Ökumenisches Heiligenlexikon

Acta Sanctorum der Bollandisten
Einleitung Juni I Band Juni I Anhang Juni I

6. Juni

DIES SEXTA IUNII.

SANCTI QUI VIII IDUS IUNII COLUNTUR.

Sanctus Philippus, ex septem primis Diaconis, Cæsareæ in Palestina.
S. Justus Episcopus Alexandrie in Ægypto.
S. Maria, Virgo Martyr Constantinopoli.
S. Martha, Virgo Martyr Constantinopoli.
Alie tres Virgines Martyres Constantinopoli.
S. Eusebia, sive Æsia Matrona Martyr Constantinopoli.
S. Susanna, Matrona Martyr Constantinopoli.
S. Zenais Thaumaturga Martyr Constantinopoli.
S. Cyriaca, Martyr, Cæsareæ in Palæstina.
S. Valeria, Martyr, Cæsareæ in Palæstina.
S. Marcia, Martyr, Cæsareæ in Palæstina.
Sancti viginti Martyres, Tarsi in Cilicia.
S. Vincentius Episcopus, Martyr Mevaniæ in Umbria.
S. Benignus Diaconus Martyr Mevaniæ in Umbria.
Socii plures Martyres Mevaniæ in Umbria.
S. Amantius, Martyr Niveduni.
S. Lucius, Martyr Niveduni.
S. Alexander, Martyr Niveduni.
S. Andreas, Martyr Niveduni.
S. Donatus, Martyr Niveduni.
S. Peregrina, Martyr Niveduni.
S. Amandus, Martyr Caunis, prope Narbonam.
S. Lucius, Martyr Caunis, prope Narbonam.
Alexander, Martyr Caunis, prope Narbonam.
S. Audaldus, Martyr Caunis, prope Narbonam.
S. Lucius, Martyr Cornelii, in agro Parmensi.
S. Amantius, Martyr Cornelii in agro Parmensi.
S. Italius, Martyr in Africa.
S. Zoricus, Martyr in Africa.
S. Camarus seu Camasus, Martyr in Africa.
S. Philippus, Martyr in Africa.
S. Attalus, Martyr in Africa.
S. Artemius, Conjux, Martyr Romæ.
S. Candida, Conjux, Martyr Romæ.
Paulina filia, Martyr Romæ.
S. Gelasius, Martyr apud Græcos.
S. Bazalota, Monacha apud Habessinos.
S. Euphemia, Monacha apud Habessinos.
S. Vicentius, Episcopus Theatinus in Aprutio.
S. Joannes, Episcopus Veronensis in Italia.
S. Anub, Abbas Eremita in Ægypto.
S. Eustorgius II, Episcopus Mediolanensis.
S. Claudius, Episcopus Vesontione & Abbas Jurensis, in Burgundia.
S. Ceratius, Episcopus in Gallia.
S. Bertichramnus, Episcopus Cenomanensis in Gallia.
S. Attalus, Thaumaturgus apud Græcos.
S. Photus, apud Græcos.
S. Gurualtus, Episcopus Alethensis, in Britannia Galliæ Armorica.
S. Gudwalus Episcopus Britannus, Gandavi in Flandria.
S. Agobardus, Archiepiscopus Lugdunensis in Gallia.
S. Alexander Martyr, Episcopus Fesulanus in Hetruria.
S. Aldricus, ex Abbate Ferrariensi Archiepiscopus Senonensis in Gallia.
S. Hilarion junior, Hegumenus Constantinopoli.
S. Colmocus, seu Colmus, Episcopus in Scotia.
S. Norbertvs, Fundator Ordinis Præmonstratensis, & Archiepiscopus Magdeburgensis.
S. Gilbertus Abbas, Ordinis Premonstratensis in Arvernia.
S. Petronilla conjux, Ordinis Premonstratensis in Arvernia.
S. Pontia filia, Ordinis Premonstratensis in Arvernia.
S. Gerardus Tinctorius, Modoëtiæ apud Insubres in Italia.
B. Bertrandus, Patriarcha Aquileiensis, Martyr Utini in Foro-Julii.
B. Pacificus, Ordinis Minorum Observantium Ceredani in Insubria.

PRÆTERMISSI ET IN ALIOS DIES REIECTI.
Opera R. P. Godefridi Henschenii piæ memoriæ, nisi aliud indicent litteræ margini additæ.

