε - τί) τί οὖν B 1. 2. 3. 4.] οὐ πιστεύομεν εἰς αὐτόν [(καὶ - αὐτὸν) μου καὶ A 2.] , εἰ τοιοῦτός ἐστιν ἰσχυρός [Θεὸς add. A 2.] , ὅστις καὶ [μου add. B 1. 2. 4.] τὰ τῆς στειρώσεώς μου δεσμὰ διέλυσεν;&rdquogr; Ὁ δὲ ἀνὴρ αὐτῆς ἀποκριθεὶς [μου - ἀποκριθεὶς) ἔλυσεν δεσμὰ διὰ τί οὐ πιστεύομεν εἰς αὐτόν· ἀποκριθεὶς δὲ ὁ ἀνὴρ αὐτῆς A 2, ἔλυσε (διέλυσεν B3) δεσμὰ ἀποκριθεὶς δὲ ὁ ἀνὴρ αὐτης B 1. 2. 3. 4, ἔφη ὦ γῦναι μου τί ποιήσωμεν add. B 2.] ἔφη· &ldquogr;Οὐκ ἀκούεις [γῦναι add. A 2.] τοῦ ἄρχοντος τὸν θυμόν, ὃς ἀποκτένειν οὐ παύεται τοὺς τοιούτους;&rdquogr; Ἡ δὲ πάλιν [om. B 1. 2.] πρὸς αὐτὸν ἔφη [(αὐτὸν ἔ.) τὸν ἑαυτῆς ἀνὴρ (sic) ἔφη ὢ κύριέ μου Κλητοφῶν B 2, ἔφη ναὶ ἀκούω A 2.] . &ldquogr;Ἀλλὰ κρυπτοὶ ἐσόμεθα [κύριέ μου add. A 2.] σεβόμενοι αὐτόν [om. B 1. 2. 3. 4.] , καὶ ἐν τῷ φανερῷ, ὡς δυνατὸν ἡμῖν, πραγματευσώμεθα τὴν ζωὴν ἡμῶν.&rdquogr; Ὁ δέ φησι [ἀνὴρ αὐτῆς φησι B 3, ἑαυτῶν ζωὴν καὶ σωτηρίαν· ὁ δὲ ἀνὴρ αὐτῆς Κλητοφῶν φησι πρὸς αὐτὴν A 2, ὢ Γλευκίππη μου add. B 2, φησιν B 4.] . &ldquogr;Καὶ τίς ἡμᾶς διδάξας μυσταγωγήσει;&rdquogr; Τότε ἡ [(μ. τ. ἡ) μ. ἡ δέ A 2, B 1. 3. 4, μυσταγωγῆσαισει (sic) ἡ δὲ ἁγία B 2.] Γλευκίππη θεασαμένη τὸν ἄνδρα [αὐτῆς add. B 2.] εὐπειθήσαντα πρὸς τὴν πίστιν τοῦ Χριστοῦ [(πρὸς - Χριστοῦ) om. A 2, B 1. 2. 3. 4.] , πίπτει πρὸς τοὺς πόδας αὐτοῦ καὶ διηγεῖται [διηγήσατο B 1. 2. 3. 4.] αὐτῷ [om. B 3, αὐτὸ B 4.] πάντα τὰ συμβάντα αὐτῇ [ἑαυτῆ B 3.] ἐν λεπτῷ [(ἐν λ.) om. A 2, B 1. 2. 3. 4.] καὶ ὅτι χριστιανὴ γέγονεν. [qui et baptizatur.] Ὑποδείξασα δὲ αὐτῷ καὶ τὸν τίμιον καὶ εὐλαβέστατον μοναχόν [(ὑποδείξασα - μοναχόν) ὑποδείξασα αὐτὸν καὶ τὸν μοναχὸν A 2, καὶ τὸν μοναχὸν ὑπέδειξεν αὐτῶ B 1. 2. 4, καὶ ὑποδείξασα αὐτῶ καὶ τὸν μοναχὸν B 3.] , κατηχηθεὶς καὶ αὐτὸς ἐβαπτίσθη ὑπ᾽ αὐτοῦ [(κατηχ. - αὐτοῦ) κατηχ. οὖν καὶ αὐτὸς ὑπὸ τοῦ ἁγίου γέροντος ἐβαπτίσθη A 2, καὶ ὑπ᾽ αὐτοῦ κατηχηθεὶς ἐβαπτίσθη B 1. 2. 4, καὶ κατηχηθεὶς ὑπ᾽ αὐτοῦ ἐβαπτίσθη B 3.] εἰς τὸ ὄνομα τοῦ πατρὸς καὶ τοῦ υἱοῦ [κ. τ. υἱοῦ om. B 4.] και τοῦ ἁγίου πνεύματος.

[6] [Nascitur Galaction;] Μετὰ δὲ ταῦτα φθάσαντος τοῦ τεκεῖν αὐτὴν καιροῦ, ἔτεκεν ἡ γυνὴ παιδίον ἄρσεν· καὶ ποιήσαντες τὰ εἰωθότα, ἐβάπτισε καὶ αὐτὸ ὁ μοναχὸς εἰς τὸ τῆς [ἁγίας καὶ add. A 2.] ζωαρχικῆς Τριάδος ὄνομα [(μετὰ - ὄνομα) γεννηθέντος (πληρωθέντος B 2) δὲ (καὶ τοῦ add. B 3) καιροῦ τοῦ τεκεῖν ἔτεκεν ἄρσεν (ἄρρεν B 3) καὶ ἐβάπτισε τὸ παιδίον (αὐτῶ B 3) ὁ μοναχὸς B 1. 2. 3.] καὶ ἐπωνόμασε τὸ ὄνομα αὐτοῦ [αὐτοῦ τὸ ὄνομα B 2.] Γαλακτίωνα· καὶ προεφήτευσε περὶ αὐτοῦ ὁ μοναχὸς [ὁ μ.) om. B 3.] τοιαῦτα [τοιαῦτα (ταῦτα B 1. 4) ὁ μοναχὸς B 1. 2. 4.] καὶ εἶπεν· &ldquogr;Τοῦτο τὸ παιδίον ἐν οὐρανοῖς τὸ πολίτευμα ἕξει, τῶν δὲ ἐπιγείων καταφρονήσει, μὴ φεισάμενον ἑαυτοῦ [μηδὲ ἑαυτοῦ φεισάμενος A 2, μὴ φεισάμενος ἑαυτὸν (ἑαυτοῦ B 4) B 1. 2. 3. 4.] .” Ἀνδρυνθέντος [ἀνδρυθέντος B 3.] δὲ τοῦ παιδίου, [παιδὸς B1.] παρέδωκαν αὐτὸ [αὐτὸν B 1. 2. 3.] οἱ γονεῖς [αὐτοῦ add. B 3.] πρὸς [τὴν add. A 2, B 3.] μάθησιν τῶν ἱερῶν γραμμάτων· καὶ τοσοῦτον [(κ. τ.) τοσοῦτον δὲ B 1. 2. 3. 4.] ἐγένετο ὁ τίμιος καὶ ἱερὸς [τ. καὶ ἱ. om. B 1. 2. 3. 4.] , παῖς [om. B 3.] εὐμαθής, [sacris imbuitur disciplinis;] ὥστε εὐχερῶς [αὐτὸν add. A 2.] διελθεῖν τὴν προπαίδειαν καὶ μαθεῖν πᾶσαν [διελθεῖν - πᾶσαν) ἔμαθεν πᾶσαν B 1. 2. 3, μαθεῖν B 4, δ. τ. π. πᾶσαν καὶ εἰθ᾽ οὕτως μαθεῖν A 2.] γραμματικὴν [τε add. B 1.] καὶ ὁμηρικὴν τέχνην, ῥητορικήν τε [γρ. τέχνην ῥιτορικὴν τε καὶ ὁμηρικὴν B 3.] καὶ φιλοσοφικήν· ἀστρονομίαν δὲ ἐπὶ [(δὲ ἐπὶ) om. B 1. 2, τὲ ἐπὶ B 4, δὲ ἐν τοσούτω A 2, B 3.] τοσοῦτον κατώρθωσεν, ὥστε ἀερίων κίνησιν μὴ ἀγνοεῖν αὐτὄν. Γενομένου δὲ αὐτοῦ ἐτῶν εἰκοσιπέντε [εἴκοσι τεσσάρων B 1. 2. 3. 4.] , ἠβουλήθη ὁ πατὴρ αὐτοῦ δοῦναι αὐτῷ γυναῖκα, τῆς τιμίας [om. B 1. 3. 4, δὲ B 2.] αὐτοῦ μητρὸς Γλευκίππης μακαρίῳ τέλει χρησαμένης [(μακ. τ. χρ.) τελευτησάσης B 1. 2. 4.] . ὅθεν εὑρὼν [(ὅ. εὑρ.) εὑρὼν οὖν B 1. 2. 3. 4, ὅθεν εὑρὼν Κλητοφῶν ὁ πατὴρ αὐτοῦ A 2.] κόρην τινὰ εὐμορφοτάτην πάνυ [om. B 1. 2. 3. 4.] , θυγατέρα [θυγατέραν A 2, B 2.] τινὸς τῶν μεγιστάνων, ὀνόματι Ἐπιστήμην [Ἐπιστίμην A 1, Ἐπιστίνην B 4, Ἐπιστήμη B 2.] , [Epistemae coniungitur,] ὡρμάσατο αὐτήν [ταύτην τῶ υἱῶ αὐτοῦ καὶ δὴ π. A 2, αὐτὸν B 4.] , καὶ ποιήσαντες τὰ μνηστήρια [μνῆστρα A 2, B 3. 4, τὸ μνῆστρον B 1. 2.] , ἀπήρχετο ὁ μακάριος Γαλακτίων, καθὼς [ὡς B 1. 2. 3. 4.] ἔθος ἐστὶ [om. B 1. 3. 4.] τοῖς νέοις [ἐστιν τοῖς νεωτέροις B 2.] , πρὸς τὴν ἑαυτοῦ μνηστήν [μνήστραν B 4.] . οὐ μέντοι [μὴν B 3. 4.] δὲ [om. B 1. 2. 4.] ἠσπαζετο αὐτὴν διὰ τὸ μὴ ἔχειν αὐτὴν τὸ ἅγιον βάπτισμα.

[7] [quam ad baptismum paratam] Ἡ δὲ Ἐπιστήμη [om. B 1. 2. 4.] εἶπεν [διηγήσατο A 2, B 3.] τῷ πατρὶ αὐτῆς· καὶ ὁ [(καὶ ὁ) ὁ δὲ B 1.] πατήρ φησι [εἶπεν A 2.] τῷ γαμβρῷ αὐτοῦ· &ldquogr;Εἰπέ, νεώτερε [παιδίον B 1. 3. 4, μοι παιδίον B 2.] , τίνος χάριν οὐκ ἀσπάζῃ τὴν μνηστήν σου, ὡς ἔθος ἐστὶ [om. B 4, ἐστιν B 1. 2. 3.] τοῖς νέοις;&rdquogr; Ὁ δὲ Γαλακτίων [om. B 1. 2. 3. 4.] προφασισάμενος αἰδεῖσθαι, λέγει πρὸς τὴν Ἐπιστήμην μηδενὸς εἰδότος ἢ [(μηδ. - ἢ) τινὸς μὴ B 1. 2. 3, μηδενὸς A 2, B 4.] ἀκούοντος· &ldquogr;Οἶδας, γύναι [μου add. B 2.] , τίνος χάριν οὐκ ἀσπάζομαί σε;&rdquogr; Ἡ δὲ λέγει [(οὐκ - λέγει) σε οὐκ ἀσπάζομαι ἡ δὲ εἶπεν B 1. 2. 3. 4.] . αὐτῷ [om. B 2. 4.] . &ldquogr;Οὐχί, κύριέ μου, καὶ [οὐκ οἶδα τίνος χάριν ἀλλ᾽ εἰπέ μοι ὅτι B 2.] πάνυ λυποῦμαι περὶ τούτου [(π. τ.) om. B 1. 3. 4.] .” Λέγει αὐτῇ ὁ μακάριος [om. B 1. 2. 3. 4.] Γαλακτίων· &ldquogr;Διότι [διὰ τί B 4.] οὐχ ὑπάρχεις χριστιανή [χρ. οὐχ ὑπάρχεις B 1. 2. 3. 4.] , ἀλλ᾽ ἐὰν λάβῃς τὸ ἅγιον βάπτισμα, τότε καὶ ἀσπάζομαί σε καὶ καλῶ [καλέσω B 1. 3.] σε σύζυγον [τότε σε ἀσπάζομαι καὶ καλέσω σε σύζυγόν μου ποθητὴ B 2.] .” Ἡ [ὁ B 4.] δὲ λέγει αὐτῷ [om. B 1. 2. 3.] . &ldquogr;Ὅτε [ὅτι ὅτ᾽ ἂν B 4, δὲ add. B 2.] βούλει, κύριέ μου, βαπτισθήσομαι· μόνον τύχω τῆς ἐπιθυμίας μου [(βαπτισθήσομαι - μου) βαπτισθῆναι, βάπτισόν με B 2, (μόνον - μου) om. B 1. 3. 4.] ;&rdquogr; Λέγει αὐτῇ ὁ μακάριος [om. B 1. 2. 3. 4.] Γαλακτίων· &ldquogr;Ἡ ἱερωσύνη ἐξέλιπεν ἐκ τοῦ γένους τῶν χριστιανῶν [ἐκ τοῦ γ. τ. χ. ἐξέλιπεν B 2.] . σὺ οὖν [Ἐπιστήμη μου καὶ καλή μου σύζυγος ποίησον ὃ λέγω σοι add. B 2.] προσποίησαι [προσποίησον B 1. 2. 3. 4.] αὔριον τοῦ λούσασθαι ἐν τῷ κήπῳ [εἰς τὸν κῆπον B 1. 2. 3. 4.] μετὰ ὀθονίου καὶ εἰσελεύσομαι ἐγὼ [πρὸς σὲ add. A 2.] μετριάζων καὶ βαπτίσω σε.&rdquogr; Ποιησάσης δὲ αὐτῆς τὸ διατεταγμένον αὐτῇ [αὐτῆς B 2.] ἐβάπτισεν αὐτὴν ὁ μακάριος [om. B 1. 2. 3. 4.] Γαλακτίων εἰς ἓν [ἑνὶ B 3.] τῶν ὑδροχείων εἰς τὸ ὄνομα τοῦ πατρὸς καὶ τοῦ υἱοῦ καὶ τοῦ ἁγίου [εἰς ὄνομα πατρὸς καὶ υἱοῦ καὶ ἁγίου B 1. 2. 3. 4.] πνεύματος. [ipse baptizat.]

[8] [Episteme, visu monita,] Τῇ δὲ ὀγδόῃ ἡμέρᾳ ἀπολουσαμένη λέγει πρὸς τὸν μακάριον [om. B 1. 2. 3. 4.] Γαλακτίωνα ἡ ἁγία Ἐπιστήμη [(ἡ ἁ. Ἐ.) om. B 1. 2. 4, ἡ κυρία Ἐ. A 2, B 3.] . &ldquogr;Οἶδας, κύριέ μου [Γαλακτίων add. B 2.] , τί κατ᾽ ὄναρ ὁρῶ, ἀφ᾽ οὗ [ἀφῆς B 1. 3, ἀφἧ B 2.] τὸ ἅγιον βάπτισμα εἴληφα;&rdquogr; Λέγει αὐτῇ ἐκεῖνος· &ldquogr;Εἰπέ, κυρία μου, τί ὁρᾷς;&rdquogr; Λέγει αὐτῷ· &ldquogr;Ὁρῶ παλάτιον πάνυ κεκοσμημένον [κατακεκοσμημένον B 1.2.] καὶ ἐν αὐτῷ τρεῖς χοροὺς [χοροὺς τρεῖς B 1.] ψάλλοντας· καὶ [om. B 1. 2. 3. 4.] ὁ μὲν εἷς χορὸς [(εἷς χ.) χορὸς ὁ εἷς B 1. 4, χορὸς B 2.] ἔχει [εἶχεν B 3.] ἄνδρας μελανοφόρους [μελανοφοροῦντας A 2, B 1. 2, μελανηφοροῦντας B 3, μεγαλοφρονοῦντας B 4.] . ὁ δὲ ἕτερος παρθένους πάνυ [om. B 1. 2.] εὐειδεῖς [εὐγενεῖς B 4.] . ὁ δὲ τρίτος ἀνθρώπους [παρθένους B 3.] πτερωτοὺς καὶ πυριμόρφους [πυριφόρους B 4.] .” Λέγει αὐτῇ ὁ μακάριος [om. B 1. 2. 3. 4.] Γαλακτίων· &ldquogr;Ὄντως, κυρία [(ὄντως κ.) om. B 1. 2. 4.] , μακάριοι [μου καλῶς βλέπεις καὶ μακάριοι ἐσμὲν A 2.] , εἰ γεγόναμεν καὶ ἡμεῖς [μακάριοι εἶμεν εἰ καὶ ἡμεῖς γεγόναμεν B 1. 2, μακ. ἡμεῖς εἰ γεγόναμεν B 4.] τοιοῦτοι.&rdquogr; Λέγει αὐτῷ [om. B 1. 2.] ἡ [κυρία add. A 2.] Ἐπιστήμη· &ldquogr;Καί εἰσι, κύριε, τοιοῦτοι ἐν τῷ κόσμῳ [εἰσιν ἐν τῷ κόσμω τοιοῦτοι B 1. 2, εἰσὶν τοιοῦτοι ἐν. τ. κ. B 4, εἰσὶν κύριέ μου τοιοῦτοι ἐν τ. κ. A 2.] ;&rdquogr; Λέγει [οὖν add. B 4.] αὐτῇ ὁ μακάριος [om. B 1. 2, 4.] Γαλακτίων [(ὄντως - Γαλακτίων) om. B 3.] . “Ναί, κυρία μου, εἰσίν· οὗτοι γάρ [(εἰσὶν - γὰρ) οὗτοι B 1. 2. 3. 4.] , οὓς βλέπεις ἐν τῷ χορῷ τῷ ἑνὶ μελανοφοροῦντας [μελανηφοροῦντας B 3.] , κατέλιπον τὸν κόσμον καὶ τὸν πλοῦτον καὶ τὰς ἑαυτῶν συζύγους καὶ ἠκολούθησαν τῷ Χριστῷ. Αἱ δὲ [(αἱ δἐ) καὶ αἱ B 1. 2. 3. 4.] γυναῖκες αἱ τοῦ ἑτέρου χοροστασίου εἰσὶν αἱ ἀφείσασαι [ἀφήσασαι A 2, B 1. 2. 3. 4.] τὸν κόσμον, ἔτι δὲ καὶ τοὺς ἑαυτῶν συζύγους [συνεύνους A 2.] καὶ ἀκολουθήσασαι τῷ Χριστῷ. Οἱ δὲ [πυρίμορφοι καὶ add. A 2.] πτερωτοί εἰσιν ἄγγελοι [ἄγγελοι Θεοῦ A 2, οἱ ἄγγελοι B 4, ἄγγελοί εἰσιν B 1. 2.] , μεθ᾽ ὧν ἀγαλλώμενοι χορεύουσιν.&rdquogr; Λέγει αὐτῷ ἡ μακαρία [om. B 1. 2. 3. 4.] Ἐπιστήμη· &ldquogr;Καὶ εἰ τοῦτο ποιήσομεν [ποιήσω καὶ B 3.] , κύριε [om. B 1. 2. 3. 4, μου add. A 2.] , καὶ ἐξ ἀλλήλων χωρισθῶμεν, δυνησόμεθα πάντοτε [πάντες B 4.] ἀγαλλιᾶσθαι μετ᾽ ἀλλήλων;” [et Galaction] Λέγει αὐτῇ ὁ μακάριος [om. B 1. 2. 3. 4.] Γαλακτίων· &ldquogr;Δός μοι [ναὶ ἀληθῶς δὸς δέ μοι κυρία A 2.] τῇ ὥρᾳ ταύτῃ συνθήκας, κυρία [om. A 2, B 1. 2. 3. 4.] , ὅτι ἀκολουθεῖς [ἀκολουθήσεις A 2.] μοι, καὶ οὐ χωρισθήσομαί σου [σοι B 1. 2.] οὔτε ἐν τῷ νῦν αἰῶνι τούτῳ [om. A 2, B 1. 2. 4.] οὔτε ἐν τῷ μέλλοντι, τοῦ κυρίου μου Ἰησοῦ Χριστοῦ ποιοῦντος τὸ θέλημα τῶν φοβουμένων αὐτόν.&rdquogr; Ἡ δὲ μακαρία [om. B 1. 2. 3. 4.] Ἐπιστήμη [om. B 1. 2. 3. 4.] ὤμοσεν αὐτῷ [αὐτὸν B 1. 2.] κατὰ τοῦ κυρίου [ἡμῶν add. B 2. 4.] Ἰησοῦ Χριστοῦ ὅτι &ldquogr;ἀκολουθήσω σοι, ὅπου ἂν πορεύσῃ [ὅπου δ᾽ ἂν A 2, ὅπου ἐὰν πορεύη B 1. 2. 3. 4.] . Ἡ γὰρ θεωρία [θεωρία γὰρ A 2, B 1. 2. 3. 4.] σου, φησί [om. B 1. 2. 3. 4, φησιν A 2.] , παραμυθίαν ἀπαθείας μοι παρέχει.&rdquogr; Τότε ὁ μακάριος [(παραμυθίαν - μακάριος) παραμυθία ἀπαθής μοι (μοι ἀπαθὴς B 2) ὑπάρχει (παρέχει B 3) ὁ δὲ B 1. 2. 3, παραμυθία ὑπάρχει ὁ δὲ B 4.] Γαλακτίων ἔφη πρὸς αὐτήν· &ldquogr;Εὐχαριστήσωμεν, κυρία, τῷ Θεῷ ἡμῶν [(εὐχ. - ἡμῶν) εὐχαριστῶ τῶ Θεῶ μου B 1. 2, εὐχαριστήσωμεν τῶ Θεῶ ἡμῶν B 3, εὐχ. κ. τῶ ἀγαθῶ καὶ φιλανθρώπω ἡμῶν Θεῶ A 2.] , ὅτι ἔκλινε τὸ οὖς αὐτοῦ ἐν ἡμῖν, καὶ [ἐλεήσεν ἡμᾶς καὶ γὰρ καὶ A 2.] ἐν ἡμέρᾳ περισπασμοῦ καὶ [(περισπ. καὶ) om. A 2, B 1. 2. 3.] πειρασμοῦ [(καὶ πειρ.) om. B 4.] ἡ συμφωνία ἡμῶν σταθήσεται.”

[9] [bona sua pauperibus distribuunt] Τούτων τοίνυν [om. B 1. 2. 3. 4.] οὕτως λεχθέντων [ἐχόντων B 1. 2. 3. 4, καὶ συμφωνηθέντων τῶν μεταλλήλων add. A 2.] , λέγει ὁ ἅγιος Γαλακτίων τῇ μακαρίᾳ [ἁγία B 1. 2. 4.] Ἐπιστήμῃ· &ldquogr;Ἰδοὺ ἐγὼ [κυρία add. A 2.] πορεύομαι ἐν τῷ οἴκῳ μου· καὶ σὺ εὐτρεπίσθητι ἀποβαλομένη [ἀποβαλλομένη A 1, B 2. 3. 4.] πάντα καὶ διαδοῦσα [διδοῦσα B 1. 2.] πτωχοῖς, κἀγὼ [οὖν add. B 4.] ἔσομαι τὰ ὅμοια πράττων, καὶ τῇ τρίτῃ ἡμέρᾳ [ἡμ. τρίτη B 1, ἡμ. τῆ τρίτη A 2, B 2. 3. 4.] ἑνωθέντες πορευσώμεθα [οἱ add. B 1.4.] ἀμφότεροι, λαβόντες μεθ᾽ ἡμῶν καὶ τὸν Εὐτόλμιον.&rdquogr; Ἦν γὰρ κατηχήσας καὶ βαπτίσας με ὁ κύριος μου [ὁ ἐμὸς κύριος B 1. 2. 3. 4.] Γαλακτίων καὶ βεβαιωσάμενός με, ἵνα μετ᾽ αὐτοῦ γένωμαι μοναχός· καὶ ὁ μὲν [(καὶ - μὲν) ὁ δὲ ἐμὸς B 1. 2. 3. 4.] κύριός μου [(κ. μου) om. B3.] Γαλακτίων τῇ ἐπιούσῃ νυκτὶ δέδωκεν [διέδωκεν B 1. 2. 3.] πάντα τὰ ὑπάρχοντα αὐτῷ πτωχοῖς, ὁμοίως δὲ καὶ ἡ [(πάντα - ἡ) ἐκ τοῦ ἰδίου πλούτου τάλαντα διακόσια (λίτρας διακόσιας B 3) ἡ δὲ B 1. 2. 3. 4.] κυρία μου [κ. μ. om. B 3.] Ἐπιστήμη ζώνας δύο, ὁρμίσκον ἕνα, ἐνώτια τέσσαρα, ψέλλια [ψελία A 2, B 4, (τ. ψ.) ζυγὰς τέσσαρας ψελία καὶ B 3.] περιδέραια [περιδέρραια A 1.] καὶ ἁπλῶς εἰπεῖν πάντα αὐτῆς τὸν στολισμὸν διένειμεν πένησιν [καὶ ὀρφανοῖς add. A 2.] . καὶ τῇ νυκτὶ ἀπάραντες ἐπορεύθημεν καὶ διὰ δέκα ἡμερῶν [(δ. δ. ἡμ.) om. B 1. 2. 3.] κατηντήσαμεν [μετὰ δέκα ἡμέρας add. B 1. 2. 3.] εἰς τὸ ὄρος Πούπλιον [Πουπλείω B1, Πλείω B2, Πόπλιον B4.] . Ἦσαν δὲ ἐκεῖ [(ἦσαν - ἐκεῖ) κἀκεῖ ἦσαν B 1. 2. 3, κακοὶ ἦσαν B 4.] μοναχοὶ τὸν ἀριθμὸν δυοκαίδεκα, [et in solitudinem recedunt.] ἔχοντες ἀπὸ μήκοθεν αὐτῶν ἀδελφὰς πάνυ γραΐδας τέσσαρας οὕστινας [ἐρευνήσαντες καὶ add. A 2.] ἀνιχνεύσαντες εὕρομεν καὶ κρούσαντες [(εὕρομεν κ. κρούσαντες) ἐκρούσαμεν B 1. 2. 3. 4.] καὶ τὸν σκοπὸν ἡμῶν εἰρηκότες αὐτοῖς [om. B 1. 2. 3. 4, εἰρηκότων αὐτοὺς A 2.] , ἐδέξαντο ἡμᾶς οἱ τίμιοι καὶ ἅγιοι [(τίμιοι καὶ ἅγ.) om. B 1. 2. 3. 4.] ἄνδρες ἐκεῖνοι μετὰ χαρᾶς [(ἐκ. μ. χαρᾶς) om. B 1. 2. 3. 4.] καὶ ἀπέκειραν ἡμᾶς, τὴν δὲ κυρίαν μου Ἐπιστήμην ἀπέστειλαν εἰς τὸ ἀσκητήριον τῶν ἁγίων γυναικῶν. Ἡ δὲ καταδεξαμένη ἀπῄει εὐχαριστοῦσα τῷ Θεῷ [κυρίω B 1. 2. 4.] . ἡμεῖς δὲ [om. B 2.] κατελείφθημεν [ἀπήειμεν B 1. 2, ἀπίημεν B 4, ἄπιμεν B 3.] εἰς τὸ τῶν μοναχῶν καταγώγιον.

[10] [Galactionis virtutes.] Τὰ δὲ τῆς ὑποταγῆς καὶ τῆς [om. B 1. 3. 4.] ἀσκήσεως τοῦ κυρίου [ἁγίου B 3.] μου [om. B 3.] Γαλακτίωνος [om. B 2. 4.] πῶς ἐξείπω [ἀγαπητοὶ add. A. 2.] ; οὐκ αὐταρκεῖ [εὐταρκεῖ A 1, B 3, εὐταρακεῖ B 4, ἐπαρκεῖ A 2.] γάρ μου [μου γὰρ B 3.] ἡ γλῶσσα [γλῶττα A 2.] ἢ τὰ χείλη διηγήσασθαι [(γὰρ - διηγήσασθαι) μοι πλῆθος χαρτίων γράψαι τοὺς πόνους B 1. 4.] τοὺς πόνους καὶ τοὺς [om. B 1. 4.] μόχθους οὕσπερ ἐνεδείξατο [(οὕσπερ ἐνεδ.) αὐτοῦ B 1. 2. 4.] . ἤσθιεν [ἔσθιεν B 2.] γὰρ [γὰρ τοῖς B 3 (?).] ἐν δυσὶν ἔτεσιν [(ἐν δ. ἔ.) om. A 2.] ἀπὸ σαββάτου [σάββατον B 1. 2.] εἰς σαββάτον, ἠγρύπνει δὲ [τε B 1. 2.] τοσοῦτον [(ἠγ. δὲ τοσοῦτον) om. B 4.] , ὥστε ὁρᾶσθαι αὐτὸν ἐν εἴδει νεκροῦ, ἔψαλλέν [ἔψαλεν B 2.] τε τὰς ἐωθινὰς αὐτοῦ καὶ νυκτερινὰς εὐχὰς [ἐωθινὰς εὐχὰς καὶ νυκτερινὰς B 4.] ἀδιαλείπτως, πρώτην, τρίτην, ἕκτην, ἐνάτην [πρώτην τε (καὶ B 2) τρίτην καὶ ἕκτην καὶ ἐννάτην B 2. 4.] καὶ τὰ ἑσπερινὰ αὐτοῦ· καὶ ποῖος ἂν ἐφίκοιτο λόγος τῶν τούτου ἀρετῶν καὶ [(ἀρετῶν καὶ) om. B 1. 2. 3. 4.] ἀγωνισμάτων, τοὺς πόνους αὐτοῦ τίς ἐξιχνιάσει [ἐξηχνιάσοι B 4.] , τοὺς μόχθους αὐτοῦ τίς ἐκμετρήσει [ἐκ μετρεῖ B 3.] , τοὺς ὀδυρμοὺς αὐτοῦ τίς συγγράψεται [συγγράψηται B 4.] ; τοσοῦτον δὲ εἰς [om. A 2, B 2. 4.] ἁγνείας ἤλασεν [εἰς add. A 2.] ἀρετήν, ὥστε μὴ ἰδεῖν χαρακτῆρα γυναικὸς [γυναίου B 1. 2. 3. 4.] τὰ ἓξ ἔτη τῆς ἀσκήσεως αὐτοῦ· πολλάκις γὰρ οἱ ἅγιοι γέροντες ἐκεῖνοι [om. B 4, ἐκεῖνοι γέροντες A 2, B 1. 2. 3.] παρεκάλουν αὐτὸν λέγοντες [(παρ. - λέγοντες) ἔλεγον αὐτῶ B 1. 2.] . “Ἐλθὲ [ἄπελθε B 3.] μεθ᾽ ἡμῶν καὶ θέασαι τὴν κυρίαν τὴν διάκονον, ὅτι ἐνενηκοστὸν ἄγει ἔτος [ἔτος ἄγει B 3. 4.] ἐν τῷ σχήματι· ὡσαύτως δὲ ὁρᾷς καὶ τὴν ἀδελφὴν Ἐπιστήμην&rdquogr; καὶ [ὁ δὲ A 2.] οὐκ ἠνείχετο [ἠνέσχετο A 2, B 2, ἠνήχετο B 1. 3. 4, ὁ κύριός μου add. B 1. 2. 3. 4.] λέγων ὅτι &ldquogr;ἕως καιροῦ ἀναγκαίου οὐκ ὄψομαι [οὐχ ὅψομαι B 4, οὐκόψομαι B 3.] αὐτήν [αὐτὰς B 1. 2. 3. 4.] .”

[11] [Imminentis persecutionis] Ἐγένετο δὲ κατὰ τοὺς καιροὺς ἐκείνους διωγμὸς μέγας κατὰ [om. B 1. 3. 4.] τῶν χριστιανῶν καὶ πάντες ἠναγκάζοντο θύειν τοῖς δαίμοσιν. Ἀπελθὼν [ἐλθὼν B 1. 2. 4.] δέ τις ἀπήγγειλε [ἀνήγγειλεν A 2, B 1. 3. 4.] τῷ ἄρχοντι Οὔρσῳ [τὸν ἄρχοντα Οὔρσον B 1.] τὰ περὶ τῶν ἐν Σινᾶ [τῶ add. A 2.] ὄρει καθεζομένων μοναχῶν, ὅτι τὸν Χριστὸν ὁμολογοῦσι [ὁμολογοῦσιν A 2, B 1. 2. 3.] καὶ τοὺς θεοὺς ἡμῶν βλασφημοῦσιν [δυσφημοῦσιν A 2, B 1. 2. 3.] . καὶ εὐθέως ἀπέστειλε [(καὶ εὐθ. ἀπ.) ἀπέστειλεν οὖν B 1. 2. 3, καὶ ἀπέστειλε B 4, καὶ ταῦτα ἀκούσας ὁ παράνομος ἄρχων εὐθέως ἀπέστειλεν A 2.] φάλαγγα [φάλαγγας B 1. 2. 3.] στρατιωτῶν πρὸς τὸ συλλαβεῖν πάντας [ἅπαντας A 2.] τοὺς ἐκεῖσε ὄντας μοναχοὺς καὶ ἐνέγκαι αὐτοὺς [om. B 1. 2. 3. 4.] εἰς [πρὸς B 1. 2. 3. 4.] τὸ κριτήριον. Τῇ οὖν νυκτὶ ἐκείνῃ, ἐν ᾗ συλληφθῆναι ἔμελλον [ἤμελλον B 1. 2. 3. 4.] οἱ ἅγιοι [(οἱ ἅγιοι) om. A 2.] , [Episteme divinitus certior fit.] ὁρᾷ ἡ μακαρία Ἐπιστήμη ὄναρ τοιοῦτον. Ἐδόκει γὰρ ἑστάναι ἐν τῷ [om. B 3.] παλατίῳ μετὰ τοῦ ἀνδρὸς αὐτῆς Γαλακτίωνος καὶ μετ᾽ αὐτοῦ στεφανοῦσθαι [καὶ στεφανοῦσθαι μετ᾽ αὐτου B 1, καὶ στ. ὑπ᾽ αὐτοῦ B 2, καὶ στεφ. B 3.] ὑπὸ τοῦ βασιλέως· καὶ τῇ ἕωθεν ἀποστείλασα προσκαλεῖται [(καὶ - προσκαλεῖται) ἀποσταλεῖσα δὲ ἕωθεν προσεκαλέσατο B 1. 2. 3, ὰποσταλεὶς οὖν ἕωθεν προσκ. B 4.] τὸν γέροντα, ὃς ἦν ἡγούμενος τοῦ κυρίου μου [(τοῦ - μου) τοῦ ἁγίου B 1. 2. 3. 4.] Γαλακτίωνος· καὶ [ὁ δὲ A 2.] ἐλθόντα [ita A 1, ἐλθὼν A 2, om. B 1. 2. 3. 4.] , διηγεῖται [διηγήσατο B 1. 2. 3.] αὐτῷ [αὐτὸν B 1.] πάντα [ὅσα B 3.] , ὅσα κατ᾽ ὄναρ ἐθεάσατο, παρακαλοῦσα [παρακαλέσασα A 2, παρακαλέσας B 1. 2, παρεκάλεσα B 3.] αὐτὸν [αὐτῶ B 3. 4.] δοῦναι αὐτῇ [αὐτὴν A 2, B 3.] καὶ τὴν λύσιν τῆς ὁράσεως. Ὁ δὲ [ὄντως add. A 2.] τίμιος καὶ ἅγιος γέρων ἐκεῖνος λέγει αὐτῇ· &ldquogr;Τέκνον, τὸ παλάτιόν ἐστιν ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν, οἱ δὲ [(τίμιος - δὲ) γέρων ἔφη (λέγει B 3) αὐτῆ τὸ παλάτιον τέκνον ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν ἐστίν· οἱ B 1. 3. 4, γέρων ἔκλαυσε καὶ ἐστέναξε εἶτα λέγει αὐτῆς ὦ Ἐπιστήμη τὸ παλάτιον ἐστιν ἡ β. τ. οὐρ. καὶ B 2.] στέφανοι πόνων καὶ ἀγώνων [καμάτων εἰσιν B 2, εἰσιν add. A 2, B 1. 3. 4.] ἀμοιβαί. Ὁ δὲ [om. B 1. 3. 4, καὶ ὁ B 2.] βασιλεύς ἐστιν ὁ Χριστὸς ὁ υἱὸς τοῦ Θεοῦ [(ὁ - Θεοῦ) om. B 1. 2. 3. 4, τοῦ ζῶντος add. A 2.] , δἰ ὃν πολλὰ, ὑπομενεῖτε [ὑπομένετε B 1, ὑπομείνητε B 3.] σύ τε [τέκνον B 3.] καὶ ὁ κύρις [κύριος B 2.] Γαλακτίων βασανιστήρια ὑπὸ τοῦ ἄρχοντος Οὔρσου. Μὴ οὖν λειποτακτήσῃς, τέκνον [om. B 1. 2. 3. 4.] . πολλὰ γάρ σε μένουσιν ἀγαθά [βάσανα B 3.] .” Ἡ δὲ τὸν χρησμὸν τοῦ ὀνείρατος δεξαμένη ηὐχαρίστησε τὸν Θεὸν τὸν δοτῆρα τῶν ἀγαθῶν [τῶ Θεῶ τῶ δοτῆρι τ. ἀγ. A 2, τῶ Θεῶ B 1. 2. 3. 4.] .

[12] [Primus capitur Galaction;] Φθασάντων δὲ [οὖν B 1. 2. 3.] τῶν στρατιωτῶν καὶ [bis scriptum B 1.] ἐν ἐκείνῳ τῷ ὄρει, ἔνθα ἠσκοῦντο [ἤσκουν καὶ A 2.] οἱ δύο φωστῆρες οἱ μεγάλοι Γαλακτίων καὶ Ἐπιστήμη, εὗρον [εὕροσαν B 1. 2. 3, ηυρον B 4.] τὸν κύριόν μου Γαλακτίωνα [(τὸν - Γαλακτίωνα) αὐτὸν B 1. 2. 3.] ἀναγίνώσκοντα τὰ τοῦ Θεοῦ μεγαλεῖα [(Θεοῦ μεγ.) θεῖα λόγια A 2, Θεοῦ λόγια B 1. 2. 3.] . Οἱ γὰρ [δὲ B 3.] λοιποὶ τῶν μοναχῶν ἔφυγον πάντες [om. B. 1. 2. 3. 4.] . Κρατήσαντες δὲ τὸν ὅσιον Γαλακτίωνα μόνον [om. A 2, (τὸν - μόνον) μόνον τὸν Γαλακτίωνα B 1. 2. 4, μόνον τὸν ὅσιον Γ. B 3.] , ἔσυρον [αὐτὸν add. A 2.] ἐπἰ τὸ κριτήριον. Ὁ δὲ ἠκολούθει ὡς πρόβατον ἐπὶ σφαγήν. Ἡ δὲ μακαρία Ἐπιστήμη ἐπάνω [ἐπανωθεν A 2, B 1. 2. 3.] τοῦ ὄρους ἦν [om. B 1. 2. 3.] κρυπτομένη μετὰ καὶ ἑτέρων παρθένων· καὶ ὡς [(καὶ ὡς) om. B 1. 2. 3.] ἤκουσεν, ὅτι ὁ κύριος αὐτῆς Γαλακτίων ἀπέρχεται [ἀπάγεται B 1 (?). 2. 4.] δεδεμένος ἐπὶ τὸν ἄρχοντα τοῦ τυφθῆναι [corr. rec. prius τυ|||||θῆναι A 1, τυθῆναι A 2, B 1. 3. 4, θῆναι B 2, καὶ add. B 1. 2. 3.] , πεσοῦσα παρὰ [πρὸς B 1. 2. 4.] τοὺς πόδας τῆς διακόνου, λέγει [φησὶν B 1. 2. 3, φησὶ A 2, B 4.] πρὸς αὐτήν· &ldquogr;Εὖξαι ὑπὲρ ἐμοῦ, [quem Episteme] δέσποινά μου· ἰδοὺ γὰρ [om. B 2.] ἀλγεῖ μου ἡ καρδία πάνυ [om. B 1. 2. 3. 4.] , ὅτι τὸν κύριόν μου [om. B 3.] Γαλακτίωνα ἦραν οἱ θεομάχοι πρὸς τὸν παράνομον καὶ [(παρ. καὶ) B 1. 2. 3. 4.] ἀσεβέστατον [ἀσεβέστατον καὶ παράνομον A 2.] ἄρχοντα. Καὶ ἰδοὺ πορεύομαι κἀγώ, ἵνα σὺν αὐτῷ τελειωθῶ [τελευτήσω B 1. 2. 4.] .” Λέγει [οὖν add. B 4.] αὐτῇ ἡ διάκονος· &ldquogr;Μή, τέκνον μου Ἐπιστήμη, μὴ [om. A 2.] ἀπέλθῃς, μήπως οὐχ ὑπομείνῃς τὰ βασανιστήρια καὶ ἀρνήσῃ τὸν Χριστόν, μολύνῃς δὲ καὶ τὴν παρθενίαν σου.&rdquogr; Λέγει ἡ ἁγία πρὸς τὴν διάκονον· &ldquogr;Μὴ γένοιτό μοι μεῖναι [εἶναι B 3.] ὄπισθεν τοῦ κυρίου μου Γαλακτίωνος ὥραν μίαν [(ὥραν μίαν) om. B 1. 2. 3. 4.] . δἰ αὐτοῦ γὰρ ἔγνων τὸν Χριστόν, Θεὸν ὄντα ἀληθινὸν [ἀληθινὸν ὄντα B 2.] καὶ δημιουργὸν πάσης πνοῆς [(καὶ-πνοῆς) om. B 2. 3. 4.] . δἰ αὐτὸν κατέλιπον πάντα, πλοῦτον, γονεῖς, κτήματα [om. B 1. 2. 3. 4.] , καὶ πᾶσάν μου τὴν περιουσίαν, πολλὴν οὖσαν σφόδρα [(πολλὴν οὖσαν σφ.) om. B 1. 2. 3. 4.] , ἵνα μὴ χωριστῶ αὐτοῦ μήτε ἐν τῷ νῦν αἰῶνι μήτε [οὔτε B 2] ἐν τῷ μέλλοντι.” Λέγει αὐτῇ ἡ διάκονος· &ldquogr;Γένοιτό σοι, τέκνον, ἡ ὁδὸς ἐν πᾶσιν [ἐν πάση ἡ ὁδός σου B 3.] εὐλογητή, καὶ τελέσεις [τελέσοις B 1] τὸν δρόμον τῆς ἀθλήσεώς σου [σου τῆς ἀθλήσεως B 3. 4.] ὡς Θέκλα ἡ πρωτομάρτυς.” [ultro sequitur,] Τότε [om. B 1. 2. 3.] ἀσπασαμένη [οὖν add. B 1. 2. 3, γοῦν add. B 4.] πάσας τὰς ἀδελφάς, δρομαία [δρομέως B 1, δρομαίως B 4, δρομέα B 3.] ἔφθασεν ὄπισθεν τοῦ μακαρίου Γαλακτίωνος καί φησιν πρὸς αὐτόν· &ldquogr;Βραβευτὰ τῆς σωτηρίας μου [ἐμῆς σωτηρίας A 2.] , δἰ οὗ Θεὸν ἀληθινὸν ἔγνων τὸν Χριστόν, μὴ ἐγκαταλίπῃς [καταλείπης B 4.] με [om. B 4.] τὴν ταπεινήν, ἀλλ᾽ [ἐμὲ B 1. 2. 3. 4.] αἴτησαι [αἰτῆσαι B 3.] τὸν Κύριον, ἵνα σύν σοι τελειωθῶ, καὶ ἀχώριστοι ἐσόμεθα ὡς [καὶ B 3.] ἐν τῷ νῦν αἰῶνι [(ἐν-αἰῶνι) om. B 1. 2. 4.] καὶ ἐν τῷ μέλλοντι [αἰῶνι add. B 1. 2. 4.] .”

[13] [donec ipsa corripitur;] Στραφέντες δὲ [οὖν B 4.] οἱ στρατιῶται καὶ θεασάμενοι αὐτήν, ἔδησαν καὶ αὐτὴν σὺν τῷ ἁγίῳ. Περιπατούντων δὲ αὐτῶν [κατὰ τὴν ὁδὸν A 2.] , ἐδίδασκεν αὐτὴν [om. B 2.] ὁ [om. B 4.] ἅγιος [om. B 4.] Γαλακτίων [om. B 1. 2. 3. 4.] λέγων· &ldquogr;Κυρία μου καὶ ἀδελφή, μὴ φοβηθῇς τὰς τιμωρίας καὶ τὰς ἀπειλὰς τοῦ τυράννου· ἀλλὰ [om. A 2, (κυρία-ἀλλὰ) om. B 1. 2. 3. 4.] μικρὸν ὑπομείνωμεν [οὖν ὑπομένομεν A 2.] , ἵνα [καὶ add. A 2.] στεφανωθῶμεν εἰς ὅλους αἰῶνας [(εἰς-αἰῶνας) om. B 1. 2. 3. 4.] . Βλέπε, κυρία [γύναι B 1. 2. 3. 4.] , μή σε ἀπατήσωσιν [ἀπ. σε B 1. 2. 4.] ἔν τινι τῶν ἡδέων τοῦ κόσμου τούτου· πάντα γὰρ ταῦτα πρόσκαιρα καὶ φθαρτά εἰσιν [εἰσιν καὶ φθ. A 2.] καὶ παρέρχονται δίκην ὀνείρου.” [trahuntur ambo] Λέγει αὐτῷ ἡ μακαρία Ἐπιστήμη· &ldquogr; Κύριε [μου add. A 2, (τούτου-κύριε) λέγει αὐτῶ ἡ Ἐπιστήμη B 1. 2. 3. 4.] , κατ᾽ ἴχνος σου πορεύσομαι [κύριέ μου add. B 4.] . καὶ εἴ τι ὁρῶ σε πράττοντα, ποιήσω κἀγώ [(ποιήσω κ.) καὶ ποιήσω B 1. 4, τοῦτο καὶ ποιήσω B 2.] .” Φθασάντων δὲ αὐτῶν πρὸς τὰ τοῦ ἄρχοντος προαύλια [προσαύλια A 1, προπύλαια B 4, προάβλια B 2.] , ἦλθέ τις [ἦλθεν εἷς A 2.] τῶν ὑπερετῶν λέγων· &ldquogr;Τηρηθήτωσαν [γοῦν add. B 4] εἰς τὴν αὔριον· τῇ δὲ ἐπαύριον προκαθίσας [καθήσας B 3.] ὁ ἀσεβέστατος [ἀσεβὴς B 1. 2. 3, A 2.] καὶ παράνομος [(καὶ π.) om. B 1. 2. 3. 4.] Οὔρσος [ἐπὶ τοῦ βήματος add. A 2.] ἐκέλευσεν εἰσαχθῆναι τοὺς ἁγίους Γαλακτίωνα καὶ Ἐπιστήμην.” [ad Ursum praesidem] Ὡς δὲ εἰσήχθησαν [ἁγίους· ἤχθησαν οὖν οἱ ἅγιοι Γαλακτίων καὶ Ἐπιστήμη καὶ B 4.] , λέγει αὐτοῖς [(ἐκέλευσεν-αὐτοῖς) ἤχθησαν (εἰσήχθησαν B 3) οἱ ἅγιοι Γαλακτίων καὶ Ἐπιστήμη καὶ λέγει B 1. 2. 3.] ὁ ἄρχων [ὁ ἄρχων λέγει A 2.] . “Τίς ὑπάρχει ὁ μελανοφόρος [μελανὸς B 1. 2. 3. 4.] οὗτος καὶ αὕτη ἡ ὁμοία αὐτῷ [αὐτοῦ B 3, (καὶ-αὐτῷ) om. B 4, (τίς-αὐτῷ) τίς ἐστιν οὗτος ὁ μελανοφόρος καὶ αὕτη ἡ ὁμ. αὐτου A 2.] ;” Λέγει ὁ ἅγιος [ὁ ἅγιος Γαλακτίων εἶπεν A 2.] . “Μοναχοί ἐσμεν καὶ χριστιανοί.&rdquogr; Ὁ ἄρχων λέγει [λέγει ὁ ἄρχων B 1. 2. 4.] . &ldquogr;Καὶ τίς ἐστιν ὁ Χριστός;&rdquogr; Ὁ ἅγιος λέγει [λέγει ὁ ἅγιος B 1. 2. 3. 4, ὁ ἅγιος Γαλακτίων εἶπεν A 2.] . &ldquogr;Ὁ ποιήσας τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν καὶ τὴν θάλασσαν.&rdquogr; Ὁ ἄρχων λέγει [(καὶ-λέγει) λέγει Οὖρσος B 1. 2, λ. ὁ Οὔρσος B 4, ὁ ἄρχων λέγει B 3.] . &ldquogr;Καὶ οἱ θεοὶ τίνες εἰσίν;&rdquogr; Ὁ ἅγιος λέγει [εἶπεν B 1. 2. 3. 4, Γαλακτίων εἶπεν A 2.] . “Λίθοι καὶ ὕλη φθαρτή [φθαρτικοὶ B 2, φθαρτικὴ B 3, λίθη (sic) καὶ ξύλα καὶ ὕλη φθαρτική B 4.] .” Τότε χολέσας σφόδρα ὁ ἄρχων λέγει [τότε λέγει ὁ ἡγεμὼν B 1. 2. 4.] . “Ἐκδύσατε [τοῖς ὑπηρέταις ἐκδύσατε ἐν τάχει A 2.] τοῦτον τὸν βλάσφημον [καὶ ὑβριστὴν add. A 2.] καὶ σφοδρῶς βουνευριζέσθω [βουνεύροις τύψατε αὐτὸν B 2.] .” Τυπτομένου δὲ τοῦ ἁγίου [μακαρίου B 3, Γαλακτίωνος add. A 2.] ἐπὶ πολύ [(ἐπὶ π.) om. B 1. 2. 3. 4.] , ἔκλαιεν [ἁγία καὶ add. B 4.] μακαρία Ἐπιστήμη [om. B 1. 2. 3.] καὶ ἔλεγεν· &ldquogr;Ὢ ἀσπλαγχνία [τοῦ add. B 3.] τυράννου, ὢ [καὶ B 1. 2.] ἀπανθρωπία ἄρχοντος· ἄθλιε [om. B 1. 2. 3. 4, καὶ ταλαίπωρε add. A 2.] , πῶς οὐκ ἐλεεῖς τοιαῦτα ὡραῖα μέλη καταναλίσκων [καταναλίσκειν B 1. 2. 4.] ταῖς μάστιξι [μάστιξιν B 1. 2. 3. 4.] , φεῖσαι τοῦ νέου, ὦ μιαρὲ καὶ ἀκάθαρτε [ἀπάνθρωπε B 2, (καὶ ἀκ.) om. B 1. 3. 4.] .”

[14] [qui, oratu Epistemes,] Ταῦτα τοίνυν εἰποῦσα ἡ ἁγία [(ταῦτα-ἁγία) om. A 2, B 1. 2. 3. 4.] , ὀργισθεὶς [δὲ add. A 2, B 1. 2. 3. 4.] ὁ ἄρχων σφόδρα [om. B 1. 2. 3. 4, ἐπὶ τοῖς ῥήμασιν τῆς ἁγίας add. A 2.] ἔφη· &ldquogr;Γυμνώσατε [καὶ add. A 2.] τὴν μαίναδα ταύτην [αὐτὴν τὴν μαινάδα B 4.] . ὁρῶ γὰρ [καὶ add. A 2.] αὐτῆς τὴν προαίρεσιν ἀναιδείας μεμεστωμένην ὑπάρχουσαν [om. A 2, B 1. 3, (αὐτῆς-ὑπάρχουσαν) τὴν προαίρεσιν αὐτῆς διασμεμεστωμένην (sic) B 4.] .” Γυμνωθείσης δὲ αὐτῆς μέχρις ὀθόνης [ὀθονίου B 3, ἐν τάχει μέχρις ὀ. A 2, μέχρι ὁ. B 4.] , λέγει [ἡ ἁγία add. B 2. 3. 4.] τῷ τυράννῳ· &ldquogr;Ἐπικατάρατε καὶ τρισάθλιε [τύραννε add. A 2, (καὶ τρισ.) om. B 1. 2. 3. 4.] , ἐν τῷ ἁγίῳ μου [om. B 3.] βαπτίσματι, ὃν ὁ Θεὸς ἐν ἁγνείᾳ μοι [om. B 1, (ἐν ἁ. μοι) μοι ἐν ἁγνεία A 2, B 4, ἐν γεῖ μοι B 3, μοι ἐν ἀγνοία B 2.] συνέζευξεν ἄνδρα [ἀνδρὶ B 3.] , τὴν γύμνωσίν μου οὐ τεθέαται καὶ σὺ [ἐπικατάρατε add. B 2.] ἐπιτρέπεις γυμνήν με παραστῆναι [στῆναι A 2, B 1. 2. 3. 4.] ἐνώπιόν σου καὶ παντὸς τοῦ λαοῦ [τούτου add. A 2.] τυφλωθήτωσαν ὑμῶν οἱ ὀφθαλμοί, ἵνα μηδ᾽ ὅλως [(μηδ᾽ ὅλως) om. A 2, B 1. 2. 3. 4.] ἴδητε μου τὴν γύμνωσιν.&rdquogr; Καὶ ἅμα τῷ λόγῳ τῆς ἁγίας [(ἅμα-ἁγίας) om. B 1. 2. 3. 4, εὐθέως A 2.] ἐτυφλώθη ὁ ἄρχων εὐθὺς [om. A 2.] καὶ οἱ σὺν αὐτῷ πάντες. [cum satellitibus obcaecatur] Τότε [οὖν add. B 4.] ἔκραξαν [ἅπαντες add. A 2.] λέγοντες· &ldquogr;Σῶσον ἡμᾶς, ἁγία δούλη τοῦ [om. A 2, B 1. 3.] Χριστοῦ, ἀπὸ τοῦ σκότους τούτου καὶ πιστεύσομεν τῷ Θεῷ σου.” [sed mox sanatur;] Ἡ δὲ ἁγία [μάρτυς τοῦ Χριστοῦ Ἐπιστήμη add. A 2.] σπλαγχνισθεῖσα ἐπ᾽ αὐτοῖς, ἐπεκαλέσατο τὸν Θεόν, καὶ ἀνέβλεψαν παραχρῆμα πάντες καὶ [(ἀνέβλεψεν-καὶ) παραχρῆμα ἀνέβλεψαν ἅπαντες τότε A 2.] ἐπίστευσαν ἐπὶ τὸν Κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστὸν [(σπλαγχνισθεῖσα - Χριστὸν) ἐπεκαλέσατο Κύριον (om. B 2) τὸν Θεὸν καὶ ἀνέβλεψαν (καὶ ἐπιβλέψαντες τὸ γεγονὼς add. B 2) ἐπίστευσαν B 1. 2. 3. 4.] ψυχαὶ πεντηκοντατρεῖς. Ὁ δὲ ἀκάθαρτος καὶ πονηρὸς [(ὁ-πονηρὸς) ὅμως ὁ B 1. 2. 3. 4.] ἄρχων πάλιν μανεὶς [μανεὶς πάλιν B 1.] κατ᾽ αὐτῶν ἔφη· &ldquogr;Αὕτη ἡ τύφλωσις ἐκ τῶν μεγίστων [om. A 2, B 1. 2. 3. 4.] θεῶν ἡμῖν ἐδόθη, ὡς καταδεξαμένων ἡμῶν ὑβρισθῆναι [ὑβρίσαι B 3.] αὐτούς· ἀλλ᾽ [ἀλλὰ B 1. 4.] ὀξύνατε καλάμους καὶ ἐμβάλετε [ἐμβάλατε B 4.] εἰς τοὺς ὄνυχας αὐτῶν.&rdquogr; Ποιησάντων δὲ [οὖν B 1. 2.] τῶν ὑπηρετῶν τὸ κελευσθὲν αὐτοῖς, ἔκαμνον οἱ ἅγιοι σφοδρῶς καὶ ἐβόων λέγοντες [om. A 2.] . “Γνῶθι, ὦ τύραννε, ὅτι [(γνῶθι-ὅτι) om. B 1. 2. 3. 4.] Χριστῷ τῷ υἱῷ τοῦ Θεοῦ [(τῷ-Θεοῦ) om. B 1.] λατρεύομεν, τοὺς δὲ θεούς σου [ἐξουθενοῦμεν καὶ add. A 2.] καταπατοῦμεν [καταπτύομεν B 4.] .”

[15] [manibus pedibusque praecisis,] Ὁ [πάλιν οὖν ὁ πονηρὸς A 2, δὲ add. B 4.] ἄρχων λέγει τοῖς ὑπηρέταις· &ldquogr;Κόψατε τὰς χεῖρας αὐτῶν, ἵνα μὴ [ἐνυβρίζοντες add. A 2.] βλασφημῶσιν [εἰς τοὺς Θεοὺς add. A 2.] .” Κοπτομένων δὲ τῶν χειρῶν αὐτῶν, ἐβόων οἱ ἅγιοι· &ldquogr;Ἀνάστα, Κύριε, βοήθησον ἡμῖν, ὅτι τῷ σῷ πόθῳ τρωθέντες ἠκολουθήσαμέν σοι.&rdquogr; Ὁ δὲ κάκιστος καὶ δεινὸς ἄρχων [ἐκεῖνος add. A 2.] πάλιν [πάλιν δὲ ὁ ἄρχων B 1. 2. 4.] διετάξατο κοπῆναι αὐτῶν καὶ τοὺς πόδας [καὶ τούτου γενομένου καὶ add. A 2.] . Κοπτομένων δὲ [om. A 2.] τῶν ποδῶν αὐτῶν [αὐ αὐτῶν (sic) B 1.] , ἐβόων [ἐβόουν B 4.] οἱ ἅγιοι [(ἀνάστα-ἅγιοι) om. B 3.] . &ldquogr;Ἀναθέμα τοῖς θεοῖς σου [ὑμῶν B. 2. 3. 4.] , τύραννε [om. B 1. 2. 3. 4.] , εὐλογητὸς δὲ [om. B 1. 2. 3. 4.] ὑπάρχει ὁ Κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστὸς εἰς τοὺς αἰῶνας [τῶν αἰώνων add. A 2.] .” Τότε ὁ ἄρχων [(ὁ ἄρχ.) om. B 3, ἰδὼν τὸ στερρὸν αὐτῶν τῆς πίστεως add. A 2.] ἔδωκεν κατ᾽ αὐτῶν τὴν [om. B 3.] ἀπόφασιν τοῦ ἀποτμηθῆναι αὐτούς [αὐτῶν τὰς κεφαλάς A 2, B 3.] . Ἄραντες δὲ τοὺς ἁγίους μάρτυρας [om. B 1. 2. 4.] Γαλακτίωνα καὶ Ἐπιστήμην [(τοὺς-Ἐπ.) om. B 3.] καὶ [om. B 1.] ἐξαγαγόντες αὐτοὺς [om. B 3.] ἔξω τῆς αὐλῆς τοῦ ἄρχοντος [καὶ προσευξάμενοι ἐπὶ πολὺ add. A 2.] , ἀπεκεφάλισαν αὐτοὺς μηνὶ νοεμβρίῳ πέμπτῃ [(μηνὶ-πέμπτῃ) om. B 4.] , ἐμοῦ τοῦ ταπεινοῦ Εὐτολμίου ὁρῶντος. Εἴασαν [ἔασαν A 1, B 3, ἦσαν B 2, 4.] δὲ τὰ τίμια καὶ ἅγια αὐτῶν λείψανα [(τίμια-λ.) λείψανα αὐτῶν κείμενα B 1. 3. 4; κείμεν α add. A 2.] ἐν ἐκείνῳ [om. B 1. 3. 4, A 2.] τῷ [αὐτῶ add. A 2.] τόπῳ. [martyres capite plectuntur.] Καὶ [ἐγὼ δὲ B 1. 3. 4.] λαβὼν αὐτὰ ἐγὼ [(αὐτὰ ἐγὼ) αὐτοὺς B 1. 3. 4.] καὶ πολλὰ δακρύσας ἐκήδευσα [αὐτοὺς add. B 1. 2. 3. 4; μετὰ τῆς πρεπούσης αὐτὰ τιμῆς add. A 2.] εἰς [ἔπαινον καὶ add. A 2.] δόξαν τοῦ μεγάλου Θεοῦ καὶ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, ᾧ [αὐτῶ B 3.] ἡ δόξα καὶ τὸ κράτος [σὺν τῶ πατρὶ καὶ τῶ παναγίω καὶ ζωοποιῶ πνεύματι add. B 3; νῦν καὶ ἀεὶ καὶ add. A 2.] εἰς τοὺς [(ἡ - τοὺς) πρέπει τιμὴ καὶ προσκύνησις σὺν τῶ πατρὶ καὶ τῶ παναγίω (ἁγίω B 4) αὐτοῦ (om. B 4) πνεύματι νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς (τοὺς σύμπαντας καὶ ἀτελευτήτους add. B1) B 1. 4.] αἰῶνας τῶν [om. B 3.] αἰώνων [om. B 3.] , ἀμήν.

SS. GALACTIONIS ET EPISTEMES PASSIO ALTERA

Galaction martyr (S.)
Episteme martyr (S.)

Edita ex manuscriptis codicibus C1 = Parisiensi 1522, C2 = Parisiensi 1020, C3 = Parisiensi 1481, C4 = Parisiensi 1487. Cf. supra p. 34.

Βίος καὶ πολιτεία καὶ μαρτύριον τῶν ἁγίων καὶ ἐνδόξων [καὶ ἐνδόξων om. C4, τοῦ Χριστοῦ add. C2, 4.] μαρτύρων Γαλακτίωνος καὶ Ἐπιστήμης.

[1] [Sanctorum patria et parentes.] Τῆς πρὸς τῷ Λιβάνῳ ὄρει Φοινίκης πολλαὶ μὲν πόλεις καὶ ἕτεραι νοτιώτεραι καὶ προσάρκτιοι, ταύτης δὲ καὶ ἡ τῶν ἄλλων πασῶν διαφέρουσα καὶ τοῖς ἀρκτίοις κειμένη μέρεσιν, Ἔμεσα [Ἔμεσσα C 1.] ἣν ἐνεγκοῦσαν [ἐνεγκοῦσα C 2.] ἔσχε καὶ θρεψαμένην ἀνήρ, ὄνομα [ὀνόματι C 1.] Κλειτοφῶν, γένος ἐπίσημος, πλοῦτον οὐδενὸς τῶν πολιτῶν δεύτερος, τὴν σύνεσιν πολλῷ τῶν ἄλλων ὀξύτερος. Τούτῳ τοίνυν συνῆπτο γυνὴ Λευκίππη [Γλευκίππη ubique in Passione antiquiore.] τοὔνομα, τἄλλα μὲν δεξιὰ τοὺς τρόπους καὶ ἀνδρὶ τοιούτῳ προσήκουσα, καὶ μηδὲ τῆς κατ᾽ ὄψιν ὥρας τῶν ἐν τούτῳ ἄκρων ἐλλείπουσα, τοῦτο δὲ μόνον στείρωσιν δυστυχοῦσα, δἰ ἣν πολλοῖς παρὰ τοῦ ἀνδρὸς ὀνείδεσι βαλλομένη ἀθυμίᾳ συνείχετο, κοὶ φροντίσιν ἐκόπτετο, καὶ παντοία ἦν λύσιν τῶν δεσμῶν τούτων ἐπιζητοῦσα.

[2] [Magna saevit persecutio.] Ἀμφοτέρων οὖν δἰ αἰσχύνης τὸ πρᾶγμα τιθεμένων τὸ μὴ παίδων ὀφθῆναι πατέρας μηδέ τινα ἕξειν ὃς τοῦ πλούτου τε κληρονόμος ἔσται, καὶ δἰ οὗ τὸ γένος πάλιν αὐτοῖς σωθήσεται, ἐπεὶ συνέβαινε κατ᾽ ἐκεῖνο καιροῦ καὶ τὰ τῆς εἰδωλολατρείας ἐπικρατεῖν, Σεκοῦνδον δέ [τε C 2.] τινα τῆς πόλεως Ἐμέσης τὴν ἀρχὴν πεπιστεῦθαι, ἄνδρα ἕλληνα μὲν τὴν θρησκείαν τὴν δὲ γνώμην κομιδῆ βάρβαρον, ᾧ ἔργον ἦν ὡς οὐδὲν ἄλλο ἐπιμελές χριστιανοὺς ἅπαντας ἐκτρίψαι καὶ τὴν εὐσέβειαν, εἴ τις δύναμις, ῥίζαις αὐταῖς ἐξελεῖν· ἐπεὶ [οὖν add. C 3.] οὕτως ἐν κινδύνῳ τὰ τῶν εὐσεβούντων ἦν, φυγῇ τὴν σωτηρίαν ἕκαστος ἐπορίζετο. [Onuphrius monachus] Εἷς δέ τις τὴν κλῆσιν Ὀνούφριος, τὸ σχῆμα μοναχός, τὸν τρόπον ἀγαθὸς καὶ φιλόθεος, τὸ μὲν παντάπασιν ἐκχωρῆσαι καὶ καταλιπεῖν ἐν καιρῷ τοιούτῳ καὶ ζάλῃ τὰς τῶν ἀσθενεστέρων κινδυνεύειν ψυχὰς οὐκ ἔγνω θεοφιλοῦς ἀνδρὸς εἶναι καὶ ἅπαξ ἑαυτὸν [ἑαυτ||| C 1.] τῷ χορῷ τῶν τοιούτων ἐγγράψαντος· οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ τὸ παρρησιάσασθαι τὴν εὐσέβειαν καὶ τοῖς κινδύνοις ἑαυτὸν ἐμβαλεῖν οὐκ ἄμεμπτον εἶναι δοκιμάσας οὐδὲ τῶν νόμων τῆς εὐσεβείας ἐχόμενον, μέσος ἐχώρει· καὶ κρύπτων ἑαυτὸν ἐσθῆτι λευκῇ, ἣν ἐπὶ τοῖς μοναχικοῖς [μοναχοῖς C 4.] ἐνεδύετο, μοναχὸς ἦν ἀληθῶς τὴν γνώμην, καὶ τὰ βίῳ προσήκοντα τοιούτῳ μετῄει, καὶ οὕτω κατεσοφίζετο τὴν ἀσέβειαν. [stipem mendicat] Εἰς πρόφασιν οὖν εὐσεβείας τὴν πενίαν ὑποκριθείς, προσαίτης ἦν ἐθελούσιος, καὶ τὰς οἰκίας περιἳὼν κατὰ χρείαν τῶν ἀναγκαίων αὐτὸς ἄρτον ἐδίδου μᾶλλον τὸν [τὰς C 3.] ψυχὰς στηρίζειν δυνάμενον, λόγοις [λόγους C 1.] ὑπαλείφων, οἷς ἐντύχοι, τῆς εὐσεβείας, καὶ φεύγειν, ὅση δύναμις, παραινῶν ἀπὸ τῶν μακρὰν ποιούντων ἑαυτοὺς τῆς ζωῆς καὶ χωριζόντων τοῦ πλάσαντος.

[3] [et Leucippen reprehendit] Παρελθὼν οὖν ποτε καὶ ἐπὶ τὴν τοῦ Κλειτοφῶντος οἰκίαν, ᾔτει τὰ πρὸς τροφήν, χεῖράς τε προτείνων καὶ φωνὰς ἀφιεὶς ἐπάγεσθαι ψυχὴν πρὸς ἔλεον δυναμένας. Ἔτυχε δὲ τότε τὴν Λευκίππην διατεταραγμένην εἶναι καὶ λύπης μεστήν, ἅτε δὴ παρὰ τοῦ ἀνδρὸς ὀνείδη διὰ τὴν στείρωσιν ὑπομείνασαν. Ὡς τοίνυν ὀχληρῷ φανέντι τῷ Ὀνουφρίῳ, ἐπικλεισθῆναι τούτῳ [om. C 3.] τὰς θύρας [τούτω add. C 3.] προστάττει. Ὁ δὲ οὐδὲν μᾶλλον ἀνίει, εἰδὼς ὃ βούλεται, καὶ ὅτε δώσων αὐτὸς μᾶλλον ἢ ληψόμενος παραγένοιτο [παρεγένετο corr., sed prima manu παρεγένοιτο, ut videtur C 1.] καὶ διὰ τοῦτο ἐνέκειτο ἐπαιτῶν [ἐπαι||||τῶν ἐvέκειτο C 3.] , ἕως διὰ τὴν ἐπαινετὴν ταύτην ἀναίδειαν καὶ εἰσεκλήθη, καὶ [δὴ add. C 3.] δεξιᾶς ἔτυχε τῆς φιλοφροσύνης. Λόγων οὖν κινηθέντων καὶ τῆς ὁμιλίας οὕτω παραταθείσης, διηγεῖτο μὲν ἡ Λευκίππη τὰ καθ᾽ ἑαυτήν [quod deos adiutores sterititatis] καὶ ὡς πεπήρωται αὐτῇ τὰ τῆς μήτρας καὶ ὡς οὐδεὶς εὑρεθείη θεῶν ἄχρι καὶ τήμερον τῶν δεσμῶν τούτων ἀνεῖναι αὐτήν, καὶ τοῦ τῆς ἀτεκνίας [ἀπεδίας C 3.] αἴσχους ἀπαλλάξαι δυνάμενος [βουλόμενος C 3. ] . “Ἀλλ᾽ εἰκότως, ἔφησεν ὁ Ὀνούφριος, οὐδὲν ἀπέλαυσας τῆς σπουδῆς, βοηθοὺς τοιούτους αἰτησαμένη λαβεῖν τῆς στειρώσεως. Οἷς γὰρ αἰσχύνης ἔργα ἐπιτετήδευται, πῶς ἂν αἰσχύνης οὗτοι ἀπαλλάττειν ἑτέρους δύναιντο; Ἀλλ᾽ εἴ μοι πειθομένην παράσχῃς σαυτὴν καὶ Θεὸν ἐπιγνῶναι τὸν ἀληθῆ βουληθῇς [βουλευθῆς C 3.] , ὃς δύναται καὶ ἐκ λίθων ἐγεῖραι τέκνα καὶ δεσμὰ στειρώσεως διαλῦσαι, οὐκ εἰς [(ἐκ-εἶς om. C 4.] σὲ μόνην τὰ τῆς ὠφελείας ὄψει περιερχόμενα, [invocet;] ἀλλὰ καὶ τὸ γένος ἔξεις εὐεργετεῖν, ὥς τινα κλῆρον εἰς αὐτοὺς παραπέμπουσα τὴν εὐσέβειαν.&rdquogr; Τούτοις ἡ Λευκίππη προσεῖχε τὸν νοῦν, καὶ ὥς τινα γῆν ἀγαθὴν παρεῖχε τοῖς τῶν λόγων ἐκίνου σπέρμασιν.

[4] [ad christianam fidem] Ὁ δέ γε θεῖος οὗτος ἀνὴρ πρῶτα μὲν αὐτῇ [πρῶτα μὲν αὐτῇ om. C 2.] τὴν τῆς ὑψηλῆς Τριάδος εἰσηγεῖτο θεογνωσίαν, ἔπειτα δὲ πρὸς τὴν τῶν ἀρετῶν ἐπιμέλειαν παρεκάλει· ἐπὶ τούτοις καὶ τὸν ἐκ τοῦ σωτηριώδους βαπτίσματος ἁγιασμὸν ἀνεδίδασκε, δἰ ἧς [ita C 1. 2. 3. 4.] ἔσται καὶ τῶν προτέρων αὐτῇ μολυσμῶν κάθαρσις. Ὑπέδειξε δὲ καὶ τὸ τῶν μοναχῶν σχῆμα, ὃ περιεβέβλητο μέν, ὑπέκρυπτε δὲ τῶν πονηρῶν ἐκκλίνων θηρατῶν τὴν ἐπίθεσιν, [et virtutis studium] καὶ ὡς ἐπὶ τῇ αὐτῆς παραγένοιτο [παρεγένετο corr., sed prima manu παραγένοιτο C 1.] σωτηρίᾳ, τὴν τοῦ ἐλέου προσποιηθεὶς αἴτησιν. Ἡ δὲ πρὸς ταῦτα δυσὶν ἐναντιώμασιν ἔφη [ἔφησεν C 3.] δεδοικέναι περιπεσεῖν· &ldquogr;Ἑνὶ μὲν ὅτι τοῖς οὕτως ἔχουσι πίστεως, καὶ τὴν προσηγορίαν χριστιανοῖς μεγάλαι μὲν παρὰ τοῦ νῦν κρατοῦντος αἱ ἀπειλαί, δεινότερα [δεινότεραι C 2.] δὲ τὰ ἐπ᾽ αὐταῖς [αὐτοῖς corr. C 3 prius αὐταῖς.] κολαστήρια· ἑτέρῷ δὲ ὅτι, έμοῦ μεταχωρούσης πρὸς τὴν εὐσέβειαν καὶ προγονικῶν δογμάτων ἀφισταμένης, εἰ μὴ καὶ τὸν συνοικοῦντα ἕξω τὴν ἴσην ὑποστάντα μεταβολήν, ἀλλ᾽ ἧς ἔχει νῦν θρησκείας καὶ εἰς τὸ ἑξῆς ἐχόμενον, πῶν ἂν ἓν καὶ τὸ αὐτὸ συμπρονήσαιμεν οἱ καὶ ἓν εἶναι ὀφείλοντες, τῷ μεγίστῳ μέρει διῇρημένοι; Τοῦτό μοι λύσον διαπορούμενον [διαπορουμένην corr. C 3.] , καὶ περὶ τῶν ἄλλων ἀφρόντιδα θήσεις.”

[5] [illam disponit] Ὁ δὲ πολλά τε ἄλλα εἰπὼν καὶ προσθεὶς ὅτι· &ldquogr;Καὶ ὁ ἀνὴρ ὅσον οὔπω πρὸς τὸ αὐτό [corr., prius αὐτὸς C 2.] σοι σέβας μεταβληθήσεται;&rdquogr; τοσοῦτον ἔσχε πειθομένην αὐτὴν ὥστε καὶ ταῖς θεραπαινίσιν εὐθὺς [αὐτὸν C 3.] ἐπιτάττειν, ὅπερ ἂν αὐτὸς λέγοι [λέγειν C 3.] ποιεῖν. Ἕνα τοιγαροῦν τῶν πίθων αὐτοῦ που παρὰ τῳ κήπῳ τυγχάνοντα, Ὀνουφρίου κελεύσαντος, ὕδατος ἐκεῖναι πληροῦσιν, ἐφ᾽ ὧ κατηχηθεῖσα πρότερον ἡ Λευκίππη, καὶ τῶν ἄλλων ὅσα θέμις χριστιανοῖς ὑπ᾽ αὐτοῦ τελεσθέντων, [eamque baptizat.] εἶτα καὶ τοῦ θείου βαπτίσματος ἀξιοῦται. Ὀλίγῳ δὲ ὕστερον ἐκεῖθεν μὲν ὁ Ὀνούφριος ἀπηλλάττετο, πολλὰ αὐτῇ ἐντειλάμενος πρός τε φυλακὴν τῆς [om. C 3.] πίστεως καὶ τῶν τοῦ Χριστοῦ ἐντολῶν· ἡ Λευκίππη δὲ καὶ νοσεῖν σκηψαμένη, ἰδιάζουσά που ἐτύγχανε τὴν τοῦ ἀνδρὸς φεύγουσα κοινωνίαν· οὐδὲ γὰρ ἠβούλετο ἁγνισθεῖσα ἤδη τῷ πνεύματι καὶ τὸ θεῖον λουτρὸν δεξαμένη άνάγνοις μολῦναι τοῦτο τοῦ ἀνδρὸς συνελεύσεσιν. [Leucippe foetum concipit;] Ἡμερῶν δὲ διαγενομένων, ἐπέγνω ἑαυτὴν κατὰ γαστρὸς ἔχουσαν, ὃ καὶ τῷ Κλειτοφῶντι δῆλον οὐκ εἰς μακρὰν γίνεται. Καὶ οὗτος, ἀγνοῶν τὴν ἀλήθειαν· &ldquogr;Νῦν μοι ἐοικας, ἔφη, γύναι, τοῖς ἀθανάτοις εὐαρεστῆσαι θεοῖς, καὶ διὰ τοῦτο καὶ προνοίας ἄρτι τῆς παρ᾽ αὐτῶν ἀξία κατέστης.&rdquogr; Ἡ δέ, μικρὸν ἐπισχοῦσα· &ldquogr;Μή μοι θεούς, ἄνερ, ὀνόμαζε, ἔθη· οὐ βούλομαι γάρ, ἀλλὰ Θεὸν ἕνα τὸν τοῦ παντὸς κύριόν τε καὶ ποιητήν, ὃς σοῦ τε καὶ ἡμῶν κηδόμενός ἐστι καὶ δυνάμενος οὐ στείρωσιν μόνην λύειν, ἀλλὰ καὶ πάντα ὅσα ἐκείνῳ θέλησις εὐκόλως ποιεῖν.” [Christus ei apparet;] Ὁ δέ· &ldquogr;Καὶ τίς οὗτος, ἔφη, τῶν ἄλλων τε ἰσχυρότατος καὶ πρὸς ἡμᾶς οὕτως ὁρῶν εὐμενές;&rdquogr; Καὶ ἡ Λευκίππη· &ldquogr;Ὄναρ μοι, ἔφη, γλυκύτατε ἄνερ, ἐφάνη οὗτος, ἀνθρωπείαν μὲν τὴν μορπὴν ἔχων, τὰς χεῖρας δὲ ἄρα [om. C 3.] ἡπλωμένας ἐπὶ σταυροῦ, ὃς εὐθέως καὶ δεσμά μοι τῆς γαστρὸς ἀνῆκε, καὶ πρὸς ὠδῖνα ταύτην [ταύτη C 3.] παραδόξως διήγειρεν. Ἵνα τί οὖν μὴ [in marg. altera manu C 4.] καὶ ἡμεῖς αὐτῷ μᾶλλον ἐσόμεθα προσανέχοντες, καὶ πάντα δὴ τὰ καθ᾽ ἡμᾶς τῆς αὐτοῦ χρηστότητος ἀπαρτῶντες;”

[6] [maritum ad fidem traducit;] Καὶ ὁ Κλειτοφῶν, ὀλίγον ἐφησυχάσας ὥστε δοῦναι λογισμῷ τὴν διάσκεψιν· &ldquogr;Οἶδα ὃν λέγεις, ἔφη· καὶ γὰρ οὗτος ὁ ὑπὸ τῶν Γαλιλαίων ἐστὶ τιμώμενος καὶ ταῖς ἀληθείαις πολλὴν ἔχει καὶ ἄμαχον τὴν ἰσχύν. Ἀλλὰ τίς οἴσει τὴν τοῦ κρατοῦντος ἀπήνειαν;&rdquogr; Καὶ ἡ Λευκίππη ἡδέως ἁρπάσασα τὸ λεχθέν· &ldquogr;Τέως μέν, ἔφη, τιμία μοι κεφαλή, ἐν τῷ ἀφανεῖ τὸ πρὸς αὐτὸν σέβας ἡμῖν κείσθω· οὕτω γὰρ ἂν τὸ τῶν ἀνοσίων φιλοπόνηρον διαφύγοιμεν· ἐξέσται δέ ποτε, τῆς αὐτοῦ δυνάμεως συναιρομένης ἡμῖν, καὶ ἐν ἡμέρᾳ εὐσχημόνως περιπατεῖν καὶ τὰ τοῦ φωτὸς ἔργα κατὰ τὸ φανερὸν δρᾶν.&rdquogr; Ταῦτα λέγουσα, ἐπεὶ πρὸς πάντα εἶχε τὸν ἄνδρα [τὸν ἄνδρα εἶχε πρός πάντα C 3.] καταπειθῆ, ἔδει γὰρ καὶ τὸ τοῦ Χριστοῦ φανῆναι φιλάνθρωπον, καὶ ὅπερ αὐτῇ προεῖπεν Ὀνούφριος περὶ τοῦ ἀνδρὸς μὴ διαπεσεῖν· τὸ λοιπὸν οὐ μετὰ τινος τῆς ὑποστολῆς, ἀλλὰ πεπαρρησιασμένως πάντα αὐτῷ τὰ κατὰ τὸν μοναχὸν [(τὰ - μοναχόν) om. C 3.] ἐξεκάλυπτε, καὶ ὅτι καὶ βεβάπτισται παρ᾽ αὐτοῦ καὶ ὡς τοῦτό ἐστι τὸ τῆς μήτρας αὐτῆς τὰ δυσχερῆ ἅμματα [ὅμματα (ο in rasura) C 2.] λύσαν, εἶτα [ἥ C 3.] καὶ προσετίθει ὡς οὐδὲν ἔσται τὸ ἐμποδίζον καὶ αὐτὸν τοῦ ἴσου καταξιωθῆναι βαπτίσματος· &ldquogr;Καὶ γὰρ μοι μετὰ τῶν ἄλλων, φησί, καὶ τοῦτό μοι [om. C 1. 4.] προεῖπεν ὁ θεῖος ἀνὴρ ἐκεῖνος, ὅτι καὶ σὲ τὸν φίλτατον ὅσον [ὅσω C 4.] οὕπω τῆς αὐτῆς ἕξω κοινωνοῦντά μοι πίστεως.” Ταῦτα ἐκείνη τε εἴρηκε, καὶ μετ᾽ ὀλίγον εἰς ἔργον [(εἰς ἔργον) om. C 3.] τὰ λεχθέντα ἐξέβη. Καὶ [τὸ ras. add. C 4.] τοῦ θείου καὶ αὐτὸς λουτροῦ ἠξιοῦτο καὶ τὰ τῆς εὐσεβείας ἀπόρρητα ἐδιδάσκετο [(καὶ - ἐδιδάσκετο) om. C 3.] , Ὀνουφρίου πάλιν πρὸς ταῦτα τοῦ [θείου καὶ add. C 4.] θαυμασίου ὑπηρετήσαντος.