D. P.
Sanctus Vivianus Episcopus, nullo verbo addito, in Menologio Scotico Camerarii, videtur non velle intelligi. Est aliquis Vigianus, Episcopus Bruchinensis, in Historia Scotica Dempsteri pag. 948 & in ejus Martyrologio, relatus	IV Januarii.
Vivianus autem seu Vibianus Episcopus Santonensis colitur	XXVIII Augusti.
S. Boniti, Episcopi Arvernorum, Translatio & Dedicatio Ecclesiæ, inscripta est Martyrologio Gallicano Saussaji; memoria est in Ms. Parisiensi S. Victoris, eademque describitur apud Iacobum Branche. Ejus Vitam dedimus	XV Januarii.
S. Cyrillus Patriarcha Alexandrinus in Fastis Æthiopicis Iobi Ludolfi cum rubrica notatur, tamquam celeberrimo festo. Egimus de eo XXVIII Januarii. Sed si otium sumpsisset vir eruditus Hagiologion suum Habeßinum accuratius inspiciendi, invenisset nullius Sancti ab eo Festum ibi celebrari, sed Crucis in Golgotha apparentis tempore S. Cyrilli Patriarchæ Hierosolymitani, de quo etiam egisse memini ad diem	XVIII Martii.
S. Aldegundis, Virginis & Abbatissæ, ostensio corporis est in Martyrologio Gallicano Saussaji. Acta dedimus	XXX Januarii.
SS. Victor & Stephanus, Martyres in Ægypto, indicantur in antiquo Kalendario, ante opera Ms. S. Isidori in Bibliotheca Vallicellana Romæ: ipsos ex aliis Martyrologiis retulimus ad diem	I Aprilis.
S. Cælestini Martyris inventio, apud Mantuanam civitatem, memoratur in Mss. Florentinis, Medicæo & Strozziano, nec non a Bellino, Bonacursio, Maurolyco, Molano, Galesinio, Canisio. Quis hic Martyr fuerit alibi non legimus. Ferrarius in Indice topographico Catalogi Sanctorum Italiæ, & in alio Catalogo generali, ad diem VII Iunii, celebrat Inventionem S. Cælestini Papæ Mantuæ, ex tabulis Ecclesiæ Mantuanæ; corrigitque alios, quod non modo in die hallucinati sint, sed & Martyrem, quem Papam dicere debuerant, fecerint. Est hic Cælestinus I, cujus Acta dedimus	VI Aprilis.
S. Proculi Martyris Interamne Translatio corporis, indicatur in Mss. Casinensi, Altempsiano, & aliis. Colitur cum aliis	XIV Aprilis.
S. Arthemius, Episcopus Senonensis, inscriptus est Natalibus Sanctorum Canonicorum apud Ghinium. Acta dedimus	XXVIII Aprilis.
SS. Conon & Christophorus Martyres indicantur in Ms. Synaxario Constantinopolitano. Eorum martyrium habemus	V Junii.
Dorothei Episcopi certamen indicatur in Martyrologio Arabo-Ægyptiaco Ms. Videtur esse Episcopus Tyri, a nobis relatus	V Junii.
S. Bonifacius, qui alio nomine dicitur Silvester, sub Diocletiano post articulos manuum amputatos decollatus, refertur in Ms. Florario. Quis ille sit, dubitamus. Quamplurimi retulerunt S. Bonifacium Romanum, Tarsi coronatum, pridie hujus diei: cujus nomini, forsan hic iterato, adjunctum est martyrium alicujus ex viginti Martyribus Tarsensibus, quorum Acta infra damus: eorum enim aliquis passus est manuum amputationem.
D. P.
S. Domnus, Eremita Montis-Carmeli, filius Dementani (imo Demetriani) ab Anonymo Guillelmita, in libro Episcoporum & Episcopatuum ecclesiæ Dei ante unum forte seculum temere compilato, inter Antiochenos refertur, ut revera fuit; laudatus in Synodica illius Ecclesiæ, apud Eusebium lib. 7 cap. 30, ut vir omnibus quæ Episcopum decent dotibus exornatus. Lezana in Annalibus, an. 272 num. 4, post verba Anonymi fatetur ingenue, quod urgentiora pro monachatu hujus Domni in Carmelo monumenta videre non licuit. Ubi id licuerit Philippo a Visitatione, aut unde acceperit hunc VI diem, libenter discam, cum nomen ejus nulli Græcorum Latinorumque Fasti referant; multo minus scio unde hauserit quod addit in Notis Mss. quod terræ sanctæ loca visitans in Carmelo hæsit cum S. Dionysio, postea Pontifice, doctrina & sanctitate insignis, donec a civibus revocatus, & factus Antiochiæ Episcopus aut Patriarcha, variis miraculis clarus obiit ad an. 290 die VI Junii, quo ab Ecclesia Orientali colitur, ut patet in kalendariis Carmelitanis. Quibus illis, obsecro? Quidquid hujus generis corradere potuit Daniel a Virgine Maria, habemus ante tomum 2 Speculi Carmelitani: sed nullus ibi Domnus tali die nominatur, nullus etiam alio. Baronius obiisse Domnum statuit an. 277.
Arthemius, Confessor in Santonibus, cum aliquo valde simplici elogio refertur a Saussajo, forsan occasione S. Arthemii, de quo supra egimus. Nos de hoc Confessore alibi nihil legimus: & si forte cultum habet, cupimus a Sanctonensibus de ejus Actis edoceri.
S. Coca Virgo, in ecclesia de Kill-choca in finibus Mediæ, hoc VI Iunii coli dicitur a Colgano, Notatione 29 ad Vitam S. Kierani 5 Martii: de qua plura optaremus scire.
Heribrandus, Abbas Leodii apud S. Laurentium, a Ruperto de Divinis officiis, sed tacito nomine, commendatus; cum insigni elogio proponitur a Bartholomæo Fisen in Floribus Ecclesiæ Leodiensis: sed abstinet a titulis Sancti aut Beati; neque de ejus cultu quidpiam Leodii scitur.
Cetalis memoria inscripta est Martyrologio Arabo-Ægyptiaco Ms. quod nobis Gratia Simonius Maronita, factus postea Archiepiscopus Tripolitanus, Latinum fecit, nullam ejus adhuc nactis aliunde notitiam.
D. P.
Falco, Cavensis in Italia monasterii Abbas sextus, præfixo Beati titulo, laudatur in illius monasterii Chronico Ms. cujus ecgraphum habemus; diciturque præsedisse a XVI kal. Decembr. MCXLI, usque ad VIII Idus Junii MCXLVI, & in Cavensis ecclesiæ pavimento, juxta Divæ Catharinæ ædiculam, in sepulcro reconditus, quod marmorea tabula, porphyreticis spherulis exornata, contectum est. Nullus alias ejus ibi cultus probatur.
D. P.
Lalilaba Rex Abassiæ, ex familia Zagæa, quæ ab anno 960 ad 1300 circiter Imperium tenuit, ut Sanctus in Hagiologio Metrico istius gentis laudatur, ideo potißimum, quod ex solidis rupibus templa excavarit, quorum descriptionem vide in Historia Æthiopica Ludolfi lib. 2 cap. 5. Difficile esset ejus ætatis Reges ab Alexandrino schismate & Nestoriana hæresi excusare.
Josephus a S. Germano, Monachus Fuliensis Ordinis Cisterciensis, refertur ab Henriquez & Bucelino cum titulo beatæ memoriæ; & venerabilis Pater appellatur a Chalemoto.
Valentinus de Narnia, qui duas filias in monasterio S. Claræ Deo sacravit; cum tribus filiis nomen Franciscanis dedit, & post annos 30 in Ordine transactos Assisii sepultus multis claruit miraculis. Ejus virtutes profert Pisanus lib. 1 Conformit. Ord. fructu 8. & paßim alii, usque ad Haroldum, qui de eo agit an. 1378 num. 7; sed abstinet a titulo Beati, quem ei donat Arturus in Martyrol. Franciscano, eumque secutus Iacobillus.
Walterus, Monachus in Clara-valle, a S. Bernardo conversus, cum titulo Beati memoratur ab Henriquez & Bucelino; omittitur a Chalemoto: inter Pios numeratur a Saussajo.
Tankeredus, ex Canonico S. Judoci in Nemore, primus Prior Ecclesiæ sanctissimæ Trinitatis de Lucerna, in Abricensi Normanniæ diœcesi, ita crucis mortificationem in suo corpore pro Dei gloria portasse dicitur, ut in ipsius morientis pectore crux aurea apparuerit. Ipse felicem spiritum emisisse traditur anno MCXLIV, hoc octavo Idus Junii. De eo agunt Ioannes Chrysostomus vander Sterre, in Natalibus Sanctorum Ordinis Præmonstratensis; Petrus de Waghenare, in Personis ejusdem Ordinis sanctitate illustribus; & Ioannes le Paige, lib. 2 Bibliothecæ Præmonstratensis pag. 478, ubi & Acta aliqua profert. Et ipsi quidem illum titulo Beati honorant, sed nullum alicujus cultus Ecclesiastici vestigium ostendunt. Ejusdem meminit Mauritius du Pre in Annalibus brevibus Ordinis Præmonstratensis, sed hic a titulo Beati abstinet: Saussajus autem inter Pios eum recenset. Alias optassemus eum ad hunc diem illustrare cum S. Norberto.
Beatus Daniel de Bergomo anno 1507, Bergomi in capella S. Bernardini, eo ubi Confeßiones audiebat loco, a suis quibusdam devotis pictus cum radiis & titulo supra relato, ut talis refertur, inter Beatos Bergomates Ordinis S. Francisci, a Mario Mutio; defunctus hoc die anno 1460: de alio magis legitimo cultu nihil nobis innotuit.
Carolus Lusachius, Henricus, Petrus Vabolescus, Arnaldus Virganastus, Petrus Quartus, Ordinis Minorum, Gordonii in Territorio Galliæ Cadurcensi anno 1579 ab hæreticis occisi, ut Martyres & Beati referuntur in Martyrologio Franciscano Arturi.
Gabriel a Spoleto anno 1422, Archang. de Agnone, in Apulia an. 1440, Didacus Ximenius, in Hispania an. 1491, Petrus Chambonus, in Gallia an. 1496, Gasparus, Urbini anno 1506, Laurentius, Ortonæ in Aprutio an. 1536, Bernardus ab Offida, Camerini an. 1558, Bonaventura Brochartus, Carcassonæ, Bapt. Mercator, Valentie in Hisp. an. 1570 Joannes a Soto, Segoviæ in Hispania, Delphina, vidua Barcinone sec. 16. Ordinis S. Francisci omnes in Martyrologio Franciscano Arturi more solito Beati appellantur, uti iterum Delphina, in ejus Gynæceo.
Mairus, Monacus & Martyr in Anglia, ob negatam Henrico octavo Regi dignitatem Pontificiam, laqueo enectus & in quatuor partes dissectus fuit: Ita post Wionem & Dorganium Menardus, sed solum cum titulo Venerabilis, & cum majore elogio Bucelinus.
D. P.
B. Thomas Aquinas Martyr, inscriptus est Aciei bene Ordinatæ Sanctorum ac Beatorum Carmelitarum Philippi a Visitatione. In Mss. Notis, addit; quod Hibernus, Carmelitani Ordinis alumnus sanctissimus, in patria & oppido Pontano hæreses oppugnans, pro Christo suspendium & mortem perpessus est anno 1642; & plurima beatitudinis signa cælitus data cultum illi procurarunt. Velim scire quem & ubi, post tam recentia tunc Urbani VIII decreta.
Licinianus Martyr apud Cæsaream Cappadociæ, inscriptus est Ms. Divionensi. Is aliis est Lucianus, relatus ad	VII Junii.
S. Scariola, Virgo Bituricis, inscripta Martyrologio Coloniæ & Lubccæ anno 1490 excuso. Item apud Grevenum & Canisium, & sub finem adjuncta est Ms. Florario. Verum hæc est Stadiola sive Eustadiola, Vidua Deo sacrata, quæ construxit cœnobium Sanctimonialium, & ideo Virgo, id est Sanctimonialis appellatur. Ejus Vitam damus	VIII Junii.
S. Vincentius, Levita & Martyr Aginnenfis, habet venerationem Gnesnæ & Cracoviæ in Polonia, uti dicetur ad diem ejus natalem	IX Junii.
S. Columba, Confessor & Presbyter, refertur a Camerario, ut alius a S. Columba Abbate; in cujus Vita num. 5 nominatur aliquis Colom-krag, uti inveniet lector.	IX Junii.
Bessarion Anachoreta memoratur a Græcis in Typico S. Sabæ, nec non Ruthenorum fastis ac tabulis Græcorumque Horologio, Molano & aliis: ast potißimum, quando etiam inscriptus est Martyrologio Romano,	XVII Junii.
S. Petri ecclesiæ encœnia Constantinopoli, referuntur in Ms. Synaxario Ecclesiæ Constantinopolitanæ. Si aliqua hujus dedicationis extaret illustris memoria, posset dari ad S. Petri natalem	XXIX Junii.
S. Vincentius Madelgarius indicatur in Additionibus scriptis ad Usuardum Greveni. Colitur is	IV Julii.
S. Landrada Abbatissa, scilicet Belisiensis in agro Leodiensi, inscripta est Ms. Florario. Ejus natalis est	VIII Julii.
S. Auspicius, Episcopus Trevirensis, profertur a Molano, Canisio, Ferrario, & a Saussajo in Supplemento Martyrologii Gallicani. Sed in Tabulis Martyrologii Romani	VIII Julii.
Augustina Medicæa, Virgo Ordinis Prædicatorum Florentiæ, cum titulo Beatæ inscripta est sacro Gynecæo Arturi de Monstier. Verum in Anno sancto solum cum titulo beatæ Sororis refertur	XVIII Julii.
Epiphanii Patriarchæ Constantinopolitani memoria celebratur in Ms. Synaxario hujus Ecclesiæ, & iterum cum aliis	XXV Augusti.
S. Pœmen seu Pastor Anachoreta in Ægypto, indicatur in Menologio poëtico Græco Christophori Mitylenæi. De eo plurima referuntur infra ad Vitam S. Anub fratris. Ast in Menæis excusis & aliis celebratur	XXVII Augusti.
D. P.
Chariton, Presbyter apud Leontinos, nominatur in Appendice ad Acta SS. Alphii & sociorum num. 126. Huic Cajetanus in Indice alphabetico de Actis Sanctorum Siculorum, appinxit an. 331 & diem 6 Iunii. Cajetanum allegant Ferrarius in Catalogo Generali, Franc. Carrerus in Pantheo Siculo, Conversanus in Gloria Leontinorum, & ex eo dicunt fuisse S. Donati Presbyteri filium ac successorem in cura ecclesiæ Anzianorum. Cum autem prædicta Acta, præsertim parte ultima, sint fabulosißima; neque ex illis constare nobis poßit, quod apud Anzianos in Leontinis, iiqui parochiam ipsorum rexisse dicuntur, revera fuerint in rerum natura, vel culti aliquando ut Sancti; satis est indicari diem, quo Acta prædicta invenientur, X Maji. Posset etiam de Charitone agi, si S. Donati cultus satis probetur, ad diem	I Septembris.
S. Fimbarus, Episcopus & Confessor, inscriptus est Menologio Scotico Camerarii, nulla Sedis aut temporis facta mentione; ut difficile sit aliquid assequi. In Vita S. Mochoemoci 13 Martii, num. 15 fit mentio S. Finnbharri ubi litt. e de variis hujus nominis Sanctis egimus. In Menologio Dempsteri refertur Bartus seu Fundbarrus, Episcopus in Cathenes	XXV Septembris.
S. Joannis a Meda, Presbyteri, Novocomi translatio in æde Laurentana ad novum sacellum, facta anno MDCXLV, recolitur in Martyrologio Comensi Aloysii Tatti, asserentis Natalem ejus occurrere Comi die	XXVI Septembris.
S. Michaelis Archangeli, propter miraculum factum ab ipso Alexandriæ, festum agi indicatur in Martyrologio Arabo-Ægyptiaco, ex lingua Arabica in Latinam translato a Gratia Simonio prælaudato, & nobis Roma transmisso per Athanasium Kircherum, atque in alio per Seldenum edito; ubi etiam notatur secundum ac tertium festum biduo subsequenti agendum. Posset hac de re agi ejus festo die	XXIX Septembris.
S. Asclepiades, Episcopus Antiochiæ, indicatur a Maurolyco ac Mss. Leodiensi S. Lamberti, & S. Laurentii Centulensi, atque aliis. Colitur a plerisque & in Martyrologio Rom.	XVIII Octobris.
SS. Honoratæ & Florinæ, Virginum & Martyrum, Translatio Colonia Tornacum, cum Reliquiis S. Ursulæ, ex cujus consortio fuerunt, pluribus in Ms. Tornacensi Auctario Bedæ genuini indicatur. Quæ poterunt latius discuti	XXI Octobris.
S. Mellonis Episcopi memoria inscripta est Martyrologio Ms. Bruxellensi S. Gudilæ. Videtur esse Episcopus Rotomagensis, cujus natalis est	XXII Octobr.
Est etiam Gratianus, Martyr apud Ambianum, relatus	XXIII Octobris.
Eata (perperam Rata) Episcopus Lindisfarnensis, ante Abbas Meibronensis, tunc Benedictini instituti, dein Cisterciensis; celebratur a Claudio Chalemoto inter Sanctos Cistercienses, licet indicet anno DCLXXXVIII mortuum; citat autem Martyrologium Romanum cum Baronio & Molano: apud quos non reperimus ipsum; sed in Martyrologio Anglicano, ubi celebratur	XXVI Octobris.
S. Benigni, Presbyteri & Martyris, Translatio apud castrum Divionense, inscripta est Ms. Florario. Dies natalis est	1 Novembris.
Kilianus Confessor, nullo alio verbo addito, profertur a Greveno in additionibus Usuardi. Videtur esse Kilianus Episcopus Scotus, qui Albiniaci in territorio Atrebati colitur: & in Ms. Florario Kilianus Confessor refertur, die	XIII Novembris.
Gratianus, Episcopus & Martyr, inscriptus est Ms. Usuardo Parisiensis S. Victoris, & alio Reginæ Sueciæ: nobis ignotus. Est Gatianus, nonnullis Gratianus, primus Episcopus Turonensis, sed non habetur Martyr: colitur autem	XVIII Decembris.
S. Hierlatii, Episcopi Tuamensis in Hibernia, Translationem celebrari diximus inter Prætermissos XI Februarii, ejusque natale agi	XXVI Decembris.

DE SANCTO PHILIPPO, UNO EX SEPTEM PRIMIS DIACONIS,
TRALLENSIUM IN ASIA EPISCOPO.

SEC. I.

COMMENTARIUS HISTORICUS.
De ejus gestis, & Eunucho per eum baptizato, Episcopatu, & cultu.

Philippus, ex septem primis Diaconis, Cæsareæ in Palestina (S.)

AUCTORE D. P.

Postquam Evangelista Lucas, in Actibus Apostolorum cap. VI, causam ordinandorum in Ecclesia Diaconorum primorum exposuit; interque eos primum a S. Stephano nominavit Philippum, atque alios quinque ex ordine; de his quidem nullam amplius mentionem facit, de primis autem duobus multam; & sicuti Capite VII prædicationem atque martyrium Stephani prolixe explicat; ita Capitis VIII bonam partem impendit Philippo. [Post fidem Samariæ prædicatam;] De hoc ergo narrat, quomodo Discipulis omnibus præter Apostolos, per regiones Iudææ & Samariæ dispersis, per easque evangelizantibus; Philippus descendens in Samariam, prædicabat illis Christum. Intendebant autem turbæ his quæ a Philippo dicebantur, unanimiter audientes, & videntes signa quæ faciebat. Multi enim eorum qui habebant spiritus immundos, clamantes voce magna, exibant: multi autem paralytici & claudi curati sunt. Factum est ergo gaudium magnum in illa civitate … & baptizabantur viri ac mulieres. Tunc Simon Magus & ipse credidit, & adhærebat Philippo, donec hypocrisim ejus detexit Petrus.

[2] Hoc & Ioanne Ierosolymam regreßis, Angelus Domini locutus est ad Philippum dicens: [a spiritu rapitur ad Eunuchum,] Surge, & vade contra meridianum, ad viam quæ descendit ab Jerusalem in Gazam, hæc est deserta. Et surgens, abiit. Et ecce vir Æthiops Eunuchus, potens Candacis (Græce δυναστὴς Κανδάκης)) Reginæ Æthiopum, qui erat super omnes gazas ejus, venerat adorare in Jerusalem; & revertebatur sedens super curum suum, legensque Isaiam Prophetam. Dixit autem Spiritus Philippo: Accede, & adjunge te ad currum istum. Accurens autem Philippus, audivit eum legentem Isaiam Prophetam; & dixit, Putasne, [eumque instruit & baptizat;] intelligis quæ legis? Qui ait, Et quomodo possum, si non aliquis ostenderit mihi? rogavitque Philippum, ut ascenderet & sederet secum … Aperiens autem Philippus os suum … evangelizavit illi Christum. Et dum irent per viam, venerunt ad quamdam aquam; & ait Eunuchus: Ecce aqua: quid prohibet me baptizari? Dixit autem Philippus, Si credis ex toto corde, licet. Et respondens ait: Credo, filium Dei esse Jesum Christum. Et jussit stare currum, & descenderunt uterque in aquam, Philippus & Eunuchus, & baptizavit eum. Cum autem ascendissent de aqua, Spiritus Domini rapuit Philippum, & amplius non vidit eum Eunuchus; ibat autem per viam suam gaudens.

[3] Menologium Basilii Porphyrogenetæ, hæc eadem narrans ita explicat: Ἦν δὲ ἐν τῇ Ἰόππη πόλει,, [ex itinere quo ibat uterque Gazam.] κηρύττων τὸν Χριστόν, τῇ δὲ παρακαλεύσει τοῦ παναγίου Πνεύματος, πορευόμενος ἀπὸ τῆς Ἰόππης πρὸς Γάζαν τὴν πόλιν, συνήντησεν τῷ τῆς βασιλίσσης τῶν Αἰθιόπων δυνάστῃ, εὐνούχῳ μὲν ὑπάρχοντι, Κανδάκῃ δὲ λεγομένῳ, έπὶ ἅρματος ἵππων καθεζομένῳ, καὶ ἀναγινώσκοντι τὸν προφήτην Ἠσαΐαν. Erat autem Philippus in civitate Joppe Christum prædicans: & cum sanctissimi Spiritus admonitu iret a Joppe in civitatem Gazam, [Perperam hic dicitur Candax nominatus,] obviavit cuidam Reginæ Æthiopum Dynastæ, qui erat Eunuchus, & Candaces nominabatur; sedensque super currum equorum legebat Isaiam Prophetam. De Joppe quidem venisse Sanctum, non repugnat Scripturæ, cum potuerit ex itinere quo ibat Gazam, deflexisse ad viam quæ ab Ierusalem eodem ducit; licet tam Ioppe quam Ierusalem ab se invicem remotæ spatio horarum XV, distent Gaza fere pari intervallo XXIII horarum. Minus sacro textui convenit, quod ipsimet Eunucho nomen fuerit Candax vel Candaces; cum id Reginæ sit.