[7] [Galactionem parit.] Ἤδη δὲ ὥραν τόκου τῆς Λευκίππης ἐχούσης, παῖδά τε γειναμένης ἄρρενα, εἰσκαλεῖται καὶ αὖθις [(καὶ αὖθις) om. C 4.] Ὀνούφριος, ἡ συνήθης ὠφέλεια, τὸ θεόπεμπτον ἀγαθόν· καὶ τὸ γεννηθἐν ἀνεγεννᾶτο δἰ αὐτοῦ πάλιν τῷ μακαρίῳ βαπτίσματι, καὶ τὴν κλῆσιν ἐλάμβανε παρ᾽ αὐτοῦ καὶ Γαλακτίων κατωνομάζετο. Καὶ ἦν ἡ κλῆσις τῶν ἐσομένων ἀσφαλὴς προαγόρευσις· ἐκ καθαρῶν γὰρ καθαρὸς καὶ οὗτος ἀπέβη καὶ ἐξ εὐγενῶν ὄντως εὐγενὲς βλάστημα. Προἳόντος δὲ τοῦ χρόνου κατὰ μικρὸν ὁ Γαλακτίων ἐπὶ τῇ προσθήκῃ τῆς ἡλικίας καὶ σύνεσιν προσετίθει, μᾶλλον δὲ καὶ ὑπὲρ τὴν ἡλικίαν τὸ φρονοῦν εἶχε. Διδασκαλείοις δὲ ἐκδοθεὶς καὶ τοῖς τελεωτέροις [στελεωτέροις C 2.] ἐκπονηθεὶς μαθήμασι, τῷ φιλοτίμῳ τῆς φύσεως καὶ αὐτοὺς ὀπίσω τοὺς διδασκάλους ἐποίει [om. C 2.] Εἰκοστὸν δὲ καὶ τέταρτον ἐνιαυτὸν ἄγοντος, φροντὶς ἦν τῷ πατρὶ κοινωνὸν αὐτῷ βίου τὴν προσήκουσαν συναρμόσαι, τῆς μητρὸς ἤδη Λευκίππης τὸν βίον ἀπολιπούσης.

[8] [Epistemen virginem] Ἐτύγχανε δὲ τις τὸ τηνικαῦτα παρθήνος, κάλλει τε καὶ ἤθει κοσμίῳ τῶν πασῶν [(πολλῶν) C 3.] διαφέρουσα, Ἐπιστήμη ταύτῃ τὸ ὄνομα, κλέος εὐγενείας καὶ δόξης αὐτὸ τὸ πρῶτον ἐν γυναιξὶν ἔχουσα. Ταύτην ἡρμόσατο Γαλακτίων [ἡρμόσαντο Γαλακτίωνι C 3.] , νῦν μὲν εἰς πρόσχημα [πρόσσχημα C 1. 2. 4; τοῦ add. C 3.] γάμου, μετὰ ταῦτα δὲ [δὲ ταῦτα C 2.] καὶ τῆς ψυχῆς ἕνωσιν. Ἐπεὶ δὲ τὴν συμβίωσιν ταύτης ἐδυσχέραινε Γαλακτίων καὶ φανερὸς ἦν τὰς συμπλοκάς τε καὶ δεξιώσεις οὐ προσιέμενος διὰ τὸ περὶ τὸ σέβας ἀνόμοιον καὶ τὸ τοῦ θείου βαπτίσματος ἀμέτοχον εἶναι ταύτην, [sibi despondet Galaction] πολλοὺς παρὰ τῶν οἰκείων ἐπράττετο λόγους καὶ βαρεῖς αὐτοὺς εἶχε τοῦ πράγματος λογιστάς. Μόνος δὲ ποτε πρὸς μόνην τὴν Ἐπιστήμην γενόμενος, εἶτα παρ᾽ αὐτῆς τοῦ μίσους ἐρωτώμενος τὴν αἰτίαν, φάναι τὸν Γαλακτίωνα μὴ ἂν ἄλλως ἀνασχέσθαι τὴν μετ᾽ αὐτῆς κοινωνίαν, εἰ μὴ καὶ κατὰ τὸ σέβας ἴδοι κοινωνοῦσαν αὐτῷ· ἀνόσιον γὰρ ἄντικρυς ἔλεγεν εἶναι τὸν κεκαθαρμένον ἀκαθάρτῳ συνάπτεσθαι· &ldquogr;Εἴπερ οὖν, ὦ γύναι, τὴν μεθ᾽ ἡμῶν ἀσπάζῃ συμβίωσιν, πείθου μοι [om. C 4.] τὰ βέλτιστα συμβουλεύοντι, καὶ ἐπεὶ κατὰ τὸ νῦν ἔχον ἱερέων ἐστὶν ἀπορία τῶν πρὸς τὸ βάπτισμα τεταγμένων ὑπηρετεῖν, ἀδύνατον δὲ ἄλλως καθαρόν τινα καὶ εἶναι καὶ ὀνομάζεσθαι, τὰ τοῦ χαρίσματος ἡμεῖς καθὼς ὁ καιρὸς δίδωσι σχεδιάσωμεν.&rdquogr;

[9] [eamque baptizat.] Ἐπεὶ δὲ [supra lin. C 3.] πρὸς τοῦτο πειθομένην εἶδε καὶ οὐδ᾽ ὁτιοῦν ἀνανεύουσαν, μίαν τῶν τοῦ κήπου δεξαμενῶν ὕδατος πληρωθῆναι κελεύει· καὶ οὕτω πάντας διαλαθὼν βαπτίζει τὴν Ἐπιστήμην. Αὐτὴ γοῦν καὶ μετὰ τὸ βάπτισμα ἡμερῶν ὀκτὼ διαγενομένων, καινήν τινα καὶ ἀσυνήθη κατὰ τοὺς ὕπνους ὄψιν ὁρᾷ. [Epistemes visio.] Ἐδόκει γὰρ περί τινας οἴκους βασιλικοὺς ἀναστρέφεσθαι, κάλλει ἀμυθήτῳ διαπρεπεῖς, ἐφ᾽ οἷς ἑκατέρωθεν χοροὺς περὶ τούς τοίχους ἵστασθαι τρεῖς. Ὧν ὁ μὲν ἄνδρας εἶχε, σεμνούς τε ἰδεῖν καὶ στολῇ μελαίνῃ κεκοσμημένους, ὁ δεύτερος δὲ γυναῖκας ὁμοίως ἐχούσας· ὁ [ἣ C 3.] δὲ τρίτος παρθένων ἦν, αἷς ἐπήνθει φαιδρότης ἐπιτερπὴς καὶ χάρις [χάριτος C 3.] προσεμειδία ταῖς ὄψεσιν ἐλευθέριος. Αἱ μέντοι γυναῖκες, αἱ τὴν μέλαιναν στολὴν περιβεβλημέναι, καὶ πτέρυγάς τινας ἐῴκεσαν ἔχειν καὶ πῦρ ἀφιέναι, ὑφ᾽ οὗ πᾶν τὸ παραπίπτον ἐδόκει φλέγεσθαι. Ἀκούσας τοίνυν ὁ Γαλακτίων τὸ ὁραθὲν τοιαύτην [τοιάτην (υ del.) C 3.] ἔλεγε τὴν δύναμιν ἔχειν. Εἴρηκε γὰρ καὶ τοὺς τρεῖς τούτους χοροὺς τῶν χωριζόντων ἑαυτοὺς κόσμου καὶ τῶν τοῦ κόσμου πάντων εἶναι, παρθενίαν τε φυλαττόντων καὶ ζῆν κατὰ Χριστὸν ἐπανελομένων· τῶν δὲ τὰ μέλαινα περιβεβλημένων καὶ αὐτοὺς εἶπεν ἐοικέναι τοῖς ἀγγέλοις· ἐκείνων γὰρ αἱ πτέρυγες καὶ τὸ πῦρ τάχος ἅμα καὶ ἰσχὺν ἄμαχον εἰκονίζοντα [εἰκονίζουσιν C 3.] .

[10] [Bona pauperibus distribuunt] Ἡ Ἐπιστήμη δὲ τούτων ἀκούσασα, εὐθὺς τὴν εὐγένειάν τε καὶ τὸ φιλόκαλον τῆς οἰκείας ἐδήλου ψυχῆς, ἐν ἐπιθυμίᾳ τε τῆς τῶν ὁραθέντων γινομένη [γενομένη C 3. 4.] μεγαλειότητος· &ldquogr;Ἆρα δὲ, εἶπεν, εἰ διασταίημεν ἀπ᾽ ἀλλήλων, ἄνερ, καὶ Θεῷ προσχωρήσαιμεν, δυνησόμεθα καὶ τὴν εἰς ἀλλήλους διάθεσιν ἀχώριστον [om. C 4.] συντερεῖν; Τούτου μοι δίδου τὴν βεβαίωσιν ἀσφαλῆ, καὶ οὐκ ἐκστήσομαι πώποτε τοῦ μὴ κοινωνεῖν σοι τῆσδε τῆς προαιρέσεως.” Ἐπεὶ δὲ ἀλλήλοις ἰσχυρὰς δεδώκασι πίστεις μὴ ἀπ᾽ ἀλλήλων κατὰ γνώμην ποτὲ διαναστῆναι [διαστῆναι C 1. 2.] , ὁ Γαλακτίων τὰ συνήθη δι᾽ ἱκετηρίας ἐντυχὼν τῷ Θεῷ, τῇ Ἐπιστήμῃ τὰ συνοίσοντα ὑπετίθει· &ldquogr;Σὺ μὲν ἄπιθι, λέγων, καὶ τοῖς δεομένοις ἐλευθερίως τὰ προσόντα διάνειμε, οὐκ ἀναλίσκειν, ἀλλὰ θησαυρίζειν μᾶλλον αὐτὰ ἐν ἀσύλοις πιστεύουσα· ἐγὼ δέ σοι καὶ τούτου τύπος ἔσομαι, καὶ πρῶτος τῶν ἐμῶν ποιήσομαι τὴν διανομήν, οὐκ ὀλίγῃ καὶ φειδομένῃ χειρί, ἀλλὰ φιλοτίμως ἐξαντλῶν καὶ πλουσίως. Εἰς τὴν τρίτην δὲ ἡμῖν ἀφίξῃ, καὶ κατὰ γε τὸ ἀμφοτέροις δόξαν οἰκονομήσομεν.&rdquogr;

[11] [et vitam monasticam amplectuntur.] Ἐπὲι οὖν τὰ ὄντα τε διενείμαντο καὶ ἀλλήλοις [corr., prius ἀλλήλους? C 1.] συνῆλθον, Εὐτόλμιόν τινα, πάντων ὧν εἶχον εὐνούστατον ὑπάρχοντα θεραπόντων, ἀκολουθεῖν ἐντειλάμενοι ἐξήρχοντο τῆς οἰκίας τὸν τῶν μονοτρόπων μέλλοντες ὑπελθεῖν βίον. Δέκα δὲ ὅλας ἡμέρας ὁδοιπορήσαντες ὄρος φθάνουσι, Πούπλιον μὲν ὑπὸ τῶν προσοικούντων καλούμενον, ἐγγὺς δὲ που τοῦ Σινᾶ κείμενον ὄρους· ἔνθα δυοκαίδεκα μοναχοῖς ἐντυχόντες ἀσκητικὴν πολιτείαν μετερχομένοις, τὰ τοῦ σκοποῦ τε αὐτοῖς διηγόρευον καὶ προσληφθῆναι καὶ τῷ καταλόγῳ τούτων ἐγγραφῆναι ἠξίουν· ὃ δὴ καὶ οὐ πολλαῖς ἡμέραις ὕστερον γίνεται. Καὶ Γαλακτίων μὲν τῷ τάγματι τῶν ἀνδρῶν τούτων συναριθμεῖται, ἡ Έπιστήμη δὲ πρός τι τῶν ἀπῳκισμένων σεμνείων ὑπ᾽ αὐτοῦ στέλλεται, παρ᾽ ᾧ τέσσαρες ἠσκοῦντο παρθένοι.

[12] [Galactionis sancta exercitia] Τὴν οὖν [γ᾽ οὖν C 4.] ἀγωγὴν ταύτην ὁ Γαλακτίων ἑλόμενος, ποίαν μὲν οὐκ ἐπῆλθεν ὁδὸν διδάξαι τὸ μέτριον δυναμένην τίνα δὲ τῶν αἰσθήσεων οὐκ ἐπαιδαγώγησε, πάσαις ὅρους ἐπιθεὶς καὶ μέτρα καὶ πειθηνίους αὐτὰς λογισμῷ τῷ σώφρονι καταστήσας; Οὕτω δὲ αὐτῷ καὶ νηστείας ἐμέλησεν, ὡς ἐπὶ δυσὶν ἔτεσιν ἅπαξ τῆς ἑβδομάδος ἄρτου μόνου μεταλαμβάνειν καὶ τούτου βραχέος καὶ ὅσον ἀποζῆν δύνασθαι. Συνησκεῖτο δὲ αὐτῷ τῇ ἀσιτίᾳ καὶ τὸ φιλάγρυπνον [corr., prius φιάγρυπνον C 3.] , καὶ ἡ περὶ τὰς εὐχὰς διηνεκὴς ἐπιμέλεια. Σωφροσύνης δὲ οὕτως ἐφρόντισεν, ὡς μηδὲ πρὸς ὄψιν ἐλθεῖν γυναικὶ μηδέποτε ἀνασχέσθαι, ἀφ᾽ οὗ δὴ καὶ τῷ τῶν μοναχῶν ἐνεγράφη βίῳ. [et pudicitia.] Τεκμήριον ἀκριβὲς ὅτι δύο τῶν μοναχῶν μητέρα ἐχόντων οὐ μόνον ἀρετῆς ἐπιμελομένην [ἐπιμελουμένην C 4.] , ἀλλὰ καὶ ἔξωρον ἤδη καὶ τῷ ἀσκητικῷ καταγηράσασαν βίῳ, ἀξιούντων τε θεάσασθαι ταύτην καὶ μητρικῶν εὐχῶν μετασχεῖν οὐκ ἠνέσχετο.

[13] [Saevit persecutio.] Οὕτω τοιγαροῦν ἔχοντος καὶ πρὸς ἀρετὴν πᾶσαν εὐθυποροῦντος, οὐκ ἀνεκτὸν ἐδόκει τῷ πονηρῷ, ἀλλὰ τὸν τὴν αὐτοκράτορα τότε μετιόντα ἀρχὴν ὑπελθών, ἠρέθισέ τε κατὰ χριστιανῶν πάντων καὶ διωγμὸν φανερὸν κινῆσαι κατ᾽ αὐτῶν παρεσκεύασε. Καὶ γὰρ ἐπῆλθεν αὐτοῖς βαρύτατος, τὰ μὲν δι᾽ ἑαυτοῦ, τὰ δὲ διὰ τῶν ὁμοίως αὐτῷ ἐχόντων ὑπασπιστῶν τιμωρούμενος. Τούτῳ δὲ προσελθόντες οἱ τὰ τοῦ καιροῦ θεραπεύειν σπουδάζοντες, τοὺς ἀνὰ τὸ Σίναιον [Σιναῖον C 3.] ὄρος οἰκοῦντας τὰ μὲν τῶν θεῶν ἀτιμοῦντας [ἀτιμοῦν C 2. 4.] ἔλεγον, ἕνα δὲ μόνον Θεὸν καὶ τοῦτον [καὶ τοῦτον om. C 3.] ἐσταυρωμένον τιμᾶν, καὶ πᾶσαν αὐτῷ προσάγειν λατρείαν. Εὐθὺς οὖν ἐκεῖνος [κεῖνος C 4.] ὥσπερ μύωπι τῷ λόγῳ πληγείς, στρατιωτῶν ἐπέταττε φάλαγγα ταχέως τε τὸ ὄρος καταλαβεῖν καὶ δεσμίους πρὸς [ὡς C 3.] αὐτὸν τοὺς ὅσοι χριστιανῶν οἰκοῦσι τοῦτο τὸ ὄρος ἀγαγεῖν. Ἐν ᾧ οὖν οἱ πεμφθέντες ἀνὰ τὸν τόπον γενόμενοι τοὺς θείους ἔμελλον ἄνδρας συλλαβεῖν, ἡ Ἐπιστήμη κατὰ τὸ ῥηθὲν ἀσκητήριον τὰ τῶν ἀσκουμένων μετερχομένη, περὶ μέσας νύκτας ὄναρ ὁρᾷ· ἐδόκει γὰρ εἴς τι ἀνάκτορον συνειστρέχειν ἅμα τῷ Γαλακτίωνι, [Visio Epistemes] στεφάνοις τε ὑπὸ βασιλέως κοσμηθῆναι τὰς κεφαλάς. Ἕωθεν [prius ἔσωθεν C 4.] δὲ τῷ οἰκονόμῳ τῶν τῆς μονῆς περὶ ὧν τεθέαται κοινολογουμένη, ὅπη τείνει τὸ ὄναρ σαφῶς ἐδιδάσκετο, ἀνάκτορα μὲν τὰ τῶν οὐρανῶν εἰπόντος βασίλεια· βασιλέα δὲ αὐτὸν εἶναι τὸν ἀληθῶς καὶ μόνως [καὶ add. C 1. 4.] φυσικῶς βασιλεύοντα· τοὺς στεφάνους δὲ τοῦτο δηλοῦν, ὅτι πρὸς ἀγῶνας ἄρτι χωρήσουσι καὶ κρείττους τῶν ἀντιπάλων ἀτεχνῶς ἔσονται.

[14] [Captivus abducitur Galaction,] Οἱ στρατιῶται τοίνυν κατὰ τὸ προστεταγμένον αὐτοῖς ἐπελθόντες τῶν ἄλλων πάντων φυγῇ χρησαμένων, δύο μόνους τῶν μοναχῶν εὑρίσκουσιν, ὦν εἷς ἐτύγχανε Γαλακτίων. Ἐπεὶ οὖν κἀκεῖνος ὑπ᾽ αὐτῶν ἤγετο, μαθοῦσα τοῦτο ἡ Ἐπιστήμη καὶ ἐν ἀπόπτῳ τοῦ ὄρους καθίσασα, ὅθεν ἦν ὁρῶσαν αὐτὴν μὴ [(ὁρῶσαν αὐτὴν μὴ) om. C 3.] ὁρᾶσθαι, ἐκεῖνα ἐθεᾶτο τοῖς ὀφθαλμοῖς ἃ μηδὲ ἀκοῇ παραδέξασθαι δυνατῶς εἶχε, δέσμιον ἀγόμενον Γαλακτίωνα καὶ χαλεπὰ πείσεσθαι προσδοκώμενον. Προσκαταβαλοῦσα οὖν εἰς ἔδαφος ἑαυτὴν πολλή τις ἦν δεομένη τῆς διακόνου ἀφεθῆναι ταύτην ἐπειχθῆναι πρὸς Γαλακτίωνα καὶ εἴπερ ἐγχωροῦν εἴη, τοῖς αὐτοῖς ὑποβληθῆναι δεσμοῖς. Εἰ δὲ καὶ τὸν βίον δέοι ἐκεῖνον ἀπολιπεῖν, τὸν ἴσον καὶ αὐτὴν τότε θάνατον ὑποστῆναι. Εἶναι γὰρ ἀμφοτέροις τοῦτο [(ἀμφ. τοῦτο) om. C3.] ἐκ πλείονος αὐτοῖς [om. C 2.] συμπεφωνημένον [τοῦτο add. C 3.] μὴ τῆς ἀπ᾽ ἀλλήλων διαστῆναί ποτε γνώμης καὶ διαθέσεως. Δεινὸν οὖν ἔλεγεν εἶναι, τοῦ καιροῦ καλοῦντος, φανῆναι ταύτην τῶν συνθηκῶν ἐπιλήσμονα. Ἡ διάκονος δὲ λόγοις μὲν ἐπειρᾶτο πρότερον τῆς ὁρμῆς ἀπάγειν αὐτήν· ὡς δὲ οὐκ ἔπειθεν, ἀφῆκε ποιεῖν ὃ [ὅτι C 3.] καὶ βούλοιτο.

[15] [quem sequitur Episteme.] Ἀσμένως οὖν ἐκείνη τὰ τελευταῖα τὰς συνούσας [τὰς συνούσας τὰ τελευταῖα C 3.] προσαγορεύσασα, τῶν ἰχνῶν κατόπιν τοῦ Γαλακτίωνος εἴχετο. Ἐπεὶ δὲ καὶ ἐγγίζουσα ἦν· &ldquogr;Κύριέ μου, ἐβόα, καὶ τῆς ἐμῆς ὁδηγὲ σωτηρίας, μὴ παραιτήσῃ με τὴν σήν, μηδὲ ὧν [ἃ C 4.] συνεθέμεθα πρὸς ἀλλήλους ἀμνημονέσῃς [ἀμνημονήσας C 3.] .” Ὧν οἱ ὀξεῖς ὑπηρέται τῆς ἀσεβείας ἀκούσαντες, ἐκ μέσης ἀνέστρεφον τῆς ὁδοῦ, καὶ κατασχόντες δεσμοῖς αὐτὴν περιβάλλουσιν, οὐδ᾽ ὁτιοῦν εἰπόντες, ἀλλὰ καὶ πρὸς αὐτὴν ὑπερηφανευσάμενοι τὴν ἐρώτησιν. Ὁ δὲ Γαλακτίων οὐδὲ οὕτως ἔχων καιροῦ τῶν θείων [(κ. τῶν θ.) om. C 3.] ἀπείχετο παραινέσεων, ἀλλὰ καὶ βαδίζων καὶ δεσμὰ περικείμενος ἐνουθέτει τὰ δέοντα· &ldquogr;Μή σε, λέγων, ὦ γύναι, ἀπάτῃ περιέλθοιεν οἱ ἐχθροὶ ἢ δεινὰ πρὸς φόβον ἐπάγοντες ἢ τοῖς ἡδίστοις τοῦ κόσμου παρακαλοῦντες πρὸς τὴν ἀσέβειαν.&rdquogr; Ἐν ᾧ δὲ ταῦτα ἐλέγοντο, ἧκέ τις ἐσπουδασμένως καὶ πολὺν τῷ προσώπῳ διασημαίνων τὸν θόρυβον, εἰς τὴν αὔριον λέγων τὴν περὶ τῶν ἁγίων ταμιευθῆναι ἐξέτασιν, οὕτως τῷ ἄρχοντι δόξαν. Ἕωθεν οὖν ὁ δικάζων ἐπὶ τὸν τόπον ἔνθα τοὺς κρινομένους ἔθος ἀχθῆναι αὐτοὺς προσέταττε.

[16] [Coram iudice ambo sistuntur] Καὶ σπουδῇ πολλῇ παραστάντων, ὁ ἄρχων εὐθὺς οὐ τύχην, οὐ τὴν ἐνεγκοῦσαν, οὐκ ἄλλο τι [ἄλλ᾽ ὅτι C 1.] τῶν συνήθων αὐτοὺς ἐπηρώτα, οὐδὲ πρὸς λόγους ἐχώρει τὸ πείθειν ἔχοντας, ἀλλὰ δριμὺ καὶ ἀπειλητικὸν ἐμβλέψας τῷ [om. C 2.] Γαλακτίωνι· &ldquogr;Τίς οὗτος, ὁ [om. C 3.] ἐπὶ συννοίᾳ καὶ σκυθρωπότητι τῷ περιόντι τοῦ θυμοῦ παρεφθέγγετο [ἀπεφθέγγετο C 3.] , καὶ τίνι ἄλλῳ τὸ σέβας ἀποδιδοὺς ἀτιμάζει θεούς;&rdquogr; Ὁ Γαλακτίων δὲ μηδὲν ὑποπτήξας μήτε τῆς συνήθους μεταβαλὼν καταστάσεως· &ldquogr;Τὸν μὲν βίον, εἶπε, μοναχός, ἀπὸ Χριστοῦ δὲ τὸ καλεῖσθαι χριστιανὸς ἔχων [ἔχω C 3.] , ᾧ καὶ τὸ σέβας εὐφρονῶν ἀποδίδωμι.&rdquogr; Ὡς δὲ καὶ πολὺς ἦν ὁ ἅγιος βάλλων αὐτὸν τοῖς ὀνείδεσι καὶ τὰ τῶν θεῶν αὐτοῦ κωμῳδῶν καὶ ἐπίσης ἀνοήτους ἀποκαλῶν τοὺς τὰ ἄψυχα ταυτὶ σεβομένους, τὰς χεῖρας ὀπίσω δεθέντα βουνεύροις ἐπέταττεν ὁ κατάρατος ἀνηλεῶς αὐτὸν τύπτεσθαι. [flagrisque caeduntur.] Μαστιγουμένου δὲ τούτου, ἡ Ἐπιστήμη βλέπουσα καὶ ἀρρήτως τὴν ψυχὴν πάσχουσα· &ldquogr;Φεῦ τῆς ἀκορέστου πρὸς τὸ κολάζειν, ἔφη, ψυχῆς· ἵνα τί τοιαύτας ἐνετείνατε μάστιγας νεαροῖς οὕτω μέλεσι καὶ πολλοῖς ἀσκήσεως πόνοις συντετηγμένοις [τετηγμένοις C 3.] ; πῶς δὲ καὶ ἡ χεὶρ τῶν ὑπηρετουμένων ταῖς μάστιξιν οὐκ ἐνάρκησε;&rdquogr; Τούτοις ὁ ἄρχων ἐπὶ μᾶλλον εἰς ὀργὴν ἐξαφθείς· &ldquogr;Τὴν ἀναιδῆ ταύτην, ἔφη, καὶ προπετῆ τῶν περικειμένων μέχρις ὀθόνης γυμνώσαντες ἰσχυρῶς ταῖς μάστιξι τιμωρεῖσθε, ἵνα πεφυλαγμένως φθέγγεσθαι μάθοι καὶ μὴ πρὸς τὸ ὑπερέχον οὕτως ἀπαυθαδιάζεσθαι [ἀπαυθαδίζεσθαι C 1, C 2 ante corr.] .”

[17] [Visu orbati] Τούτου δὲ πολλῷ τῷ τάχει τελεσθέντος καὶ εἰς μακρὸν ἤδη παραταθείσης τῆς τιμωρίας, περὶ πᾶσαν μὲν ἐπαγωγὴν τῶν δεινῶν ἡ μάρτυς ὑπερφυῶς ἀπεμάχετο [ἐπεμάχετο C 4.] . οὐδὲν δὲ ἀνίει καταβοῶσα τοῦ δικαστοῦ καὶ τὸ τοῦ πράγματος ἄσεμνον ὀνειδίζουσα· ὅτι φύσιν ἣν ἔδει [om. C 2.] διαμένειν [μένειν C 4.] ἀθέατον οὐ μόνον ἁπλῶς ἐκκαλύπτειν ἠνέσχετο, ἀλλὰ καὶ πολλῶν ἐνώπιον ἐπέτρεψε τιμωρεῖσθαι. &ldquogr;Διὰ τοῦτο μένουσί σε, φησί, τὰ ἐκεῖθεν δικαιωτήρια· πλὴν ἀλλὰ κἀνταῦθα οὐκ εἰς μακρὰν ὑμᾶς ἡ δικαία κρίσις τοῦ Θεοῦ μετελεύσεται.&rdquogr; Εἶπε, καὶ ἡ δίκη κατὰ πόδας εὐθὺς εἵπετο, καὶ πεπηρωμένοι τὰς ὄψεις οἱ περὶ τὸν ἄρχοντα καθωρῶντο. Τοῦτο δὲ τῇ μὲν ἁγίᾳ δόξης τοῖς κολάζουσι δὲ πρόξενον ἐγένετο σωτηρίας. [praesidis socii Christum confitentur.] Ἡ γὰρ τῶν ὀφθαλμῶν πήρωσις τὸ τῆς ψυχῆς διέλυσε [om. C 3.] νέφος καὶ φῶς αὐτοῖς θεογνωσίας ἐπηύγασε [ἀπηύγασε C 3.] . Διὰ τοῦτο [τὸ C 3.] καὶ [om. C 3.] πιστεύειν ὡμολόγησαν τῷ Χριστῷ, καὶ ἀντιστρόφως πάλιν σὺν τῷ φωτὶ τῆς ψυχῆς καὶ τὸ τῶν ὀφθαλμῶν τοῦ σώματος ἐλάμβανον φῶς, ἄνδρες οὐ δύο καὶ τρεῖς ὄντες ἀλλὰ καὶ [om. C 1.] τρεῖς καὶ πεντήκοντα ἀριθμούμενοι.

[18] [Martyres dire cruciantur] Πλὴν καὶ τούτων γενομένων, ὁ ἄρχων ἔτι τυφλώττων τὸν νοῦν ἅτε διὰ βάθους αὐτῷ τῆς κακίας ἐνσημανθείσης, καλάμους εἰς ἄκρον ὀξυνθῆναι κελεύει καὶ τοῖς τῶν ἁγίων ὄνυξιν ἐμπαρῆναι. Οὗ καὶ ταχύτατα γενομένου, οἱ ἅγιοι τὸ καρτερικὸν μᾶλλον ἐν τοῖς ἀλγεινοῖς ἐπεδείκνυντο, τῷ [καὶ C 2.] δἰ οὗ [ὃν C 2, C 1 ante corr.] ταῦτα ὑπέμενον πολλὴν τὴν χάριν ὁμολογοῦντες καὶ τὰ τῶν ψευδωνύμων θεῶν ἐξυβρίζοντες [ἀτιμάζοντες C 3.] . Ὁ δικαστὴς οὖν αὖθις [om. C 2. 3.] χειρῶν αὐτοὺς καὶ ποδῶν ἅμα προσέτι δὲ καὶ γλώττης ἀποστερεῖσθαι [ἀποστερεῖσθαι C 4.] προσέταττεν, ἡδονὴν ὥσπερ οἰκείαν ἐν ἀνθρώπων ὁμογενῶν τιμωρίαις ἡ αἱμοβόρος ψυχὴ λαμβάνουσα. Ὡς δὲ καὶ ταῦτα θᾶττον ἐγένετο, τῶν μαρτύρων οὐδὲν ἧττον ἐπὶ τοῖς ἴσοις [ἴπποις C 4.] διαμενόντων, ὁ δεινὸς μὲν δικάζειν ὠμότατος δὲ κολάζειν, τὴν τελευταίαν τοῖς μάρτυσι ψῆφον ἐπάγει τὸν διὰ ξίφους αὐτοὺς κελεύσας ὑπελθεῖν θάνατον. [et capite plectuntur.] Οὗτοι μὲν οὖν [om. C 3.] τὴν ἐντεῦθεν ἀποδημίαν ἐστείλαντο, τὰς ἱερὰς κεφαλὰς κατὰ τὴν πέμπτην τοῦ νοεμβρίου ἀποτμηθέντες. Τὰ δὲ τούτων τίμια σώματα τιμίῳ τινὶ ἐνθέμενος σκεύει ὁ δηλωθεὶς Εὐτόλμιος, ᾧ καὶ πρὸς τοῦ μάρτυρος ἀκολουθεῖν ἐπιτέτακτο [ἐπετέτακτο C 3.] , διὰ τιμῆς αὐτὰ καὶ τοῖς ἄλλοις ἄγεσθαι παρεσκεύασεν, εἰς δόξαν πατρὸς υἱοῦ, καὶ ἁγίου πνεύματος, τῷ ἐν Τριάδι μόνῳ Θεῷ, ᾧ πρέπει τιμὴ πᾶσα, μεγαλωσύνη τε καὶ μεγαλοπρέπεια νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων, [τῶν αἰώνων om. C 1. 4.] , ἀμήν.

DE SS. DOMNINO ET SOCIIS MARTYRIBUS IN PALAESTINA

ANNO CCCVII

[Praefatio]

Domninus martyr in Palaestina (S.)
Socii martyres in Palaestina.

AUCTORE P. P.

[1] [Eusebius] Sanctorum qui una cum S. Domnino in Martyrologio Romano hodie passi dicuntur, quantum fieri potest, seiungendae sunt historiae; quarum fons plane unicus est geminus libellus Eusebii Pamphili de martyribus Palaestinae.

[2] [de S. Domnino perpauca tradit;] S. Domninum aut nulla aut falsa significatione ἱερομάρτυρα appellat synaxarium ecclesiae Constantinopolitanae [P. 195.] . In Actis quidem syriacis laudatur ut excellenter doctus , quae glossemata si pressius intellegenda forent, disciplinam medicinae significarent, sicut reapse verbum e verbo ducens interpretatus est Gulielmus Cureton [History of the Martyrs in Palestine, by Eusebius, Bishop of Caesarea (London, 1861), p. 24.] . Iisdem tamen utcumque repraesentari τὴν διδασκαλίαν τῆς σωτηρίας [Id optime perspexit vir doctus Bruno Violet; qui tamen, dum haec verba de doctrina christiana intellegit (wohlbekannt mit der Heilslehre), potius graeci archetypi sententiam capessit, quam syriacam orationem sectatur. Die palästinischen Märtyrer des Eusebius von Cäsarea, Texte und Untersuchungen, t. XIV, fasc. 4 (Leipzig, 1896), p. 58.] , patet vel ex eo quod sanctus martyr in ipso iuventutis flore praereptus fuisse dicatur, postquam ad metalla damnatus complures fortasse annos procul a scholis et studiis egisset. Non tamen certo computari potest quam diu in his fodinis detentus fuerit. Profecto iudicem qui illuc eum amandaverit, eo modo designat Eusebius, ut videatur alium hominem cogitare atque Urbanum praefectum, in quem hoc loco velut dedita opera invehitur. Quod si ita se res habet, Domninus anno 303 primum damnatus fuisse putandus est. Nam anno insequenti, qui persecutionis secundus fuit, Flaviano Palaestinae praefecto e provincia decedenti suffectus est Urbanus [De martyribus Palaest., III, 1, ed. Gul. Dindorfius, Eusebii Caesariensis opera, vol. IV (Lipsiae, 1890), p. 386; cf. Cureton, p. 8 – 9; Violet, p. 15 – 16.] . Verum syri interpretis sive indiligentiam sive inscitiam tanta indicia produnt, ut in eius stilo exiliora verborum discrimina omni paene momento careant. Hac etiam neglegentia factum est, ut passio S. Domnini, quae in graeco libello perspicue dicitur contigisse Δίου μηνὸς πέμπτῃ κατὰ δὲ τοὺς Ῥωμαίους νώνναις νοεμβρίαις, in syriaca translatione primo diei mensis eiusdem assignetur; nisi forte ab amanuensi quopiam male scriptum est pro , quod parum probabile videtur.

[3] [Theotimum, Philotheum et Timotheum, lacitis eorum nominibus,] In hypomnemate Martyrologii Romani Domnino accensentur Theotimus et Philotheus, quibus libri liturgici Graecorum addunt Timotheum. In neutra e recensionibus libelli Eusebiani, quales nunc exstant, haec nomina leguntur. Ceterum in narrationem Eusebii aptissime quadrat hoc synaxarii Constantinopolitani elogium: Θεότιμον δὲ … καὶ Τιμόθεον καὶ Φιλόθεον, τὴν ἀκμὴν τοῦ σώματος φέροντας καὶ ὡραίους καὶ καλοὺς τῇ ὄψει ὑπάρχοντας ἐπὶ πυγμῇ μονομαχίας καταδικάζει ὁ τύραννος [Synax. Eccl. CP., p. 196.] . Hi certe non passi sunt eodem die ac S. Domninus, ut reliquam historiam legenti patebit. Et re quidem vera in narratione sequenti Eusebius antequam rettulit confessionem SS. Pauli, Valentinae et Ennathae, quos anno post obitum S. Domnini in civitate Diospoli Firmilianus iudex mortis damnavit, haec praemisit, quae nostros certe respiciunt [Cureton, l. c., p. 30; cf. P. Bedjan, Acta martyrum et sanctorum, t. I (Parisiis, 1890), p. 245 – 46; anglice apud Cureton, l. c., p. 28; germanice apud Violet, p. 62.] . Post hanc probationem eos (id est confessores aegyptios, de quibus sermo antea fuit), appositis ad eorum poplites cauteriis, sinistro pede mulcarunt; tum dexter eorum oculus gladio effossus est ac tandem igne corruptus. Haec perpessi sunt non viri tantum sed plane pueri et mulieres complures. Postea ad metalla aeris missi sunt, ut aerumnas experirentur (viderent). Post breve tempus tres viri Palaestinenses, quos paulo ante diximus ludis circensibus destinatos fuisse, horum similia quoque passi sunt, propterea quod cibum ab administratione publica (ταμεῖον) accipere nolebant, neque exercitationi et institutioni ad artem gladiatoriam conducentibus se tradebant. Mala perpessi, quibus describendis impares sumus, tandem post omnes suos dolores crudelem hanc sententiam toleraverunt.

[4] [alio die passos refert;] Quo die anni haec acta sint, disputari potest. Videtur tamen beatorum pugilum confessio aliquamdiu antegressa esse martyrium SS. Pauli, Valentinae et Ennathae, qui passi sunt die 25 iulii; quem diem tyrio stilo simul et latino clarissime indicavit Eusebius: μηνὸς Πανέμου πέμπτῃ καὶ εἰκάδι, ἣ λέγοιτο ἂν πρὸ ὀκτὼ καλανδῶν αὐγούστων [De martyr. Palaest., VIII, 12.] . Notare etiam iuvat SS. Pauli, Valentinae et Ennathae memoriam coli die 10 februarii [Synax. Eccl. CP., p. 455.] iterumque die 15 vel 16 iulii [Ibid., p. 822 – 23.] .

[5] [neque praeter S. Silvanum Gazensem,] Horum confessorum elogio continuatur in synaxario Constantinopolitano [Ibid., p. 196.] haec mentio brevissima: τὸν δὲ Σιλβανὸν τοῖς κατὰ Φανὼν μετάλλοις ἐγκρίνει [ὁ τύραννος]. Haec qui scripsit non videtur meminisse S. Silvani Gazensis episcopi et martyris, cuius memoria in eodem synaxario habetur ad diem quartum maii [Ibid., p. 657.] . Nemo tamen Eusebianam narrationem attente perlegens haec duo hypomnemata seiungenda putabit. Historia enim huius Silvani presbyteri quem Urbanus praefectus ad fodinas Phaenesias amandavit, ipso die quo S. Domninum mortis damnavit, omnibus partibus congruit cum Passione S. Silvani qui cum sociis undequadraginta, postremo persecutionis anno, in iisdem metallis gladio decollatus est, die quinto maii; ad quem diem eius Acta exposuit Henschenius [Act. SS., Maii t. I, p. 468 – 69.] . Attamen ne tam procul lectorem abire iubeamus, neve commentario illi antiquiori deesse sinamus complementum utile, cui non iam alius erit in hoc opere locus, describimus e syriaca recensione libelli Eusebiani pericopen quae ad S. Silvanum pertinet [Ex Gul. Cureton, op. cit., p. 50 – 51; cf. P. Bedjan, t. c., p. 274 – 75.] .

Confessio Silvani et sociorum eius anno octavo persecutionis quae nostra aetate fuit.

[cuius necem infra narrat,] Gaza ortus est beatus ille Silvanus. Erat hic e militibus veteranis. Postquam autem eius aetas libertatem consecuta est, bonus Christi miles fieri voluit. Homo enim erat perfecte modestus et consilio praestans, fidemque suam simpliciter et candide professus est. Ecclesiae in Gaza urbe sitae presbyter factus, praeclare ibidem se gesserat. Cum autem Christi militibus certamen de vita indictum esset, senex aetate venerandus in stadium descendit, ibique in priore confessione coram plebe caesariensi victor evasit atque verberibus tentatus est. Quae cum viriliter pertulisset, alterum certamen certavit, laterumque lacerationes senex pertulit ut iuvenis. In tertio certamine ad aeris metalla damnatus est. In diuturna vita probatissimum se exhibuit et ad episcopatus ministerium evectus [Ex iis etiam quae refert Eusebius in Passione S. Domnini (infra pp. 49, 51) videtur Silvanus non ante creatus esse episcopus quam ad metella damnatus est. Attamen in Historia ecclesiastica (VIII. 13, 5) ab eodem Eusebio vocatur urbis Gazae episcopus: τῶν δ᾽ ἐπὶ Παλαιστίνης μαρτύρων Σιλβανὸς ἐπίσκοπος τῶν ἀμφὶ τὴν Γάζαν ἐκκλησιῶν, κατὰ τὰ ἐν Φαινοῖ χαλκοῦ μέταλλα σὺν ἑτέροις ἑνὸς δέουσι τὸν ἀριθμὸν τεσσαράκοντα τὴν κεφαλὴν ἀποτέμνεται
(ed. Dindorf, I. c., p. 369).] , in pontificatu suo gloriose claruit. Die autem quarto mensis iiar ianua magna caeli huic late aperta est, et cum agmine martyrum ascendit beatus ille. Neque solus iste quidem, verum multa caterva heroum ei se adiunxit. Subito mandatum atrox latum est, quo qui senio vel morbo in metallis debilitati essent et qui ad opus non valerent, gladio interfici iuberentur. Quibus Dei martyribus numero quadraginta simul una die capita praecisa sunt. Eorum plerique ex Aegypto erant. Dux tamen eorum ac moderator erat martyr ille martyrumque episcopus Silvanus homo vere beatus Deoque acceptissimus.

[6] [alium Silvanum cum S. Domnino damnatum narrat.] De S. Silvano, quem Urbanus item praefectus ad metalla Phaenesia relegavit simul atque S. Domninum igni tradidit, afferetur suo loco testimonium Eusebii. Utriusque narrationis similitudo per se ostendit unius eiusdem martyris festum, atque adeo martyrem ipsum in ecclesia tum graeca tum latina fuisse geminatum.

[7] [Perperam die 5 nov. memoratus est S. Pamphilus] E sociis S. Domnini excludatur oportet etiam S. Pamphilus qui in synaxario Constantinopolitano annuntiatur die 5 novembris, quasi hoc eius proprium festum esset. De hoc celebratissimo martyre nulla prorsus causa est cur hoc loco disputemus. Passio eius amplior, ex graeco exemplari cum aliis in locis [Vid. BHG., p. 99.] tum in Actis hisce nostris iamdudum edita [Act. SS., Iun. t. I, p. 64 – 70.] , nuper castigatius recusa est in Analectis Bollandianis [T. XVI, p. 129 – 39. Variae lectiones e codice Londinensi allatae sunt in Anal. Boll., t. XXV, p. 499 – 502.] . Qui fons cum sit longe optimus et uberrimus, propemodum inutilem reddit syriacam interpretationem. Ideoque ab ista referenda hic abstinemus.

[8] [et S. Auxentio subrogatus Dorotheus.] Contra inter huius diei martyres praecipue memorandus erat S. Auxentius, cuius nomen in contractiore narratione servatum graeca synaxaria in Dorotheum commutarunt.

[9] [SS. Carterii et Eupsychii nomina incerta.] Annuntiantur etiam in synaxario ad diem quintum novembris SS. Carterius et Eupsychius, quos Urbanus ad eunuchorum condicionem redegit. Quis eorum nomina resciverit et ex quo documento, divinare non possum. Ex historia Eusebii ne conici quidem potest utrum duo tantum an plures hoc supplicium perpessi sint. Ceterum in codice Patmiaco synaxarii ad diem decimum sextum novembris hypomnema legitur τῶν ἁγίων μαρτύρων Εὐψυχίου, Νεάρχου, Καρτερίου καὶ τῆς συνοδίας αὐτῶν [Synax. Eccl. CP., p. 227.] , e quorum societate par illud fortasse ab aliquo librario seiunctum fuit [Ibid., p. 966.] .

[10] [Martyrologium Hieronymi.] Horum omnium martyrum memorias suo quodam modo complectitur Martyrologium Hieronymianum: In Cesarea cappadociae. Domnini [Act. SS., Nov. t. II, 1, p. [139].] .

PASSIO AMPLIOR

Domninus martyr in Palaestina (S.)
Socii martyres in Palaestina.

EUSEBIUS CAESARIENSIS.

Ex oratione Eusebii Caesariensis de Palaestinae martyribus (Cureton, op. cit., p. ; Bedjan, p. 239 – 42).

[Urbanus praefectus eodem die]
[Domninum, confessorem inclitum, rogo addicit,]

Confessio Domnini, anno quinto persecutionis, quae nostra aetate facta est, in Caesarea urbe.

Urbanus praefectus erat Palaestinae. Dies primus [Vide supr., p. 46, num. 2.] erat mensis tesri posterioris [Id est mensis novembris.] . Ille in dies sua malefacta innovabat et per singulos annos nova adversum nos consilia moliebatur. Quot autem saevitias in hoc uno die, quem diximus, exercuerit, narrabimus.

Hoc igitur die de quo locuti sumus (adduxerunt) hominem quendam, qui omnem aetatem laudabiliter traduxerat, et medicinae doctrinam [Vide supra, p. 46.] excellenter noverat. Iuvenis hic erat statura procerus et formosus; atque vitae sanctitate, integritate animi, castimoniaque spectabilis. Domninus ei nomen erat; atque apud omnes aequales nostros martyrum hic fuit notissimus. Eundem antequam martyrio consummatus est, in metallis aeris cruciaverant, atque propter confessionis eius perseverantiam (Urbanus) eum igne puniri iussit.

[alios ad alia supplicia damnat;]Ex quo martyre ut se expedivit iudex iste in malo prudens, — qui enim potentiore sua malitia gloriantur, hos prudentes nullo iure dixeris, — tres iuvenes corporis statura insignes et venusti, quorum animi constantissima in Deum pietate ornabantur, casu (oblati) ludis circensibus addicti sunt, in oblectamentum plebis. Quibus amandatis, senem inclitum et sanctum [Huic nomen fuisse Auxentium e graecis exemplaribus rescivimus. Vide num. 8, pp. 48 et 51.] feris depascendum destinavit. Deinde ab hoc sene divertit homo furens et ad alios se convertit; quos, virilibus abscissis, ad eunuchorum condicionem redegit. [S. Silvanum cum sociis ad metalla relegat;] Tum, his quoque dimissis, ad Silvani socios [Id est Silvanum eiusque socios (τοὺς ἀμφὶ Σιλβανόν).] se convertit, cui postea contigit martyri Dei fieri, eosque ad metalla Phaenesia [Eusebius: Φινών, σταθμὸς τῶν υἱῶν Ἰσραὴλ ἐπὶ τῆς ἐρήμου· ἦν δὲ καὶ πόλις ἡγεμόνων Ἐδώμ. Αὕτη δὲ ἐστὶ Φαινὼν ἔνθα τὰ μέταλλα τοῦ χαλκοῦ μεταξὺ κειμένη Πέτρας πόλεως καὶ Ζωόρων. Hieronymus: Fenon, castra filiorum Israel in deserto. Fuit autem quondam civitas principum Edom, nunc viculus in deserto ubi aeris metalla damnatorum suppliciis effodiuntur inter civitatem Petram et Zoaram, de quo et supra diximus. E. Klostermann, Eusebius Werke, III, 1: Das Onomastikon der biblischen Ortsnamen (Leipzig, 1904), pp. 168, 169. Phaeno, quod hebraico nomine dicebatur Punôn vel Pînôn, nuper comperit R. P. Lagrange O. P. situm fuisse eo loco ubi nunc stat Kharbet Fenân () sive Parietinae Phaenesiae, in Idumaea inter Thanam vicum et vetus castellum Montis Regalis (Schaubak). Vid. M. I. Lagrange, Phounon (Num. XXXIII, 42), Revue biblique, t. VII (1898), p. 112 – 15. De Phaeno et martyribus qui illic passi sunt, scripsit etiam S. Vailhé, Les martyrs de Phounon, Échos d'Orient, t. II (1899), p. 66 – 70.] damnavit. Rursus ab istis recessit aliosque petiit quos cruciatibus dedecoravit. Neque in viris furor eius pessimus conquievit, sed femineo quoque sexui supplicia minatus est, atque tres virgines ganeonibus tradidit, ut earum corporibus illuderent. Alios etiam in carcerem coniecit. Haec autem omnia quae scripsimus, iudex iste furiosus una hora patravit.

Postquam autem completa sunt ea quae scripsimus, Pamphilus quoque — nomen mihi carissimum — martyr Dei caeli, qui omnibus numeris sanctus omnique laude ornatus erat, in certamine confessionis suae probatus est. Hic fuit ex omnibus aetatis nostrae martyribus celebratissimus, quippe cuius aetas omnis in philosophia studioque doctrinae tum divinae tum humanae effluxisset. Huius porro viri omni laude spectabilis prudentiam primum Urbanus quaestionibus ac responsis tentavit atque tandem minis compellere voluit ut simulacris inanimis sacrificaret. Ut autem exploratum ei fuit illum verbis non moveri, minasque ab illo nihili haberi vidit, saevis cruciatibus in eum usus est, eiusque latera crudeliter laniari iussit. Neque illi nocere potuit, sicuti speraverat. Tum iudex iniquus ea ratione martyri invicto vim inferre deliberavit, quod eum (in carcerem coniceret) una cum confessoribus illis captivis, de quibus modo scriptum est. Hic vero iudex impotens, pro omnibus male factis quae contra Dei confessores exercuit, quam mercedem, quamve poenam sortiturus sit, ex iis quae modo scribemus resciscere facile est.

Brevi enim ac repente, neque multa mora interposita, propter haec flagitiosa facinora, iusto Dei iudicio oppressus, acerbas et graves poenas dedit. Qui enim in tribunali sublimis et excelsus considebat et assistentium frequentia gloriabatur, qui universo Palaestinae populo antecellebat, una in nocte (hoc iudicio) omni suo splendore, universisque honoribus exutus, velut ad solitudinem redactus est. Atque in hac ipsa urbe nostra Caesarea, in qua omnia scelera, quae superius descripta sunt, patraverat, sententia Maximini, hominis pari cum eo perversitate, malae morti traditus est. Convicia primum et opprobria omni morte peiora in eum congesta sunt, ita ut muliebres obiurgationes, contumeliae, clamores, antequam necatus est, ex omnium ore in eius aures infunderentur [Haec mirum quantum a graeca narratione recedunt.] . Unde intellegere possumus hunc gustum ei praeceptum esse ultionis divinae, quae propter eius saevitiam et immanitatem adversus Dei servos ad extremum parata erat.

[suo loco fusius narrabit Eusebius.]Haec raptim narravimus tamquam fidelibus, quorum aliqui ex illis temporibus hactenus servati sunt. In qua narratione tormenta multa quae in eum adhibita sunt referre omisimus, ut praecise et breviter haec describeremus in testimonium iis qui post nos venturi sunt. Eritque tempus cum finem et interitum perversorum hominum, qui generi nostro insultarunt, in libris nostris relaturi simus.

PASSIO CONTRACTIOR

Domninus martyr in Palaestina (S.)
Socii martyres in Palaestina.

Eusebius de martyribus Palaestinae, lib. VII, 3 – 8 (Dindorf, op. cit., p. 396 – 98).

[Eodem die S. Silvanus et socii ad metalla damnati sunt,] Ἐπὶ τούτοις Δίου μηνὸς πέμπτῃ κατὰ δὲ Ῥωμαίους νώναις νοεμβρίαις, ἐπὶ τῆς αὐτῆς πόλεως τοὺς ἀμφὶ Σιλβανόν, ἔτι δὴ τότε ὄντα πρεσβύτερον ὁμολογήσαντα, ὃν οὐκ εἰς μακρὸν ὕστηρον ἐπισκοπῇ τιμηθῆναί τε καὶ μαρτυρίῳ συνέβη τελειωθῆναι, γενναιοτάτην ἔνστασιν τὴν ὑπὲρ εὐσεβείας ἐπιδειξαμένους τοῖς εἰς τὸ αὐτὸ χαλκοῦ μέταλλον πόνοις ὁ αὐτὸς ἐγκρίνει, καυτῆρσι πρότερον τῶν ποδῶν τὰς ἀγκύλας αὐτοῖς ἀχρειωθῆναι προστάξας. 4. Ἅμα δὲ τῇ κατὰ τούτων ἀποφάσει ἄνδρα μυρίαις ἄλλαις ὁμολογίαις διαπρέψαντα, [crematus S. Domninus,] Δομνῖνος ἦν οὗτος, ὁ διὰ περιττὴν ἐλευθερίαν τοῖς κατὰ Παλαιστίνην ἅπασι γνωριμώτατος, τῇ διὰ πυρὸς ἐκδίδωσι κολάσει· μεθ᾽ ὅν ὁ αὐτὸς δικαστής, δεινὸς ἐπινοητής τις ὢν κακίας καὶ τῶν κατὰ τῆς τοῦ Χριστοῦ διδασκαλίας ἐπιχειρημάτων καινουργός, [alii circo destinati,] τὰς μηδ᾽ ἀκουσθείσας πώποτε κατὰ τῶν θεοσεβῶν ἐπενόει τιμωρίας, καὶ τρεῖς μὲν εἰς τὸ μονομαχεῖν ἐπὶ πυγμῇ καταδικάζει, Αὐξέντιον δέ, [S. Auxentius feris traditus,] σεμνὸν καὶ ἱερὸν πρεσβύτην, θηρίοις βορὰν παραδίδωσιν, ἄλλους δ᾽ αὖ πάλιν τελείων ἀνδρῶν φέροντας ἡλικίαν εἰς εὐνούχους ἐκτεμὼν τοῖς αὐτοῖς κατακρίνει μετάλλοις, [alii enervati,] ἑτέρους δ᾽ αὖ πάλιν, μετὰ χαλεπὰς βασάνους δεσμωτηρίῳ καθείργνυσιν· ἐν οἷς καὶ ὁ πάντων ἐμοὶ γοῦν ποθεινότατος ἑταίρων Πάμφιλος ἦν, [S. Pamphilus varie examinatus] τῶν καθ᾽ ἡμᾶς μαρτύρων ἀνὴρ πάσης ἕνεκεν ἀρετῆς ἐπιδοξότατος. 5. Τούτου τὴν ἐν ῥητορικοῖς λόγοις φιλοσόφοις τε μαθήμασιν ἀπόπειραν πρότερον ὁ Ὀυρβανὸς λαβών, εἰθ᾽ ὕστερον θύειν καταναγκάσας, ὡς ἀνανεύοντα καὶ μηδ᾽ ὅλως ἐν λόγῳ τὰς ἀπειλὰς ἑώρα τιθέμενον, τὸ πανύστατον ἀγριάνας, σφοδροτέραις αὐτὸν αἰκίζεσθαι προστάττει βασάνοις. [et in carcerem detrusus.] 6. Καὶ δὴ ταῖς κατὰ τῶν πλευρῶν αὐτοῦ δι᾽ ἐπιμόνων καὶ φιλονείκων ξυστήρων ὁ θηριωδέστατος μονονουχὶ ἐμφορηθείς, αἰσχύνην γε μὴν ἐπὶ πᾶσι καταχεάμενος, τοῖς ἐν τῷ δεσμοτηρίῳ καὶ αὐτὸν ὁμολογηταῖς καταλέγει. 7. Ἐπὶ δὲ τῇ κατὰ τῶν ἁγίων ὠμότητι ὁποίας ἀμοιβῆς παρὰ τῇ θείᾳ δίκῃ τεύξεται, τοσαῦτα κατὰ τῶν Χριστοῦ μαρτύρων ἐμπαροινήσας, διαγνῶναι ῥᾴδιον ἐκ τῶν τῇδε προοιμίων δι᾽ ὧν εὐθὺς καὶ οὐκ εἰς μακρὸν τοῖς κατὰ τοῦ Παμφίλου τετολμημένοις, [Urbani iudicis repentinus et terribilis exitus.] αὐτὸν ἔτι τῆς ἡγεμονίας ἐχόμενον ἡ θεία μετῆλθεν δίκη, ἀθρόως οὕτως τὸν χθὲς ἄνω που ἐφ᾽ ὑψηλοῦ βήματος δικάζοντα καὶ πρὸς τοῦ στρατιωτικοῦ δορυφορούμενον στίφους, ὅλου τε τοῦ Παλαιστινῶν ἔθνους ἐπάρχοντα, ὁμοδίαιτόν τε οἷα φίλτατον καὶ ὁμοτράπεζον αὐτῷ τῷ τυράννῳ καθεστῶτα, διὰ μιᾶς γυμνώσασα νυκτὸς καὶ τῶν τοσούτων ἀξιωμάτων ἔρημον καταστήσασα, ἀτιμίαν τε καὶ αἰσχύνην ἐπὶ τῶν πρότερον ὡσὰν ἄρχοντα αὐτὸν τεθηπότων καταχέασα, δειλόν τε καὶ ἄνανδρον, γυναικώδεις τε προιέμενον φωνὰς καὶ ἱκεσίας ὅλῳ τῷ ἔθνει, οὗ δὴ καὶ ἦρχεν, ἐπιδείξασα, αὐτόν τε τὸν Μαξιμῖνον, ἐφ᾽ ᾧ τὸ πρὶν γαυριῶν ἐφρυάττετο, ὡσὰν διαφερόντως αὐτὸν τῶν δρωμένων αὐτῷ καθ᾽ ἡμᾶς ἕνεκα στέργοντι, δικαστὴν ἀπηνῆ καὶ ὠμότατον ἐπ᾽ αὐτῆς τῆς Καισαρείας καταστήσασα, ὡς καὶ τὴν ἐπὶ θανάτῳ κατ᾽ αὐτοῦ ψῆφον ἐξενεγκεῖν, μετὰ πολλὴν τὴν ἐφ᾽ οἷς ἐξηλέγχετο ἀτοπήμασιν αἰσχύνην. 8. Ἀλλὰ τοῦτο μὲν ὁδοῦ πάρεργον ἡμῖν εἰρήσθω· γένοιτο δ᾽ ἂν προσήκων καιρός, ἐν ᾧ τῶν δυσσεβῶν, οἳ μάλιστα καθ᾽ ἡμῶν ἐστρατεύσαντο, αὐτοῦ τε τοῦ Μαξιμίνου καὶ τῶν ἀμφ᾽ αὐτὸν τὰ τέλη καὶ τῶν βίων τὰς καταστροφὰς ὁ λόγος ἡμῖν ἐπὶ σχολῆς περιλήψεται.

DE SANCTIS MARTYRIBUS NIVALI, MATRONA, SALVIO IN AFRICA

SAECULO IV, UT VIDETUR.

[Commentarius]

Nivalis martyr in Africa (S.)
Matrona martyr in Africa (S.)
Salvius martyr in Africa (S.)

AUCTORE H. D.

[1] [Geminus sanctorum titulus,] Prope Aïn-Regada, qui vicus est nuper conditus inter Calamam et Cirtam 30 chiliometris a Thibili distans [C. I. L., VIII, p. 549.] , repertae sunt duae inscriptiones, martyrum prorsus ignotorum nomina referentes, inter sacri aedificii rudera, quod, si loci condicionem spectes, nihil aliud fuisse censeas ac sacellum ipsis dicatum [De Rossi, Bullettino di archeologia cristiana, 1875, p. 167 – 71.] . Binis in lapidibus insculptae sunt littera rudiore in hunc modum [C. I. L., VIII, 5664, 5665.] :

NOMI
NA MAR
TVRVM
NIVALIS
MATRONE
SALVI NA
TALIS NONV IDVS
NOVEMBRES

Θ NOMINA Θ
MARTV
ROV NIVALIS
MATRONE
SALVI
Θ FORTVNATV Θ
QVOT PROMISIT
FECIT

[2] [natalis dies incertus.] Nullam movet difficultatem vocabulum MARTVRORUM, quod licet imperite prolatum, absque exemplo non est [De Rossi, l. c., p. 168.] . E contrario natalem sanctorum NONV IDVS NOVEMBRIS dici, prorsus inauditum est. Suspicatus est Rossius nonum idus novembres modum loquendi improprium esse quo designaretur quinta dies novembris, quae nona ante idus est. At probabile non est similibus in formulis, quae usu cotidiano tritae erant, verborum proprietatem non fuisse servatam. Quapropter magis placet alio quolibet modo lapidis menda sanare. Nec melior nunc occurrit quam ponere lapicidae, qui ceterum imperitissimus erat, errore particulam ET omissam fuisse, ita ut natalis sanctorum NONAS ET IDVS NOVEMBRES celebrari dicatur, aliis nempe die quinto, alio decimo tertio eiusdem mensis pro fide occisis. Emendatio certa non est, sed donec alia reperiatur, non improbanda videtur.

[3] [Silent martyrologia.] Antiqua martyrologia de SS. Nivali, Matrona, Salvio ita silent ut, si unum alterumve ex eorum nominibus passim reperias, nuspiam tamen de tota caterva vel de eadem binas in turmas divisa vestigium detegere sit. Alios non paucos Africa et praecipue Numidia martyres habuit sub persecutione Diocletiani solis ex titulis notos nullisque fastis inscriptos [De Rossi, l. c., p. 169.] .

[4] [De tempore sententia probabilior.] Ad Diocletiani aetatem hos quoque nostros martyres referendos esse censuit Rossius, non invalidis fretus argumentis [L. c., p. 169 – 70.] . Licet enim prima fronte tempora Vandalorum indicare videatur inelegans rudisque titulorum scriptura, tamen, cum manu imperita exarati sint, atque symbola lapidibus incisa male saeculo V vel VI conveniant, ad IV potius referendi sunt. Simplex enim Christi monogramma utrique titulo praemissum est, cui in Africa inde a mediante saeculo IV succedere solet monogramma inter Α et Ω collocatum. Hinc saeculo IV ineunte probabilius lapides positi sunt Diocletianeae persecutionis martyribus.

[5] [Tituli sepulchrales.] Restat ut cum praefato Rossio [L. c., p. 170 – 71.] de ultimis alterius tituli verbis FORTVNATVS QVOD PROMISIT FECIT pauca dicamus. Lapides illos votivos, ut aiunt, non esse probabilius est, et ad sepulchrales potius titulos referendos, quippe qui nomina martyrum eorumque natalem diem tantum praeter Fortunati promissionem exhibeant. Quaenam illa promissio? Fortunatus sanctos martyres Matronam, Nivalem, Salvium, antequam coronarentur, piis obsequiis prosecutus est eisque spopondit se sepulturam eorum curaturum. Porro quod promisit fecit et, pace ecclesiae reddita, sanctis epitaphium posuit, verbisque praegnantibus rem posteris enarravit.

[6] [Quid “nomina martyrum.”] De vocabulis NOMINA MARTVRVM, quibus nonnulli Africanorum tituli sacri exordiuntur, haud semel disputatum est, aliis ea sensu obvio aliis de reliquiis martyrum sensu translato intellegentibus [P. Monceaux, in Bulletin de la Société des Antiquaires de France, 1905, p. 208 – 9. Cf. Anal. Boll., t. XXV, p. 350 – 51.] . Rem obiter tantum attingere satis habemus, ne quicquam, quod duplici nostro titulo explanando conferre possit, omittere videamur. At vero, quicquid de re senseris, eadem est nostra sanctorum martyrum historiae et cultus ecclesiastici ignoratio.

DE SANCTO PARDO CULTO UT MARTYRE BENEVENTI

TEMPORE INCERTO.

[Commentarius]

Pardus cultus ut martyr Beneventi (S.)

AUCTORE H. D.

[1] [Quis fuerit S. Pardus,] In martyrologiis atque kalendariis ecclesiae Beneventanae nonis novembris annuntiatur Beneventi, natalis sancti Pardi martyris in Sanctae Sophiae. Ita in martyrologio, nunc codice Vaticano 5949, de quo Sollerius [Martyrologium Usuardi, p. 653.] et Montfaucon [Bibliotheca bibliothecarum, t. I, p. 132. Cf. etiam H. Ehrensberger, Libri liturgici bibliothecae apostolicae Vaticanae (Friburgi, 1897), p. 172.] , qui tamen antiquiorem illum putat quam reipsa est, nempe saec. IX, cum duodecimum aetate certe non superet. Idem prorsus legitur in martyrologio bibliothecae capitularis Beneventanae I, 1,saec. quoque XII exarato. Codex Vaticanus 4928, item saec. XII, quod est Psalterium monasterii Sanctae Sophiae, seu Iohannis decani qui anno 1120 in vivis agebat [Ehrensberger, t. c., p. 206.] , in kalendario (fol. 9 – 14) ad eundem diem habet: Sancti Pardi martyris in Sancta Sophia. Idem sanctus invocatur in nonnullis eiusdem codicis litaniis, ut fol. 195. Aliud kalendarium Beneventanum, in cod. Neapolitano bibliothecae nationalis signato VI. E. 43, saec. item XII, fol. 5 – 11v, ad hunc diem cum praecedente concordat [Teste Michaele Monacho, Sanctuarium Capuanum (Neapoli, 1630), p. 142, de S. Pardo meminit quoque hoc die martyrologium S. Petri apud Beneventum, “et kalendarium codicis laceri apud Chioccarellum Neapoli”.] .

[2] [quem Beneventani olim colebant,] Nullum igitur dubium est quin saec. circiter XII in Beneventano Sanctae Sophiae coenobio martyr aliquis nomine Pardus cultus fuerit, quem certe diversum habebant a S. Pardo episcopo et confessore, quem kalendariis eorum inscriptum invenio ad diem XVI kal. novembres. Passionem S. Pardi martyris tunc temporis lectam fuisse veri simile non existimo. In lectionario ecclesiae Beneventanae saec. XIV exarato qui nunc est codex 457 bibliothecae Casanatensis [Cf. Catal. Lat. Rom., p. 223.] , die 5 novembris (fol. 138) agitur de S. Pardo episcopo et confessore; lectio autem ea plane est quae iam recitata erat (f. 107v) die 17 octobris, in festo S. Pardi confessoris pontificis [BHL. 6465.] .

[3] Porro, cum de S. Pardo martyre in scriptis monumentis, si kalendaria excipias, nihil prorsus invenissemus, de ecclesiae suae traditionibus ipsos Beneventanos interrogare non negleximus. A nonnullis responsum est S. Pardum diversum non videri a S. Paldone cuius ad diem 11 octobris Acta edita sunt [Act. SS., Oct. t. V, p. 653 – 61.] . Verum omnia paene suadent Paldonem cum Pardo praeter nominis elementa nullam cognationem habere. Fuit enim Paldo homo satis conspicuus, abbas Sancti Vincentii ad Vulturnum, qui in pace quievit V idus octobres; Pardus vero martyr, cuius natalis celebratur nonis novembribus. Non nego a martyrologis prorsus stupendas in fastos sanctorum saepe induci hominum et nominum mixtiones. Aliquid simile hic contigisse libenter admitterem, si quis ostenderet qua ratione id actum sit. Interim silere malo, ecclesiae Beneventanae prudentiam imitatus, quae in Proprio sanctorum suorum de S. Pardo silet.

[4] [minime liquet.] In Adoniano codice, a Georgio allato, ad hunc diem S. Pardus martyribus Capuanis accensetur: Capua civitate, sanctorum Euras et Quarti et Pardi martyrum [Martyrologium Adonis (Romae, 1745), p. 644.] . Corruptam esse hanc annuntiationem satis constat ex iis quae de vocabulo Euras diximus [Supra, p. 2.] . Ceterum SS. Euri, Pardi et soc. mm. memoria notatur etiam in kalendario monasterii Sancti Benedicti Cassinensis Capuae [Peregrinus-Pratillus, Historia principum Langobardorum (Neapoli, 1754), t. V, p. 80.] ; et iidem Euras et Pardus martyres in eodem recurrunt kalendis martii, solusque Pardus martyr pridie idus apriles [Ibid., pp. 64, 66.] . Hinc si quis, conferendo duplicem nominum coniunctionem, alteram in apographis hieronymianis ad diem 5 novembris CAPVA CIVITATE EVRAS ET QVARTI, alteram in kalendariis vel codicibus sequioris aetatis CAPVA CIVITATE EVRAS ET PARDI hanc ex illa ortam censuerit, ac proinde S. Pardum a S. Quarto Capuano diversum non esse, non contradicam.

DE SANCTO MARCO EPISCOPO AECIS IN APULIA

TEMPORE INCERTO.

[Commentarius]

Marcus episcopus Aecis in Apulia (S.)

AUCTORE H. D.

[1] [Hieronymiani lectio certa.] Inter peregrina nomina hoc die in hieronymianis occurrentia cum Marco episcopo, qualia sunt Coras, Euras, Eurasius, rectam lectionem sagacissimus quisque vix inveniret, nisi illam paene incorruptam servasset unus Epternacensis, qui scribit: In Ecas Marci episcopi. Et haec lectio indubia est; nam et locus notissimus et episcopi, nomine Marci, ibidem sedem habentis, memoria, fabulis quidem obnubilata, certa tamen servata est.

[2] [Aecarum civitatis Apuliae] Aecarum enim non semel mentio fit in antiquis scriptoribus; atque in ea parte Apuliae ubi nunc Troia est, civitatem illam fuisse, ex itinerariis effici a viris doctis notatum est [C.I.L., IX, p. 85; Huelsen, ap. Pauly-Wissowa, Real-Encyclopädie der classischen Alterthumswissenschaft, t. I, p. 443.] . Cuius civitatis sive antiquae sive altero sub nomine renovatae historiam religiosam decessores nostri per transennam non semel attigerunt, uti cum de SS. Secundino [Act. SS., Febr. t. II, p. 529 – 535.] , Eleutherio [Ibid., April. t. II, p. 528 – 39.] , Marco Bovinensi [Ibid., Iun. t. II, p. 800 – 807.] , Fratribus duodecim [Ibid., Sept. t. I, p. 141, 142.] , Hieronymo [Ibid., Sept. t. VIII, p. 657 – 60.] et altero Marco [Ibid., Oct. t. III, p. 787.] tractare contigit. Binis quoque in locis Ughellus seriem episcoporum Troianorum et Aecanorum componere conatus est [Italia sacra, t. I, col. 1334 – 48; t. X, col. 6.] . Nihilominus de primis Aecanensis ecclesiae episcopis nihil satis certum habemus, et ante Marcianum, qui anno 501 concilio Romano a Symmacho celebrato interfuit [Thiel, Epistolae rom. pontif., p. 668.] . nulli reperiuntur quibus tempora determinata assignari possint.

[3] [episcopus fuit tum Marcianus] Marcianum illum a Marco nostro diversum non esse, mera coniectura est, quam obiter praenuntiasse sufficiat [Marcianus unus est ex tribus episcopis Aecanensibus quos habet Ughelli, Italia sacra, t. X, col. 6; de Marco ne verbum quidem.] . Ceterum, sub proprio nomine Marci episcopum quendam, qui vel Aecanensi ecclesiae praefuerit vel ibidem enutritus sit vel cultum sollemnem consecutus fuerit, in variis documentis hagiographicis designari facile ostendetur.

[4] [tum Marcus,] Michael Monachus in suo martyrologio, uti affirmat, haec legebat nonis octobribus: Civitate Ecanae S. Marci episcopi et confessoris [Sanctuarium Capuanum, p. 70.] ; et qui Acta SS. Duodecim Fratrum concinnavit, narrat, Donatum et Felicem, in loco Sentiano decollatos, a Marco Aecanensi sepulturae traditos fuisse: Marcus itaque, Ecanae urbis episcopus, venit nocte cum clericis suis et rapuit corpora sanctorum et in civitate sua cum omni gaudio sepelivit [Act. SS., Sept. t. I, p. 141.] . Haec sola sunt, praeter hieronymianum laterculum, quae Marcum Aecanensem episcopum aperte designent.

[5] [qui a Lucerino] Alium, prima fronte, Marcum laudat qui Vitam S. Marci episcopi Luceriae in Apulia, Bovini patroni, conscripsit. Ex eius prolixa oratione, quam alias dedimus [Ibid., Iun. t. II, p. 801 – 806.] , sequentia notentur velim. Primum, Marcum illum Aecis ortum dici: Fuit in civitate Aecana, quae erat in Apuliae finibus, vir nomine Constantinus, locuples valde, christianissimus et timens Deum; qui quotidie eleemosynis, orationibus atque ieiuniis insistebat, habebatque unicum filium nomine Marcum. Deinde, illum a Lucerino episcopo Iohanne presbyterum ordinatum fuisse, cui in cathedra successerit; insuper, testamento mandasse ut in civitate Bovino sepeliretur; hinc super eius corpus ecclesiam sui nominis excitatam esse; tandem, eius depositionis diem celebrari nonis octobribus. Huius sacrum corpus Beneventum translatum esse contendit Vipera et in templo ei dicato magna veneratione servari [M. Vipera, Catalogus sanctorum ecclesiae Beneventanae (Neapoli, 1635), p. 66.] .

[6] [seu Bovinensi] Aecas a Bovino atque a Luceria parum distare constat. Iam, in singulis hisce civitatibus templum S. Marco cuipiam dedicatum exstitisse animadverto. Lucerini [Ughelli, Italia sacra, t. VIII, col. 316.] et Bovinenses [Vita S. Marci, n. 13, l. c., p. 804.] eundem, ex dictis, colebant patronum; Aecani vero sanctum qui nunc Marcus simpliciter [Inventio S. Secundini auct. anonymo, n. 1, Act. SS., Febr. t. II, p. 531.] , nunc vero Marcus evangelista nuncupatur [Inventio S. Secundini auct. Guaiferio, n. 5, ibid., p. 532.] . Alia insuper in eadem regione S. Marco dedicata templa designare est, et duo sunt oppida eius nomine insignita. At, quaeso, cuiusnam Marci? Diversine pro locorum diversitate, an non potius unius eiusdemque in his Apuliae partibus celebris quondam episcopi, qui praedicationis gratia vel beneficiis claruerit? Ita plane, et veri simile admodum est communem tot ecclesiarum oppidorumque patronum alium non esse a S. Marco episcopo Aecanensi, cuius hodie festivitas in hieronymianis nuntiatur.

[7] [minime diversus videtur] Etenim Marcum quendam Aecanensem nativitate, Lucerinum episcopatu, Bovinensem sepultura numquam reapse exstitisse, sed ab hagiographo excogitatum esse, qui unius patroni cum tribus ecclesiis artam necessitudinem factis asserere praesumpsit, existimo, quae frequentissima in hoc litterarum genere agendi ratio est. Adde quod Lucerinus quidam episcopus, nomine Marcus, qui anno 740 synodo a Zacharia pontifice Romae coactae interfuit [Mansi, t. XII, p. 367.] , Actorum compilatori non improbabiliter ansam praebuit episcopatum Lucerinum Marco Aecanensi asserendi. Certe quo tempore scribebat, saeculo videlicet XI vel XII [Act. SS., Iun. t. II, p. 801, n. 4.] , de die natali huius S. Marci nulla amplius memoria exstabat. Nonis enim octobribus, quem diem suo Marco Lucerino Bovinensi assignat, Romani quidem Marci sed nullius Apuli depositio recolitur [Act. SS., Oct. t. III, p. 787; Nov. t. II, 1, p.[130].] .

[8] [de quo nullam historiam] De gestis S. Marci Aecanensis nihil prorsus fide dignum ad posteros traditum est. Quae de ipso narrat historia illa ineptissima, quae Passio Duodecim Fratrum audit, plane ficticia esse, vix enuntiare necesse est. Marcum primum ecclesiae Aecanensis antistitem fuisse asserere non audeo; certe, [fide dignam habemus.] primus est in serie episcoporum quae ex documentis authenticis confici possit.

DE SANCTO QUARTO CONFESSORE CAPUAE IN CAMPANIA

TEMPORE INCERTO.

[Commentarius]

Quartus confessor Capuae (S.)

AUCTORE H. D.

[1] [Martyrologia, Passio S. Caesarii,] Non parum, ut solet, intricatus est hodie cento hieronymianus, neque plane certum est quo tandem loco S. Quartus, qui etiam in praecedens laterculum et forte in sequens quoque irrepsit, quave sub formula nuntiandus sit. Rectam lectionem, si universos conferas codices, servasse videtur exemplar Epternacense: In Capua Quarti confessoris. De eodem narrasse scriptorem Passionis S. Caesarii corpora SS. Felicis et Eusebii ab illo inventa sepultaque esse, videlicet de presbitero quodam de Capua nomine Quarto, ex supra dictis patet [P. 32, n. 1.] . Nec minus constat, ex iis quae de fide Actorum illorum enuntiavimus, frustra requiri fontem unde et de gestis eius et nomine presbyteri certi fiamus. Quod illorum compilator locorum nomina afferendo vel loca describendo forte non erravit [De la Blanchère, Terracine. Essai d'histoire locale (Paris, 1884), p. 153.] , id ostendit eum Terracinae scripsisse vel aliquando vixisse, nihil vero auctoritatis historiae quam venditat conciliare potest.

[2] [musivum Capuanum.] Reapse inter sanctos Capuanos aliquem reperiri Quartum aliunde manifestum fit. In antiquo enim musivo, quod olim ecclesiam Sancti Prisci ornabat, medio in agmine sanctorum coronas Deo offerentium, quorum dimidia pars ad ecclesiam Capuanam, altera ad Romanam pertinebat, duo conspiciebantur infantuli coniuncti, cum hac inscriptione S. Quartus et Quintus, ut habet Michael Monachus, qui solus insignis huius operis vestigia, rudi manu delineata, servavit [Sanctuarium Capuanum. Eandem figuram ex Monacho desumpsit Garrucci, Storia dell' arte cristiana, t. IV, p. 254, eamque ex indiciis variorum correxit; ex Michaele quoque eandem mutuatus est De Rossi, Bulletino di arch. crist., 1883, Tav. II, III.] .

[3] [SS. Quartus et Quintus alii] Diversae sunt de SS. Quarto et Quinto Capuanis traditiones. Si fides sit titulo medii aevi in loculo, in quo duo corpora recondita sunt, reperto, clerici fuerunt [Michael Monachus, t. c., p. 35.] . In antiquo vero breviario Capuano, ad VII idus maias episcopi et confessores vocabantur, in ecclesia cathedrali requiescentes [Ibid., p. 34.] . Eosdem procul dubio designavit Baronius cum scripsit in Martyrologio Romano ad VI idus maias: Romae via Latina ad Centum Aulas, natalis SS. martyrum Quarti et Quinti, quorum corpora Capuam translata sunt, et quodam modo consentit hodiernum Proprium Capuanum, a quo ad diem X maii celebratur festivitas SS. Quarti et Quinti clericorum martyrum Capuanorum quorum corpora in Metropolitana basilica Capuae servantur [Proprium Capuanum (Tornaci Nerviorum, 1888), pars verna, p. 58.] . Mira rerum confusio est, et eosdem sanctos nunc clericos, nunc episcopos, nunc martyres, nunc confessores, nunc Romanos, nunc Capuanos legis [De SS. Quarto et Quinto die 10 maii cultis lege Act. SS., Maii t. II, p. 555 – 56.] .

[4] [martyres Romani,] Plures Capuae fuisse Quarti et Quinti nomine nuncupatos et in unum conflata nomina et confusas personas, Michaelis Monachi sententia est [Op. cit., p. 34.] . Dummodo Capuanos illos non appelles, duplicem ego quoque existimo cognominem binarium distinguendum esse, ea ratione ut prior ille sit qui VI idus maias Romae celebris erat, et sub hac formula in hieronymianis notatur: Via Latina ad centum aulas Quarti et Quinti; alter vero qui in opere musivo ecclesiae S. Prisci depictus cernebatur et proprius fuit ecclesiae Capuanae. Quod prior ille Capuam aliquando fuerit translatus, nullo antiquo documento comprobatum reperimus, et ab eis, procul dubio, excogitatum est qui sanctos Capuanos cum Romanis miscere coeperunt. Binarium ergo Romanum ad Centum Aulas quiescentem in pace relinquamus.

[5] [alii Capuani.] Ad Capuanum accedamus, qui, ut verum fatear, si martyrologia consulas, verus binarius non est. Nam variis diebus S. Quartum et S. Quintum enuntiatos reperio in hieronymianis: hunc videlicet nonis septembribus, illum vero hoc ipso die V novembris ut supra dictum est, et alium cognominem, cum Marcellino, nonis octobribus, si tamen ab hodierno diversus est [Lege quae de iteratis in hieronymiano centone nominibus diximus in Anal. Boll., t. XXVI, p. 95 – 99.] . Quando et a quibus Quartus et Quintus in individua societate coniungi coeperint, divinari non possum. [Quartus a Quinto seiungendus.] Id forsitan ratio nominis primum effecit; postea figuris expressum est, quando sancti Capuani pictis lapillis delineati fuere. Ecclesiae sancti Prisci musivum opus periisse, nec satis certa ex Michaelis Monachi ectypo argumenta trahi posse, eo magis dolendum est, quod effigies SS. Quarti et Quinti non improbabiliter tempore sequiore ceteris additae fuisse videntur [Garrucci, op. cit., p. 65.] . Certe, qui illos depinxit, sanctum utrumque statura minorem, imberbem, tonsura insignitum, coronam manu gestantem, eodemque loco ab aliis distincto stantem exhibendo, non obscure testatus est sibi videri SS. Quartum et Quintum fuisse par martyrum, tenerae aetatis, clericorum numero cooptatum. Quo iure id censuerit, non liquet. Nos Quartum confessorem ideo tantum nuncupamus, quia in hieronymianis codicibus ita scriptum est, nec ullo satis potenti argumento falsum id esse efficitur.

DE SANCTA MARCIANA VIRGINE APUD ALBIGENSES

TEMPORE INCERTO.

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Marciana virgo apud Albigenses (S.)

AUCTORE H. D.

[1] [Non ex antiquis martyrologiis] Ne in errorem lector inducatur, statim notandum est Marciam, quae hodie in nonnullis codicibus hieronymianis, ut in Wissemburgensi, nuntiatur, Marcianam virginem Albiensem minime designare, cum hoc loco, ut solent, hieronymiani depravati sint, atque pro Marciae procul dubio Marci legendum sit. Ab antiquis martyrologiis S. Marciana, quae aliquando novembris die 2, saepius die 5 in libris liturgicis provinciae Narbonensis et Albigensis [Catal. Lat. Paris, t. III, pp. 714, 715; cf. etiam Vitae mox edendae c. 4.] , inscripta est, prorsus exsulat. Praeter kalendaria e quibus olim nomen eius collegerunt qui codices hagiographicos Parisienses recensuerunt, alia plurima sive manuscripta sive typis impressa inspicere supervacaneum duximus, cum de veneratione S. Marcianae exhibita monumentis multo antiquioribus constet.

[2] [sed e publicis instrumentis] Saeculo enim X iam de ecclesia sanctae Marcianae non semel mentio occurrit, ut in diplomate an. 942: usque ad parochia Sancta Martiana [Gallia christiana, t. I, instrum. col. 3, n. III.] ; in testamento Raymundi comitis Tolosani an. 961: illo alode de Avocio Sancta Marciana [Mabillon, De re diplomatica, p. 572; Histoire générale du Languedoc, 2e ed. t. V, p. 243.] ; in testamento Gersindae comitissae Tolosanae c. an. 972: clerici Sanctae Caeciliae et Sancti Salvii et Sanctae Marcianae [Martene et Durand, Thesaurus novus anecdotorum, t. I, p. 126; Histoire du Languedoc, t. V, p. 278 – 79.] . Eiusdem ecclesiae eiusque dignitatum aut locorum ad eam pertinentium memoria exstat in variis instrumentis annorum 1166, 1202, 1205, 1233, 1250, 1253, 1276, 1288 [Histoire du Languedoc, t. V, pp. 1408, 1336, 1337, 1343, 1345, 1346, 1411, 1356. Cf. t. VI, p. 626.] , dein annorum 1648 [Pouillé général contenant les bénéfices de l'archevêché de Bourges et des diocèses d'Alby, Cahors, etc. (Paris, 1648), Alby, p. 10.] , 1695 [Albia christiana, Albi, 1893, p. 40.] . Civilibus perturbationibus saec. XVIII exeunte saevientibus, penitus destructa est [H. Salabert, Les saints et les martyrs du diocèse d'Albi (Toulouse, 1892), p. 106 – 107.] nec deinceps a ruinis excitata.