[4] Synopsis de Apostolis ac Discipulis Domini, Dorotheo Tyrio supposita, de Eunucho dicit, quod in Arabia felici (huc enim spectare Reginam Candacem, æque ac vetustam illam Reginam Saba, sive Sabæorum, communis ac verosimilior opinio est, [melius creditur venisse ex Sabæa Arabiæ] suadetque communitas vel affinitas linguæ cum Iudæis) dicit, inquam, de præfato Eunucho qualiscumque Dorotheus, quod in Arabia felici & in insula Taprobana, Indiæ objecta, inque universa Erythra, id est, regionibus Mari-rubro adsitis, Evangelium Domini nostri Jesu Christi prædicavit. Fertur etiam martyrium gloriose tulisse, ibique sepultus esse: & cœmeterium ipsius, monumentum insuperabile est fidelibus, [ibique Martyr obiisse.] barbaros scelestos fugans, morbos pellens, & sanationes operans, usque in hodiernum diem. Hæc ille; quibus haud dissonat, quod Petrus Maffæus noster lib. 3 Historiarum Indicarum scribit de insula Ceilano, quæ veterum Taprobana esse creditur; in ejus, inquiens monte altissimo vestigium extat incliti sanctitate viri, ad quod a leucis amplius mille omnium ordinum peregrini, ac præsertim Jogues (Indorum hi Philosophi sunt ac Religiosi, Brachmanes olim dicti) pietatis causa contendunt: in eo autem vestigio, impresso in bicubitale saxum ad instar mensæ eminens, opinio est, haud vero absimilis, coli Eunuchum Candacis Æthiopum Reginæ. Ad istum autem Eunuchi Apostolatum, martyrio coronatum, respiciens in Menæis XI Octobris de S. Philippo Sticheron tertium gratulatur S. Philippo, quod ipse eum instruxerit ac baptizarit, quem θεῖον κήρυκα, ὁ Πανουργὸς ἀπειργάσατο πάσης Αἰθιοπείας, καὶ Μαρτύρων ἀκροθίνιον, quem, inquam, omnipotens Deus divinum præconem toti Æthiopiæ fecit, Martyrumque primitias, in eadem scilicet Æthiopia Arabica. Atque hæc eo retuli, quod Eunuchi istius baptismus recolatur quidem in Menæis, per simplex distichon, XXVII Augusti; ipsius autem ut Sancti nulla in totis Græcorum Fastis mentio fiat; sed neque in Habeßinis, quantum quidem colligere potui ex Hagiologio gentis metrico, quod nobis Iobus Ludolfus, Æthiopicam historiam penitius scrutatus, commodavit; quare ista hic congerere volui:

[5] De Philippo sic prosequitur narrationem cœptam Textus sacer, [Philippus deinde habitavit Cæsareæ cum filiabus 4,] Philippus autem inventus est in Azoto; & pertransiens euangelizabat civitatibus cunctis, donec veniret Cæsaream. Hinc natum Cæsareæ, Menæa asserunt; & hic matrimonio conjunctum, filias quatuor dicunt procreasse, quæ deinde prophetico spiritu claruerunt. Certe circa annum LV æræ vulgaris, Cæsaream venientes Paulus & Lucas Act. XXI, & intrantes domum Philippi Euangelistæ, qui erat unus de septem, manserunt apud eum: huic autem erant quatuor filiæ virgines prophetantes. Unde Hieronymus in Vita Paulæ asserit, quod illa, Cæsaream appulsa, vidit ædiculas Philippi, & cubicula quatuor Virginum prophetarum, utique eo tempore adhuc extantia. [non autem & obiit:] Hinc Usuardus (nec enim alius quod quidem sciam ante ipsum quisquam) ita scripsit: VIII Idus Junii, Natalis B. Philippi: qui fuit unus ex septem Diaconibus. Hic signis & prodigiis inclitus apud Cæsaream requievit; juxta quem tres Virgines, filiæ ipsius, prophetissæ, tumulatæ jacent. Notkerus gravius etiam exerravit, quando confundens duos Philippos; Apostolum, cui tres; & Diaconum, cui quatuor filiæ prophetissæ fuerunt, omnia miscuit. Alios tamen plures ex Latinis sequaces habuit, ipsosque Romani Martyrologii cum Baronio correctores, quibus Cæsareæ in Palæstina Natalis B. Philippi adscribitur, addunturque filiæ quatuor; quasi de iis scripserit apud Eusebium Polycrates, quod habet ille de Philippi Apostoli filiabus tribus; quarum duæ (non tres) Hierapoli apud patrem virgines consenuere; & alia ejus filia (non quarta, sed tertia) permansit apud Ephesum. Sed de his videatur Commentarius Henschenianus ad 1 Maji §. 2.

[6] [sed Trallibus in Lydia,] Græci, quibus hic potior habenda fides, utpote certiori notitiæ propioribus, Trallensium Episcopum fuisse, & apud eos obiisse Philippum Diaconum scribunt. In his Basilius Porphyrogenneta antiquior ceteris, Ἐν Τράλλῃ, inquit, τῆς Ἀσίας Ἐπίσκοπος γενόμενος, ἐτελειώθη, In Tralle Asiæ factus Episcopus, obdormivit. Plenius Menæa excusa, Μετὰ ταῦτα τὴν ἐν τῇ Ἀσία Τράλλην κατέλαβον, ἐν ᾗ θαύματα ἐργασάμενος, καὶ ἐκκλησίαν δειμάμενος, πρὸς Κύριον ἐξεδήμησεν. [ubi Ecclesiam fundavit,] Post hæc (qualia scilicet ex Actibus Apostolorum narrata erant) ad eam quæ in Asia est Trallen profectus, multaque ibi miracula operatus, ædificata ibidem ecclesia, ad Dominum emigravit. Quæ autem hic Tralle nominatur recentiori usu, vetustioribus omnibus Trallis singulariter vel pluraliter scribebatur, urbs ad Mæandrum fluvium, Asiæ totius olim opulentißima atque Episcopalis, in veteribus notitiis Lydiæ Provinciæ attributa, prout hæc a Provincia Asiæ distinguitur. Quod addo, ne dubitetur de Trallensis Ecclesiæ antiquitate, ad quam etiam S. Ignatius scripsisse epistolam invenitur, quia non numeratur inter septem ecclesias Asiæ, ad quarum Episcopos Ioannes initio suæ Apocalypsios jubetur scribere.

[7] Martyrem obiisse nemo hactenus dixit. Ioseph Hymnographus, cujus de eo extat in Menæis Canon, Oden IX finiturus, ait: Ἡ γῆ τὸ σῶμά σου, τὸ πολύαθλον; μαρμαρυγὰς ἐκ πέμπον ἰαμάτων, [& sepultus claruit miraculis.] ἐκάλυψεν· οὐρανὸς δὲ τὸ ἅγιον πνεῦμά σου μετὰ τῶν Ἀποστόλων φέρει γηθόμενον. Terra quidem corpus tuum, multa certamina expertum, occuluit; cælum vero spiritum tulit, Apostolis collætantem. Ode autem VII sic eumdem fuerat idem sacer Poëta allocutus, Ὤφθης ἔνδοξος ἀστὴρ, μέγας Φίλιππε, καὶ Τράλλης ἐγκαλλώπισμα, ἐν τὸ σῶμα τὸ σεπτόν σου κείμενον, τέλει θαυμάτων παράδοξα, σοφὲ, εἰς φωτισμὸν τῶν εὐσεβῶς μακαριζόντων σε. Visus es, o magne Philippe, tamquam gloriosum astrum & ornamentum civitatis Trallensis; in qua jacens venerandum tuum corpus, o Sapiens, prodigiorum mirabilia patrat, ad illuminationem omnium, pie te beatificantium.

[8] Latini, qui S. Philippum, unum ex duodecim, colunt I Maji, in omnibus etiam antiquißimis Martyrologiis, [a Græcis II Octobr.] Diacono aßignant hunc VI Junii, apud Usuardum & hunc secutos Martyrologos alios, hodiernumque Romanum, ac in vetustis quibusdam ad Bedam Additionibus. Taurinense quoddam Ducis Sabaudiæ Synaxarium Ms. eumdem habet I Maji, quo Latini (ut dixi) de Apostolo agunt. Ceteri Græci ad diem XI Octobris, solenni Officio ipsum colunt: & Canonem quidem is quem dixi S. Ioseph Hymnographus, huic Acrostichi intexuit,

Τὸ τοῦ Φιλίππου θεῖον αἰνέσω κλέος. ΙΩΣΗΦ.

Laudabo divum Divi Philippi decus. Joseph.

Elogio autem ex Actibus Apostolorum petito, additis quæ supra delibavi, hoc præmittitur Distichon.

Ὧνπερ διηκόνησας ἐν γῇ πραγμάτων,
Ἐν οὐρανοῖς, Φίλιππε, μισθὸν λαμβάνεις.

Pretio laboris, in terra ministrati
Lætus, Philippe, frueris in cælis Deo.

Quamquam autem eodem die etiam S. Theophanem, cognomento Graptum, insignem sub Iconomachis Confessorem, geminato ejus causa Officio colant Græci; primo tamen semper loco Philippum habent, tam in Menæis excusis, quam in Typico & Synaxariis quibuscumque Mss. uti etiam secuti ipsos, in sua Ephemeride figurata ac Synaxariis, [item a Moschis,] Moschi sive Rutheni: ut non videatur in Ephemeride metrica omitti potuisse uterque, nisi per incuriam transcribentis.

[9] Habeßini, quorum menses comparati cum Græcorum ac Latinorum mensibus, [& Habessinis,] horum initium triduo prævertunt, consequenter etiam XIV Octobris Philippum commemorant, quem isti XI. Itaque ipsorum Hagiologium Metricum quod dixi, Salve, inquit, Philippe Apostole, ex Cæsarea Palestinæ, cum filiabus tuis quatuor prophetantibus; sitim meam exple doctrina tua, sicut olim Samariam Asiamque satiasti. Nihil ibi ultra de illo, nihil de Candace Regina ejusque Eunucho; sed nec in toto quidem poëmate uspiam. Quare cum video Neotericos nostros, veri Dei apud Abißinos cultum, [non ab Eunucho] ad Reginam Saba, velut a Salomone eum edoctam trahere; Christi vero agnitionem, ad Eunuchum Candacis referre; vehementer suspicor, hanc vanißimam opinionem primo ingestam fuisse genti illi, a nostris Europæis superiori seculo eo delatis, aut saltem non admodum esse antiquam, neque cum fide Christiana susceptam. Utramque ergo laudem relinquo Matthæo Apostolo & Euangelistæ, [sed a S. Mattheo conversis ad Christum.] cui Æthiopia (quam possumus Abißiam intelligere) in sortem obtigit; quemque hæc Regio XXI Septembris, cum Latinis colens, non autem XVI Novembris cum Græcis, sic in præcitato Poëmate invocat: Salve Mattheæ, Virgo, Apostole, novique Euangelii bajule: o Doctor & Asceta, benedic nobis discipulis tuis sigillatim omnibus, quoniam tibi in manu Crux est.

[10] [Quædam fabulosa,] Egimus I Maji de S. Philippo Apostolo ex duodecim, & post illius Acta quædam, primum edita ex antiquis Mss. Latinis, deinde ex Metaphraste, descripsimus miracula nonnulla ex Menæis, quæ quia Hierapoli facta narrabantur, ad ipsum judicabamus pertinere, qui ibi prædicavit & obiit; priora vero omnia ibidem relata, Philippum Diaconum potius spectare arbitrati, ad Iunium rejecimus. Movebat nos, quod post longum coram Atheniensibus de fide certamen cum Principe Scribarum, ad illum redarguendum Hierosolymis accersito advectoque in Græciam; & post socios ejus, pertinacißimo isto a dehiscente terra paulatim absumpto, baptizatos, diceretur Sanctus percurrisse Candacum civitates; & conscensa navi pervenisse Azotum, ubi cæcucientem hospitis sui filiam a gravibus oculorum doloribus liberaverit. Videbantur siquidem Reginæ Candacis ditiones indicari, quas ab Eunucho jam instrui cœptas Philippus porro confirmaverit; cum antea, non Athenis in Græcia, sed Adenæ in Arabia prædicasset, & prædictum certamen sustinuisset, atque fundatæ ibi ecclesiæ Narcissum quemdam præfecisset. Nec incredibile apparebat, eumdem Philippum aliquando revertisse Azotum, ubi olim inventus fuerat, [alterutri Philippo attributæ] cum eum ab Eunuchi latere Spiritus rapuit. Nunc, re iterum & accuratius examinata, adeo insulsa ac fabulosa videtur narratio tota, ut ægre persuaderi poßim aliquid ipsi veritatis subesse. Quid enim a vero potest alienius esse, quam quod Scribarum Princeps prædictus fingatur ab Atheniensibus, seu mavis Adenensibus Philippum postulare, deducendum in Ierusalem, ubi Archelaus Rex eum esset ad multorum exemplum interfecturus; cum post Herodis Infanticidæ filium, adolescente adhuc Christo privatum regno, nullus Archelaus in Iudæa regnarit? Igitur farraginem illam indignam censuimus, quæ hoc loco proferretur; [omittuntur.] ac multo magis prolixiorem aliam, quam reperimus in Vaticano sub hoc titulo: Πράξεις τοῦ ἁγίου Φιλίππου τοῦ Ἀποστόλου, τὸ Β᾽ εἰς τὴν Ἑλλάδα τῶν Ἀθηνῶν. Actiones S. Philippi Apostoli, secundum in Helladem Atheniensium, sub intellige, profecti, ubi triginta Philosophi, æstimationi suæ metuentes a nova ejus doctrina, miraculis grandibus confirmata, magno Pontifici Judæorum Ananiæ, de eo scripsisse feruntur; quem cæcitate percussum, frustraque sanatum, terra denique paulatim absumpserit; ipse vero Philippus dicitur, post biennium Athenis actum, & Episcopum Presbyterosque ordinatos, in Parthiam prædicaturus abiisse.

DE SANCTO JUSTO,
QUINTO POST S. MARCUM ALEXANDRIÆ EPISCOPO.
Notitia cultus ex Hagiologio metrico Ms. Habessino, ac tempori ex Historia Patriarchali, seculo XIII scriptis.

ANNO CXXXIV.

[Commentarius]

Justus Episcopus Alexandrie in Ægypto(S.)

AUCTORE D. P.

Marci Euangelistæ in Ægypto Apostolatus, fundataque ab ea istic Alexandrina Ecclesia, nec non admirabilis primorum sub eo Christianorum disciplina, & quædam monasticæ vitæ ab eodem designata rudimenta, notiora vulgo sunt, [Memoria ejus in fastis Habessinorum servata,] quam ut hic multis verbis debeant explicari; cum in manibus Philo Iudæus sit, ipsa in suæ gentis laudem vertere conatus. Verum ex tam multis, quos Euangelista sanctißimos habuit & reliquit discipulis, nemo hactenus in sacris Græcorum Latinorumque fastis, ac ne in Coptitarum quidem apud Seldenum Heortologiis, nobis sese aperuit, præter immediatos duos in Sede illa successores, S. Anianum, una cum ipso S. Marco, XXIII Aprilis relatum; & Abilium, XXII Februarii. Plures fortaßis dabit Habeßinorum Hagiologium Metricum, ex Alexandrinæ Ecclesiæ propriis, & uberioribus nosque hactenus latentibus Synaxariis pro majori parte concinnatum; ubi ad XII mensis Bunæ, huic VI Iunii correspondentem, quidam S. Justus sic invocatur, ab anonymo gentis istius Poëta: qui floruit non diu post annum MCCV, quando obiit ultimus Patriarcharum ab eodem laudatus.

[2] [tamquam baptizatia S Marco, & castitate clari.] Salutem dico, inquit Poëta iste, Justo, quem cum patre ac matre ejus baptizavit Marcus. Is consenescens in castitate, & in sanctitate adolescens, hoc die cursum suum indubie absolvit, & satisfecit desiderio suo, æternæ scilicet beatitatis. Ex elogio tali aliud intelligere non possumus, quam plus quam vulgarem ejus castimoniam fuisse, ac verosimiliter voto speciali a juventute obstrictam; obiisse autem illum in pace; sic tamen, ut quod in genere S. Bernardus in sententiis brevioribus dixit, Castitas in juventute, martyrium est sine sanguine, ad ejus quoque extollendam gloriam usurpari poßit.

[3] Quintus a S. Marco Alexandrinam Ecclesiam rexisse dicitur Justus. S. Nicephoro Justinus. [Eumdem fuisse Alexandriæ Episcopum 6] Hujus decennalis Patriarchatus cum Hadriani Imperio ac S. Telesphori Pontificatu sic componitur a Georgio Syncello in Chronologia, ut subductis calculis ab anno LXVIII, quo S. Marcus creditur obiisse; cœperit ille sedere anno Christi circiter CXXVII. Cum autem hic, de quo agimus, videatur ad magnam pervenisse senectutem; nihil magnopere repugnaret temporum rationi, qui eum crederet fuisse unum ex Clericis, quos Euangelista ante obitum suum Alexandriæ ordinavit, qui deinde meruerit Sedem quoque ipsius obtinere post Cerdonem & Primum, a S. Marco tertium quartumque.