Altera in dioecesi Albiensi est ecclesia S. Marcianae dicata, prope Lescuram (hodie “district de Carmaux”), de qua instrumenta annorum 1310, 1330, 1333 [Histoire du Languedoc, t. IV, p. 386, n. LVI; t. V, p. 1365, n. CXLVIII; p. 1371, n. CCXXVIII, CCXXXIII.] , 1648 [Pouillé général, etc. Alby, p. 8.] , 1695 [Albia christiana, t. I, p. 44.] , quaeque anno 1859 renovata [H. Crozes, Répertoire archéologique du département du Tarn, (Paris, 1865), p. 14.] etiam nunc exstat.

[3] [S. Marcianae cultus comprobatur.] Reliquias S. Marcianae in eius ecclesia Albiae olim conditas fuisse certum est, cum anno 1494 ab episcopo Ludovico de Ambasia in capsa argentea depositae et in ecclesiam cathedralem Sanctae Caeciliae translatae fuerint, ubi nunc in sacello S. Marcianae dicato servantur [H. C[rozes], Notice … sur l'église … de Sainte-Cécile d'Albi (Albi, 1841), biogr. p. 9.] . Die 4 novembris 1740 iterum recognitae fuerunt et in alia theca collocatae; quo tempore pars earundem distracta est et die 14 maii anni sequentis in ecclesiam suburbanam, cui nomen Notre-Dame de la Drèche, sollemniter translata [H. Salabert, t. c., p. 106.] . Nihil praeterea de cultu S. Marcianae apud Albigenses colligi posse e curia archiepiscopali anno 1907 nobis rescriptum est.

[4] [Vitae eius,] De Vita S. Marcianae nullum habemus monumentum cui veritatis fides sit. Antiquissimum omnium est Vita brevis, quam e duobus codicibus damus. Prior est codex bibliothecae Vaticanae Burghesianus latinus 297 (= A), membraneus, foliorum 276, 0m, 330 × 0, 235, paginis bipartitis saec. XIV in Gallia exaratus, Vitas sanctorum a ianuario ad decembrem complectens, quas inter, fol. 265v – 266v, Vita S. Marcianae, quae Passio in lemmate nuncupatur. Alterum eiusdem historiae exemplar exstat in codice Parisiensi lat. 11768 (= B) p. 135 – 136, [quam ex duobus codicibus edimus,] saec. XVII a monachis Sangermanensibus exscriptum e libro procul dubio antiquo, sed loci et aetatis incertae. E libro Vaticano historiam integram, paucis in locis emendatam, ubi necessitas ferebat, deprompsimus, lectionibus libri Parisiensis ad infimam paginam amandatis. In hoc autem ultimum capitulum deest, ita tamen ut quae de scripto quopiam, miracula S. Marcianae referente, eo loco in A leguntur, ad calcem capituli primi requirenda sint. Iam, Vitae S. Marcianae scriptorem, quisquis ille fuit, e fontibus antiquis et fide dignis aliquid hausisse vix crediderim. Fatetur enim, libellum virtutum, id est miraculorum S. Marcianae in incendio civitatis periisse, quod hagiographis imparatis ementiri sollemne est, nec libellum Vitae prae oculis se habuisse nuspiam iactat. [nulla est auctoritas.] Undenam igitur acceperit quae de S. Marciana refert, resciscere non possumus. De venerabili femina Tarsia, cui Marcianae cura deputata fuerit, cetera documenta silent, et de Polimio Albiensi episcopo nemo umquam audivit. Polymium quendam Ausciensem episcopum, alterum Aginnensem, saec. VI vixisse iam olim dictum est [Act. SS., Nov. t. I, p. 418, C D.] . Albiae quoque cognominem sedisse ex solis S. Marcianae Actis nullus, qui rem serio perpenderit, asserere ausus est [Gallia christiana, t. I, p. 3 6; Mabille, in Histoire du Languedoc, t. IV, p. 383 – 91; L. Duchesne, Fastes épiscopaux de l'ancienne Gaule, t. II, p. 42 – 43.] . Lectiones ex breviario Albiensi, licet ex praedictis Actis magnam partem desumptas, iisdem adiungimus, ob miraculum ultimo loco relatum, ne quicquam ex iis quae de sancta virgine tradita sunt, silentio praeteriise dicamur.

[5] [Reliquiae Albiam] Tanta cum sit de S. Marciana documentorum penuria, quae tandem fuerit, undenam orta sit, quo tempore vixerit, quandonam coli coepta, definire non possumus; cumque de ipsa sileant antiquissima documenta quae de sanctis Galliarum habemus, puta martyrologium hieronymianum et Gregorii Turonensis libelli, peregrina forte dicenda sit, cuius reliquiae saeculo IX Albiam allata, historia vero penitus ignota. Quid, si Marcianam, quae reapse fuit martyr Caesareae (BHL. 5256 – 5259),tempore labente virginem Albigensem credere coeperint? [translatae videntur.] Haec utique mera coniectura est nullo nixa argumento, quam libenter ipsi repudiabimus, si cui meliorem reperire continget.

PASSIO S. MARCIANAE

Marciana virgo apud Albigenses (S.)

Edita e codicibus A = Vaticano Burgh. lat. 297, B = Parisiensi lat. 11768. Cf. supra num. 4.

IIII nonas novembris Passio sanctae Marcianae virginis.

[1] [Sanctae ortus et virtutes;] Beatae et venerabilis [atque gloriosae sanctae add. B.] matris [martyris B.] nostrae sanctae [om. B.] Marcianae celebrantes sollemnia vobis, qui eius gloriae congaudentes advenistis, virtutum ipsius cupimus expedire [exhibere B.] insignia. Fuit autem beata Marciana nobilitate generis [generis nobilitate B.] clara sed [et B.] splendore fidei praeclarior. Quae Albiensi regione nobiliter progenita et nobiliter educata, utroque amisso parente, Polimio antistite agente ac procurante, cuidam nobilissimae virgini, vocabulo Tarsiae [Tausiae B.] , societate coniungitur. Erat autem praedicta Tarsia [Tausia B.] Deo sacrata, ieiuniis et orationibus suum Domino famulatum iugiter [om. B.] exhibens. Ad huius igitur exemplum tam habitu quam religione imitandum atque sequendum a praefato antistite Polimio sancta deputatur Marciana. Exemplo cuius [(e. c.) quae extemplo B.] , habitu mutato, religionis vestem assumpsit et quasi in ovem conversa, omnibus saeculi pompis abrenuntiatis, in terreno corpore velut habitatrix caeli efficitur. Coepit denique se ipsam [seipsa B.] extendere in miram abstinentiam [mira abstinentia B.] , in vigilias [vigiliis B.] paene continuas [continuis B.] , castigans corpus suum et servituti subiciens, ne forte in habitu religionis reproba inveniretur. Caritatem autem continuam et mitem [mittem A.] modestiam humilemque patientiam qualiter exercuerit, non necesse est evolvere, cum probitas virtutum illius tanta circa finem eius [om. B.] crebuerit [claruerit B.] , ut terrenis hominibus cohabitans angelorum socia crederetur ac veraciter praedicaretur [Libellus sane virtutum illius qui a fidelibus compositus est ipsius temporibus extantibus perditus esse dignoscitur, tempore videlicet incensionis Albiensis, quando timore hostili clausa tenebatur. Denique in praedicto libello cum multa virtutum illius insignia eluceant, praecipue spiritu prophetiae refulsisse asseveratur multis exemplis comprobatur add. B.] .

[2] [de filiabus Georgii fratris] Georgius, ipsius [om. B.] sanctae Dei famulae Marcianae frater germanus, cum ad virilem pervenisset aetatem, uxorem ducere a parentibus urgeri coepit. Quorum exactione victus, quandam nobilissimam virginem secundum suos natales proprio copulavit coniugio. In processu [vero add. B.] ipsius temporis cum sanctissimae sorori nuntiatum esset, nam monasterium illius ab inhabitatione fratris [patris B.] longius distabat, continuo respondit: “Haec quidem, quae nunc [B, mihi A.] quasi nova nuntiantur, mihi pro sui condicione vetusta sunt.” Et adiecit: “Aliquantis iam elapsis temporibus cum animus meus ad caelestia [desideria add. B.] suspiraret et, terrenis quasi sopitis, mens mea quodam modo caelesti flagraret desiderio, subito Dei [om. B.] nutu ad paradisi delicias angelico ministerio [misterio B.] me raptam esse perspexi. [visio et prophetia;] Conspexi denique tormenta multa impiorum et secura praemia beatorum. Quae considerans secundum divinam manifestationem duas inibi [mihi B.] futuras inspexi [cognovi B.] esse filias Georgii fratris mei [fratris mei Georgii B.] .” Igitur quia beatam Marcianam [beata Marciana B.] spiritu prophetiae effloruisse supra narravimus, ex hac visione ac [ex hac add. B.] visionis manifestatione abundanter agnoscitur, quam videlicet prophetiam futura veritas comprobavit. Nam [om. B.] non longo post tempore praedictus Georgius ex sociata sibi coniuge duas excepit filias, quas adultas in exemplum suae sororis religioso copulavit collegio. Quae in brevi tam prudentia quam moribus instructae in tenerioribus [tenuioribus B.] annis a corpore migraverunt, quas tam per praefatam prophetiam quam et per flores sanctorum actuum, quibus enituerunt, ad sedes paradisiacas [paradisicas A.] conscendisse [concendisset A.] nullatenus dubitamus. Interea praedictus Georgius exemplum sororis ac [om. B.] filiarum [accipiens atque add. B.] exsequens, Christi militiam cum coniuge sua perseveranti [perseverantiae B.] definitione suscepit [suscipiens B.] et crucem corpori affigens, tam ipse quam et [om. B.] sancta ipsius coniux beata consummatione in Domino quieverunt [requieverunt B.] .

[3] [morbus] Post quorum obitum cum beata Marciana magis magisque terrena despiciens et cuncta mortalia calcans, Spiritus sancti se gratia replente, ad caelestia inardesceret ac de die in diem prosperioribus successibus illi, cui se sponsam [(illi-sponsam) illic iussa gloriosasa sic B.] devoverat, sociari omni conamine flagraret [flagraverat B.] , eiusque amplexus sitibunda desideraret, beatae consummationis tempus advenit et subito febre correpta decubans [decubat B.] lectulo [et add. B.] rubor faciei illius in pallorem [pallore B.] mutatur. Cumque per aliquantos dies langueret et in divinis laudibus iugiter perduraret, subito recursus [om. B.] rubor in faciem illius regreditur et iucundo vultu ac roseis oculis caelum respiciens, laetitiam cordis ore praemonstrat. Videbant [videbatur B.] enim totam versam [tota versa B.] in laetitiam quia illum, [et felix obitus;] quam semper desideraverat, iam mundo corde [om. B.] videbat. Spectantibus itaque illis qui eius [B, eis A.] familiaritati inhaerebant, turba etiam [que B.] populi adstante, subito a plerisque visa est ab ore illius nivea exire columba et migrare in caelum. Isto itaque modo beata anima carne soluta caelum meruit penetrare, quae, quam diu corpori iuncta fuerat, toto mentis desiderio illic delegerat habitare.

[4] [miracula] Itaque ex more totum corpus vestibus induunt et feretro vectum ante altare beatae semper virginis Mariae sepeliunt. In quo loco quanta Dominus miracula ad laudem et gloriam nominis sui per merita beatae Marcianae pro salute populi sui operatus sit, ex illis possumus conicere miraculis, quae nostra aetate fieri visa sunt. Illa denique quae circa eius transitum in iam dicto loco exsuperaverunt, minime scripta repperimus. [et cultus sacer.] Quamvis enim scripta fuerint, sive urbis incendio sive diversarum tempestatum oppressionibus elapsa esse creduntur. Celebratur autem apud Albium, in cuius suburbio ipsa beata requiescit, dies natalis eius quarto nonas novembris. Quo in loco christiani populi ipsius memoriam iugiter frequentantes multa beneficia per merita et preces beatae Marcianae se accipere gratulantur, Christi favente gratia, qui cum Patre et Spiritu sancto unus Deus regnat vivit et gloriatur per infinita saecula saeculorum. Amen.

LECTIONES E BREVIARIO ALBIENSI

Marciana virgo apud Albigenses (S.)

[Sanctae vita religiosa,] Lectio IV. Martiana apud Albienses nobili genere nata, teneris adhuc annis parentibus orbata, ab Albigensi episcopo Tarsiae religiosissimae virgini instituenda traditur. In cuius sanctissima disciplina brevi virtutibus omnibus imbuta, saeculo renuntiavit. In coenobio vitam angelicam agens, ita celebris evasit, ut de eius vita multi a viris piis conscripti fuerint commentarii, qui temporum iniuria iam pridem interiere. Prophetico spiritu afflata interdum apparuit. Georgii germani fratris procul ab Albia degentis coniugium cum nuntiaretur, sibi longe ante divinitus revelatum fuisse asseruit, e quo etiam duas filias suscepturum fratrem, seque illarum in Christo futuram matrem praevidit.

[vaticinium,] Lectio V. Vaticinium virginis probavit eventus. Nam has aliquando geminas neptes apud se sanctissime educavit atque adhuc adolescentulas caelo praemisit. Mox ipsum Georgium eiusque coniugem ad sanctiorem vivendi formam sua opera traductos, et paulo post mortuos, in caelo patronos habere meruit, quorum salutis in terra pia fuerat adiutrix. Tunc vehementiori in dies coepit caelestis desiderio beatitudinis inflammari. Tandem intra paucos dies ardentissima febri exhausto corpore lethalique pallore ac squalore deformis, [obitus,] iugiter orans, pristinae demum reddita pulchritudini, spiritum sub candidae columbae specie feliciter emisit.

[miraculum.] Lectio VI. Multis post mortem claruit miraculis. Illud in primis celebratum est. Insontem uxorem vir adulterii accusaverat apud iudicem; cuius iussu, pro more illius temporis ab ecclesia utcumque tolerato, super novem ignitos vomeres nudis pedibus illaesa incedens, his quidem qui aderant innocentiam probavit, sed non viro. Cui ut tandem satisfaceret pia uxor, cum super reliquias divae Martianae etiam illaesa iurasset, vir furore et daemone percitus, in honorem virginis turpissime debacchatus, uxorem stricto gladio persequitur usque in sacram ipsius aedem. Verum inter persequendum id divinitus accidit, ut gladius e manibus decidens in frusta fuerit comminutus. Tum episcopi iussu constrictus catenis, beatae Martianae intercessione ab immani zelotypia et ab ipso etiam daemone liberatus, errorem suum confessus est. Sacrum virginis corpus Albiae colitur in ecclesia ipsi dicata.

DE SS. KENANO SEU COLLEDOCO ET KERRIANO IN BRITANNIA MAIORE VEL IN HIBERNIA AUT IN BRITANNIA ARMORICA

SAECULO V

[Commentarius]

Kenanus seu Colledocus confessor in Britannia (S.)
Kerrianus confessor in Britannia (S.)

AUCTORE C. D. S.

[1] [S. Kenanus ex Vita, quae non demonstratur antiqua,] S. Kenanum, quem Albertus Le Grand Colodocum apud Britannos cognominatum fuisse ait et vulgari nomine Ké ipse appellat, nulla antiqua martyrologia aut alia documenta inter sanctos memorant. Prima huius generis mentio occurrit in supplemento ad martyrologium anglice editum post medium saeculum XVIII a Richardo Challoner episcopo, vicario apostolico districtus Londinensis [A Memorial of ancient British Piety or a British Martyrology, London, 1761.] , in quo supplemento annuntiatur ad diem 5 novembris: In Britannia Minori, festivitas S. Colledoci confessoris et S. Kerriani heremitae. Attamen Vitam aliquam cuiusdam S. Kenani notam fuisse ante medium saeculum XVII constat ex huius Vitae compendio quod legitur apud lacobum Usserium [Britannicarum ecclesiarium antiquitates (Londini, 1687), p. 508. Prima huius operis editio sub titulo De primordiis ecclesiae Britannicae prodiit anno 1639.] , his verbis: Qui [Kenanus], ut in Vita eius legitur, gente Conacteus, puer ex obsidibus illis quinquaginta unus fuit quos magnates Hiberniae dederunt regi Lagerio (sub quo S. Patricius huc advenit) degenti in Themoria et imperanti universae Hiberniae. A cuius tyrannide opera S. Kiarani [Ita ex indice chronologico quem ipse Usserius contexuit et suo operi adiunxit; hoc loco autem legitur Kistani, typographi errore, ut videtur.] episcopi liberatus et bonis moribus literisque a religiosissimo viro Nathano eruditus, postea Gallias adiit et apud urbem Turonicam in coenobio S. Martini episcopi (ipso aliquot iam per annos vita functo) induit habitum monasticum et disciplina regulari fuit exacte instructus. Unde redux, primum in Conactia plurimos ad christianam fidem convertit; deinde Lageniam petens, in loco qui in hanc usque diem Sylva Kenani vocatur ecclesiam aedificavit et populum multum Christo aggregavit, ac demum in terras gentis Eugenicae (a rege Eugenio denominatae, cuius neptis Ethne ipsius Kenani mater fuisse memoratur) profectus, idolum ibi et eius altare destruxit eiusque loco christianam construxit ecclesiam, cui dilectum suum discipulum S. Congellum praefecit.

[2] [et ex altera prorsus diversa,] Hactenus Usserius, qui tamen nihil attulit unde quae fides Vitae illi attribui possit iudicemus, neque etiam ullo modo significavit Kenanum hunc vel in Britannia Minore vel die 5 novembris aliquo cultu celebrari. At prorsus diversam narrationem tradidit Albertus Le Grand in suo opere de vitis sanctorum Britanniae, primum edito anno 1636, quam inscripsit La Vie de saint Ké ou Kenan, surnommé Colodoc, evesque et confesseur, le 5 novembre. Secundum hunc scriptorem, Kenanus Luduno patre et Tagu matre, nobilibus et divitibus, in Britannia insula natus et ad episcopalem dignitatem in patria sua evectus, mox onere simul et dignitate dimissis, in Cambriae provinciam digressus, ibidem in silva quadam, cui nomen Ros-ene, non sine multiplici prodigio ipsi divinitus indicata, cum paucis discipulis eremiticam vitam ducturus consedit. Ubi cum a feroce quodam principe dominante eo loco boves octo, quibus sanctus ad colendam terram utebatur, illi erepti fuissent, totidem cervi pro bobus sponte se obtulerunt et ipsorum officio fungebantur. Princeps autem gravissimo morbo afflictus et precibus S. Kenani sanitati restitutus, postquam culpam suam agnovit et emendavit, satis amplum agri fundum sancto concessit, in quo is monasterium aedificavit et non paucos collegit monachos. Postea inde in Britanniam Armoricam migrare constituit et in oram Leonensem appulsus sedem fixit in vico Cleder [Dép. Finistère.] , ubi exiguum construxit coenobium et reliquam vitam transegit, semel tamen interea in Britanniam insulam reversus ut pacem inter duos principes Britannos conciliaret. Quod cum frustra tentasset, in Armoricam ad coenobium suum rediit; unde ad beatam vitam migravit primo sabbato mensis octobris [Unde Castellanus in suo Martyrologio Universali illius memoriam ad diem 7 octobris consignavit.] anno circiter 495, et in oratorio sui eremitorii sepultus est. Postea vero oratorio isto inter bellicos tumultus prorsus diruto, iam ex memoria hominum exciderat quo loco sanctus iaceret. Sed ipso apparente, revelatus est locus et corpus repertum in coemeterio vici Cleder; unde deinde translatum est in monasterium, quod primo fundaverat, Rosenense in Anglia.

[3] [attributa scriptori aliunde ignoto,] Ita fere Albertus Le Grand [Vies des Saints de la Bretagne Armoricaine, ed. D. L. Miorcec de Kerdanet (Brest-Paris, 1837), p. 675 – 81. Poeta autem ille Britannus anonymus, qui passim ab editore hoc recentiore citatur in annotationibus sub hoc nomine Le poète Breton de 1600, manifeste materiam sui carminis ex Vita ab Alberto edita hausit.] ; sed horum omnium nullum alium vadem profert praeter sacerdotem quendam qui quando vixerit et quibus antiquioribus fontibus usus sit, prorsus ignoratur: Cette Vie, escrite en Latin d'assez bon style pour le temps, par un certain Maurice, Vicaire de ladite Eglise de Cleder, et gardée és Archives d'icelle, en a esté tirée par extrait fidelle, et a moy communiquée par Mre. Sebastien, Marquis de Rosmadec, Comte de la Chappelle, Baron de Molac, etc., Fondateur de ladite Paroisse [Ibid., p. 681.] .

[4] De eodem sancto viro in utraque hac narratione agi vix quisquam suspicetur. Id tamen utcumque demonstrare aggressus est Ioh. Colgan, in annotatione quadam ad Vitam S. Iaovae episcopi Leonensis, in qua is refertur ad se accersivisse S. Kenanum, quem et sacerdotem et canonicum constituit ac deinde paroeciam de Plou-Kernaw ei administrandam dedit [Act. SS. Hiberniae, p. 442, num. 13.] . [quas inter se conciliare incassum nisus est Colganus;] De Kenano igitur isto ita disserit Colgan [Ibid., p. 443, num. 11.] : Habet Albertus Le Grande (sic) in suo libro de Sanctis Britanniae Armoricae Vitam S. Kenani cognomento Calodock, quem natum refert in Britannia Maiori patre Ladano et matre Tagua et habitasse in ecclesia de Ros-ene, et inde venisse in Britanniam Armoricam cum suo discipulo S. Kierano circa annum 472, et obiisse circa annum 495, et coli 5 Novemb. Unde eum cogitur asserere fuisse diversum a S. Kenano discipulo S. Iaovae, quem magistri interfuisse morti anno 554 scribit. Ego in primis nec in ullis fastis vel historiis anglicis aut britannicis reperio ullum sanctum nomine Kenanum, genere Britannum. In hibernicis reperio huius nominis sanctos tres. Unus est S. Kenanus confessor, cuius natalem referunt Marian. Gorm. ac Mart. Dungall. celebrari 29 Novemb. Alius S. Kenanus abbas, cuius cum iisdem Mart. Taml. et Maguir tradunt memoriam celebrari 25 Februarii. Tertius est ille celebris antistes Damliegensis cuius iidem authores, Calend. Casselen. et Mart. Salisburien. tradunt natalem celebrari 24 Novemb., quem etiam Usserius in indice Chronol. scribit anno 450 profectum fuisse in Gallias et illic aliquandiu haesisse … et in additionibus ad suum librum de Primord. Eccl. Britan. pag. 1070 paulo fusius sic. Exscriptus est hic locus Usseriani operis, quem ex altera huius editione recitavimus supra num. 1. Sed advertat velim lector nequaquam hoc loco vel in indice chronologico ab Usserio significari Kenanum istum, de quo scribit, eundem esse atque episcopum Damliagensem huius nominis. Iam sequitur apud Colganum: Si paucula emendentur errata in eis quae de ipso tradit Le Grande, ex iam dictis facile deprehendet mecum lector S. Kenanum illum, quem cognomento Calodok appellat Le Grande, eundem esse qui fuit antistes Damliagensis in Hibernia. Hoc enim quatuor mihi potissimum suadent indicia. Primum, nominis identitas, cum apud Britannos alius eiusdem sanctus non reperiatur. Secundum, loci et temporis convenientia, cum hic Kenanus legatur in Gallia fuisse circa annum 450, ubi et postea verisimiliter mansit usque ad annum 472 et aliquot sequentes. Tertium, quod legatur Kenanus Caladock condiscipulum habuisse S. Kerianum, qui videtur esse Kieranus Sagirensis, cuius opera liberatus S. Kenanus Damliegensis profectus est in Galliam. Quartum, quod in Hibernia hodie sit locus Ros-ene dictus, quod nomen videtur sortitus ab Ethne matre S. Kenani Damliegensis. Nec refert quod mater S. Kenani Calodoc a Le Grande vocetur Tegua: nam Tegua pro Ethna mendo librariorum facile potuit irrepsisse, uti et simili mendo videtur pater eius vocari Ludunus, cum vere appellatus fuerit Sedanus, ut tradunt Calendarium Cassel. ad 24 Novemb., Sanctilogium Geneal. c. 36, et alli.

[5] Quam levibus autem et incertis fundamentis haec omnia nitantur, nemo non videt et denique fatendum est de S. Kenano nostro praeter nomen et cultum nihil certi ad nos pervenisse. Idemque a fortiori dicendum de S. Kerriano, [Kerrianus autem ex paucis verbis alterius huius Vitae notus.] cuius nullam usquam mentionem repperimus praeter pauca illa verba quae leguntur in Vita S. Kenani ab Alberto Le Grand gallice edita: Saint Ké arriva enfin a Cleder et y ayant enterré son condisciple l'hermite Kerianus, il tomba luy-mesme malade … [Vies des SS. de Bret., ed. cit., p. 680.] , et nuntiationem in Martyrologio Britannico Richardi Challoner [Supra, num. 1.] , desumptam, ut ibidem indicatur, ex opere Guidonis Alexii Lobineau, qui primus, ni fallor, Kerrianum titulo sancti decoravit [Les Vies des Saints de Bretagne (Rennes, 1725), p. 26; ed. Tresvaux, t. I (1836), p. 64.] , sed, quod mirum apparet, cum Vitam S. Colledoci a Le Grand editam, prorsus fabulosam conclamasset [Ibid., p. 25.] , nihilominus Kerrianum socium fuisse Colledoci, et obiisse in vico Cleder et ibidem a Colledoco esse sepultura donatum [Ibid., p. 26.] , quae omnia ex sola illa Vita resciscere potuit.

[6] [Antiquum tamen illarum aut saltem alterutriusque cultum camprobant non pauca loca vel sacella] Verum, quamvis de cultu S. Kenani seu Colledoci et S. Kerriani desiderentur vetera documenta scripta, nihilominus cultum hunc antiquum demonstrari aiunt non paucis ecclesiis vel oratoriis et etiam vicis alterutrius nomine, sub vulgari vocabulo Ké, nuncupatis. Huiusmodi indicantur ecclesia et vicus Saint-Quey (vel Saint-Qué), in dioecesi olim Trecorensi prope oppidum Lannion [Dép. Côtes-du-Nord.] et Saint-Quay, in dioecesi olim Dolensi [In eadem praefectura.] , tribus leucis distans ab oppido Sancti Brioci. Sed haec posterior ecclesia iam pro S. Kenano patronum colit S. Caium papam et martyrem, altera nunc abolita est. Ecclesia autem vici Cleder patronum principalem habet S. Petrum apostolum, secundarium vero S. Kenanum, in cuius memoriam singulis annis cantatur missa die 2 octobris. Visebatur praeterea in coemeterio eiusdem vici sacellum in quo conditum primo fuerat corpus S. Kenani, sed sacellum istud circa annum 1787 dirutum est. Haec omnia ad S. Kenanum seu Colledocum refert Kerdanet [Op. cit., p. 681, annot. 1 et 2.] , ad S. Kerrianum vero Lobineau, contendens nomen vulgare Ké perperam ab Alberto attributum esse Kenano et uni Kerriano convenire. Asserit quoque Lobineau unum ex ossibus S. Kerriani servatum esse in gazophylacio ecclesiae cathedralis Sancti Brioci et sub eius nomine dedicatam ecclesiam in vico Querrien seu Kerrien prope Quimperlacum [Dép. Finistère.] , ubi tamen extremo saeculo XVII patronus substitutus est S. Caraunus martyr ille Carnotensis; quod et factum videtur in vico Cavan prope Lannion [Lobineau, ed. 1725, p. 26; ed. 1836, pp. 65, 66.] . Sed neuter illorum scriptorum praeter suam opinationem ullum monumentum historicum indicat unde eam confirmet, aut alios refellat qui vocabulo Ké aut Qué vel Quay significari existiment S. Quinocum [Cf. Chastelain, Martyr. univ., ad d. 1 oct.] vel S. Kebium.

[7] [Kenani nomine decorata.] Praeter loca superiori numero citata indicantur in novissima editione operis Alberti Le Grand [Quimper-Brest-Paris, 1901, p. 567.] alia quaedam, quae vulgo appellantur Plouguernau, Lan-Guénon, Glomel, L'Hermitage, Plélo, Saint-Guénon et Plogoff.

DE S. MAGNO EPISCOPO MEDIOLANENSI

ANTE MEDIUM SAECULUM VI

[Commentarius]

Magnus episcopus Mediolanensis (S.)

AUCTORE C. D. S.

[1] [S. Magni, cuius cultum antiquum et constantem demonstrant non pauca kalendaria inde a saeculo XI,] Cultum S. Magni iam pridem celebrem fuisse in dioecesi Mediolanensi ostendunt kalendarium descriptum in codice olim canonicae Vallis Travaliae, qui saeculo XI exaratus est et nunc asservatur in bibliotheca capituli metropolitani Mediolanensis; in quo kalendario ad Kal. nov. signata est Depo[sitio] sci Magni ep. ante festivitatem Omnium Sanctorum [M. Magistretti, Manuale Ambrosianum ex codice saec. XI olim in usum canonicae Vallis Travaliae, part. I (Mediolani, 1905), p. 104. Omnia quae hoc et sequenti numero citata sunt documenta manu scripta, inspexit et ex iis quae ad S. Magnum spectant excerpsit pro nobis unus ex nostris collegis, dum ante paucos annos Mediolani versabatur.] ; et in eodem codice litaniae maiores (fol. 171 sqq.), in quibus invocatur S. Magnus inter illustriores Mediolanensis ecclesiae antistites. Praeterea litaniae quae leguntur in codice bibliothecae Ambrosianae signato T. 96 sup., saeculi item XI [Magistretti, t. c., p. 81.] et quae in codice eiusdem bibliothecae signato A. 1 inf., saeculi XII; kalendarium in codice Mediolanensi exarato saeculo XIII, qui continet opus Beroldi scriptoris saeculi XII [Magistretti (M.), Beroldus sive ecclesiae Ambrosianae Mediolanensis kalendarium et ordines saec. XII (1894), p. XXI.] de ritibus ecclesiae cathedralis Mediolanensis [Ibid., p. 12 et Manuale Ambrosianum, t. c., p. 149.] ; et litaniae in Rituali sacramentorum, olim ecclesiae Sancti Lambertioli, nunc codice ecclesiae metropolitanae [Magistretti, Manuale Ambros., t. c., pp. 149, 156, 159.] . Eundem diem 1 novembris festivitati S. Magni assignant kalendaria Breviarii Ambrosiani editi annis 1485 et 1490, Psalterii Ambrosiani editi annis 1540 et 1555 et Missalis Ambrosiani editi annis 1548 et 1560 [P. P. Bosca, Martyrologium Mediolanensis ecclesiae (Mediol. 1695), p. 370.] . Recentiore vero aetate, propter concursum eius cum sollemnitate Omnium Sanctorum, translata est sancti episcopi festivitas sive ad diem 3 novembris, quo die eam celebrabant medio saeculo XVII Patres Dominicani ecclesiae Sancti Eustorgii custodes [Act. SS., Maii t. VII, p. LXIV; Bosca, l. c.] , sive ad diem 5, quem iam eodem tempore elegerat ecclesia metropolitana Mediolanensis [Bosca, ibid.] et praetulerunt Galesinius et Martyrologium Romanum.

[2] [Vitae brevis complexus] Hanc notitiam de S. Magno tradit Vita archiepiscoporum Mediolanensium, quae legitur in quattuor codicibus bibliothecae Ambrosianae [Signatis A. 98 inf., saec. XV; H. 87 sup., saec. XVI; N. 294 sup. et S. 89 sup., utroque saec. XVII. Cf. Anal. Boll., t. XI (1892), pp. 206, 341, 350, 368.] et in codice quodam bibliothecae Trivulzianae [Sign. n. 1340, saec. XVI.] : S. Magnus, natione de Trincheriis, archiepiscopus Mediolanensis vigesimus septimus. Hic per capitulum ecclesiae maioris Mediolani in archiepiscopum Mediolanensem eligitur et per Silverium supradictum papam confirmatur. Postea in festo Andreae anno Domini DXXXVI in sede sua metropolitana per confanerios [Uterque codex Ambrosianus saeculi XVII et Trivulzianus: confalonerios; et addunt Mediolanenses.] collocatus fuit, ut sui iuris est, ac honorifice ad praedictam sedem comitatus, quia [Ita iidem codices; ceteri qui.] tunc in praedicta parentela de Trincheriis erant [Ita iidem; in ceteris omittitur.] quam plurimi legum doctores et milites ac viri bellatores. Hic fuit vir magnae scientiae et virtutis. Sedit annis III. Istius tempore post Silverium papam supradictum sedit Vigilius papa LXIIII, qui sedit annis XVII mensibus VI. Hic Vigilius papa cupide procuravit Silverium supradictum in exsilium mitti, ut sibi succederet; quod et factum est. Tandem contritus similiter pro fide relegatus in Constantinopolim in exsilio moritur. Obiit autem beatus Magnus in kal. novembris anno Domini DXXXVIIIo [Cod. Trivulz. DXXXVIIII.] . Iacet in ecclesia Sancti Eustorgii, in altari maiori, quae nunc est Fratrum Praedicatorum [Cod. H. 87 sup. praedictorum.] .

[3] [duplex.] Brevius alii duo codices bibliothecae Ambrosianae, saeculi XV [Signati D. 26 inf. et H. 56 sup.] : Beatus Magnus Mediolanensis episcopus vigesimus septimus, natione Mediolanensis, de Trincheriis, anno Domini VcXXXVI, sedit annis tribus. Obiit in kal. novembris [Cod. H. 56 sup. Obij〈t〉 in kall. decembris.] anno Domini DXXXIX. Iacet apud Sanctum Eustorgium in altari maiori Fratrum Praedicatorum civitate Mediolani.

[4] [Quibus annis sederit, non omnino certum.] Secundum haec itaque sedit Magnus ab anno 536 ad annum 538 vel 539. Papebrochius vero noster,cum narrationem modo recitatam non cognosceret, opinatus est eum e vivis excessisse anno 529 vel 530 [Act. SS., Maii t. VII, p. LXIV.] . Ad quam opinionem adductus est quia ex una parte certum est Datium Magni successorem vita defunctum esse anno 552, quod demonstrarunt Bollandus [Act. SS., Ian. t. I, p. 970 (Comm. de S. Datio, nn. 21, 22).] et Ughelli [Italia sacra, t. IV, col. 57.] ; ex alia vero in catalogo quem exhibet quidam codex bibliothecae Ambrosianae, saeculi XI [Signato olim P. 246, nunc C. 133 inf. Cf. Anal. Boll., t. XI, p. 275.] , idem Datius legitur sedisse annos XXII [Act. SS., Maii t. VII, p. LXIV.] . Sed in eodem catalogo Magnus legitur sedisse annos XXX [Ibid.] , quod cum numero annorum qui Datio assignati sunt omnino componi nequit. Nam in duplici epistula a Cassiodoro nomine Theodorici regis scripta inter annos 507 et 511 [Cassiodori Varia, I. 9 et II. 29 (ed. Mommsen, inter MG., Auct. ant. t. XII, pp. 18, 63).] memoratur adhuc vivens Eustorgius, huius nominis II, Magni scilicet decessor. Itaque Papebrochius pro XXX legendum existimavit XIII, sed per meram coniecturam, inde deductam quod Eustorgius, secundum illius calculos, et ipsos non satis certos, anno circiter 518 obierit. Cum igitur vel in numero annorum Magni vel in Datii, aut etiam Eustorgii II, errorem a scriba admissum esse oporteat [Cf. B. Oltrocchi, Ecclesiae Mediolanensis historia Ligustica (1795), p. 264.] , nec aliunde suppetant rationes probabiles unde rem elucidare valeamus, cogimur eam in incerto relinquere.

Nec quicquam iuvat ad aetatem S. Magni pressius definiendam epistula S. Aviti Viennensis episcopi [Epist. 12, al. 10.] , quae Magno cuidam inscripta legitur in editione Sirmondiana. Haec enim, secundum fidem codicum, non ad Magnum illum episcopum Mediolanensem, sed ad quendam episcopum incertum, nomine Maximum, directa est [Vid. Aviti opera, ed. R. Peiper (MG., Auct. ant. t. VI, 2), p. 45.] .

[5] [De eius reliquiis.] De rebus a S. Magno gestis nihil distincte praeter generalia elogia nobis traditum est. De sacris autem eius lipsanis pauca haec memoravit Michael Caffi in libello suo de historia ecclesiae Sancti Eustorgii [Della chiesa di Sant' Eustorgio in Milano (Milano, 1841), p. 2.] : Inter reliquias quae adhuc in hac ecclesia asservantur memoranda praecipue veniunt corpora SS. Eugenii, Coronae et Victoris, necnon Eustorgii I et Magni, cuius tamen utriusque posterioris nullum epitaphium exstat. Duo isti prisci episcopi Mediolanenses … anno 1249, ut scripsit Gaspar Bugati, ex Ordine Praedicatorum, in sua nondum edita Istoria del convento di St. Eustorgio, e loco in quo humili nimis sepultura reconditi erant, opera Leonis de Perergo Mediolanensis archiepiscopi [an. 1241 – 1263] translati fuerunt in arcam marmoream bipartitam, quam nullo insignitam titulo reposuit sub altari maiori a se consecrato, eo situ qui antiquitus dicebatur Coemeterium martyrum. Indulgentia ab Innocentio IV papa concessa occasione illius translationis refertur in Bullario Dominicano, tom. I, p. 180. Anno deinde 1558, quo tempore praedictam historiam concinnabat Bugati, cum pro veteri altari maiori novum exstructum fuisset, ea arca marmorea, qua corpora sanctorum continebantur, subter illud collocatum est. Huic secundae translationi praefuit episcopus Tagastensis Melchior Crivelli. Hoc loco adhuc sancti quiescunt; licet enim non semel de sollemni translatione instituenda consilium motum fuerit, res tamen hactenus ad effectum non est perducta.

DE S. FIBICIO EPISCOPO TREVERENSI

SAEC. VI IN.

[Commentarius]

Fibicius episcopus Treverensis (S.)

AUCTORE A. P.

[1] [Videtur S. Fibicius] Aggredientibus S. Fibicii [In antiquioribus episcoporum catalogis vocatur non solum Fibicius (-tius), sed et Hibitius, Tibitius, Fabicius; apud recentiores autem scriptores occurrunt insuper hae formae nominis: Febicius (-tius), Vibicius, Fabricius, Feberius.] vitam tractare eadem rursus deploranda nobis est monumentorum antiquorum penuria, quam in expendendis iis, quae ad S. Modestae memoriam pertinent, graviter tulimus [Act. SS., Nov. t. II, 1, p. 299 sqq.] . S. Fibicii ad hunc diem meminit Martyrologium Romanum his verbis: Treviris, sancti Fibitii ex abbate eiusdem civitatis episcopi. Et quidem Treverensem episcopum eundem fuisse, quamvis negaverint nonnulli [A. Wion, Lignum vitae (1595), t. II, p. 361 – 62; G. V. Schmid, Die säcularisirten Bisthümer Teutschlands, t. II (1858), pp. 487 et 512; cf. Baronium, in annotationibus ad Martyrologium Romanum, ad h. d.] et affirmare non ausus sit b. m. P. Bonifatius Gams [Series episcoporum, p. 318.] , unanimi tamen consensu testantur antiquiores catalogi Treverensium episcoporum [MG., Scr. t. XIII, p. 296 – 301; cf. St. Beissel, Geschichte der Trierer Kirchen, I Theil (Trier, 1887), p. 181.] , in quibus omnibus inter Maximianum et Abrunculum medium locum Fibicius obtinet. Astipulatur tum auctor Gestorum Treverensium: deinde Maximianus, post quem Fibicius, cui successit Abrunculus [MG., Scr. t. VIII, p. 158.] , tum kalendarium psalterii Sancti Simeonis Treverensis, saec. XI exarati [Est hic iam codex 14 bibliothecae civitatis Treverensis.] ; in quo ad d. 5 novembris inscripta est memoria Fibicii episcopi T(reverensis) [Hontheim, Prodromus historiae Trevirensis, t. I, p. 385.] . Quibus testimoniis nulla monumenta contradicunt, nullum obstat chronologicum aliudve quodlibet momentum. Quae enim in partem oppositam allata sunt, haec, ut mitius loquar, ita sunt levia, ut nemini vel dubitationem ingerere valeant. Ita enim Arnoldus Wion, qui solus sententiam suam confirmare nisus est: “Episcopum tamen non fuisse Fibicium colligimus cum ex chronico monasteriorum Germaniae [Aut multum fallor, aut his verbis designat Wion opus Gasparis Bruschii, Monasteriorum Germaniae … chronologia, cuius prima centuria an. 1551 edita est. In qua, fol. 126, Fibicius quidem non solum abbas, sed et Treverorum episcopus dicitur; verum paulo superius de alio Fibicio sermo est, quem Bruschius abbatem Sancti Maximini fuisse tradit, non autem episcopum.] , ubi abbas simpliciter dicitur, tum ex catalogo episcoporum Trevirensium apud Democharem, tomo 2, cap. 33. [Antonius Monchiacenus Demochares, Christianae religionis institutionis per dominum nostrum Iesum Christum et apostolicae traditionis … historica propugnatio, qua sacrificium missae… (Paris., 1562), parte II, fol. 54 (= l. II, c. 33), ubi prorsus praetermissus est Fibicius.] , inter quos annumeratus non reperitur.” Ut porro parvi facienda est auctoritas horum scriptorum modernorum, ubi, nulla allata ratione, documentis saec. X et XI, quales sunt antiqui catalogi Treverenses, contradicunt, ita horum catalogorum, quamvis alias mendis minime vacent, [Treverensis episcopus fuisse] saltem ut probabile retineri potest testimonium; quod etiamnum ecclesia Treverensis recipit, dum hac die S. Fibicium tamquam suum olim episcopum publico cultu prosequitur [Cf. Proprium officiorum dioecesis Treverensis (1888), pars autumnalis, pp. 68, 70.] .

[2] [et quidem sub initio saec. VI.] Quo circiter tempore sederit Fibicius, facile definitur. Quamvis enim de proximis eius decessoribus nullas paene notas chronologicas antiqua monumenta praebeant, Iamlycum tamen, qui sextus ante Fibicium sedisse videtur [Cf. J. Friedrich, Kirchengeschichte Deutschlands, t. II, p. 169, et auctores ibi allatos.] , anno circiter 460 commendabat Auspicius Tullensis episcopus Arbogasto comiti, qui nuper Treverorum comes erat designatus [MG., Epist. t. III, p. 137, vers. 79.] . At Abrunculum, qui Fibicio proxime successit, anno 525 e vivis sublatum esse constat [Cf. MG., Scr. rer. merov. t. I, p. 682 (Greg. Turon. Vitae Patrum, VI, 3); cf. ibid., p. 728, not. 3, et p. 685, not. 2; Le Cointe (Annales ecclesiastici Francorum, t. I, p. 351, cf. p. 794 – 95) annum 527 infirmis argumentis propugnavit; cuius sententiam non pauci sunt amplexi.] . Ergo inter hos duos annos Fibicii episcopale regimen est collocandum, ita tamen, quem ad modum ex dictis liquet, ut ad posterius propius accedat. Tempus vero pressius definire non valemus. Plura quidem norunt scriptores recentes et initium suscepti a Fibicio episcopatus factum esse affirmant anno vel 496 [Catalogus episcoporum Trevirensium, in codice Parisino Bibl. Nat. lat. 5539, saec. XVI, fol. 55.] vel 498 [Bruschius, l. c.; Le Cointe, op. cit., t. I in indice posteriore; Gallia christiana, t. XIII, col. 379 et 526, etc…] vel 500 [Browerus-Masenius, Annales Trevirenses, t. I, p. 304; t. II in indice chronologico, p. 5; Kolb, Series episc. et archiep. et elect. Mogunt., Trevir. et Colon. (1733), p. 91.] vel 511 [Alex. Wilthemius, Annales S. Maximini, in codice Bruxellensi Bibl. Reg. 3169, tom. I, lib. II, p. 16; Hontheim, Hist. dipl. Trevir., t. I, p. LX; t. III, p. 1003 – 4.] vel etiam 518 [Series abbatum S. Maximini, conscripta s. XVI extr., ed. Reiffenberg in Compte rendu de la Commission royale d'histoire, t. V (Bruxelles, 1842), p. 8 – 9; cf. p. 28.] ; mortis vero tempus designant alii annum 500 [Nicolaus Novillanus († 1618), Chronicon S. Maximini apud Hontheim, Prodromus, p. 999; Catal. episc. Trev., in cod. Parisino, de quo supra, not. 15.] , alii 520 [Siardus Van Dyck in Act. SS., Oct. t. VI, p. 535, num. 14.] , alii 528 [Browerus-Masenius, t. c., p. 310; Kolb, l. c.] , ut totius regiminis tempus quidam ad annos viginti octo extendant, quidam ad biennium contrahant [P. Merssaeus, Electorum ecclesia sticorum … catalogus (Coloniae Agripp., 1580), p. 252.] . Sed cum hae omnes merae coniecturae sint, nulla certa antiquorum monumentorum auctoritate firmatae, satius erit ut Fibicium initio saeculi sexti sedisse, non definito ad amussim tempore, statuamus.

[3] [Non satis certa coniectura] Certiora tamen assequi licebit atque Fibicius ad annum saltem 511, quin etiam paulo post vitam produxisse dicendus erit, si modernis quibusdum scriptoribus assentiemur, qui, duce Browero [Annales Trevir., lib. V, CXXIX (t. I, p. 308). Idem in priore editione legi potuisse ex Cointio novimus (Annales eccl. Franc., t. II, p. 452, X). Browerum secuti sunt Hontheim, Alex. Wiltheim, auctores Galliae christianae, Pinius noster (Act. SS., Iul. t. II, p. 328 sq.), nuperius vero I. Friedrich, alii.] , eundem S. Fibicium dixerunt et Felicium illum seu Felicem Treverorum episcopum, de quo meminit Vita S. Goaris. Illius scilicet auctor anonymus, qui S. Goarem in diebus Childiberti regis Francorum, filio Chlodoveo, vixisse tradit: Hic, inquit, in Germaniorum oppedis conveniens super fluvium Reno infra terminum Wasaliacinse suburbano Treverico, ubi fluviolus Wocara vocatur, ibique ipse vir Dei una cum consenso episcopo, qui tunc temporis Treverorum praesul esse denoscitur, qui noncupatur Felicius, ȩcclesiolam fecit [Vita S. Goaris antiquior, c. 1 (ed. Br. Krusch, MG., Scr. rer. merov. t. IV, p. 411).] . Wandelbertus autem Prumiensis, qui S. Goaris gesta stilo suo polivit, quae, ut, ipse testatur, habuerat accepta ex vetustis et perantiquis exemplaribus [Vita, lib. I, c. 29 (Mabillon, Acta, saec. II, p. 288).] , narrat item S. Goarem infra terminos Wasaliacenses … cum permissu et voluntate episcopi, qui tum urbi et populo Treverorum praeerat, Felicis nomine, ecclesiam … construxisse [Ibid., c. 4 (p. 282).] .

[4] [idem existimatus est esse ac Felicius episcopus,] Iam vero ut Felicium illum a Fibicio nostro non distinguerent, nonnullis momentis impellebantur, quos diximus, viri docti: primo, quod in catalogo episcoporum Treverensium nullus inveniretur nomine illo vel simili, qui tempore S. Goaris vixisset. Sive enim Goarem, quae est communis sententia, saeculo VI, sive, ut aliqui volunt, saeculo VII vixisse dixeris, unus in tota episcoporum serie occurrit Felix, qui et Felicius; is autem extremo saeculo IV floruisse comprobatur. Accedebat quod nullo negotio Fibicii nomen temporis lapsu in “Felicium” deformari poterat; in cuius rei exemplum afferebat Alex. Wiltheim [Annales S. Maximini in laudato cod. Bruxellensi 3619, t. I, lib. I, p. 89 – 90.] nomen alterius Fibicii, secundi dico abbatis monasterii Treverensis Sancti Maximini, quem saeculo IV vixisse asseverant. Hic, licet vulgo Fibicius vel Vibicius dicatur, tamen in antiquissimo catalogo abbatum, qui in Lacensi bibliotheca servabatur conscriptusque erat vertente saec. XII, Felicius erat appellatus. Monebant tandem scriptores illi in sua sententia non ita male congruere rationes temporum. Qui enim tempore Childeberti I (511 – 558) vixerit, potuit utique Goar, cum Treveros veniret, Fibicium nostrum adire; potuit et aliquanto post tempore, quod in ipsius Vita traditur, apud Rusticum episcopum Treverensem accusari, cum istum omnes catalogi episcoporum antiqui velut alterum Fibicii successorem, interposito Abrunculo, exhibeant.

[5] [de quo meminit Vita S. Goaris] Verum haec omnia solam veri speciem habent. Mendosi siquidem sunt hoc loco catalogi illi omnes, cum Aprunculo Rusticum suffectum esse significant [MG., Scr. t. XIII, p. 296 – 301; cf. etiam Gesta Trevirorum, ibid., t. VIII, p. 158.] . Cum vero nullus e catalogis saeculo X sit antiquior, Vita autem S. Goaris saeculo IX vel forsan etiam ante annum 768 conscripta esset [Cf. Krusch, t. c., p. 406.] , suspicio sane ultro oritur in hac re a Vita ista pendere catalogos atque in ipsis Rustici nomen e Vita acceptum loco, qui aptior videbatur, esse intrusum. Mendosos autem esse catalogos a Gregorio Turonensi, teste utique locupletissimo, docemur; qui perspicue tradit Aprunculo Nicetium continuo esse suffectum [Vitae Patrum, VI, 3.] . Quoniam vero neque post Nicetium locus Rustico dari poterat, cum testetur Venantius Fortunatus Nicetio proxime successisse Magnericum [MG., Auct. ant. t. IV, 1, p. 291 (= appendix XXXIV); cf. Vitam S. Magnerici circa an. 975 conscriptam, c. 1 (Act. SS., Iul. t. VI, p. 183).] , qui ad annum saltem 587 sedit [Greg. Turon., Hist. Franc., IX, 10.] , levi correctione remedium toti rei allaturos se putaverant Hontheimius [Hist. dipl., t. I, pp. LX et 52; quod idem ibid., t. III, p. 962 aliter censuerit, non satis consulto eum fecisse putaverim.] et post eum Ph. Schmitt [Die Kirche des hl. Paulinus bei Trier (1853), pp. 87 et 447 sqq.] , Friedrich [Kirchengeschichte Deutschlands, t. II, p. 175 sq.] , si Rusticum statim post Fibicium collocarent et post eum Aprunculum. Atqui ista, quae ideo excogitata sunt, ut Vitae Goaris ratio haberetur, cum hac ipsa Vita non cohaerere manifestum est; siquidem in Vita illa legitur, cum Goar apud Rusticum accusatus ipse vicissim infandum episcopi scelus patefecisset, rem ad aures Sigiberti regis esse delatam, qui accersitum ad se Goarem in locum Rustici Treverensem episcopum ordinare voluerit [Vita antiquior c. 9 (ed. Krusch, p. 420).] . Porro quam haec male cum iis, quae supra commemoravimus, consonent, satis liquet, cum primus huius nominis rex Francorum anno 561 initium regnandi fecerit atque anno 575 obierit.

[6] [explicatu difficilis] Scio equidem, ut his se difficultatibus expedirent atque istas narrationes vel saltem quandam earum partem sincerae historiae conservarent, alios aliis artibus usos esse, dum quidam duos Rusticos fingunt, alterum sanctum, scelestum alterum; quidam Rusticum e Treverensium episcoporum catalogo expungunt et chorepiscopum fuisse comminiscuntur; nonnulli etiam, — quod in re historica puerile est, at non ita rarum, disputandi genus, — modo ea pro veris habeantur, quaecumque in Vita Goaris cum rebus aliunde notis non repugnant, cetera tamquam falsa traduci ultro consentiunt: male nempe Sigeberti regis nomen ab auctore seu interpolatore Vitae esse intrusum pro nomine alterius regis merovingici, totamque narrationem de scelesto Rustici facinore fabulam esse, qua pia consuetudo in gratiam parvulorum, quos vocant, expositorum inducta, ab imperito narratore detorta sit et depravata [Cf. Friedrich, Kirchengeschichte Deutschlands, t. II, pp. 176 – 81, 219 – 22.] .

[7] [et auctoritatis non magnae.] Verum his omissis, quae saepe multisque verbis incassum sunt disputata, utpote quae acutius quam verius excogitata esse videntur, satis nobis erit unum, id quod caput est, annotasse, quam parva sit auctoritas illius Vitae S. Goaris, quae hac in re una fontis loco nobis est. Utramque siquidem Goaris Vitam erroribus tum chronologicis, tum historicis minime carere, et plane manifestum est, et inter omnes convenit [Vid. Krusch, l. c., p. 402 – 5.] . Porro quoniam nihil suppetit, unde definiamus quousque processerit illa fingendi licentia, ratio postulat, ut, donec aliunde certiora nanciscamur, ab illa Vita in documentorum historicorum numerum reponenda abstineamus. Ut ergo animus non est totam Goaris historiam atque singillatim quae in ea de Felicio (seu Fibicio?) episcopo paucis narrantur, praefracte negare, ita ab iisdem, tamquam quae certo vera vel etiam probabilia sint, asseverandis refugimus.

[8] [Eundem abbatiae S. Maximini praefuisse] Apud quosdam modernos scriptores legitur Fibicium, antequam Treverensi ecclesiae praeponeretur, monasterio Treverensi Sancti Maximini abbatem praefuisse. Cuius rei confirmationem in uno dumtaxat monumento neque eo valde antiquo reperire est, in catalogo abbatum Sancti Maximini saeculo XII vertente scripto, quem affert Alex. Wilthemius [Annales S. Maximini (cod. Brux. 3169), t. I, lib. I, p. 89; lib. II, p. 15.] ; in quo Fibicius celeberrimi monasterii nonus abbas designatur. Consonant, ut par erat, recentiores catalogi ante annum 1614 [Edit. ex cod. Bruxellensi 6835 in Compte rendu de la Commission royale d'histoire, t. V (1842), p. 7 sqq.] et inter annos 1623 – 1652 descripti [Legitur ille alter in codice Bruxellensi 2221, saec. XVII.] . In his autem omnibus atque apud recentiores etiam auctores dicitur Fibicius alter exstitisse huius nominis abbas, [documenta recentia tradunt.] cum antea Fibicius quidam seu Felicius saec. IV post Iohannem primum abbatem monasterium rexisset. Cur autem Saussaius [Martyrologium gallicanum, ad d. 5 nov.] Fibicium nostrum non nonum, sed quintum Sancti Maximini abbatem faciat, cum nullo id argumento fulciat, definire non valeo. Neque ullum argumentum afferunt scriptores nonnulli, ut quod firmiter asseverant, aliquo modo probent, Fibicium ab anno 466 vixisse [Ita catalogus qui descriptus est in laudato codice Bruxellensi 2221.] , vel ab anno 494 in abbatem electum esse [Ita v. gr. J. Marx, Geschichte des Erzstifts Trier, IIe Abth., t. I (1860), p. 40.] et alia huiusmodi. Tandem, ut nihil omittam ex his, quae de muneribus a sancto nostro expletis vulgo tradita sunt, minime intellego cur supra memoratus alter catalogus abbatum Sancti Maximini [Compte rendu de la Comm. roy. d'hist., t. V, p. 9.] Fibicium “primum archiepiscopum Treverensem” dicat; quod autem Cointius docet [Ann. eccl. Franc., t. I, in indice posteriore.] : “Ultimus recensetur (Fibicius) e praesulibus Trevirensibus, qui metropolico iure gaudent per utramque Germaniam. Ius enim illud, regnante Clodoveo, attribuitur sedi Vormaciensi”, id sane unice nititur sententia totiens impugnata et a vero prorsus aliena, qua S. Rupertus Wormatiensis, tum Salisburgensis episcopus, saeculo VI vixisse fingitur.

[9] [Cultus ipsi exhibiti] Haec de S. Fibicii gestis “pauca”, ut scribebat Wilthemius [Annales S. Maximini, in cod. Brux. 3169, t. I, lib. II, p. 15.] , “et, quae antiquitatis iniuria est, omnia omnino” habuimus dicere. Restat igitur, ut de eius cultu ecclesiastico paucis inquiramus. Cuius initium ita rettulit Browerus [Ann. Trev., lib. V, CXIII (t. I, p. 304); cf. t. II in indice chronologico, p. 5.] : S. Fibicii “sane probatam vitae sanctimoniam patrata post mortem miracula prodiderunt. Eius ossa in oratorio iuxta pontem Mosellae tumulata seu improborum nequitia seu religione christianorum immodica inde sublata percrebuit opinio veterum. Praesulis inde perennis in ecclesia ad 5 novembris recolenda viget memoria.” Haec ieiuna utique nec satis certa desumpsit forsan Browerus ex catalogo aliquo non ita antiquo episcoporum Treverensium, quem ad modum inde hausit auctor laudati catalogi abbatum Sancti Maximini ante an. 1614 confecti [Cf. supra, annot. 1.] ; in quo de S. Fibicio legitur [Pag. 9.] : “Sepultus iuxta pontem Trevirensem miraculis coruscus. Sic habet catalogus episcoporum Trevirensium”. Similia tradunt Wilthemius [Annales S. Maximini, lib. II, p. 17.] , Mabillon [Ann. O. S. B. an. 563, XXVII (t. I, p. 153).] , Honthemius [Prodromus, p. 999.] , alii; aediculam autem, in qua sepultus est sanctus, dicunt Mabillon et Honthemius S. Nicolao fuisse sacram. Quae omnia cum nullo, quod reperire potuerimus, antiquo monumento confirmentur, horum fides penes auctores sit.

[10] [monumenta non valde antiqua.] Quicquid id est, non videtur sancti nostri cultus antiquus valde vel saltem antiquitus celebris fuisse. Unum siquidem ante saec. XIII illius habemus testimonium, scilicet in psalterio Sancti Symeonis Treverensis saec. XI, de quo supra, num. 1. Contra ubi tradita est series quaedam sive longior sive brevior praesulum Treverensium qui ut sancti colebantur, nusquam Fibicium repperimus. Non comparet siquidem extremo saec. X inter illos 19 sanctos episcopos Treverenses, quorum depictae sunt imagines in codice illo Gertrudiano, olim Treveris, nunc in Foroiuliensi civitate servato [Cf. F.-X. Kraus, Die ältern Bischofskataloge von Trier, in Jahrbücher des Vereins von Alterthumsfreunden im Rheinlande, t. XLIV/XLV (1868), p. 165 – 66.] ; sed neque inter novem sanctos praesules quorum imaginibus ornata est eodem tempore theca, qua in maiore ecclesia Limburgensi ad Laganam “baculus sancti Petri” inclusus custoditur [Cf. Kraus, t. c., p. 166 – 67; Id., Die christlichen Inschriften der Rheinlande, II Theil (1894), p. 212 – 13.] . Quin etiam in seriebus episcoporum Treverensium saec. XI et XII exaratis, in quibus non pauci episcopi “sancti” appellatione cohonestantur [MG., Scr. t. XIII, p. 296 – 301; sunt hae series II, III, VI; ceterae (saec. X – XII) sola nomina praebent.] , nudo nomine Fibicius insertus est. Verum inde ab initio saec. XIII, etsi non semper, saepe tamen ad d. 5 novembris in libris liturgicis Treverensibus memoria S. Fibicii inscripta legitur [V. gr. in psalterio S. Maximini saec. XIII in. (cod. Treverensis, Bibl. Civ. 435); in martyrologio et necrologio S. Maximini saec. XII (ibid. cod. 1634), in cuius quidem kalendario nihil de S. Fibicio, in ipso autem martyrologio (fol. 51) haec manu saec. XIII addita sunt: Ipso die (5 nov.) S. Fibitii Tr(everensis) archiepiscopi et abbatis huius loci [annotasse iuverit in kalendario psalterii S. Maximini, saec. X (Hontheim, Prodromus, t. I, p. 378), non inscriptum esse Fibicium]; in breviariis saec. XIV (ibid. cod. 427, 441 et 469); in missalibus saec. XIV et XV (cod. Treverenses, Bibl. Maioris Ecclesiae 156 et Bibl. Civ. 358), etc.] atque in plurimis recentioribus martyrologiis sive manuscriptis sive impressis idem dies celebrando ipsius sive festo sive saltem commemorationi est assignatus.

DE S. DOMINATORE EPISCOPO BRIXIENSI

SAECULO VI EXTREMO.

[Commentarius]

Dominator episcopus Brixiensis (S.)

AUCTORE C. D. S.

[1] [S. Dominatoris mentio in kalendariis Brixiensibus inde a saeculo XIV.] S. Dominatoris cultus neque adeo antiquus fuisse videtur nec valde celebris. Etenim non solum non memoratur in ullo martyrologiorum quae classica audiunt, sed cum plura servata sint antiqua kalendaria ecclesiae Brixiensis, non legitur eius nomen in kalendario saeculi XI [G. Brunati, Vita o gesta di santi Bresciani, ed. 2a, t. I (1854), p. 11 – 13.] , neque in kalendario saeculi XIII [Ibid., p. 13 – 15.] , neque in altero saeculi XIV [Ibid., p. 15 – 16.] , sed primum in kalendario exarato anno 1346 [Ibid., p. 17.] et deinde in kalendariis saeculi XV [Ibid., pp. 19, 20, 21.] . In quibus omnibus ad nonas novembres annuntiatur his fere verbis: Sci Dominatoris ep. Brix. Transiit inde haec eadem mentio in martyrologium Galesinii ac denique in Romanum, in quo legitur ad hunc diem: Brixiae sancti Dominatoris episcopi.

[2] [Corpus eius in ecclesiam cathedralem translatum anno 1581.] Neque praeter mentionem illam in kalendariis et recentioribus martyrologiis ullum aliud cultus indicium afferre licet saeculo XVI extremo antiquius, quo tempore, anno nempe 1581, S. Carolus Borromaeus ipsius Dominatoris, necnon Pauli II, Anastasii et Dominici successorum eius, sacra lipsana transtulit. De hac translatione ex schedis Ioannis Francisci Florentinii ad se per Bernardinum Faynum transmissis egerunt maiores nostri ad diem 20 maii in commentario de S. Anastasio [Act. SS., Maii t. V, p. 226* – 27*.] ; ipsum tamen instrumentum inspicere non potuerunt. Huius apographum ex exemplari adhuc Brixiae asservato, inter Instrumenta Scholae seu societatis SS. Sacramenti in archivo ecclesiae cathedralis [Alterum eiusdem documenti exemplar exhibet “Registrum” P sub n° 1538 in archivo municipali Brixiano repositum.] , transcriptum et humanissime ad nos transmissum anno 1895 a doctissimo sacerdote D. L. Grammatica, tunc in seminario dioecesano Brixiensi lectore S. Scripturae, hic ad verbum (nisi quod formam ȩ per litteras ae expressimus) edere non pigebit.

[3] [Huius translationis instrumentum.] In nomine Domini, amen. Anno a nativitate eiusdem millesimo quingentesimo octuagesimo, indictione nona, die mercurii sexto decimo mensis martii, pontificatus Sanctissimi Domini nostri Domini Gregorii divina providentia Papae decimi tertii anno octavo. Cum sit quod Illmus et Rmus DD. Carolus Cardinalis Stae Praxedis, Visitator Apostolicus civitatis et precipue ecclesiae Sti Stephani sitae in arce eiusdem civitatis, repererit in eadem ecclesia arcam marmoream in navi a parte aquilonari clausam, et cum in ea relatum fuerit, prout etiam per annalia civitatis Brixiane traditur, extare corpora sanctorum Dominatoris, Dominici, Pauli et Anastasii olim episcoporum Brixiensium [Has reliquias prius servatas fuisse in ecclesia S. Andreae et inde transiisse ad ecclesiam S. Stephani in arce significat Ioannes Franciscus Florentinius (Act. SS., t. c., p. 226* F), nulla tamen allata antiqua auctoritate.] , vidit dictam arcam, eamque aperiri iussit, ibidemque extare comperiit tria capita cum pluribus ossibus reliquarum partium plurium corporum et quaedam fragmenta vestium, et iussit iterum eandem arcam claudi, prout clausa fuit, assistente ibidem Rmo D. Ioanne Delphino Brixiae Episcopo ac presentibus Magcis et Rdis Dñis Io. Antonio Seneca et Ludovico Moneta presbytero Mediolanensi familiaribus prefati Illmi ac multum Rdis Dñis Marco Antonio Grillo Achipresbytero et Io. Paulo a Curte Preposito Ecclesiae Brixiensis ac maxima populi multitudine. Subinde anno millesimo quingentesimo octuagesimo primo, indictione decima, die martis ultima octobris prefatus Illmus D. Cardinalis ac Visitator Apostolicus, qui post suprascriptam visionem consideravit sacra corpora predicta non ea qua convenit decentia teneri ac propterea decreverat eadem corpora inde amoveri et ad ecclesiam cathedralem transferii debere, habitaque super hoc participatione ac matura deliberatione cum prefato Rmo D. Episcopo, de consensu etiam Sermi Ducalis Domanii Venetiarum per literas ducales Clmis Rectoribus huius civitatis prestito, dedit in mandatis prefatis multum Rdis Dñis Marco Antonio Grillo Archipresbytero Brixiano Iur. Utr. Doct. et Ludovico Monete clerico Mediolanensi ut ad dictam arcam accederent diligenterque ossa sanctorum corporum predictorum ex arca marmorea susciperent et in arcam plumbinam ad effectum huiusmodi preparatam conferrent, ut facilius translatio iam deliberata fieri posset, presentibus mco D. Hiermo Luciago fq. mci D. Alexandri et R. D. Alexandro Gratarola cubiculario Illmi Dni successiveque eisdem proximis annis (sic) et indictione, die vero festo omnium sanctorum prima mensis novembris, prefati Rdi Dñi Archipresbyter et D. Ludovicus Moneta summo mane exequentes mandatum habitum a prefato Illmo arcem predictam petierunt, arcamque in qua corpora sanctorum extabant aperierunt opera virorum ad hoc requisitorum, ibique per eos adinventa fuerunt tria capita fere integra [Adverterit curiosus lector, cum reliquiae quattuor sanctorum in illa arca repositae dicantur, tria tamen solummodo capita in illa fuisse reperta.] , que capita sic integra erant collocata super duobus lateribus secuspolitis [Ita apographum. Legendum secus positis?] necnon quam plura alia ossa diversarum partium corporis, quedam integra quedam vero fracta et fere in spetiem pulveris redacta, cum nonnullis vestium fragmentis temporis diurnitate consumptis, quae capita, ossa ac fragmenta fuerunt per ipsos Rdos Dñnos ea qua decet reverentia suscepta et in capsam plumbeam memoratam divisim relata, videlicet ossa in fundo capsae panno serico albo, capita vero supra in alio panno serico albo, fragmenta vero vestium et pulveres sacre in panno lineo involuta, praedictam vero arcam plumbeam saldadura e stanno obstrui fecerunt ac decenter ornatam pannis aur〈e〉is et sericeis auro contextis in medio ecclesia〈e〉 super feretro dimiserunt, presentibus D. Io. Baptista Rostano et D. Paulo Roversio. Et illico prefatus Illmus D. Cardinalis una cum prefato Rmo D. Episcopo, convocato universo clero tam seculari quam regulari ac omnibus scolis et congregationibus laicorum processionaliter accesserunt ad dictam ecclesiam Sti Stephani sitam in arce predicta, ibique pontificalibus uterque, videlicet dictus Illmus Cardinalis et Rmus Episcopus, induti caeteroque clero… arcam plumbeam in qua, ut praefertur, corpora predicta erant elevaverunt ac suppositis humeris propriis Illmus Cardinalis et Rmus Episcopus ac successive alternatim dignitariis (sic) ecclesiae cathedralis ex dicta ecclesia Sti Stephani ad ipsam cathedralem etiam processionaliter retulerunt et super altare scholae corporis Christi situm in capella Sti Petri dimiserunt, ad ipsumque altare statim missa solemnis per praefatum Illmum Cardinalem assistente eodem Rmo D. Episcopo cantata et inter missae solemnia concio ad populum in laudem sanctorum praedictorum habita fuit. Quibus peractis eadem corpora in arca predicta recondita clausaque super altari ipsa per duos dies veneranda a Christi fidelibus cum fide dignis custodiis ac luminaribus multis relicta fuerunt… Die autem quarta mensis praememorati anno et indictione praedictis praefatus Rmus D. Episcopus pontificalibus indutus, assistentibus dignitariis et canonicis ecclesiae predictae cum pluvialibus caeteroque dictae ecclesiae clero, factis debitis orationibus ac ceremoniis recognitaque prius capsa plumbea, quae ibi de mandato Rmi D. Episcopi aperta fuit ac sacris introclusis per modicum temporis spatium populo illhac concurrenti demonstratis et cum coronis aliisque rebus devotionis causa tangi permissis, posita in eadem arca tabella enea in qua haec erant incisa verba: “Sacrae reliquiae sanctorum Dominatoris, Pauli, Anastasii et Dominici episcoporum et confessorum a Carolo Cardinale Stae Praxedis Borrhomeo nuncupato, Archiepiscopo Mediolanensi, Visitatore Apostolico, et Ioanne Delphino Episcopo Brixiensi huc ex arce translatae Gregorio Decimo tertio Pontifice Maximo anno a Christo nato 1581 ”, ipsam arcam plumbeam in qua, ut praefertur, sacrae reliquiae predictae repositae extabant, circumcirca instaurari ac recto ordine obstrui, eamque in aliam arcam ligneam reponi fecit, quam duabus diverso opere fabricatis clavibus obserari mandavit, retenta apud se altera ipsarum clavium, apud quemcumque episcopum successorem suum perpetuo remansura, altera vero tradita Mco D. Hectori Grillo ad praesens Abbati scolae Corporis Domini predictae et perpetuo apud quemcumque Abbatem huiusmodi pro tempore permansura; deinde eandem capsam in corpore altaris praefati recondidit, adhibita ministrorum ad singula praemissa respective opera necessaria. Super quibus omnibus et singulis gradatim et successive ego notarius ac Cancellarius infrascriptus rogatus fui publicum conficere instrumentum unum et plura eiusdem tenoris. Acta fuerunt haec omnia anno, indictione, mense et diebus suprascriptis…

Ego Camillus fq. ip. dni Io. Antonii de Guidis civis et habitator Brixiae publicus apostolica et imperiali authoritatibus notarius et Episcopalis Curiae Brixiensis Cancellarius quia praemissis omnibus et singulis dum sic agerentur rogatus interfui. Ideo in fidem solito mei tabellionatus signo apposito subscripsi.

(Signum).

[4] [Altera translatio anno 1604.] Non multo post tempore, anno nempe 1604, altera translatio earundem reliquiarum instituta est, quam ita summatim describit notula in quodam codice actorum publicorum servato in archivo municipali Brixiano [N. 1025, fol. 37.] , his verbis concepta: Translatio corporum SS. Dominatoris, Dominici et Pauli et Anastasii 1604. Quia ecclesia de Domo destruenda est ut reedificetur, corpora sanctorum ut supra [Memoratum est scilicet superius instrumentum translationis anni 1581.] ex arce per Illmum et Rmum D. Carolum Card. Borromeum Visitatorem Apostolicum ad dictam Ecclesiam translata et in capella Sti Petri deposita, rupto per Rmum D. Marinum Georgium Episcopum muro capellae, sic requirentibus D. Abbate et aliis Deputatis publice elevata fuerunt et processionaliter translata ad altare S. Iustinae sive Pietatis in Ecclesia S. M. Assumptae, ibi permansura donec dicta Ecclesia refecta reponi valeant in dicto altari. Huius etiam translationis instrumenti publici, quod confecit Ludovicus Calimii alter Cancellarius dictae civitatis (Brixianae) in consonantiam cum D. Camillo Ghida Episcopatus Cancellario, apographum servat adhuc archivum municipale Brixianum [“Registrum ” Q sub n. 1539, fol. 7v.] . Unde constat translationem factam esse die 16 februarii anni 1604 a Georgio Marino episcopo eodem ritu quo translatio anni 1581 a S. Carolo Borromaeo [Utrumque documentum mox indicatum, a se diligenter exscriptum, nobiscum communicavit laudatus v. v. D. L. Grammatica.] .

[5] Ecclesia illa, ad quam anno 1604 translata sunt S. Dominatoris et aliorum trium sanctorum episcoporum corpora, ea est quam aedificatam fuisse putant a Theodelinda regina Langobardorum circa annum 590 [I.-H. Gradonicus, Pontificum Brixianorum series (Brixiae, 1755), p. 93.] , quaeque vulgo Rotunda, cathedralis hiemalis appellata est [Ibid. et loco mox citando in nota seq.] , et etiam cathedralis vetus, postquam scilicet, diruta ecclesia Sancti Petri maioris, quae cathedralis aestiva dicebatur [Ibid., p. 46, not. 25. “Ecclesiae cum hyemalis tum aestivae, frequens occurrit in Ecclesiae Mediolanensis antiquitatibus medii aevi mentio… Galeardus in notis ad S. Gaudentium pag. 389 protulit aliquot exempla, quibus haud pauca, si ratio operis exigeret, addere possemus… Loci qualitas tepori apta docere potest ecclesiam hyemalem eam fuisse quae modo Rotonda appellatur, eam vero S. Petri maioris … aestivam appellatam fuisse arbitramur. Unde consequitur duplicem et apud nos cathedralem simul exstitisse, quemadmodum et apud aliquas Italiae urbes, ut medii aevi monumentis innotescit.”] , nova exordio saeculi XVII exstructa est [Ibid., p. 386.] . Corpora vero sanctorum ad hanc novam aedem translata non sunt, sed deposita remanserunt in Rotonda, in ara olim sacra, non S. Iusto, quemadmodum typographi errore legitur in Galeardi notis ad Ughellum, sed Iustinae virg. et martyri, quaeque hodie Sanctiss. Christi Corpori custodiendo inservit [Ibid., p. 85.] . In ostio autem illius sacrarii SS. Corporis Christi apposita fuit pictura sanctorum quattuor episcoporum translationem exhibens, hac addita inscriptione: SS. Dominatoris, Pauli, Anastasii, Dominici huius Sedis Episcoporum ex arce anno MDLXXXI a S. Carolo in Visitatione Apostolica et Ioanne Delphino Episcopo suis humeris translata, opposita continet ara. Ex quibus tria capita aliaque ossa ad fidelium venerationem rationem ann. MDCXXXIII. pio R. Io. Baptistae Bottani legato argenteis imaginibus recondita in hoc Sacrario servantur. Societas SS. Corporis Christi Ara decentius renovata aeternum hoc P. Monumentum anno salutis MDCLXVII [Ibid., p. 84, not. 2.] . Pictura illa et inscriptio eodem loco adhuc visuntur.

[6] [Sedit sanctus episcopus, ut videtur, saeculo VI.] Praeter haec monumenta ad S. Dominatoris cultum spectantia, nulla circa eius historiam sive scripta sive traditiones ad nos pervenerunt. Neque etiam satis certum est qua aetate vixerit. Eius tempora temporibus S. Gregorii M., id est extremo saeculo VI, illigant Gradonicus [Ibid., p. 84.] , Cappelletti [Chiese d'Italia, t. XI, p. 564.] et ceteri fere recentiores post Ughellum [Italia sacra, ed. Coleti, t. IV, p. 529.] ; quamvis Ferrarius [Catal. SS. Italiae, ad 5 nov.] et F.-M. de Aste [In Mart. Rom. disceptationes (1716), p. 498.] eum ante annum 490 sedisse asserant, sed nullo allato documento nisi generatim Mss. urbis et eccl. Brix. Sed neque prius citati ullum aliud proferre potuerunt praeter recensionem illam episcoporum Brixiensium S. Philastrii ex ordine successorum, quam sermoni suo anno 838 in huius sancti translatione pronuntiato intexuit Rampertus [Act. SS., Iul. t. IV, p. 388, col. 2 extr.] ; in qua recensione Dominator occurrit decimus quartus. Philastrius autem floruit tempore S. Ambrosii, qui successorem eius Gaudentium episcopum consecravit. Unde, si quattuordecim episcopos quindecim plus minus annos pontificalem sedem singulos occupasse ponas, ad extremum saeculum VI devenies. Sed quam haec omnia incerta.

DE S. LAETO CONFESSORE IN TERRITORIO AURELIANENSI

ANTE MEDIUM SAEC. IX.

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Laetus confessor Aurelianensis (S.)

AUCTORE A. P.

§ 1. De legenda S. Laeti.

[1] [S. Laeti presbyteri Aurelianensis] Meminit ad hunc diem Usuardus in territorio Aurelianensi sancti Laeti presbyteri, qui eodem die inscriptus etiam est tum in non paucis martyrologiis recentibus, in primis Romano, tum in multis breviariis et missalibus [Cf. v. gr. Catal. Lat. Paris., t. III, p. 715, ad d. 5.] , dum in quibusdam aliis martyrologiis [Exempli gratia in Ferrarii Catalogo generali sanctorum et in Martyrologio gallicano Andreae du Saussay.] librisque liturgicis [Cf. Catal. Lat. Paris., l. c., ad d. 6.] ad diem 6 eius memoria refertur, quo die in Vita, quam mox sumus edituri, Laetus mortuus esse dicitur. Sane, quamvis non ea re tantum, sed hoc etiam ab Usuardo discrepet Vita S. Laeti, quod is Laetum presbyteri officio cohonestat, haec vero diaconum dumtaxat illum fuisse tradit, nihilo minus quin unus idemque homo ab utroque designetur, non est cur dubitemus. Utrimque enim proponitur Laetus quidam clericus, qui in agro Aurelianensi vixerit vel saltem ibi ecclesiasticos honores post mortem sit consecutus, cuiusque memoria sub initio mensis novembris recolatur; quod autem in rebus quibusdam minoris momenti non omnino consentiunt documenta allata, id parum refert, cum inde illud solummodo consequatur, ut nobis inquirendum sit utri, utpote maiore auctoritate pollenti, potior sit fides adhibenda.

[2] [Vita, ex codicibus] Iam vero eam non esse S. Laeti Vitam quae inter veri nominis historica monumenta computari queat, manifestum est. Exstat illa in paucis quibusdam codicibus, nempe 1) in Parisino, Bibl. Nat. lat. 11885 (Résidu Saint-Germain 985), saec. XII, fol. 5 – 10; 2) in Carolopolitano, Bibl. publ. 59, saec. XV, qui erat olim monasterii Montis Dei, Ord. Cartusiensis, Remensis dioecesis; 3) in Bruxellensi 8933 inter apographa a maioribus nostris olim collecta; in quo, fol. 19 – 25, adest Vita S. Laeti saec. XVII ex quodam exemplari Pitverensi, ut videtur [Etsi nihil huiusmodi annotavit librarius, id tamen inde conicio quod simul missa sunt apographa Vitarum SS. Gregorii et Salomonis, qui simul cum S. Laeto in ecclesia Pitverensi colebantur.] , exscripta et ad Heribertum Rosweydum una cum Vitis S. Gregorii Nicopolitani et S. Salomonis regis Britanniae olim missa. Huius apographi apographum alterum confici curavit vel Rosweydus vel e decessoribus nostris nescio quis; quod satis inaccurate scriptum in eodem codice servatur fol. 7 – 11 et 13; sed et in ipso invenire est 4) fol. 39 et 12 – 12v alia manu saec. XVII descripta “alia miracula ex manuscripto codice ecclesiae collegiatae SS. Georgii et Laeti in castro Pithivirensi”; quae miracula post Vitam S. Laeti leguntur in codice 1, desunt vero in 2 et 3 atque sunt inedita.

[3] [iterum edenda,] Vitam ipsam primus edidit “ex veteri manuscripto Caelestinorum Amberti” Ioannes a Bosco, in sua Floriacensi veteri bibliotheca (1605), xysto dextro, p. 254 – 71; cuius editio ad verbum recusa est in quarta Vitarum sanctorum a Surio collectarum editione, id est Coloniensi an. 1618, t. XI, p. 161 – 65, multis tamen omissis, tum apud B. Gononum, Vitae et sententiae patrum Occidentis (1625), p. 138 – 40. Quibus editionibus textus exhibetur ab omnium codicum lectione multum diversus, quoniam sive librarius in exarando codice Caelestinorum Amberti, sive, ut probabilius videtur, Ioannes a Bosco in eodem edendo, verba scriptoris antiqui brevitatis vel elegantiae causa amputavit, immutavit, depravavit [Varias lectiones huius editionis principis infra afferendas esse censuimus; quando tamen editor ipsa verba scriptoris antiqui alio ordine posuit, id annotare noluimus, quod et nimium fuisset et prorsus inutile.] . Unde factum est ut syllabae consonae, quibus auctor more sui temporis finem singulorum paene enuntiatorum ornaverat, saepe loco suo moverentur vel etiam prorsus tollerentur. Sed et sublata sunt a capite ultimo verba quaedam quibus cum tempus, quo Vita conscripta est, apte definitur, tum id insuper ostenditur, quod ceterum cuilibet utrumque textum conferenti manifestum erat, codicum nostrorum lectiones, minime vero eas quas Ioannes a Bosco admisit, authentica atque genuina scriptoris verba referre.

[4] [saeculo XI composita est,] Etenim capite 10, in quo tum translationem S. Laeti, quae medio saec. X facta est, tum miracula, quae postea acciderunt, refert Vitae scriptor, in editione Ioannis a Bosco, quae in toto hoc capite brevior est et veluti contracta, ita miraculi cuiusdam narratio incipit: Invenitur etiam in gestis dicti confessoris Laeti, Odolrico morum honestate praeclaro iam in cathedra Aurelianensi praesidente, miraculum aliud spectabile. Erat enim…; unde colligat quispiam exstitisse antiquiora S. Laeti gesta, ex quibus hic locus Vitae sit excerptus [Ita coniecisse videtur Rivet, Hist. litt. de la France, t. VII, p. 344.] . Atqui haec verba (Invenitur-Laeti) antiqui scriptoris non sunt, verum ipsius Ioannis a Bosco atque gesta dicti confessoris nihil aliud sunt quam ipsa Vita, quam infra ad codicum fidem restitutam exhibebimus. In iis autem miraculi illius narratio, quae uberior est et multo longior, sic incipit: Nec minus autem nostro tempore, Odolrico vero morum honestate praeclaro iam cathedram Aurelianensium praesidente, per sancti Laeti ineffabile meritum ineffabilis Deus operatus est spectabile miraculum. Erat enim… Unde constat, vel vivente Odolrico, qui ab anno 1021 ad annum 1035/36 Aurelianensis episcopus fuit, vel saltem haud multo post eius mortem Vitam compositam esse; cum quo bene congruit, quod more illo saeculi XI auctor sermonem suum syllabis consonis exornaverat [Addere iuverit nomen illud Pithveris, quod cap. 10 Vitae occurrit, idem in chartis saec. XI et XII inveniri, dum saec. X locus ille Pedeverius dictus erat. Cf. J. Devaux, Essai sur les premiers seigneurs de Pithiviers (Orléans, 1887), p. 1 – 6 (= Annales de la Société historique et archéologique du Gatinais, t. III, 1885, p. 168 – 73); H. d'Arbois de Jubainville, in Revue celtique, t. XVIII (1897), p. 246; A. Holder, Alt-celtischer Sprachschatz, p. 982.] .