[4] Sed levis hæc conjectura foret, nisi ipsam pene certam nobis faceret dies cultus, [probat idem dies mortis, a Coptis notatus,] idem in Hagiologio prælaudato, quo Justus Episcopus dicitur obiisse, in Historia Patriarcharum Coptitarum Alexandriæ, usque ad annum MCCXXXIV pertexta, & ab Abrahamo Ecchelensi Maronita Latine edita, ubi sic legitur: Justus obiit die sabbathi, duodecima Bunæ; erat autem placens Deo. Concursus hic diei V, Junii, respondentis XII Bunæ, cum Sabbato, habetur anno CXXXIV; [nosque ad an. 134 deducens quo obierit,] & sic a morte Primi seu Ephrimi decessoris, quam ostendemus aptißime referri posse in II Ianuarii CXXIII, possumus invenire annos X ipsi aßignatos in margine Patriarchalis Historiæ: non tamen dies insuper CCCXV, sed solum CLIV; juxta stylum ejus qui numeros ejusmodi marginales addidit; a morte unius ad mortem alterius solitus ut plurimum definire Episcopatuum tempora, nisi cum forte interpontificium Sedis vacantis nominat.

[5] Sed cum hujusmodi computandi ratio editoris potius quam Auctoris; nec habeat in antiquitate fundamentum; [forsitan 6 Jun. 123 Ordinatus.] mallem tacere dierum numerum, secundum rectam Chronologiam sumendum a die Ordinationis, plerumque ignoto. Si tamen proxima a morte decessoris Dominica poßit Ordinationi successoris adscribi per conjecturam, cum Ephrimus obiisse supponatur Feria IV, isto anno per cursum litteræ F cadentis in II Ianuarii, posset Justus ordinatus censeri die VI Januarii, modo nullum electionis, mox ab obitu prioris faciendæ, intercesserit impedimentum: & sic adscriberentur ejus Pontificatui anni X menses V, seu dies (ut numerare Ægyptii malunt) CLI.

DE SANCTIS MARTYRIBUS,
MARIA, MARTHA, ET TRIBUS VIRGINIBUS; EUSEBIA SEU ÆSIA, ET ZENAIDE MATRONIS; ATQUE ZENAIDE THAUMATURGA,
CONSTANTINOPOLI COMMUNEM CULTUM HABENTIBUS:
SYLLOGE CONJECTURALIS.
Secundum Notitias, in Græcorum Fastis repertas.

[Commentarius]

Maria, Virgo Martyr Constantinopoli (S.)
Martha, Virgo Martyr Constantinopoli (S.)
Alie tres Virgines Martyres Constantinopoli
Eusebia, sive Æsia Matrona Martyr Constantinopoli (S.)
Susanna, Matrona Martyr Constantinopoli (S.)
Zenais Thaumaturga Martyr Constantinopoli(S.)

AUCTORE D. P.

In pervetusto Ms. Synaxario Ecclesiæ Constantinopolitanæ, quod spectat ad Collegium Societatis Iesu Parisiis, Claromontanum olim, nunc Ludovici Magni dictum, plures consequenter proferuntur Martyres, absque ullis elogiis, quos Lectoribus proferimus: ac primo indicatur. [Quinque Virgines Martyres apud, Græcos] Ἄθλησις τῶν ἁγίων πέντε Παρθένων, Μαρίας, Μάρθης καὶ τῆς συνοδίας αὐτῶν. Certamen Sanctarum quinque Virginum, Mariæ, Marthæ & sociarum. Quæ eadem, omisso verbo certaminis, leguntur in Menæis Græcis Mediolanensibus Bibliothecæ Ambrosianæ. Sirletus vero solas duas priores habet in suo Menologio, idque ad diem IV. In Menæis excusis celebratur memoria Sanctarum quinque Virginum: & omißis, per incuriam librariorum vel typothetarum, nominibus duarum; additur nihilominus & Sociarum, quod pariter omitti debuerat, ne ad jam dictas quinque aliæ plures jungendæ videantur. Interim ex verbo Ἄθλησις certamen, quo utitur Synaxarium prælaudatum, intelligi datur Martyres fuisse; licet in Menæis Μνήμη memoria solum legatur: uti & in Martyrologio Arabo-Ægyptiaco. In Menæis porro isti versus adjunguntur.

Κόρας φρονίμους πέντ᾽ ἔφη θεῖος λόγος,
Προἳστορῶν σοι ταύτας πέντε Παρθένους.

Scriptura Virgines quinque sapientes notat,
Et hasce quinque Virgines præfigurat.

[2] Sed quid esse dicam? quod in eodem Synaxario, post utrasque illas, & certamen SS. Cononis atque Christophori, de quibus præcedenti die egimus; nec non post Encœnia ecclesiæ S. Petri, cum memoria S. Eutychii Patriarchæ, ponantur hæc verba: Καὶ τῶν Μυροφόρων γυναικῶν Μαρίας καὶ Μάρθας; Item mulierum Unguentiferarum, Marie atque Marthæ. Quæ eadem leguntur in Menæis Mss. Taurinensibus Ducis Sabaudiæ, & IV Iunii in Menologio Sirleti. An possunt eo Unguentiferarum titulo, Græcis notißimo, cum de mulieribus ad sepulcrum Domini officiosis agitur; an possunt, inquam aliæ hic intelligi, quam Maria & Martha Sorores Lazari, quarum altera unxit pedes Iesu in Bethania, Ioannis XII; altera pariter eidem ministrabat? [quarum duæ videntur comparatæ Sororibus Lazari.] Mihi quidem videtur haud commode hic intelligi alias; nec tamen eas hic scriptas dixerim, quasi hoc die peculiarem cultum Constantinopoli habuerint: potius propendeo, ut aliquam confusionem hic subesse opiner; occasione sumpta ex versibus duobus, ad prædictarum duarum Martyrum nomina alludentibus, ipsasque comparantibus cum Sororibus Lazari; puta, quia eodem affectu quo hæ unguentum, istæ sanguinem effuderint Christo. Fundatior etiam hæc suspicio esset, si Unguentiferarum mentio statim post memoriam istarum quinque subjiceretur. Semel tamen facta per aliquem errorem transpositio in exemplari uno, facile potuit ad plura inde sumpta diffundi, quo modo & ordine nunc verba leguntur. Utinam istarum quinque Acta, vel saltem nomina omnia haberentur, certiorque de loco cultus notitia! Nunc quid aliud possumus, quam divinare? Sanctas, Μυροβλύτους, id est, Unguentifluas dictas, ab oleo seu liquore miraculose ex oßibus vel sepulcris stillante, cujusmodi Sanctas plures habent Græci; sed de Μυροφόροις hic agitur.

[3] Post Virgines quinque, Matronas duas proponit idem Synaxarium hoc modo: [Cum illis S. Pancratii discipulæ duæ,] Καὶ ἄθλησις τῶν ἁγίων Μαρτύρων γυναικῶν, Εὐσεβίας καὶ Σωσάννης, μαθητριῶν τοῦ ἁγίου Παγκρατίου, Ἐπισκόπου Ταυρομενίου. Et certamen sanctarum Matronarum, Eusebiæ atque Susannæ, discipularum S. Pancratii, Episcopi Tauromenitani. Eadem leguntur in Mss. Parisiensibus duobus, uno Mazariniano, Combefisiano altero, nec non in Chiffletiano ad hunc diem; ad sequentem vero in magnis Menæis excusis, sed ubique pro Eusebia, Αἰσία, Æsia, scribitur. Colitur S. Pancratius, celeberrimo per Siciliam indeque per Constantinopolitanum Patriarchatum diffuso cultu, die III Aprilis: sed quæ ejus habentur Mss. Acta, sub nomine Euagrii discipuli, quia non minus fabulosa quam prolixa sunt, ideo noluit ea Octavius Cajetanus, licet a Sirmundo haberet Latine reddita, Actis Sanctorum Siculorum inserere; neque nos Græca, reperta inter Codices Vaticanos, digna censuimus, quibus describendis insumeretur pecunia. Erit tamen fortaßis, cum etiam talia in lucem proferri non minus utile indicabo, quam id judicavi de Actis SS. Alphei, Philadelphi atque Cyrini, ad diem X; propter plurimos Martyres, verosimiliter non fictos (sicut nec ipsos fictos esse probant eorum quæ monstrantur reliquiæ) dubios tamen, [in illius fabulosis Actis non nominatæ.] quia non aliunde notos, atque ut minimum fabulose contractos in unum, ad compaginandam seriem concatenatorum martyriorum. Interim disco ex Cajetano, in illis Actis non contineri mentionem prædictarum duarum; sed Virginum Mariæ & Sceæ certamen; de primis autem potius quam de secundis securus fias cultum habuisse; Græcis earum festum etiamnum celebrantibus, verosimiliter ob collocatas insimul Reliquias. Ceterum qui meminerit ex V Februarii, quomodo, in Siciliam incurrentibus Saracenis, S. Agathæ Corpus fuerit ablatum Constantinopolim (quod etiam de corpore S. Luciæ dicetur XIII Decembris) non ægre credet, idem factum esse Sanctarum istarum Matronarum Reliquiis.

[4] His ultima, ac forte potior omnibus, apponitur S. Zenais, [Additur illis S. Zenais Thaumaturga:] cognomentum adepta a miraculorum multitudine & magnitudine, quæ vel facta fuerunt ad deprecationem viventis, vel potius jugiter patrabantur ad invocationem pro Christo cæsæ, atque intra arcam propriam quiescentis. Apponitur autem illa his verbis: Καὶ τῆς ἁγίας Μάρτυρος καὶ θαυματουργοῦ Ζηναΐδος, Et sanctæ Martyris atque Thaumaturgæ Zenaidis: Eadem cum prioribus duabus ad sequentem diem differtur in magnis Menæis, & ante ipsas priori loco nominatur. Cajetanus omnes tres Martyrologio suo Siculo inseruit, quasi consequens sit, etiam hanc Siculam esse, quæ cum duabus Siculis conjunctim colitur. Sirletus in suum Menologium eamdem quidem retulit, sed conjunctam cum tribus mulieribus, Cæsareæ martyrizatis; atque ita simul quatuor in hodiernum Romanum transierunt, quod minime probare aut sequi possum, propter communem omnium Mss. sententiam, Zenaidem cum præcedentibus componentium sub hac clausula; [& simul omnes CP. proprium oratorium habent.] Τελειοῦται δὲ ἡ αὐτῶν σύναξις ἐν τῷ ἁγιωτάτῳ αὐτῶν οἴκῳ (Menæa, μαρτυρίῳ) τῷ ὄντι ἐν τοῖς Βασιλίσκου. Celebratur autem earumdem festivitas in sanctissimo earum Sacello, quod est in ædibus Basilisci. Georgius Codinus de Originibus Constantinopolitanis pag. 50 asserit, templum S. Tryphonis alterum condidisse Justinum & Sophiam, εἰς τὰ Βασιλίσκου, in loco vel ædificio Basilisci dicto: ibique arbitramur aliquod martyrium sive ædem hisce Martyribus fuisse, undecumque eo comportatæ Reliquiæ sint, aut ubicumque passæ ipsæ: Siculas tamen in Sicilia passas opinamur: de Zenaide nolumus omnino gratis divinare.

[5] Octavius Cajetanus ἐν τοῖς Βασιλίσκου legens, parumque in notitia locorum urbis Constantinopolitanæ versatus, vertit in agro Basilisci, [Siculorum de iis commenta] doletque ingentibus Siciliæ cladibus, extinctum agri nomen, templi vestigia, divinosque honores clarissimarum Martyrum; sibi autem gratulatur earum nomina, patriæ diu ignota, e tenebris eruta. Tauromenitanas autem esse Martyres supponit, quia scilicet earum duæ, Æsia & Susanna, nominantur discipulæ S. Pancratii; nec ab eodem discipulatu abjungendam putat S. Zenaidem, ne de patriæ communione dubitetur: templum autem in agro Tauromenitano habuisse easdem nihil ipse Cajetanus ambigit.

[6] Carolus Morabitus, Annalium Messanensium ante annos XX editorum conditor, de iisdem agit ad annum Christi XCIX, tamquam ad Messanenses spectantibus, [referuntur.] quorum agrum usque ad Tauromenium protendi omnibus exploratum esse asserit, in ipsoque contineri agrum Basiliscum, modo Basilici nuncupatum, medium inter Messanam & Tauromenium, prope terram vulgo dictam Casale-vetus. Nec abs re sic astruo, inquit, dum ager ille sic dici potuerit ex nobilissima Basilicorum familia, quam olim fuisse Messanæ Tullius in Verrem notat; ubi nominat domum locupletissimam & amplissimam C. Pompei Basilici. Viderint quicumque Siculi non sunt, adeoque ab ea passione vacui cum qua quisque res patriæ suæ tractat, quantum novis istis inventis poßint velintq; tribuere; mihi satis est ipsa retulisse, ne nihil tribuisse videar amicis, suæ de Sanctis illis opinionis rationem aliquam haberi cupientibus.

DE SS. CYRIA, VALERIA, MARCIA,
MARTYRIBUS CÆSAREÆ IN PALESTINA.
Notitia ex Synaxariis Mss. duobus.

[Commentarius]

Cyriaca, Martyr, Cæsareæ in Palæstina (S.)
Valeria, Martyr, Cæsareæ in Palæstina (S.)
Marcia, Martyr, Cæsareæ in Palæstina(S.)

AUCTORE D. P.

Pervetustum illud Ecclesiæ Constantinopolitanæ, ut nobis quidem videtur, [Occultam simul vitam agentes in ædicula quadam] Synaxarium; illud item quod a Chiffletio nostro repertum servatur Divione, post prælaudatum Sanctarum, partim Virginum, partim Matronarum, æque autem Martyrum, chorum, sic progreditur: Τῇ αὐτῇ ἡμέρᾳ, μνήμη τῶν ἁγίων Μαρτύρων γυναικῶν, Κυρίας, Βαλλερίας (alias Βερερίας) καὶ Μαρκίας. Αὗται ὑπῆρχον ἐκ πόλεως Καισαρείας τῆς Παλαιστίνης· διδαχθεῖσαι δὲ ἀπό τινος Χριστιανοῦ τὴν εὐσέβειαν, προσῆλθον τῷ Χριστῷ καὶ τῷ ἁγίῳ βαπτίσματι. Ἐσημειώθησαν ἐκ τότε οὖν, ἐν ἡσυχίᾳ καθήμεναι ἔν τινι οἰκήματι, ἐν ᾧ διῆγον ἐν εὐλαβείᾳ πολλῆ, νηστείᾳ καὶ προσευχῇ καὶ ἀγρυπνίᾳ προσκαρτεροῦσαι, καὶ τὸν Θεον ἐξιλεούμεναι, ὅπως ἡ τῶν εἰδώλων μὲν πλάνη τελείως ἀφανίσθη, ἀνακαλύψῃ δὲ τὰ τῶν Χριστιανῶν εἰς πᾶσαν τὴν οἰκουμένην. Πλὴν ἀλλὰ καὶ οὕτω κρυπτόμεναι κατεμεμνύσθησαν τῷ τῆς χώρας Ἄρχοντι· κᾀκείνῳ προσαχθεῖσαι, καὶ μὴ πεισθεῖσαι θύσαι τοῖς εἰδώλοις, Βασάνοις καθυποβληθεῖσαι δειναῖς, ἐν αὐτοῖς ἐτελειώθησαν. Quæ sic Latine reddideris:

[2] Certamen sanctarum Martyrum Cyriæ, Valleriæ & Marciæ. [accusantur ut Christianæ] Erant hæ oriundæ ex urbe Cæsarea Palæstinæ, atque edoctæ a quodam Christiano accesserunt ad Christum, & sacro baptismate iniatæ fuerunt. Ab illo autem tempore quiete & tranquille in quodam domicilio habitantes, perseverabant in multa pietate, in jejunio, vigilia & oratione; Deumque deprecabantur, ut idolorum impostura plene extirparetur, [& inter tormenta moriuntur.] & per universum terrarum orbem fulgor Christianitatis splendesceret. Verum sic absconditæ, proditæ tamen regionis Præsidi sunt, & ad illum adductæ: cumque persuaderi non possent ut idolis sacrificarent, gravibus subjectæ tormentis, inter ipsa supplicia vitam finiverunt.

[3] Hæc in dicto Ms. Synaxario, quæ fere eadem habentur in Ms. Menologio Basilii Porphyrogeniti Imperatoris, & Ms. Mazariniano: ubique autem ad hunc diem sextum Iunii; ut non poßimus satis mirari, quod Cardinalis Sirletus ipsas, una cum Zenaide hujusque sociis, transtulerit ad diem præcedentem V Iunii. Hujus Menologio in Notis Baronianis citato, [perperam cum Zenaide relatæ ad 5 Junii.] ista ad dictum V Iunii habet Romanum hodiernum Martyrologium: Cæsareæ in Palæstina, passio Sanctarum Zenaidis, Cyriæ, Valeriæ, & Marciæ: quæ per multa tormenta gaudentes ad martyrium pervenerunt. Sed jam sæpe notavimus, optandum esse, ut vel Sirletus, majori cum accuratione & plurium exemplarium facta collatione, suam istud Menologium collegisset; vel Baronius ei uni non omnia credidisset, quorum aliunde nullam habebat notitiam. Sic enim aut multo pauciores Sancti acceßissent veteri textui Usuardi, quo eatenus usa fuerat Romana Ecclesia; aut cum noviter additis pauciores irrepsissent errores, difficulter corrigendi, nisi postquam, hoc opere nostro absoluto, singula recognita fuerint, & ad suos relata fontes, ac more nostro examinata, prout sentiebat vir clarißimus Franciscus Maria Florentinius Lucensis.