[5] Cum vero hoc ornamento careant miracula, quae in codice 1 post ultimum Vitae caput, [adiecto paulo post libro miraculorum.] interposita sollemni clausula per Dominum… Amen, leguntur [Huius libelli de miraculis periisse videtur pars prior. Carolus enim Sausseyus in Annalibus ecclesiae Aurelianensis (1615), p. 393, “ex actis eccl. Pitiverensis ms.” ita paucis eundem libellum videtur contrahere: “Huius etiam temporibus (i. e. Isembardi) miracula alia facta sunt in ecclesia Pithiverensi ad reliquias S. Georgii martyris et S. Laeti confessoris. Rusticus quidam Wiclo (= Wido?) ex villa Alebramus a daemonio correptus, cum caneretur in processione paschali: Dic (Die Sausseyus) impie Zabulon quid valet fraus tua? convaluit. Ex villa Quercineto puella nodosa pedibus usum gressus recepit. In villa quae S. Scubilius nuncupatur pro eo quod sanctus martyr Scubilius, qui Aurelianis iuxta corpus S. Aniani honorifice sepultus est, a paganis pro Christi nomine decollatus est, aliud celebratum est miraculum. Alius prope Pithiverim vinculis carceris absolutus est. Ex villa Rupeforti luminibus orbatus claritudinem incurrit. Ex Nova villa a spiritu nequam agitatus liberatus est. Iuvenis alius, Landricus nomine, in panis consecratione ex ulceribus quae habebat sanitate donatus est.” Iam vero quattuor haec ultima miracula in libello nostro eodem ordine leguntur, ita ut eorum primum tempore Isembardi episcopi dicatur accidisse; sed tria prima, quae Sausseyus commemorat, iam desunt.] , liquet ea ab alio scriptore vel etiam ab aliis scriptoribus — singula enim huius additamenti capita suam habent clausulam, — Vitae iam conscriptae adiuncta esse. Adiuncta autem esse videntur ante finem saec. XI, cum inter singula, quae in his capitibus gesta narrantur, breve intercesserit temporis intervallum [Vid. initia cap. 2: Sub eodem namque tempore; cap. 3: Non post multum vero tempus; cap. 4: Iisdem fere temporibus.] . Atqui is, qui caput 3 scriptis mandavit, mulierem daemoniacam, quae precibus S. Laeti liberata est, ipse praesens vidit a spiritu nequam agitari; iam vero capite 1 referuntur res gestae anno 1061: tempore Hysenbarti Aurelianensis ecclesiae pontificis, vicesimo octavo eius episcopatus anno. Isembardus ille, qui ab Odolrico avunculo, cui etiam successit, in partem ministerii iam ab anno 1033 vocatus est, abhinc episcopatus sui annos auspicatus [Cf. Gallia christiana, t. VIII, col. 1437; Devaux, op. c., p. 58 (= Annales, t. IV, 1886, p. 125 – 26).] atque anno circiter 1063 vita functus est. Porro quamvis verba mox allata innuant tunc temporis, cum primum additamenti caput scriberetur, iam mortuum esse Isembardum, certe non a multo tempore obierat, atque totum additamentum si non ipso saec. XI, certe non multo post initium saec. XII Vitae accessit.

[6] Miracula illa addita, quae reapse sunt miracula SS. Georgii et Laeti patronorum ecclesiae Pitverensis, [Cum satis habuerit Vitae scriptor] a canonico vel clerico huius ecclesiae esse conscripta vix non est manifestum. Sed et ipsam Vitam ab huiusmodi quodam Pitverensi compositam esse ex capite ultimo colligimus, in quo et translatio corporis S. Laeti in castrum Pitverense et miracula ibidem facta multis narrantur; et ideo quidem composita est Vita, ut die festo sancti praelegeretur [Cf. prologi verba: Beatissimi namque confessoris et levitae Laeti hodierna die sollemnitas excolitur.] in ecclesia, in qua ipsius corpus vel reliquiae servabantur [Cf. ibid.: Qui licet generaliter ab omnibus…] . Quisquis autem fuit Vitae scriptor, quoniam quingentorum circiter annorum intervallo ab illo tempore aberat, quo S. Laetum vixisse ipse tradit, exiguam ei fidem merito tribuerunt quotquot Vitam legerunt viri docti [Pro omnibus satis erit attulisse Mabillon, Act. SS. O. S. B., saec. I, p. 614, num. 5; Rivet, Hist. litt. de la France, t. VII, p. 344.] . Minorem etiam tribuissent, si novissent ex quo fonte tota vel certe vix non tota hausta sit. De reliquiis quidem sancti illius, cuius corpus a vico cognomine, in quo post mortem diu quieverat, in Pitverense castrum saeculo X erat translatum, bene edoctus esse poterat qui certe haud procul ab his locis positus saeculo XI ista narrabat, ideoque illi prudenter credere possumus in his quae de sancti translatione capite 10 pauca tradidit. Secus autem dicendum de libelli capitibus 1 – 9. Cum enim de ipsa sancti vita nihil prorsus rescivisset, facili negotio inopiae suae hoc remedium quaerendum censuit, ut in S. Laetum transferret totam historiam alterius sancti, qui in dioecesi Aurelianensi etiam colebatur, id est S. Viatoris.

[7] [Vitam S. Viatoris compilare,] Alibi siquidem pluribus ostendisse nobis visi sumus [Les Saints de Micy, in Anal. Boll., t. XXIV (1905), p. 65 – 71.] in Vita S. Laeti, si dempseris prologum, qui solis locis communibus continetur, atque caput 10, de quo modo diximus, totam comparere Vitam S. Viatoris [Ed. ibid., p. 98 – 103; cf. p. 61 – 65.] . Uterque porro, et Viator et Laetus, dicitur apud Bituricenses natus patre Sirico; uterque oves patris sui pascit; uterque anno aetatis duodecimo monasterium petit et sub abbate Triecio vel Trigetio vitam monasticam amplectitur; uterque, invidis monachis facientibus, in desertum mittitur, ut oves custodiat, ibique malevolos fratres contra feras tuetur; uterque, annis sedecim in monasterio transactis, ad Miciacense monasterium migrat in eoque eodem modo a S. Maximino abbate excipitur; uterque cum S. Avito, qui cellario monasterii invigilabat, init amicitiam; uterque ianitor monasterii constituitur; uterque cum S. Avito furtim in abditissima Secaloniae loca fugit ac postquam, mortuo Maximino, Avitus ad monasterium a fratribus reductus est et in locum defuncti abbatis suffectus, uterque fuga ab iis elapsus alium eremum petit et in loco qui dicitur Viatoria vitam solitariam usque ad obitum ducit; quo tempore uterque daemoniacum liberat aliosque aegrotos sanat.

[8] [paucissimis rebus mutatis,] Diceres profecto ovum ovo non esse similius, nisi in tribus inter se dissiderent Vitae, in quibus non poterant non dissidere, hoc est 1° in nomine sanctorum, cum altera Vita sit S. Viatoris, altera S. Laeti; 2° in die obitus; fieri siquidem nequibat ut quo die defunctus esse traditur S. Viator, diem dico 16 octobris, eodem etiam S. Laetus mortuus esse diceretur, cum alio die, hoc est 5 et 6 novembris, festum S. Laeti sollemniter celebraretur; 3° in loco in quo sancti ultimos vitae annos egerunt atque mortem obierunt; diversis enim in locis Viatoris et Laeti corpus saeculo X asservabatur, uterque autem ibi mortuus esse ferebatur, ubi corpus tum aderat. Unde factum est ut Viator quidem in Viatoria quiesceret et coleretur, qui locus trans Ligerim, ab Aureliano ad meridiem, in ultimis Secaloniae finibus situs est (Saint-Viâtre, alias Tremblevif, dép. Loir-et-Cher, arr. Romorantin, cant. Salbris), Laeti autem ultima mansio, etsi Viatoria etiam ab auctore Vitae dicitur, cis Ligerim versus septemtrionem esset quaerenda. His tribus, quae per se intelleguntur, accedunt pauca quaedam et levia, in quibus a Vita S. Viatoris recedit Vita S. Laeti; illud autem praecipuum atque notatu dignum, quod Viator quidem, cum Miciacense monasterium adiret, ibi S. Avitum repperisse dicitur, Laetus autem non Avitum solum, sed Avitum et Viatorem; ex quo, etiamsi non praesto essent argumenta, quibus res certo definiretur [Cf. Anal. Boll., t. c., p. 69 – 70.] , iam indicium caperetur Vitam S. Viatoris in componenda Vita S. Laeti, non hanc in illa, compilatam esse et veluti exscriptam.

[9] [verbis tantum aliis iisque pluribus usurpatis,] Non satis autem fuit scriptori ut res a S. Viatore gestas in S. Laetum transferret; verum ipsa verba, quibus res illae narrabantur, labori parcens saepe sua fecit, ita tamen ut ab his recederet tum ut longiore oratione eadem argumenta persequeretur, tum ut nimis humilem, ut aestimasse videtur, decessoris sui sermonem illis syllabis consonis ornaret, de quibus supra meminimus. Quod ut ostenderetur, in Vita mox edenda minoribus typis ea verba expressimus quae ex Vita S. Viatoris scriptor accepit; in quibus exscribendis si quid, ut fieri solet, ipse immutavit, diductis litteris indicavimus.

[10] [nullam habet auctoritatem,] Porro ex his satis superque intellegere est inter fontes historicos Vitam S. Laeti nequaquam recenseri posse. Unde ne illud quidem nobis constare potest, quod prius citra controversiam erat receptum, quo tempore sanctus noster vixerit. Quod enim illum tempore Clotarii Francorum regni seu, ut ait, imperii arcem tenentis (an. 511 – 561), Laetum effulsisse scriptor in initio asseverat, eundemque aequalem exstitisse sanctorum episcoporum Medardi (an. 530 – 545) et Germani (Parisiensis, circ. an. 555 – 576), id ideo fecisse videtur ut aliis verbis iisque, ut forsan ipse aestimabat, definitioribus, idem exprimeret, quod e Vita S. Viatoris acceperat, S. Viatorem — ac proinde S. Laetum — temporibus sanctorum Maximini et Aviti, hoc est in priore parte saeculi VI vixisse. [ut neque constet quo tempore sanctus vixerit,] Quod ut verum esse potest, ita solo testimonio huiusmodi Vitae satis testatum esse nemo prudens affirmabit. Unum certo constat, Laetum aliquanto saltem ante tempore obiisse, quam Usuardus martyrologio suo colligendo operam daret. Cetera obscura manent. Contra luce iam clarius solvi potest dubium quoddam, quod sub initio attigimus. Nullo nimirum negotio iam intellegitur cur S. Laetus, quem Usuardus presbyterum facit, a Vitae scriptore solo diaconatus officio decoretur. Illud enim inde manifeste accidit, quod S. Viator ultra diaconatum non processerat aut certe in Vita ipsius non ultra processisse dicebatur; quam Vitam in hoc etiam ita fideliter seu potius serviliter exscripsit S. Laeti laudator, ut incautus Usuardo contradicere videretur.

[11] [neque utrum monachus fuerit Miciacensis.] Cum autem exscripserit idem S. Viatoris Vitam etiam eo loco, in quo S. Laetum monasterii Miciacensis incolam fuisse dicit, multum abest quin solo ipsius testimonio vel certum, vel etiam probabile efficiatur reapse Laetum inter monachos Miciacenses vixisse. Num vero id aliunde probetur, mihi non omnino constat. Inter sanctos quidem Miciacenses recensetur, solo nomine prolato, S. Laetus in carmine quodam quod tempore Caroli Calvi conscriptum dicunt [Cf. Anal. Boll., t. c., p. 81.] ; verum praeterquam quod de aetate versiculorum, in quibus nomen Laeti comparet, superest dubium [Cf. ibid., p. 80.] , illud insuper notandum est, inter sanctos illos saltem aliquos nominari quos numquam in monasterio Miciacensi degisse vix non certum est. Neque firmius argumentum inde sumitur, quod in Sermone de inventione corporis S. Maximini (BHL. 5281) scriptor quidam saeculi XI, dum Miciacensis abbatiae historiam antiquam recolit, inter Maximini discipulos etiam S. Laetum commemorat his verbis: Nec prorsus silet Belsica, illustrata in sancto viro nomine Laeto, quem nunc corpore castrum Piveris dicitur retinere. Haec enim deerant in fonte quem hic diligenter compilavit Sermonis scriptor, id est in opusculo quod de miraculis S. Maximini saeculo X extr. composuit Letaldus monachus (BHL. 5820, c. 4), atque ab ipso Sermonis auctore addita sunt. Porro illa inventio, quam in ultima parte Sermonis narrat, tempore Odolrici episcopi Aurelianensis contigit, atque ipse libellus si non post Vitam S. Laeti, certe vix ante ipsam conscriptus est; unde fit ut in his quae ipsa tempora S. Maximini respiciunt, et serum et futtile praebeat testimonium. Haec de ipsius sancti historia.

§ 2. De cultu S. Laeti.

[12] [Cultus est S. Laetus] Restat ut paucis praecipua loca indicemus, in quibus S. Laeti et reliquiae servatae sunt, et memoria propensiore fidelium cultu honorata. Sunt autem quattuor. Primus ille vicus est in quo sanctus vixisse et obiisse fertur et in quo certe reliquiae ipsius usque ad medium saeculum X quieverunt. Situs est in silva quam Laogium scriptor Vitae nominat, hoc est in “silva Aurelianensi” [Forêt d'Orléans; cf. B. Guérard, Polyptique de l'abbé Irminon, t. I (1844), p. 83.] ; sive autem vocabatur olim Viatoria sive secus [Vid. supra, num. 8, et Anal. Boll., t. c., p. 67.] , nunc certe nomen habet sancto acceptum: Saint-Lyé vel Saint-Lié (dép. Loiret, arr. Orléans, cant. Neuville-au-Bois). Etsi ex hoc vico corpus S. Laeti saeculo X in castrum Pitverense delatum est, [in loco cognomine Saint-Lié;] inde tamen anno 1664 pars eiusdem exigua in pristinum locum est reportata [Cf. infra, num. 13.] . De quibus videsis opusculum a Claudio Proust, qui haud procul a Saint-Lyé eremiticam vitam ducebat, anno 1694 editum: La Vie de saint Lié, solitaire de la Beausse. Orléans MCCXIV (immo MDCXCIV), in-8°, praesertim p. 81 sqq.

[13] [in oppido Pitverensi, dioecesis item Aurelianensis;] Ab hoc vico ad oppidum seu castrum Pitverense (Pithiviers) delatum esse S. Laeti corpus non semel meminimus. Docet autem Vita S. Laeti (c. 10) delatum esse tempore Ermenthei episcopi († c. 974), qui saltem ab anno 956, forsan autem aliquot annis antea Aurelianensem sedem tenuit. Cuius translationis conscripta est historia vel certe brevis memoria, quam alii anno 1044 periisse asseverant [J. Devaux, op. c., p. 68 (= Annales, t. IV, p. 297).] , alii medio saeculo XVIII etiamtum superfuisse testantur [Martyrologium sanctae Autisiodorensis ecclesiae (Autisiodori, 1751), p. 291: “Instrumentum translationis authenticum adhuc servatur in archiv. capituli Pithiverensis”. Translatio die 6 octobris 943 facta esse dicitur ibid., p. 290; quod utrum ex coniectura an ex instrumento illo acceptum sit, non est definire.] ; nos vero, litteris ad decanum Pitverensem datis, inquisivimus num adhuc in archivo ecclesiae vel alibi in civitate servaretur; verum respondere neglexit vir reverendus. Translatione peracta, matrona quaedam, Alvisa nomine, Rainardi quondam coniux et Odolrici episcopi mater, canonicalem in honore sancti Georgii sanctique Laeti confessoris atque levitae basilicam in praefato oppido (Pitverensi) construxit [Ita in Vita S. Gregorii episcopi Nicopolitani, quae medio saeculo XI conscripta videtur. Perperam in editione sua pro sancti Georgii scripserunt maiores nostri (Act. SS., Mart. t. II, p. 463, num. 7) sancti Gregorii, opinatique sunt alterum basilicae patronum esse S. Gregorium Turonensem. Constat enim illum fuisse S. Georgium, atque is in editione Caroli Sausseyi reapse nominatur (Annales ecclesiae Aurelianensis, 1615, p. 759).] . In qua saeculo XI quaedam miracula acciderunt, ex quibus quattuor complectitur libellus post Vitam S. Laeti infra edendus [Vid. supra, num. 3.] . Porro “cum pretiosi levitae et confessoris Laeti venerandae reliquiae … multis saeculis in hoc templo Divi Georgii Pithyveriensis theca argentea integrae, Deo O. M. servi sui merita signis et miraculis approbante, iacuissent, actum est ut anno Domini MDLXII ab impiis et catholicae reipublicae cruentissimis haereticis, qui Huguenoti vocabantur, capto vi oppido hoc, sacrisque templis spoliatis ac multis Christi sacerdotibus impie occisis, ipsae etiam sacrae reliquiae super pavimento templi conspersae forent; inde a piis et christianis viris collectas in nova theca, annuente Aureliano pontifice, Ioannes Gouin huius sacri collegii cantor et canonicus reposuerat. Anno Domini MDLXVIII iterum ab ipsis miserabiliter dirutum et omnino spoliatum est hoc templum, ipsis denique sacris reliquiis flammis iniectis, quas inde semi combustas, ut facile videre est, a vere piis hominibus ereptas praefatus Ioannes Gouin hac levi et vili arcula pro temporis calamitate reposuit eodem anno.” Ita instrumentum ab ipso Ioanne Gouin subscriptum [Ed. a C. Proust, op. c., p. 85 – 86.] , quod anno 1664 in arcula illa inventum est, cum iubente episcopo aperta esset, ut de reliquiis, quae supererant, pars aliqua parocho vici Sancti Laeti dono daretur [Vid. supra, num. 12.] . Vix non praetermittendus est tandem hymnus, qui cani solebat “ in ecclesia collegiata D. Georgii Pithverensis, in festo sanctarum reliquiarum in eadem ecclesia quiescentium”, cuiusque apographum inter maiorum nostrorum schedas reperire est in codice Bruxellensi 8933 – 34; est enim idem prorsus hymnus qui alias de SS. Hermelando et Baldo canitur [Chevalier, Repert. hymnol., 18610.] , nisi quod in quinta strophe pro versiculo Hermelande pie Baldeque beate scriptum est: O Georgi pie Laeteque beate.

[14] [in Villa Dominica prope Remos,] Tertius locus non iam in dioecesi Aurelianensi, verum in Remensi positus est. In monte enim a Remensi civitate non ita remoto, intra fines vici, qui Villa Dominica pridem dictus est (Villedomange, dép. Marne, arr. Reims, cant. Ville-en- Tardenois), tradunt a Iacobo Iuvenale de Ursinis, archiepiscopo Remensi, ecclesiam parochialem nomine S. Laeti dicatam parte quadam reliquiarum illius sancti, quas decessor illius Reginaldus Carnotensis Remos Aurelianis asportasse dicitur, anno 1444 esse locupletatam, id est osse aliquo de brachio sancti confessoris; quae reliquiae inde ad ecclesiam ipsius vici Villae Dominicae anno 1512 feruntur translatae, et quidem ita ut aedes sacrae in monte exstructae simul titulo parochiae orbatae simplex sacellum censerentur. Utrobique tamen, tum in hoc sacello, tum in ecclesia vici, quae iam facta est parochialis, non desiit coli S. Laetus, olim non sine superstitionis vitio, cum non raro, frustra deterrentibus Remensibus archiepiscopis, ad sacellum S. Laeti deferrentur partus mortui ibique baptizarentur [Quibus de rebus qui plura nosse cupiat, adeat Povillon-Piérard, Tableau historique, statistique et topographique de la montagne de Saint-Lié, et des villages de Villedomange et de Sacy, in Annuaire ou Almanach du département de la Marne pour l'année 1828, p. 21 – 57; H. Jadart, Saint-Lié, Villedomange et Jouy. Notices sur les curiosités historiques et artistiques de leurs églises, in Bulletin du diocèse de Reims, t. XIV (1881), pp. 1 – 3, 49 – 50, 109 – 110, 121 – 26, 193 – 97 (inde seorsum, Reims, 1881, in-8°, 16 pp.), et novis curis auctum in Travaux de l'Académie nationale de Reims, t. LXX (1881), p. 320 – 53. Cf. Dom Albert Noel, Notice historique sur le canton de Mézières (Paris-Reims, 1879), p. 92. Vid. etiam Office de Saint-Lié confesseur non-pontife, à l'usage du diocèse de Reims, en latin et en françois, pour la paroisse de Villedomange, dont il est patron. Reims, 1728, in-12, 88 pp.; et iterum, quibusdam additis: Office de saint Lié confesseur non-pontife, en latin et en français, pour la paroisse de Villedommange près Reims. Reims, 1805, in-12, 98 pp.] .

[15] [in qua prius pro eo honoratus esse videtur] Unum tamen est, in quo paucis immorandum censemus. Monuerunt etenim non semel viri docti multo ante tempore quam reliquiae S. Laeti anno 1444 ecclesiae Villae Dominicae donarentur, iam S. Laeto sacram fuisse illam ecclesiam. Sic, ut alia omittam, in polyptico Remensi saec. XIV composito legitur: Capellania fundata in perrochia de Villa Dominica in honore B. Leti, quo nullum celebratur officium ecclesiasticum, licet in ipsa confluat multitudo peregrinorum, et inde recipiunt homines dicte ville magnum emolumentum [P. Varin, Archives administratives de la ville de Reims, t. II (Paris, 1843), p. 1054.] ; sic anno 1394 et 1396 vir suo tempore non ignobilis Iohannes de Varennis se pauperem sacerdotem et indignum montis incolam Sancti Leti, se pauperem peccatorem S. Leti, se in monte Sancti Leti residentem dicebat [Cf. Ioannis Gersonii opera (Antwerpiae, 1706), t. I, col. 905; t. II, col. 843, 846, 855, 860.] et ab aliis “sanctus homo sancti Laeti” vocabatur [Froissart, Chroniques, lib. IV, c. 37 [al. 58], ed. Kervyn de Lettenhove, t. XV, p. 133; cf. Chronique du religieux de Saint-Denis, lib. XIV, c. 19, ed. L. Bellaguet, t. II, p. 126 (ibi locus vocatur mons sancti Dierii).] . Porro quamquam saepe accidit ut sanctus aliquis ibi colatur ubi nullae sunt ipsius reliquiae, mirum tamen est in dioecesi Remensi sanctum quendam Aurelianensem, [S. Leo abbas Mentuniacensis;] illumque non valde illustrem, ita honoratum esse, ut locus ab ipso nomen acciperet antequam ipsius reliquiae illuc deferrentur. Atqui hic subit suspicari ante annum 1444, quo reliquiae delatae sunt, non Laetum nostrum fuisse ecclesiae illius patronum, sed S. Leonem, abbatem olim Mentuniacensem in propinquiore dioecesi Trecensi [De quo cf. Act. SS., Maii t. VI, p. 73 – 75.] , cuius sancti nomen decursu temporis ita mutatum erat, ut saeculo XII Saint Lei vel San Liet, saeculo XIV Saint Lié diceretur [Vid. Th. Boutiot et E. Socard, Dictionnaire topographique du département de l'Aube (Paris, 1874), p. 148; cf. Act. SS., Febr. t. III, p. 748, num. 2.] , hoc est S. Laetus. Certe sic opinatus est Guilelmus Marlot [Metropolis Remensis historia, t. I (1666), p. 205; Id., Histoire de la ville, cité et université de Reims (Reims, 1845), t. II, p. 182 – 83.] , qui dum historiam colligit S. Romani, abbatis Mentuniacensis ac dein episcopi Remensis, haec docet: “Sanctus Leo Romani [in Mentuniacensi coenobio] successor, vulgo Saint Lié, legitur in martyrologio Remensi: 8 calend. iunii in territorio Tricassino depositio sancti Leonis confessoris et monachi, habetque sat elegantem basilicam in summo montis vertice, quo Durocortum arcuatim cingitur versus occasum, et quidem ea parte qua altius sese erigit supra Curtem Dominicam [= Villedomange], nam paulo post declivior est et sensim inclinat; erectior hic vertex, ubi sacellum, mons Sancti Laeti communiter vocatur, distatque duabus leucis a Durocorto”. Conicimus ergo, similitudine nominum vulgarium deceptos esse vel incolas, vel ipsos Remenses, ut illum sanctum Liet seu Lié existimarent esse S. Laetum Aurelianensem, non Leonem Mentuniacensem, atque hac falsa opinione factum esse, ut ab archiepiscopo Remensi ad Villam Dominicam dono mitteretur aliquid ex reliquiis quae paulo prius ab Aurelianensium partibus Remos erant allatae. Multo autem magis decepti sunt incolae quando, ut saepe alias factum est, sanctum illum Lié, — sive Laetum, sive Leonem, — qui apud ipsos colebatur, non iam alienigenam quendam, cuius reliquiae illuc advectae essent, verum hominem indigenam Villae Dominicae fuisse commenti sunt, qui ibidem diaconi officia gessisset et post mortem in ecclesia parochiali esset sepultus [Cf. Povillon-Piérard, l. c., p. 55.] .

[16] [demum in vico Mohon,] Alter denique vicus dioecesis Remensis, videlicet Mohon (dép. Ardennes, arr. et cant. Mézières), non solum S. Laetum insigni devotione prosequitur, verum ipsius corpus vix non totum se possidere gloriatur. Utrumque pluribus verbis explicatum habemus 1° a quodam monacho O. S. B.: La vie de Saint Lié confesseur recueillie par le R. P. D. D. S. A. R. D. L. D. C. Charleville, 1675, in-16; 2° a Francisco Wahart, parocho Mohoniensi, in litteris die 9 iunii anni 1750 ad maiores nostros scriptis, de quibus Act. SS., Sept. t. IV, p. 142 E [Servantur hodie hae litterae in codice Bruxellensi 8933 – 8934.] ; 3° anno 1805 in Office de S. Lié …, de quo supra num. 14; 4° annis 1870 et 1887 a ven. viro Noiret, olim parocho Mohoniensi: Saint Lié, son histoire et son culte. Mézières, 1870, in-12, 48 pp.; 2a ed. Charleville, 1887, in-12, 45 pp. In quibus haec asseverata leguntur: reliquias S. Laeti, quin etiam ipsius corpus tantum non integrum [Aliquot tamen eiusdem sancti reliquias Pitveris remansisse et ossiculum unum in Villa Dominica prope Remos servari, liberaliter concedunt Mohonienses.] , ex Pitverensi castro, curante nescio qua principissa de Castello Reginaldi [Château-Regnault, dép. Ardennes, arr. Mézières, cant. Monthermé.] , in has partes advectum atque ab illa principissa ideo Mohoniensi ecclesiae datum esse, quod esset illa pulcherrima omnium ecclesiarum quae in ipsius terris constructae essent; translationis illius festum quotannis die 2 ianuarii celebrari; anno 1544, cum sancti reliquiae in novam capsam essent transferendae, recognitionem illarum esse factam; in novam autem capsam repositum non esse neque caput sancti, neque os quoddam brachii, quae in duobus reliquiariis in similitudinem capitis et brachii fabricatis sint inclusa; anno 1607 erectam esse confraternitatem S. Laeti a romano pontifice Paulo V et concessas indulgentias omnibus huic nomen daturis, ut ex bulla constat [Edita est bulla, quae die 1 martii prodiit, in Vie de S. Lié (1675), p. 71 sqq.; Office de S. Lié (1805), p. 15 – 17.] ; Vitam et officium S. Laeti composita esse a R. P. Flamanville e Soc. Iesu, qui Mohonii natus erat; festum S. Laeti die 6 novembris celebrari [Eodem die celebratur et apud Villam Dominicam.] ; confluere ad sacras ipsius aedes magnam plebis multitudinem non hoc solum die, sed etiam feria secunda post Pascha et post Pentecosten [Iisdem diebus ad Sanctum Laetum de Villa Dominica conveniunt vicini populi.] atque in crastino Natalis et Circumcisionis Domini.

[17] [dioecesis item Remensis.] Sed et de cultu S. Laeti in hoc vico unum addere iuverit, iam anno 1523 ibi exstitisse quandam piam sodalitatem illi sacram, ut ex statutis ipsius constat, quae die 29 decembris huius anni ab ordinario Remensi approbata adhuc in archivo parochiae servari videntur [Cf. D. Alb. Noel, Notice hist. sur le canton de Mézières, p. 92.] . Cetera nullam habent difficultatem; multam autem habent ea quae Mohonienses de reliquiis suis proferunt. Ut enim omittam haec ab ipsis quidem asseverari, verum nullo testimonio, nullo documento antiquo confirmari, quomodo vix non totum corpus illud habere possint Mohonienses, quod Pitverenses multo probabilius se ad annos 1562 – 1568 integrum servasse profitentur, quo tempore magna pars reliquiarum incendio periit, equidem non video. Neque veri est similior narratio quam de translatione harum reliquiarum proferunt, dum eas a quadam principissa de Castello Reginaldi Mohoniensibus suis pridem donata contendunt; etsi enim neque principissae nomen enuntiant, neque tempus definiunt, haec tamen antiquo tempore, et certe ante annum 1544 facta esse volunt, quo anno in novam capsam reliquiae sunt repositae. Atqui non ante annum 1613 in potestatem principum de Castello Reginaldi venit Mohonium [Cf. Noel, l. c., p. 91.] . Reliquiae igitur, quae in hoc vico servantur et honorantur, minime Laeti nostri, sed alterius cuiuspiam sancti esse crediderim. Si quis vero coniciat aliquas reliquiarum S. Laeti particulas de Villa Dominica Mohonium allatas esse [Ita Noel, l. c., p. 92; qui anno 1619 id factum esse docet. Certe hoc anno aperta est in Villa Dominica arca reliquiarum. Utrum documento aliquo noverit R. P. Noel reliquias S. Laeti tunc inde esse desumptas, an id coniectura sit assecutus, nescio.] , id fieri potuisse ultro concedam.

VITA SANCTI LAETI

Laetus confessor Aurelianensis (S.)

BHL Number: 4672

Edita ex codicibus 1. Parisiensi 11885; 2. Carolopolitano 59; 3. apographo Bruxellensi 8933; collata cum editione Ioannis a Bosco (= B). Cf. Comm. praev., num. 2, 3.

[Hic incipit add. 1; Vita beati Leti conf. Obiit octavo ydus novembris 2; Vita beati et gloriosi conf. levitae Laeti 3.] Vita beatissimi levitae Laeti confessoris, cuius festivitas celebratur octavo idus novembris.

[Prologus.] Cum [Totum prologum om. 2, 3.] multorum diversitate facinorum humana miserabiliter quatiatur infirmitas, necessarium est omnimodis, quatenus, multiplicatis auxiliatorum copiis, proteratur immanitas subdolae infestationis. Quod fieri facilius poterit, si contra multiformis nequitiae persuasores dirigamus perseverantes in prece caelestis militiae proceres, qui quod poscunt, tanto impetrant velocius, quanto soli iustitiae, abiectis saecularium desideriis, dinoscuntur inhaesisse liberius. [Malach. 4, 2.] Quid enim fidelis dominus servis denegavit [denegabit B.] fidelibus? aut quando benignus benignam dimovit [dimovebit B.] aurem ab eorum precibus? Quicumque namque per aliquem superni solii assessorem summo Imperatori preces allegavit, laetatus est postmodum sese percepisse quicquid [quod B.] fideliter expetiit. Hanc itaque certitudinem spei et nos [vos B.] habentes, carissimi, veneremur martyrum certamina, collaudemus confessorum pietatis opera, ut qui peccando aeternae [interne 1.] claritatis amisimus palatia, ad eadem redeamus, patrocinantibus sanctorum meritis, peccaminum condonati [condonata B.] venia. Qui licet generaliter ab omnibus sint excolendi, specialius tamen et quasi quodam privilegio honoris oportet impendi singulis obsequelae diligentiam [diligentia 1.] singularis, ut [et B.] quorum corporum vel reliquiarum in propriis ecclesiis perfruimur praesentia, eorum indubitanter praesumamus sperare, si ad obsequium pigri non sumus, subsidia. Quod quamvis cotidie fidelibus expediat devote persolvere, maxime tamen in ipso [ipsorum B.] sanctorum gloriosi natalis die, adiuncta etiam bonorum operum humillima exhibitione. Sed iam, omissa generali propositione, ad id revertamur, quare ista libuit praelibare. Beatissimi namque confessoris et levitae Laeti hodierna die sollemnitas excolitur, in qua, noxialibus [noxilaeilibus B.] devictis illecebris, meruit ascisci [assisti B.] solio aeternae sublimitatis. Huius ergo ad obsequium, se hilarem exhibeat turma fidelium, intellegens certissime, si devota exstiterit [fuerit B.] , hunc sibi adiutorem in necessitatibus affuturum. Clericorum non sileat officium, ut quem Deus elegit in clerum [clericum B; hunc add. B.] , mereantur [mereatur B.] habere patronum. Largius solito caterva sustentetur pauperum, sentiens in tanto patre et praesentis remedii et futuri solamen inesse. Cuius virtutum insignia si quis plenius vellet explicare, et fabulosus crederetur relator, et per prolixitatem narrationis fastidiosus redderetur auditor. Quod ne fiat, plurima omittere, pauca, secundum quod Deus dederit, decrevimus disserere.

Vita S. Viatoris, c. 1.

[1] [S. Laetus duodecennis monasterium ingressus,] [Capitulorum divisionem, quae in codicibus nulla est, eam servamus, quam instituit primus editor.] In [om. 3.] tempore igitur [om. 2, 3, B.] Clotarii Francorum imperii arcem tenentis effulsit mundo Laetus confessor venerabilis, sanctorum Medardi et Germani pontificum contemporalis [contemporaneus B.] . Qui quodam praesagio futurae religionis, ortus exstitit religiosis parentibus, mox futurus et [om. 3.] ipse religiosus. Cuius [(Cuius-caelorum) om. 3.] pater bene vocatus est Syricus [Siricus 2; Ciricus B.] utpote geniturus mundo perspicuum sidus. Hic vero [om. B.] ab ipsa pueritiae [infantiae B.] suae aetatula semper frequentans catholicae ecclesiae limina, desideravit monasterium, dilexit monachos, amavit prae omnibus Christum. Qua de causa meruit in [om. B.] eorum censeri numero de quibus Dominus loquitur in evangelio: Sinite pueros [parvulos B.] venire ad me et nolite eos prohibere [(et n. e. p.) om. B.] . [Matth. 19, 14.] Talium est enim regnum caelorum [(Cuius-caelorum) om. 3.] . Cum ergo esset annorum duodecim, et pasceret oves patris sui, videns haud procul habitationem monachorum, relicto grege, oblitaque cognatione parentum, festinus tetendit ad monasterium. Moxque inspirante sancto Spiritu, ad pedes corruens abbatis, qui praeerat fratribus, Triecii [(a. q. p. f. T.) a. T. q. p. f. 3.] lacrimabiliter dicere coepit: “Domine abba, suscipe miserum, redime captivum, ostende benevolentiam, praesta mihi caritatem. Considerans enim quam [quoniam B.] nulla sunt [sint 2.] quae temporalibus subiacent casibus, peto paternitatem tuam, ut iubeas ecclesiasticam mihi tonsuram imponi, et monasticam facias regulam doceri, quatenus, prosperante Christo, eundem agonem sanctitatis valeam vobiscum aggredi.” Tunc prudens pater, sinceritatem cordis eius animadvertens et simplicitatem eius intellegens, elevavit eum a terra, dicens: “Unde es, fili, et quod est nomen tuum?” Cui perfusus lacrimis et manus deosculans, ait: “Ex patria Biturigensi duco, domine mi, generis principium, et est mihi Laetus vocabulum.” Senex autem alludens nomini: “Merito censeris tali vocabulo,” inquit, “quoniam procul dubio adepturus es sempiternam laetitiam propter perfectam hodierna die conversationem [(h. d. c.) ad Deum conversionem 3.] tuam.” Quem sine mora suscipiens in monasterium [monachum B.] , instruxit quasi bonus pater innocentem filium, patenter ei ostendens quod nihil melius sit quam timor Dei, et nihil dulcius quam bene vivendo exsequi mandata eius.

Vita S. Viatoris, c. 1.

[2] [ibidem factus monachus] Post haec autem, attonsus [intonsus 2.] in clerum, suscepta etiam monastica professione, in brevi psalterium didicit et quicquid ecclesiasticus ordo exposcit [(o. e.) deposcebat ordo B.] , ita ut videretur praecellere quos ante multis annis exercuerat ingens studium disciplinae. Neque in eo laboravit magister, quem sibi sacrarium paraverat Spiritus sanctus, magisterii

Vita S. Viatoris, c. 1.

Ibid., c. 2.

Princeps. His vero peractis, gratias referens abbati, huiusmodi usus est verbis: “Tu es sapientissimus catholicae fidei doctor et fidelissimus christiani exercitus ductor, qui te sequi volentes, deducis ad patriam caelestem; acquisisti animam Deo, quae iam demersa malitiosi saeculi pelago sese addixerat totius malitiae principis dominio [(p. d.) principi B.] .” In hoc itaque degens monasterio, insistebat ieiuniis, et spiritualibus vigiliis; oratione assiduus, castitate perspicuus, sobrietate praecipuus, super omnia humilitatem servabat [servans B.] attentius; et [om. B.] si quando fratres usque ad horam nonam ieiunarent, ille ieiunium usque ad alterum protendebat diem. Cibum vero quem a monastico accipiebat praeposito [proposito 1, 2.] , latenter egentibus procurabat tribuere, saepiusque veste sua exutus, nuditatem eorum studebat operire. Et ad instar beatissimi Martini, illos vestiendo et semetipsum exspoliando, seminudus non erubescebat incedere. Immo [(Immo-administravit) om. 3.] luctamen contra malignos spiritus sumens nulli rerum labentium delectationi sese applicuit [dedit B.] , superans in virtute Spiritus sancti quicquid nefandae voluptatis malignus spiritus eius animo administravit [(Immo-administravit) om. 3.] . Quae fratres videntes nimia invidia ducti, alii ex inani iactantia, alii vero [om. B.] ex simul tatione [stultitia B.] asserebant haec ab eo fieri. At vero spiritualis abbas in eo caeleste lumen conspicatus nitescere, [atque diaconus] clam coepit eum diligere, ac provectum per singulos gradus, [sedecim annis religiose degit.] diaconii sublimari fecit honore. Permansit autem in ipso monasterio cum fratribus sexdecim annis, serviens Deo tota puritate mentis, excrescebatque in eo magis magisque [om. B.] gratia supernae virtutis.

Vita S. Viatoris, c. 2.

Vita S. Viatoris, c. 3.

Vita S. Viatoris, c. 4.

[3] [Ab invidis fratribus] Tunc demum maioris invidiae facibus accensi [(f. a.) aculeis stimulati B.] nequam fratres in [om. 3, B.] eius [om. 3, B.] calumniam [om. 3, B.] , instigante diabolo, proruperunt [prorumpunt B; (proruperunt-replicantes) om. 3.] , abbati Triecio dicentes: “Noscat [Sciat B.] , domine, tua prudens paternitas quia quod videtur facere istius impostoris fatuitas, non agitur perfectae operationis virtute, sed potius simulata religione. Occultat enim pravitatem cordis sub habitu sanctitatis. Utrum vero ita verum exsistat [sit B.] , ut dicimus, experimento tibi poterit esse oboedientia iniuncta [iuncta B.] ei in pascendis pecoribus. Tali [(Tali-non) Quam si B.] enim modo, si quod iubes non [(Tali-non) Quam si B.] renuerit, et infuscata eius simplicitas apparebit, et suspectioni [suspitioni B.] , quam de eo habemus, satisfecerit [satisfiet B.] . Neque enim diutius nos decet nescire, quid sibi velit propositum eius imperitiae. Eice ergo eum a monasterio, et pergat [vadat B.] in desertum, parens tui [tuo 2, B.] imperio.” Haec quoque [(H. q.) Quae B.] et alia huiusmodi saepius replicantes invidi [om. B.] coram patre monasterii, [in solitudinem abductus] tandem impetraverunt [a patre monasterii add. 3.] crebra [om. B; et calumniosa add. 3.] persuasione [om. B.] ut delegaretur pretiosus levita pascendo gregi [pecori B.] in solitudine. Quod negotium ille gratanter suscipiens, petivit sibi dari [dare 3.] ducem [quippe qui erat locorum ignarus add. B.] , qui gnarus [om. B.] locorum [om. B.] eum perduceret usque [om. B.] ad gregem. Factumque est consilio divinae providentiae, ut mitteret pater quosdam ex [om. B.] illis [om. B.] fratribus [om. B.] cum illo, qui eum accusaverant, quatenus videntes virtutum miracula, [illos a ferarum morsu defendit,] quae Deus per servum suum operari disposuerat, ab invidia desisterent, aut non desistentes [(n. d.) certe B.] videndo tabescerent [Abhinc nonnisi summatim codicem 2 contuli.] . Pergentibus autem illis per desertum solitudinis [om. B.] , occurrit in [om. B.] itinere [om. B.] multitudo bestialis [bestiarum B.] . Quam [Quas B.] cum vidissent qui [(quiei) socii aiunt B.] cum illo venerant, timore perterriti dixerunt ei: “Fugiamus et [(et-silvestribus) citius B.] quantocius domum redeamus, ne forte facti praeda ursis moriamur in locis silvestribus [(et-silvestribus) citius B.] .” Quibus ait sodalis fidissimus: “Nolite [inquit add. B.] , fratres, metuere [timere B.] . Potens est enim Dominus nos tueri ab [om. B.] illata [om. B.] tentatione [om. B.] .” His dictis [(H. d.) Et ipse quidem B.] , cum fide magna ipse [om. 3, B.] quidem [om. 3, B.] in eodem loco substitit, nulla turbatus formidine. Vera [(Vera-impetere) Illis vero fugientibus, occurrunt ferae praedam ex ipsis facere gestientes B.] enim fides nescit timere. Verum fugientibus sociis opposuerunt se ex adverso bestiae iamiam paratae ad devorandum illos impetere [(Vera-impetere) Illis vero fugientibus, occurrunt ferae praedam ex ipsis facere gestientes B.] . Hoc [Quod B.] ut vidit Christi [om. B.] athleta [om. B.] Laetus, celerrimo [celeri B.] dexterae motu crucem dominicam illis a longe opposuit et [(Et-tuae) orans Deum ut fratres suos a bestiali feritate liberaret 3.] suspiciens in caelum dixit: “Domine Iesu Christe, qui Danielem prophetam [om. B.] de ore [lacu B.] leonum liberasti et tres pueros de caldaicis flammis illaesos abire fecisti, libera fratres meos a bestiali feritate [(a b. f.) ab his bestiis B.] et subveniat illis cita [cito B.] manus pietatis tuae [(Et-tuae) orans Deum ut fratres suos a bestiali feritate liberaret 3.] .” Tunc illae bestiae, omni feritate deposita, deserentes praedam, quam iam invasisse videbantur, procubuerunt ad sancti viri vestigia [(p. ad s. v. v.) venientes ad pedes viri Dei procumbunt B.] et [(et-postulabant) om. 3.] quasi [om. B.] quodammodo paenitentiam agentes ex eo quod in eius comites molitae fuerant, veniam humiliter pro tanti reatus audacia postulabant [(et-postulabant) om. 3.] . Quod videntes hi [om. B.] qui fugerant socii [om. B.] redierunt ad socium tremebundi [(r. ad s. t.) ad eum t. redeunt B.] . Quos [etiam add. B.] beatus Laetus laetabundo [hilari B.] confortans animo, hortabatur ut [(ut-praestare) sperare in Dei auxiliis, qui inv. se in veritate cit. op. subv. cons. pr. 3; fideliter sperare in Domino, qui se invocantibus in veritate semper adest B.] fidem habentes in Domino, non desisterent sperare in eius auxilio, qui invocantibus se citissimam opem subventionis consuevit praestare [(ut-praestare) sperare in Dei auxiliis, qui inv. se in veritate cit. op. subv. cons. pr. 3; fideliter sperare in Domino, qui se invocantibus in veritate semper adest B.] . Denique post spatium horae feras iussit [iubet B.] ad latibula sua redire; sicque [(sicque-permisit) om. 3.] , quantum libuit, prostratas humi quasi [om. B.] exanimes [om. B.] tenuit et, quando voluit, abire permisit [(sicque-permisit) om. 3.] . In quibus omnibus, praedicanda est Omnipotentis virtus, cui sapit [sancta famulatur B.] fatuitas et oboedit bestiarum feritas.

Vita S. Viatoris, c. 4.

[4] [patratisque aliis miraculis,] Ceterum [(Ceterum-eius) Igitur Laetus cum suis sociis B.] beatus Laetus et collegae eius, coeptum iter peragere aggredientes [(i. p. a.) peragentes iter B.] , venerunt ad quendam vicum, ubi [(ubi-commorantes) in quo commorabantur caeci et claudi multi B.] erant caeci et claudi commorantes. Qui audientes eos transire, rogabant ut aliquid acciperent elemosynae. Quos [quod 3.] intuens vir magnae pietatis, hac usus est responsione [(h. u. e. r.) respondit B.] : “Argenti et auri non est nobis copia, unde vestra possit relevari inopia; attamen caritas quod habet praestat. [Act. 3, 3 – 6.]” Illi autem suspensi, quidnam dare velit, manus protendebant [protendunt B.] ad [om. B.] eleemosynam [om. B.] iam [om. B.] taciti. Tunc beatus Laetus misericordiae fervens spiritu, oravit [(oravit-fletu) facie lacrimis perfusa oravit B.] ad Dominum perfusa facie lacrimarum fletu: “Domine [(Domine-virtutis) om. 3.] Iesu Christe,” inquiens, “fons ab indeficienti fonte profluens, qui discipulis tuis dixisti: Petite et dabitur vobis, [Matth. 7, 7.]

Vita S. Viatoris, c. 5.

quaerite et invenietis, pulsate et aperietur vobis, concede mihi famulo tuo in nomine tuo petenti, ut omnes hi per invocationem tui nominis sentiant dona tuae virtutis [(Domine-virtutis) om. 3.] .” Mox [om. 3, B.] autem [om. 3, B.] completa [et completa 3; completaque B.] oratione, apponens singulis signum vivificae crucis, promeruit ut turba illa discederet incolumis. Et [(Et-artuum) om. 3.] dum negavit praesentis victus solacium, praestitit ut sibi ipsi acquirerent quod negaverat, redditis officiis artuum [(Et-artuum) om. 3.] . Tunc [(Tunc-nimis) Qui vero sancto eius inhaerebant com. visis his multum admirantur B.] illi qui eius adhaeserant sancto comitatui, visis quae fiebant, admirati sunt nimis [(Tunc-nimis) Qui vero sancto eius inhaerebant com. visis his multum admirantur B.] ; insuper et repentino timore correpti, in fugam sunt versi [(s. v.) vertuntur B.] . Nam [Quippe B.] conscii suae malignitatis, formidabant comitari socium [eum B.] , quem noverant [(noverant-et) se sciebant apud patrem saepius iniuste accusasse. Domumque reversi abbati nuntiant quae viderint mirabilia ac B.] accusasse saepius apud magistrum. Verum quantocius domum reversi nuntiant abbati mirabilia quae viderant, et [(noverant-et) se sciebant apud patrem saepius iniuste accusasse. Domumque reversi abbati nuntiant quae viderint mirabilia ac B.] quomodo non valentes eius angelicum vultum ferre, ab eo aufugerant [fugerint.] . Senex autem, auditis virtutibus, obstupuit et cum magnae [magnis B.] admirationis vocibus [(c. m. a. v.) om. 3.] , ubi eum reliquerant [reliquerint B.] inquisivit [inquirit B.] , videlicet se multum accusans, qui [quia B.] eorum pravis [primis B.] persuasionibus acquieverit et sub obtentu oboedientiae filium innocentem a se ire compulerit. Tum deliberato consilio, assumptis secum paucis fratribus religiosis, ipse ad requirendum fratrem iter instituit. [ad monasterium cum honore reducitur.] Tandem vero veniens ubi eum compererat esse, mox ut vidit, prostratus humi veniam coepit postulare. Prostravit autem se et ipse. Iacebant utrique in terra, et nihil ab alterutro poterat audiri, nisi tantum: “Peccavi, ignosce mihi.” Senior plorabat cum fratribus, venerabilis levita lugebat pro patre et fatigatis ad eum veniendo fratribus; ille [(ille-licuerit) om. 3.] plangebat quod eum indiscrete pascendo gregi [pecori B.] delegaverit, hic dolebat quod [quia B.] nondum mandatis eius, quia ignarus esset loci, parere licuerit [(ille-licuerit) om. 3.] . Illis itaque persistentibus in hac devotione humilitatis, magnae spei Laetus compassus perseverantiae [perseverationi B.] senis: “Ignoscat,” inquit, “tibi, pro cuius nomine ita humiliaris.” Cumque pater respondisset “Amen”, surgunt de terra, accipientes pacis benedictionem. Nec mora, reducitur ad monasterium, quem timebant defugisse in [ad B.] eremum. Fratres exsultant, quia meruerunt recipere fratrem signis sublimatum patentibus; doctor laetatur, quia [qui B.] non est privatus discipulo, ipsis praeferendo doctoribus. Pestiferae aemulationis venenum versum est in eius devotionis obsequium. Unde contigit, ut qui ante ei detraxerant, mira veneratione resipiscentes ab invidia postmodum excolerent. Quae res in tantum ei displicuit, ut pro huiusmodi honore sibi impenso et assidua laudatione [veneratione B.] fratres et locum voluisset deserere. Sed nesciens certius, quo [quonam B.] deberet gressum protendere [dirigere B.] , exspectabat quidnam [quid B.] placeret de eo maiestati divinae.

Vita S. Viatoris, c. 6.

Ibid., c. 7.

[5] [Mox ad Miciacense monasterium] Eo igitur in tempore beatus pater Maximinus Miciacensi [Mixiacensi B.] monasterio praeerat, ad cuius sanctissimum magisterium multitudo maxima religiosorum monachorum confluxerat. Inter quos fulgebant nominatissimi venerabilis presbyter Avitus, [transit;] et sanctus Viator diaconus. Beatus ergo Laetus admodum cupiens venerationis cultum effugere [(v. c. e) tantam e. venerationem B.] , audita fama virtutum [om. B.] sancti Maximini discipulorumque eius, venit ad eos occulte, et procidens ad pedes sancti Maximini dixit: “Domine pater, comperiens clarissimam opinionem tui [tuam B; ac charitatem add. B.] quorundam non ambigua [incerta B.] relatione [(q. n. a. r.) om. 3.] , adivi [(adivi-flagitans) audiens obsecro B.] caritatem tuam, oppido flagitans ut merear vobiscum habitare.” Cui beatus Maximinus, comperto quis vel unde esset: “Non nobiscum,” ait, “habitare poteris sine licentia tui abbatis.” Quod cum [(cum-ilico) audiens B.] sanctus audisset Laetus, ilico respondit: “Si iubes, vadam, domine, ad abbatem meụm, et accepta licentia revertar ad vos; obsecro ne tu [om. B.] asperneris nos.” Quem [(Quem-monasterio) om. 3.] tamen vir Domini Maximinus magno hospitalitatis studio, duabus hebdomadis secum detinuit in monasterio [(Quem-monasterio) om. 3.] , et indubitanter [(et i.) Cui beatus Maximinus 3.] advertens simplicitatem eius, ait [ei add. B.] : “Vade, frater, ad abbatem tuum et, accepta licentia, revertere ad nos.” Tunc beatus Laetus in Domino laetatus, ad monasterium revertitur. Videns [(Videns-licentiam) et accepta licentia ab abbate Triecio, quamvis aegre, sed 3.] autem eum abbas [om. 1, non vero 2.] Triecius et ceteri fratres prae gaudio coeperunt flere, quia sperabant illum aut in eremum, aut in aliquem locum defugisse, ut iam amplius non essent eum visuri. Quibus sanctus Laetus narravit omnia quae egerit et denudans quid haberet animi: “Fratres,” inquit “carissimi et patres honorandi, obsecro ut detis mihi licentiam pergendi ad beatum Maximinum abbatem Miciacensis monasterii, quatenus cum illo aliquantulum temporis valeam conversari.” Respondens abbas dixit: “Frater Laete, quid tibi peccavimus, ut nos velis dimittere?” Ad haec beatus ille: “Nihil,” inquit, “in me peccastis [peccatis 1.] , domine; sed audiens ego infelix beati viri et discipulorum eius optimam famam, desidero cum eis aliquo tempore commorari per vestram licentiam [(Videns-licentiam) et accepta licentia ab abbate Triecio, quamvis aegre, sed 3.] .” Pater autem [om. 3.] metuens illum contristari, immo habitatorem eius Spiritum sanctum, quamvis invitus eum abire permisit, dicens [(dicens-iter) om. 3.] : “Egredere hinc, sicut tibi placet. Sit Dominus tecum, quocumque protenderis [(p. i.) ieris B.] iter [(dicens-iter) om. 3.] .” Tunc sanctus Laetus valedicens patri et fratribus, direxit gressum [(d. g.) iter dirigit B.] ad beatum abbatem Maximinum velocius. Sanctus autem Maximinus, exsultans in Domino, eum suscepit in monasterio, confidens [(confidens-effectum) om. 3.] quod simplicissimum animi eius affectum prosperum perduceret [posset perducere B.] ad effectum [(confidens-effectum) om. 3.] . At vero venerabilis confessor Laetus, timorem Dei iugiter habens prae oculis, solito more insistebat ieiuniis orationibus atque vigiliis. Quod cernens sanctus Maximinus illum [eum B.] diligebat familiarius, gloriosus autem Avitus sacerdos ac Viator collevita illius toto [illum add. B.] amabant mentis affectu. Postquam ergo hunc omnes verum servum Dei esse manifestis ex indiciis conspiciunt [cognoverunt B.] , ei ianuam monasterii licet invito commiserunt.

Vita S. Viatoris, c. 7.

[6] [unde] Suscepta igitur humiliter eius [huius B.] obedientiae cura, ab ecclesiastica improbe sibi incumbente familia multis insidiis et subsannatione agitabatur continua. Eius [(Eius-verentur) om. 3.] quippe simplicitas ab indisciplinatis

Vita S. Viatoris, c. 7.

Vita S. Viatoris, c. 7; cf. etiam

Vita S. Aviti BHL. 881.

Computabatur stultitia. Intentus namque soli internae dilectioni, [cum S. Avito in Secaloniam secedit.] dum minus foris ad terrena desideria [ministranda B.] idoneus apparuit, continuo saecularium mentibus in despectum venit adeo [om. B.] , ut illud cum beato Iob dicere posset: Stulti despiciebant me, et cum ab eis recessissem, detrahebant mihi; et paulo post: Filii stultorum et ignobilium, nunc in eorum canticum versus sum et factus sum eis in proverbium. [Iob 19, 18., Iob 30, 8 – 10.] Abominantur me, et longe fugiunt a me, et faciem meam conspuere non verentur [(Eius-verentur) om. 3.] Verum ille aequanimiter ferens omnia, nulli aliquando malum pro malo reddidit, vel maledictum pro maledicto restituit. [I Petr. 3, 9.] Tentabatur [(tentabatur-essem) om. 3.] itaque et probabatur, fatigabatur conviciis et augebatur virtutum incrementis, recolens illud apostoli: Si adhuc hominibus placerem, Christi servus non essem [(tentabatur-essem) om. 3.] . [Galat. 1, 10.] Erat autem in monasterio, sicut praescriptum [praefatum B.] est, Avitus presbiter sanctitate insignis, qui cellario, sicut et ipse praeerat ecclesiae ianuis. Et ut Scriptura refert, quia omne animal simile sibi diligit, hi ambo foederati erant indissolubili vinculo caritatis. [Eccl. 13, 19.] Qui de virtute in virtutem progredi anhelantes illudque apostolicae scripturae ob amorem perfectionis saepius perpendentes: Nemo militans Deo implicat se negotiis saecularibus, statuerunt apud se monasterium deserere, et eremum simul appetere [petere B.] , eo [(eo-exaltabitur) om. 3.] vicelicet consilio ut, si unus laberetur, ab altero fulciretur. [Psalm. 83, 8., II Tim., 2, 4., Eccl. 4, 12.] Legerant enim quia funiculus triplex difficile rumpitur, et frater fratrem adiuvans exaltabitur [(eo-exaltabitur) om. 3.] . [Prov. 18, 19.] Accenso [Accensi B.] igitur divinitus fervore tantae devotionis et desiderio divinae contemplationis, discedentes a monasterio nocte, contulerunt se abditissimis locis Secaloniae [Segaloniae B.] , ibique diebus multis nulli hominum cogniti famulati sunt devotissime superno inspectori [(f. sunt d. s. i.) manserunt d. i. s. famulantes B.] .

Vita S. Viatoris, c. 7.

[7] [Avito Miciacum retracto,] Post multum vero temporis, beato Maximino iam egresso ex rebus humanis, turba monachorum, quibus praefuerat, sanctum quaerere Avitum et beatum Laetum divino nutu iter accelerat [accelerant B.] . Quibus tandem ex voluntate Dei repertis, gloriosus confessor Avitus contra voluntatem ipsius [suam B.] ad monasterium reducitur et, iubente Aurelianensi pontifice, abbas efficitur. Beatus autem Laetus ab eis fuga elapsus, non potest explicari quanto maerore super destitutione tam cari sodalis afficiebatur. Non ut eum quasi solum eremi terreret vastitas [(e. t. v.) terreret heremus B.] , quam adire concupierat; sed hunc talem ac tantum fratrem secum trahere et in via Dei socium habere exoptabat. Et [(Et-inquirimus) om. 3.] quia ad Deum tota mente tendebat, ne ad eum solus veniret, vehementer ambiebat. [Apoc. 22, 17.] Scriptum enim meminerat: Qui audit, dicat: Veni. At [(At-solitudine) Sed cum videret socium se habere non posse, solus B.] vero cum tam devoto eius desiderio praedicta obsisteret monachorum congregatio, hos apud se recensebat versiculos: Quis dabit mihi pennas sicut columbae, et volabo, et requiescam. [Psalm. 54, 7, 8.] Ecce elongavi fugiens et mansi in solitudine [(At-solitudine) Sed cum videret socium se habere non posse, solus B.] . Per solitudinem quippe [om. B.] piae conversationis cum [om. B.] vere [om. B.] Israhelitis [om. B.] properabat venire ad terram repromissionis, ut illud bene [vere B.] posset decantare apostoli: Non habemus hic manentem civitatem, sed futuram inquirimus [(Et-inquirimus) om. 3.] . [Hebr. 13, 14.] Disponens itaque rursus secedere in remotiora deserti [om. B.] , sancto Spiritu sibi praebente ducatum, Ligeris alveum transiit et ad locum, qui antiquitus est Viatoria [Inatoria B.] appellatus, pervenit. Qui locus longissime [longe B.] a civitate remotus, omni erat hominum habitatione destitutus. [Laetus in solitudinem silvae Aurelianensis fugit;] Sed et silva, quam Laogium [Logium 3, B.] incolae vocant, hinc et inde tunc temporis circumfusa, nulla admittebat viatorum vestigia; unde potius exsilium quam eremi videbatur praestitisse latibulum. Ubi exiguae quantitatis exstruens tugurium, vero ac vivo Deo propensius exhibere curavit devotae servitutis obsequium, solitariam agens vitam in eodem loco non exiguo spatio temporum [temporis B.] . Qui deinceps reliqua aetate sua nihil aliud in cibo novit praeter illud quod humus sponte protulit [profert B.] . Praeterea [(Praeterea-appetit, cap. 8 in.) om. 3.] ipsam aquam, quam nulli mortalium naturae ratio vetat, statutis diebus cum mensura etiam accipiebat. Recolens namque priorem patrum laudabilis vitae propositum, quae legendo et audiendo compererat, toto nisu mentis adimplere studebat, iuxta [(iuxta-eum) om. B.] illud quod ait propheta: Intellectus bonus omnibus facientibus eum [(iuxta-eum) om. B.] . [Psalm. 110, 10.] Ideoque sitibundus, eorum virtutes aemulari satagebat [(ae. s.) aemulabatur B.] , quorum exempla et institutionem didicerat. Sanctus quoque Spiritus, cuius ille templum effici divinitus meruit, ei cooperator in omnibus exstitit. Unde quia tantum mansorem habere meruerit [meruit B.] et angelicam vitam, [in qua piis operibus deditus] in quantum humana fragilitas permittebat, imitari studuerit [studuit B.] , liquet profecto, quod [quia B.] idem vir Domini iure angelico aspectu simul et affatu perfrui meruerit. Quorum subnixus auxilio, vere fatendum est quod [quia B.] interdum ipsa sui corporis claustra per celsitudinem contemplativae virtutis excesserit et ad speciem divinae visionis, quantum poterat [potest B.] homo mortalis, pervenerit. Iustum etenim fuerat, ut eorum inhaereret collegio, quorum munditiae concordabat adhuc degens in saeculo. Mundanas siquidem illecebras spreverat, solum Dominum patrem sibi [(sp. so. D. p. si.) spernens, Deum so. si. Patrem B.] acceperat et, ut verus levita, nihil terrenae hereditatis possidere curabat.

[8] [postquam daemoniacum liberavit] Cum igitur ad videndam faciem Creatoris eius animus inardesceret, suae sacratissimae conversationis insigne tanto studio [studiosius B.] laboravit occulere, quanto festinabat ad altiora virtutum promovere [provehi B.] . [Prov. 18, 17.] Et quoniam iustus in principio est accusator sui, ex humilitatis consuetudine se miserum consuevit appellare. Sed quanto plus deiciebat se, tanto magis eum virtus sublimabat conscientiae; fugiens quippe gloriam, merebatur ampliorem; quae videlicet virtutes prosequens, dum sui appetitores deserit, merito contemptores appetit. Hinc itaque contigit [(H. i. c.) C. autem 3.] , ut beati Laeti gloria, quam occultando nolebat agnosci, divino nutu diu celari non posset, quatenus eius sanctitatis meritum plurimis fieret adiumentum. Cuius saluberrimae manifestationis causa salus exstitit cuidam daemoniaco per eum concessa. Is namque miserabiliter a daemonio agitatus nulla manebat in domo, sed paene illi similis evangelico per deserta et monumenta discurrebat huc illucque vagando. [Luc. 8, 27.] In [(In-appeteret) om. 3.] tantum enim inimicus hominum plasma Dei sibi fecerat obnoxium, ut quoscumque obvios haberet, morsu dentium, secundum quod valebat, appeteret [(In-appeteret) om. 3.] . Dum ergo tali peste

Vita S. Viatoris, c. 8.

Vita S. Viatoris, c. 8.

Detineretur, placuit divinitati supernae, ut errabundus deveniret ubi vir Dei morabatur [demorabatur 3, B.] in solitudine. Qui assistens ostio cellulae inclamare coepit eum, quasi notum haberet, ex nomine: “Levita Christi Laete, aperi ianuam hospitii [ostii 3.] , ut ad te valeam ingredi.” Cogitans vero gloriosus confessor Laetus, ne forte esset aliqua spiritus tentatio maligni, — neque enim erat ibi solitus audire vocem hominum, — solo corpus stravit et orans [(orans-audio) om. 3.] ad Dominum dixit: “ Domine Iesu Christe, unici Patris unice, lux vera de vera luce, cuius providentiam nemo potest fallere, ostende, quaeso, mihi misericors, quid sit istud quod audio [(orans-audio) om. 3.] .” Facta autem [om. 3.] oratione, exsurgens a terra, aperuit ostium cellulae; statimque apertius se denudans coepit daemon per os hominis dicere: “Levita Christi Laete, parce mihi misero, orationibus tuis [tui 3.] igneis catenis iam ligato. Ex [(Ex-imperio) om. 3.] quo enim coepisti orare, magis uror, quam videar urere. Figmentum Dei tui, quod temerarius invasi, fateor, deserere volo, sed nullatenus mihi permittitur absque tui [tuo B.] imperio [(Ex-imperio) om. 3.] ; detineor ad poenam, dum imperare differs ut exeam.” Tunc sanctus Laetus intellegens certissime [om. B.] hominem vexari a daemone, ait: “ Praecipio tibi, repertor omnis nequitiae [malitiae B.] , quatenus [ut B.] exiens Dei imaginem non praesumas captivare. [Cf. Marc. 9, 24.]” At ille continuo teterrimum ululatum dirae vocis emittens [(t. u. d. v. e.) cum ululatu ingenti B.] exivit ab eo. Quae [(Quae-tota) om. 3; tota om. B.] curatio, tanta potestatis auctoritate proveniens, satis liquido indicat, quam Deo accepta quamque [quam B.] simplex fuerit conversatio eius tota [(Quae-tota) om. 3; tota om. B.] . Qui [(Qui-propalare) Cui etiam in mandatis dedit, ne usquam factum propalaret B.] vero, cum cuperet latere, dedit etiam in mandatis ei, quem mundaverat a daemone, ne quod factum fuerat velit usquam propalare [(Qui-propalare) Cui etiam in mandatis dedit, ne usquam factum propalaret B.] . Nolebat etenim praedicari aliqua miraculorum exhibitione, ne forte [om. B.] manifestatus frequentaretur a plebe. Sed ille,quem libertati reddiderat, impulsus voluntate Dei, beneficium, quod acceperat, etiam volens, celare non poterat [potuit B.] . Pergens itaque fere universis partibus illius regionis nomen et meritum divulgavit confessoris. [aliosque aegrotos sanavit,] Qua fama acciti coeperunt undique ad eum confluere quique [om. B.] infirmi. Qui [etiam add. B.] compatiens eorum miseriis, orationem pro illis ad Dominum fundebat [fundens B.] et ab omni aegritudine [(et ab o. ae) om. B.] per manus impositionem sanos reddebat. Nulla autem infirmitas ibi locum habuit, ubi beatus Laetus vim orationis adhibuit. Adeo iam [om. B.] excreverat opinio [fama B.] virtutum eius, ut venirent ad eum personae nobiles, eius orationibus se committere studentes [(c. s.) commendantes B.] , et afferentes ei necessarios cibos corporis, rogabant ut vel parce eorum uteretur datis [(p. e. u. d.) ex parte oblatis frueretur B.] . Verum ille, ad praescriptum victum [cibum B.] recurrens, largiri sibi quae tulerant mandabat [(l. s. q. t. m.) q. afferebant dona dabat B.] egenis; sicque [(s. p.) om. B; (sicque-substantiam) om. 3.] partibus utrisque consulens, dum his [(d. h.) et illis B.] orationem, pauperibus providebat corporis substantiam [(pa. pr. c. s.) et his c. s. impendens B.] .

Vita S. Viatoris, c. 9.

[9] [tandem sancte moritur.] Cumque [(Cumque-gratiae) Audiens itaque abbas Triecius tantis eum fulgere virtutibus B.] tantarum virtutum fulgeret congerie, audiens abbas Triecius mirabilium dona, quae per eum operabatur Spiritus septiformis gratiae [(Cumque-gratiae) Audiens itaque abbas Triecius tantis eum fulgere virtutibus B.] , venit ad eum cum ingenti [om. 3; grandi B.] monachorum multitudine. Quibus susceptis cum gratiarum actione, iam edoctus a Domino instare diem suae vocationis, ait abbati hilari voce: “ Bene venisti, virtutum magister, quem exoptabam videre, priusquam morerer. Tu mihi dux fuisti ad vitam; tu me praemittes, ut Christus revelare mihi dignatus est, ad aeternae [om. B.] retributionis [om. B.] gloriam. Imminente enim dominica die, sicut ab ipso totius sapientiae didici auctore, oportet me laboriosi [ita etiam 1 ante corr.; laboriosa 1 post corr.] saeculi [om. 1.] certamina deserere. Quapropter obsecro meis petitionibus obaudias, et in sepulcro, quod mihi praeparavi, terrae terram sepeliendo apponas [committas B.] .” Quo senex audito, flevit amare, et benedicens Dominum, qui non eum discipuli privaverat visione, se spopondit affuturum devota [om. B.] mente [om. B.] . Quid multa, venit dies dominica, eius praefinita [praefixa B.] occasui divinitus; affuit, ut ab ipso postulaverat, et abbas Triecius. Exitum ergo suum gloriosus levita, dominici corporis et sanguinis perceptione muniens, totisque ex praecordiis Dominum fontem aquae vivae desiderans, illud daviticum laetabundo animo decantabat, dicens [om. B.] : Sicut cervus desiderat ad fontes aquarum, ita desiderat anima mea ad te, Deus. [Psalm. 41, 2.] Quando veniam et apparebo ante faciem Dei? Et [(Et-Domini) om. 3.] residua corporis parte iam paene exanimata, illos fatebatur [fabatur B.] versiculos sola [om. B.] palpitante [om. B.] lingua [om. B.] : Quam dilecta tabernacula tua, Domine virtutum. [Psalm. 83, 2, 3.] Concupiscit, et deficit anima mea in atria Domini [(Et-Domini) om. 3.] . Erectis autem in caelum manibus, stetit et inter verba orationis spiritum caelo, corpus terrae humandum tradidit. Excedens vero [igitur B.] a saeculo beatus [om. 1.] Laetus [om. 1.] octavo idus novembris, maestos homines, laetos reddidit angelicos cives. Quem vir Domini Triecius in praeparato sarcofago, expletis omnibus quae debentur funeri, collocans, ad propria pro morte tanti filii reversus est maerens.

[10] [Corpore S. Laeti in Pitverense castrum translato,] Iacuit autem sacratissimum corpus eius in eodem loco multis annis, pio Domino publicante dignitatem eius sanctitatis. Verum postea beatae memoriae Ermentheus [Hermeteus B.] Aurelianensis ecclesiae episcopus, divino admonitus oraculo, transtulit saepe [iam B.] dicti sancti glebam cum summo honore Pithveris castro [(P. c.) ad P. castrum B.] , convenientibus etiam vicinis episcopis et fideli populo. Ubi fabricata condigna meritis eius basilica, fiunt et facta sunt, operante gratia Christi, multa virtutum miracula. Quae [(Quae-audivimus) Ex quibus pauca, ne fastidium lectori ingerere accusemur, ad presens retulisse sufficiat. Inter que illud tacendum omnino iniustum credimus, quod referentibus qui interfuere religiosis audivimus B.] singula quoniam non praevalet referre nostri [sermonis add. 2.] facundia, saltem proferamus in medium ex multis pauca, ne et praeterisse cuncta videamur, et annectendo plurima fastidium ingerere lectoribus accusemur [Hic desinit 2 his verbis: Explicit vita sancti Leti confessoris, scripta anno Domini 1400 in vigilia Iohannis Baptiste. Deficientia miracula quere ubi possis habere, forte prope Remis ad sanctum Letum.] .

[miracula ibi facta sunt] Igitur inter multimoda beneficiorum genera, quae virtus divinitatis clementer solet poscentibus exhibere per sui servi merita, illud tacendum nefas esse duximus, quod in praefato loco gestum [est add. 3.] , quibusdam referentibus religiosis [in puero delapso in puteum,] qui interfuere miraculo, audivimus. Quadam namque die, dum [(dum-glebae) dum quidem sacerdos 3.] custos sub titulo sacerdotii serviens beatissimi viri glebae sese praepararet ad exsequenda salutiferae consecrationis obsequia [(s. c. o.) mysteria sacra B.] , defuit unde manus ablueret aqua. Veritus autem, utpote religiosus, manibus non lotis [(n. l.) illotis B.] attingere sacra, puerum advocat [mittit B.] ; ut [citius add. B.] aquam deferret, imperat [(d. i.) deferat B.] . Qui continuo, nisu [om. B.] quo [om. B.] poterat [om. B.] , accepto urceolo cum [et B.] resti, ad puteum usque gressum accelerat [(u. g. a.) cucurrit B.] . Cumque pronus laticis [ita et 1 ante corr.; latici 1 post corr.] incumberet ore velletque vasculum insertum funi in inferiora [aquam B.] deponere, territus [(territus-foveae) putei profunditate territus, pede lapso, ad inferiora cecidit B.] ipsius immensitate profundi secutus elapsum ad ima corruit foveae [(territus-foveae) putei profunditate territus, pede lapso, ad inferiora cecidit B.] . Quod nimirum fuisse constat antiqui hostis dolosa infestatione, videlicet ut et legatum repentino feriret interitu, et sacerdotem fatigatum diu praestolando, quem miserat, revocaret a divini sacramenti cultu. Verum eius perversitatis [(perversitatis-merita) perversitas in triumphum versa est confessoris, Domino magis eius merita publicante B.] astutia, superni moderatoris operante potentia, versa est in triumphum gloriosi levitae Laeti, quatenus magis magisque eiusdem excolerentur merita [(perversitatis-merita) perversitas in triumphum versa est confessoris, Domino magis eius merita publicante B.] . Nam puer labens in praeceps, inspirante totius bonitatis Spiritu, clamare coepit: “Sancte Laete, adiuva”, in ipsius periculi casu [(in i. p. c.) me B.] . Mox ut periclitans hanc vocem protulit, invocatione tam cari nominis divinum auxilium [(auxilium-et) affuit auxilium. Nam B.] adesse non distulit, prostratoque conamine cruenti praedonis, interveniente sancti Laeti precamine, servatur qui lapsus fuerat incolumis et [(auxilium-et) affuit auxilium. Nam B.] , ut [(ut-curiae) om. 3.] ipse aiebat, cuius aetas adhuc nihil talis figmenti excogitare poterat, visum est sibi, dum laberetur, quod veluti quodam fultus subsellio molli descensu in profundum usque deveheretur [veheretur B.] . Unde quis eum dubitet eius beneficio morti fuisse sublatum, cuius in tanto discrimine meruerit [meruerat B.] recolere vocabulum? Quid enim ibi noceret [nocere posset B.] satelles gehennae, ubi invitabatur incola caelestis curiae? [(ut-curiae) om. 3.] Quid multa, nuntiatur presbytero [sacerdoti B.] puerum exspirasse in puteo [(e. in p.) in puteum cecidisse B.] . Qui necis auditae perculsus [(n. a. p.) tali permotus B.] nuntio, festinus [om. B.] ad locum tetendit [(l. t.) puteum venit B.] cum omni qui aderat populo. Iamque solum cogitans de sepultura, antequam propius accederet, audivit ingeminari: “Sancte Laete, adiuva.” Sed [(Sed-praecipitio) om. 3.] retractans apud se angustias atque voraginem baratri, de eius vita, quem quaerebat, nihil habens spei, putabat per echo [(p. e.) se B.] vocem alicuius audire. Dum igitur desperatus [(d. a. p.) proprius accedens B.] assisteret praecipitio [(Sed-praecipitio) om. 3.] , diligenter [que add. 3.] attendens [attenderet B.] , quaenam vox redderetur ab imo [(v. r. ab i.) esset illa vox introspectans B.] , videt eum cingulo tenus in aqua stare [stantem B.] invocantem [invocare B.] suae salutis custodem libera voce. Tunc [(T. v.) cum B; (Tunc-veritate) om. 3.] vero intellegens quod eius [ipsius B.] , quem ciebat [(ciebat-veritate) invocabat precibus, viveret, Domino gloriae gratiarum persolvit actiones B.] , viveret oramine, gratias exsolvit Domino gloriae, qui, ut ait psalmographus, prope est omnibus invocantibus eum in veritate [(T. v.) cum B; (Tunc-veritate) om. 3.] . [ipsius B.] [(ciebat-veritate) invocabat precibus, viveret, Domino gloriae gratiarum persolvit actiones B.] . [Psalm. 144, 18.] Nec mora, divulgatur per oppidum tantae virtutis miraculum [fama B.] . Concurrunt omnes ad puteum, visuri caeleste beneficium, ut [(ut-testes) om. 3.] quot interessent praefatae rei spectatores, tot fierent postmodum ad laudem confessoris certissimi testes [(ut-testes) om. 3.] . Extrahentes itaque de lacu [puteo B.] puerum, sciscitantur [(sciscitantur-diminutionis) contemplabantur eum, quod neque in capite neque in ullo alio membrorum collisionis aliquod signum appareret, sciscitantes quonam modo sic liberatus esset B.] ab eo ereptionis modum, admirantes admodum quod neque caput aut pars aliqua corporis pateretur in cadendo ulla signa deminutionis [(sciscitantur-diminutionis) contemplabantur eum, quod neque in capite neque in ullo alio membrorum collisionis aliquod signum appareret, sciscitantes quonam modo sic liberatus esset B.] . Quibus [etiam add. B.] per ordinem, ut supra rettulimus [relatum est B.] , omnia pandit [manifestat B.] . Hilares ergo facti procedunt ad ecclesiam saepe [om. B.] dicti [om. B.] sancti [om. B.] , committentes se suaque tam fido custodi. Redduntur laudes Trinitati individuae, nomen confessoris fit celeberrimum toto orbe [in toto o. celebre B.] , celebratur [(c. m.) missarum celebrantur solemnia B; (celebratur-sacramenti) om. 3.] missa, conculcata delatoris [dilatoris 1.] invidia. Sicque factum est ut populus duplici laetaretur laetitia [beneficio B.] , salvatione siquidem [(sa. si.) et sa. B.] pueri et perceptione divini sacramenti [(c. m.) missarum celebrantur solemnia B; (celebratur-sacramenti) om. 3.] .

[in iuvene surdo et muto,] Nec [(Nec-tempore) Invenitur etiam in gestis dicti confessoris Laeti B.] minus autem nostro tempore, Odolrico [Oldorico B.] vero [om. 3, B.] morum honestate praeclaro iam cathedram Aurelianensium [(c. A.) in cathedra Aurelianensi B.] praesidente [De Odolrico vid. iam J. Devaux, op. c., p. 27 – 46 (= Annales, t. IV, 1886, p. 94 – 113).] , per [(per-miraculum) miraculum aliud spectabile B.] sancti Laeti ineffabile meritum ineffabilis Deus operatus est spectabile miraculum [(per-miraculum) miraculum aliud spectabile B.] . Erat enim in praefato [Pithveris add. B.] oppido quidam iuvenis, qui [(qui-Deum) ab ipso matris utero perfusus surdus et mutus; qui divino agitatus spiritu ad ecclesiam beati Laeti coepit subito currere, et appropians altari B.] mutus vixerat ex quo profusus est ab ipso utero matris; cuius lingua adhaerens palato non poterat solvi ad proferenda quae erant in animo. Aures quippe, obtrusis meatibus, nullas voces admittebant ad interiores sensus. Talibus ergo multatus incommodis, frequentabat limina beati confessoris; et quia voce non poterat, eiusdem auxilium toto cordis affectu humiliter implorabat. Unde contigit ut mereretur adipisci quod optabat. Qui cum una dierum esset in foro, quod proximum adiacet oppido, mox divino agitatus spiritu ad ecclesiam Sancti Laeti coepit tendere veloci gressu. Quem forensis turba mente captum coniciens prosequebatur, quorsum ita discurreret, vehementer admirans. Verum ille celeriter subiens ecclesiam, dum presbyterii gradus niteretur ascendere, tanto impetu ad terram cecidit, ut, contritis naribus et ore, pavimentum profluo maderet sanguine. Moxque cum cruore vinculum resolutum est linguae et, reseratis auribus, sancti Laeti intervenientibus meritis, meruit loquentes audire. Stupefacti qui aderant clerici lapsum ab humo erigunt, et cogitantes quod eum aliquis persequeretur, quisnam esset tantae audaciae, perquirunt. Quibus adhuc ignaris patratae virtutis locutus pleno sermone, nullius se agitari edocet formidine, et procedens cum eis usque ad altare glorificando Deum [(qui-Deum) ab ipso matris utero perfusus surdus et mutus; qui divino agitatus spiritu ad ecclesiam beati Laeti coepit subito currere, et appropians altari B.] , deosculabatur feretrum, in quo iacebant ossa gloriosi levitae [(g. l.) confessoris B.] . Tunc [(Tunc-sublime) statimque sanus effectus est, glorificans Deum. Et videntes, qui eum prius noverant, mirabantur tam clerici quam laici, Deum magnis vocibus collaudantes B.] omnes laeti tam clerus quam populus, qui noverant eum mutum fuisse, benedicendo Deum extollunt voces in sublime [(Tunc-sublime) statimque sanus effectus est, glorificans Deum. Et videntes, qui eum prius noverant, mirabantur tam clerici quam laici, Deum magnis vocibus collaudantes B.] .

[in puero debili.] Eisdem vero [quoque B.] diebus, allatus est ad eundem locum quidam [om. B.] puer invalidus, cui innata debilitas adeo excreverat, ut bases [(bases-amisisse) basibus dissolutis protinus ambulandi amisisset officium B.] pedum dissolutae ambulandi penitus viderentur officium amisisse [(bases-amisisse) basibus dissolutis protinus ambulandi amisisset officium B.] . Crura [(Crura-putarentur) om. 3; Crura quippe eius adeo erant mollia ut put. vel. qu. car. nih. habentia os. B.] vero in tantum exstiterant mollia, quod veluti quaedam caruncula nihil ossium habens putarentur [(Crura-putarentur) om. 3; Crura quippe eius adeo erant mollia ut put. vel. qu. car. nih. habentia os. B.] . Sed et reliquae partes [(r. p.) reliqua pars B.] corporis afficiebantur vi immensae aegritudinis [(a. vi i. ae.) a. immensa aegritudine 3; omnino erat invalida B.] . Sic ergo debilis [(S. e. d.) Hic igitur adductus B.] collocatus est ante ianuam [fores B; ecclesiae add. 3.] praedicti [dicti B.] confessoris; ubi sustentatus memorati pontificis alimonia, exspectabat dari a beato Laeto suae infirmitati solacia [solatium 1, B.] . Adveniente igitur omnium sanctorum sollemnitate celebrabili [om. 3, B.] , visum est eiusdem infirmi [pueri B.] parentibus, ut exponerent filium ante tumulum gloriosi levitae Laeti. Qui expositus, ipso [om. B.] astante Odolrico [Oldorico B.] pontifice et maximo conventu populi, persensit munus caelestis imperii [(c. i.) caeleste B.] . Nam poplitibus, qui superiori parti adhaeserant, divina virtute protensis pedumque basibus in usum eundi solidatis, qui paene mortuus in desperationem vitae venerat, paulatim se erexit, et per salutiferam sancti Laeti orationem, mox ire coepit. Ingeminatur cunctis laetitia, dum in unius infirmi persona gemina ostensa sunt miracula. Languidus enim sanitatem et claudus recepit liberam ambulandi potestatem [facultatem B.] , per dominum nostrum Iesum Christum [om. 1.] , cui est honor virtus et imperium una [(v. et i. u.) et gloria B.] cum Patre et Spiritu sancto per omnia [infinita B.] saecula saeculorum. Amen [Hic desinunt 3, B.] .

MIRACULA SS. GEORGII ET LAETI PITVERENSIA

Laetus confessor Aurelianensis (S.)

Edita ex 1. codice Parisiensi 11885; 4. Bruxellensi 8933. Cf. Comm. praev., num. 2.

1. De [Inscriptiones capitulorum omnes om. 4.] quodam homine, qui fugientem a carcere ad sanctorum ecclesiam retinuit eumque ad revinciendum insequentibus tradidit.

His annectendum illud iterum censeo miraculum, quod in Pithverensi [Pithiverensi 4 et sic deinceps.] ecclesia sanctorum videlicet Georgii et levitae Laeti meritis divina operari dignata est clementia. Tempore igitur Hysenbardi [Isembardi 4.] Aurelianensis ecclesiae pontificis, summi et illustrissimi viri, 28° eius episcopatus anno, erat quidam iuvenis in quodam vico, qui proximus adiacet oppido, in quo gloriosi [et add. 1.] levitae Laeti ossa in ecclesia honorifice conduntur, sub ardua custodia carcerali mancipatione constrictus. Is saepissime per visionem [fuerat add. 4.] admonitus, ut pedes suos a vinculis traheret et ad praefatorum sanctorum ecclesiam tenderet, hora nona diei sabbati, adventu incarnationis domini nostri Iesu Christi superimminente, mirum in modum diruptis catenarum compagibus, se conspicit esse solutum. Qui protinus consurgens, assumptis in manibus vinculis, ad sanctorum limina celeriter tendere coepit; cui cum omnis forensis turba, utpote ei obvia, congratulans omnipotenti Deo pro eius ereptione laudes non modicas extolleret, quidam iuvenis, Girardus nomine, ceterorum omnium [om. 4.] obstinatissimus, ei astitit obvius, sumptoque eius palliolo, quamvis [quasi 4 ante corr.] adiuratus per sanctorum Georgii et Laeti merita, ne iter eius impediret, tantum tamen illum detinuit, quoadusque illis [om. 4.] qui eum insequebantur iterum ad revinciendum eum tradidit; qui mox ab itinere retractus nimiisque [-que om. 1.] verberibus miserabiliter afflictus a truculentis custodibus in carcere, de quo exierat, iterum revincitur. Interea dum haec et alia huiuscemodi [eiusmodi 4 add. al. man. sup. lin.] inter carnifices aguntur, ille, qui Dei famulum ab itinere revocaverat, primum ab astanti plebe, quae haec viderat, pluribus conviciis lacessitus, tandem pro tanti facinoris reatu confusus ad domum propriam cursu velocissimo reversus est. Sequenti autem nocte cum se sopori dedisset, in secunda noctis vigilia visi sunt astare ante eum [ipsum 4.] saepe nominati sancti torvis obtutibus dicentes: “Quare Dei servum nostris interpellationibus a vinculis ereptum et ad nostram ecclesiam tendentem prohibuisti, eumque truculentissimis custodibus reddidisti [tradidisti 4.] ?” Illi [om. 4.] trementi multisque excusationis verbis respondere paranti iterum aiunt sancti: “Hic tibi excusandi locus nullo modo paratur; sed ad nostram concite pergendum est ecclesiam, ubi multa pati verbera pro tanto scelere tibi necesse est.” Nec mora, cingulo, quod capiti suo supposuerat, in collo eius iniecto et ad se stricto, foras domum suam cum magno impetu illum protrahunt [subtrahunt 4 ante corr.] et cum tanto strepitu [impetu 4 ante corr.] eum [illum 4.] ad ecclesiam suam [om. 4.] perducunt, ut putares ire per vicum non modicam multitudinem armatorum militum, illo iugiter vociferante: “Sancti Dei Georgi et Laete, peccavi; mihi misero parcite.” Quo sonitu omnes convicanei expergefacti concurrunt post eum ad sanctorum ecclesiam, caeleste beneficium visuri. Tunc ille miser ante sanctorum altare, ut erat nudus corpore, pavimento prostratus, per totam noctem illam multa ibi invisibilia, ut a sanctis sibi promissum fuerat, pertulit supplicia; nam per diversa illius noctis spatia ita sese constringebat, tamque innormis [enormis 4.] vocis eiulatus ab imo pectore rumpebat, ut putares [putasses 4 man. pr.; putaret 4 corr.] adesse tortores, quamvis humanis oculis non possent [possint 4.] videri; sicque miser ille per totam fere noctem, cunctis flentibus qui aderant, divinae ultionis verbera sustinuit, donec, mane facto, ille, qui revinctus fuerat, diruptis iterum vinculorum compagibus, nullo iam obstante nulloque contradicente, sed omni populo applaudente, ad sanctorum praedictorum limina ferens catenas in manibus laetus accurrit. Qui, proiectis ante altare compedibus [add. in 4 a corr.] , se capite censum Deoque et sanctis eius serviturum omni tempore vitae suae promisit. Tunc ille qui adhuc torquebatur, pavimento se erigens, homini, quem contristaverat, pro voto suo satisfecit. Denique per [pro 4 ante corr.] cinguli tennias [termis 4 ante corr.; termas 4 post corr.] , quo collum eius adhuc constringebatur, putans, ut referebat, catenis ferreis se comprimi, Deo sanctisque praedictis se serviturum tradidit; moxque illata sibi poena sanctorum meritis ab eo recessit, fitque dies illa per totum oppidum hilaris et iucunda, in qua, Deo operante, per sanctorum merita gemina ostensa sunt miracula. Ferreis resolutus vinculis, Deo grates reddidit; contemptor divinae operationis miraculi poenas meritas [debitas 4 ante corr.] exsolvit. Neque tamen [tantum 4 ante corr.] illud sequens miraculum, in quo divinae ultionis verbera ostensa sunt, eo inferius putandum est, in quo ferrea dirupta sunt vincula, quamvis utraque credenda, utraque laudanda [colenda 4.] , utpote ab incolis [agricolis 4.] et vicinis patrata. Laudetur inde individuae Trinitatis unitas, quae famulorum suorum merita longe lateque innumeris miraculis declarat; cui est honor et gloria per infinita saeculorum saecula. Amen.

2. De quodam caeco a sanctis illuminato.

Sub eodem namque tempore in quodam oppido, quod ab incolis Rupis Fortis nominatur, erat quidam homo, qui septem annorum curriculo lumen oculorum amiserat. Hic cum quadam die ad ecclesiam suam pro caecitate sua flendo pergeret, audivit vocem dicentem sibi: “ Si cupis proprios visus tibi restitui, ad Pithverensem ecclesiam concitus [protinus 4.] perge; ibi sanctorum Georgii et Laeti meritis oculorum tuorum lumine recepto, ad domum propriam [tuam 4 ante corr.] laetus remeabis.” Qui protinus, assumpto secum puero [puerulo 4.] , qui sibi itineris ducatum praeberet, ad praefatam ecclesiam cum summa velocitate pervenit, moxque [(moxque-prostrati) add. corr. in 4 in superiore marg.] convocatis clericis omnem rem per ordinem pandit. Qui cum eo ante altare prostrati [(moxque-prostrati) add. corr. in 4 in superiore marg.] Deum sanctosque eius fusis lacrimis tantum exoraverunt, donec sanctorum Georgii et Laeti meritis caecus ille oculorum suorum lumen recepit; et qui ductore puero ad praefatorum sanctorum limina tristis advenerat, ipse ductori praevius factus, gaudens et hilaris reversus est ad propria, per dominum nostrum Iesum Christum, cui [(cui-amen) etc. 4.] est honor et potestas in saecula saeculorum. Amen.

3. De muliere quadam a nequissimo spiritu agitata, a sanctis liberata.

Non post multum vero temporis erat quaedam mulier in Nova Villa [villa nova 4.] [La Neuville-aux-Bois, dép. Loiret, arr. Orléans.] , quae a Pithverensi [Pithiveris 4.] oppido non plus decem miliariis distat; quam a spiritu nequissimo sic agitari vidimus, ut omnes sibi obvios, quos poterat, morsu dentium appetere satageret [satagebat 4.] . Quae protinus a marito suo ligata vehiculoque imposita ad praedictorum sanctorum [(sanctorum-quam) add. in 4 a corr. in marg.] ecclesiam, dum sanctum in [om. 4.] sexta [om. 4.] feria [om. 4.] evangelium in dominica missa legeretur, adducta est; quam [(sanctorum-quam) add. in 4 a corr. in marg.] ante altare expositam et aqua benedicta [Hic manu pr. scriptum erat in 4: dum sanct. evang. in dom. missa leg.] , qua sanctorum reliquiae lotae erant, a religiosis sacerdotibus perfusam [profusam 4.] , nequam spiritus prius accerrime fatigatam et quasi mortuam proiectam, tandem saepe nominatorum sanctorum precibus reliquit illaesam. Cui parva cura imposita [proposita 4.] , et ab eiusdem oppidi religiosis matronis edulii moderamine recreata, quae a marito ligata vehiculoque imposita adducta fuerat, pedes cum marito et soluta ad domum propriam reversa est sana [(sana-Amen) om. 4.] , praestante domino nostro Iesu Christo, qui cum Patre et Spiritu sancto vivit et regnat Deus per omnia saecula saeculorum. Amen.

4. De quodam homine, cuius pes ardebat, qui sanctorum meritis restinctus est.

Iisdem fere temporibus Pithiveris [Pithinecis 4.] oppido, in quo sanctorum Georgii et Laeti ecclesia honorifice constructa est, erat quidam iuvenis, Landricus nomine, qui praeconis officio functus, tam infami labore vitae suae fugare curabat inopiam; in cuius pede, insidiante humani generis inimico, tam pessimi generis ulcus exortum est, ut paene diruptis articulorum compagibus, humani pedis vix servaretur forma [(s. f.) servaret formam 4.] . Qui dum tanti doloris validissimo fervore sic cruciaretur, ut per quindecim dierum spatia nulla somni suscepisset iuvamina, convocatis parentibus et amicis, ad ecclesiam sanctorum Georgii et Laeti se deportari praecepit. Cuius necessariae petitioni illi [om. 4.] fideliter oboedientes, dum in [om. 4.] feria [om. 4.] quinta [om. 4.] missa dominica incoharetur, ante praefatorum sanctorum altare illum cum clericis, qui aderant, simul prostrati, Deum eiusque sanctos, Georgium videlicet [om. 4.] et Laetum, pro sui amici incolumitate deprecantes humiliter, collocaverunt. Mox, iam divinae consecrationis peracto mysterio, in ipsa caelestis panis consecratione, operante divinae virtutis potentia eiusque sanctorum Georgii et Laeti intervenientibus meritis, languidus ille integram sanitatem recepit, per dominum nostrum Iesum Christum, cui est honor [et gloria add. 4 ante corr.] aequalisque potentia cum Patre et Spiritu sancto per infinita saeculorum saecula. Amen [Add. in 1 haec rubrica: Pridie nonas octobris translatio beati Leti confessoris [Hoc ergo die videtur facta esse translatio in castrum Pitverense. Cf. etiam supra, p. 70, annot. 3.] ] .

DE S. GONSALDO EREMITA IN DIOECESI LEMOVICENSI

SAECULO VII EXTREMO?

[Præfatio]

Gonsaldus eremita Lemovicensis (S.)

AUCTORE A. P.

[1] [S. Gonsaldi cultus certus et antiquus,] Quod in non paucis sanctis factum esse saepe experimur, id in S. Gonsaldo [Recentiores quidam scripserunt Consalous; gallice dictus est Gonsalou, Gonsalde, Gonsaud, Goussaud, etc.] etiam accidit, ut dum de cultu ecclesiastico, qui illi sancto exhibitus est, certo constat, de rebus ab eo gestis tantum non omnino nobis desint monumenta accurata et fide digna. Et sane quamvis in aliis libris liturgicis Lemovicensibus, quos bene multos manuscriptos evolvimus, ne verbum quidem de sancto nostro legatur, in quibusdam tamen, iisque antiquitate conspicuis, ita nominatur, ut affirmare possimus ipsi a Lemovicensibus piam venerationem iam pridem exhibitam esse. Ubicumque autem nominatur S. Gonsaldus, ibi ad diem 5 novembris de eo fit memoria [Excipiendum est psalterium monasterii S. Martialis saec. XIV (cod. Paris., Bibl. Nat. lat. 774 B), in quo ad diem 4 novembris inscriptus est S. Gonsaldus.] . Ita in binis sacramentariis Lemovicensibus saec. XI [Cod. Paris., Bibl. Nat. lat. 821, fol. 5 in kalendario et fol. 88 ubi tres orationes proprias invenies. De hoc codice cf. L. Delisle Mémoires sur d'anciens sacramentaires, in Mémoires de l'Institut, t. XXXII, 1, p. 300 sq.] et saec. XII [Cod. Parisinus, Bibl. Nat. lat. 822, fol. 7 in kalendario.] , in martyrologiis saec. XI [Martyrologium S. Martialis, ibid., cod. lat. 5257, fol. 35v.] et saec. XII [Martyrologium S. Martialis, ibid., cod. lat. 5243, fol. 35.] , tum in missalibus saec. XII [Ibid., cod. lat. 9438, fol. 3v in kalendario.] et saec. XIV [Ibid., cod. 836, fol. 4 in kalendario.] , demum in breviariis saec. XIV [Cod. Paris., Bibl. Mazar. 354 (787).] et saec. XV [Breviarium S. Martialis, cod. Paris., Bibl. Nat. lat. 1042.] . Eodem die 5 novembris inscriptum est festum S. Gonsaldi in breviariis Lemovicensibus ann. 1495, 1625 et 1736 impressis. Postea vero ad diem 14 novembris translatum est, quo die iam in breviario Lemovicensi anni 1783 comparet atque hodiedum etiam celebratur.

[2] [historia recens et incerta.] Quisnam sit ille “Gonsaldus confessor” quidnamve egerit, in nullis e breviariis manu scriptis, quae quidem vidimus, traditum est. In breviariis vero impressis lectiones proprias de ipso reperire est, sex scilicet in breviario an. 1495, singulas in breviariis an. 1625, 1736 et 1783. Istae autem recentiores paene ad verbum inter se conveniunt et pauca docent quae non uberius vel aeque bene in lectionibus anni 1495 legantur. Praeterea unum repperimus monumentum quodam modo antiquum, in quo de sancto nostro aliquid memoriae traditum sit, dico Bernardi Guidonis († 1331) Tractatum de sanctis Lemovicensibus, cuius caput 52 Gonsaldi Vitam paucis complectitur. Haec est autem summa eorum, quae tum a Bernardo tum in breviariis narrantur, Gonsaldum quendam nobilem adulescentem in “ gallicanis partibus” natum, postquam litteris operam navasset, relicta patria, ad S. Praeiectum Arvernensem episcopum († c. 674) se contulisse, et cum sub illius disciplina aliquamdiu vixisset, postea in agri Lemovicensis monte, qui ab ipso postea nominatus est [Saint-Goussaud, dép. de la Creuse, arr. de Bourganeuf.] , eremiticam vitam duxisse ibidemque nonis novembribus pie in Domino obiisse; dum autem apud S. Praeiectum moraretur, miraculo ereptum esse Gonsaldum cum Praeiecto et duobus aliis “abstinentibus” ab imminentis mortis periculo, cum, ruente tecto cubiculi, in quo prandebant, oppressi sint ceteri convivae, qui Gonsaldo et sociis illius conviciabantur.

[3] [Illum eundem esse Gisoaldum paenitentem,] Et hoc quidem loco in testimonium profert Bernardus Gesta S. Praeiecti; quod quo iure faciat, sedulo inspiciendum est, cum Gesta haec monumentum sint magnae auctoritatis, ex quo historiae S. Gonsaldi longe maior fides accedat. Iam vero in altera Vita Praeiecti BHL. 6917 (= B) quam ab auctore aequali conscriptam esse perperam crediderunt Bollandus et Mabillonius, legitur quidem historia trium illorum “abstinentium” [Cap. 8, Act. SS., Ian. t. II, p. 634; Mabillon, Act. SS. O. S. B., saec. II, p. 647.] , sed ipsorum nomina minime produntur. Secus autem in Vita vetustiore BHL. 6916 (= A), quae reapse ab auctore aequali composita est et plenam fidem meretur; iam vero in istius parte, quam nuper tandem invenit et edidit v. cl. Bruno Krusch [Neues Archiv der Gesellschaft für ältere deutsche Geschichtskunde, t. XVIII, p. 640 – 49. Reliqua pars Vita edita est in Act. SS., t. c., p. 630 – 33 et apud Mabillonium, t. c., p. 640 – 46. Prologum qui incipit Studii … ad vetustiorem Vitam pertinere ostendit Kruschius.] , haec legimus: [qui in Vita S. Praeiecti laudatur,] Adveniens turba non modica discunbentium, inter quos tres discunbunt paenitentes, quorum ista erant nomina: Veneriamus Dei famulus, qui nomine cum opere inplebat, Gisoaldus testis Christi, Marialdus monachus [Neues Archiv, t. c., p. 643.] . Pro nomine autem Gisoaldi, quod in antiquiore codice scriptum est, recentiores duo habent: Gosoaldus. Porro si quaerimus utrum iure ac merito Bernardus et lectionum Lemovicensium auctor eundem esse statuerint Gisoaldum seu Gosoaldum S. Praeiecti socium atque Gonsaldum eremitam, qui in oppido cognomine vita decessisse ferebatur, an potius sola similitudine quadam nominum freti, non vero documentis scriptis vel fama vulgari, id sibi sumpserint ut eundem fuisse affirmarent, fateor me nihil certi respondere posse. [etsi non liquet,] Bernardus utique non solum loco allato Gesta Praeiecti commemorat, sed paulo ante, ubi refert Gonsaldum socium fuisse S. Praeiecti, fontem suum rursus indicat: sicut in quodam libro vetusto ecclesiae suae (h. e. Gonsaldi) legitur. Quale autem monumentum in libro illo reppererit, utrum ipsam Vitam Praeiecti, an Vitam aliquam Gonsaldi, an lectiones historicas de eodem, quales in officio ecclesiastico recitari solent, definire iterum non valeo. Crediderim equidem vetustum hunc librum liturgicum fuisse, in quo lectiones huiusmodi descriptae erant. Verum, ut monui, hactenus nullas lectiones inveni antiquiores illis, quae in breviario anni 1495 exstant.

[4] [lectiones tamen liturgicae de S. Gonsaldo] In istis quidem lectionibus componendis quos fontes adierit earum scriptor, haud difficile est discernere. Vita S. Praeiecti usus est, maxime eo loco, in quo de tribus “abstinentibus” sermonem habet. Aliud praeterea monumentum scriptum ab ipso adhibitum esse non credo. Certe Bernardi Guidonis tractatum non legit, siquidem quaecumque Bernardi sunt propria, ea omnia a lectionibus absunt. Quae autem in his ex Vita Praeiecti non sunt desumpta, ea vel communes quasdam et veluti consuetas hagiographis laudationes exhibent, vel huiusmodi sunt, ut ex populari fama accepta esse videantur.

[5] [maximam partem ex quadam Vita S. Praeiecti] Dixi Vitam Praeiecti ab auctore nostro lectam esse; quamnam autem legerit, vetustiorem A an recentiorem B, perspicuum fore opinor iis, qui locos similes simul ante oculos posuerint. Sunt autem illi:

VITA PRAEIECTI BHL. 6916.

(Beatus Praeiectus) convivia preparat et … in solarium sibi preparari iubet convivium. Adveniens turba non modica discunbentium, inter quos tres discunbunt paenitentes, quorum ista erant nomina: Venerianus Dei famulus, qui nomine cum opere inplebat, Gisoaldus testis Christi, Marialdus monachus. Adcunbunt more, prebentur aepule, reprehenduntur paenitentes ad cumsedentibus, et in chachinnos atque risos vanos se adtollunt ac non modice paenitentie detractores existunt. E contra beatissimus Praeiectus solita consuetudine eos premonebat, sibi talia peragi oportere potius quam detrahere. Illi vero non cessant, ut Dei servos non detrahant, sed sublimius risu in auras elationis adtollunt. Sed Arbiter ille, qui pio moderamine cuncta disponit… Preiecti adstitit non modicus defensor. Disrunpuntur ligna solarii et usque ad pavimentum labuntur in frustra; aemuli detractores ruunt ad ima. Beatus vero Preiectus cum paenitentibus collegas suos ad mensam resedit ovans [Neues Archiv, t. XVIII, p. 643.] .

LECTIONES DE S. GONSALDO.

Lectio IV. Dum quadam die beatus Preiectus convivium preparasset, affuerunt multi litterati viri nobilesque evocati, inter quos beatus Gonsaldus cum duobus aliis recumbebat, qui abstinentes in esum carnes sumere recusabant. Sed cum multi contra beatum Gonsaldum et socios suos risus et opprobria iactarent, ut desisterent a beato viro admonentur.

Lectio V. Sed cum illi non cessarent detrahere servis Dei, subito disrumpuntur ligna solarii et supra detractores ruunt. Beati quoque Preiectus et Gonsaldus cum ceteris penitentibus incolumes remanserunt.

VITA PRAEIECTI BHL. 6917.

Dumque die quadam sibi in solario convivium praeparasset, multique viri saeculares et nobiles invitati venissent, tres inter eos abstinentes aderant, qui carnes in usum sumere recusabant. Sed quia semper gravis est pravis mentibus vita bonorum, cum eos saeculares viri irriderent et risus atque opprobria iactitarent, a viro Domini admonentur, ut quos venerari debuissent, irridendo non increparent. Sed cum illi se nequaquam corrigerent, subito pavimentum solarii cum irrisoribus cecidit, tantumque Praeiectus cum paenitentibus residens ad mensam remansit.

Quibus locis verba quae lectionibus et Vitae A communia sunt typis minoribus, quae lectionibus et Vitae B typis minoribus inclinatis expressimus.

[6] [utcumque desumptae sunt.] His igitur inter se collatis, manifestum videtur lectionum auctorem aut utramque Vitam A et B simul adhibuisse vel exscripsisse, aut Vitam aliam tertiam prae manibus habuisse, quae media inter A et B intercesserit et nobis non sit servata. Et hoc quidem mihi magis arridet. Veri enim vix est simile, ut in lectione quinta scriptor tria prima verba (Sed cum illi) ex Vita B, quinque deinde ex Vita A, tum unum (subito) ex Vita B, postea non pauca ex Vita A, ultimum tandem (remanserunt) ex Vita B vicissim et quasi ad libidinem desumpserit. Quod autem a Vitis A et B in aliquo discrepat lectionum auctor, dum irrisores istos non — quem ad modum in Vita refertur — rupta contignatione ad ima praecipites ruisse, sed immo delapso tecto obrutos esse narrat, id non scriptori Vitae illius tertiae, sed lectionum auctori Vitam male interpretanti tribuendum esse, ipse textus ostendit.

[7] [Duos Gonsaldos commentus est Saussaius.] Magis etiam erravit Andreas du Saussay, qui in Martyrologio gallicano duos Gonsaldos pro uno recensere videtur. Is in supplemento ad d. 4 novembris, p. 1192, commemorat S. Consaloum confessorem in monte agri Lemovicensis quiescentem “ sub propriae invocationis titulo”; in ipso autem martyrologio ad d. 5 novembris, p. 833, paucis enarrat vitam S. Gonsaldi, quem dicit tempore Agathonis papae et Theodorici I regis Francorum vixisse, discipulum fuisse B. Benigni Arvernensis episcopi [Idem post eum affirmat I. Collin, Histoire sacrée de la vie des saints principaux … du diocèse de Limoges (Limoges, 1672), p. 544 sqq.] et demum in monte termini Lemovicensis, qui ipsius nomine insignitus est, solitarium vixisse et pie obiisse. Iam vero quam fidem mereatur ille qui talia referat, nemo non videt, cum plus centum quadraginta ante annis obierit Theodoricus I rex quam summus pontifex fieret Agatho atque inter episcopos Arvernenses nullus omnino reperiatur Benignus.

EX BERNARDI GUIDONIS TRACTATU DE SANCTIS LEMOVICENSIBUS [Textum Labbeanum (Nova bibliotheca manuscripta, t. I, p. 635) contuli cum codicibus Parisinis Bibl. Nat. lat. 5929, fol. 63v, et nouv. acq. 1171, fol. 215v.]

Gonsaldus eremita Lemovicensis (S.)

BERNARDUS GUIDONIS

LII. S. Gonsaldus in podio sui nominis [Vide supra, p. 80, not. 11.] in monte alto [Male haec interpretatus est Castellanus, qui in Martyrologio universali scripsit: S. Gonsalou dont le tombeau est à Montaut!] suum habet tumulum in ecclesia. Hic, sicut in quodam libro vetusto ecclesiae suae legitur, fuit socius sancti Praeiecti martyris, episcopi Claromontensis,fuitque unus de illis tribus abstinentibus in die sancto paschae, qui in gestis sancti Praeiecti leguntur [Ex hisce gestis novimus id ante accidisse, quam Praeiectus episcopus Claromontanus fieret. Quod non animadverterunt quidam recentiores, v. gr. J. Branche, La vie des saincts et sainctes d'Auvergne (1652), p. 629; Labiche de Reignefort, Vies des saints du diocèse de Limoges, t. III (1828), p. 52.] , quos quibusdam irridentibus [(q. i.) quibus edentibus cod. 5929.] in convivio episcopi, solarium cecidit et irrisores miseros oppressit, abstinentibus cum sancto Praeiecto ibidem remanentibus incolumibus et illaesis.

Hic gutturniosis invocatus opitulari solet. Hic Adremarum abbatem Sancti Martialis [Circ. 1064 – 1114.] in somnis totiens et tam imperiose perterruit, donec eum in collectario, de quo abradi fecerat, rescribi iussit. Huius caput canonici Sancti Andreae Lemovicis se habere dicunt [Non superest, perieratque iam saeculo XVII. Cf. Bonaventure de Saint-Amable, Histoire de S. Martial, t. I (1683), p. 18.] . Festum eius recolitur nonis novembris.

EX BREVIARIO LEMOVICENSI ANNI 1495

Gonsaldus eremita Lemovicensis (S.)

Gonsaldi confessoris.

Fol. 395.

Lectio prima. Beatus Gonsaldus nobilis genere, sed nobilior fide, ex gallicanis partibus illustrium virorum sanguine extitit oriundus. Qui a pueritia litterarum studiis traditus super coetaneos suos profecit laudabiliter [Cf. Vitam Praeiecti vetustiorem, in qua de Praeiecto dicitur: ut … etiam coaetaneos suos de grammaticorum sonis antiphonisque praehiret (Neues Archiv, t. XVIII, p. 641).] in tantum, ut illos moribus virtutibusque transcenderet.

Lectio II. Deinde desiderio celestis patrie flagrans non lasciviam seculi complexus est, sed diebus ac noctibus in lege Domini meditabatur. [Psalm. 1, 2.] Florebat his diebus lucerna deifica in domo Domini, scilicet beatus Preiectus. Cuius sanctitatis preconium propter virtuosa opera ubique divulgabatur, omnesque bonitatis zelatores eius contubernio sociari desiderabant.

Lectio III. Tunc beatus Gonsaldus, patria parentibusque relictis, in Domino solo ponens spem suam, gradu concito ad beatum Preiectum accessit, eius sequi vestigia concupiscens. Cuius probitate beatus Preiectus certificatus, Deum magnificavit et illum ad se faciens advenire, ut eius intellexit voluntatem, familiarem sibi effecit.

Lectio IIII. Dum quadam die [Cf. supra, p. 80, num. 3.] beatus Preiectus convivium preparasset, affuerunt multi litterati viri nobilesque evocati; inter quos beatus Gonsaldus cum duobus aliis recumbebat, qui abstinentes in esum carnes sumere recusabant. Sed cum multi contra beatum Gonsaldum et socios suos risus et opprobria iactarent, ut desisterent a beato viro admonentur.

Lectio V. Sed cum illi non cessarent detrahere servis Dei, subito disrumpuntur ligna solarii et supra detractores ruunt [Cf. ibid., p. 81, num. 6.] . Beati quoque Preiectus et Gonsaldus cum ceteris penitentibus incolumes remanserunt. Cumque beatus pontifex abbatem Amarinum visitasset, dilectum sibi Gonsaldum voluit habere consortem [Hac de re nihil in Vitis Praeiecti, in quibus hoc loco ne nominatur quidem Gonsaldus.] ; quem a febrium incommodo liberavit [In Vitis Praeiecti ipse Amarinus dicitur tunc a febri liberatus. Act. SS.,, Ian. t. II, p. 631, cap. 8; p. 635, cap. 16.] .

Lectio VI. Tandem, divina gratia inspirante, beatus Gonsaldus ad eremum salubri indutus proposito transvolavit. In quo diebus ac noctibus orationibus insistens, ieiuniis vacans, antiqui hostis certamina plurima sustinens, mundum sibi et se mundo crucifigens, ad montem, qui Christus est, ascendere meruit. Nam consummatis diebus in operibus bonis, ab angelicis civibus tandem receptus est in celum.

EX BREVIARIIS LEMOVICENSIBUS AN. 1625, 1736, 1783 [Varias lectiones breviarii anni 1736 (= 1) et anni 1783 (= 2) recensui.]

Gonsaldus eremita Lemovicensis (S.)

Lectio IIII [Lectio II. Ex Bern. Guid. apud Labb. t. I nov. bibl., Le Cointe et aliis 2.] . Gonsaldus nobili genere in Gallia natus, puer [a pueritia 1; in pueritia 2.] litteris eruditus, in disciplinam beati Praeiecti, tum [tunc 1, 2.] apud Arvernos fama sanctitatis percelebris, ecclesiasticis moribus imbuendum se tradidit. Inde solitariae vitae studio concessit [secessit 1, 2.] in asperrimum montem agri Lemovicensis, cui et nomen dedit; ubi ieiuniis, vigiliis et orationibus sedulo insistens, reportatis ex frequenti cum daemone conflictu plurimis victoriis, nonis novembris obdormivit in Domino. Floruit [(Fl. C. P. t.) circa finem septimi seculi 2.] Constantini Pogonati temporibus.

DE SANCTA BERTILA VIRGINE ET PRIMA ABBATISSA CALENSI

ANNO CIRCITER 705 VEL 706

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Bertila virgo et prima abbatissa Calensis (S.)

AUCTORE A. P.

§ I. De Vita S. Bertilae.

[1] [Ut Vita S. Balthildis,] De S. Bertilae gestis nihil memoriae proditum est praeter ea, quae tum in Vita ipsius, tum in Vita S. Balthildis reginae leguntur. De hac quidem sollerter et accurate, ut solet, scripsit v. cl. Bruno Krusch [MG., Scr. rer. merov. t. II, p. 478 – 79.] ostenditque vetustiorem S. Balthildis († c. 680) Vitam, quam A nominavit, ab auctore gravi eodemque vix non aequali conscriptam esse [Edita est ibid., p. 482 – 508.] . Quae cum sermone admodum rudi atque incomposito descripta esset et aevo humaniori non sufficeret, alter librarius B, iam regnante, ut videtur, Carolo Magno, novam Vitae editionem paravit [Edita est ibid. Anteriores utriusque textus editiones, postquam Kruschiana comparuit, nullius iam sunt usus.] eo consilio ut recurrente die anniversario sanctae legeretur; in qua non solum sermonem expolivit et clariorem reddidit, sed et quaedam interpolavit, quae sibi cognita vel subaudienda erant. Ceterum verba scriptoris A fere servavit, ut, — quod alias quandoque videre est in iis, qui Vitas sanctorum ab aliis compositas vel contrahebant, vel amplificabant, vel exornabant, — notas, quibus scriptionis tempus dignosci queat, quales in exemplari suo reppererat, non semel exscripserit, atque quodam modo ita in prioris auctoris persona loquatur, ut ipse sanctae reginae aequalis videatur exstitisse [Maxime c. 7, quo loco tum in A tum in B totidem verbis legitur: domnus Theudofredus nunc enim episcopus, tunc vero abbas. Cf. etiam c. 19, ubi ita A: Sed tamen illud considerare libet de hac, unde hic agitur, de domna Balthilde, qui nostris peracta sunt temporibus eius multa bona, et que optime novimus ab ea gesta fuisse; librarius vero B instantius etiam se sanctae aequalem facit: Sed … summopere tamen nobis ad sanctam matrem domnam Balthildem, que nostris effulsit temporibus, nec non et ad eius merita gloriosa, que ipsi ab ea gesta novimus et vidimus, recurrendum est. Id autem candide, non animo fallendi, fecisse scriptorem nostrum inde adducor ut credam, quod alibi (c. 3), ubi auctor A Balthildis progeniem suo tempore etiam regnare dicit, hunc locum ita immutavit librarius B, ut illam minime iam regnantem innueret.] . Utrumque libellum, maxime vero illum alterum B, Calae in monasterio a Balthilde condito exortum esse veri est simile.

[2] [sic Vita S. Bertilae] Calensis etiam, ut omnino probabile est [Cf. etiam Rivet, Hist. litt. de la France, t. IV, p. 41.] , fuit scriptor Vitae S. Bertilae, quam infra edituri sumus. In qua cum his verbis Calenses alloquatur auctor, c. 8: Haec itaque atque huiusmodi plurima gerens admiranda, sicut ipsi plenius meministis et vidistis …, collegit inde Mabillonius [Act. SS. O. S. B., saec. III, 1, p. 25, annot. b; sed et Rivet, l. c.: “Il n'a guère écrit plus tard que six à sept ans après sa (i. e. Bertilae) mort.”] ipsum haud multo post obitum S. Bertilae scripsisse. Cui tamen ne assentiamur, id obstat, quod cum anno 705|706 defuncta sit sancta abbatissa, libellus iste non rusticum illius aevi sermonem referat, sed prorsus reflorescentes tempore Caroli Magni litteras sapiat. Quoniam tamen quae tradit auctor noster et bonae frugis videntur, et nihil exhibent castigatione dignum, immo non raro cum aliis monumentis fide dignis optime conveniunt, ne scriptorem tamquam falsarium et mendacem traducamus, statuendum nobis est idem in Vita S. Bertilae accidisse, quod in Vita Balthildis factum esse diximus, ut Vitae antiquioris, quae ab scriptore aequali composita esset et iam perierit, [ab auctore aequali primum conscripta] editionem novam praepararet homo aevi carolingici. Cuius rei, nisi multum fallor, tenuia quaedam indicia servavit exemplar Vitae antiquissimum, saeculo X exaratum, qui est codex noster 1. In quo cum sermo alias nitidus sit, occurrunt tamen quaedam, quae merovingicam barbariem redolent. Cuiusmodi sunt c. 4 accusativus ille absolutus: relictam curiam regalem [Cf. c. 5: relictis parentibus et patriam.] ; tum syntaxes insolitae, c. 8: epulas lautiores uti voluit, et ibid.: modica pulsata dolore corporis febre lectulum decubuit; sed et orthographica quaedam pauca, quae ex antiquiore exemplari in novam editionem casu transisse putaverim, v. gr. c. 3 anhelito, c. 5 dilictis, etc.

[3] [aevo carolingico iterum edita est;] Quae qui secum reputaverit, haud aegre sibi persuadebit carolingicum editorem primigenii quidem scriptoris sermonem aliquantum polivisse, verba tamen pleraque fideliter servasse, ut servavit qui simili modo vetustiorem Vitam Balthildis saeculo IX retractavit et ornatiorem edidit. Quod inde etiam colligere est, quod locos integros, quos ex antiquioribus monumentis fere ad verbum exscripserat primus Vitae Bertilae auctor, ea novus editor intacta videtur reliquisse. Is enim, id quod hagiographicis scriptoribus minime est insolitum, etiam ad laudandam sanctae piam indolem et communia quaedam, ut ita dicam, enarranda ex alio penu haurire voluit. Praeterquam autem quod non semel ostendit se tum Sulpicii Severi scripta, tum Regulam S. Benedicti vel forsan S. Caesarii legisse, ex Vita Albini episcopi a Fortunato conscripta non pauca desumpsit c. 1, 2, 8; Vitam etiam Balthildis, et quidem vetustiorem illam, ab eo adhibitam esse manifestum est. Quod his maxime locis, utut brevibus, licet perspicere:

V. Balthildis A, c. 11: quia vere erat eis (Balthildi et Bertilae) more apostolico cor unum et anima una.

V. Bertilae, c 7: ac more apostolico per gratiam Spiritus sancti erat cor unum et anima una.

V. Balthildis B, c. 11: quia revera erat eis secundum apostolicam institutionem cor unum et anima una. Paulo autem inferius:

V. Balthildis A, c. 14: et pios oculos ac sanctis manibus ad caelum erectis.

V. Bertilae, c. 8: erectis sursum oculis ac sanctis manibus ad caelum extensis.

V. Balthildis B, c. 14: et pios oculos ac sanctas manus ad caelum elevans.

Unde tandem aliquando est cur iure statuamus tuto nos posse illa Vita uti; quae ut multis verbis non ita multa docet, quaedam tamen ad historiam et mores illius aevi illustranda praebet minime spernenda.

[4] [Quam editionem nobis servatam] Servata nobis ea est in duobus solummodo, quos quidem reppererim, codicibus [Ipsam hanc Vitam gallice versam, nulla re addita, exhibet codex Trecensis Bibliothecae publicae 1955, saec. XV, fol. 58 – 74. Cf. etiam versionem gallicam quam praebet codex Oxoniensis, Queen's College 305, saec. XV; de qua P. Meyer, in Romania, t. XXXIV (1905), p. 232, 114°.] ; sunt vero hi:

[ex codicibus] 1. Parisinus Bibl. Nat. lat. 18296, olim Corbeiensis, saec. X, fol. 24v – 35v; cum folia sequentia abscisa sint, desunt pauca verba ex ultimis. Rationem scribendi codicis, quamvis non sibi constantem, quoniam, ut diximus, vetustius exemplar quodam modo repraesentat, secutus sum. Ceteras autem mendas corrigere non neglexi.

Huiusce exemplaris apographum saec. XVII exaratum et aliquot in locis emendatum reperire est in codice Parisino Bibl. Nat. lat. 11761, fol. 132 – 143v; illo usus esse videtur Mabillonius in edenda Vita.

2. Parisinus lat. 12607, olim etiam Corbeiensis, dein Sangermanensis 796|460|505, saec. XIII in., fol. 149r – 155v. Exscriptus est ex codice 1, sed tum ipse librarius, tum etiam corrector quidam recentior satis apte nonnulla emendaverunt.

[et ex officio typis impresso] 3. Exstat etiam in codice Bruxellensi 8932, fol. 234 – 238, inter apographa a maioribus nostris olim collecta, Vita B. Bertiliae primae abbatissae Calensis ex veteri libro officiorum eiusdem coenobii exscripta a P. Thoma Aquinate a S. Iosepho († 1649), Carmelita excalceato [Videre enim est in eodem codice, fol. 226 – 227, apographi illius apographum, quod Iohannes Bollandus incepit quidem, at non perfecit. In capite autem annotavit Bollandus: Accepi Parisiis a P. Thoma Aquinate Excalceato.] . Quisnam fuerit vetus ille liber, docet ipse Thomas in annotatione quam ecgrapho suo subiunxit, fol. 238: “Haec B. Bertillae Vita descripta est ex libro ecclesiastico veteris admodum impressionis, in quo sunt officia S. Batildis, S. Bertillae et aliorum qui in Kalensi coenobio coluntur. Est autem ibi in 24 lectiones partita, quarum 8 in die eius natali, 8 sequentes in dominica infra octavam et reliquae 8 in octava leguntur.” Iam vero minime dubito quin fuerit iste “liber ille ecclesiasticus veteris admodum impressionis” ipsum Officium beate Bathildis quondam Francorum regine, abbatie … de Kallis … fundatricis auctricisque. Necnon sancte Bartille virginis loci huius prime abbatisse, quod Parisiis apud Henricum Paquot, nullo indicato editionis anno, litteris gothicis impressum est. Quaecumque enim de suo exemplari profert Thomas, omnino in Officium illud conveniunt. Desunt in primis et in apographo Thomae et in officio impresso initium c. 4 et totum c. 9; sed et in officio divisa est Vita in lectiones viginti quattuor, quae eo prorsus modo in tres dies distributae sunt, quem tradit Thomas [Annotare iuverit in festo translationis S. Bertilae, quod 26 maii celebrabatur, lectiones etiam ex Vita desumptas esse, repetito nempe integro capitulo secundo.] . Ceterum idem est utrimque textus, eaedem lectiones variae. Exemplar istud, utut recens et mendarum minime expers, alicubi tamen verum textum nobis servasse videtur, ut cernere est v. gr. in loco c. 2, qui ex Vita Albini desumptus est; ubi verba saltem in orationis assiduitate laudabilis, quamvis a codicibus 1 et 2 absint, ab auctore Vitae Bertilae scripta crediderim. Quare huius exemplaris varias lectiones, non tamen apertas mendas, recensui.

[5] [et nos proferimus.] Vitae fragmenta nonnulla (c. 1, 4 integrum, 7), anno 1636 [Falsum est id quod dicit Rivet, Hist. litt., t. IV, p. 41, et post eum Lelong, Bibl. hist. de la France, t. I, p. 899, n. 14866, Vitam Bertilae iam anno 1629 editam esse ab Hugone Menardo “in observationibus in Martyrologium sanctorum ord. divi Benedicti, p. 372”. Hoc enim loco, i. e. p. 372 – 75, proprio stilo res a Bertila gestas breviter narravit Menardus, secundum ea quae legerat seu “expiscatus erat ex veteri codice ms. monasterii Corbeiensis”.] edidit Andreas Duchesne, Hist. Franc. script., t. I, p. 668 – 69, codice 1, ut videtur, usus.

Integram edidit Mabillonius, Act. SS. O. S. B., saec. III, 1 (1672), p. 21 – 26, “ ex mss. codd. Corbeiensis monasterii”, h. e. nostris 1, 2. Et quidem a lectionibus codicis 1 propriis plerumque recessit, ut codicem 2 emendatum sequeretur. Divisionem autem Vitae in novem lectiones sive capita eam instituit, qualem in codice 1 factam reppererat; quam et nos servavimus.

Ex Duchesnio longa fragmenta (c. 4, 7) desumpsit Bollandus, Act. SS., Ian. t. II, p. 734 – 35, num. 12 – 14; ex Mabillonio autem recudi fecit Bouquet, Rec. des hist., t. III, p. 575 – 76, ea ipsa excerpta, quae Duchesne olim ediderat; ex eodem Byeus noster, cum de S. Teutlehilde abbatissa Iotrensi scriberet, quaedam protulit [Act. SS., Oct. t. V, p. 118 – 19, num. 15 – 17.] .

§ II. De tempore S. Bertilae.

[6] [Conditum est Calense coenobium] Una in illustrandis S. Bertilae gestis occurrit controversia, quo anno prima condendi Calensis monasterii a S. Balthilde regina facta sint initia. Qua de re quamvis non semel satis fuse a viris doctis disputatum sit, eam tamen denuo ad trutinam revocare oportet, utpote quae nobis praecipui omnino sit momenti, cum ex sola huius temporis definitione colligi possit quo anno S. Bertila vita sit defuncta. Cum enim tradat auctor Vitae S. Bertilae illam annos quadraginta sex in abbatia Calensi vixisse, ideo, ut alii alio tempore, id est anno 646, 656, 657, 660 vel 662 eam huic coenobio a Balthilde regina praefectam esse statuerant, ita etiam eandem anno 692, 702, 704, 705 vel 708 mortem obiisse dixerunt.

[7] [non ante annum 658,] Iam vero id fundamenti loco ponendum est, Calense monasterium a Balthilde post mortem viri eius Chlodovei II, dico post annum 657 [Ostendit v. cl. Br. Krusch Chlodoveum II non anno 656, ut vulgo credebatur, sed exeunte anno 657 obiisse (Zur Chronologie der Merowingischen Könige, Forschungen zur deutschen Geschichte, t. XXII (1882), p. 455 sqq. Cf. infra, num. 8.] , esse conditum. Id enim testatur Vita Balthildis vetustior, in qua postquam c. 5 commemorata est mors Chlodovei II, inter ea, quae sancta regina iam vidua gessit, refertur c. 7 aedificatio Calensis abbatiae. Idem luculentius etiam traditur in Vita S. Bertilae, c. 4: His namque temporibus post discessum domni Chlodovei regis, religiosa et optima coniunx ipsius domna Baltechildis regina cum parvulo filio rege Chlothario inreprehensibiliter regnum gubernabat Francorum et ab omnibus pontificibus vel proceribus … diligebatur … Cum pontificibus autem et primatibus populi sui consilium accepit, ut in regali villa, quae dicitur Kala, monasterium construeret puellarum. Utraque autem Vita docemur primam ibi Bertilam constitutam esse abbatissam [V. Balthildis, c. 7; V. Bertilae, c. 4.] .

[8] [sed neque multo post,] Porro, ut non ante initium anni 658 aedificari coeptum est Calense monasterium, ita id non multo post factum est. Siquidem in Vita S. Eligii legimus, mortuo sancto Noviomensi episcopo, mane sequenti Balthildem cum filiis affuisse; [cum in illud delatum sit statim post mortem] celerique cursu, ait auctor, funeri accurrens, ingenti voce in fletum prorupit… Cumque diutissime feretro incumbens lamenta geminaret, rogat interim praeparari, quemadmodum corpus beati viri ad Cala monasterium suum transferret… Interea… satagebat omnimodis regina, ut quo modo corpus sancti viri in Cala monasterium suum transferret [Lib. II, c. 37; MG., Scr. rer. merov. t. IV, p. 721.] . Etsi autem de anno emortuali S. Eligii saepe multumque diversis sententiis est disputatum atque nuper quibusdam viris doctis res adhuc incerta visa est [Cf. v. gr. Wattenbach, Deutschlands Geschichtsquellen, t. I7, p. 126: “ Eligius, S. Eloy, † zwischen 659 und 665”.] , nobis tamen constat illum die 1 decembris anni 660 obiisse [Vita Balthildis, c. 5: suscepit ilico post eum filius eius Chlotharius quondam Francorum regnum.] . Age vero, non ita pridem res maximi in hac quaestione momenti definita est, Chlotarium III regem, qui Chlodoveo II nulla mora interposita in regno successit [Postquam haec ante non paucos annos scripseramus, non sine gaudio nuper vidimus hac de re nobiscum prorsus consentire v. cl. Br. Krusch (MG., Scr. rer. merov. t. IV, p. 640 – 41). Quoniam autem ipsius argumentorum momentis, etsi gravissimis, non omnis dubitatio quibusdam sublata est (cf. E. Vacandard, in Revue des questions historiques, t. LXXV, 594), non inutile duximus ea quae non melius, sed fusius, quam Kruschius fecit, exposueramus, in hoc commentario tradere, praesertim cum in annum, quo mortuus est Eligius, copiose nec tamen feliciter inquisivisset in his Actis decessor quidam noster (Oct. t. VII, p. 964 – 67).] , non a mense novembri anni 656, verum ab anno 657, et quidem non ante diem 10 octobris at neque post diem 16 novembris, initium regnandi fecisse [Krusch, Zur Chronologie, l. c.; J. Havet, Œuvres (1896), t. I, p. 99: Questions mérovingiennes, III.] . Unde cum, ut monuimus, non ante mortem Chlodovei II condi coeptum sit Calense monasterium, illud iam pro certo tenendum est Eligium minime, quod e decessoribus nostris quidam erat opinatus [Act. SS., Oct. t. VII, p. 966 – 67, num. 41, 42.] , die 1 decembris anni 657 obiisse. Brevissimo enim illo tempore, quod inter mortem Chlodovei II et hunc diem intercessit, [corpus S. Eligii,] minime potuit ita aedificari coenobium, ut recipiendo corpori S. Eligii paratum esset.

[9] [quem anno 660 obiisse] Anno autem 660 iam Mummolenum in Noviomensi sede mortuo Eligio successisse [Qui Eligium anno 665 mortuum esse dixerunt, id unico argumento eoque prorsus infirmo stabilire conati sunt, id est praeiudicata opinione Eligium annos circiter novemdecim in episcopatu vixisse (cf. Act. SS., l. c., p. 964, num. 36); confutantur autem egregie vel loco illo Vitae S. Eligii, in quo docemur Eligium usque ad initium regni iunioris Lotharii mansisse in corpore (lib. II, c. 1; MG., Scr. rer. merov. t. IV, p. 694). Qui autem fieri potuit ut annus 665 diceretur initium regni Chlotarii III, qui anno 657 regnare coepit, anno 673 obiit (cf. Havet, l. c.)?] docere videtur charta Emmonis Senonensis episcopi in gratiam monasterii Sancti Petri Senonensis edita [Mabillon, Acta, saec. III, 2, p. 613 – 15; Pardessus, Diplomata, t. II, p. 112 – 14, n. 335.] ; cui subscripsit Momolenus acsi peccator episcopus, et quae data est anno tertio regni domini Clotharii regis. Qui annus tertius cum a die 10 oct. | 16 nov. anni 659 ad diem 10 oct. | 16 nov. anni 660, ac proin ante annum 660 mortuus esset; dies enim emortualis 1 decembris certo constat [Cf. Act. SS., Oct. t. VII, p. 965, num. 37; Krusch, l. c., p. 640. Vid. etiam hos locos Vitae Eligii: l. II, c. 34: Interea cum iam propinquare profectionis salutarem diem sentiret, congregatis pridie kalendarum decembrium cunctis … discipulis suis, quos iam etsi non spiritu, corpore tamen incipiebat relinquere orphanos, ita exorsus est ad eos… Et relatis sermonibus quos inter se habuerunt hoc vespere Eligius et sui, narrat ibid., c. 36, mortuum esse sanctum statim… cum esset hora prima noctis seu initium diei 1 decembris (Krusch, t. c., p. 720).] . Verum quominus ita statuamus, obstat eiusdem Emmonis praeceptum monachis Sanctae Columbae Senonensis datum sub die septimo kalendas septembres anno tertio regnante domno Chlothario glorioso rege (h. e. die 26 augusti anni 660), et in quo inter subscripta nomina comparet Eligius episcopus [Mabillon, Annales O. S. B., lib. XIV, § 63, seu t. I, p. 448 – 49; Pardessus, t. c., p. 109 – 11, n. 333.] . Quoniam vero nihil occurrit, cur vel alterutrum ex his documentis, vel nomina iis subscripta, vel tempus quo data dicuntur, in suspicionem iure veniant [Ipsum praeceptum Emmonis in gratiam Sanctae Columbae Senonensis datum solus, quod sciam, in dubium obiter vocavit L. Levillain, Bibliothèque de l'École des chartes, t. LXII (1901), p. 490, annot. 3; quem ultro secutus est A. Coville, L'évêque Aunemundus (Lyon, 1902), p. 7 (= Revue d'histoire de Lyon, t. I, p. 355); cui sententiae, non sine quadam levitate propositae, optimo iure contradixit Br. Krusch, Neues Archiv der Gesellschaft für ältere deutsche Geschichtskunde, t. XXXI (1906), p. 359. Quod autem ait Bréquigny, Diplomata, t. I, p. 226, annot. 2, et post eum, ut solet, Pardessus, t. c., p. 111, annot. 1, in praecepto Emmonis, cui subscripsit Eligius, “quasdam subscriptiones scrupulum inicere”, id nihil est. Praecipuus enim scrupulus illi ortus est ex subscriptione Aunemundi “si is creditur Lugdunensis episcopus, qui neci traditus fuit sub Chlodoveo II iuxta Cointium…, auctores novae Galliae christianae et alios plures.” Iam vero quaecumque protulerunt tum Cointius et alii in confirmationem suae sententiae, tum Mabillonius (in Dissertatione de anno mortis Dagoberti I = Vetera Analecta, ed. in fol., p. 519, num. 18) et Pererius noster (Act. SS., Sept. t. VII, p. 728 – 29, num. 37 – 39) ut ostenderent Aunemundum anno 657 occisum esse, tum etiam v. cl. A. Coville (l. c., p. 23 – 24 = Revue, p. 371 – 72), ut annum 658 tueretur, haec perdifficilem quaestionem dirimere non videntur. Totius enim rei cardo in hoc denique tandem vertitur, quaenam sit fides habenda Eddio Stephano in hoc loco Vitae S. Wilfridi, c. 6 (BHL. 8889, ed. Raine, p. 9 – 10), in quo narrat martyrium Dalfini (= Aunemundi ?) archiepiscopi; atqui hoc saltem loco Eddii non summam esse auctoritatem vix negari potest; cf. B. W. Wells, in The English historical Review, t. VI (1891), p. 537.] , restat ut viam inquiramus qua binae istae litterae, in speciem inter se omnino pugnantes, ad concordiam reducantur. Haec autem inter alias, quae excogitari possunt, aptior videtur et veri similior, ut dicamus postquam die 26 augusti 660 praeceptum pro monasterio Sanctae Columbae editum erat, cui tunc subscripsit Eligius, eodem anno ante diem 10 octobris vel saltem 16 novembris confectas esse alteras litteras, quibus Emmo monachis Sancti Petri privilegia nonnulla indulgebat. Quarum cum exemplar authenticum subscripsisset Emmo, non solum praesentibus episcopis, si qui erant, subscribendum tradidit, sed etiam, ut ipse testatur [Ait enim: Quam etiam constitutionis nostrae definitionem, manus nostrae subscriptionibus roboratam, per fratres et conservos nostros abbates, perpetuis temporibus valituram, ut robustior maneat, vobis vel caeteris destinavimus insuper confirmandam, stipulatione subnexa.] , ad absentes episcopos per nuntios misit, ut hi subscriptione sua concessa privilegia confirmarent. Dum autem commissum munus exsequuntur nuntii et iter satis longum peragunt, moritur die 1 decembris 660 Eligius, atque Noviomum venientes nuntii iam Mummolenum in Eligii cathedra sedentem inveniunt atque ei subscribendas litteras porrigunt [Egregiam confirmationem acciperet coniectura nostra, si nomina omnia eorum, quibus inscriptae sunt istae Emmonis litterae, certo ita legenda essent, ut in editis leguntur. Haec enim est earum inscriptio: Dominis sanctis et summi culminis apicem pontificatus cathedrae specula praesidentibus in Christo fratribus, Senonicae civitatis comprovincialibus Chrodoberto, Farone, Bertoaldo, Audoeno, Gauzberto, Eligio, Emmo peccator… Verum monuit Brequigny pro Eligio forsan legendum esse Vigilio; siquidem litteras inscripsit Emmo comprovincialibus suis, in quorum numero minime erat Eligius, bene vero Vigilius tunc Autissiodorensis episcopus. Quicquid id est, cum res saltem dubia sit, ab hoc argumento afferendo abstinere malumus.] .

[10] [certo constat.] Habemus ergo Eligium die 1 decembri anni 660 obiisse, atque eo tempore Calense monasterium ita perfectum esse, ut illud monasterium suum Balthildis nominaret atque in eodem recipi possent sacrae Noviomensis episcopi reliquiae. Porro saltem ante finem anni 660 Bertila monasterio iam magno ex parte aedificato praefecta erat. Neque dubitationem nobis inicere possunt ea quae leguntur in Vita S. Bertilae, c. 4: postquam praeparato diligenter coenobio, animo revolvere coeperat S. Balthildis quamnam dignam reperiret, quae novae suae abbatiae praeficeretur, audita fama S. Bertilae, ilico, ut ait auctor, accepto concilio decrevit ut hanc super sanctas feminas, quas… in coenobio supranominato congregaverat, matrem constitueret; quod, Deo dispensante, postea perfecit. Nequaquam enim haec sollemnis formula [Cf. Sulpicii Severi Vita Martini, c. 2, 4: quod postea devotus implevit; quae verba centiens apud posteriores hagiographos recurrunt.] ita premenda est, ut intellegamus non exiguum effluxisse tempus antequam Bertila Calam adduceretur; quin immo ex Vita Balthildis, quae Vita Bertilae antiquior est et ab auctore istius est lecta, novimus breve illud tempus fuisse; scriptum est enim ibi, c. 7: coenobium magnum virginum aedificavit, ubi Dei famulam religiosam valde puellam Berthilanem in locum matris esse primam constituit.

[11] [Erraverunt ergo et Beda Venerabilis.] Neque tamen ita finem difficultatum attigimus. His enim, quae hactenus disputavimus, contradicit locus Bedae saepe saepius in hac controversia prolatus. Tradit vir ille venerabilis, quo tempore S. Hild, relicto habitu saeculari, secessisset ad provinciam Orientalium Anglorum atque inde ad monasterium Cale properare cuperet, tunc sororem ipsius Heresuid in hoc ipso monasterio regularibus disciplinis subditam vixisse; porro Hildam anno 680 e vita migrasse, cum esset annorum LXVI: quibus aequa portione divisis, XXXIII primos in saeculari habitu conversata esset et totidem sequentes in monachica vita Domino consecrasset [Hist. eccl. gentis Anglorum, lib. IV, c. 23.] . Bedae igitur si credideris, anno 646 vel 647 Heresuid regina, vivente etiamtum marito, in Calensi coenobio monialis erat facta; atque hoc ipso testimonio adducti sunt nonnulli, ut anno circiter 646 et fundatum a Balthilde illud coenobium, et Bertilam eidem praefectam esse asseverarent [Toussaints Du Plessis, Histoire de l'église de Meaux, t. I (1731), pp. 39 et 699 – 700; Alban Butler, The Lifes of the Fathers etc., ad d. 5 nov., in annot.] . Et ita quidem Bedae prorsus faciunt satis, sed documentorum Calensium, quae supra expendimus, nullam habent rationem. Frustra autem contendit Sharpius [Petrie-Sharpe, Mon. hist. brit., t. I (1848), p. 234, annot. b.] “adeo incerta esse tempora fundationis Calensis monasterii, ut difficile sit affirmare auctorem — id est Bedam — qui non procul ab illis temporibus vixit, alucinatum, praesertim in historia tam celebri, cuius sanctimoniales anglicanae tanta pars fuerunt.” Immo ostendisse mihi videor luculenta prorsus esse quae de origine monasterii in monumentis gallicanis leguntur; unde, si quid in hac re obscuritatis est, id ex solo Bedae testimonio oritur, viro britanno, qui si tempore rebus gestis propinquus est, ast non propinquior est quam auctores Vitarum Balthildis et Bertilae, loco autem multo erat remotior.

[12] [qui Calense coenobium iam anno 646/647 exstitisse putavit,] Ut tamen venerabili scriptori sua fides servaretur, conati sunt quidam [Le Cointe, Ann. eccl. Franc., t. III, p. 422, ad an. 656, VI; Mabillon, Acta, saec. III, 1, p. 25 in annot.; Placidus Porcheron († 1694), O. S. B., in sua Histoire de l'abbaye de Chelles, quae manu scripta servatur in maiore seminario clericali Meldensi; Gallia christiana, t. VII, col. 559; Longueval, Hist. de l'église gallicane, liv. X, ad an. 659; C. Byeus, in Act. SS., Oct. t. V, p. 119, num. 17 – 19; et inter recentiores Berthault, L'Abbaye de Chelles. Résumés chronologiques, t. I (1889), p. 14 – 17; C. Torchet, Histoire de l'abbaye royale de Notre-Dame de Chelles, t. I (1889), pp. 4, 15, 25.] Bedam inter et hagiographos nostros concordiam efficere. Quod ut consequerentur, protulerunt locum desumptum ex Vita S. Balthildis recentiore eaque saeculo IX conscripta, c. 18: Recolimus quidem… Chrodehildem… magni et antiqui Chlodovei regis coniugem, quae… cenobiolum in honore sancti Georgii sacrarum virginum in Kala prima construxit. Quod postea, quia ambitus ecclesiae strictior erat ad capiendum plurimum gregem sanctimonialium, a saepe memoranda domna Balthilde eversum est et basilica pergrandi spatio amplitudinis constructa; cuius medium altare… Unde pronuntiant scriptores laudati Heresuidam in Calensi monasterio a Chrodehilde olim constructo, quod postea, hoc est anno 656 [Annum 656 designant ex auctoribus allatis non pauci, utpote qui existimarent hoc anno mortuum esse Chlodoveum II; verum vide supra, num. 7. Alii ita rem definiunt, ut anno 656 monasterium construi coeptum sit, anno autem 659 vel 660 ita perfectum, ut inhabitari posset. Quidam tandem anno 662 aedificatum esse Calense coenobium asseverant (Yepes, Coronica general de la orden de San Benito, t. II, fol. 278, col. 3, 4; Cocquelin, Historiae regalis abbatiae Corbeiensis compendium, ed. J. Garnier, pp. 10, 30); ad quod unica ratione moventur, quia ad annum istum haec scribit Sigebertus Gemblacensis in Chronico: Bathildis regina, mater Lotharii, Corbeiam et Chalam monasteria Deo construxit (MG., Scr. t. VI, p. 325). Huiusmodi autem testimonium examinare neque libet, neque operae est pretium.] , Balthildis a fundamentis erectura erat atque auctura, religiosam vitam duxisse. Quibus immiscet Mabillonius [Acta, saec. II, p. 776, num. 7; saec. III, 1, p. 24, annot. c.] errorem satis mirandum, quem ideo hic reprehendere iuvat, quod sub tanti viri auspiciis in non paucos recentiores libros irrepsit; dicit enim ille non solum Heresuidam, sed et Hildam eius sororem sub regimine S. Bertilae Calae vixisse; atqui Hildam ab Anglia numquam discessisse, locuples testis est ipse Beda [Hist. eccl., lib. IV, c. 23; cf. quae de hoc loco scripsit Le Cointe, t. III, p. 423 – 24, ad an. 656, VI.] ; Heresuid autem, si umquam Calae versata est, quod mox inquiremus, certe ex unico teste Beda id solummodo accipimus eam ibi fuisse anno circiter 647 ac proin plus decem ante annis, quam a S. Balthilde coenobium aedificaretur atque eidem praeficeretur S. Bertila. His obiter explicatis, ad propositum redeamus.

[13] [et interpolator Vitae S. Balthildis,] Videndum igitur fidesne adhibenda sit interpolatori Vitae S. Balthildis, ubi scribit Calense monasterium non a Balthilde primum aedificatum esse, sed a Chrodehilde regina olim conditum et ampliore forma a Balthilde renovatum esse. Id quidem, etsi verum esset, veri tamen non videretur simile. Quis enim sibi persuadeat coenobium illud, ad quod anno circiter 647 ex Anglia filiae regum certatim convolabant, et ita exiguum fuisse ut coenobiolum diceretur, et praesertim ita ignobile, ut nusquam alias de eo sermo fieret, ne ab iis quidem, qui de constructo a Balthilde monasterio posteros docuerunt? Ut enim omittamus tum Gregorium Turonensem, qui de hac re prorsus silet [Silet et auctor Chronicorum quae Fredegario tribuuntur, item auctor Libri historiae Francorum.] , tum Vitam Chrodehildis, utpote quae nullius auctoritatis sit neque saeculo X antiquior, coenobium aliquod Calae a Chrodehilde conditum esse prorsus ignorare videntur vetustiores Calenses scriptores, auctores dico tum Vitae S. Bertilae, tum Vitae A S. Balthildis. Quin etiam ea uterque profert, ex quibus iure colligamus a Balthilde primam omnino factam esse monasterii fundationem. Ita Vita S. Bertilae c. 4: His namque temporibus, post discessum domni Chlodovei regis, religiosa… domna Baltechildis regina… consilium accepit, ut regali villa, quae dicitur Kala, monasterium construeret puellarum… Complacuit consilium universis (pontificibus et primatibus populi) ac consensum ei omnes prebuerunt. At illa… sub omni celeritate monasterium ibidem construere praecepit.

Non aliter Vita Balthildis vetustior, c. 7: Quod etiam et ipsa velud proprias… Dei casas, id est Kala in Parisiaco, a Deo sacratas puellas, coenobium magnum virginum aedificavit, ubi Dei famulam religiosam valde puellam Berthilanem in locum matris esse primam constituit. C. 8: Quid ad Iotro monasterio, unde illas sacras virgines cum prefata domna Berthilane abbatissa ad Kala suo monasterio accersivit? C. 10: Erat enim eius sancta devotio, ut in monasterio, quem prediximus, religiosarum foeminarum, hoc est in Kala, quam ipsa aedificavit, conversare deberet.

[14] [qui idem coenobium a S. Chrodehilde conditum dixit.] Restat locus in quo vetustus auctor de S. Chrodehilde loquitur, c. 18; ubi inter ceteras piae reginae laudes hanc profert quod aecclesias in honore sancti Petri Parisius et sancti Georgii in coenobiolo virginum in Kala prima construxit. Quibus verbis S. Georgii in coenobiolo virginum, seu, ut habet alter ex codicibus manu scriptis, S. Georii ad cenobiolum virginum, id solummodo indicasse videtur auctor, qui post mortem Balthildis scribebat, eo loco a Chrodehilde aedificatam esse ecclesiam Sancti Georgii, in quo postea conditum est — utique a Balthilde — coenobium monialium Calense. Aliter quidem intellexit qui Vitae novam editionem saeculo IX paravit, et scripsit: Ecclesiam quoque in honore sancti Petri ubi religio monastici ordinis vigeret, Parisius fecit, necnon et cenobiolum in honore sancti Georgii sacrarum virginum in Kala prima construxit. Quod postea, quia ambitus ecclesiae strictior erat… Atque hic infersit editor carolingicus narrationem quandam de condito a Balthilde monasterio, quae narratio in vetustiore Vita minime legebatur. Porro ut non praefracte negari velim ea, quae hic narrat recentior S. Balthildis laudator et post eum moderni multi, ita ipsius sententiam ex falsa interpretatione Vitae prioris exortam esse puto, atque cum his quae a scriptoribus antiquis tradita sunt magis consentire censeo sententiam illorum, qui a Chrodehilde solam Sancti Georgii ecclesiam, a Balthilde autem ipsum monialium coenobium primum exstructum esse dixerunt.

[15] [Illustre monasterium] Igitur Beda aliqua in re errasse dicendus est; quod non ita mirum videbitur, si reputaverimus eo tempore, quo scribebat vir venerabilis, id est circiter anno 730, plurimum et quidem ab amplius quinquaginta annis invaluisse apud Britanniae Saxones famam Calensis monasterii. Quod testatur tum Vita S. Bertilae, c. 5: Nec solum ex vicina provincia sed etiam ex transmarinis partibus ad eam (Bertilam)… cum summo amoris desiderio plurimi viri ac fȩminae festinabant, et c. 6: Tantumque fructum per eam magnum Dominus contraxit, ut etiam ab transmarinis partibus Saxoniae reges illi fideles ab ea per missos postularent, ut illis de suis discipulis… dirigeret, tum ipse Beda, Hist. eccl., lib. III, c. 8: Nam eo tempore — id est saeculo VII iam provecto, quando Earcongota, filia regis Earconbercti (640 – 664) in Brigensi monasterio Sanctae Farae Domino serviebat — necdum multis in regione Anglorum monasteriis constructis, multi de Britannia monachicae conversationis gratia Francorum vel Galliarum monasteria adire solebant; sed et filias suas eisdem erudiendas ac sponso caelesti copulandas mittebant, maxime in Brige et in Cale et in Andilegum monasterio. Ubi autem postea (lib. IV, c. 23) de Heresuida scripsit vir in rebus anglicis atque northumbricis magis certe quam in gallicis versatus, facile potuit pro alio monasterio, — cuiusmodi quaedam utique tempore Heresuidae exstabant, — celebre illud Calense nominare. Quid quod forsan cum Pagio [Crit. Baronii, ad an. 680, XXI. Vid. quae scripsit Pagius ibid., XV sqq. et ad an. 705, XVIII – XX.] conicere fas est Bedae errandi ansam dedisse ipsa Vitae S. Bertilae verba, quae modo recitavimus ? Quod eo minus mirabile est, quod is etiam locus ab ipso Mabillonio perperam intellectus est. Scripsit enim ille in annotatione ad verba allata c. 5: “ Has inter fuere SS. Hilda, Hereswita et aliae ex Britannia insula.” Iam vero illud saltem extra controversiam est, Heresuidam, si umquam Calae vixit, certe eo multo ante tempore venisse, quam Bertila e Iotrensi monasterio ad Calense transiret.

[16] [rexit S. Bertila ab an. 658/660 ad an. 705/706] Venit ergo Calam Bertila nostra post annum 657 et ante mensem decembrem anni 660, ibidemque ilico abbatissae munus gerere coepit. Quo in munere cum annos quadraginta sex vixerit, anno circiter 705 vel 706 mortem obiisse dicenda est. De die obitus tacet quidem Vitae scriptor; est autem cur credamus hunc fuisse 5 novembris, quo die in martyrologio Calensi, de quo infra, festivitas S. Bertilae inscripta est, dum die 26 maii in eodem monasterio colebatur memoria translationis eiusdem sanctae.

§ III. De cultu S. Bertilae.

[17] [Reliquiae S. Bertilae] Statim post sanctae obitum coepisse loci incolas ipsius intercessionem postulare, testis est Vitae auctor, c. 8 extr. Quam piam venerationem per quinque sequentia saecula continuatam esse ut probabile est, ita vix ullo documento est proditum quantum vel quibus modis ei sit exhibita. Unum dumtaxat aetatis antiquae quidem, etsi non satis certae, testimonium habemus in vetere illo sacramentario ex quo missam de S. Bertila nonis novembribus cantari solitam edidit Mabillonius [Ann. O. S. B., t. II, append. I, p. 691.] . Postea non ante extremum saec. XII Bertilae nomen iterum comparet, [anno 1185 elevatae;] quando, procurante Maria de Duny abbatissa, translatae sunt die 26 maii 1185 ipsius reliquiae. Dolemus periisse translationis seu potius elevationis huius monumentum in membranis exaratum, quod anno 1185 simul cum sacris lipsanis in reliquiario collocatum est et anno etiam 1711 supererat; in quo narrabatur translationem regnante Philippo Augusto factam esse a Mauritio de Soliaco, Parisiensi episcopo, coram magna populi multitudine, praesentibus Maria de Duny abbatissa, Emelina thesauraria, Adelaide de Aneto et aliis nobili genere oriundis. Aperto tunc Bertilae sepulcro, quod sub ecclesia Sancti Georgii situm erat, collecta sunt sacra virginis ossa et in arca reposita; quae arca sollemniter in maiorem monasterii ecclesiam, quae B. V. Mariae sacra erat, translata est ibidemque prope reliquias S. Balthildis collocata [Cf. Torchet, op. cit., t. I, p. 110. Quae hoc loco et aliis infra afferendis tradit v. cl. Torchet de S. Bertilae reliquiis, ea iam protulerat pridem Les reliques de Notre-Dame de Chelles, in Bulletin de la Société d'archéologie de Seine-et-Marne, t. IV (1867), p. 271 – 93.] . Abhinc autem maior in dies sanctis Bertilae lipsanis habitus est honor.

[18] [his recipiendis novae capsae fabricatae saeculo XVI,] Anno igitur 1508 fecit Maria de Reilhac abbatissa capsam totam argenteam gemmisque ornatam, in qua caput Bertilae, a reliquo corpore avulsum, inclusum est [Torchet, Histoire, t. I, p. 235.] . Anno vero 1544, cum, grassante bello inter regem Franciae Franciscum I et Carolum V imperatorem, regis copiae prope Calam castra posuissent perterritaeque moniales Parisios confugissent, paucis post diebus incolumes suo monasterio redditae, postquam nihil etiam de reliquiis, chartis ceterisque rebus, quas secum detulerant, periisse cognoverunt, in grati animi testimonium statuerunt ut pro veteribus sanctorum suorum capsis, quae paene disruptae erant et gemmis suis misere orbatae, novae eaeque ornatiores conficerentur. Et ea quidem, in quam sacra Bertilae ossa translata sunt, partim argento, partim ligno deaurato fabricata erat, decorata autem et gemmis pretiosis et imaginibus cum S. Bertilae, tum aliarum duodecim virginum [Ibid., p. 261 – 65.] . Facta est translatio die 29 martii 1545 a Iohanne Goudequin, priore Sancti Lazari et visitatore monasterii Calensis, praesentibus Iacquelina Amignon vicaria generali Calensi, Roberta Turquin priorissa ceterisque monialibus. Die 15 iunii 1614 maxillam inferiorem S. Bertilae abstulit Maria de Lotharingia abbatissa et dono misit Iohannae de Borbonio abbatissae Iotrensi; quae ritu sollemni venerabile illud pignus die 27 iunii eiusdem anni recepit et in suum monasterium transtulit [Haec nos docuit b. m. F. A. Denis canonicus Meldensis, qui monuit ita ex documentis authenticis corrigenda esse quae tradit T. Du Plessis, Histoire de l'église de Meaux, t. I, p. 39; ubi res anno 1612 acta esse dicitur.] . Unde factum est ut postea hic dies 27 iunii in abbatia Iotrensi celebris esset S. Bertilae memoria [Cf. Officia propriorum festorum regalis abbatiae Iotrensis (Parisiis, 1625), p. 57 – 65.] . Cum autem vergente saeculo XVIII publicata esset antiqua Iotrensis abbatia, sacra haec maxilla una cum alio osse S. Bertilae et ceteris reliquiis Iotrensibus in parochialem vici illius ecclesiam pie translata est, in qua postea diligenter est conservata.

[19] [saeculo XVII,] Sed ut ad Calam redeamus, novam ibi iterum capsam eamque totam argenteam et affabre elaboratam S. Bertilae fecit Magdalena de la Porte abbatissa; in quam sanctae reliquias transtulit die 22 iulii 1665 Henricus de la Motte-Houdancourt, Ausciensis episcopus idemque Annae Austriacae magnus eleemosynarius. Aderat ille Bossuetius, Mettensis tunc archidiaconus, qui ipso die S. Bertilae laudes praeclara, ut asserunt, oratione extulit [Cf. Torchet, op cit., t. II, p. 53 – 54.] . [saeculo XVIII semel] Elapsis deinde annis circiter quinquaginta, cum statuisset abbatissa Agnes de Villario capsam istam reficere et magis exornare, aperuit eam die 16 iulii 1711 vicarius generalis Parisiensis Vivant; in qua corpus Bertilae paene integrum repperit simul cum chartis, quae de translationibus an. 1185, 1544 et 1665 peractis testabantur et reliquias authenticas esse demonstrabant [Ibid., p. 99 – 100. Chartae istae non supersunt.] . Caput tamen S. Bertilae, ut iam monuimus, a reliquo corpore separatum erat et in reliquiario argenteo reconditum. Huic asservando pulchriorem capsam ex argento inaurato in similitudinem capitis fabricatam procuravit Ludovica Adelais d'Orléans abbatissa; qua praesente, ab Eligio Ledoux, priore Sanctae Crucis Calensis, sacrum caput die 18 novembris 1721 in novum reliquiarium est translatum [Ibid., p. 302. Monumentum huius translationis inclusum servatur in hodierna capsa S. Bertilae; huius apographum vidi in archivo episcopali Meldensi.] .

[20] [atque iterum,] Ea autem semper fuit Calensium in sanctas suas Balthildem et Bertilam pia religio, ut tunc etiam, quando extremo saeculo XVIII res gallicae funditus eversae sunt, cum quaecumque in ecclesiis reperta erant metalla pretiosa vel gemmae ablata essent et in rei publicae usum abrepta, non solum ipsas reliquias diligenter servaverint incolae et piis honoribus sint prosecuti, sed et his ipsis turbulentis temporibus, id est die 3 ianuarii 1793, publice decreverint, ut novae capsae sacris ossibus fabricarentur. Supererant tum solummodo arcae quercinae, ferreis laminis munitae, in quibus conditae erant reliquiae et quae, postquam publicatum erat monasterium, ad ecclesiam parochialem Sancti Andreae erant translatae. His arcis recipiendis factae sunt capsae et ipsae ligneae, non splendidae quidem, ut olim, neque indecorae tamen, utpote auro sculptisque ornamentis aliquantum ornatae; sed et in summa utriusque parte posita erat hinc S. Balthildis, illinc S. Bertilae imago. Quae capsae, ablatis iam istis imaginibus, hodie quoque in dicta ecclesia parochiali conservantur [Torchet, t. II, p. 255 – 56; cf. ibid., p. 302.] . Videntur in eadem ecclesia reliquiaria duo [Ibid., pp. 87 et 306.] in modum capitis anno 1822 efformata ad imitationem eorum, [saeculo XIX.] quae olim in thesauro monasterii servabantur argento inaurato efficta, et in quibus capita SS. Balthildis et Bertilae erant inclusa. Et caput quidem S. Bertilae in hoc novo reliquiario quievisse videtur ab anno 1822 ad annum 1826; quo tempore vir rev. Pruneau, Meldensis canonicus, iussu ill. episcopi Victoris de Cosnac, Calenses reliquias visitavit et, aperta maiore capsa S. Bertilae, in ea caput etiam beatae abbatissae recondidit die 1 octobris 1826. Semel postea aperta est illa capsa, die 13 iulii 1853, ab ill. episcopo Augusto Allou; qui reliquias recognovit [Ibid., p. 302. De hac recognitione litterae testimoniales scriptae sunt, quas in ipsa capsa reposuit episcopus. Harum apographum vidi in archivo episcopali Meldensi.] , recensuit, quasdam etiam seposuit et sibi reservavit. Ex quibus claviculam sanctae dexteram monialibus benedictinis restauratae abbatiae Iotrensis, os metatarsianum episcopo Porphyrensi, qui tum SS. DD. Pii papae IX sacrista erat, alia etiam aliis [Particulas quasdam reliquiarum S. Bertilae acceperunt parochiae nonnullae dioecesis Meldensis. Vid. etiam infra, num. 25.] dono misit episcopus.

[21] [Baculus sanctae olim servatus.] Quod si addiderimus olim in abbatia Calensi conservatum esse baculum abbatialem, qui S. Bertilae fuisse ferebatur [Ita Placidus Porcheron († 1694) in laudata historia manuscripta monasterii Calensis, p. 17: “On garde aussi dans la même abbaye sa crosse (i. e. Bertilae), à laquelle on a attaché une petite plaque d'argent doré, où est gravée (sic) ces paroles: Onus onerum. Les caractères sont de 400 ans ou environ.”] , omnia lector habebit quae de reliquiis sanctae nostrae dictu digna videbantur.

[22] [Dies eiusdem festi in Calensi coenobio,] Quinam vero eiusdem sanctae sacri olim fuerint dies, optime novimus ex martyrologio ipsius abbatiae Calensis, quod nunc inter codices manu scriptos bibliothecae Bernensis conservatur sub num. 418. In quo codice, — ut omittam regulam S. Benedicti, lectionarium, necrologium, — invenire est fol. 6 – 78 martyrologium Usuardinum saeculo XIII exaratum secundum exemplar quod, ut videtur [Nam a. d. II kal. iul. scriptum est manu prima in ipso textu: Ipso die dedicatio monasterii Sancte Marie Edere.] , erat monasterii Beatae Mariae de Hedera [De quo cf. Gall. christ., t. VII, col. 602.] . Postquam autem istud apographum Calam delatum est, suis locis additae sunt ipso saeculo XIII nuntiationes dierum festorum qui in Calensi abbatia agi consueverant. Inter quos notandi nobis sunt duo: 1) nonis novembribus: Eodem die festivitas sancte Bertile virginis atque abbatisse, et 2) VII kal. iunias: Eodem die translatio sancte Bertile virginis atque abbatisse [In kalendario, quod in capite codicis (fol. 1 – 5) exaratum est, iisdem diebus similes etiam nuntiationes saeculo XIII additae sunt.] . Haec est autem translatio, quam anno 1185 eodem die 26 maii factam esse diximus [Supra, num. 17.] . Iam vero eosdem dies 5 novembris et 26 maii celebrandis tum festivitati tum translationi S. Bertilae Calenses moniales postea fideliter addixisse, testantur officia propria ad usum abbatiae prelo impressa, de quibus superius [Supra, num. 4, 3°.] . Contra in assignandis diebus Bertilae sacris ab hoc antiquitatis more recesserunt scriptores moderni bene multi. Festivitatis enim dies sollemnis, qui a multis 5 novembris recte dicitur [Ita v. gr. Chastelain, Martyrologe universel (1709), Martyrologia Parisiense anni 1727, Autissiodorense anni 1751, Ebroicense anni 1772 etc.] , a nonnullis tamen nescio quam ab causam in 4 novembris translatus est [Ita Menardus in Martyrologio Benedictino (1629), Bucelinus in Menologio Benedictino (1655), Arturus a Monasterio in Sacro Gynecaeo (1657), alii.] . Maior etiam est in die translationis discrepantia, dum alii — et vere quidem — hunc VII kal. iunias seu 26 maii, alii XVII kal. iunias seu 16 maii [Proprium sanctorum regalis et inclyti monasterii B. Mariae de Calis (Parisiis, 1623).] , alii VI kal. iulias seu 26 iunii [Officia propr. fest. regalis abbatiae Iotrensis (1625), p. 62; cf. etiam Bucelinum, op. cit. ad d. 27 iunii. Meminisse iuverit die 27 iunii solitas esse moniales Iotrenses celebrare non illam quidem translationem, qua anno 1185 corpus Bertilae primum elevatum est, verum translationem sacrae eius maxillae, quae anno 1614 die 27 iunii e Calensi monasterio in Iotrense devenit; cf. supra, num. 18.] , alii VII kal. novembres seu 26 octobris [Dubois, Historia ecclesiae Parisiensis, t. I (1690), p. 201, IX; Gall. christ., t. VII, col. 559.] illius memoriam fieri affirmant.

[23] Utroque die, hoc est 5 novembris et 26 maii, fiebat in abbatia Calensi officium sollemne cum lectionibus, antiphonis et hymnis propriis. De lectionibus iam dixi supra [Num. 4, 3°.] . Antiphonae ad vesperas, item invitatorium, antiphonae et responsoria ad matutinum scripta sunt versibus hexametris leoninis; antiphonae vero ad laudes prosae sunt, excepta antiphona ad Benedictus, quae est rythmica. Incipit illud officium (Ant. ad vesp.): Da mihi, Christe pie, verbi dator atque sophie [In Repertorio suo hymnologico recensuit v. cl. U. Chevalier solas antiphonas primi nocturni (Repert. hymn., num. 26330; ubi non 6 × 4 sed 6 × 2 scribendum erat).] , continetque versus metricos sexaginta novem, rythmicos septem [Si hymnos non annumeres.] . Cum autem haec carmina neque valde antiqua sint neque optima, et nihil prorsus referant, quod non melius et uberius in Vita Bertilae legatur, ab iis exscribendis abstinebimus [Misit ad Bollandum laudatus P. Thomas Aquinas a Sancto Iosepho apographum non totius quidem officii, sed earum partium, quae carmine scriptae sunt; quod apographum invenire est in codice Bruxellensi 8932, fol. 239.] . Hymnos duos habet officium, quorum hoc est initium: Te, Christe, nostra cantica [Chevalier, Repert. hymn., num. 20037.] et: Bertillae nunc praeconia [Ibid., num. 2478.] . Praeterea alibi legere est hymnos alios quattuor, quorum tres a Iosepho Rosset compositi sunt [Ibid., num. 3519, 5190, 15905.] , quartus inter innumera carmina Simonis Gourdan ineditus iacet [Ibid., num. 2477.] .

[24] [in monasterio Iotrensi,] Hactenus de cultu S. Bertilae in ipso Calensi monasterio. In Iotrensi etiam illi honores sacros delatos esse atque festum ipsius die 27 iunii celebratum iam diximus; quando autem celebrari coeptum sit, nescimus. Veri tamen est simile id, quod legimus in libello cui titulus: Officia propria insignis ecclesiae Meldensis SS. DD. Pii PP. IX iudicio, correctioni et sanctioni … proposita (Parisiis, 1855); in quo, p. 94: “Eius (Bertilae) cultus ab immemoriali aetate in monasteriis Calensi et Iotrensi viget;” quod autem ibidem subiungitur: “in tota dioecesi nostra ab anno 1834,” id non ita verum est. [in dioecesi Meldensi.] Abest quidem omnis Bertilae commemoratio a breviariis Meldensibus an. 1546, 1650 et 1834 impressis; verum iam in breviario anni 1713 inscripta est Bertila ad diem 5 novembris sub hac rubrica “Memoria et lectio” [Quae lectio propria est atque ex Vita Bertilae desumpta.] , tum etiam in Ordine divini officii recitandi iuxta ritum Meldensem, cuius exemplar prae manibus habemus “pro anno Domini 1827” editum, ad eundem diem non iam quidem lectio propria praescribitur, sed saltem “commemoratio S. Bertilae virginis ad Laudes et ad Missam”. Tandem vero in Officiis propriis ad usum insignis ecclesiae Meldensis, quae anno 1856, approbante SS. DD. Pio IX, edita sunt, assignatum est eodem die S. Bertilae festum duplex cum tribus lectionibus propriis ex Vita desumptis.

[25] [Cultus S. Bertilae in Belgio.] Extra Meldensem dioecesim num publicam venerationem adepta sit S. Bertila et qualem, non comperimus. Unum tamen occurrit memoratu haud indignum. In Limburgi belgici vico dicto Grand-Jamine, haud procul a Sancto Trudone, celebris est sanctae nostrae memoria [Cf. opusculum: Vie de Sainte Bertille, vierge, première abbesse de Chelles, au diocèse de Meaux, particulièrement honorée le 2e dimanche de mai dans l'église de Grand-Jamine. Saint-Trond, 1883, 32°, 8 pp.] ; cuius etiam reliquias ab ill. episcopo Allou vici parochus olim accepit. In altero autem eiusdem Limburgi vico, qui Rosmeer vocatur et Belisiam inter ac Traiectum iacet, colitur etiam — et quidem a tribus iam saeculis — sancta quaedam Bertila. Ad quam honorandam non solum celebrant quotannis incolae sollemnem, sit venia verbo, novenam, quae die 1 maii ducit initium, sed et toto anni tempore multi undique, ut ferunt, illuc confluunt pii peregrini. Quod si de sancta sua incolas interrogaveris, respondent alii eandem illam esse, quae in Grand-Jamine colitur; alii eam esse “Matrem trium sororum”; alii indigenam eam fuisse asseverant; ad quod comprobandum argumentum proferunt viri boni, quod referre iuvat: cum in vico isto exstet puteus, cui nomen “Puteus S. Bertilae”, id more illo vulgarium hominum sollemni explicant ideo sic appellatum esse puteum quod, ipsa Bertila apprecante, ibi aqua miraculo manaverit. Addunt etiam sanctam suam minime esse abbatissam illam Calensem; suae enim sanctae imaginem se habere, quae thoracem solummodo repraesentet (vernacule un buste); ex quo intellegere est, aiunt, inferiorem corporis partem morbo peresam esse, quod in Bertila Calensi accidisse minime traditum est. Porro missis huiusmodi ineptiis, pronus utique sum ad coniciendum nequaquam Calensem abbatissam, quae in Belgio vix cognita erat, in vico Rosmeer veneratam esse, verum nostratem illam S. Bertilam, quae coniux exstitit S. Walberti comitis et mater SS. Waldedrudis et Aldegundis. Quod si quis contendat eandem Bertilam primitus ab incolis etiam vici Grand-Jamine cultam esse, recentius vero, faciente aliquo semidocto, pro illa coli coepisse Calensem abbatissam, ipsi equidem contradicere non ausim.

VITA S. BERTILAE

Bertila virgo et prima abbatissa Calensis (S.)

BHL Number: 1287

FORTUNATUS

Edita ex 1. codice Parisiensi 18296, collato cum 2. codice Parisiensi 12607 et cum 3. officio typis impresso; cf. Comm. praev., num. 4. — Adiectae sunt variae lectiones ex editione Mabillonii (= M) et ex Vita S. Albini a Venantio Fortunato conscripta (= F).

[1] [Vitae sanctae Bertilae abbatissae Chellensis, titulus suppletus in 1 saec. XVII; Incipit vita beate Bertile virginis Calensis cenobii abbatisse 2.] Religiosa vita sanctarum virginum quanto est meritis clarior, [Vita S. Albini, V, 10.] tanto est voce crebrior [celebrior 3.] , et populorum ore laudabilior; quia, dum bonae conversationis exemplum ceteris tribuit, in laude sua linguas excitat [excitant 1, 2 ante corr.] singulorum. [Bertila Suessonica, Vita S. Albini, V, 11.] Igitur beata Bertila [Bartilla 3 et sic deinceps.] virgo Suessonicae provintiae indigena, nobilibus parentibus oriunda, immo digni germinis dignissima proles emergens, decus quod sumsit ex genere, felicis vitae meritis ampliavit, dum in illa et quo glorificaretur Christus elegit, et quod imitarentur multi [multa 3.] , effulsit. Quae inter ipsa novellae iuventutis exordia, [Ibid., V, 12.] tantae [tanto 2 post corr., F.] fidei fervore flagravit, ut parentes, ad quorum desiderium solet infantia festinanter recurrere, pro amore Christi voluntarie reliqueret, et mox ut per aetatem adulescentiae intellȩgere potuit, Christum Dominum concupivit, et in eius servitio pleno cordis affectu se tradere deliberavit. [approbante S. Audoeno,] Quam [Que 3.] et percunctante [percunctanti 3, M.] cuidam fidelissimo viro Dadone [Dadon 3; Dadoni M.] , cognomento Audoeno [Episcopo Rotomagensi an. 641 – 684. S. Audoenum in pago Suessionensi versatum esse, in quo vivebat Bertila puella, vel ex eo facile intellegitur, quod ipse cum fratribus in hoc pago natus erat.] , si vellet Christo servire, grato animo respondit illam se ab infantia habere devotionem, ut Dei filium Christum promereret [promereretur 2 post corr., 3, M.] adipisci sponsum; sed hoc pandere publice parentibus suis non audebat, eo quod cognosceret ab ipsis esse eis valde contrarium, quodque magis impedirent contradicendo quam consentirent annuendo. Iam autem divinum in tenera aetate astute tenebat consilium, et secretius Dei assidue deprecabatur auxilium, ut eius pietas faceret compendium, [Iotrense coenobium adit;] qualiter, ipso ordinante, congrue ad sanctarum feminarum consortium vel ad earum perduceretur coenobium. Cuius devotioni pietas divina consulens, quae in se sperantes numquam derelinquid, mox adfuit ei divina gratia in auxilium, et ex propriis parentibus vel etiam germanis in consensione devotos effecit; qui assentientes exhortati [hortati 3.] sunt eam, ut in sancta devotione persisteret et se integram Domino virginem consecraret. [Iudith 13, 17.] Cui et sponte dederunt solatium [auxilium M.] , inspirante [imperante 3.] Domino, et eam cum festinatione iuxta eius votum ad monasterium puellarum, quod vocatur Iotrus [Jouarre (dép. Seine-et-Marne). Haud multo ante tempore conditum erat hoc coenobium ab Adone, fratre S. Audoeni. Cf. Vita S. Columbani, lib. I, c. 26 (MG., Scr. rer. merov. t. IV, p. 100).] , perduxerunt, et domnae Teutlehildae [Trudecilde 3.] abbatissae [De qua Act. SS., Oct. t. V, p. 114 – 20.] commendaverunt, a qua cum sanctis feminis honorifice recepta est.

[2] [in quo pie vivens] [Lectio II. 1.] Igitur agens nobilis puella Bertila multiplices Christo gratias, cuius pietas eam a saeculi fluctibus ereptam ad portum felicis coenobii perduxerat, ab illo die in eodem loco tanta animi humilitate Domino placituram [placitura M.] se subdidit, [Vita S. Albini, V, 13.] ut, salva morum honestate, nihil de ingenuitatis natione superbiret, ibique quam origo nativitatis liberam genuit, famulam voluntas [ita F, M, 2 post corr.; voluntatis 1; voluntate 3.] addixit [ita F, 2 post corr.; adduxit 1, 2 ante corr., 3..] . In quo sancto coenobio sub norma sanctae regulae ita admirabilem atque laudabilem habuit conversationem, ut velox esset in [ad 3.] sancta seniorum oboedientia, et ad cursum divinum vel ad orationem cum fervore mentis devotissime festinaret. Cum omni enim gravitate et mansuetudine seu temperantia admirabiliter conversabatur in sancta congregatione, timorem vero Dei [divinum M.] semper prae oculis habens, ambulabat in corde perfecto et puritate confessionis, humilis atque oboediens, suis semper complacens senioribus, et in quocumque ministerio iubebatur a matre senioribus deservire, idipsum fidelissime et cum bono animo, consolante gratia divina, absque murmurio [murmure 3.] studebat adimplere omnia quae sibi fuerant iniuncta. [IV Reg. 20, 3., Ibid. V. 14.] Profitiebat denique in ea exercitationis cotidianae profectus, ita ut ultra se semper ascendens, non solum meritis reliquas vinceret, sed de domito corpore potius triumpharet. [Ibid. V. 15.] Quis enim nunc recolere aut dicere valet, quantum illo in tempore fuerit praedicta Christi famula Bertila in ieiunii parcitate praecipua, in vigiliarum dilectione propensior, in [(in-profusior) om. 1, 2, M.] orationis assiduitate laudabilis, in caritate profusior [(in - profusior) om. 1, 2, M.] , in lectione sanctae Scripturae sollicitior, in miserationis opere singularis? [Ibid. V. 16.] Erat namque ad oboediendum in iuventute moribus senex et ad calcanda vitia matura, ita [om. 3.] ut in ipso iuvenili tyrocinio senibus esset exemplum, consodalibus solatium, iunioribus sanctorum demonstratrix gressuum. Totum voluit esse in Christo et cum Christo quod vixit. [Ibid. V. 17.] Non oculum voluptati, non aurem ludibrio, non animum accommodans voluptati [ita 1, 2, 3; levitati F.] , semper se regens anchora gravitatis, talem se intra septa monasterii tractavit, ut esset in multis utilitatibus matri spiritali similis. [primas post abbatissam partes agit.] Cuius ministerium fidelissimum considerans abbatissa, saepius ei maiorem curam atque graviora quae sub ipsa erant, iniungebat. ut dum ipsa sanctȩac religiosȩ in multis conversabatur, de cȩteris sororibus sub ditione suae matris piam gereret ista sollicitudinem; infirmorum, infantum, immoque ospitum ei frequentius cura commendabatur [Cf. Regula S. Benedicti, c. 31 (de cellarario): Infirmorum, infantum, hospitum pauperumque cum omni sollicitudine curam gerat. Quae leguntur totidem verbis c. 20 “Recapitulationis” Regulae S. Caesarii Arelatensis ad virgines (P. L., t. LXVII, col. 1121); sed hoc caput et sequens c. 21 genuina non sunt; cf. C. F. Arnold, Caesarius von Arelate (Leipzig, 1894), p. 500 – 502. Videndum porro utrum scriptor Vitae ipsam Regulam S. Benedicti an exemplar interpolatum Regulae ad virgines legerit; quod certo definire non possum.] . Quae omnia grato atque aequo animo ita benignissime adimplebat, quasi divinitus ei imperata fuissent. In omnibus itaque offitiis monasterii electa ipsa a Domino, post matrem abbatissam praesulatum regiminis tenebat, et absque ulla [illa 1, 2 ante corr.] reprehensione pro amore Dei omnem oboedientiam explebat; sobrietatem autem et pacem ita iugiter inconcussa tenebat mente, ut, quantum ex ipsa fuisset, nullius animum stimuli scandalo permovisset, sed magis si commotas [ita 2 corr. man. pr., 3; commodas 1, 2 ante corr.; cf. cap. 3: commoto, commota.] cerneret seu murmurantes aliquas sorores, pro zelo pietatis illud conabatur sedare atque pacare, vel compescere murmurationis malum, quoniam caritatem et pietatem in corde illius divina gratia administrabat.

[3] [Lectio III. 1.] . [Sororem quandam,] Quia ergo magnum supradictae famulae Christi Bertilae in eo erat meritum, ut aliis demonstraretur, magnum per eam ostensum est miraculum. Nam cum quaedam ex sororibus, commoto [commota 3.] animo, verbum ei iracundiae dixisset, illa divinum super hoc expetivit iuditium; et quamvis, sicut decebat, ipsa culpa in invicem fuerat indulta, ipsa tamen domna Bertila de divino, quod expetierat, iudicio semper erat pavida. [cui erat imprecata,] Contigit ergo illi sorori, que fuerat commota, anhelito [anhelitu 2 post corr., 3.] intercludente in pectore, mors subitanea; ad cuius funus sorores cȩterae, tacto [tagto 1, 2 ante corr.] signo [Cf. Caesarii Regula ad virgines, c. 10: signo tacto.] , convenerunt [ita 2 post corr., M; cognoverunt 1, 2 ante corr.; cucurrerunt 3.] , ut consuetam explerent orationem pro anima quae absumebatur ab eis, ut eam Dominus in pace perpetua propitius iuberet recipere. Sed hoc ignorante supra dicta Dei famula Bertila, interrogavit pro qua causa psallentium personaret chorus. Respondit ei quedam soror: “Nescis quia pro anima illius sororis, quae recessit a corpore, iste personat sonitus?” Quo audito, [mortuam excitat,] ilico tremefacta pro sermone quem inter se habuerant, cursu velocissimo ad locum, ubi corpusculum illius sororis defunctae iacebat exanimȩ, celeriter pervenit, et ingressa cum fide magna ilico iniecit manum dexteram super pectus defunctae, adiurans illius animam recedentem per Iesum Christum Filium Dei, ut, antequam secum alloquens indulgeret ei, quod contra ipsam habuerat commotionem, non recederet. Ad cuius vocis imperium statim illa anima, quae iam a corpore discesserat, Deo [Domino M.] permittente, in corpus rediit et suspirans in redivivo cadavere omnibus stuporem intulit, respitiensque ad Dei famulam locuta est ei dicens: “Quid fecisti, soror? cur me de claritatis via retrahis?” Cui ipsa Dei famula Bertila [om. M.] humiliter dixit: [ut sibi indulgeat.] “Obsecro, soror, verbum indulgentiae mihi remitte, quod commota animo olim devovi tuo.” At illa ait [om. 3.] : “Det tibi Deus indulgentiam; nam contra te nullam retineo cordis commotionem, sed magis erga te plenam gero dilectionem; et precor te, ut pro me Deum [Dominum M.] exores, et abire in pace permittas, nec moras mihi facias, quia iter clarum habeo praeparatum; nam sine tuo permissu abire non valeo.” Cui illa ait: “Vade ergo in pace Christi et pro me ora, dulcis et amabilis soror.” Vere magna in Deo [Domino M.] confidentia, que quando voluit animam revocavit et, quantum placuit, restare [praestare 2, M.] permisit! Ex quo facto miraculo cognoscere possumus quantam fidei constantiam ipsa Dei famula habuit, interius roborata munere supernae pietatis, quae ita indubitanter animam, quae iam recesserat e corpore, revocavit in redivivum cadaver et secum loqui, ut voluit, imperavit [impetravit 3.] , vel etiam post expletam locutionem ipsam animam abire permisit. Impleta itaque est in hac beata Bertila scriptura, quae dicit: Omnia possibilia [possibia 1.] sunt credenti, et nihil impossibile est his qui toto corde in Deo confidunt, sicut et in hoc miraculo constat esse factum.[Marc. 9, 22.]

[4] [Lectio IIII. 1.] . [Postea Calensi monasterio] His [(His-committeret) om. 3.] namque temporibus post discessum domni Chlodovei [Clodovei 2.] regis [Chlodoveus II regnavit an. 639 – 657.] , religiosa et optima coniunx ipsius domna Baltechildis regina [De qua Act. SS., Ian. t. II, p. 738 – 49; Br. Krusch, in MG., Scr. rer. merov. t. II, p. 475 – 508.] cum parvulo filio rege Chlothario [Clotario 2 et sic deinceps.] [Chlotharius III regnavit an. 657 – 673.] inreprehensibiliter regnum gubernabat Francorum, [nuper condito] et ab omnibus pontificibus vel proceribus cunctoque populo regni sui, eius meritis compellentibus, miro diligebatur [dirigebatur 1, 2 ante corr.] affectu. Erat enim religiosa et Deo [Domino M.] multum devota, ȩcclesiarum pauperumque curam gerens. Cum magno igitur vigore animi viriliter gubernabat palatium. Cum pontificibus autem et primatibus populi sui consilium accepit, ut regali villa, quae dicitur Kala [Chelles (dép. Seine-et-Marne).] , monasterium construeret puellarum [Cf. Comm. praev., num. 6 – 15.] , quatinus cum ad legitimam aetatem praefatus filius suus domnus Chlotharius pervenisset, et regnum sibi commissum per semet ipsum regere [gerere M.] potuisset, tunc ipsa, relictam curam regalem [relicta cura regali 2 post corr., M.] , sub religionis ordine in supra dictum ingrederetur monasterium. Eo vero quod omnes ipsa miro diligebat affectu et diligebatur a cunctis, complacuit consilium universis ac consensum ei omnes prebuerunt. At illa, ut erat prudens et sapiens, sub omni celeritate monasterium [Kale add. sup. lin. in 2 man. saec. XV.] ibidem construere praecepit, et futura praevidens necessariam ancillis Dei substantiam delegavit. Iamque praeparato diligenter coenobio, animo resolvere coepit, quam meritis et honestate seu moribus puellarum reperiret dignam, de qua fidens gregem sacrarum virginum ibi adunatum sub norma sanctae religionis cui [ei 2 post corr., M.] committeret [(His-committeret) om. 3.] . Cumque [religiosa et devota regina monasterium sacrarum virginum construeret Kalle et add. in 2 in marg. infer. saec. XV; add. 3.] de multis multa audiret, istius sanctae puellae Bertilae felici fama percurrente, pervenit per relationem fidelium notitia usque ad aures regales domnae Baltechildis [Bathildis 3 et sic deinceps.] gloriosae et christianissimae reginae; quae gavisa est de eius sanctitatis [sanctitate 1.] exemplo; et ilico, accepto consilio, decrevit ut hanc super sanctas feminas, quas pro Christi amore et sanctae Mariae reverentia in coenobio supra nominato congregaverat, matrem constitueret; quod, Deo [Domino M.] dispensante, postea perfecit. Magna siquidem cum devotione et humilitate domnam Teutlehildem [Teutechildem 3 et sic deinceps; Teutehildem M.] poposcit abbatissam, ut ex suo monasterio aliquas famulas Dei sibi destinaret, quae suum regere deberent coenobium. At illa percunctata diu sanctam supplicationem reginae denegare non potuit, sed sponte gloriosae domnae ad petitionem satisfecit, praefatamque domnam Bertilam cum quibusdam sanctis puellis spiritali matri domnae Baltechildi cum summa diligentia et honore debito, [abbatissa praeficitur;] ut decebat, per magnum sacerdotem domnum Genesium [Abbas Genesius per cuius manus ministrans (S. Balthildis) ipsa sacerdotibus et pauperibus, pascebat egenos et induebat vestibus nudos … dirigens per ipsum ad coenobia virorum ac virginum auri vel argenti largissima munera (Vita S. Balthildis antiquior, c. 4; MG., Scr. rer. merov. t. II, p. 486). De quo sancto viro, qui ex abbate factus est episcopus Lugdunensis, vid. Act. SS., Nov. t. I, p. 352 – 56. Ipsum anno 657 vel 658 creatum esse episcopum statuerunt illi qui Aunemundum eius decessorem hoc vel illo anno occisum esse censebant; quibus cur assentiri dubitemus, diximus supra, p. 85, annot. 12. Huius sententiae confirmationem ex hoc loco Vitae S. Bertilae accipere sibi visi sunt quidam, qui Calense coenobium anno 658 conditum esse aestimabant (cf. Act. SS., t. c., p. 354, num. 11); verum, ut alia omittam, non necessario ita intellegendus est Vitae scriptor, ut affirmet tunc temporis Genesium iam episcopum factum esse, sive illa verba magnum sacerdotem interpreteris “archicapellanum palatii, qui et antiquioribus illis temporibus primicerius palatii, sacri palatii antistes, clericorum summus et recentioribus magnus eleemosynarius appellari solebat” (Act. SS., l. c.), sive potius conicias auctorem Vitae, quae triginta circiter annis post Genesii mortem († 678) conscripta est, cum Genesium obiter laudaret, tempora non satis distinxisse et episcopum (= magnum sacerdotem) eum nominasse, etsi de rebus ante gestis agebat, quam sanctus abbas episcopus factus est.] ad Kale supradictum sanctum coenobium perducere praecepit; utque omnis illa congregatio velud matri spiritali ei commendaretur, praedictae domnae reginae praesentialiter suggessit, fisa de eius religione et pudica conversatione. Quas illa gloriosa Baltechildis regina velud munus caeleste cum magno honore suscepit et, sicut ei mandatum a domna Teutlehilde fuerat, onus regiminis super omne coenobium ei imposuit atque abbatissam esse praecepit.

[5] [Lectio V. 1.] . [quo munere optime fungens,] Iam vero venerabilis Dei famula Bertila, suscepta regiminis cura, qualem se et quam prudentem et [(et ad o.) ita 3; ad o. 1, 2 ante corr., ut videtur; ac 2 post as.; ac Domino M.] ad omnia inreprehensibilem praeparavit, effari non valeo. Non eam extollebat suscepti honoris cura, non copia divitiarum, non vallata utriusque sexus ministrorum caterva. Perseverabat in ea quae fuerat prius humilitas, pietas, benignitas, modestia [imma add. 1; immo add. 2, 3, sed delet. in 2. Forsan incepit librarius in cod. 1 scribere verbum immaculata, nec complevit.] , virginitas et, quod supereminet omnibus, vera caritas. Assidue quoque cum fide integra Deum expetebat sibi adiutorem, qui eam ab infantia semper in omnibus fuerat consolatus, ut ipse ei daret fortitudinem pariter et astutum consilium, per quod ipsum sanctum coenobium ita posset gubernare, velud [ut 2 post ras., M.] ei complaceret, qui eam ad hoc vocare dignatus fuerat. Sed largiente ei divina pietate, viriliter cum summa sanctitate et religione, per consilium tamen sacerdotum, ipsum ordinavit coenobium et mirabiliter sub sancta norma condirexit [eum direxit 3.] , ut Deo [Domino M.] et illi sanctae reginae in omnibus complaceret. Quasi ergo mater proprios filios vel filias diligebat cunctos, ac reverebatur a cunctis [ab omnibus M.] . Irascens igitur amabatur, et arridens timebatur, et filias quasque vel ceteros sub suo degentes regimine ad bene agendum et diaboli insidias praecavendum spiritali arte muniebat, et semetipsam cunctis bonae [bonis 3, M.] operibus lucis exemplum monstrabat, abundeque subsidia corporum necessaria providebat [Cf. S. Caesarii Recapitulatio regulae ad virgines, c. 10: Ipsam tamen abbatissam sanctae congregationis … contestor ut, in quantum possibilitas fuerit, quae necessaria sunt suis sororibus provideat.] . [multos ad monasterium allicit] Cuius conversatio sobria et benignissima advocavit plurimas fidelium animas feminarum, immoque et virorum [Cf. cap. 6: christianitas fratrum sive sororum. Calense igitur monasterium erat duplex et virorum et virginum sub regimine abbatissae. De huiusmodi coenobiis videsis quae post alios docte disseruit Maria Bateson, The origin and early history of double monasteries, in Transactions of the Royal Historical Society, New Series, t. XIII (1899), p. 137 – 98.] . Nec solummodo ex vicina provintia, sed etiam ex transmarinis partibus, sanctae huius fȩminae felici fama precurrente [percurrente M.] , ad eam, relictis parentibus et patriam [patria 2, 3, M.] , cum summo amoris desiderio plurimi viri ac fȩminae festinabant [Cf. Comm. praev., num. 15.] ; quos ipsa Dei famula Bertila affectu piissimo velud propria genetrix dilictos [dilectos 2, 3, M.] parvulos omnes recipiebat atque diligendo fovebat, instruens eos sancta exortatione, ut iuste ac pie viverent, quatinus Christo regi complacere possent.

[6] [Lectio VI. 1.] . [prodestque domesticis et externis,] Erat itaque ipsa beata Bertila exemplum et forma pietatis omnibus per continentiam et plenissimam dilectionem, et non solum per sanctum eloquium, sed magis suae sanctitatis seu religionis studio subditorum instruebat mores, ut se in [om. 3, M.] invicem diligerent caritatis affectu, puriterque et caste seu [om. M.] et sobrie in omnibus conversarent, atque ad cursum vel orationem semper essent paratae, hospitumque et pauperum curam gererent, dilectionis studio et proximi amore. Familiam quoque monasterii sive vicinos propinquos per sanctam communionem attrahebat, ut datis confessionibus paenitentiam pro peccatis suis agerent [Locum exponit Mabillon, Acta, saec. III, 1, p. LX, num. 80; cf. A. Malnory, Quid Luxovienses monachi … ad regulam monasteriorum atque ad communem ecclesiae profectum contulerint (Parisiis, 1894), p. 75, ubi, quod mireris, verba per sanctam communionem praetermissa sunt.] ; ex quibus plurimis emendatis et sibi praemium adquisivit, et illorum animabus lucrum fecit. Eratque ipsi famulae Christi Bertilae summa devotio ac diligentia ad exornandas Christi ȩcclesias vel altaria. Cotidie quoque pro salvatione animarum fidelium et recto statu sanctae Dei ecclesiae Deo [Domino M.] hostias sacras suos iubebat offerre sacerdotes. In vigiliis vero et orationibus erat semper assidua, immo et abstinentia ciborum ac potus parcitate pene prae omnibus mirifica; constantiam autem fidei suae ipsa inconcussa [inconcussam 3.] tenebat mente semper ad Dominum Iesum Christum. Cumque his et talibus probatissimis ageret moribus, christianitas fratrum sive sororum eius pietatis exemplo aedificabatur, etiam et eius munificentia larga cuncti pauperes et peregrini consolabantur; tantumque fructum per eam magnum [om. M.] Dominus contraxit ad salutem animarum, [etiam Anglo-Saxonibus.] ut etiam ab transmarinis partibus Saxoniae reges illi fideles ab ea per missos fideles postularent, ut illis de suis discipulis ad eruditionem vel sanctam instructionem, quam audierant esse in ea mirabilem, dirigeret, seu etiam qui virorum et sanctimonialium coenobia in illa regione construerent [In Angliam, missos esse monachos Calenses etsi alibi non est traditum, veri tamen minime est absimile.] . Quam religiosam petitionem pro salute animarum non denegavit, sed cum consilio seniorum, exortantibus fratribus, grato animo cum magna diligentia et patrocinio sanctorum [Id est reliquiis.] , seu et voluminibus multis [om. 3.] librorum, electas personas et devotissimos homines illuc direxit, ut per eam fructus animarum etiam in illa gente accresceret, et cum Dei gratia multiplicaretur. Quod ita adimpletum esse ad Dei laudem ac domnae Bertilae confidimus.

[7] [Lectio VII. 1.] . [Postquam moniales,] Interea gloriosa Dei famula Baltechildis regina, quamlibet ad ministerium [ministrandum 3.] gubernandumque rerum status principalitatis cura constringeretur et velud sub onere gravi desudaret, mentem tamen eius amor Christi et religionis devotio possidebat. [inter quas et S. Balthildem receperat,] Iamque domno Chlotario [Clotario 3.] filio eius adulto, cum consensu obtimatum suorum [Quid sibi velit iste consensus, verbis non obscuris innuit scriptor Vitae S. Balthildis, c. 10 (MG., Scr. rer. merov. t. II, p. 495 – 96; cf. p. 475 – 76).] , relicta cura regalis palatii, Christo Domino militaturam in monasterio, quod ipsa construxerat, supra scripto, sub oboedientia domnae Bertilae se subdidit abbatissae. Cum magna igitur veneratione, sicut dignum erat et meritum, ab ea vel [et ab M.] omni congregatione puellarum suscepta, usque ad diem ultimum in sancta religione permanere decrevit. Quod coenobium pariter communi [omnium 3.] consilio tam in edifitiis et officinis [officiis M.] quam et sanctitatis exemplo mirifice exornaverunt; in quo quasi super candelabrum duae optimae lucernae positae ad edificationem multorum clarissime refulgebant, [Vita S. Balthildis, c. 11.] ac more apostolico per gratiam Spiritus sancti erat cor et anima una [Cf. etiam S. Caesarii regula ad virgines, c. 18: Sit vobis anima una et cor unum in Domino.] , et mentes earum ad bene agendum semper paratae; mira inter ipsas dilectio et caritas omnibus diebus earum exstitit, et hoc ipsum ad peragendum in invicem se exhortabantur, ut copiosius earum [eorum 1, 2 ante corr.] praemium accresceret. [Matth. 5, 15., Act. 4, 32.] Sed postquam domna Baltechildis regina suam in omnibus complevit devotionem, in pace migravit ad Christum [Circ. an. 680.] ac honorifice inibi est corpus eius sepultum. [46 annis rexit,] At vero famula Christi domna Bertila, de cuius gestis hic pauca e [om. 1, 2.] plurimis commemoravimus, in talibus offitiis occupata, per quadraginta et sex annorum curricula propter Deum [Dominum M.] in hoc coenobio laboravit, magisque ac magis in bonis operibus excrevit, et ambulavit de virtute in virtutem usque ad perfectum obitus sui diem.

[8] [strenua vetula Vita S. Albini, XVIII, 50.] [Lectio VIII. 1.] Magno preterea desiderio beata Bertila colla subposuisset martyrio, si non defuisset dextera percussoris; sed credimus illam, non impleta passione, mortificatis membris proprii sanguinis complesse [ita 2 corr. man. pr., M; compessa 1; compassa 3.] martyrium, quae cum provectae iam esset etatis, fessa ac senilia membra in spiritu [(in s.) spiritui 3, M.] servire cogebat. [Cf. Sulp. Sev. Epist. III, 14.] Non enim, ut in [om. 2, M; sed in 2 primo scriptum erat in, quod correctum est in ut.] plerisque moris [mos 3.] est, in senectute remissius vivere aut epulas lautiores [epulis lautioribus 3, M.] uti voluit; sed magis ac magis quasi tunc inciperet, nec [non 2 post corr., 3 M.] ad satietatem, sed ad sustentationem corporis senilis, ne deficeret penitus, parcitate [parcitatem 3.] cibo et poculo indulgebat et, fatescentibus iam membris pervigiles noctes omnes ducebat [dicebat 1, 2 ante corr.] . Haec itaque atque huiusmodi plurima gerens admiranda, sicut ipsi plenius meministis et vidistis, quia proferre per nos, ut dignum est, non potest sermo pauperculus, melius vobis ea vester dictat affectus. Et cum tantis eius meritis divina pietas remunerationem dare iam decrevisset, modica [modico 2 post corr., 3, M.] pulsata dolore corporis, febre lectulum [lectulo 2 post corr., 3, M.] decubuit; quo in lecto posita in doloribus Deo gratias agere studebat in psalmis, hymnis et canticis spiritalibus, sibique adsistentes Domino decantare monebat. Absque igitur vexatione corporis gravi beatitudinis culmen feliciter explens, [Vita S. Balthildis, c. 14.] erectis sursum oculis, ac sanctis manibus ad caelum extensis, animan Deo caram, ereptam de seculo, mansuram cum Christo, [sancte moritur,] angelis plaudentibus, emisit ad caelos. Quantus [Qantus 1.] igitur in universo coenobio famularum Christi exstitit meror, quanta [quod 1, 2 ante corr.; que 2 post corr.; quae M.] multitudo fratrum lugentium illuc [illic 3.] accessit, qualiter cuncti lacrimis inmensis constipati [constipata 3.] lamentabiles voces detulerunt, et a nobis est indicibile, et omnibus incredibile, nisi qui hoc presentialiter viderunt. Tantus fragor plangentium ibidem resonabat, quasi tonitruo magno locus ille concuti videretur, quod [quo 2 post corr., M.] nihil aliud inter amara suspiria audiebatur, nisi [quod add. m. pr. in 2 sup. lin.; add. M.] omnes clamabant: “Nutrix pia, [Cf. Sulp. Sev. Epist. III, 10.] mater optima, cur nos deseris, et cui nos relinquis, quos tanto tempore dulci et materno affectu nutristi? cur orbatos merentesque et dolentes nos derelinquis hodie? in morte tua omnes nos constat mortuos fuisse.” Haec itaque his similia conclamantes sine intermissione per triduum, quarto die cum honore debito beatum corpusculum balsamo perunctum condiderunt [condierunt 1 post corr., 2 ante corr.] in sepulcro [sepulchro 1.] , in quo loco gratia Domini ad salutem generis humani plura perficere dignatur miracula. Ibi et orationes fidelium poscentibus eius intercessionem [intercessione 1 post corr.] cotidie exaudiuntur, et egrotantium infirmitates variae curantur [Hic desinit 3.] .

[9] [cunctis relinquens] [Lectio VIIII. 1.] Igitur in hac vita sanctae memoriae Dei famulae Bertilae, quam [quoniam 3, M.] pro aedificatione fidelium pauca de pluribus gesta hic scribere nobis complacuit, habet qui [quod 2 ante corr.] voluerit sollicite considerare vel imitari quasi in praeclaro [om. M.] speculo quaelibet exempla virtutum, humilitatem praecipuae, quae est mater virtutum, caritatem plenissimamque dilectionem, summae abstinentiae atque consilii astuti prudentiam [prudentia 1.] et fidei fortitudinem seu et largissimae misericordiae pietatem et, quod maxime omnem nitorem praecellit, praemium integritatis et sanctae pudicitiae virginitatem, devotissimam orationis instantiam, atque mirificae pacis custodiam et zeli sanctitatis fervorem. Ex his ergo praeclaris gemmis, quibus mentem suae famulae Bertilae exornavit omnipotens Deus, eligat quisquis [quisque 2 post corr.] quod placet, qui conservare talia cupit, ut possit, Christo praesule, particeps eius fieri in remuneratione iustorum, quatinus centuplicatum premium et vitam aeternam cum hac [hȩc 1.] evangelica virgine Christi possideat, sotiatus in gloria sempiterna, quam ipsam sine dubio credimus esse adeptam pro suis sanctis atque egregiis laboribus, in quibus obtime, Christo auxiliante, cucurrit cursumque feliciter consummavit, et vitam cum corona [Hic sistit 1, tribus sequentibus foliis avulsis.] praemii aeternam recepit inter agmina iustorum, ubi permanet infinita secula seculorum. [II Tim. 4, 7.] Amen.

Explicit vita sanctae Bertilae virginis [Ita 2.] .

DE SANCTIS HIBERNIS COLMANNO, FLANNANO, FAELANO, GOBBANO CUILLENO, CAINNERA, CAENNA

SAECULO VII?

[Commentarius]

Colmannus confessor hiberni (S.)
Flannanus confessor hiberni (S.)
Faelanus confessor hiberni (S.)
Gobbanus confessor hiberni (S.)
Cuillenus confessor hiberni (S.)
Cainnera confessor hiberni (S.)
Caenna confessor hiberni (S.)

AUCTORE C. D. S.

[1] [Sancti isti plerique solum ex martyrologiis hibernicis noti.] Hos omnes ad hunc diem 5 novembris annuntiant Martyrologium metricum Mariani O'Gorman [Ed. W. Stokes, 1895, p. 212.] et Martyrologium Dungallense [Ed. Todd et Reeves, p. 298.] , unum vero Colmannum Festilogium Aengussii [Ed. W. Stokes, 1880, p. clxii; ed. alt., 1905, p. 232.] . Et Flannani quidem, Faelani, Gobbani et Caennae nuda nomina, nulla adiecta nota qua indicaretur quibus locis colerentur vel alia quaepiam unde a sanctis homonymis discerni valeant. Neque apud alios scriptores quicquam circa quattuor illos singillatim narratum repperimus. Itaque coacti sumus et nos sola eorum sanctorum nomina hic memorare.

[2] [De Colmanni] Colmannus inter tot eiusdem nominis sanctos (amplius centum) hic distinguitur ex nomine loci quo resedit, nempe Glenn Dealmhaic, in campo Magh Raighne seu Roighne, qui quasi nucleus fuit antiqui regni Ossoriae et in baronia quae nunc Kells appellatur, in comitatu Kilkenny provinciae Lageniae, ad eiusdem comitatus regionem orientalem protendebatur [John Hogan, Topographical and historical illustrations of the County of Kilkenny in Journal of the Kilkenny… Archaeological Society, New Series, vol. V, part. I, p. 208.] .

[3] [historia] De rebus a Colmanno gestis vix ullae supersunt memoriae. Existimat quidem 1.-F. Shearman [Loca Patritiana (Dublin, 1879), p. 309.] Colmannum nostrum unum fuisse e sociis Molingi episcopi Fernensis dum hic legatione fungebatur apud Fionnachta Hiberniae regem, qua relaxationem tributi iam dudum Lageniae incolis impositi impetravit [Cf. O'Donovan, Annals of the Four Masters, t. I, p. 298, not. x (ad an. 696).] . Et inter tres huius socios nominatur quidem Colmannus de Cluain-Credhail in Martyrologio Dungallensi [Ad d. 22 sept. (p. 253).] ; sed ut is idem censeatur atque Colmannus de Glenn Dealmhaic nulla alia apparet ratio nisi quod uterque locus in eadem regione situs est: quae sane ratio, cum praesertim nomen Colmanni tam vulgare esset, non adeo videtur valida. Porro, qui opinionem Shearmani satis probabilem iudicarit, consequenter statuet Colmannum nostrum floruisse extremo saeculo VII; secus, nullum suppetit indicium unde qua aetate vixerit definiamus.

[4] [et sepulturae loco nihil certum;] In notis Aengussii Festilogio adiectis in Lebar Brecc, descripto saeculo XIV extremo [Cf. Eug. O'Curry, Lectures on the mss. materials of ancient Irish history (Dublin, 1861), p. 352.] , indicatur Colmannus esse, id est requiescere, in Cell Matia Donerder in Magh Itha [Calendar of Oengus, ed. 1880, p. clxviii. Huius notae pars hic memorata suppressa est in editione posteriore (p. 240).] , qui campus situs est in baronia Raphoe, comitatus Donegal [Ita indicatur in indice locorum in Festilogii editione posteriore (p. 391); in editione autem priore indicabatur (p. cccxxxvi) hic locus situs esse in baronia Forth, comitatus Wexford.] . Memoria eius, teste Iohanne Hogan [L. c., p. 212.] , viget adhuc in vico Carah in baronia Gowran, comitatus Kilkenny, quo loco visuntur ecclesia et fons eius nomine dedicata.

[5] [neque de Cuilleno,] De Cuillenno autem seu Culuneo, si modo diversus sit a Culuano seu Dachuluano, qui in Martyrologiis Gormani et Dungallensi annuntiatur ad diem 12 martii [De quo breviter agit I. Colgan, Act. SS. Hiberniae, p. 368.] , nihil aliud notatur in iisdem documentis nisi quod fuit de Cluain Huamanach. Est autem hic locus, secundum Colganum [Trias Thaum., p. 271; Act. SS. Hib., p. 355, not. 12.] , in regione Airtech in comitatu Roscommon. Cuillenn aliquis recensetur inter sequaces S. Patricii [E. Hogan, Documenta de S. Patricio ex Libro Armachano, p. 115 (in Anal. Boll., t. II, 1883, p. 237).] , et quidem inter episcopos ab eo ordinatos [W. Stokes, Tripartite Life of St. Patrick, t. II, p. 304.] , et in Tirechani notis occurrit quaedam Cellula Cuilinn [Hogan, l. c., p. 88 (Anal. Boll., t. II, p. 66).] , nunc, ut putatur, Killeullen in comitatu Kildare [Ibid., not. f.] ; sed cuinam ex sanctis huiusmodi nominis haec accommodanda sint, nobis prorsus incertum est.

[6] [neque de Cainnera.] Pari dubio laboramus circa S. Cainneram seu Cainder, quae a scholiaste Mariani Gormani et inde in Martyrologio Dungallensi notatur fuisse filia Caelani, de Rinn Allaidh. Hanc putavit prius eruditus vir I. Colgan eandem esse ac S. Chinreacham Dearcain, de qua in Vita S. Itae virginis hibernae [Act. SS., Ian. t. I, p. 1065, n. 19 et p. 1066, annot. c. Unde Castellanus in Supplemento Martyrologii sui generalis signavit ad diem 5 novembris: A Dearcain (Dercani) en Momonie, prov. d'Irl., Ste Kinèque, Chindreacha), cognomentum scilicet Dercain pro nomine loci accipiens.] . Postea tamen sententiam mutavit et propter cognominis similitudinem Chinreacham assimulandam esse duxit Cairecae Dergain [Act. SS. Hib., p. 72, not. 20.] , quae in antiquis martyrologiis hibernicis commemoratur ad diem 9 februarii [De qua videsis O'Hanlon, Irish Saints, t. II, p. 443.] . Deinde [Act. SS. Hib., p. 598, not. 42.] Cainneram nostram eandem esse censuit atque Caineram illam filiam Fintani, quae cum prius muta esset, puella sexdecim annorum loquelam accepit meritis S. Lugidii seu Moluae cognati ipsius [Cf. Act. SS., Aug. t. I, p. 343, n. 8 (Vit. S. Lugidii c. XIX).] , postea vero virgo Deo sacrata visum amissum recuperavit precibus S. Mochoemoci seu Pulcherii [Colgan, Act. SS. Hib., p. 596, n. 36; Act. SS., Mart. t. II, p. 288, n. 45.] . De eadem haec praeterea referuntur in Vita S. Moluae edita per Thomam Sirinum in appendice ad Collectanea sacra Patricii Flemingi: Et ipsa Finn-Cainner (i. e. Candida Cannera) vocabatur: quae ibi virginitatem suam Domino devovit et effecta est sancta et mirabilis in signis et prodigiis virgo, et construxit monasterium quod dicitur Cluain-Claraidhi, in quo ipsa Christi virgo ancillas Dei congregavit [Patricii Flemingi Collectanea sacra (Lovanii, 1667), p. 370, n. 12.] . Sed haud scio an nulla alia ratio suppetat Colgano ad suam opinionem tuendam praeterquam quod et nomina similia sunt et nulli alii inter sanctas virgines, quas huiusmodi nomine appellatas novimus, accommodari possunt quae in Vitis S. Moluae et S. Mochoemoci leguntur. Nisi tamen quis iudicaverit aliquam confirmationem inde afferri quod nomen loci Rinn Allaidh satis conveniat cum nomine Cluain Claraidhi, ut illud ex hoc corruptum censere liceat. Quod si sententia Colgani vera existimetur, iam sequatur ex synchronismo cum SS. Molua et Mochoemoco Cainneram, quae hoc die colitur, floruisse ante medium saeculum VII.

DE S. GWENFAEN VIRGINE IN WALLIA

SAECULO VII?

[Commentarius]

Gwenfaen virgo in Wallia (S.)

C. D. S.

[Sanctae virginis cognatio:] Gwenfaen virginem in insula quae olim Mona, recentiore et vulgari nomine Anglesey appellata, occidentali Maioris Britanniae litori, septentrionali vero Walliae adiacet, antiquo cultu honoratam fuisse tradunt, praecipue in exigua insula Holy Island, Monae proxima, ubi in vico Rhoscolyn coenobium virginum condiderat, cuius ecclesia postea parochialis facta est et Llan Gwenfaen nuncupata [H. Rowlands, Mona antiqua restaurata, ed. II (Londini, 1766), p. 155; Sam. Lewis, A Topographical Dictionary of Wales, t. II (1833), sign. 2 U2 (v. Rhoscolyn).] , et adhuc ibidem visuntur sacellum et fons ipsius nomine insignita, Capel Gwenfaen et Fynnon Wenwaen [H. Zimmer, in Neues Archiv…, t. XIX (1894), p. 668.] . Patrem habuit Pawl Hèn seu Paulinum, fratres SS. Peulanum et Gwyngenau [Bonedd y Saint in The Myvyrian Archaeology of Wales, ed. II (Denbigh, 1870), pp. 426, 429; Rice Rees, An Essay on the Welsh Saints, p. 237; Zimmer, l. c.] . Patrem eius eundem esse quidam putarunt [W. Pughe Owen, Cambrian Biography, p. 157; Rice Rees, op. c., p. 187; Zimmer, l. c.] atque Paulinum illum, quo magistro usi sunt S. David [W. J. Rees, Lives of the Cambro British Saints (Llandovery, 1853), p. 122 – 23.] et S. Teliavus [Liber Landavensis, edd. J. Evans et J. Rhys (Oxford, 1893), p. 99.] , quique colitur die 22 novembris. Nullo tamen argumento hanc opinionem confirmari video praeter ipsum viri vocabulum eiusque vocabuli cum sancti huius Paulini nomine similitudinem.

[historia ignota.] Festivitatem S. Gwenfaen celebrari aiunt die 5 novembris [Rich. Challoner, A Memorial of ancient British Piety (London, 1761), supplem. p. 30; Rice Rees, op. c., p. 237.] . Quae autem dum in hac vita degebat egerit sancta virgo, nusquam notatum repperimus.

DE S. GUETHENOCO CONFESSORE IN BRITANNIA ARMORICA

SAECULO VI?

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Guethenocus confessor in Britannia Armorica (S.)

AUCTORE C. D. S.

[1] [S. Guethenoci cultum antiquum demonstrant probabiliter litaniae saeculi XI] Quam antiquus sit cultus S. Guethenoci (vulgo Venec), inde colligere licet quod in litaniis sanctorum Britanniae Armoricae quae leguntur in codice quodam saeculi XI [Revue celtique, t. III (1876), p. 449.] eius nomen apparet, si quidem iudicetur sanctus noster ibi significari invocatione S. Goudnon. Cui sane opinioni non consenserunt collega noster V. De Buck [Act. SS., Oct. t. XI, p. 686 B.] nec v. cl. J. Loth [Revue celtique, XI (1890), p. 143.] , qui existimarunt nomine Goudnon in illis litaniis designari S. Guesnoveum (vulgo Gouesnon) episcopum Leonensem, qui et in Vita S. Pauli Leonensis appellatur Woednovius, qui alio nomine Towoedocus vocabatur [Revue celtique, t. V (1881 – 1883), p. 437; Anal. Boll., t. I, p. 234.] . Nonne tamen probabilius iudicari possit sub illo nomine Goudnon latere S. Guethenocum nostrum? Nam et vocabulum non minus affine videtur Guethenoci nomini quam Guesnovei et in litaniis proxime praepositum est, nullo intermedio, invocationi S. Winwaloei, qui fuit Guethenoci frater minor natu. Woednovium autem qui nominatur in Vita Pauli Leonensis eundem esse atque S. Guesnoveum prorsus gratuito supponitur et potius huic coniecturae contradicit Vitae textus: hoc enim loco recensentur presbyteri qui in Pauli comitatu erant, et horum ait Vitae auctor sola nomina cognita fuisse, nequaquam vero res gestas, cum tamen de S. Guesnoveo non adeo sileant traditiones britannicae.

[2] [et certo kalendaria saeculi XV et saeculi XVI.] In kalendario quod praemissum est missali cuidam Macloviensi ms. saeculi XV, ad diem 5 iulii notata est Translatio sci Iacuti et Guethenoci [F. Duine, Bréviaires et missels des églises et abbayes bretonnes de France antᾹrieurs au XVIIe siècle (Rennes, 1906), p. 79.] , itemque in altero kalendario, excuso in capite breviarii Macloviensis editi anno 1537, ad eundem diem, Transla. f. Iacuti Guedhenoci [Ibid., p. 73.] . At praeter haec nullum, ut videtur, martyrologium saeculo XVII antiquius Guethenoci memoriam servavit. Habemus tamen eius et Iacuti fratris vitae historiam, quam descriptam repperimus in codice Bibliothecae Nationalis Parisiensis lat. 5296, saeculi XIII, ut nobis videbatur, at, secundum. cl. A. de la Borderie, certissime saeculi XII, et quam hactenus ineditam praeter exiguam partem inde ab eodem excerptam [Les deux SS. Caradec (Paris, 1883), p. 23 – 28 (= Mélanges historiques, littéraires, bibliographiques, publiés par la Société des Bibliophiles Bretons, t. II, p. 201 – 209).] , nuper vulgavimus [Catal. Lat. Paris., t. I, p. 578 – 85.] . Quis illius Vitae scriptor fuerit, quove tempore et loco quibusque subsidiis eam concinnaverit, prorsus nos latet. Sane scriptorem monachum fuisse coenobii Sancti Iacuti facile crediderim, nusquam tamen in Vita diserte significatur. Illud ex eius praefatione elucet, Vitam scilicet conscriptam esse aliquanto tempore post incursiones Normannorum in Britanniam [Vit. num. 1. Adde num. 19.] , id est post saeculum IX [Cf. A. de la Borderie, Hist. de Bretagne, t. II.] .

[3] [Vita illius et S. Iacuti ante saeculum XIII conscripta,] Sed et ipse auctor indicavit se Vitam S. Winwaloei [Editam in Anal. Boll., t. VII (1888), p. 172 – 249. Cf. prolegomenon in hanc editionem, ibid., p. 167 sqq.] prae oculis habuisse [Vit. SS. Iacuti et Guethenoci, num. 2.] , et facile liquet hanc Vitam S. Winwaloei non solum fere unicum fontem ipsi affuisse unde hauserit lucubrationem suam de SS. Iacuto et Guethenoco, saltem quod ad priorem huius partem spectat (nam posteriorem partem, in qua recensentur sanctorum miracula post mortem, conficere potuit ex traditionibus monasterii Sancti Iacuti), sed et omnino, mutatis nominibus, fuisse iisdem ab illo accommodatam. Quaecumque enim de gemellis sanctis refert, leguntur et in Vita S. Winwaloei, non solum quae narrantur de eorum patria et genere et fatis parentum, sed et, praeter unum, omnia miracula, quae scilicet in Vita S. Winwaloei Winwaloeo, in altera SS. Iacuto et Guethenoco attributa sunt [Singula distinctius indicabimus infra in annotatis ad Vitam.] . [manifeste mendax est.] Unde denique iam satis certo colligitur quam falso affirmet auctor a se descripta esse quae de historia sanctorum gemellorum continebat inter sacratissima ipsius (Iacuti) ossa corio cervino inclusa libellus repertus, in quo et genealogiae illius ortus et vitae ordo invenitur descriptus [Vit. num. 1 med.] , quemque mox significat a Vita Winwaloei prorsus fuisse distinctum [Vit. num. 2 extr.] .

[4] [Sed neque ex Vita S. Winwaloei] Nullius itaque auctoritatis censenda est Vita SS. Iacuti et Guethenoci in codice Parisiensi reperta, nisi, quoad nonnulla, eiusdem ac Vitae S. Winwaloei. Sed et huic ipsi, quam paulo post annum 870 conscripsit Wurdestinus [Cf. Anal. Boll., VII, p. 168 p. m.] , quanta auctoritas tribuenda sit, nullis adhuc satis certis indiciis constat. Ex hoc autem solo documento novimus quaecumque de Winwaloeo eiusque fratribus, de Fragano eorum patre et de S. Budoco eorum magistro, atque de Gradlono Britanniae rege vel duce referunt qui de historia Britanniae Minoris illius aevi egerunt [Novissime, A. de la Borderie, Hist. de Bretagne, t. I, p. 293 sqq.] . Haec igitur omnia non magis certa sunt quam scriptoris Vitae S. Winwaloei auctoritas, quae ipsa hactenus non satis certa est.

[5] [quo tempore vixerint tres sancti fratres] Sed etiamsi concedatur scriptorem Vitae S. Winwaloei fuisse omni ex parte veracem, nondum soluta est controversia inter doctos viros exorta de quaestione praecipui in re praesenti momenti, utrum scilicet Winwaloeus, ac proinde Iacutus, Guethenocus, Budocus, Fraganus et Gradlonus, floruerint extremo saeculo V an saeculo VIII vel ineunte IX. Priorem sententiam post multos alios tuebatur acriter A. de la Borderie [Annales de Bretagne publiées par la Faculté des lettres de Rennes, t. IV (1888 – 89), p. 308 sqq.] , nixus verbis Wurdestini, quibus indicat Fracanum in Armoricam transmigrasse tempore quo gens barbara Saxonum maternam possedit cespitem [Vit. Winwaloei, lib. I, c. 1 extr.] , id est, ut interpretabatur de la Borderie, quando Anglosaxones Britanniam insulam invaserunt, dum interea miserorum qui paterna incolebant rura, peste foeda repente exorta, catervatim et absque numero et absque sepultura miseranda sternebantur corpora [Ibid.] . Iam vero Britanniam insulam horrenda pestilentia desolatam fuisse simulque Anglosaxones eam regionem occupasse paulo post medium saeculum V, narrant Gildas Sapiens et Chronicon Saxonicum. Eo tempore itaque, id est circa annum 460, Fracanus cum uxore et duobus filiis Iacuto seu Iacobo et Guethenoco Armoricam appulisse [Ibid., c. 2.] dicendus esset.

[6] [diversis diversa] Alterum argumentum pro illa sententia desumitur ex narratione apparitionis S. Patricii in eadem Vita memoratae [Lib. I, c. 19.] . Quamquam enim aliquam difficultatem movet huius narrationis exordium, ubi Patricius iam vita defunctus significari videtur, attamen ex iis quae sequuntur satis apparet in animo fuisse Winwaloeo ut Patricium adhuc in vivis exsistentem inviseret [Cf. Anal. Boll., t. VII, p. 206 – 207, not.] , et in ipso hoc exordio indicatur Patricius non ante multum temporis Hiberniae illuminasse ecclesias, quod sane recte dici non potuit de spatio amplius trium saeculorum.

[7] [opinantibus,] Contra vero ex alio capite Vitae S. Winwaloei, ubi huic ordine temporis praecessisse dicitur sanctus eximius Tutualus monachus [Vit. Winw., l. II, c. 19.] , collegerunt cl. vv. A. Ramé [Rapport sur le Cartulaire de Landevenec in Bulletin du Comité des travaux historiques et scientifiques, section d'histoire, an. 1882, p. 433.] et H. d'Arbois de Jubainville [In praefatione ad Cartularium Landevenecense in Mélanges historiques (inter Documents inédits sur l'histoire de France), t. V (1886), p. 547 – 49.] , Winwaloeum vixisse post tempora Childeberti regis, sive huius nominis primi, qui regnavit ab anno 511 ad annum 558, sive tertii (an. 695 – 711): Tugdualus enim ille abbas et episcopus Trecorensis legitur Childeberto regi fuisse aequalis. Sed et documenta nonnulla quae leguntur in Cartulario Landevenecensi saeculo XI descripto diserte indicant Winwaloeum aequalem fuisse Carolo Magno Imperatori [H. d'Arbois de Jubainville, l. c., p. 547.] , ac proinde floruisse post medium saeculum VIII. Quae quidem documenta non omnia authentica esse facile suspicari licet; sed inde saltem colligitur traditionibus Landevenecensibus saeculo XI non tantam assertam fuisse Winwaloei aetati antiquitatem.

[8] [non satis certum est.] Haec argumenta refutare nisus est cl. de la Borderie [Les trois Vies anciennes de saint Tudual (1887), p. 112 – 14; Annales de Bretagne, t. c., p. 323 – 28.] . Et ad primum quidem reponit contendendo caput istud Vitae Winwaloei, in quo mentio fit Tuduali, non exstitisse in conscriptione primaeva Wurdestini, sed saeculo XII Vitae adiectum fuisse a monacho anonymo: quod se demonstraturum spopondit in Praefatione sua ad Cartularium Landevenecense; haec vero praefatio, quam anno 1887 affirmabat iam prelo subiectam esse, numquam in publicam lucem prodiit. Praeterea asseverabat Tudualum illum in Vita Winwaloei memoratum nequaquam eundem censeri posse atque Tugdualum abbatem et episcopum Trecorensem, idque ob multiplicem rationem. Etenim: a) Tudualus iste solo monachi titulo insignitus est, non abbatis et episcopi; b) Celebratur in fine citati capitis inter fulcra quaterna quibus eminet Cornubiae patria, Tugdualus autem Trecorensis solam Domnoniam labore apostolico coluit; c) Miraculum, quo eodem capite praecipue illustratus narratur Tudualus ille monachus, non legitur in Vita S. Tugduali Trecorensis. Unde denique concluditur hoc loco non agi de Tugdualo abbate Trecorensi, sed de alio quodam qui vulgo appellatur S. Tudi, non minus quondam celebri, quamquam nunc memoria gestorum eius prorsus abolita est. Argumenta autem ex chartis Landevenecensibus desumpta sedulo perpensurum se ait ubi ad alteram partem Cartularii Landevenecensis edendam (unam nempe priorem partem, quae exhibet Vitam S. Winwaloei, ediderat) devenisset [Annales de Bretagne, t. c., p. 328.] . Sed neque huic sponsioni fidem praestitit.

[9] [De coenobio condito a SS. Iacuto et Guethenoco.] Coenobium autem a sanctis fratribus conditum [Vitae inferius edendae c. 12.] illud idem esse ferunt quod postea Sancti Iacuti de Insula Maris nuncupatum est, in septemtrionali et occidentali parte dioecesis Macloviensis situm, quodque primum sub hoc vocabulo seu, quod idem est, sub vocabulo Sancti Iacobi memoratum reperitur ad annum 1008 in quodam Chronico [Ap. Morice, Preuves de l'histoire de Bretagne, I, 358.] et rursus, paulo post, anno nempe 1020, in charta donationis [Ap. Mabillon, Annal. Bened., l. LIV, c. 80 (t. IV, p. 269).] , cui subscripsit idem Hinguethenus abbas qui in Chronico nominatur [De historia coenobii S. Iacuti videsis J. Geslin de Bourgogne et A. de Barthélemy, Anciens évêchés de Bretagne. Diocèse de Saint-Brieuc, t. VI (1864), p. 251 sqq.] .

[10] [Eorum translatio olim celebrata die 4 iulii.] De cultu S. Guethenoci, praeter mentionem in antiquis litaniis et kalendariis [Supra, num. 1, 2.] , hoc solum notatum legimus, in Historia nempe coenobii Sancti Iacuti gallice conscripta circa medium saeculum XVII a Natali Mars Benedictino Congregationis Maurinae et adhuc inedita [Cf. J. Geslin et A. de Barthélemy, Anciens diocèses de Bretagne, t. c., p. 251.] : C'estoit la coustume du temps passé que tous les prieurs des prieurés de ce monastère devoient se trouver le 4 juillet à Saint-Jagu pour y célébrer la feste de la translation de saints Jagu et Guethenoc son frère et pour assister au chapitre général qui se célébroit le 5e juillet, jour de leur feste [Ibid., p. 266.] .

[11] [Vici nonnulli Guethenoci nomine insigniti.] Denique, a Guethenoco nostro nomen accepisse vicos qui hodie appellantur Langueux et Trequeux, haud procul ab oppido sancti Brioci sitos, censuerunt nonnulli, existimantes eos olim designatos fuisse vocabulis Land-Guethenoci et Tref-Guethenoci [Ibid., t. II, p. 271.] . At prorsus negat A. de la Borderie huiusmodi nomina antiqua usquam in ullo documento reperiri, eaque a scriptoribus recentioribus conficta ait neque ulla probabili ratione hanc illorum opinionem niti [Hist. de Bretagne, t. I, p. 206, not.] .

VITA SS. GUETHENOCI ET IACUTI

Guethenocus confessor in Britannia Armorica (S.)

Edita ex codice Parisiensi 5296. Cf. Comm. praev., num. 2.

Incipit vita beati Iacobi vel Iacuti confessoris, quae recolitur annuatim eodem die.

[1] Sanctorum merita quia quanta sunt in caelis attingere non possumus, miracula tamen, quibus in terris claruere, prout vero experimento nobis ea cognoscere permissum est, reticere non debemus, dicente psalmista David: Non abscondi misericordiam tuam et veritatem tuam a concilio multo. [Psalm. 39, 11.] Qualiter vero certitudo huius suscepti opusculi ad notitiam nostram pervenerit, fidelibus ad hoc innotescere volumus, ne aut ex nostra parte ficticium aut rumore non probabili relatum sentiant, et de origine materiae dubii, relationis nostrae ordinem minus credant. [S. Iacuti Vita cum eius ossibus reperta.] Tempore igitur piraticae persecutionis, quae in iuniorem Britanniam exarsit, piratis Normannicis cuncta vastantibus nullaque sanctuariis reverentia servata, ecclesiarum ministri cum corporibus sanctorum, quorum patrocinio utebantur, ad remota longius a marina vicinitate terrae spatia refugium petierunt. Unde accidit ut in eo loco in quem beatissimi confessoris Iacobi corpus delatum est, inter sacratissima ipsius ossa corio cervino inclusa libellus repertus sit, in quo et genealogiae illius ortus et vitae ordo invenitur descriptus [Cf. Comm. praev., num. 3.] . Quo quidem libello prae nimia vetustate marcido et in margine paginae exterius putrefacto, divina tamen custodia ita scriptura interius reservata est ut nihil de materia imminutum, nihil de intellectus sensualitate remaneret confusum. Nos itaque pro modulo nostro, veritatem ibi inventam, etsi non eisdem verbis, eisdem tamen significantiis curavimus explicare et verborum tepitudinem simpliciter positam aptiori et lucidiori stilo mutare. Neque eo modo quo ille: Numeros, inquit, memini, si verba tenerem, sed ut rerum integritati nihil intermisceatur superfluum, nihil mutiletur imperfectum. Cartulae ergo in tam pretiosissimo thesauro inventae testimonium ita incipit.

[2] [Guethenocus et Iacutus, fratres gemelli, a patre suo Fragano cum ipsorum iuniore fratre Winwaloeo] Fuit in occiduis Britannici territorii partibus vir quidam opulentus et inter convicaneos suos nominatissimus, Fraganus nomine, habens coniugem coaequabilem, lingua patria Guen appellatam, quod latine sonat Candida. Quibus divina pietas trium sobolem filiorum largita est; quorum duos gemellos maternus uterus profudit in lucem, tertium vero deinde parturivit, his duobus iuniorem. Gemelli quidem alter Guethenocus, alter Iacobus; tertius autem appellatus est Wingualoeus [Cf. Vit. Winwaloei (Anal. Boll., t. VII, p. 172 sqq.), lib. I, cc. 2, 3.] . Qui utique in puerilibus annis mira innocentia, in iuventute virtute florida, in senectute firma constantia perseverantes, in toto vitae suae cursu nihil omnino terrena possessione vilius, nihil umquam Deo carius habuere. Sed quia tam clarissimorum virorum lucerna mundum latere non potuit, Wingualoei virtutibus ab his quibus ea cura iniuncta fuit plenissime et veracissime descriptis, nos de innumerabilibus geminorum actis pauca perstringenda suscepimus: non quia illi pares exstiterint operando, sed nos impares ceteris fuimus illorum opera describendo.

[3] [in disciplinam S. Budoci traditi,] Beatissimi ergo confessores, nomine et studio vitam apostolicam imitantes, tanto meruerunt adhaerere apostolorum meritis quanto non recesserunt ab eorum vestigiis. Nobiliter quidem nati, et in Christo regenerati, atque locupletissimis parentibus educati, natalium suorum honestam retinentes formam, morum appetierunt honestiorem. Puerilia namque iura maturitate adornantes et maturitatem innocentia temperantes, et in vultu simplices et in locutione videbantur senes. Tenera quidem adhuc aetate litteratoriae disciplinae traduntur; sed ita eam assecuti sunt ac si non humanae industriae magisterio sed Spiritus sancti afflatu docerentur. Quorum magister vir famosissimus et eruditissimus, Budocus nomine, tanto se erga eos devinxerat amore quantum percipiebat pueros ad exercitia virtutum florere. Nec licuit diutius occultare bonae segetis annonam, quam ordinaverat aeterna Sapientia in eorum mentibus fructificandam. In ipsis etenim pueritiae auspiciis apparuit quam gloriose inter coaetaneos suos divina gratia illos sublimare voluit [Cf. Vit. Winw. I, 4 – 6.] .

[4] [caeco cuidam pauperi visum restituunt;] Quadam namque die, dum turbae scholasticae puerile examen velut ad recreandos animos spatiandi licentia accepta foras procederet, ludentibus aliis atque, prout unicuique animus erat, in diversa intentis, contigit et gemellos nostros inter ceteros exire et exeuntes caecum pauperem obviam habere. Qui more solito, ut necessitas urgebat, clamosa voce ut a transeuntibus elemosynam acciperet infestabat. Quem praefati fratres, columbina ut erant simplicitate, aspicientes, et quasi eodem aspirati affectu accedentes ad eum, alter illorum saliva sua oculos eius liniens, alter signum crucis superfaciens, in locum stipendii reddiderunt videre clamanti. Sed mox, ne agniti deprehendantur hoc fecisse, aufugiunt et intra claustrorum latibula velocius sese recipiunt. Sed quid valuit lumen abscondere quod nullae latebrae possunt obscurare? Gaudens enim qui caecus fuerat ibat et exsultans illuminatores suos quanta poterat vociferatione laudabat. Stupefactis ergo in miraculi magnitudine sociis et de improviso spectaculo ad magistrum regressis, coepit ipse inquirere quis illorum esset cui concessum sit tam mirabile opus facere. Adductus autem in medio cui visus redditus fuerat, et benefactores suos recognoscens: “Isti sunt”, coepit dicere, “per quos divina gratia me dignata est sanare”. Pudici vero pueri et confiteri nolunt, et veritatem omnino non ausi negare, tam sanctum latrocinium perpetrasse redarguti sunt. Quo facto non elatiores sed humiliores facti, quanta possunt vilitate sese appetunt deici [Cf. Vit. Winw., I, 11.] .

[5] [virtutum omnium laude florent.] Deinde transgredientes in iuventutis annos iamque magis magisque robustiores, ita disponunt totam mundi delectationem abicere ut princeps mundi nullum eos seducendi aditum valeat invenire. Ieiuniis assidui, vigiliis intenti, orationibus dediti, omnium virtutum studia adamantes et virtutum famam quasi venenum fugientes, misericordiae vero opera eo modo actitare satagebant quatinus erga pauperes verbis apparerent causativi et latenter elemosynam tribuendo sentirentur largissimi. Sed pro aedificatione ceterorum non permisit divina bonitas tantum lumen reponi sub modio.

[6] [Iacutus leprosum osculo sanat.] Quadam etenim dierum, dum Iacobus, nata de causa egrediens, solus viam carperet, accidit ut quidam leprosus veniens sequensque post tergum rogaret ut elemosynam sibi impenderet. At ille circumspiciens et neminem praeter se et pauperem videns, dum non timeret praesentiam alicuius sese videntis, dando elemosynam manum osculatur accipientis. Quo sancto osculo leprosus tactus, ab omni contagione leprae statim mundatus est [Hoc unum miraculum, satis vulgare, praesertim in Vitis sanctorum britannorum, rettulit scriptor noster praeter miracula quae S. Winwaloeo attributa sunt in huius Vita.] . Qui nesciens beneficium suum celare, per plateas clamitare coepit Iacobum emundationis suae causam exstitisse. Volat fama per circuitum, quo volatili non est velocius ullum, et velit nolit deprehensus est iuvenis fecisse huiusmodi furtum. Ne vereare, famule Dei, ne vereare popularem laudem. Habes enim post Deum iudicem conscientiam, ab omni naevo vanitatis puram, ab omni fastu superbiae integram, invidiae facibus incorruptam. Nihil tibi timendum est de favoribus saeculi, quem retinet castus amor in caritate Christi.

[7] [Monachi facti,] In tantum vero timuit rumorem per viciniam expansum ut quem antea vita sancta servaverat, cum Guethnoco fratre ad monachicum transfugeret habitum. Ecce ambo monachi facti et asperiorem vitam aggressi, gaudent se, ut putant, evasisse publicae actionis versatilem ludum atque transisse in contemplationis asylum. Iam vestis hispidior et cibus asperior, scilicet lumbos stringens cilicium et epulae radices herbarum, ostendunt Dei athletas carne sola terram colere et spiritu caelos inhabitare. Sed quanto plus laborant sese deicere, tanto occurrit eis abundantius clarescere. Creberrimis etenim micant virtutibus, qui se putabant alienari humanis laudibus.

[8] [unum e sociis, morsu serpentis prope enectum, oratione a periculo liberant,] Non longo quippe sequenti intervallo, dum cum coenobitis proprii monasterii ad metendam messiunculam exirent, inter ipsos manipulos serpens latuit et unum ex fratribus periculi incautum momordit. Cui mortiferum venenum per membra coepit diffundi, et nihil aliud in eo quam mortis imaginem videri. Sed fratres uterini, materna uniti caritate, accincti in omni negotio succurrere, quantocius eo usque properant et cum aqua benedicta loca diffusi veneni anticipant; factaque oratione et impressa desuper vivificae crucis imagine reddunt incolumem et sanum quem paulo ante putabant alii mox sepeliendum [Cf. V. W., I, 15.] . Quo facto exorsi sunt omnes divinam potentiam benedicere, quae dignata est eis tales medicos praeparare.

[9] [et mulierem caecam] In territorio etiam illis vicino erat quaedam vidua, quae tam longo languore quam maerore attrita, caeca facta est. Sed auditis tot miraculorum signis, usque in praesentiam sanctorum fratrum se fecit adduci, et pedibus eorum provoluta, auxilium festinabat invocare. Sed mox ut fronte sua pedes sanctorum summatim tetigit, celerius quam dici valeat illuminata surrexit [Cf. V. W., II, 27.] .

[10] [ac alios multos] Quid agerent per totam regionem illam languidi et omnes diversi generis morbidi? Qui pedibus valent, festinant currere; qui gressu nequeunt, vehiculis ad patrocinia sanctorum sese faciunt advectari. Ubi summa pietate ostensa sunt tot virtutum dona quot dicere nulla valent eloquia: sicut enim impossibile fuit ea singulatim percipere, ita impossibile est ea singulatim narrare. Caeci equidem recedunt inde videntes, surdi audientes, claudi ambulantes, leprosi mundati, paralytici curati, et quicumque cum integra fide accesserant, spe petitionis suae non revertebantur vacui.

[11] [Solitudinem quaerentes, sinum maris siccis pedibus transmeant et oratione impetrant fontem aquae.] Sed ubi se vident commilitones Christi ad tantam necessitatem constringi, ardent desiderio fugiendi [Cf. V. W., II, 1 – 3.] . Erat quippe locus haud multum a monasterio sepositus, sed marinae profunditatis refluo gurgite interclusus et absque navigio nullo modo naturaliter adeundus. Ad quem taedio exosae habitationis viam invadunt et usque ad litus predicti gurgitis perveniunt. Quid facerent, cum nulla navis, nulla sit facultas transfretandi? Flexis genibus et extento corde fundunt orationes Salvatori. Quibus a pulvere surgentibus, Moysaico tropo ipsa aqua se scindit atque sanctis viatoribus siccum iter per medium pandit; sed ubi ab altera ripa terram capiunt, ipsae undae naturalem cursum repetentes simul veniunt [Cf. V. W., II, 4.] . Deinde ad locum quem desideraverant adventantes, omni modo illum reperiunt gratiosum praeter penuriam, quarum nullus est fons vel rivus dulcis, aquarum. Tanta igitur necessitate compulsi, ad consueta arma recurrunt, et orationum iacula in caelum ruentes, facillime impetrant aquarum fontem qui lacrimis suis rigant Christum in Patris dextera sedentem [Cf. V. W. II, 7.] .

[12] [Monasterium condunt, mox monachorum numero] Sancti itaque viri, delectati loci commoditate et solitaria inaccessibilitate, pauco iam tempore ab impetu tumultuosae plebis cessantes, non otiositati tempus dedere, sed corpoream vitam sustentant labore manuum et spiritus reficiunt caelestium dulcedine epularum. Noctes ducunt in divinis laudibus et dies in sanctis operibus. Fundant monasterium et circumquaque consimilis vitae viros investigant, quos caelestis Ierusalem cives efficiant; iamque magis magisque student animas ab erroribus revocare quam languida membra infirmorum in corporeas vires restituere. Succedit ergo sanctae cupiditati eventus, et tanta ibidem crescit monachorum multitudo ut necessaria sit ambobus subditorum praelatio; et qui eotenus absque paterna praelatione vixerunt, iam subditorum electione parentes fiunt. Facundi in sermone, gloriosi in opere, humiles in praelatione, omnia omnibus facti sunt ut omnes lucrifacerent, et ut vere debeant dici fidelium servorum servi, quasi duae portae constituti sunt paradisi.

[13] [et sanctitate celebre.] Quis umquam monachus audiret eorum conversationem, et non expeteret familiaritatem? In tantum quippe abundaverunt vitae et doctrinae illorum exempla ut ex omnibus coenobiis circa illos undique constructis certatim advenirent et de illa primitiva senatorum turba abbates sibi eligerent. Si pontificalis pastore egeret locus, inde petebatur episcopus. Redolet fama virtutum, currunt omnes ad odoris delectamentum. Unde in Canticis canticorum: In odorem unguentorum tuorum currimus, adulescentulae dilexerunt te nimis. [Cant. 1, 3, 2.]. Adulescentulae quippe fidelium sunt animae quae imitatrices sanctorum patrum, ab eorum exemplis trahunt unguenta bonorum operum. Tanta igitur messis supernis imbribus irrigata plura construit monasteria, plurima adunavit coenobiorum collegia. Sed sicut erant fratres uterini, ita decreverunt omnia illorum communia haberi. Unde etiam aliqua loca, quae in pace Ecclesiae ab illis aedificata sunt, de nominibus illorum usque hodie vocabulum retinuerunt. Inde quoque in pago Bagassino superest adhuc antiquissima ecclesia, sepultura multorum sanctorum reverenda, quae de memoria illorum Apud duos gemellos est denominata. Exigentibus vero habitatorum culpis, magna et numerosa virtutis suae reliquere vestigia quae in deserti solitudinem sunt redacta.

[14] [Nautis in mari periclitantibus mirabiliter praesentem opem ferunt.] Illud quoque non omittendum aestimamus, quod ambo adhuc in vita localiter positi, iam apparebant alibi, in periculis evocati. Quadam namque tempestate, dum nautae, insurgentibus ventis, collidentibus undique procellis in mari deprehensi fuissent, et de familiaritate cognitos sanctos invocarent, ecce alter illorum in puppi, alter in prora stantes apparent et singuli armamenta navis quasi curiosi tractant, hortantes timidos ne timeant, quia mox in portum tranquillitatis advenient. Res promissionem sequitur, et erepti de naufragio secura statione fruuntur [Cf. V. W., I, 16.] .

[15] [Eos invisit Britanniae dux Gradlonus, illisque apparet S. Patricius.] Eo tempore tenebat Gradolonus dux regimen Britanniae et sanctus Patricius in Scotia plenissima fulgebat virtute. Quorum Gradolonus sanctis nostris praesentiam suam exhibuit, et facundissima praedicatione ammonitus, usque ad terram caput humilians, promisit se in posterum rectiorem vitam tenere et ferinam crudelitatem qua antea ferbuerat deponere [Cf. V. W., II, 15 – 17.] . Sanctus vero Patricius splendidissimus in nocte illis apparuit, et ut inceptum propositum exsequerentur exhortatus, coronas suae coronae coaequales in caelesti regione illis praeparatas prophetavit [Cf. V. W., I, 19.] .

[16] [Opusculo suo finem imponit scriptor.] Nostri ergo, de quibus locuti sumus, gemini, gemina caritate ornati, iam terra marique cogniti et usque ad sidera notissimi, quot vitae momenta tot habuere caelestium factorum dona, praesertim cum nihil sit aliud illorum vivere quam incircumscripto Spiritui adhaerere, Scriptura dicente: Qui adhaeret Deo, unus spiritus est. [I Cor. 6, 17.] Et ideo gesta illorum non longius prosequimur, quia si contenderemus illa ad plenum perstringere, probaremur vel primitias dicendorum non praelibasse. Finem ergo suscepto pro illis opusculo imponamus, et ut pro nobis intercessores exsistant exoremus, quatinus qui eripuerunt naufragos ad se clamantes in portum tranquillitatis, eripiant nos de superfluitate dicendi et peccandi in portum veritatis et caritatis, ipsa Veritate praestante [Add. in marg. manus recentior: Amen dico.] cui cum Patre et Spiritu sancto uni Deo honor est et gloria in saeculorum saecula. Amen.

[17] [Miracula a sanctis patrata post mortem.] In illa descriptiuncula quam de vita geminorum confessorum, scilicet Guethenoci et Iacobi, tractavimus, pauca miracula quae carne gravati gessere, multis et incomprehensibilibus praetermissis, tetigimus. De his vero quae am caelo recepti, tanto absolutius quanto vicinius Deo adhaerebant, illis in locis in quibus patrocinia eorum venerata sunt ostendere, omnino silere iniuriosum videtur, maxime cum propterea ostensa sunt ut et illis mundo sublatis testimonium perhibeant et ad imitationem eorum fideles quique recitatis virtutibus animosiores fiant. Nihil enim aliud monstrant memorata sanctorum exempla quam quaedam ad illos tendi vestigia.

[18] [Vir quidam a molesta deformitate oris sanatus.] Factum est ergo vice temporanea ut ad oratorium praedictorum confessorum, videlicet quod ambobus dedicatum fuerat et in quo singuli singula altaria quasi propria habebant, quidam deformis languidus veniret, cui inter ipsos dentes quasi lineatim de naso descendens os grande excreverat, paulatimque augmentum sui faciens, turpissimum misero rostrum faciebat, quod quidem extrinsecus spissum, intrinsecus autem ita erat acutissimum ut linguam misero continuatim finderet et ab omni parte oris saliva mixta sanguine deflueret. Tanti ergo vitii molestia nec loqui nec comedere poterat, praeter quod aliquid molle manu immissum et ipsum mixtum sanguine transigebat. Hoc itaque horribili morbo damnatus, per oratorium discurrens atque ante singula altaria sese proiciens, quod verbis non poterat lugubri mente postulabat. Quadam vero nocte vir quidam splendidissimus illi apparuit, et pede illum pulsans, dixit: “Quid per singula altaria discurris et ab unitate nostra nos dirimis? Surge, et in medio utriusque altaris spatio te proice, ibique simul nos invocans, quod volueris impetrabis.” Qui cito surrexit et in locum aequali spatio ab utroque altari distantem sese collocavit. Cui mox medicina promissa affuit. Cecidit enim illud evulsum os ab illius ore, mox in loco illius restituto naturali et aequali ceteris dente. Recepta igitur sanitate vitii, recipit possibilitatem loquendi et comedendi, atque ita integritati est reformatus ac si numquam fuisset ibi deformitatis vulnus. Coepit ergo sanatus omnipotentem gratiam benedicere et sanctorum pietatem quanto clamore poterat magnificare, et ad rei veritatem comprobandam portabat semper secum evulsi ossis praesentiam.

[19] [Saepius sanctorum intercessione calamitates varii generis depulsae.] Illud etiam non omittendum putamus, quod fratres monasterii ad quod praedictorum sanctorum reliquiae de Britannica vastitate allatae sunt [In vico Landoac seu Landour? Cf. infra, c. 20 med. et extr.] , tantam fiduciam in illis habebant ut contra totius adversitatis impulsum non dubitarent ab illis implorare auxilium. Si quando etenim continua aeris serenitate, ut fieri solet, terra siccitate duresceret, deportatis cum processione pignoribus sanctorum statim impetrabant pluviae temperamentum. At si e contra pluviae effusio abundabat, eadem medicina aeris serenitas reveniebat. Quod si mortalitas hominum aut pestilentia pecorum aut ignis incendium aut aliud alicuius generis immineret infortunium, afflicti praedictis sanctis reddebant vota, et votorum consequebantur desideria.

[20] [Caradocus quidam, vir pessimae vitae,] [Caput istud, ut diximus, editum est a cl. v. A. de la Borderie in opusculo quod inscripsit Les deux saints Caradec. Unde et annotata nonnulla hic summatim exscribere visum est.] Illud quoque non debet fidelium memoriam effugere, quod in vicinia territorii quod dicitur Aquarum [“En breton Poudour, littéralement le pays de l'Eau (Pou, pays, dour, eau). Ce nom de Poudour, quelquefois altéré en Poudouvre, se trouve dans les chartes des XIIe et XIIIe siècles, appliqué à une seigneurie féodale et à une circonscription ecclésiastique, débornées l'une et l'autre par la mer au nord, la Rance à l'est, l'Arguenon à l'ouest, qui s'appelaient la vicomté et le doyenné de Poudour… Voir D. Morice, Preuves de l'histoire de Bretagne, t. I, col. 701, 839, 964 et Geslin et de Barthélemy, Anciens évêchés de Bretagne, t. III, p. 72 et 162; IV, p. 360, 368, 369, 415.” A. de la Borderie, Les deux saints Caradec, p. 28 – 29.] , eo quod duobus fluminibus [post mortem suam a sanctis e daemonum manibus ereptus ac vitae redditus, et dein monachus factus.] cingitur, scilicet Rinetio et Arganona [“La Rance et l'Arguenon. Rinetius nous semble être une faute pour Rinctius… Dans les Évêchés de Bretagne de MM. Geslin et de Barthélemy, le titre le plus ancien où ce cours d'eau soit nommé est de 1231 (t. III, p. 74); il y a dans ce même tome trois autres mentions des années 1251, 1256, 1272 (p. 115, 125, 271). Le nom de la rivière figure dans tous ces textes sous la forme française Arguenon.” Ibid., p. 29, not. 2.] , dicitur evenisse. Fertur namque ibi exstitisse iuvenis pauperculus, nomine Caradocus, verbis lubricus, vita sordidus et ab omni morum temperantia ita alienus ut saepius in amentiam excederet nisi rerum penuria eum aliquatenus retineret. Nihil quippe in eo frugalitatis, nihil utilitatis videbatur inesse, praeter quod solebat una quam habebat navicula peregrinos ad oratorium sanctorum venientes questus gratia flumen Arganonam transportare. Interea accidit quod quidam peregrinus, ostium domunculae illius exosi pulsans, rogavit ut sibi aperiretur. Qui obviam veniens furibundus, ut semper erat, quid quaereret inquisivit. Peregrinus respondet quod ad monasterium Landoac [“On écrit habituellement Landoar ou Landouar; mais la Vie manuscrite de S. Jacut [et de S. Guéthenoc], qui répète ce nom trois ou quatre fois, porte toujours Landoac, et il est bon de remarquer que c'est le plus ancien texte où figure ce nom.” Ibid., not. 3.] , ita insula vocabatur, transire vellet, adiciens ut pro Dei amore sese ultra fluvium traiceret. At ille: “Si habes”, inquit “quod porrigas, ne tardes ostendere, quia non soleo gratis tale opus facere.” Abnegat viator nihil omnino praeter attritam tuniculam se habere et, si illam daret, necessario nudum remanere. Instat precibus, persuadet lacrimis et ut paupertati condoleat singultibus exposcit creberrimis. Tandem petentis improbitate victus in naviculam eum recepit, relictoque litore elapsus in fluvium navigare coepit. Cui mox vento insurgente e contrario totam a fundo aquam perturbari, et procellis urgentibus crederes naviculam aut ad litus reici aut aestuanti gurgite absorberi. At nauta solita pertinacia iurat neque vento neque tempestate se superandum, donec ad alteram exponat ripam quem receperat peregrinum. Sicque ut proposuerat explevit, et homine ad terram exposito, per mediam tempestatem reluctando rediit. Sed ubi iam terram cepit, prae nimii praesumptione laboris sanguinem evomens, ruptus et infirmatus est, et mors infirmitatem est consecuta. Qui, ut postea saepius recitabat, de corpore egressus, statim teterrimis spiritibus arreptus est, quorum naribus igneus foetor et manibus intolerabilis ardor egrediens, intolerabiliter illum cruciabant. Quibus ad invicem cachinnantibus et velut victoriae spoliis exsultantibus, usque ad litus picei fluminis deportatus est, ubi iam terribilior notis imago venerat, lintrem ripae applicans, cuius remis flumini immersis, resilientibus prorantibus undis flammeae scintillae resultabant. In quam cum festinarent miserum deponere, subito apparuerunt oppositi duo senes splendidissimi et maximae audaciae, qui rapientes eum de manibus adversantium, dixerunt: “Dimittite, impudentissimi, et abite vacui, quia quod non erat vestrum invadere estis ausi.” At illi territi: “Nonne”, inquiunt, “vocatis vestrum magistrum iustum iudicem? Et quae est ista iustitia, cum is, qui a pueritia nostro magisterio est mancipatus, nostris disciplinis deditus, nostris operibus exercitatus, hodie nobis iniuste aufertur?” Senes e contra: “Sed quae iustitia”, aiunt, “ista esset, si is, qui pro nostro amore sese morti tradidit, vester remaneret? Nonne scriptum est quia finis praecepti est caritas? [I Tim. 1, 5.]” His dictis, maligni spiritus turpissimos dantes eiulatus discesserunt. Sed piissimi senes, liberatum inter se reportantes, ita ad invicem deliberabant: “Aequum est ut corpori reddatur atque, ut tempus poposcerit, suo arbitrio relinquatur, quatinus quicquid in eo purgandum est spontanee deleatur.” Iacet interim corpus exanime et deliberatum tradi sepulturae, cum spiritu revertente revixit et quae sibi evenerant narrare non distulit. Deinde quamdiu licuit vivere, in monasterio Landoac et sub patrocinio confessorum qui eum resuscitaverant monachus exstitit. Qui etiam fratribus eiusdem loci saepissime repetebat: “O si umquam venero in illum odorem et in illam suavitatem quam habui quando de manibus inimicorum excussus fui!” Taliter ergo qui de faucibus inferni ereptus fuerat mutavit vitam et promeruit gloriam [“Les moines de Saint-Jacut ont toujours vu sans difficulté, dans S. Corradec le passeur, le patron du prieuré de Saint-Cadreux, dépendant de leur abbaye et situé en la paroisse de Ploubalai. Mais ils savaient fort mal son histoire, à en juger par la version qu'on en trouve dans la vie de saint Jacut, ajoutée à la troisième édition des Vies des saints de Bretagne d'Albert le Grand [Rennes, Vatar, 1680, p. 758: hanc narrationem transcriptam videsis, op. cit., p. 30, not. 5] et attribuée à un religieux anonyme de la Congrégation de Saint-Maur, qui est probablement dom Noël Mars. Ce bon père, — un grand chercheur, voire un érudit auquel l'histoire de nos vieilles abbayes doit beaucoup, — aura dans sa candeur jugé scandaleux, dangereux même, d'admettre qu'un saint pût commencer par un sacripant; de la meilleure foi du monde, il a complètement dénaturé la curieuse figure du passeur de l'Arguenon. — Si celui-ci est incontestablement le patron de Saint-Cadreuc, il doit être aussi celui de Saint-Careuc, car la flexion du nom est la même et cette paroisse n'est pas à une grande distance de Saint-Jacut. Pour les églises et chapelles plus éloignées, la présomption nous semble être en faveur du premier saint Caradec.” Ibid., p. 10 – 11. Advertendum autem est hunc priorem Caradocum nobis innotescere tantum per lectiones cuiusdam breviarii ecclesiae Leonensis typis editi Parisiis anno 1516 (ibid., p. 7), alterum autem ex sola hac Vita SS. Iacuti et Guethenoci; neque ullo argumento aliunde demonstrari ecclesias et sacella quae S. Caradocum patronum selegisse referuntur (ibid., p. 5), unum vel alterum horum invocasse et non tertium vel etiam (nam tertius aliquis S. Caradocus colitur qui eremiticam vitam duxit in Wallia, de quo Act. SS., ad d. 13 april., t. II, p. 150) quartum adhuc ignotum, sicut hactenus ignotus erat uterque Caradocus quem protulit A. de la Borderie in opusculo saepe citato.] . Sed vos, fideles Christi, vos, inquam, convenio, ad recordationem tanti miraculi … [Sequitur satis prolixa pia exhortatio, quam praetermittimus.] .

[21] [Caecus a S. Guethenoco illi noctu apparente sanatus.] Paululum admonitionis gratia a narratione digressi, superioribus adiungere debemus miraculum quod in monasterium Landoac memoratur factum. Ad id etenim loci dum quidam caecus venisset ut elemosynam susciperet, et cibo refectus et hospitio est susceptus. Cui sequenti nocte dormienti vir veneranda canitie et serenissimo vultu apparens, castigare eum coepit, ut de levibus moribus et inhonesta vita sese emendaret, quia illa erat certa occasio pro qua caecatus fuisset. At ille inquirenti quis esset qui tam salubre consilium sibi daret: “Guithenocus”, inquit, “ego sum, qui cum fratre meo Iacobo istius loci teneo patrocinium.” Tunc caecus cum omni devotione: “Supplex tibi,” ait, “domine mi, promitto et mutandum amodo mentis affectum et assiduum corporis mei servitium.” Quid plura? Mane de lectulo consurgens, hausit lucem quam longo tempore sibi senserat inaccessibilem. Qui deinde in voto permansit et monachicam vitam in eodem loco finivit.

Explicit vita beati Iacobi vel Iacuti confessoris.

DE B. GERICO CONDITORE COENOBII IN GERRESHEIM

SAECULO IX

[Commentarius]

Gericus fundator coenobii in Gerresheim (B.)

AUCTORE A. P.

[1] [Gerici nobilis viri,] In Gerresheim [Locus olim dictus est Gerricheshaim, Gerichesheim, Iherichesheim, Gerishem, Gerixhem etc.] , qui est vicus prope Dusseldorpium in regione Rhenana (Rheinland), extremo saeculo IX exstitisse coenobium monialium S. Hippolyto martyri dicatum, chartis absolutionis an. 882 et 907 conscriptis certo constat [Th. J. Lacomblet, Urkundenbuch für die Geschichte des Niederrheins, t. I (1840), pp. 38 et 46.] . Sed et litteris Herimanni Coloniensis archiepiscopi anno 922 datis [Saepe editae sunt, v. gr. Act. SS., Oct. t. IX, p. 215 – 16, num. 24 – 27; L. Ennen und G. Eckertz, Quellen zur Geschichte der Stadt Köln, t. I, (1860), p. 458 – 60; Iohann Hubert Kessel, Der selige Gerrich, Stifter der Abtei Gerresheim (Düsseldorf, 1877), p. 184 – 87; integras solus protulit H. Cardauns in Annalen des historischen Vereins für den Niederrhein, XXXVI – XXXVII (1874), p. 334 – 41.] comperimus paulo prius exustum esse per ungaricam tyrannidem monasterium in loco Gerichesheim nuncupato in honorem S. Salvatoris ac S. Mariae sanctique Hippolyti martyris constructum; moniales inde cum ipsius praefati martyris reliquiis, quas possidebant, Coloniam confugisse; easdem ad altare S. Petri infra Coloniam contradidisse “quicquid praedii vel hereditatis sive ex traditione Gerrici bonae memoriae viri, vel quicquid post eius obitum ab aliis religiosis viris sive feminis traditum fuisset;” ex quo haud inepte colligas a Gerico illo monasterium in Gerresheim, — quae vox Gerici villam seu domicilium significat, — esse institutum. Iam vero haec uberius et clarius explicata sunt in litteris quibus Regenberga, eiusdem monasterii abbatissa eademque Gerici filia, conditum a patre monasterium confirmat et novis largitionibus ditat [Editae sunt cum alibi, tum apud Lacomblet, Urkundenbuch, t. c., p. 34, et apud Kessel, t. c., p. 182 – 83.] . Sic illa: Regenbierg indigna Christi famula atque militis Gerici filia pro spe et requie futurae vitae ea quae ad me hereditario iure pervenerunt, iura mancipiorum, praedia et ecclesias quasdam, ad coenobium patrio nutu ac sumptu in Gerichesheim pro remedio caelestis patriae constructum et a venerabili supradicto archiepiscopo [id est Williberto] dedicatum tradidi… Notum autem facere cupimus … quod iussu et rogatu genitoris nostri Gerici lege perpetua praedia nostra sanctimonialibus ibidem Deo servientibus … confirmamus… Quae litterae cum anno 873 in concilio Coloniensi coram Williberto episcopo dicantur conscriptae et a multis clericis ac laicis subscriptae, sequitur hoc saltem anno vel etiam paulo prius vita functum esse Gericum, quippe cuius filia hereditario iure iam receperit ea quae monialibus dono tradit. Verum quamvis accepta haec nobis essent, utpote quae obscuris monasterii Gerreshemensis primordiis lucem aliquam affunderent, fateamur oportet litteras illas Regenbergae authenticas non esse, [qui coenobium in Gerresheim condidit,] ut non solum a sapientioribus quibusque tamquam spuriae reiectae sint [E. Dümmler, Geschichte des Ostfränkischen Reiches, 2te Aufl., t. II (1887), p. 369, annot. 1; A. Hauck, Kirchengeschichte Deutschlands, t. II2 (1900), p. 804.] , sed ut is etiam, qui eas utcumque tueri conatus est [Kessel, op. c., p. 70 sqq.] , id saltem negare non potuerit, ipsas pluribus iisque manisfestis interpolationibus et erroribus esse corruptas [“Nun aber zeigt dieselbe mehre offenbare Interpolationen und Unrichtigkeiten.”] . Religioni igitur habemus hac charta in enarranda S. Gerici vita uti, relictisque iis, quae vel nulla ratione, vel non satis certo probata sunt, his paucis quidem, at iis firmis et fide dignis contenti erimus, Gericum quendam virum nobilem in loco, qui iam saeculo IX nomine ipsius designabatur, coenobium S. Hippolyto sacrum monialibus condidisse et forsan saeculo IX iam provecto vita functum esse.

[2] [historia vitae ignota,] Militem illum dixeris, non contradicam. Ducem autem non fuisse, quo nomine primum in litteris Avenione anno 1319 datis [Cf. infra, num. 5.] cohonestatum videmus, vel ipse Kessel perspexit. Qui vir doctus etsi de B. Gerico bene meritus est, quod sollerti cura de beati viri historia deque cultu illius ecclesiastico inquisivit, multaque documenta, de cultu maxime, collegit et diligenter explicavit, in libro tamen, quem de B. Gerico primus, quin etiam solus adhuc composuit, non ubique felicem laudabilemque operam posuisse dicendus est. Admirationem sane quandam movet quod ex paucis, quae supersunt, monumentis non exiguae molis volumen conflavit. Quod qui fieri potuerit, facilius intelleget quisquis animum adverterit tantum non viginti pagellas a scriptore impletas esse explicanda translatione reliquiarum S. Hippolyti in monasterium Gerreshemense, etsi id solum ex documentis constat, saeculo IX reliquias S. Hippolyti in coenobio conservatas esse; insuper ex sigillo coenobii [Sigilli specimen exhibuit Kessel, t. c., p. 112.] , quod saeculo X iam in usu fuisse docet Kessel, comperimus Hippolytum a monialibus sive merito sive secus existimatum illum esse, cuius gesta cecinit Prudentius. Cetera, quae multis verbis persecutus est Kessel, coniecturam fere non superant. Neque magis coniecturis pepercit idem vir doctus in ceteris capitibus quae de B. Gerico conscripsit; in quibus praeterquam quod tamquam praecipuo fundamento nisus est charta illa Regenbergae abbatissae spuria, insuper ea quae de tempore quo natus est Gericus [Nostrum esse Gericum qui inter chartas traditionum Werdinenses an. 809 – 827 nominatur (cf. W. Crecelius, Traditiones Werdinenses, in Zeitschrift des Bergischen Geschichtsvereins, t. VI, 1869, p. 21, n° 33 b: “das Land von Gerrig”), confidenter a Kesselio affirmatur (p. 43), minime tamen certum est. Kesselium hac in re sequitur P. Clemen, Die Kunstdenkmäler der Rheinprovinz, t. III, 1 (1894), p. 94.] ; de nomine avi, quem etiam Gericum dictum esse et a quo nomen Gerichesheim ortum esse vult; de numero et situ locorum quorum dominio potiebatur; de aliis denique huiusmodi profert scriptor laudatus, ea quidem saepe argute sunt excogitata, vera tamen esse vel etiam veri similia non crediderim.

[3] [mortis tempus et modus incertus.] Gericum ante annum 873 obiisse statuit Kessel, et necessario statuit, cum chartam Regenbergae abbatissae authenticam existimaret, quae hoc anno edita videbatur et mortuo iam Gerico esset conscripta. Unde factum est ut aliorum quorundam coniecturae assentire abnueret [Op. c., p. 144. not. 1.] , qui Gericum nostrum putaverant esse eundem Gerrichum comitem, qui die 2 februarii anni 880 in magna illa clade Germanorum occubuit [Cf. Annales Fuldenses, ad. an. 880 (ed. Kurze, p. 94).] et idcirco inter martyres, quos Ebbekestorpenses nominare solent, est recensitus [Cf. Act. SS., Febr. t. I, p. 309 sqq. Vid. etiam Gelenius, De admiranda… magnitudine Coloniae (1645), p. 736.] . Sed neque nos, remota difficultate chronologica quae ex charta Regenbergae petebatur, coniecturam istam amplecti audemus; neque enim satis esse videtur temporis et nominis similitudo, cum praesertim Gerrici seu Werrici nomen non ita rarum olim fuerit [Cf. P. Piper, Libri confraternitatum S. Galli … (1884), in indice nominum pp. 448, 449, 526, s. v. Gerich, Gerihc, Gerrich, Gerricus, Gerrih, Vuerih.] ; aliae autem rationes, quae huic sententiae faveant, prorsus desunt.

[4] [Pii viri cultus popularis] Quamvis Gerici cultus non iis tenebris, quibus ipsius historia, involvatur atque supersint monumenta non pauca quae lucem quandam affundant, multum tamen abest quin omnia hac in re clara et certa dici possint. Nullum quidem ante saeculum XII cultus sive ecclesiastici sive popularis indicium superest; summa enim laus quae Gerico antea tributa est, in hoc continebatur ut vir bonae memoriae diceretur [In litteris Herimanni archiepiscopi, de quibus supra, num. 1.] . Verum inde ab anno 1106, quo Fridericus Coloniensis archiepiscopus de iure ecclesiae sancti Gerici meminit [Lacomblet, Urkundenbuch, t. I, p. 172, n° 267; Kessel, op. c., p. 187 – 88.] , nescio an in nullo documento nominatus sit Gericus, quin sancti vel beati appellatione ornetur. Ita in litteris Gudae abbatissae (1214 – 1231) sermo fit de anniversario sancti Gerici [Archiv für die Geschichte des Niederrheins, t. VI (1867), p. 118.] , de die sancti Gerici [Ibid.] , de ecclesia beati Gerici [Kessel, op. c., p. 190.] ; litteris vero Gertrudis de Neukirchen abbatissae (1254 – 1287), prout in tabulis redituum monasterii medio saeculo XIV exaratis breviter sunt descriptae [Archiv, t. c., p. 134; Kessel, op. c., p. 191.] , docemur procuratum esse ut tumba beati Gerici diebus ac noctibus illuminaretur, atque in monasterio fuisse quendam campanarium sancti Gerici; in eisdem vero litteris, prout in exemplari genuino integrae servatae sunt [Zeitschrift des Bergischen Geschichtsvereins, t. VII (1871), p. 209 – 11.] , comparet quidem idem campanarius capelle beati Gerici, de luminaribus autem accendendis aliter fit sermo; ita enim provisum est: Preterea… in ecclesia beati Gerici ad requiem eius anime luminaria ministrabit (decana) noctibus et diebus. Sed et in quodam “Ordine” ad recitandum officium liturgicum [Kessel, op. c., p. 194 – 210.] , qui in codice saeculi XIV servatus est [Non improbabile est codicem hunc apographum esse exemplaris antiquioris, etsi non possum assentire rationibus sane levibus, quibus Kessel (op. c., p. 195 – 97) ostendere nititur ordinem illum iam saeculo XI vel XII esse compositum.] , nominantur tum ecclesia sancti Gerici [Kessel, p. 209.] , tum capella sancti Gerici [Ibid., pp. 199, 208.] , tum etiam altare sancti Gerici [Ibid., p. 209.] . Insuper a fideli populo iam pridem sanctus Gericus dici solitus est coenobii conditor [Cf. ibid., p. 137.] et in oppidi Gerreshemensis territorio hodie quoque exsistit fons quidam sancti Gerici dictus [Gelenius, op. c., p. 736; Kessel, op. c., pp. 30, 144, 179.] . Quae omnia, ut manifeste ostendunt Gericum populari cultu velut sanctum honorari, non tamen ita probant ipsi ecclesiasticos honores esse tributos. Quod enim dicta est ecclesia sancti Gerici, id, ipso Kesselio consentiente [Op. c., p. 151.] , ideo factum est, quia Gericus ecclesiae Gerreshemensis conditor censebatur, non vero quod ipsius esset patronus sive quod ecclesia ipsi esset sacra, cum sciamus duarum ecclesiarum, quae in oppido exstructae sunt, alteram, coenobii dico, S. Hippolyto, alteram vero, quae parochialis erat, S. Margaretae dicatam fuisse [Ibid., p. 141.] . Neque certo affirmare possumus his verbis capella sancti Gerici, altare sancti Gerici, monumentum cultus ecclesiastici haberi, quandoquidem forsan ideo sic nominata sunt, quod in illa capella et coram illo altari stabat tumba seu sarcophagus Gerici, qui saeculo XIII constructus adhuc in ecclesia Gerreshemensi superest.

[5] [et ecclesiasticus.] Verum iam incipiunt indicia cultus ecclesiastici minus obscura fieri. Quae enim moniales post medium saeculum XIII ad requiem animae beati Gerici luminaria in ecclesia accendebant, eaedem haud multo post ipsius tumbam illuminare coeperunt non sine maiore quadam erga illum reverentia. Quin etiam calendario necrologico monasterii, qui saec. XIV exaratus est, non solum die 5 novembris Anniversarius Gerici militis inscriptus est [Archiv, t. c., p. 100. Monendum est huic calendario ita inscripta esse sanctorum festa, ut verbum sanctus vel beatus omittatur, v. gr. Octava Stephani, Hilarii confessoris, Perpetuae et Feliciatis, etc.] , sed et die 23 septembris Translatio Gerici [Archiv, t. c., p. 98.] . Reapse festum ipsius celebrari consuevisse ostendunt litterae anno 1319 Avenione a sedecim episcopis datae, quibus indulgentiae concedebantur accedentibus ad ecclesiam canonicarum in Gherisheym in festivitatibus quibusdam, inter quas comparet et festum Ierici ducis [Kessel, op. c., p. 192 – 193.] . Non ita tamen firmiter stabilitus erat cultus ille, ut periculum non incurreret decrescendi atque paulatim in desuetudinem veniret [Cf. ibid., pp. 136, 156 – 58.] . Nuperrime vero cum altare ecclesiae egregio sumptu renovaretur, etsi in operis faciundi forma [Huius imaginem videsis in Zeitschrift für christliche Kunst, t. XVI (1903), e regione col. 321 – 22.] inter cetera ornamenta delineaverat artifex quattuor statuas sanctorum, quorum nomina subscripserat: S. Margareta, S. Suitbert, S. Gericus, S. Catharina, aliqua saltem in parte ab hoc consilio recessum esse crediderim, cum legam quattuor, quae confectae sunt, statuarum, tres quidem esse SS. Margaretae, Catharinae et Suitberti, quartam vero S. Hippolyti [Ibid., col. 322.] , non vero B. Gerici. Ex quo conicere est nondum refloruisse B. Gerici cultum publicum. Conicere, inquam, est, cum certiora proferre, etsi cupiebam, non tamen possim. Cum enim, ut pro nostro officio hac de re lectores monerem, anno 1904 litteris datis reverendum parochum Gerreshemensem adissem, ille ne verbo quidem respondere dignatus est.

[6] Contra, quod sperabant olim maiores nostri [Act. SS., Mart. t. I, p. 630 D.] , de cultu B. Regenbernae, quam S. Gerici ducis filiam fuisse fuerunt, [Regenbernae, quae filia] certiora iam proferre possumus, id est in non paucis illis documentis, quae vel de Gerico vel de Gerreshemensi monasterio reperta sunt, [Gerici dicitur, cultus nullus.] nullum prorsus inveniri cultus Regenbernae exhibiti vel tenue vestigium.

DE B. GERALDO EPISCOPO BITERRENSI

ANNO 1123

[Commentarius]

Geraldus episcopus Biterrensis (B.)

AUCTORE E. H.

§ 1. De fontibus e quibus cognoscitur eius vita.

[1] [Commentarios de B. Geraldo conscripsit saeculo XVIII] B. Geraldus ex eorum sanctorum numero est qui neminem coaevum habuerunt scriptorem cuius opus usque ad hunc diem supersit. Nam praeter legendas quae in breviariis reperiuntur, ea tantum de B. Geraldo cognoscimus quae nobis servavit investigator aliquis saeculi decimi octavi, qui, veluti nobis consulens, ex monumentis tunc quidem exstantibus nunc autem deperditis, excerpsit quicquid ad beatum nostrum pertinebat [Mémoire pour servir à la vie de saint Guiraud, second prieur de Cassan, évêque de Béziers. Montpellier, 1884. Hoc opusculum diu delituit donec opera canonici qui ecclesiae Montispessulanae archivio praeerat, R. D. Soupairac, anno 1884 typis evulgatum est.] . Quis autem fuerit scriptor ille hactenus ignotus, coniectura iam indicare nos posse putamus. Nam in praefatione sua [Ibid., p. 2.] fatetur se consuluisse dominum Franciscum Pouget († 1723) et dominum Claudium Chastelain: “ayant appris que Mr l'abbé Pouget, si recommandable par son catéchisme de Montpellier, travaillait à la réforme du nouveau bréviaire de Narbonne, cette personne… écrivit à Mr l'abbé Pouget…” Iam vero Pouget suum opus edidit anno 1702, Chastelain obiit anno 1712, die vero 4 iunii 1706 archiepiscopus Narbonensis scriptoris rationibus motus cultum S. Geraldi restituit; primam autem partem novi breviarii edidit Pouget anno 1708. Igitur inter annos 1702 – 1706 incepit scriptor noster hoc opusculum colligere, quod publici iuris facere minime cogitabat; sed instantibus incolis Podii Saliconis, qui se esse cives S. Geraldi gloriabantur, ut hoc opusculum ederetur, scriptor illud iterum ordinavit [Ibid., p. 3.] et in eam formam quam nunc habemus, redegit post annum 1706 qui alicubi ab ipso memoratur [Ibid, p. 82.] ; quin etiam, ut mihi videtur, post annum 1709. Scribit enim: “Mais comme Mr l'abbé Chatelain qui avait lui-même mis cette mort en onze cent trente-six… l'a fixée depuis au lundy cinquième novembre, onze cent vingt-trois” [Ibid., p. 79.] . Iam vero etiam in suo Martyrologe universel edito anno 1709 Chastelain mortem Geraldi ad annum 1136 ponit. Definito tempore quo scriptum sit opusculum, iam nullo negotio illius auctorem designabimus. Legenti enim praefationem statim apparebit ipsum aliquo beneficio vel dignitate cum monasterio Cassianensi devinctum esse; sed quo munere fungeretur dum primum opus aggressus est, [prior Cassianensis N. de Cilly,] non satis liquet; postea autem eum fuisse priorem probabili testimonio docemur. Nam inter scripta undique in Parisiensi abbatia Sanctae Genovefae collecta, ut novi breviarii ratio capitulo generali congregationis gallicanae anni 1757 proponenda institueretur, haec leguntur: “La legende [S. Geraldi] est extrêmement vide de faits. On en trouve quelques-uns dans une vie composée par un prieur de Cassian, sur les titres de la maison” [Cod. Parisiensis Bibl. Sanctae Genovefae, n° 156, fol. 17 – 37.] , nec dubitandum est quin de eodem nostro opere hic agatur. At prior erat 1674 – 1712 Ludovicus de la Vergne Montenart de Tressan, qui factus erat episcopus Cenomanensis anno 1671. Huic successit in prioratu anno 1712 N. de Cilly; quem libelli nostri auctorem fuisse conicimus.

[2] [usus Cassianensi chartulario et consuedinario] In scribendo hoc opusculo documentis bonae notae usus est prior ille; his autem tempora iniqua non pepercerunt. Quod testati sunt viri eruditi, qui hos codices multum inquisiverunt, quosque hac de re interrogavimus [Cf. etiam Emile Bonnet, Bibliographie du diocèse de Montpellier (Montpellier, 1900), pp. 73, 78.] . Etenim saeculo decimo octavo asservabantur chartularium domus sanctae Mariae de Cassiano et consuetudinarium vetus diu ante 1387 compositum. Affirmat siquidem auctor noster consuetudines Cassianenses certo certius anno 1387 ex duobus libris “de papiro” esse transcriptas quorum “propter antiquitatem unus est omnino destructus, alter vero pari passu venit ad omnimodam destructionem” [Mémoire, p. 57, annot.] .

[3] [non tamen antiqua Legenda, iam tunc deperdita;] Praeterea, olim etiam exstitisse antiquam S. Geraldi Legendam, veteris consuetudinarii, de quo supra, haud dubio testimonio nixus nos docet de Cilly; in quo consuetudinario praeceptum erat: “Legatur in prandio de eius Vita” [Ibid., p. 11.] . Sed a quonam et quo tempore scripta sit haec Vita, quam iam deperditam dolebat prior noster, dicere neglexit, aut frustra conatus definire non potuit. In breviario autem veteri Biterrensi [Breviarium ad usum ecclesiae Biterrensis (Lyon, 1532), fol. CCCCLXI.] anno 1534 typis edito, in breviariis recentioribus vel in propriis Biterrensi [Officium proprium festorum insignis ecclesiae Biterrensis. Biterris, 1631. Les offices propres des saints chanoines réguliers de l'ordre de S. Augustin, con grégation de Notre Sauveur. Toul, 1696; Metz, 1706; Officia propria … canonicis regularibus Lateranensibus etc. Viennae, 1741; Proprium sanctorum ad usum canonicorum regularium congregationis gallicanae. Parisiis, 1666; Proprium sanctorum ad usum canonicorum regularium congregationis gallicanae. Parisiis, 1758, etc., etc.] et Narbonensi, item canonicorum regularium S. Salvatoris Lateranensis, canonicorum Congregationis reformatae gallicanae, [cuius summam referre videtur] invenitur aliqua eius Legenda. Variae recensiones huius Legendae, eae saltem quas in manibus habemus, omnes ex eodem fonte ortae videntur, id est ex Legenda veteris breviarii (1534), quam rudiore sermone scriptam postea suo quisque modo elegantiorem facere et politiorem conati sunt, neque tamen obscuram nobis reddiderunt ipsarum communem originem. Legendam autem quae vetere illa antiquior esset, quamvis sedulo conquisivisset de Cilly, nullam invenit. Hisce rationibus, quae iam huius Legendae antiquitati favere videntur, haud leve pondus afferunt verba quibus incipit: In nostris quidem temporibus, ita ut facile nobis suaderi possit hanc paulo post B. Geraldi mortem compositam esse, aut saltem e Vita aliqua vetustiore, eius prope temporibus scripta, fortasse ex ea de qua consuetudinarium, exscriptam esse. Fatendum tamen haec, utut probabiliter coniciuntur, non certo explorata esse.

[4] [vetus breviarium.] Quicquid id est, cum nulla alia nobis supersit Legenda, hanc in lucem edendam censuimus, quam benevole nobis transcripsit vir reverendus praeses seminarii Montispessulani, et cum exemplari, quod possidet societas archaeologica [Bonnet, op. c., p. 87.] , contulit v. d. Aemilius Bonnet.

§ 2. Legenda B. Geraldi.

[Geraldus abortivus] I. In nostris quidem temporibus vir vere venerabilis sanctissimeque simplicitatis, oppidi Podii Saliconensis [Hodie Puissalicon (canton de Servian, arrondissement de Béziers).] nomine Guiraudus, ex parentibus secundum seculi dignitatem non infimis, ortus fuit. Sed quia abortivus natus est, parentes eius despectui eum habuerunt.

[statim baptizatus] II. Quippe cum nec pueri [Ed. puer.] effigiem pro parvitate habere videretur, vagitus tamen eum fore puerum fatebatur. Cum autem parentes eius utrum victurus ille esset necne incerti essent, sancte regenerationis lavachrum suscepturum eum ecclesie miserunt.

[miraculo] III. Qui cum a quodam honorabili monacho tunc ibi conversante susciperetur, vixque peractis prius officiis ad tale quid necessariis, cum eum baptizare vellet, mox fontium aqua visa est fumigare.

[designatur.] IV. Cum vero sub trina mersione baptizatus fuisset, fontis aqua (ac si magna candentis ferri massa illic submersa esset) magnum emittere vaporem ac penitus ebullire cepit.

[Monasterium Cassianense ingressus] V. Literalibus equidem disciplinis mancipatus, ordinis Sancti Augustini et in monasterio Virginis Marie de Cassiano, diocesi Bicterrensi religiosus effectus est. In qua taliter se subiecit ut in charitate [ed. caritatis.] Dei et proximi nemini inveniretur secundus.

[fit eiusdem prior,] VI. Tanta igitur castitate, charitate et humilitate prefulsit, ut mortuo dicti monasterii priore in eius locum prior promoveretur, ubi ita discretus visus est, [postea episcopus Biterrensis.] ut, sede episcopali Bicterrense vacante ab omnibus eligeretur. Et cum ne tali onere opprimeretur, aufugisset illud, invitus desponsatus est, longeque diu illud exercens, hydropisis [ed. Eutropisis.] infirmitate percussus spiritum exhalavit. Cuius corpus in dicti Bicterrensis ecclesia collegiata Sancti Affrodisii collocatum et canonizatum est, innumeris quotidie prefulgens miraculis.

§ 3. De ortu et infantia B. Geraldi.

[5] [Natus videtur circ. an. 1070,] Beatus noster in Podio Salicone, qui est vicus leucis duabus ab oppido Biterris distans, non immerito circa annum 1070 natus esse putatur [Gallia christiana, t. VI, col. 312.] . Nam cum donationi a Petro de Thesan anno 1085 domui Cassianensi factae, quamvis in ceteris tam multis chartis quas postea scripsit, semper se vel levitam, vel canonicum, vel priorem profiteretur, haec sola verba subiecerit: Geraldus scripsit [Mémoire, p. 5.] , haud imprudenter conieceris eum tunc in monasterio recentem tironem fuisse; cum vero ex vetere breviario eum adulescentem post peracta studia “literalia” sese Cassianensi regulae subiecisse doceamur, eum circiter 15 annos natum tirocinium incepisse suspicamur et ita circa annum 1070 in lucem editum ducimus.

[6] [ex parentibus de quorum condicione non constat.] Verum ex qua gente ortus sit, quae parentum fortunae aut ordinis condicio fuerit, quidve de civitate aut de ecclesia meriti sint, quomodo ab ipsis in virtute ac disciplina nutritus, se in paterna domo gesserit, nihil prorsus, non modo certa firmaque sententia, sed ne probabili quidem coniectura assequi posse mihi videor. Patrem eius non infimum locum obtinuisse inter eiusdem vici primores affirmat quidem vetus breviarium, sed non certioribus verbis quam quae in omnibus fere sanctis stilo quodam hagiographico adhibentur, ita ut hac translaticia scribendi forma parum vel nihil doceamur. Longius sane progressus est de Cilly, qui cum in chartulario non semel ante nomina dominorum de Thesan et aliorum certe nobilium virorum nomen Guiraudi de Possilicone legisset, stirpis eius nobilitatem probare voluit [Mémoire, p. 6 – 8.] . Verum ut valeret argumentum, cum nomen Geraldi in illa regione satis commune fuerit, hoc potissimum demonstrandum erat, hunc Guiraudum, de quo charta, re vera esse patrem nostri beati; quod certe ex monumentis paucis iisdemque mutilis, quae nunc habemus, minime conficietur. Fortasse quando de Cilly haec scribebat, illos cognatione esse coniunctos aliis indiciis comperit; notatu tamen dignum putamus, cives de Podio saeculo decimo octavo tugurium quoddam monstrasse, ubi natus esset sanctus, quem pauperem fuisse existimabant. Res igitur tota incerta [Col. 105F] est. [De pueritia nihil certi novimus.] De puero Geraldo fama popularis, ut est fabellarum amica, plura venditabat valde mirabilia, quae scriptor noster prudenter omisit. Vide ea quae de baptismate breviarium narrat [Cf. etiam Mémoire, p. 9.] . Haec et similia illi solum credant, qui explorare potuerint.

§ 4. De eius ingressu in monasterium et de eius prioratu.

[7] [Circa an. 1085 monasterium ingressus] “Literalibus” disciplinis instructus, id est arte legendi et scribendi [Cf. Iohannis Saresberiensis, Metalogicus, lib. I, c. 13 (P. L., t. CXCIX, col. 840A).] , fortasse etiam latini sermonis usu, adulescens inter canonicos regulares ordinis Sancti Augustini in monasterio Sanctae Mariae de Cassiano ascriptus est circa annum 1085, ut nobis videtur, quo chartam novicius, ut conicientes diximus (num. 5), scripsit. Ab hoc vero tempore usque ad annum 1094 Geraldi nomen chartis Cassianensibus nusquam inscriptum reperitur [Mémoire, p. 12 – 14.] . Hoc anno, die 30 octobris venditionis cuiusdam instrumentum tamquam diaconus subsignavit [Ibid., p. 24.] ; quod in chartis facere consuevit usque ad diem 27 septembris 1101 [Ibid., p. 25.] . Inde, adiecto canonici nomine, chartas circiter viginti quinque vel conscripsit vel suo signo communivit [Ibid., p. 26.] . Ex eo quod se iam canonicum dicit, conicere licet ipsum sacerdotio tunc fuisse insignitum. Piam inter fratres sua professione divino cultui addictos egit vitam et in monasterio morum integritate, vitae austeritate, regularum observantia et scientiae studio celebri, prae ceteris ita virtutibus eminuit, ut mortuo priore Petro, [circ. an. 1106 prior eligitur,] in priorem domus Sanctae Mariae eligeretur inter diem 4 maii anni 1105, quo etiam tunc tamquam canonicus subscripsit, et diem 9 augusti 1106, quo legitur in chartulario: Geraldus prior scripsit [Ibid., p. 83 – 84; cf. etiam Gall. christ., t. c., col. 312; Mémoire, p. 89.] .

[8] [novam ecclesiam dedicari curat,] Ipso priore, ante diem II nonas octobres dedicata est nova Beatae Mariae ecclesia, quae ad hunc diem superest, sed aliis usibus destinata [Bulletin de la Société archéologique de Béziers, 3° série, t. IV (1902), p. 234.] . In relatione visitationis pastoralis ab Iohanne de Bonsy episcopo Biterrensi 8 februarii 1605 institutae legitur: Ecclesia est valde pulchra, integra, antiqua et bene ornata, a Carolo Magno, ut creditur, fabricata, quod in aliquibus locis appareant aquilae lapideae et depictae et gestat unum cum cruce pro insignibus, quod Carolum denotat, quamvis religiosi illud interverterint in modum omega, hoc modo

Est ecclesia sub invocatione sancti Augustini canonicorum regularium; sunt in dicta ecclesia plures reliquiae descriptae in quodam libro antiquo, ubi tempus et dies et annus consecrationis ecclesiae descriptus est; cui interfuerunt plures archiepiscopi episcopi, abbates et aliae personae ecclesiasticae abhinc iam quingentis annis [Bulletin de la Société archéologique de Béziers, 3° série, t. IV (1902), p. 234.] .

Hoc documentum feliciter nobis servaverunt tum auctores Galliae christianae [Gall. christ., t. c. instr. col. 133.] tum De Vic et Vaissete [Histoire du Languedoc (1733), t. II, preuves, col. 395; éd. Privat (1875), t. V, col. 850.] : Anno dominicae incarnationis MCXV, II nonas octobris, congregata innumera multitudine sexus utriusque apud villam Cassiani, omnipotentis ac benignissimi Dei annuente clementia, consecrata est eiusdem loci ecclesia. Cui consecrationi interfuerunt archiepiscopi sive episcopi, Richardus Narbonensis archiepiscopus, et Ato Arelatensis episcopus [Gall. archiepiscopus.] et Arnaldus episcopus Biterrensis et Galterius [Gall. Gualterus.] Magalonensis episcopus et Raymundus [Gall. Raimundus.] episcopus Barbastiensis [Gall. Barbastensis.] et Bernardus Agathensis episcopus et Iohannes episcopus Nemosensis [Gall. Nemausensis.] et Arnaldus Carcassonensis episcopus. Authore ergo [Gall. add. Deo et.] domino nostro Iesu Christo, consecraverunt ipsam ecclesiam et altare maius [Hoc altare hodie exstat in ecclesia vici dicti Paulhan, quo translatum est anno 1797. Bull. de la Soc. arch. de Béziers, 3° série, t. IV, p. 230. “En détachant les marbres dont il était revêtu, nous avons découvert sous la grande table qui formait le dessus du tombeau, au milieu de six petits vases de verre renfermant les saintes reliques, une lame de plomb d'une longueur de 25 centim. et de 12 centim. de largeur, portant des inscriptions qui nous ont indiqué l'époque de la construction de l'autel dans l'église de Cassan, celle de son ornementation ultérieure, enfin celle de son transfert à Paulhan. Sur l'une des faces se trouvait gravée au poinçon cette inscription: Hoc altare anno MCXV dedicatum, sed longa vetustate deterioratum, huius ecclesiae canonici regulares congregationis gallice exquisitis marmoribus vestiendum curarunt anno MDCCLXXXIX.”] in honorem [Gall. honore.] sanctae Dei genitricis Mariae perpetuae virginis sanctique Iohannis Baptistae; altare vero sancti Michaelis consecravit praedictus Barbastiensis episcopus in honorem [Gall. in honore et memoriae.] et memoriam ipsius beatissimi archangeli et beati Augustini, alterum quoque Magalonensis episcopus in honorem beatorum apostolorum Petri et Pauli, Andreae et Iacobi et sanctae Fidis virginis, in cuius festivitate haec consecratio [Gall. dedicatio.] celebratur. Item [Om. Gall.] praeterea hae sunt reliquiae quae in altari beatae Mariae continentur: de ligno dominicae crucis, de spongia quae ori eius apposita fuit et de panibus propositionum et ipsius virginis Mariae [Nominantur plures reliquiae.] … Item in altari beati Michaelis continentur reliquiae sancti Ioannis Baptistae, et Irenei Lugdunensis episcopi [Nominantur plures reliquiae.] … In altari sancti Petri continentur reliquiae ipsius beati Petri et Pauli apostolorum et B. Romani [Nominantur plures reliquiae.] … In cruce quam a transmarinis partibus Guillelmus Anglicus attulit, continentur de ligno Domini, de sepulchro et de loco nativitatis eius et de loco calvariae, de lapide revoluto, de sepulchro beatae Mariae, de monte Sinai [Nominantur plures reliquiae.] .

[9] [claustra et hospitium aedificat] Haec dedicatio sane B. Geraldi pietatis testimonium est. Cum ipse, prior factus, loca quoque claustralia aedificaverit [Mémoire, p. 45 – 47.] , ita studium servandae disciplinae manifestum fecit; suam vero in pauperes caritatem ostendit erecto extra ambitum monasterii hospitio ante annum 1118, quo prima eius mentio fit in chartulario [Ibid., p. 42.] . Haud tandem imprudenti coniectura iudicat de Cilly virum, quem mira in Deum ac religionem pietate floruisse nonnullis vestigiis cognovimus, partem habuisse in condendis legibus quae ante annum 1387 iam dudum in vetere consuetudinario collectae fuerant [Ibid., p. 56 – 57.] . [atque ita monasterium regit] Ex laudibus quoque funebribus Bernardi, sacristae Narbonensis, olim B. Geraldi discipuli, quae sequuntur, intellegere aliquo modo possumus quam sedulo se suosque alumnos pius prior virtutibus exercuerit, et uti ceteris dignitate praecelleret, ita etiam exemplis praeesse conatus sit. Cum Bernardus iste vir honeste vite et magne religionis mortem sibi instare cerneret, tanquam obitus sui prescius, die martis, qua decessus eius futurus erat, de illo alode proprio quod habebat omnibus suis confratribus ac pauperibus procurationem fieri instituit, ut felicitatem qua divinitus diffundebatur eisdem solita benignitate impertiret. Qui cum per omnia beatum Geraldum Biterrensem episcopum, quem longo tempore doctorem habuerat, imitari satageret, decima die in pane et aqua ieiunans, non paucis suppliciis corpus suum macerans, ita frequens in oratione permanebat ut, cum valeret, a divino halitu nullatenus abduci posset. Cum autem iam dicta dies advenisset, presbiterum ad se vocans, ante eius presenciam se prostravit et licet in graviora peccata minime incidisset, se tamen omnium reum magna animi conpunctione arguebat. Qui a confessione surgens, cuidam donato innitens ecclesiam petiit, flexisque ante venerabile altare beati Iohannis genibus ab eo qui missam celebrabat dominicum corpus accepit sicque, missa celebrata, spiritum Domino reddidit.

Hunc Narbona virum meruit sibi post Cacianum.
Et Maria suum Paulo sociavit alumpnum.

† Kalendis Maii obiit Bernardus sacrista maior Sancti Pauli anno M. CL. primo. Α. Ω. † . [De Vic et Vaisete, o. c., t. v., p. 14*.] .

[10] [ut et virtutis fama et opibus cresceret.] Quod autem, illo priore, Cassianum tanta pietate, fervore et disciplina floruerit, ut fama per totam regionem celebrata omnium oculos et animos in ipsam domum converteret, quis mirari possit? Longum enim est omnes donationes quae tunc affluebant, enumerare [Mémoire, p. 35 – 41.] , aut tot nomina colligere tum illustrium virorum et feminarum, tum ecclesiarum et monasteriorum, quae tunc temporis confraternitatem cum domo Cassianensi certatim postulaverunt [Ibid., p. 69 – 71.] . Inter tot testimonia, quibus elucescit splendor Cassiani sub nostro priore, hoc unum hic scribere iuvat, domum tunc octoginta numerasse canonicos [Ibid., p. 56.] ; ita saltem refert non spernenda traditio. Mox vero ipse sanctus prior pro vitae suae merito ad maiorem dignitatem elatus est.

§ 5. De B. Geraldi episcopatu.

[11] [Electus in Biterrensem episcopum] Etenim cum Arnaldus episcopus Biterrensis ad sedem Narbonensem translatus esset [Gall. christ., t. c., coll. 47, 312.] , omnium suffragiis et favore in episcopum electus est B. Geraldus. Qui postquam diu restitit, tandem invitus pastorale munus suscepit. Quo autem anno episcopali honore insignitus sit, non ita perspicuum videri potest. Auctores Galliae christianae aiunt eum consecratum esse exeunte 1121 vel ineunte anno 1122 [Gall. christ., l. c.] . [circa medium an. 1122] Id autem non contigisse arbitramur ante medium circiter annum 1122. Nam 1° in chartulario Cassianensi invenit de Cilly instrumentum quoddam die 23 februarii, feria V, anni 1121 datum quod Geraldus Dei genetricis Mariae servus et minister a praefatis donatoribus rogatus scripsit [Mémoire, p. 74.] . Nondum igitur tunc erat episcopus. At hunc diem 23 februarii feriam quintam re vera fuisse anni secundum hodiernum computum 1122, facile decernet qui animadverterit et in illa regione eo tempore notarios vulgo usos fuisse stilo incarnationis [In ipso chartulario Cassianensi alia reperiuntur exempla huius moris; cf. v. g. Mémoire, p. 38.] , secundum quem annus inchoabatur die 25 martii, et diem 23 februarii incidisse in feriam quintam non anno 1121, sed anno 1122.2° Accedit quod instrumentum quoddam, quod Catel affirmat a se visum, subscripsit B. Geraldi decessor Arnaldus, episcopus Biterrensis, anno 1122 [Catel, Mémoires de l'histoire du Languedoc (Toulouse, 1633), p. 959.] . Idemque Catel ad mensem augustum anni 1122 refert hominium ab Aimerico vice-comite Narbonensi praestitum eidem Arnaldo ad sedem archiepiscopalem Narbonensem iam translato [Ibid., p. 587.] . 3° Denique in chartulario Sancti Iusti leguntur epistulae Callisti II ad Berengarium archiepiscopum Narbonensem datae diebus 21 et 22 iunii et 4 octobris anni 1121 et 22 aprilis 1122 – 1124 [U. Robert, Bullaire du pape Callixte II (Paris, 1891), nn. 241, 245, 252, 466. Cf. Jaffé-Loewenfeld, nn. 6913, 6917, 6925, 7127. Nusquam alibi reperitur mentio huius Berengarii Narbonensis archiepiscopi. Hucusque autem Arnaldi decessor credebatur Ricardus, qui ex testimonio cuiusdam necrologii Narbonensis affirmatur obiisse die XIV vel XVI kalendas martii anni 1121 (Gall. christ., t. c., col. 48).] . Quae omnia suadent non ante finem mensis aprilis anni 1122 nec post mensem augustum eiusdem anni ad sedem Narbonensem translatum esse Arnaldum et proinde intra eosdem terminos collocandam esse Geraldi electionem. Quibus contradicere videtur id quod ait Catel, Arnaldum iam archiepiscopum Narbonensem accepisse anno 1121 clientelae professionem a Bernardo Atone vicecomite Biterrensi et a Raimundo de Terminis [Catel, op. c., p. 787.] ; subiungitque [Ibid., p. 788.] illum praefuisse ecclesiae Narbonensi annos 28, menses 5, dies 14, et supremum diem obiisse die 30 septembris 1149; unde concludendum esset eum ad Narbonensem sedem translatum fuisse die 16 aprilis anni 1121. Sed haec nullo allato documento comprobantur, neque apud Catel neque in Gallia christiana [T. c., p. 50; ubi solummodo ea quae Catel docuerat exscripta esse videntur. Itemque apud De Vic et Vaisete, Histoire du Languedoc, t. IV (1872), p. 220. Certum quoque est in nullo documento praeter ea quae attulimus, Arnaldum ante annum 1122 tamquam archiepiscopum Narbonensem nominari.] , nec proinde adversus testimonia certiora superius allata praevalere existimanda sunt.

[12] [Cassianum beneficiis prosequitur.] Quomodo vero ecclesiam Biterrensem rexerit B. Geraldus, nec de Cilly noster enarrare potuit; silebant enim de hac re monumenta Cassianensia, quae fausta sorte in manibus habebat. Ex chartis tamen asservatis comperit beneficia quaedam a B. Geraldo ecclesiae suae de Cassiano collata fuisse [Mémoire, p. 75 – 77.] . Anno 1123 confirmavit donum praepositatus et sacristiae canonicis factum a Matfredo episcopo [Gall. christ., t. c., col. 313; cf. col. 310 et instr., col. 133.] ; die 23 octobris cum Adalberto episcopo Agathensi subscripsit chartam pro quodam excambio [Mémoire, p. 76.] . Non diu ecclesiam rexit; nam anno 1123 hydropisis morbo, ut fert breviarium, oppressus vita cessit atque in ecclesia Sancti Aphrodisii honorifica sepultura donatus est; quam Biterrenses his versibus exornaverunt [Ibid., p. 79 – 80.] :

Praesulis hic almi sunt condita membra Geraldi Hic vir honestatis et mirae simplicitatis Moribus ornatus fuit et flos intemeratus; Hunc meruit florem Catianus habere priorem. Hic speculum terris, fit praesul in urbe Biterris; Eximitur membris quinta sub luce Novembris, Quo Deus in pannis iacuit vergentibus annis Bis quingentenis [Mémoire, p. 80 quingentesus.] centum tribus et duodenis.

Necrologium Sancti Nazarii Biterrensis habebat: X. kal. decembris obiit dominus Guiraudus, Dei gratia episcopus Biterrensis [Mémoires de la Société archéologique du Midi de la France, t. III, p. 105.] ; melius necrologium Biterrense: Nonis novembris obiit reverendus domnus Guiraudus, Biterrensis episcopus anno Domini 1123 [Gall. christ., t. c., col. 313; De Vic et Vaissete, Hist. du Languedoc, t. VIII (1879), col. 260.] .

§6. De eius reliquiis et cultu.

[13] [Beati brachium Cassianensibus concessum;] De sacris istis reliquiis, brachium alterum fratribus de Cassiano concessum est. Sed certum huius donationis tempus definire non ausim. Recensetur hic thesaurus in catalogo sacrae supellectilis domus Sanctae Mariae, qui anno 1562 confectus est. Antiquius vero testimonium non habemus quo tempus donationis doceamur. Non diu beatus episcopus in sepulcro quietus iacuit. Etenim Raymundus de Vailhauques, [corpus apud moniales S. Clarae translatum,] qui inter annos 1247 ac 1261 ecclesiae Biterrensi praefuit, sororum Sanctae Clarae quae in suburbio a Sancto Iohanne nuncupato suas aedes habebant, assiduis precibus devictus, sacri Geraldi corporis huc transferendi facultatem dedit. At anno 1355, cum totum suburbium everteretur, sacra ossa in pristinum locum relata sunt, [anno 1355 in ecclesiam S. Aphrodisii reportatum,] hoc tantum sororibus, quae anno 1363 intra moenia civitatis coenobium instauraverant, concesso, ut quotannis in sollemni supplicatione sacrum Geraldi corpus in conventus ecclesia stationem ageret [Mémoire, p. 101; cf. etiam Azais, Notes sur les Sœurs Minorettes de Béziers, in Bulletin de la Société archéologique de Béziers, t. II, 4e livraison, p. 142 et sqq.] . Non tantum statutis temporibus sanctas reliquias per plateas deferebant cives, sed etiam saeva quadam ac inopinata calamitate oppressi, patronum suum — hoc enim nomine habebatur — supplices circumducebant. Quod bis contigisse didicimus e chronicis consularibus Biterrensibus, medio circiter saeculo XIV et iterum anni 1464 die 15 iunii [Chronique de Mercier et Régis, in Bull. Soc. arch. de Béziers, t. III, p. 101.] .

[in qua honoratur.] Turbatis deinde rebus, circa 1562 sacrae reliquiae una cum reliquiis S. Aphrodisii in maximo periculo fuerunt, ne ab haereticis comburerentur. Postea autem reddita pace beatorum Geraldi et Aphrodisii reliquiae in eodem vasculo reconditae ac linteo rubro albove discretae, in locum in quo usque ad finem saeculi XVIII cernebantur, cum maxima veneratione repositae sunt [Mémoire, p. 83 – 86. De historia reliquiarum cf. etiam Soucailles, État paroissial de Béziers sous l'épiscopat de Jean IV de Bousy, in Bull. Soc. arch. de Béziers, 3e série, t. IV, p. 159; et Soucailles, Continuation des visites pastorales de Clément de Bousy, in Bull. Soc. arch. de Béziers, 3e série, t. V (1904), p. 292 – 294. Eisdem documentis docemur ecclesiam collegiatam habuisse capellam in honorem S. Geraldi erectam. Ibid., p. 296 – 97.] .

DE B. MARTINO DE PORRAS TERTIARIO PROFESSO O. S. DOMINICI

ANNO 1639

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Martinus de Porras tertiarius professus O. S. Dominici (B.)

AUCTORE F. V. O.

[1] [Martini Vitae plures,] Martini de Porras, religiosi donati seu tertiarii professi Ordinis Fratrum Praedicatorum, qui natione Peruanus die 9 decembris 1579 Limae natus, ibidemque die 3 novembris 1639 e vivis sublatus est, Vitam plures eiusdem religiosae familiae hagiographi rettulere. Inter quos nominare iuvat Bernardum de Medina [Vida prodigiosa del venerable siervo de Dios Fr. Martin de Porras natural de Lima de la Tercera Orden de nuestro Padre S. Domingo por el Padre Presentado F. Bernardo de Medina natural de la misma ciudad de los Reyes, Regente de los Estudios del convento del Rosario de Lima y Prior electo del convento de Santo Tomas de Guanuco, del Orden de Predicadores. En Lima, Juan de Quevedo y Zarate, 1673. In-12, [13 ff.]+ 127 ff. + [2 ff.]. Iterum edita est Matriti, anno 1675, sed omissis prioris editionis prologo clausulaque quindecim circiter linearum, substitutis aliis praefationis laudatoriis carminibus et hinc inde verbis immutatis aliquibus.] , Dominicum Mariam Marchese [Sacro Diario Domenicano, t. VI (Napoli, 1681), p. 6 – 24.] , Ioannem Melendez [Tesoros verdaderos de las Yndias en la Historia de la gran Provincia de San Juan Bautista del Peru de el Orden de Predicadores, t. III (Roma, 1682), p. 201 – 346.] , Emmanuelem de Lima [Agiologio Dominico, t. IV (Lisboa, 1712), p. 297 – 317.] , auctorem quendam anonymum Panormitanum [Prodigiosa et Ammirabile Vita del gran servo di Dio F. Martino Porres, Terziario Professo dell' Ordine del glorioso Patriarca S. Domenico. Palermo, 1696.] et Dominicum Ponsi [Ristretto della vita, virtù e miracoli del ven. servo di Dio Fr. Martino Porres. Roma, 1732.] . Sed rem vel leviter inspicienti liquet Bernardi de Medina textum fuisse a reliquis scriptoribus ad litteram usque usurpatum, resectis dumtaxat ornamentis superfluis et paululum extenuato eius prolixo tumidoque stilo. Quamquam et ipsi, excepto Melendez, temere affirmant materiam tum ex primigenio auctore, tum ex beatificationis processibus a se haustam esse. Hunc autem posteriorem fontem crebro adiit Bernardus de Medina, uti iure asserit in operis prologo “sacado del proceso de las informaciones y originales autenticos la verdad”; frequentarunt quoque novissimi biographi, Angelo Vincenzo Modena O. P. [Vita del B. Martino de Porres, terziario professo dell' Ordine de' Predicatori nella provincia de S. Giovanni Battista del Perù. Roma, 1837.] et Iose Manuel Valdez [Vida admirable del Bienaventurado Fray Martin de Porres, iterum edita a Jose Andres de Neira Valbuena. Lima, 1863.] , qui occasione beatificationis beati Martini Vitam compilarunt.

[2] [quarum prima nos latuit:] Neque primus omnium fuit Bernardus de Medina, qui facta beati Martini memoriae posterorum ex industria tradidit. Nam ipse alicubi refert portentum quodpiam, prout declaratum est a viro religioso, “qui Vitam venerandi fratris conscripsit” [Op. cit., lib. II, cap. VIII, fol. 74.] . Fueritne is quidam Peruanus, Peruanae O. P. provinciae alumnus, nomine Adrianus de Alessio, anno 1653 emortuus, a quo exaratam fuisse lingua castellana Martini Vitam Ioannes Melendez testatus est [Op. cit., t. III, p. 695 – 96.] , frustra investigavi, sicut ipsam opellam conquisivi frustra. Exstat denique Romae, in tabulario domus Generalium Ordinis Praedicatorum, codex manuscriptus, formae in – 4°, foliorum 39, in quo asservata est Vita del servo di Dio Fr. Martino Poras dell' ordine de' Predicatori, Terziario Professo, cavata dalli processi fatti per la sua canonizazione; sed haec Patris Marchese narrationem, supra memoratam, prorsus exprimit ac proinde in Bernardi de Medina librum redundat.

[3] Porro quanta sanctitatis fama servum Dei [notitiae necrologicae aequales;] Martinum evexerit abunde significat notitia necrologica inserta Actis Provincialis Capituli Peruani ordinis Praedicatorum, quod duobus post eius obitum annis subsecutum est. Ita sonat: In conventu de Lima obiit Martinus de Porras, donatus mirae virtutis et sanctimoniae; vir primitivorum nostrae religionis patrum vestigiis insistens, poenitentia et abstinentia insignis fuit; ita se exercuit in eleemosynis pauperibus conferendis, ut fons pietatis et eleemosynae videretur, cum manum suam quotidie aperiret inopi et palmas suas extenderet ad pauperem, semperque cogitabat parvulis panem petentibus praebere. [Prov. 31, 20.] Cuius caritas magnopere enituit apud fratres in morbum incidentes; continuae orationi vacans noctes pene integras ducebat insomnes; qui propriis passionibus longe reiectis, intento animo quae Dei sunt intuebatur; proprium lectulum non habebat; speculum denique fuit in tota hac civitate Limensi sanctitatis et religionis. Vere tam prodigiosae vitae mors felicissima correspondit, cum in ipsa, concurrente proprio motu universo populo, tanti deplorata corporali absentia, ipsius manus et pedes tam clerus quam populus, qui eius humationi adstitit, reverenter osculabatur [Acta capituli Provincialis Peruani, in huius provinciae sancti Ioannis Baptistae metropolitano conventu sanctae Mariae del Rosario Limensi Ordinis Praedicatorum, celebrati die 24 Iulii anno Domini 1641 (Limae, 1641), fol. H2v. Idem hispanice translatum apud Melendez, op. cit., p. 200.] . Quam laudem confirmarunt, immo et ampliarunt generalia comitia Romae anno 1656 habita, ubi primum de colligendis pro Martini beatificatione documentis rogatio publica facta est. In provincia S. Ioannis Baptistae del Peru, aiunt, Fr. Martinus de Porras, donatus, praevalidam et constantem de se reliquit mirae probitatis opinionem. Quoad vixit, in pauperes et infirmos magna semper excelluit caritate, adeo ut per totum hoc regnum communis pater et afflictorum consolator acclamaretur. Ter singulis noctibus duro flagello in corpus suum animadvertebat; lectulus ei alius non erat praeter altarium crepidines sive in choro sive in capitulo. Virginitatem perpetuo coluit illibatam. Humilitate, patientia et rigida SS. constitutionum observantia enituit; crebros et mirabiles patiebatur mentis excessus, nec minus in hora sui benedicti transitus eximiis a Deo favoribus ac solatiis recreabatur. Ipsius funeri cum archiepiscopo Mexicano tunc Limae praesente intervenerunt prorex, audientia regia, capitulum metropolitanum, senatus ordinesque religiosi, dum interim a promiscua multitudine palam eximiae probitatis vir compellaretur. Antequam sepulcro inferretur, circumfluente populo, vestium suarum discerpebantur particulae, cunctis certatim aliquid reliquiarum ex ipso ambientibus, nec cohiberi satis potuit fervidae multitudinis rapax et violenta devotio. Horum aliorumque considerabilium authenticae ibidem capiuntur informationes per loci Ordinarium, sacro Rituum senatui exhibendae [Acta capituli generalis Romae in conventu S. Mariae super Minervam Ordinis Praedicatorum, celebrati in festo SS. Pentecostes die IV Iunii 1656 (Romae, 1656), p. 161.] .

[4] [suppar processus informativus triplex,] Quarum informationum secundum processus auctoritate ordinaria annis 1660 et 1664 confectos et processum ab anno 1678 ad annum 1686 apostolica auctoritate protractum exstat Romae, in aedibus generaliciis Ord. Praed. exemplar manuscriptum, ex decem spissis voluminibus conflatum, formae in-8° maioris, largissima scriptura, signatum X.459 usque ad X.468: quod pro sua humanitate nobiscum liberaliter communicavit Admodum R. P. Frühwirth. [cuius exstat] Summa autem eorum haec est:

Codex signatus X.459, foliorum 542, praeter appendicem foliorum 87, in qua minute describitur recognitio corporis ven. servi Dei a medicis peracta. [exemplar ms.,]

Fol. 1v: Processus informativus authoritate ordinaria in partibus fabricatus super vita et virtutibus servi Dei fratris Martini de Porres Ordinis Praedicatorum Sac. Rituum Congregationi praesentatus die 24 Augusti, et apertus X novembris 1662. Est autem, uti in ipsa voluminis fronte praemonetur, “copia interpretationis processus.” Post nonnulla enuntiata iuridica,

Fol. 7v – 12v: enumerantur quaestiones viginti, singulis testibus proponendae.

Fol. 15 – 542: examinantur, a die 17 iunii 1660, testes sexaginta sex, inter quos 25 fratres Praedicatores.

Codex signatus X.460, foliorum 560.

Incipit processus auctoritate apostolica Limae ab anno 1678 institutus. Interrogantur autem testes partim vel ex integro de 84 articulis. Hoc volumine continentur depositiones quinque testium.

Codex signatus X.461, foliorum 704. Pergit idem processus, interrogatis testibus 6 – 23. Ad calcem notatur versionem ex lingua hispanica in linguam italicam fuisse perfectam Romae, die 28 octobris 1708.

Codex signatus 461bis, foliorum 711. Initio sic: 3us tomus Processus Limani in specie auctoritate apostolica constructi. Prodeunt depositiones testium 24 – 56.

Codex signatus X.461ter, foliorum 704. Depositiones testium 57 – 98.

Codex signatus X. 462, foliorum 650. Depositiones testium 99 – 125.

Codex signatus X.463, foliorum 722.

Fol. 2 – 694v: Depositiones testium 127 – 164. Ex integra testium serie comparuere 24 Fratres Praedicatores.

Fol. 694v – 707: Formulae iuridicae.

Fol. 707 – 712v: Quaestiones testibus faciendae.

Fol. 712v – 722: Corriguntur errata et confirmatur transcriptio ut sincera.

Codex signatus X.464, foliorum 367. Volumen VII processus auctoritate apostolica instituti. Post quaedam iuridica.

Fol. 19 – 45v: depositiones summariae testium examinatorum super cultu servo Dei non exhibito. Fol. 28, inseritur fides baptismi ven. servi Dei.

Fol. 54 – 313: Informatione sommaria fatta per parte del convento di Nostra Signora del Rosario dell' Ordine de' Predicatori di questa città, toccanti alla Vita del ven. Fratello Fra Martino de Porres. Resumuntur nempe testimonia a viris fidis allata, qui inter processum auctoritate ordinaria anno 1660 confectum interrogati sunt (cf. codex X.459). Deinceps stilo paululum castigato adhibita sunt, dum causa beatificationis coram iudicibus SS. Rituum congregationis agebatur.

Fol. 313v – 347: Sequuntur depositiones testium examinatorum in processu additionali informativo, id est anno 1664. Fuerunt testes, numero undecim, quorum septem fratres Praedicatores.

Fol. 348 – 349: Accessus ad sepulchrum, ecclesiam et conventum, eorumque visitatio ab extra.

Fol. 349v et sqq.: Solitae formulae iuridicae afferuntur et emendantur errata. Codex signatus X. 465, foliorum 257. Octavus tomus processus in specie auctoritate apostolica Limae constructi. Hoc volumine continentur quae anno 1686 peracta sunt. Infra legitur: Iacobus Sassus dictae Sacrae Congregationis Notarius, cancellarius et archivista.

Fol. 2 – 102: In primis interrogantur testes “super bona fama et existimatione testium tam in processu informativo, quam remissoriali auctoritate apostolica constructo examinatorum.” Formula attestationis semper recurrit eadem.

Fol. 3 – 6: Tenor notulae testium auctoritate apostolica examinatorum.

Fol. 6 – 7: Tenor notulae testium auctoritate ordinaria examinatorum [in processibus 1660 et 1664] et iam defunctorum. Ex 74 testibus defuncti erant 55.

Fol. 7 – 8: Tenor notulae testium examinatorum super bona fama testium tam ordinaria quam apostolica auctoritate examinatorum.

Fol. 102v – 110: Extractio partitarum obitus testium in praesenti processu non repetitorum: ex libris eorum parochialium in quibus decesserunt. Commemoratur nempe quoto die et anno ducta sint funera singulorum.

Fol. 110v – 113: Nomina testium Ordinis FF. Praedicatorum defunctorum, prout eos produnt et laudare solent Acta capitulorum provincialium provinciae Peruanae Sancti Iohannis Baptistae ab an. 1662 ad an. 1673.

Fol. 113v – 120: Loci extracti ex nonnullis libris manuscriptis et impressis, a Procuratore causae exhibitis et qui ad sanctitatem ven. Martini de Porres facere videbantur. Ita allata sunt: Acta capitulorum provincialium [Cf. supra, n. 3.] . Quae inde desumpta sunt, ed. in Summario p. 380 – 81, ubi eadem prorsus voluminis manuscripti folia indicantur. Tum Chronica della religiosissima provincia delli dodici Apostoli del Perù dell' ordine del nostro serafico Padre S. Francesco, auctore Fra Diego de Cordoba Salinas (Limae, 1651), fol. 148v; Vita ven. servi Dei Thorribij Alphonsi Mogroveij Limani Archipraesulis, studio fratris Cipriani de Herrera (Romae, 1670); Informazione al nostro R. P. M. Generale dell' Ordine de' Predicatori fra Giovanni Battista de Marinis, che gli offerse il Presentato fra Antonio de Acuna (Matriti, 1659), f. 217v; tandem ipsa Vita ven. Martini de Porres a Bernardo de Medina scripta [Vide supra, n. 1.] . Quamquam, si ultimam Vitam excipias, satis tenuia sunt, quae ex libris istis sunt derivata.

Fol. 120v – 124: Relatio cardinalis Vidonii, ed. in Summario, p. 381 – 83.

Fol. 124v – 125: Fides baptismi ven. servi Dei, ed. ibid., p. 19.

Fol. 127 – 148v: Declaratio seu narratio a Ioanne Vasquez Parra, anno 1671 facta. Hic per quattuor annos Martino de Porras famulus coniunctissimus, iam inter processum 1660 testis tricesimus eadem brevius expresserat.

Fol. 166v – 197v: Visitatio sepulcri et corporis servi Dei, die 7 octobris 1686.

Fol. 197v – 216: Designantur tres nuntii, scilicet Fra Francesco dell' Arco, causae procurator, Fra Pietro Rodriguez et Fra Sancho de Maragnon, lector theologiae, qui Romam processum deferant.

Fol. 216 – 219v: Attestatio religiosae professionis ven. servi Dei Martini, exscripta ex libro professionum conventus Sanctissimi Rosarii, ed. in Summario, p. 23 – 24.

Fol. 219v – 257v: Formulae iuridicae de collatione voluminum authentica declarata deque obsignandis involvendisque voluminibus, quae Romam mittantur.

Codex signatus X.468, foliorum 698. Nonus tomus processus in specie auctoritate apostolica Limae constructi. Describuntur et castigantur errata omnia, quae ex collatis octo huius exemplaris voluminibus cum archetypa translatione reperta sunt.

[5] [secundum quod discussa sunt acta B. Martini,] Haec sunt igitur prisca monumenta, quibus acta venerandi servi Dei probe innotescant ac praeter quae nihil de eo novi inveniri queat. Ex his innumerae particulae diligenter decerptae sunt et sub certis titulis distributae ad efformandum Summarium super dubio an constet de virtutibus theologalibus et cardinalibus, earumque annexis in gradu heroico [Romae, 1721, in-8°, 383 pp.] , quo saepe saepius usi sunt, uti consuetudo est SS. Rituum congregationis, qui causam beatificationis iuridice examinaverunt. Notare quoque expedit eos munere suo functos esse non haerendo originali processuum textui hispanico, sed, prout periti norunt, versioni italicae, quae sincera post sedulam inspectionem declarata est. Exemplar autem tabularii dominicani, quod Romae prae oculis habui, ad amussim convenit cum genuina hac translatione, uti patet ex cod. ms. X.468, qui nihil aliud continet intra 698 folia, quam collationem processus per octo anteriora volumina transcripti. Ad cuius voluminis calcem adiecta est haec tabellionis attestatio: Praesens copia noni tomi Processus remissorialis et compulsorialis super sanctitate vitae, virtutibus et miraculis in specie venerabilis servi Dei fratris Martini de Porres, laici ordinis S. Dominici, extracta ex Traductione originali ex Hispano in Italicum idioma ut supra facta, et ut supra revisa, cum qua per me fideliter et diligenter collationata et auscultata, cum eadem concordare inveni, et concordat. De quo fidem facio, salva semper, etc. Et in fidem me subscripsi hac die 5a Decembris 1712. Ita est. Cosmus Antonius de Bernardinis Sac. Rituum Congregationis Notarius, [et ex quo compilatum est] Cancellarius et Archivista [Ex cod. signato X.461, fol. 704, constat peractam esse processus apostolici interpretationem die 28 octobris 1708 et transcriptionem partim factam die 19 augusti 1712.] . Ceterum plura signa marginibus ascripta ostendunt ex hac codicum serie, et non ex alia, desumptos fuisse innumeros processuum locos, qui Summarium supra indicatum constituerint. Cuius Summarii Indicem hic transcribere expedit.

[6]
[Summarium virtutum eius.] Num. 1. Cathalogus testium examinatorum auctoritate ordinaria et apostolica.
Num. 2. Decretum Sac. Rituum Congregationis, quo approbata fuit validitas processuum auctoritate ordinaria et apostolica in hac causa confectorum.
Num. 3. De nativitate, parentibus et gestis servi Dei in pueritia.
Num. 4. Fides baptismatis servi Dei.
Num. 5. De ingressu servi Dei in religionem S. Dominici, et eius professione.
Num. 6. Partita professionis servi Dei.
Num. 7. De heroicitate virtutum ven. servi Dei.
Num. 8. De magnitudine fidei servi Dei.
Num. 9. De firma et heroica spe servi Dei.
Num. 10. De ardentissima charitate erga Deum.
Num. 11. De eadem charitate ex puritate conscientiae servi Dei.
Num. 12. De eximia devotione servi Dei erga augustissimum Eucharistiae Sacramentum.
Num. 13. De continua oratione, meditatione et contemplatione servi Dei.
Num. 14. De eximia charitate servi Dei erga proximum ex zelo salutis animarum.
Num. 15. De eadem charitate servi Dei ex eleemosynis.
Num. 16. De eadem charitate erga infirmos.
Num. 17. De charitate, sive pietate et imperio servi Dei in animantia.
Num. 18. De insigni prudentia servi Dei.
Num. 19. De singulari iustitia servi Dei.
Num. 20. De cultu servi Dei erga Deum, beatam Virginem et sanctos.
Num. 21. De perfectissima obedientia, et observantia servi Dei erga suos superiores et alias personas in dignitate constitutas.
Num. 22. De heroica fortitudine servi Dei ex sui corporis mortificationibus et aliis poenitentiis.
Num. 23. De eadem fortitudine servi Dei in sustinendis iniuriis et opprobriis.
Num. 24. De eadem fortitudine et patientia servi Dei in suis infirmitatibus.
Num. 25. De eadem fortitudine, et patientia in tribulationibus, et vexationibus demonum.
Num. 26. De temperantia servi Dei et mira eius abstinentia et sobrietate.
Num. 27. De parcitate somni et vigiliis servi Dei.
Num. 28. De paupertate servi Dei.
Num. 29. De insigni modestia servi Dei eiusque corporis compositione.
Num. 30. De eximia castitate et virginitate servi Dei.
Num. 31. De singulari affabilitate et mansuetudine servi Dei.
Num. 32. De profundissima humilitate servi Dei.
Num. 33. De dono prophetiae.
Num. 34. De dono scrutationis cordium.
Num. 35. De dono scientiae et sapientiae.
Num. 36. De dono linguarum.
Num. 37. De dono agilitatis et replicationibus corporis servi Dei.
Num. 38. De angelorum apparitione.
Num. 39. De extasibus et raptibus servi Dei.
Num. 40. De flumine, quod imperante servo Dei statim detumuit.
Num. 41. De oliveto plantato a servo Dei, quod altero die germinavit.
Num. 42. De mortuo ad vitam revocato per orationem servi Dei.
Num. 43. De fama sanctitatis in vita.
Num. 44. De praedictione sui obitus.
Num. 45. De felicissimo obitu servi Dei.
Num. 46. De concursu post obitum, et ad funus servi Dei, nec non de eiusdem corporis supernaturali habilitate et odore.
Num. 47. De sepultura corporis servi Dei.
Num. 48. De translatione corporis servi Dei in aliud sepulchrum facta anno 1664, et de eiusdem corporis incorruptione et odore.
Num. 49. Cathalogus miraculorum post obitum.
Num. 50. De fama sanctitatis post obitum.
Num. 51. Ex actis capituli provincialis Peruani celebrati die 24. Iulii 1641.
Num. 52. Ex actis capituli generalis celebrati Valentiae anno 1643.
Num. 53. Ex actis capituli generalis celebrati Romae anno 1656.
Num. 54. Ex actis capituli provincialis Peruani celebrati die 24. Iulii 1685.
Num. 55. Relatio virtutum et sanctitatis servi Dei, facta Sacrae Rituum Congregationi per cl. mem. cardinalem Vidonium.

[7] [Inde oritur Martinum fuisse filium nothum cuiusdam equitis.] Iam vero qui hoc Summarium vel volumina manuscripta unde efformatum est attente pervolverit, mirabitur profecto quam pauca ibi occurrant de ven. servi Dei natalibus et pueritiae annis. Humilem, vel potius indecoram traxit originem. Natus est enim ex illegitimo commercio nobilis viri, Iohannis de Porras, equitis ordinis Alcantarae cum Anna Velasquez, muliere nigra seu mulata, ut aiunt, non serva, sed incola libera civitatis Panamensis [Summarium, p. 13 – 14.] . Ac licet in baptismi fide dicatur filius patris ignoti [Ibid., p. 19.] , ab ipso tamen genitore palam agnitus et christiane educatus et in eius testamento ut filius naturalis declaratus est [Ibid., p. 16.] . Sed pro condicione sua spuria vivendi rationem sibi comparare coactus, barbitonsoris et chirurgi artem didicit: quod divinitus factum esse rerum eventus demonstrarunt.

[8] [Tertiarius S. Dominici factus,]Supervacaneum esset, quin immo et irritum aequabilem purissimi piissimique adulescentis vitam districtim et chronologice persequi. Vix quindecim annos natus Ordini S. Dominici tamquam donatus seu tertiarius laicus nomen dedit, ac post noviciatus annum, ad sollemnem trium votorum professionem, quod perraro hac tempestate donatis concessum est, die 2 iunii anno 1603 admissus fuit [Ibid., p. 23.] . Toto religiosae vitae curriculo infirmarium egit summa humilitate, patientia, mansuetudine. Regularum observantissimus, quamvis altissimae contemplationi vacaret, assiduus tamen erat ac devotissimus aegrotis curandis. [misericordia potissimum excelluit;] Misericordia non solum erga quosvis aerumnosos, sed etiam erga bruta animalia adeo enituit, ut novus Franciscus Assisias videretur: quod in exemplis infra afferendis luculenter patebit. Prae manibus habeo imaginem, Romae anno 1733 incisam, ubi insignis Dei servus representatur in sacrista quadam medius inter mures, quas in corbem propellit. Haec autem in parte inferiore leguntur: Ven. Fr. Martinus de Porres Peruanus Tertiarius Professus Ord. Predic. muribus praecipit ut se recipiant in canistro, neque audeant amplius corrodere, quae in sacrario asservantur. Quae de eius in mures potestate in Italia adeo crevit opinio ut, a tempore quo eius beatificationis causa introducta est, firmiter credatur haec animantia, ubicumque exponatur illius imago, nequaquam nocitura esse et vulgo usque in hodiernum diem reputetur II Santo contro i sorci [D. Ponsi, Ristretto della vita di Fr. Martino Porres (Roma, 1732) in Prologo ad lectorem. Ceterum ipse Bernardus de Medina, in Vita anno 1673 edita, iam alludit ad sacram ipsius Martini imaginem, Romae fabricatam: “Pronuntiandus est, ait, prodigiosus vir ille por los inauditos portentos de su vida, que se intitula prodigiosa en una estampa del siervo de Dios, que se hizo en Roma.” (L. II. cap. 12, f. 88).] .

[9] [et prodigiis clarus,] Ceterum innumera sunt prodigia, quae patrasse fertur, quaeque, post varios casus marisque discrimina Romam delata [Positio super dubio an constet de validitate processuum (Romae, 1714), Informatio, p. 2.] et coram SS. Congregatione Rituum cribrari coepta, sed ob civiles saeculi XVIII perturbationes longo intervallo derelicta, tandem ad felicem exitum vener. servi Dei beatificationem sub Gregorio XVI adduxerunt die octavo augusti MDCCCXXXVII. [a Gregorio XVI beatificatus est,] Cuius festum cum officio et missa Pontifex maximus in universo Praedicatorum Ordine et in Limana dioecesi die quinto novembris celebrari concessit [Sic in bulla beatificationis.] .

[10] [Inter ubera documenta quae vitam eius illustrant,] Restat ut de primigeniis litterarum monumentis a nobis vulgandis aliquid disseramus. Verbo dicam: copia potius premimur quam penuria, prout evenire solet de egregiis sanctitate viris, qui a saeculo XVI decesserunt et quorum gesta apud coaevos ratione et ordine explorata sunt. Cum vero agitur de iis qui vitam obscuram admodum, quamquam singulari virtute adornatam, semper eandem sibique constantem duxerunt, qui historiam, qui pietatem retinere possunt ea minuta, quae nubes testium vel aequalium deposuere? Est igitur adhibendus modus, ita quidem ut recta viri Dei notitia acquiratur, quin taedium pariat.

[11] [edetur depositio Bernardi de Medina O. P.,] Qua nobis praefixa norma, inter testimonia bene multa quae de beato Martino decursu processuum iuridice excepta sunt, selegimus dicta a Bernardo de Medina, O. P., licet tum in Vita prelo excusa, tum coram iudicibus non ea quae ipse spectator et comes, sed quae ab aliis accepit gnarus consignaverit. Sed vir gravissimus, qui ampla in suo ordine officia adimplevit, ut ipse initio suae depositionis fatetur, regulam S. Dominici amplexus est anno 1649 [Hoc facile ex eius declarationis primordio deducitur. Nam anno 1683, quo coram apostolico iudice testatus est, iam a triginta quattuor annis dominicanam vestem induerat.] , decem nimirum annis, postquam B. Martinus obierat; [testis gravissimi,] quo tempore multorum veterum religiosorum mentibus insidebat adhuc vegeta sanctissimae et extraordinariae sui coaevi sodalis vitae recordatio ardensque ne pessum iret desiderium. Quare Bernardum de Medina, cuius ingenio confidebant, iterum atque iterum ad conscribenda illius acta sollicitaverunt. Molti religiosi anziani, ait ipse, che lo conobbero e esaminarono le sue virtù esercitate in grado eroico, dimandorono con replicate instanze a questo testimonio che scrivesse la vita del detto servo di Dio per darla alle stampe. E in questo particolare gli dissero alcuni certe azioni particolari, quali viddero, notorono e seppero con tutta certezza e purità, et altri altre [Cf. infra eius Depositio, n. 2.] . Ita stimulatus auctor ipse nullam inquirendi viam neglexit, potissimum Iohannem Vasquez Parra, qui assiduus ven. servi Dei minister per quattuor annos (1634 – 38) fuit et intima cum eo consuetudine vinctus, ad se accersitum religiose percontatus est [Bernardus de Medina, op. cit., f. 124. Cf. processus ms., vol. signatum X. 465, f. 129v.] , nec post absolutam Vitam gloriari coram iudicibus apostolicis dubitat della buona volontà e pontualità con la quale assistè per haver notizia della sua prodigiosa vita, e per mezzo di persone fide digne, e con molte carte, che riconobbe, nelle quali si parlava della sua santità e virtù [Cf. infra eius Depositio, n. 49.] .

[12] [qui integrum totius Martini vitae conspectum praebet.] Quibus subsidiis instructus gesta dictaque ven. Martini verissime exponere potuit; nec fides nec diligentia ei defuerunt. Sed quae biographus in libro edito facundia nimis rhetorica forsitan evolvit, haec idoneus et conscius inter apostolicum processum citatus relator, maturius consideravit, contraxit, nude et diserte exposuit, ita ut, dum ceteri testes tamquam disiecta membra in medium proferunt, ipse summis auctoritatibus a se probatis nisus totius argumenti conspectum, non secus ac si foret documentum primigenium, plane suadere valeat. Tanta quidem apud causae beatificationis iudices gratia fruebatur, ut, absoluto processu apostolico, ipse inter paucos peculiari modo interrogatus sit de scientia et probitate eorum tam defunctorum quam superstitum, qui decurrente triplici processu testimonium tulerant. Cui postulationi die 16 augusti 1686 satisfecit, enumerando et commendando 45 testes ultimae inquisitionis adhuc viventes, et 40 testes utriusque processus anterioris annorum 1660 et 1664 vita functos: quos omnes probissime noverat [Processus ms., vol. signatum X. 465, f. 41r – 45.] .

[13] [Praecipuae eius auctoritates.] Ex hac caterva praecipuos sibi veritatis sponsores, si eius depositio respicitur, videtur assumpsisse 1) Ioannem de Barbaran Lascano O. P. [Videsis infra, p. 7.] . Hic septimus testis an. 1660 et secundus an. 1664 in processu informativo comparuit [Summarium, pp. 3 et 5.] , et ante 1678, uti Acta cuiusdam capituli provincialis provinciae Peruanae S. Ioannis Baptistae commemorant, in Limensi Rosarii B. M. V. conventu obiit “in sacra theologia magister, sanctae Inquisitionis censor, in regia universitate doctor, ac provinciae Peruanae provincialis” [Processus ms., vol. signatum X. 465, f. 112v.] . 2) Antonium de Morales O. P., qui annorum 72 in processu apostolico citatus primus testis [Summarium, p. 6.] , quondam prior provincialis, et postea electus episcopus Conceptionis de Chile, “dum proprii amore gregis ageret iter, passus fuit naufragium in portu et tamquam verus pastor posuit animam suam pro ovibus suis” [Processus vol. cit., f. 113.] circa annum 1683 [Gams, Series episcoporum, p. 144.] . 3) Gasparum de Saldana O. P., ven. servi Dei confessarium, primi processus tertium testem [Summarium, p. 3.] , “qui in sacra theologia magister, olim huius conventus Limensis non semel, sed iterum atque iterum munus prioratus virtute ac prudentia exercuit” et inter annos 1664 et 1667 exstinctus est [Processus vol. cit., f. 111v.] . 4) Christophorum de Toro O. P., magistrum in sac. theologia, cathedraticum et qualificatorem S. Officii, testem processus apostolici vicesimum tertium [Summarium, p. 7.] . 5) Ferdinandum de Valdez O. P., magistrum in sac. theologia, testem processus 1660 vicesimum sextum et processus 1678 sextum [Ibid., pp. 4 et 6.] . 6) Franciscum de Velasco O. P., praedicatorem, parochum et confessarium servi Dei, testem primi processus quintum et ultimi septimum [Ibid., pp. 3 et 6.] . Qui omnes adhuc vivebant, cum ultima manus inquisitioni apostolicae admota est. Sed praeter hos assidue consuluit duos sodales, qui nusquam inter testes causae beatificationis reperiuntur, Bernardum dico de Salinas O. P. et Matthiam de S. Vincenzo, fratrem laicum eiusdem ordinis, qui anno 1673 iam obierat.

[14] [Hinc maxime commendatur illius depositio.] Cum variis his auctoritatibus, quas etiam atque etiam in fidem dictorum suorum vocat, testimonium de ven. servi Dei vita atque indole exegit sincerum, veridicum, integrum. Quod proinde typis mandandum curavimus, mutata dumtaxat verborum interpunctione, ut sententiae facilius perciperentur. Fontes, quantum licuit, notis indicavimus.

[…] […]

BERNARDI DE MEDINA O. P.

Martinus de Porras tertiarius professus O. S. Dominici (B.)

BERNARDUS DE MEDINA

133i inter apostolicum processum diebus 18 et 19 octobris 1683 Limae citati testis depositio [Processus ms., vol. signatum X.463, f. 97v – 156v.] .

[1] [f. 102] Si chiama Fra Bernardo de Medina, e che è naturale di questa città dei Re, [Bernardinus, de Medina, ampla variaque in suo Ordine munia exercuit.] ed è di cinquanti anni d'età, e chei i suoi genitori furono Diego de Medina e Donna Giose de Salinas, e che il suo stato è di religioso sacerdote dell' Ordine de' Predicatori, e che nel suo convento lesse un corso di filosofia, e un altro di Teologia e di Sacra Scrittura per 8 anni, e che fu Regente maggiore dei studij più di trè anni nel convento principale di Nostra Signora del Rosario di questa città [Lima scilicet, in regno Peruano, sicut et aliae civitates, quarum nomina subsequuntur.] . E che fù sostituito nella Reale Università di S. Marco di questa città alla Catedra di prima di Teologia morale per lo spazio di un anno e mezzo con nomina del Rettore della detta Università, e che è stato Priore del convento [f. 102v] di S. Tomaso della città di Guanuco, e segretario compagno d'un Provinciale, e che ancora fu Visitatore e Vicario Provinciale del Vescovato di Truxillo, e Provincie de Gailas e Conciucos, e del detto convento di Ganico, e che è qualificatore del santo Tribunale dell' Inquisitione di questo Regno, e che è graduato di Maestro nella sua Religione, e che è povero di voto solenne per la professione che fece [Hic inseritur de veritate dicenda iusiurandum paulo diffusius, quod brevitatis causa omittere fas est.] .

[2] [f. 103] In quanto alla settima delle dette dimande disse questo testimonio che sà per haverlo udito dir generalmente, [Vitam fratris Martini de Porres conscripsit,] e per publico e costante, e per esser uniforme tradizione ricevuta dagl' uni agl' altri, e con maggiore specialità frà i religiosi del suo Ordine, che visse nel detto convento di Nostra Signora del Rosario di questa città (di dove questo testimonio è conventuale) un religioso che fu donato del detto Ordine e professo, di color Morato, quali volgarmente chiamano in questi paesi Mulati, chiamato Frà Martino de Porres, e che visse con fama, credito e stima di santo, per le sue eroiche virtù. E per queste ragioni molti religiosi anziani, che lo conobbero e esaminorono le sue virtù esercitate in grado eroico, dimandorono con replicate instanze à questo testimonio, che scrivesse la vita del detto servo di Dio per darle alle stampe. [instantibus et monentibus multis sodalibus, qui illum bene noverant,] E in questo particolare gli dissero alcuni certe azzioni particolari, quali viddero, notorono e seppero con tutta certezza e purità, et altri altre. Et in questa conformità tutti generalmente [f. 103v] avvisorono e notificorono a questo testimonio quanto eccellente fu il detto servo di Dio in ogni genere di virtù, con ammirazione e edificazione di tutti, e si ricorda con maggior specialità, che gli le notificorono li RR. PP. Magistri Fra Gio. de Barbaran e Fra Bernardo de Salinas, e l'Illmo Sigre D. Fra Antonio de Morales Vescovo della città della Concezzione del Chile, e il fratello Fra Mattia de S. Vincenzo [De his auctoritatibus a Bernardo productis, cf. Comm. praev., num. 13.] , il quale già è morto, et altri de quali hora non si ricorda, e questo risponde [Haec ultima verba, quae ad finem articulorum saepenumero recurrunt, neglegenda deinceps duximus.] .

[3] [et patrocinio servi Dei summopere confidit.] In quanto all' ottava delle dette dimande disse questo testimonio, che informato dalli religiosi anziani delle maraviglie, che Iddio Nostro Sigre fà in comprova delle virtù eccellenti e santità del detto suo servo Fra Martino de Porres, e di quelle che continuamente stà facendo mediante la di lui invocazione, reliquie, e stampe, e terra della sua sepoltura, ha havuto ed ha gran devozione con il detto servo di Dio; e si è valsuto e si vale del suo patrocinio, acciòche sua divina Maestà lo favorisca e gli dia la sua divina grazia per servirlo; e che in quanto al suo desiderio, affetto e devozione, sottoponendosi però alla determinazione della Santa Sede Apostolica, desidera grandemente di vederlo beatificato e canonizato.

[4] [Fama universa et constanti] In quanto alla nona delle dette dimande disse questo testimonio che sà per costante, e certo, e legitima tradizione, e per [f. 104] haverlo udito dire da tutti i religiosi che erano vivi, quando questo testimonio prese l'abito nel detto convento di Nostra Signora del Rosario, che è poco più di trenta quattro anni, che tutti dicevano et hoggi ancora lo dicono quelli che si ricordano d'haver contrattato con il detto servo di Dio Fra Martino di Porres, [fertur Martinus natus esse Limae,] che questo nacque in questa città di Lima in una contrada che appartiene alla parochia di S. Sebastiano, e che non si ricorda in che giorno, mese, e anno [Ecce fidei baptismi tenorem, prout in libro baptismorum ecclesiae S. Sebastiani, in civitate Limensi, legebatur: Mercordì nove di Decembre dell' anno 1579 battezzai Martino figlio di padre non conosciuto, e di Anna Velasquez libera. Furono padrini Giovanni de Ubreosca et Anna de Escariena, e lo sottoscrivo Antonio Polanco parochus ecclesiae S. Sebastiani (Summarium cit., p. 19).] .

[5] In quanto alla decima delle dette dimande disse questo testimonio che sà nella forma riferita negl'antecedenti, che li genitori del detto servo di Dio Fra Martino de Porres furono D. Gio. de Porres cavaliero dell' abito d'Alcantara, [a parentibus disparis condicionis,] et una negra chriolla libera, chiamata Gioa [sic post corr.; ante corr.: Giosa.] Velasquez, e che fu battezzato nella chiesa parochiale di S. Sebastiano di questa città. Del che procurò di certificarsi assai esattamente per scrivere la vita del detto servo di Dio, quale stampò. E che le medesime persone che gli diedero notizia de suoi genitori, gli dissero parimente che padre e madre erano di coscienza assai buona, e che educorono il detto servo di Dio nel suo santo timore, [pieque educatus cum una sorore, quae fuit vitae probatissimae.] desiderando che seguitasse la virtù; e il medesimo procurorono che facesse una figlia che hebbero, chiamata Gioa [sic post corr.; ante corr.: Giosa] de Porres, la quale visse assai esemplarmente in questa città, secondo attestano quelli che la contrattorono e conobbero [Ita testis XLI processus 1660 et testis VII processus 1678 (Summarium, pp. 13 – 14, 15 – 16).] .

[6] [f. 104v] In quanto alla duodecima delle dette dimande disse questo testimonio che, [Religionem S. Dominici amplexus,] come di già ha detto e riferito nella dimanda settima, sà che il detto servo di Dio Fra Martino de Porres fu religioso donato professo dell' ordine de Predicatori, e che in quanto al giorno, [emissa professione,] mese e anno che ricevette l'abito e professò, si rimette ai libri delle profezzioni che trattano di questo affare [Videsis Comm. praev., num. 8.] , perchè quantunque li riconoscesse e vedesse per scrivere la Vita del detto servo di Dio, [vota et regulas artissime observavit,] con tutto ciò non se ne ricorda con puntualità certa. E nella medesima forma sà che nella religione adempì il detto servo di Dio li trè voti che costituiscono con formalità lo stato religioso, e che in essi e in tutti gl'altri operò con tanta esattezza, puntualità e attenzione sì vigilante, che fù celebrato e ammirato da tutti per santo, e perchè visse fino all' ultimo spirito della sua vita piamente e lodevolmente osservando i precetti della dottrina cattolica, [aliorumque perfectionem promovit.] procurando ancora in tutti i modi, che gl'altri facessero il medesimo [Ultimis verbis ad amussim exprimuntur dicta a teste V processus 1678. Cf. insuper testem VII. Summarium, p. 20 – 21.] .

[7] [f. 105] In quanto alla decima terza delle dette dimande disse questo testimonio, che sà per haverlo udito dire generalmente da ogni genere di persone per costante e certo, [Testantibus viris fidissimis,] e in particolare dalli detti Illmo Sigr D. Antonio de Morales e Padri Maestri Frà Giovanni de Barbaran e Frà Bernardo de Salinas e dal fratello Frà Mattia de S. Vincenzo, e per publico e notorio frà li religiosi del suo ordine, [ardentissima proximi caritate flagrabat,] che il detto servo di Dio frà Martino de Porres, essendo vivo, per le sue eroiche virtù, penitenze e ardente carità che verso i poveri e verso l'animali irragionevoli haveva, hebbe fama, credito e stima di santo, non solo frà le persone di autorità, e di posto superiore nella republica, principali, [et ubique ab omnibus celebrata est eius sanctitas.] honorate, prudenti, dotte, sì ecclesiastiche come secolari, mà ancora la hebbe frà la gente plebea e ordinaria, e si distese in tutti questi regni, e durò sempre con accrescimento finche morì, senz'haver mai sentito, udito, ò saputo che si sia detta, ò fatta cosa alcuna in contrario.

[8] [f. 105v] In quanto alla decima sesta delle dette dimande disse questo testimonio, che sà nella forma riferita nella settima, che il detto servo di Dio Frà Martino de Porres morì in questa città di Lima, [Obiit Limae in quadam valetudinarii cella, die 3 ° novembris 1639,] in una delle celle che sono nel chiostro del convento di Nostra Signora del Rosario, dove è l'infermaria, il dì trè Novembre dell'anno mille seicento trentanove, non si ricorda per adesso di qual infermità, ma bensì, che fù la sua fortunata morte con fama, credito e opinione di santo, non solo dei religiosi, ma anche delle persone di maggior stima e posto nella republica, sì ecclesiastiche come secolari. [latissime diffusa eius sanctimoniae fama,] E la medesima gli hebbero tutte le altre persone, dotte, principali, prudenti, e honorate, e tutto il rimanente di gente di [f. 106] tutti i stati per le sue virtù, penitenze e vita esemplare. E che da allora è durata e persistita costantemente e fermamente con tutta stima ed applauso generale di tutti, non solo di quelli di questa città, mà ancora di tutti quelli di questo Regno [Sic processus 1678 testis VII, qui pluries eadem verba usurpat et ita suum testimonium de obitu servi servi Dei inchoat: Che sà per haverlo visto e per essersi trovato presente. Cf. Summarium, p. 329 – 30.] , come lo ha provato da che ha uso di ragione, e lo stà vedendo fino al giorno d'hoggi, [ut ipse Bernardus comperit in locis quae visitavit.] e lo riconobbe ancora in molte città, terre e luoghi, che visitò per ordine del suo superiore, saranno quasi due anni. Ed è certo che sempre è stata continua, e dura senz' essersi giamai dimezzata, nè udito che persona alcuna habbia detto cosa in contrario. E questo testimonio, come ben conoscendo le sue virtù e vita prodigiosa, lo ha tenuto e tiene ancora per santo, e come tale si è valsuto in molte occasioni del suo patrocinio, acciò che Dio lo favorisca e gli conceda la sua divina grazia per servirlo.

[9] In quanto alla decimasettima delle dette dimande disse questo testimonio che sà, secondo e nella forma riferita nella settima, che la prima sepoltura dove posero il detto servo di Dio Frà Martino de Porres quando morì, [Inter primores Ordinis sepultus est Martinus,] fù nella sala del capitolo, dove sotterrano gl'altri religiosi che in detto convento muoiono. E fü sepolto il suo venerabile corpo frà li presentati e predicatori generali della religione, il quale resta diviso dagl'altri con una balaustra [f. 106v] di legno. E che questa sepoltura gli diedero i superiori per le sue eroiche virtù, e fama, e opinione di santo con la quale era passato da questa all' altra vita. Il che tutto sà per tradizione e notizia partecipata da molti religiosi, li quali conobbero e contrattorono con il detto servo di Dio, [donec ex funereo eius cubili sacellum exstructum sit,] e specialmente di quelli, de quali già ha fatto menzione. E sà per haverlo visto, che da questa sepoltura fù trasferito alla cella, nella quale il detto servo di Dio visse, che era nell' infermaria, dove si è fabricata una cappella assai devota, consagrata à Nostro Signore Giesù Cristo Crocefisso, la quale fece fabricare à sue spese Giovanni de Figueroa, già Governatore di questa città, il quale è morto, assai amico del detto servo di Dio [Processus 1660 testis III et processus 1678 testis VII. Summarium, pp. 348 et 349.] . [quo prope altare translata sunt ossa illius, et jacent quin ullus exhibeatur cultus publicus.] E sà che in questo luogo stà sotterrato sotto terra al corno dell' evangelo dell' altare che è in detta cappella. E che in questa sepoltura e nella prima ha visto questo testimonio che non vi è lampada, lumi, voti, ò altre cose alcune, che manifestino culto che le persone habbino dato ò dijno al detto servo di Dio, mà che in tutto si osservano li decreti della Santità di Urbano 8° con tutta diligenza e attenzione, senza permetter cosa alcuna che ad essi anche mediatamente contravenga.

[10] In quanto alla decima nona delle dette dimande disse questo testimonio, che sà di vista, esperienza, e per publico, e notorio, corrente e certo, [Quanta devotione eum vulgus prosequatur,] che tutta la gente di questa città ha havuto ed ha gran devozione con il detto servo di Dio Frà Martino de Porres, ed ha visto ancora che nelle città, ville e luoghi di questo Regno doue è stato, quali sono molti, gli l'hanno per tenerlo per santo. E specialmente lo ha provato e stà provando in questa città, dove tutti l'acclamano e lo cercano nei loro travagli e bisogni; e che detta devozione è andata e va crescendo ogni giorno più senz'essersi mai diminuita nè dimezzata, come meglio riconobbe già da cinqu' anni poco più, [quantum gavisum sit] ò meno, nel giorno che per le piazze e strade più principali, à voce di banditore, si publicò il rotulo per farsi queste informazioni circa la sua beatificazione e canonizazione, che fù uno dei giorni più alegri che habbia havuto questa città [Secundum processus 1678 testem I haec sollemnitas celebrata est die 27 octobris 1678. Summarium, p. 366.] , perchè dalle dodici del vespero in cui si publicò fino alla sera del giorno seguente si sonorono solennemente in questa santa chiesa metropolitana le campane, ed in tutte le altre delli conventi de religiosi e religiose e delle parocchie, manifestando tutti l'allegria che havevano ne' loro cuori per vedere che fusse giunto un giorno si desiderato, [institui apostolicum de eius beatificatione processum.] nel quale per autorità apostolica si trattasse della sua beatificazione e canonizazione. E per non allongare più il discorso, non riferisce altre molte cose che vidde, le quali si fecero per festa e saranno già state dette da altri molti testimonii [Exempli gratia, a processus 1678 testibus I, VI, XXIII. Summarium, pp. 365 – 71, 373 – 74.] , per esser stato publico e notorio.

[11] [f. 108] In quanto alla vigesima seconda delle dette dimande disse questo testimonio, [Effertur rursus fama illius virtutum,] che fama est clara cum laude notitia [S. Thomas, Summa theolog., 2 2ae, q. 103, art. 1.] , e che quella del detto servo di Dio Frà Martino de Porres fù fama illustre ed eroica per la carità ed eccellenza delle sue virtù, quali esercitò in tutto il tempo della sua vita. E che detta buona fama non solo è stata corrente e ricevuta in questa città, sì per le sue penitenze, digiuni, orazioni, mortificazioni e ardente carità che con gl' huomini e animali irragionevoli haveva, mà ancora per i miracoli che si è degnato Nostro Signore di fare per sua intercessione, invocandolo, e con le reliquie, imagini e terra della sua sepoltura, che ha fatto sua divina Maestà per suo patrocinio con molti infermi e bisognosi. E che detta buona fama, come di già ha dichiarato, non solo è stata, ed è corrente, e ricevuta da tutta [f. 108v] la gente di questa città, dove il detto servo di Dio visse, morì ed è sepolto, ma ancora in tutte le città di questo Regno, ville, terre e luoghi, come lo ha provato in quelli dove è stato; e che in questa è andata crescendo più e più ogni giorno senz' essersi giamai diminuita; nè ha udito che si sia detta ò fatta cosa in contrario, come differenti volte ha dichiarato nelle dimande antecedenti, nelle quali, essendo necessario, si rimette [Videsis fontes, nota 1.] .

[12] [f. 111] In [Quae sequuntur, ea Bernardus declaravit die 19 octobris.] quanto al quarto delli detti articoli disse questo testimonio che sà nella forma detta nell' antecedenti, che essendo giunto il giorno della professione del detto servo di Dio Frà Martino de Porres, la fece con grand' allegria di tutti i religiosi, e con gran consolazione dell'anima sua per haver esperimentato in esso in quell' anno una rigorosa austerità seco medesimo nel continuo esercizio delle penitenze e discipline, nella continuazione e fervore dell' orazione, vigilie, digiuni ed altri esercizij di mortificazione e di virtù [f. 111v] eccellenti, causando maraviglia ai religiosi, posponendo tutto ciò che poteva dargli di qualche stima la qualità e stima di suo padre [“ Eiusmodi considerationem habitam de eo fuisse etiam in religione non est dubitandum, maxime in regione illa, in qua filii spurii non habentur in abominio, ut est notorium.” Responsio ad novas animadversiones R. P. Fidei Promotoris super dubio an constet de virtutibus, p. 6.] , [praecipue humilitatis,] essendo entrato nella religione non solo per farsi religioso, mà per vivere in essa nel più umile e basso officio, cioè nell' infermaria servendo l'infermi, e tutti i religiosi in generale, e tutti i serventi della casa, mostrando in tutto il detto servo di Dio l'allegria grande che nella sua anima haveva per occuparsi nel detto officio [Ita processus 1678 testes VI et VII. Summarium, p. 33, § 43 et p. 35, §§ 66 – 69. Cf. supra, p. 116, nota 1.] : il che fù ed è verità, publico, e notorio, e fù, ed è publica voce, e fama [Hanc iuris formulam, in quam desinere solent subsequentes singuli articuli, semel recitasse sufficiat.] .

[13] In quanto al quinto de' detti articoli disse questo testimonio, che sà per haverlo udito dire generalmente per publico, e notorio, e con maggior specialità dai religiosi de quali ha fatto menzione nell' articolo secondo, che il detto servo di Dio Frà Martino de Porres ogni notte si faceva trè discipline assai rigorose, [mortificationis,] fino à sparger molto sangue dal suo corpo, e che si lavava con aceto fortissimo e bagni mordaci per maggiormente mortificarsi e più patire. E che questo lo disse e dichiarò il detto servo di Dio al R. P. M. Frà Gasparo de Saldana, il quale già è morto, che era Priore nel tempo della sua morte, perchè in virtù del precetto di santa obbedienza gli comandò che dichiarasse [f. 112] li suoi segreti esercizij spirituali. E gli disse come era certo che si disciplinava trè volte ogni notte ad imitazione del suo padre S. Domenico. E che ciò l'udì questo testimonio, come di già ha detto, dai religiosi sopracitati, e lo sà ancora per haverlo letto in alcune carte che vidde e riconobbe per comporre la Vita del detto servo di Dio, che stampò. E nella medesima forma sà che continuamente si occupò il detto servo di Dio in digiuni ed altre austerità, et in molti esercizij spirituali di carità negl' officij d'infermario, [caritatis,] barbiere e cerusico del convento, fatigando in essi con gran fervore e senza mai straccarsi, con grand' allegria dell' anima sua, essendo norma ed esempio de suoi compagni, risplendendo la sua profondissima humiltà e pronta obbedienza, sì nel sudetto, come in tutte le altre virtù [Processus 1660 testis XXX; processus 1678 testes VI, VII, XXIII. Summarium, pp. 207, 209 – 10, 213.] .

[14] [f. 112v] In quanto al nono de detti articoli disse che sà che essendo bambino frequentava con grand' attenzione e devozione le chiese ed altri luoghi pij, [pietatis,] e che consigliava à tutti che così facessero [Processus 1678 testis VII. Summarium, p. 17, §§ 25 – 26.] .

[15] [f. 114] In quanto al decimo terzo de' detti articoli disse questo testimonio che sà nella forma detta nell' immediati, che il detto servo di Dio Frà Martino de Porres mostrò il fino e securo della sua fede, nella singolar pietà che sempre hebbe verso Iddio. [erga SS. Eucharistiam,] E lo manifestò l'uso continuo della sua orazione, e nella venerazione dell' augustissimo sagramento dell' altare, nella quale andava in estasi visitando tutti li giorni gl' altari, nei quali questo divino Signor sagramentato è collocato, ed in assistere alle processioni che tutte le terze domeniche del mese [f. 114v] si fanno in venerazione e culto di sì alta Maestà, assistendo con gran puntualità, devozione ed esempio che veramente edificava; e si conosceva che tutti i suoi sentimenti e potenze erano impiegati nell' altezza d'un tanto mistero. E così parimente manifestava l'ardente della sua fede, in ricevere nel suo petto assai spesso questo gran Signore de cieli e della terra; ed era con tanti affetti di carità, che il fuoco d'amor di Dio, che nella sua anima racchiudeva, gl'esciva dal volto in raggi resplendenti [Processus 1678 testes I, XXII. Summarium, p. 61, §§ 22 – 27 et p. 77, §§ 85 – 87.] .

[16] In quanto al decimo quarto de' detti articoli disse questo testimonio che sà nella forma detta nell' immediati, che il detto servo di Dio Frà Martino de Porres amava, ed amò sempre con cordiale affetto e venerazione la sempre Vergine Maria Nostra Signore Madre di Dio, [B. V. Mariam] nella di cui cappella del Rosario del suo convento stava, quei tempi che poteva di giorno e di notte, in orazione; e faceva il medesimo assistendo all' officio minore della santissima Vergine che si recita avanti un imagine di Nostra Signora che stà nel dormitorio alto, il quale è vicino all' atrio del choro del convento. E che ancora manifestava il detto servo di Dio la cordial devozione, che verso questa divina Regina haveva, nel portare, oltre il rosario che [f. 115] portava pendente al collo secondo il costume di S. Giovanni Battista, un altro pendente dalla cintola, quale portava nelle mani con gran devozione e tenerezza recitando, cioè facendo orazione con esso. E solo lo lasciava, quando era necessario che si occupasse in alcuna cosa toccante agl' officij che haveva [Processus 1678 testes I, XXIII. Summarium, p. 188, §§ 11, 12; p. 190, §§ 28 – 30.] .

[17] In quanto al decimo quinto de' detti articoli disse questo testimonio, che sà secondo e nella forma riferita nell' immediati che il detto servo di Dio Frà Martino de Porres, doppo d'havere assistito agl' esercizij ordinarij dell' infermaria dando li medicamenti all' infermi, [et Missae sacrificium.] se n'andava in chiesa; e non solo udiva messa, mà anche ne serviva quante poteva con grand' attenzione, devozione e riverenza, finchè giungeva l'hora precisa di ritornarsene all' infermaria ad attendere à tutto il necessario per il sollievo e consolazione dell' infermi [Processus 1678 testis XXIII. Ibid., p. 68, §§ 99, 100.] .

[18] [f. 117] In quanto al vigesimo secondo de' detti articoli disse questo testimonio, che sà secondo e come di già ha dichiarato nell' antecedenti, che il detto servo di Dio Frà Martino de Porres patì constantissimamente per Dio e per il suo honore e gloria, [Crebro cum daemonibus certabat.] conformandosi e rassegnandosi in tutto e per tutto alla sua santissima volontà, molti travagli, e tribulazioni, infermità e cattivi trattamenti de demonij con allegria d'animo e pronta volontà. E specialmente si ricorda che li religiosi citati nell' articolo secondo gli dissero, e ancora lo sà per haverlo letto in alcune carte quali riconobbe per dover scrivere la Vita del detto servo di Dio, che li demonij per divertirlo dall' orazione et da suoi santi esercizij gli facevano paura, e lo battevano, e lo intimorivano con figure orribili. E che in un' occasione, stando ritirato in camera sua nel più cupo della notte, lo udì un rifugiato che in essa haveva per precetto del superiore, che parlava con un altro con gran risentimento, riprendendolo perchè era entrato in camera sua, e che cosa voleva in essa cercare. E che gli diceva: “Vattene di qui, maledetto e miserabile”. [f. 117v] Alle quali voci exì il detto rifugiato; e vidde che del detto servo di Dio facevano pilotta dall' una all' altra parte, e gli davano fierissimi colpi, senza vedere chi fosse quello che così malamente il trattava. E di li à poco tempo vidde che ardeva la cella in vive fiamme, e che il fuoco si era attaccato alla robba dell' infermi. Il che vedendo il detto servo di Dio, chiamò il detto suo ospite, acciò che l'aiutasse à smorzare il fuoco. Ed escendo dal suo stanzolino il detto ospite, il quale si chiamava il Sargente Francesco della Torre [Franciscus de la Torre, militum speculator, 48 annos natus, inter processum 1660 comparuit 42 testis. Quae toto hoc capitulo narrantur, verbo tenus saepe conveniunt cum ipsius testimonio. Summarium, p. 230 – 31.] , ogn' uno dalla parte sua lo smorzorono. E subito gli comandò che si andasse à rimettere in letto, perchè non gli facesse danno per essere escito spogliato. Accostandosi avanti la porta della cella per vedere se era aperta e se era di li escito l'incendiario, e riconoscendo che era serrata à chiave, più si maravigliò e s'impaurì. Essendosi ritirato senz' haver fatto dimanda alcuna al detto servo di Dio, si pose in letto con grand' ammirazione; e nel rimanente della notte non potè dormire, nè riposare un punto. E circa le trè della mattina udì che il detto servo di Dio si alzò per andare à sonare l'alba, costume che in tutta la sua vita continuò, lasciando il lume in camera. E con il pensiere [f. 118] con il quale era rimasto, l'ospite si alzò à vedere il danno che haveva occasionato il fuoco nella robba dell' infermi. E non ritrovò un minimo segno d'haver patito incendio alcuno, nè nella cella vi era fumo; del che maggiormente si ammirò e si stupì, tenendo per certo che il demonio l'haveva cagionato per divertire ed intimorire il detto servo di Dio. E nella medesima forma sà altri casi e battaglie che con il demonio hebbe, de quali al presente non si ricorda; che, segli sovverranno, li dirà in altri luoghi. Ed in tutte riuscì vittorioso il detto servo di Dio, e svergognato il demonio.

[19] [f. 118v] In quanto al vigesimo quarto de' detti articoli disse questo testimonio, che sà nella forma detta nell' immediati, che il detto servo di Dio Frà Martino de Porres fin dalla sua tenera età abbracciò tutto ciò che era di gradimento à Dio, [Puritas illius conscientiae,] abborrendo ciò che si opponeva al suo honore e gloria, aborrendo i peccati e i compagni cattivi; e che procedè con tant' attenzione e vigilanza in amare e servire à Dio, che havendo fatto i suoi confessori speciale esame della sua coscienza, non gli trovorono materia di peccato mortale. E questo è di tal forma certo e costante frà ogni genere di persone, che mai vi è stato un benchè minimo dubio contrario [Processus 1660 testis VII; processus 1678 testes I, VII. Ibid., p. 53, §§ 1 – 6; p. 54, §§ 12 – 15.] .

[20] [f. 121] In quanto al vigesimo nono de' detti articoli disse questo testimonio, che sà nella forma detta nel secondo e quinto, che il detto servo di Dio Frà Martino de Porres fù di coscienza sì religiosa e composta che nelle cose dubbiose eleggeva sempre il camino più sicuro, e che quantunque non haveva confessore determinato, [quam cum doctissimis religiosis examinabat.] perchè con tutti generalmente si confessava, però si consultava con li religiosi più dotti e di più timorata coscienza nelle sue difficoltà, con desiderio grande di sapere il vero in tutto e che Iddio fosse più bene e puntualmente servito. E come quello che si esercitava per ordinario nelle virtù e si comunicava con suoi santi affetti, con grand' ardore di carità, si trasportava in ratti ed estasi celesti, manifestando il suo volto il grand' amore divino che racchiuso haveva nel suo cuore, perchè risplendeva e riluceva tutto [Processus 1678 testes VI et VII. Ibid., p. 171, §§ 32 – 37; p. 173, §§ 47 – 49.] .

[21] In quanto al trigesimo de' detti articoli disse questo testimonio che sà nella forma riferita nel secondo e quinto, che il detto servo di Dio Frà Martino de Porres sempre stava alla presenza di Dio, [Extases et raptus animi,] perchè ò si consegnava del tutto all' orazione e meditazione delle cose celesti e misterij divini, ne quali s'ingolfava come un galeone in alto mare, così lui nell' immenso pelago de' divini [f. 121v] attributi con la contemplazione, di tal forma che anche alienato da se stesso si perdeva di vista à quei medesimi che lo cercavano, accadendo non poche volte l'entrare nella sala del Capitolo dove l'havevano visto entrare à fare orazione et à render grazie à Dio per i beneficij e mercedi che gli faceva; e non trovandolo doppo haverlo cercato con grand' attenzione, si ponevano poco lungi dalla porta della detta sala, e passato qualche tempo, [quin deficeret quicquam in curandis infirmis.] lo vedevano escir, quei medesimi che l'havevano visto entrare e l'havevano cercato in essa, e negl' esercizij manuali ed officij di Marta, servendo ai religiosi infermi e poveri di dentro e di fuori del suo convento. E da tutto prendeva motivo di meditare Iddio e di non allontanarsi dalla sua divina presenza, ò nella frequenza dei santi sagramenti della confessione e comunione con affetti sì eccellenti et ammirabili, che sì i suoi confessori come gl' altri havevano tutti che celebrare ed ammirare in lui, ò nella devozione e reverenza con la quale udiva messa ed assisteva all' officio minore della Madonna, [Omnia ad Deum dirigebat,] ò negl' altri officij ed esercizij nei quali sempre stava occupato, tessendo tutti suoi pensieri in Dio, lodandolo con le sue opere e parole. Nel che tutto ammiravano [f. 122] i religiosi, vedendo le misericordie che la divina Maestà faceva con quella creatura, la quale tenevano per certo esser molto da lui gradita per il vero amore con il quale lo serviva, il quale ben si conosceva per vederlo impiegato nell' esercizio di tante virtù sì eroicamente e perfettamente esercitate e pratticate con tanta pace e allegria, e con un animo sì costante e generoso [Processus 1678 testes V, VI, XXIII. Summarium, p. 82, § 101; p. 83, §§ 112 – 115; p. 87 – 88, §§ 147 – 152.] .

[22] In quanto al trigesimo secondo de' detti articoli disse questo testimonio che sà nella forma riferita nel secondo e quinto, che il detto servo di Dio Frà Martino de Porres, [ita ut cum ipso intime uniretur.] quando stava in orazione, andava in estasi e si elevava unendosi con Dio. E il medesimo gli succedeva, quando si comunicava e meditava li sagri e divini misterij, e quando serviva li poveri infermi, e quando parlava delle cose celesti, e lo disprezzavano e ingiuriavano, come di già ha accennato [f. 122v] nell' antecedente e dirà in altri con maggior distinzione [Processus 1678 testis VII. Ibid., p. 84, §§ 122 – 25.] .

[23] [Ardor de salute proximi] In quanto al trigesimo terzo de' detti articoli disse questo testimonio che sà nella forma riferita nell' immediati, che il detto servo di Dio Frà Martino de Porres per il medesimo Iddio et in Dio e per il suo honore hebbe tanta e sì ardente carità verso i suoi prossimi, che con quanti mezzi potè procurò soccorrerli e servirli con tutto il suo cuore, desiderando con tutte le sue forze che si salvassero, cercando che non offendessero sua divina Maestà acciò si potessero salvare, assistendogli con gran vigilanza sì di opere come di parole [Processus 1678 testis II. Ibid., p. 93, § 14.] . [exemplo comprobatur.] Ed in comprova di ciò, si ricorda d'haver udito dire generalmente e specialmente dai religiosi sopracitati e per haverlo letto in alcune carte di note fatte da persone di credito, che stando un huomo secolare in un occasione per andare à vedere una donna con la quale haveva illeciti contratti, e stando con questo pensiero, andò prima à vedere il detto servo di Dio Frà Martino; il quale conoscendo l'interiore del suo cuore, lo trattenne con parole cortesi e di edificazione. E doppo passato qualche tempo, gli disse: “ Vada adesso in buon hora, fratello”. Ed essendo [f. 123] escito dal convento pochi passi, l'incontrò un suo amico il quale gli disse come il tetto della stanza dove dormiva la donna, con la quale haveva havuto cattiva prattica, era caduto, e l'haveva colta sotto, e l'haveva malamente trattata. E andando alla casa della detta donna, esaminò e conobbe quanto l'amico gli haveva detto, tenendo per certo che il detto servo di Dio gli haveva penetrato il cuore e l'haveva allontanato dall' offender sua divina Maestà e dal male che gli sarebbe succeduto, se fosse andato à visitarla [Processus 1678 testis VII. Ibid., p. 281, § 13.] . E di più dice che gli hanno riferito ed ha letto altri molti e differenti casi, circa quanto invigilò il detto servo di Dio che la divina Maestà non fosse offesa, e quanto procurò che tutti si salvassero, assistendogli per quanto poteva hora con consegli ed esortazioni, ed hora con sollievi e soccorsi delle necessità che alcuni pativano, acciòche per questa causa non lasciassero di amare di vero cuore Iddio.

[24] In quanto al trigesimo quarto de' detti articoli disse questo testimonio che sà per haverlo udito dire generalmente, ed esser publico e costante, e nella forma che ha dichiarato nel secondo e quinto, che il detto servo di Dio Frà Martino de Porres essendo di poca età prese l'habito [f. 123v] di religioso donato del detto ordine de' Predicatori nel convento di Nostra Signora del Rosario di questa città, dove professò li voti di povertà, obbedienza e castità, e che procurò che tutti sapessero i misterij della nostra santa fede. Ed à questo fine haveva un hora determinata, [Docebat christianae fidei praecepta] doppo d'havere assistito nel refettorio, nel tempo che la religione dà di poter parlare, la quale applicava à questo santo esercizio, attraendosi gl'occhi di tutti con l'esempio, modestia e devozione, con la quale gl'insegnava. E si rimette à ciò, che di già innanzi ha dichiarato.

[25] In quanto al trigesimo quinto de' detti articoli disse questo testimonio che nel principale di esso si rimette à ciò, che di già ha detto negl' antecedenti. E circa il particolare dice che ciò che sà, per haverlo udito dire generalmente da ogni genere di persone per publico e notorio e verità certa, [et in officiis caritatis adimplendis sedulus,] e dai religiosi già riferiti, che il detto servo di Dio Frà Martino de Porres con gran puntualità, prontezza, humiltà e carità servì ai religiosi e all'infermaria, alla quale totalmente era dedicato per barbiere, cerusico e infermario, senza lasciare, ò omettere alcuna diligenza ò operazione, consegnato à tutte et ad ogn' una da se, divenendo [f. 124] molti ministri assieme nelle sue operazioni, perche si applicava in tal forma senza mancare ad esse, nè nel tempo per eseguirle, che pare che miracolosamente poteva essere, essendo fuori dell' ordine comune delle cose che un huomo di sì delicata complessione e di tante estenuate forze potesse servire tanto e con tanto valore, [elargiebatur eleemosynas, quas ab aliis accipiebat distribuendas.] costanza e corraggio [Processus 1660 testis II et plures alii. Ibid., p. 122, §§ 14 – 16.] . E sà ancora nella medesima forma, che sapendo quanto bene si distribuivano le limosine dal detto servo di Dio, stimavano bene molti huomini ricchi e potenti, e persone di autorità e posto nella republica di far le limosine, che facevano, per mano del detto servo di Dio. Frà li quali furono, per quello che ricordar si può, l'Eccellmo Sigr D. Pietro Fernandez de Bobadilla, Conte de Chincon, vicerè di questi Regni, il quale ogni mese gli mandava cento pezze et il medesimo faceva il Governatore Giovanni de Figueroa, e altri. Con che haveva da poter soccorrere i bisogni de poveri sì publici, come segreti [Processus 1678 testes XXIII et XXIV. Ibid., p. 114, §§ 105 – 07; p. 115, §§ 115 – 16.] .

[26] In quanto al trigesimo settimo de' detti articoli disse questo testimonio che sà per publico, e notorio, costante e certa verità, e come di già ha dichiarato nel secondo e quinto, che il detto servo di Dio Frà Martino de Porres amava et amò i poveri con tanto amore e carità, come se fossero suoi fratelli; [Pauperes, quos adeo amabat, alebat proprio cibo,] e che nei refettorij sì dell' infermaria come della comunità ragunava tutto ciò che avanzava per dargliene. Al che ancora applicava la sua medesima pietanza, togliendosi il proprio corporale alimento per essi, vivendo in un continuo digiuno, perchè il suo alimento era sì poco e sì scarso, che la sua vita pareva e parve celeste e sovranaturalmente alimentata, non potendo essere in altra forma una sì inesplicabile mortificazione, astinenza, vigilie, digiuni e discipline fino à spargere il sangue con grande abondanza con l'assistenza ne [f. 125] suoi esercizij corporali e spirituali, senza mai straccarsi, allegro e contento. E che cercava per soccorrer l'infermi limosine in genere, et in specie per vestire li nudi che à lui ricorrevano, [nudos vestiebat] come à centro, e come in chi trovavano il loro remedio, la loro consolazione e il loro sollievo in tutti i loro bisogni di ogni genere, [et in omnibus angustiis levabat.] modo e maniera, che fussero [Processus 1678 testis VI et passim alii. Summarium, p. 107, §§ 50 – 51.] .

[27] In quanto al trigesimo ottavo de' detti articoli disse questo testimonio che sà nella forma detta nell' antecedente che il detto servo di Dio Frà Martino de Porres fù stimato, amato e acclamato generalmente da tutti, per padre de poveri e bisognosi, [Infirmos pie hortabatur;] e consolazione d'afflitti. E che in quanto ad assistere agl' infermi era vigilantissimo, perchè il primo che procurava era la salute spirituale, e che ricevessero li santi sagramenti, e che si conformassero molto con la volontà di Dio, e ricevessero l'infermità, come mandate dalla sua santa mano per purgare in parte le pene de nostri peccati, e che perciò si dovevano ricevere con buon animo e con cuore allegro, [et, si graviter decumbebant, sollicitus iis assidebat.] e con pace e contento interior dell' anima, rassegnati nella sua divina volontà. E che essendo grave e mortale l'infermità, era più vigilante e assistente, come materia [f. 125v] più grave e necessaria. Dal che si originò una sentenza e detto volgare frà i religiosi, i quali, vedendo che il detto servo di Dio assisteva molto ad un infermo, dicevano, che era certa e senza remedio la sua morte. E finalmente sà che in tutti i modi e maniere assisteva ai bisognosi, perchè il detto servo di Dio non haveva maggiore allegria e contento che servire à Dio, e per Dio ai poveri e alli religiosi quali chiamava suoi fratelli per questa ragione, quantunque in ragion del suo stato si stimava per la sua grand' umiltà per schiavo di essi in particolare e in comune. E sà ancora che assisteva e soccorreva l'infermi con tutti i medicamenti necessarij per la loro cura, facendoli da se stesso, come anche medicandoli, e che assisteva con gran vigilanza agl' agonizanti [Processus 1678 testes I, VII, VIII. Ibid., p. 129, §§ 51 – 58; p. 133, §§ 79 – 81; p. 135, §§ 92 – 95.] .

[28] In quanto al trigesimo nono de' detti articoli disse questo testimonio che si rimette à ciò che di già ha detto nel trigesimo quinto e antecedenti. E circa gli aiuti che dava il detto servo di Dio ai sacerdoti sà nella forma detta nel secondo e quinto, [Misericordia ipsius erga sacerdotes pauperes,] che molti sacerdoti secolari, che erano giunti à somma povertà, li soccorse con magnificenza. Il che essi [f. 126] medesimi il publicavano, disponendolo così la divina Maestà, acciò che si conoscesse l'incendio della carità del detto suo servo [Processus 1678 testis VII, XXIII. Ibid., p. 109, §§ 65 – 68; p. 115, § 113.] . Ed è costante che sopra le risplendenti ali dell' incendio del suo amore, e sopra le fiamme del suo ardente cuore scorse il detto servo di Dio non solo à sovvenire i poveri e bisognosi che dentro li chiostri del suo convento lo cercavano, [egenos longissime distantes,] mà anche à sovvenir quelli di fuora, e in paesi distantissimi, come sono Algieri, ove i miserabili schiavi trovorono i soccorsi nelle loro infermità, come parimente li nuovamente convertiti dal gentilismo, e li barbari Indij del Giappone, nel Regno del Messico [Processus 1678 testis VI, VII. Ibid., p. 107, § 54; p. 110, § 71.] . E che nelle sue orazioni, digiuni, [et animas Purgatorii.] mortificazioni e penitenze havevano una gran parte le anime del purgatorio, le di cui pene haverebbe volsuto patire, perchè qualsivoglia di esse ascender potesse subito à vedere Iddio e godere della patria celeste, rassegnandosi sopra tutto che si facesse la sua santissima volontà.

[29] In quanto al quadragesimo de' detti articoli disse questo testimonio che sà secondo e nella forma riferita nel secondo e quinto, e per publico e notorio, [Ipsis brutis animalibus benigne faciebat;] che il detto servo di Dio Frà Martino de Porres si dileguava in pietà e compassione per i bisogni delle creature, che fino [f. 126v] le irrazionali hebbero gran parte. E la provorono li cani e li gatti, quali feriti medicava con la medesima attenzione, come se fussero razionali. Ed è voce costante, sicura e certa, che dura e persiste fino ad hoggi fra i religiosi del suo ordine e persone di fuori, che à un cane, [exemplum canis et gallinae, quibus mederi studuit.] quale haveva fatto uccidere un religioso laico procuratore della cucina de religiosi perchè infettava con il suo puzzo e infermità di schabia che haveva, e si poteva temere di contagio per il molto pestilente suo male, e strascinandolo morto per gettarlo in una chiavica, con pretesto di medicarlo, dissimulando quello che fù vera resurrezzione con il velo di medicamento, lo medicò come vivo, e lo resuscitò essendo veramente morto. E nella medesima forma sà che ad un gallinaccio, che venne nell' orto del convento ferito con una gamba rotta, gli pose le sue stecche; e lo medicò, comandandogli che tornasse ogni giorno per esser medicato, essendo non men prodigiosa la sua pietà, che la autorità in comandare alle fiere e animali indomiti, mentre fino i cani, gatti e topi di contraria natura si rappacificavano e si concordavano alla voce e comando del detto servo di Dio. Di più dice che si ricorda [f. 127] ora essergli stato detto ancora, che il detto servo di Dio riprendè con parole assai humili e modeste il detto religioso procuratore per haver fatto ammazzare il detto cane, dicendogli che era stata poca carità quella che seco haveva havuto, havendolo servito tanti anni; e che al cane commandò che non tornasse più alla cucina, perchè lui haverebbe atteso à dargli da mangiare. Conforme fece finche mori, eseguendo il comando del detto servo di Dio [Processus 1660 testis XII; processus 1678 testes V, VI, VII. Ibid., p. 157, § 7; p. 159, §§ 15 et 17; p. 160, §§ 19 et 20; p. 161, § 22.] .

[30] In quanto al quadragesimo primo de' detti articoli disse questo testimonio che sà per haverlo udito dire da i religiosi anziani del suo ordine, e specialmente dai riferiti nel quinto e dal P. M. Frà Christofaro de Toro, il quale hoggi vive, e per publico e notorio, che il detto servo di Dio Frà Martino de Porres hebbe le doti dell' agilità e sottigliezza de beati in questa vita per beneficio degl' infermi bisognosi, [Praeternaturales eius dotes profuerunt] perchè come di già ha detto questo testimonio nell' articolo trigesimo nono, [servis longinquarum regionum] che provorono la sua carità nel Regno del Messico li nuovamente convertiti nel Giappone e li schiavi tormentati in Algieri, senza esser giamai escito da questa città e suoi contorni il detto servo di Dio. [et domi aegrotantibus,] E che in hore straordinarie della notte, essendo aggravati l'infermi e desiderandolo [f. 127v] con anzietà per il sollievo del male delle loro gravissime infermità e febri maligne, si penetrava per le celle, essendo le porte serrate à chiave, e per i dormitorij del noviziato, come successe al detto P. M. Toro, portando seco ciò che havevano di bisogno per loro consolazione e riposo, publicando tutti non solo la sollecitudine del soccorso, mà la providenza del medesimo, e del sollievo e del remedio. [quorum occulta desideria providebat.] E non poche volte accadde che, essendo alcuni infermi senza lena e senza voglia di mangiare, appetendo alcuni frutti ò comestibili non corrispondenti al tempo, li trovava la carità del detto servo di Dio sì alla mano, che solo con porsi le mani nelle maniche cavava fuori tutto ciò che appetivano e desideravano: per il che si refrigeravano e si consolavano. E che tutto ciò che di già ha detto, non solo lo sà per la notizia che gli diedero li religiosi già sopracitati, mà ancora perchè gli lo dissero il Maestro Frà Fernando de Valdez [Nimirum processus 1678 testis VI. Summarium, p. 133 – 35.] e il P. Predicatore Frà Francesco de Velasco [Nimirum eiusdem processus testis VII. Ibid., p. 136 – 38.] , li quali hoggi vivono, e con i quali successe il medesimo. E ancora lo sà, perchè è assai generale e corrente frà tutti, sì religiosi come secolari, senza che vi sia un minimo dubbio [f. 128] in questa parte.

[31] In quanto al quadragesimo quinto de' detti articoli disse questo testimonio che sà, per haverlo udito dire generalmente ed in speciale dalli religiosi de quáli ha fatta menzione nell' articolo quinto, [Vir prudentissimus] che la prudenza del detto servo di Dio Frà Martino de Porres fù molto eccellente e singolare, e il successo di quanto egli diceva assai felice. E la fama della sua virtù e santità era sì certa frà tutti, [ab optimatibus reip. consulebatur] che come a vero e sicurissimo oracolo ricorrevano à lui persone di grand' autorità di posto e stima, e superiori nella republica, e altre molte d'inferior gerarchia, alle quali rispondeva nelle consulte sì spirituali come temporali ciò che era bene per la loro salute, ricevendolo tutti con gran rassegnazione nella divina Maestà, e tenendo per certissimo che solo quello, che gli diceva e consigliava, gli tornava conto il farlo. E li successi manifestavano che il servo di Dio parlava con spirito superiore, perchè quanto diceva anticipatamente, tanto si vedeva verificato con il tempo [Processus 1660 testis XXX; processus 1678 testes VI, VII. Ibid., p. 169, § 2; p. 172, §§ 43 – 46; p. 173, §§ 50 – 54.] .

[32] [et proprias paenitentias dissimulare satagebat.] In quanto al quadragesimo sesto de' detti articoli disse questo testimonio che il detto servo di Dio Frà Martino de Porres mostrò la sua gran prudenza nell' attentione che hebbe di occultare i suoi digiuni e dissimulare nel refettorio la sua astinenza e le altre mortificazioni, discipline e penitenze ed altre opere di pietà che faceva [Processus 1678 testis XXIII. Ibid., p. 265, § 68.] .

[33] [f. 132] In quanto al quinquagesimo primo de' detti articoli disse questo testimonio che sà nella forma detta nell' antecedente che, [Iterum de cultu eius erga SS. Sacramentum] come di già ha dichiarato in altri, udiva messa ogni giorno il detto servo di Dio Frà Martino [f. 132v] de Porres servendo quante messe poteva assai à buon hora ad effetto di star poi disoccupato per attendere al servizio dell' infermaria et ad altre cose, le quali richiedevano la sua persona, e che visitava la chiesa e cappelle di essa, e quelle di dentro del convento, e li tabernacoli che ne passaggi e scale sono, e che assisteva ancora ai divini officij e processioni, e che frequentava li santi sagramenti della penitenza e comunione [Videsis supra, num. 17. Processus 1678 testis XXIII. Ibid., p. 68, §§ 99 – 101.] .

[34] [f. 133] In quanto al quinquagesimo terzo de' detti articoli disse questo testimonio che sà nella forma riferita nell' immediati, [et de corporis castigationibus,] che il detto servo di Dio Frà Martino de Porres negandosi à se stesso e non mostrando la propria volontà, solo pare che la conservò contro se stesso nell' asprezza e rigori con i quali si trattava nei digiuni, penitenze, cilizij e rigorose discipline, ed in altre mortificazioni che faceva per castigare il suo corpo, come lo mostrò in un occasione, nella quale, comandandogli il superiore che ponesse le lenzuola nel suo mal acconcio letticciuolo che haveva per ricoprire la sua mortificazione, [quas cum oboedientia conciliare nitebatur.] i suoi rigori e asprezze e che vegliava contiuamente le notti, obbedi in quanto apparteneva al porre le lenzuola. Peròsi pose frà le medesime vestito con la tonica che portava per ordinario, la quale in verità era un rigoroso cilizio per la qualità del panno che era d'un cordellato assai rozzo e che con il sangue delle discipline [f. 133v] che si faceva nelle spalle era assaissimo indurita e interizita [Processus 1678 testis VII. Ibid., p. 211, §§ 57 – 59.] , causando à tutti maraviglie ed edificazione il vedere in qual forma trovava il detto servo di Dio modo di obbedire e di non mancare alla giustizia del comando, ed insieme di non haver sollievo ò interruzzione nella costanza di patire e di mortificarsi.

[35] [f. 134v] In quanto al quinquagesimo sesto de' detti articoli disse questo testimonio che sà nella forma riferita negl' antecedenti, [Animi fortitudinem manifestavit,] che il detto servo di Dio Frà Martino de Porres fù sempre armato di gran fortezza, non solamente in quella che mostrò vincendo se stesso, abbattendo le passioni naturali e renunziando gl'applausi, stime e vanità dalle quali poteva esser sollevato e divertito, trovandosi figlio d'un cavaliere d'habito e che lo confessò per tale, [praesertim instanti aegrotorum cura] ma anche nell' esercizio continuo dell' occupazione dell' infermaria, senza che cosa alcuna fosse bastante per vincerlo ò ritirarlo da questa occupazione sì travagliosa ò raffreddarlo nei fervorosi affetti con i quali si esercitava in essa, ma bensì perseverò senza mai straccarsi generosamente e costantemente fino al fine con indicibil patienza e sofferenza [Videsis supra, num. 25.] .

[36] [f. 137v] In quanto al sessagesimo terzo de' detti articoli disse questo testimonio che sà di udito e nella forma riferita nell' immediati, che il detto servo di Dio Frà Martino de Porres fù di tal forma temperato, [et omnimoda abstinentia.] e astinente, e nel mangiar che faceva non pareva possibile il poter vivere con esso, mentre non solo digiunava le quaresime, vigilie ed altri giorni instituiti dalla nostra Santa Madre Chiesa ò ordinati dalla costituzione del suo ordine, ma anche tutto l'anno digiunava, perchè il suo mangiare era solamente alcuni minuzzoli di pane nel refettorio principale con tutta la comitiva, dissimulando di mangiare le vivande con tenere i piatti d'avanti, mà le radunava per conservarle à poveri. E nella infermità era necessario con precetto di obbedienza, acciò mangiasse qualche cosa da vantaggio; conforme lo faceva, mà per obbedire più che per volontà [Processus 1678 testis VII. Ibid., p. 211, §§ 61 – 63.] .

[37] In quanto al sessagesimo quarto de' detti articoli disse questo testimonio che sà per haverlo udito dire nella forma detta nell' immediati, che il detto [f. 138] servo di Dio Frà Martino de Porres nella medesima forma che si asteneva con la temperanza nelle cose riferite nell' immediati articoli si asteneva ancora dal sonno, [Noctu orationi vacabat,] passando tutta la notte in vigilia senza dormire, in orazione, in molte e rigorose austerità e penitenze, disciplinandosi fortemente, come di già ha detto nell' articolo quinto, al quale si rimette [Processus 1664 testis I. Summarium, p. 209, §§ 39 – 43.] .

[38] In quanto al sessagesimo quinto de' detti articoli disse questo testimonio che sà nella forma riferita nell' immediati, che l'habito del detto [f. 138] servo di Dio Frà Martino de Porres sì esteriore come interiore era di materia assai rozza e grossa, [asperrimis vestibus induebatur] che per se solo era un cilizio assai rigoroso il portarlo per esser di un genere che quà in questo Regno si chiama cordellato. E della medesima materia era il tonacello interiore sotto il quale portava rigidissimi cilizij, che lo mortificavano assai e lo infiacchivano di tal sorte, che à pena si poteva raddrizzare [Processus 1678 testes I, VII, CXV. Ibid., p. 245, § 14; p. 246, § 19; p. 247, §§ 30 – 31.] .

[39] In quanto al sessagesimo sesto de' detti articoli disse questo testimonio che sà secondo e nella forma di già dichiarata nel secondo e quinto, che il detto servo di Dio Frà [f. 138v] Martino de Porres teneva un assai male acconcio letto nella sua camera di solo alcune tavole, [et somni parcissimus] le quali erano ricoperte con una coperta assai humile e povera. E ciò era con disposizione ed arte, per dare ad intendere che haveva in che dormire, perchè il certo è che il poco spazio di sonno, che prendeva per qualche breve e necessario sollievo, lo prendeva dormendo gettato sopra i poggiuoli del chiostro, [in arca mortuorum cubabat.] ò sopra il cataletto de morti, che era il più frequente, il quale per ordinario stà nella sala del capitolo, ove pongono li religiosi morti per sotterrarli, servendo al detto servo di Dio per prova di morire il porsi in esso. E da questo letto si alzava, havendo dormito assai poco, per andare à sonare la campana dell' alba, quale esercizio hebbe in tutta la sua vita [Processus 1678 testes VI, VII, XXIII. Ibid., p. 242 – 43, §§ 7 – 21.] . [Sollicitudo eius de infirmis et pauperibus.] E ciò fatto, se ne veniva alla sua infermaria à preparare e dare i medicamenti all' infermi, che havevano di bisogno; e di qui se ne andava alla chiesa à servire tutte le messe che poteva. E finalmente dice che amava i poveri di tal forma che come dicono li portava sopra di se, manifestando in ciò e nella compassione che haveva di vederli afflitti e bisognosi, le sue pietose viscere [Processus 1678 testes I, VI, VII. Ibid., p. 105, §§ 28 – 29; p. 106, § 33; p. 107, § 50 – 52; p. 108, § 55.] .

[40] [f. 139] In quanto al sessagesimo settimo de' detti articoli disse questo testimonio che sà secondo e come di già ha detto nell' antecedente, [Nec minor erat diligentia in abscondendis suis mortificationibus,] che il detto servo di Dio Frà Martino de Porres procurava con tutti li mezzi che poteva di occultare con grandissima circonspezzione i suoi digiuni, mortificazioni e penitenze. [ita ut corpus suum noctu inter ecclesiae sepulcra castigaret.] E si comprova bene ciò, perchè per disciplinarsi, acciò non lo sentissero, entrava molte volte nelle sepolture della chiesa in hore più quiete della notte, procurando in tutto di severissimamente castigare il suo corpo per ridurlo soggetto e subordinato, come di già ha dichiarato in altri, quali qui riproduce.

[41] [f. 142]In quanto al settuagesimo secondo de' detti articoli disse questo testimonio che sà nella forma riferita nell'immediati, che alcuni prelati e religiosi particolari, [Quanta mansuetudine et humilitate reprehensiones vel iniustas subiret] per provare la forza e realità della santità del detto servo di Dio Frà Martino de Porres, lo mortificorono molto con parole e azzioni assai rigorose. E tutte le volte che ciò facevano, posto in venia ai piedi degl' uni e degl' altri, dimandava con humiltà perdono delle colpe e cause che havevano dato motivo à quelle dimostrazioni [Processus 1678 testes VII, XXIII. Ibid., p. 222, § 32; p. 224, § 43.] . [singularia exempla ostendunt.] E più singolarmente ciò successe in un' occasione, nella quale pare che eccedesse, facendo pianger la [f. 142v] comitiva vedendo contro una sì grande innocenza e santità di vita un indiscreta ed eccedente dimostrazione. E quando si alzò da venia, il detto servo di Dio se ne andò ai piedi del prelato per l'assoluzione delle colpe che non haveva, facendo tutti maravigliare, parendogli di vedere un angelo, come lo faceva comparire il modo col quale haveva sopportato una sì indegna e strana riprensione. E andando alla cucina, portò nella mensa al detto prelato un regalo di frutti e comestibili della terra, che fù una suca arrostita (la quale è una sorte di erbe che l'Indiani ne fanno del pane). E in un altr' occasione con un religioso infermo di risentita e indomita condizione, havendo trattato con gran rigore per due volte il detto servo di Dio in un medesimo giorno, senza che fosse vinta l'umiltà e piacevolezza e buona attentione del detto servo di Dio, e che mentre più si gli humiliava, più l'infermo si irritava, onde senza risponder cosa alcuna si partì da lui per lungo tempo. E secondo stimano, si andò à porre in orazione e dimandare a Dio che mutasse à quel religioso il rigido naturale che haveva, e gli rendesse la salute e la cognizione della sua poca ragione, sofferenza e patienza [f. 143] nell infermità. E tornando doppo à vederlo, gli disse: “Molto in collera e stato, fratello, ed ha ben ragione. Però avverta che la collera gli può accrescere il male”. E gli portò un piattino di capperi, quali conobbe il detto servo di Dio, che desiderava. E ponendoglieli avanti gli disse: “Via, fratello mio, mangi, e non s'affligga di nulla, che Dio lo soccorrerà in tutto”. E havendone mangiati alcuni, tornò à dirgli: “Vediamo come stà la gamba”; — che era l'infermità che haveva, e l'haveva quasi tutta incancarita. Et havendogliela scoperta, in quell' occasione passò la mano sopra di essa, e tornò à dirgli: “Via, fratello, confidi in Dio, che non sarà nulla”. E da quell' istante riconobbe l'infermo gran sollievo e riposo. Finalmente in breve stiede totalmente bene e sano. E da questo giorno fù il detto religioso banditore della santità e virtù prodigiosa del detto servo di Dio; e che simili casi furono molti ed assai ordinarij, li quali gli successero con differenti religiosi infermi.

[42] In quanto al settuagesimo terzo de' detti articoli disse questo testimonio che sà per haverlo udito dire generalmente da ogni genere di persone, e per publico, [Asserentibus multis novit] e notorio, e certa verità frà i religiosi anziani e moderni del suo ordine, e specialmente si ricorda che gli lo riferirono li [f. 143v] sopracitati nell' articolo quinto, ed hora si ricorda di haverlo udito dire ancora dalli Revdi Padri Maestri Frà Christofaro del Toro, Frà Ferdinando de Valdez e dal Predicatore Frà Francesco de Velasco, li quali hoggi vivono, che Iddio Nostro Signore si degnò d'adornare il detto suo servo Frà Martino de Porres con molti doni sopranaturali. [Martinum praeditum fuisse donis praeternaturalibus] E in particolare si ricorda che, stando in orazione, il detto servo di Dio andava in estasi ed era rapito, risplendendogli il volto principalmente stando in questo santo esercizio nella cappella del capitolo, [agilitatis,] dove molte volte lo viddero come di già ha detto, ed altre volte elevato in aria quattro ò cinque braccia di quattro palmi l'uno, abbracciato con l'imagine di Nostro Signor Giesù Cristo Crocefisso, che è collocata nell' altare del detto capitolo, con le labra poste sopra la piaga del suo santissimo costato; del che escivano ammirati li religiosi, che in questa forma lo vedevano. E sà parimente che, [subtilitatis,] quando era conveniente, si rendeva invisibile il detto servo di Dio à quelli che lo cercavano per interromperlo dall' orazione. Però quando il superiore gli commandava che comparisse, subito si gli faceva avanti, quatunque differenti religiosi lo cercavano e non lo trovavano [Processus 1678 testes II, VI, VII. Summarium, p. 80, §§ 79, 80; p. 81, §§ 24, 95; p. 83, §§ 112 – 15; p. 308, § 7.] . E che hebbe [f. 144] ancora il dono della profezia, il quale fù assai evidente, [prophetiae] predicendo molte cose che doppo in effetto succedettero, come le haveva predette antecedentemente [Processus 1660 testes II, XII; processus 1678 testes VI, VII. Ibid., p. 276 – 77, §§ 4 – 16; p. 280 – 81, §§ 280 – 81.] .

[43] [et scrutationis cordium.] Ed hebbe il dono di conoscere l'interiore de' cuori, dicendo, quando era conveniente, ciò che in essi racchiudevano quelli, che lo cercavano per consultare i loro bisogni spirituali e temporali [Processus 1678 testes I, VII. Ibid., p. 283, §§ 1 – 3.] . E quantunque l'infermi afflitti e sconsolati in hore straordinarie della notte haveano di bisogno di qualche remedio ò d'altra cosa per sollievo de' loro mali, senza che alcuno gli ne dasse parte, andava à soccorrerli, essendo le porte e dormitorii serrati [Processus 1660 testes XII, XIII, XVI; processus 1678 testis II. Ibid., p. 122, §§ 12 – 13; p. 123 – 26, §§ 26 – 29; p. 129 – 30, §§ 59 – 60.] . [Mira exempla.] Ed hebbe ancora il dono dell' agilità e sottigliezza, perche senza esser escito in tutta la sua vita da questa città, lo viddero molte volte in quella di Algieri, China e nel Giappone, soccorrendo l'infermi, e animando e confortando nella nostra santa fede cattolica li schiavi, e insegnando à bambini i misterij divini [Processus 1678 testes XXII, XXIV, XLIX, LXXVII, XCII. CXVII. Ibid., p. 295 – 99, §§ 13 – 24.] . E specialmente dice che li detti PP. Maestri Frà Christofaro de Toro [Ibid., p. 145, § 129.] , Frà Ferdinando de Valdez [Ibid., p. 134, § 84.] e il P. Predicatore Frà Francesco de Velasco [Ibid., p. 136 – 37, § 97.] gli dissero, come essendo infermi, penetrò il detto servo di Dio nelle loro celle, havendo bisogno di qualche remedio ò sollievo dei mali che pativano, li quali gli dissero che di già l'havevano dechiarato. E simili [f. 144v] casi gli successero molti con varij religiosi, quali per non ricordarsene bene non li adduce; mà bensì sà esser publico e notorio, e certa verità che hebbe altri molti doni sopranaturali, che ricevè dalla divina misericordia, la quale lo nobilitò con molti favori, come di già ha detto negl' articoli trigesimo nono e quadragesimo primo, ed in altri, quali qui riproduce. E sà ancora che predisse il giorno e hora della sua morte [Processus 1660 testis VII; processus 1678 testes V, VIII. Ibid., p. 323 – 24, §§ 1 – 5.] , [Praedixit sui obitus diem.] e che la santissima vergine Maria gli parlò molte volte, stando il detto suo servo in orazione [Processus 1678 testes VIII, LV. Ibid., pp. 189 et 192, §§ 20 et 47.] .

[44] In quanto al settuagesimo quarto de' detti articoli disse questo testimonio che sà nella forma riferita nell' antecedente, e per relazione costante e tradizione ferma di uni agl' altri religiosi del suo ordine, che il detto servo di Dio Frà Martino de Porres, in una occasione che andava disciplinandosi per i chiostri del convento rigorosamente e sanguinosamente, [De angelorum apparitionibus] lo accompagnavano quattro angeli, che in forma di giovani bellissimi portavano torcie accese nelle mani. E che in un altr' occasione escendo da matutino gli assisterono nella medesima forma altre due angeli dopo d'haver assistito all' officio minore [f. 145] della Madonna, il quale si dice in certi giorni determinati avanti un imagine di questa divina Regina, che è nel dormitorio alto avanti del choro, al quale assisteva il detto servo di Dio sempre che si diceva [Processus 1660 testes XIII et XXVIII; processus 1678 testes II, VII. Ibid., p. 302 – 303, §§ 1 – 8.] .

[45] [altaque illius scientia.] In quanto al settuagesimo sesto de' detti articoli disse questo testimonio che sà per haverlo udito dire nella forma detta nell' immediati, che il detto servo di Dio Frà Martino [f. 145v] de Porres fù di assai chiaro ingegno, e pronto in rispondere alle materie che si gli proponevano, per difficultose che fossero, e sempre circa il bene spirituale de' fedeli, di tal forma che pareva che havesse scienza infusa, perchè essendo senza lettere rispondeva à tutto con gran profondità. E nella medesima forma parlava dei divini misterij e delle grandezze di Dio, di sorte che pareva fosse pieno di Spirito santo [Processus 1678 testes I, VII, XXIII. Ibid., p. 285, §§ 1 – 7; p. 286 – 88, §§ 12 – 22.] .

[46] [f. 146] In quanto al settuagesimo ottavo de' detti articoli disse questo testimonio che sà secondo e come di già ha riferito nell' antecedente, [Ad servum Dei piissime vita defunctum] che essendo giunto il detto servo di Dio Frà Martino de Porres agl' ultimi giorni della sua vita, conoscendo che quella era la sua ultima infermità e che lo chiamava Dio, si dispose per la partenza con molta speranza nella sua pietà, e con molti fervorosi atti d'amor di Dio, e pieno di lagrime, piangendo e lagrimando la sua passata vita, come se oziosamente l'havesse tutta passata, con grand' edificazione de' circostanti e compunzione, vedendo un [f. 146v] anima si pura con sì teneri affetti e sì gran sentimento, si ammiravano, esageravano e piangevano al suo pianto. E disponendosi per la certa giornata e stretto conto che render doveva à Dio, dimandò li santi sagramenti del viatico e estrema unzione, dimandando replicate volte con humiltà assai grande e lagrime perdono ai superiori e religiosi in comunità, ed in particolare del male esempio e scandalo, che in qualsivoglia modo gli havesse cagionato. E assistito dalla santissima Vergine Maria Madre di Dio Nostra Signora e dal suo patriarca S. Domenico, S. Vincenzo Ferrero e da altri santi e da un numeroso concorso di angeli, rese il suo spirito al Signore in un pacifico sonno il di trè di novembre dell' anno milleseicento trentanove, lasciando assai sicure speranze, che subito era passato à godere eternamente Iddio, à ricever la corona del suo invincibile valore e costante travaglio per suo divino amore [Processus 1678 testis VII. Ibid., p. 329 – 31.] .

[47] In quanto al settuagesimo nono de' detti articoli disse questo testimonio che sà secondo e nella forma riferita nell' immediati, che subito che morì il detto servo di [f. 147] Dio Frà Martino de Porres, cavorono il suo venerabile corpo alla cappella maggiore della chiesa del suo convento, conforme costumano nella sua religione. [concurrerunt multitudines,] E che subito che si fece giorno, concorse tutta la gente della città alla sudetta chiesa, trasportata da loro affetti e devozione. Ed à forza volevano bagiargli le mani e piedi, tenendolo et acclamandolo tutti per santo con generalità, senza che persona alcuna s'opponesse sentendo diversamente. [suavi cadaveris odore delectatae] E che tutto il tempo che stiede senza esser sotterrato, sentirono che esciva dal suo corpo un odore assai particolare e sopranaturale, che ricreava quanti s'accostavano al feretro, ed esciva fino al cemeterio e chiostro principale. E che ad alcuni causava curiosità esaminando ciò che fosse, e ad altri, i quali lo sapevano, lo ricercavano, restando tutti ammirati, celebrando le maraviglie di Dio, che è miracoloso ne suoi santi. [et sollemnes ei solverunt exsequias.] E che à suo tempo lo portorono à sotterrare nella sala del capitolo, che è sepoltura generale e comune dei religiosi, portandolo sopra le sue proprie spalle le persone di maggior autorità e stima della città, frà le quali uno di esse fù l'Illustrissimo Signore D. Feliciano de Vega, Arcivescovo del Messico. E da questa sepoltura sà che è stato trasferito alla cappella del Santo Cristo, che stà all' entrare dell' infermaria, [f. 147v] sito e luogo che fù cella del detto servo di Dio, dove al presente stà, come di già ha dichiarato nelle dimande del Signor Promotore della fede, alle quali si rimette [Processus 1678 testis VII. Summarium, p. 341 – 42; p. 349 – 50.] .

[48] [f. 149v] In quanto all' ottuagesimo secondo de' detti articoli disse questo testimonio che sà nella forma riferita nell' immediati, che Dio Nostro Signore honorò il detto suo servo Frà Martino de Porres con la testimonianza di molti miracoli, [Complura prodigia fecit vivus], veramente grandi, che fece per sua intercessione quando era vivo, perchè li bruti e fiere d'indomita e fiera natura l'obbedivano e si rendevano mansuete all' imperio della sua voce, come lo accreditorono il caso del gallinaccio (che dicono in alcun luogo di questo processo essere uccello di fiera natura), il quale si ridusse di venire il giorno all' orto del convento, acciò lo medicasse il detto servo [f. 150] di Dio, venendo con puntualità all' hora che gli comandava, come di già ha dichiarato nell' articolo quadragesimo [Processus 1678 testis V. Ibid., p. 159, § 15.] . E sà ancora nella medesima forma, che rese mansueto un toro assai fiero, come se fusse un agnello assai domestico [Processus 1660 testis XI. Ibid., p. 156, § 2.] , e che faceva che i cani, gatti e topi, che sono di natura contraria, mangiassero assieme senz' offendersi gl'uni e gl'altri, dicendogli che, se alcuno offendesse l'altro, non haverebbe partecipato del mangiare. E perciò è constante opinione, che mai contesero in presenza del detto servo di Dio [Processus 1678 testis XIX. Ibid., p. 163, § 30.] . E sà ancora nella forma riferita, che essendo andato il detto servo di Dio ad una tenuta chiamata Limatambo, che è del convento principale del suo ordine di questa città, la quale sta una lega distante da essa, piantò alcuni rami ò tronchi di olivo, li quali da un giorno all' altro comparivano fioriti, dando contrasegni che già erano radicati in terra. Ed in pochissimi giorni ne piantò con le sue medesime mani un pezzo assai grande, quale si conserva fino ad hoggi con il nome di oliveto di Frà Martino de Porres. Il quale è stato ed è di grandissimo bene e giovamento per la religione, perchè da copiosissimo frutto d'olio, sì per il necessario de' religiosi come per vendersene. E con il suo retratto se ne aiuta la religione [f. 150v] per il sostento della comitiva [Processus 1660 testis XXX; processus 1678 testes V, VII. Ibid., p. 312 – 13, §§ 1, 3 – 8.] .

[49] In quanto all'ottuagesimo terzo de' detti articoli disse questo testimonio che sà per haverlo udito dire generalmente da ogni genere di persone per publico, e notorio, costante, e certa verità, che Iddio Nostro Signore, [et post mortem.] in credito e comprova delle virtù e santità del detto suo servo Frà Martino de Porres, si è degnato di fare molti miracoli e cose prodigiose, mediante il suo patrocinio e intercessione con le sue reliquie, ritratti, e stampe della sua effigie, e terra della sua sepoltura, quali riferirà quelli che si ricordarà. [Testi Iohanni Parra] E tiene per miracolo ciò che successe con Gio. Vasquez Parra, il quale stiede nella cella del detto servo di Dio per tempo di più di trè anni, doppo immediatamente che venne dai Regni di Spagna; ed entrò in questa città assai povero e senza protezzione, e la trovò nella pietà del detto servo di Dio Frà Martino, col quale successe il caso seguente. Havendo dichiarato nella prima informazione fatta con autorità dell' ordinario per rimettersi alla Sagra Congregazione de' Riti, si scordò di molte particolarità, che importavano al felice successo della causa. [apparuit illumque allocutus est.] Gli comparve un giorno il detto servo di Dio Frà Martino, e gli disse che andasse al suo convento, [f. 151] e dichiarasse quanto sapeva. Ed havendo fatto proposito il detto Gio. Vasquez di subito obbedirlo, ciò non ostante, doppo naturalmente se ne scordò. E passati molti giorni tornò à comparirgli il detto servo di Dio sotto il choro, e lo riprese della dimenticanza che haveva havuta, e tornò à dire che andasse e dichiarasse quanto sapeva. E andando il detto Giovanni Vasquez al convento, dichiarò quanto si ricordò per allora avanti il P. Presentato Frà Francesco Fernandez, Notaro Apostolico ad negotium ordinis. Et il dichiarare in questa forma fù, perchè già si erano rimesse alla Curia Romana le prime informazioni fatte dall' ordinario [Idem succincte rettulit die 5 septembris 1679 Ferdinandez de Valdez O. P. (Ms. X, 465, f. 129), cuius auctoritatem in annotatis crebro adhibuimus. Haec autem altera Iohannis Vasquez Parra declaratio, priore sublongior et ex qua in suam depositionem plura transposuit Bernardus de Medina, habita fuit die 2 iunii 1671. Legitur in processus ms. vol. signato X, 465, f. 129v – 148v.] .

[50] Di più dice questo testimonio che il P. Presentato Frà Antonio Gioseppe de Pastrana del suo medesimo ordine [Fuit processus 1678 testis 117us.] gli riferì in un occasione, come in casa di Donna Luigia de Sabala abitante di questa città, essendogli appigliato il fuoco ad un altarino che haveva alla testiera del letto, dove haveva un imagine di Nostro Signor Giesù Cristo Crocefisso, [Imagines sacras ab igne servat,] e posta una candela accesa avanti la santa imagine un venardi al mezzo giorno, essendosi abbruggiato quanto era nell' altare, andava avanzandosi il fuoco al padiglione che haveva nel letto. E restorono solamente libere dalle fiamme la santa imagine di Nostro Signor Giesù Cristo, ed una stampa di carta dell' effigie [f. 151v] del detto servo di Dio Frà Martino, che stava nel medesimo altare inchiodata, essendo materia sì lieve e soggetta al fuoco, ed essendosi abbrugiata la muraglia che restò abbroscita in contrasegno e testimonio della violenza dell' incendio grande, che fù. E lo tenne per miracolo la detta Donna Luigia, e per tale lo riferì il detto P. Presentato à questo testimonio, il quale ancora lo tenne per caso miracoloso, l'essersi liberata dal fuoco la detta stampa.

[51] Di più dice questo testimonio che Donna Graziana Farfan de los Godos, [mulierem puerperam sanat,] moglie legitima di Francesco de Saldivar, tenente e corriero maggiore di questi regni, gli riferì come, essendo stata la detta sua moglie più di quaranta giorni in un cattivo parto con le secondine nel corpo, senza che remedio alcuno dei molti che gli fecero gli giovasse à farle gettar fuori, e perciò stiede in un continuo grido, con grandissime febri, che la tenevano totalmente abbattuta. E giunse l'infermità ad esser sì grave, che il Dr D. Francesco Ramirez, medico che la medicava, vedendola sì disperata di salute, la diede per spedita. Et in questo conflitto gli posero una reliquia del servo di Dio Frà Martino de Porres; et essendosi raccomandato con vero cuore al suo patrocinio, nel medesimo punto che gli la [f. 152] posero, gettò imputridite le secondine con un puzzo assai pestilente. E che la detta Donna Graziana, e suo marito, e tutta la gente di casa sua conobbero essere stato miracolo operato da Dio Nostro Signore per intercessione del detto suo servo Frà Martino de Porres. E gli disse ancora la detta Donna Graziana, che lo haveva riferito molte volte sì à persone ecclesiastiche come secolari; e quante lo hanno udito lo hanno tenuto per tale. E questo testimonio dal punto che l'udì, ha sentito e detto essere stato miracolo evidente, e per tale lo ha riferito in varie occasioni [Haec sanatio in catalogo miraculorum recensetur decimum tertium miraculum. Summarium, p. 364.] .

[52] [apostolicae summi momenti litterae, ne naufragio pereant, efficit] Di più dice che il R. P. Maestro Frà Lorenzo Munoz religioso del suo sagro ordine disse à questo testimonio come venendo dalla corte Romana à questa città, nel mare del Norte si perse la nave, nella quale veniva imbarcato. E portava seco il rotulo e lettere apostoliche per fare queste informationi del servo di Dio Frà Martino de Porres. E quante carte portava, tutte se gli bagnorono e se gli rovinorono, di tal forma che niuna potè servire. E solo il detto rotulo e lettere apostoliche si conservorono bene e sane, tanto che non compariva haver havuto un tal naufragio. Il che lo riferì il detto P. Maestro à questo testimonio per miracolo, e quanti venivano nel detto imbarco lo tennero per tale, e questo [f. 152v] testimonio ancora, dal punto che udì le circostanze riferite le ha tenuto e tiene parimente per tale, e quanti hanno havuto notizia del caso hanno detto il medesimo.

[53] [et ipsius testis matri surdissimae restituit auditum.] Di più dice che essendo stata sorda la madre di questo testimonio per tempo di quattr' anni, di tal sorte che, quantumque assai alto e vicino gli parlassero, non udiva parola alcuna; et essendo giunto il tempo nel quale questo testimonio terminò di comporre il libro della vita del ven. servo di Dio Frà Martino de Porres, il primo che escì legato dalla stamparia lo mandò alla detta sua madre, acciò che in casa sua le sorelle e nepoti di questo testimonio lo leggessero. E prendendolo una delle dette sue nepoti, lo pose vicino alla sua ava e madre di questo testimonio e lo comincio à leggere. E leggendolo lo sentiva, e se gli levò totalmente la sordità, di tal forma che da quel punto restò totalmente sana e perfetta nell' udito, senza tornare à patire difetto alcuno, benche minimo, conoscendo la madre di questo testimonio, e Donna Eugenia, e Donna Giovanna, e Donna Grazia de Medina, sorelle di questo testimonio, e le sue nepoti, essere stato miracolo ciò che vedevano, che haveva fatto Iddio Nostro Signore per intercessione del detto suo servo Frà Martino. E per [f. 153] tale lo ha tenuto e tiene questo testimonio fin da quando gli lo riferirono, tenendo per certo che l'haveva fatto in corrispondenza della buona volontà e puntualità con la quale assistè per haver notizia della sua prodigiosa vita, e per mezzo di persone fide digne, e con molte carte che riconobbe, nelle quali si parlava della sua santità e virtù, gl' ottenne da Dio Nostro Signore la salute perfetta e totale della detta sua madre. E questo successo lo ha riferito molte volte à religiosi del suo ordine ed à altri estranei, persone secolari; e quanti lo hanno udito lo tengono per miracolo.

[54] [Sepulturae terra, quamvis a fidelibus continenter auferatur, numquam tamen decrescit.] Di più dice questo testimonio che tiene per miracolo continuato ciò che succede con la sepoltura, che fù del detto servo di Dio Frà Martino de Porres, la quale stà nella sala del capitolo del suo convento. Perchè cavando dalla detta sepoltura gran quantità di terra, sì per i fideli di questa città che la dimandano per servirsi di essa nei loro bisogni e infermità, come per portarla à differenti parti di questo Regno; — e al parere di questo testimonio, è stata tanta, quella che si è cavata, che se ne poteva fabricare una casa; — e con tutto ciò la sepolturà sta di tal forma, che non pare che ne sia cavata niente [Primum miraculum. Ibid., p. 358.] . E questo ammira, [f. 135v] pondera e celebra questo testimonio, quante volte entra nella detta sala del capitolo, nella quale sà che fù sotterrato il detto servo di Dio sotto terra, com di già ha detto, e che da questo luogo si trasferì il suo venerabile corpo alla capella del Santo Cristo dell' infermaria dove hoggi è sotto terra. E che nell' una e l'altra sepoltura è stato e stà senza culto ò venerazione alcuna, perchè si sono osservati con attenzione grande li decreti della Santità di Urbano ottavo circa il non culto.

[55] [De cane ad vitam revocato iteratur mentio.] Di più dice questo testimonio che riproduce in questo luogo per miracolo, ciò che di già ha dichiarato nell' articolo quadragesimo del cane che fece ammazzare il procuratore della cucina del suo convento, quale portavano strascinando per gettarlo in una chiavica, secondo in esso ha dichiarato con tutte le sue circostanze [Cf. supra, p. 120, n. 29.] . Il che fù ed è verità.

November III: 6. November