DE SS. VINCENTIO EPISCOPO, BENIGNO DIACONO, ET SOCIIS.
MARTYRIBUS MEVANIÆ IN UMBRIA.

ANNO CCCIII.

Comm. prævius de eorum Actis, Reliquiis, ætate, patria & ecclesia.

Vincentius Episcopus, Martyr Mevaniæ in Umbria (S.)
Benignus Diaconus Martyr Mevaniæ in Umbria (S.)
Socii plures Martyres Mevaniæ in Umbria

AUCTORE G. H.

Mevania in Actis S. Chryspoliti Bibania, Bevania vulgo dicta, urbs antiqua Umbriæ, ad Tiniæ Clitumnique amnium confluentes, a Fulginio sex millibus passuum, a Perusia duodecim, a Spoleto septemdecim distat; Vetustas ejus patet ex Livii libro 9, ubi dicuntur Legati ad Fabium Consulem missi, ut si quid laxamenti a bello Samnitium esset, in Umbriam propere exercitum duceret. [Mevaniæ urbe antiqua] Dicto paruit Consul, magnisque itineribus ad Mevaniam; ubi tunc copiæ Umbrorum erant, perrexit. Factum illud Q. Fabio Maximo Rulliano III & P. Decio Maro II Consulibus, anno Urbis Romæ CCCCXLV, ante æram Christi CCCVIII. Memoratur deinde Mevania Propertio, Straboni, Columellæ, Plinio, Tacito, aliisque Scriptoribus; & signum veteris amplitudinis suæ etiamnum monstrat, Amphitheatri cujusdam vestigia atque reliquias apud ecclesiam S. Francisci; Circi autem majoris apud Dominicanos, uti scribit Piergilius mox laudandus. Cum autem fides Christiana per Italiam propagaretur, honorata etiam est Sede Episcopali, sed Episcoporum nomina sic exciderunt, ut unus dumtaxat Innocentius Mevanus, [& usque ad 6 sec. Episcopali.] subscriptus Conciliis Romanis, anno CCCCXCIX & sequenti habitis, certos nos reddat, de Sede Episcopali apud Mevanates aliquando posita. Hac interim semel admissa, & considerata mutatione nominis Mevania in Bevania, haud ægre admisero ut verosimilem eam opinionem, qua prætenduntur huc spectare Epistolæ duæ S. Gregorii; quarum una lib. 1 num. 78, Clero & Ordini & Plebi Vivanensis Ecclesiæ scripta, hujus curam Honorato Presbytero committit, hortaturque omnes ad celerem in eligendo Sacerdote consensum; secunda lib. 7 num. 75, Chrysantho Episcopo Spoletano, cui ante biennium Vivanensis Ecclesiæ visitandæ deputaverat officium, mandat, ut siquidem potuerit reperire personam talem, quæ digne ad Episcopalis Officii apicem valeat promoveri, Romam dirigat; sin vero hoc invenire non potest, exquirat, qui illic in Presbyterii ordine valeant consecrari;… ut hac provisione, populus illic degens, Communionem, qua se privatos ob Sacerdotum necessitatem flebiliter conqueruntur, recepisse se gaudeant, & in ecclesiis illis sacra Missarum solennia deesse non debeant.

[2] Omnia hæc miserum eo tempore statum exprimunt, per quem desierit Episcopatus haberi. Interim primum Episcopum suum credit fuisse S. Vincentium Martyrem, [SS. Vincentius Episcopus, & Benignus Diaconus] quem etiamnum ut præcipuum Patronum veneratur: ei autem jungitur Diaconus S. Benignus, cum eodem aliisque pluribus coronam assecutus. Acta martyrii damus ex quatuor illustribus monumentis Mss. quorum duo accepimus Romæ, una ex Ms. Legendario Ecclesiæ Lateranensis, altera nobis donavit Ferdinandus Ughellus, ex quodam manuscripto & fide digno exemplo excerpta (uti præponebatur) ipsiusmet forte Ecclesiæ Mevaniensis, [Acta martyrii ex 4 Mss.] cujus exemplo usus est Philippus Ferrarius in Catalogo generali & alio Sanctorum Italiæ, ubi illustre ex illis compendium edidit. Ibi certe ea reperit apud Patres Prædicatores Baptista Pergilius, a cujus stylo ipsa habemus Italice reddita, Annotationibus illustrata, & anno MDCXLVI Ioanni Baptistæ Alterio Tudertino Episcopo ac S. R. E. Cardinali dedicata: qui Auctor etiam Nucerina, Lucensia, Capuana, aliaque nonnulla Mss. allegat. Tertia descripsimus ex insigni Codice Trevirensi Monasterii S. Maximini; quarta autem habemus ex Ms. Metensi, [eadem ex pluribus Italice versa:] olim a Iacobo Sirmondo nostro submissa: quæ cum Reliquiis S. Vincentii videntur Mevania fuisse accepta anno DCCCCLXX.

[3] Præclarum eorumdem compendium habet Petrus de Natalibus, in quo tamen, sed vitio typographico, [Compendio apud Petrum de Natalibus.] loco Mevania, omißis duabus litteris, legitur Meviæ: quem errorem in suis Martyrologiis transcripserunt, Galesinius, Maurolycus, & Felicius; & hi duo addunt alterum, dum Meviam civitatem juxta Levaniam collocant. Ita etiam Petrus de Natalibus sepultum ait inter Portulium & Levaniam, pro qua alii habent Mevaniam. Michaël Monachus in Sanctuario Capuano asserit, S. Vincentium hoc VI Iunii memorari in præcipuo ejus Ecclesiæ Kalendario, quod apud eum primum quoque est: sed notat in tertio & quarto, [Mss. Capua submissa:] ob Dedicationem Ecclesiæ, transferri Sanctum istum ad diem sequentem. Ibidem in Officio solebant recitari tres Lectiones, quas nobis duplices submisit Michaëlis ex sorore nepos Silvester Ajossa, & sunt excerptæ ex ipsis supra indicatis ac mox referendis Actis martyrii. In Ecclesia Beneventana sub ritu duplici coluntur, SS. Vincentius Episcopus Mevaniensis & socii Martyres, [& Benevento ubi Reliquiæ.] atque in Actorum Compendio sub finem apud Marium de Vipera, ista leguntur: Hodie vero eorum Reliquiæ Beneventi asservantur in Cathedrali sub altari majore, ut ibi inscriptio docet: sed qua tempestate, quave occasione Beneventum fuerint translatæ, pro certo non habetur. Hæc ibi.

[4] [Corpus S. Vincentii dicitur Metas translatum,] Sigebertus monachus Gemblacensis, Metis positus in ecclesia S. Vincentii, pueros instruxit. Hic suo Chronico ad annum DCCCCLXX ista inserit: Deodericus Metensium Episcopus, Imperatori Ottoni II, sanguine, dilectione, ac familiaritate ceteris devinctior, dum in Italica expeditione per triennium sub eo militaret; multa corpora & pignora Sanctorum de diversis Italiæ locis, quocumque potuit modo, collegit. Primum a Marsia, S. Elpidium Confessorem… a Cordano, pignora Vincentii Martyris & Levitæ; ab Hispania, olim a duobus monachis Capuam, a Capua vero illuc deportata; a Mevania, alterum Vicentium Episcopum & Martyrem … Præsul Deodericus in Galliam hoc anno transtulit, & in ecclesia S. Vincentii Martyris, a se in insula urbis constructa, locavit. Hæc Sigebertus. At Iacobillus Tom. 1 Se Sanctis Umbriæ ad hunc diem deducit Acta martyrii SS. Vincentii Episcopi Menaviensis, vulgo Bevagna, Benigni Diaconi ejus fratris, & aliorum circiter triginta Martyrum: vultque, [imo & SS. Benigni esse Lucæ] partem corporis S. Vincentii Episcopi translatam Metas, ibidemque hoc etiam tempore asservari, & festum celebrari: alteram vero partem corporis S. Vincentii Episcopi, & integrum corpus S. Benigni Diaconi post fuisse translata Lucam, quam arbitratur fuisse eorum patriam. De tempore, quo contigerit talis translatio, non constat. Conjectura dicti Iacobilli est, fuisse ab Alexandro II anno MLXX, in solenni consecratione Ecclesiæ Cathedralis Lucensis, ad honorem S. Martini a se factæ, collocata in altari majore dictæ Cathedralis: ubi hactenus requiescunt, [in altari majori.] & partes capitum illorum in duobus argenteis capitibus conservari ait, inter. Reliquias dictæ Ecclesiæ; ibique festum S. Vincentii celebrari die VI Junii, sicuti & Mevaniæ; haberique Protectorem Lucensium & Mevaniensium. Hæc Iacobillus. Fuerat Alexander II ante Episcopus Lucensis, & Anselmus de Pædagio appellatus: Pontifex autem dedit civitati Reliquias S. Alexandri I Pontificis, cum catena qua vinctus fuerat, uti diximus ad hujus Vitam III Maji num. 15, & 16; corpora item Sanctorum Martyrum Jasonis & Mauri fratrum, & Hilariæ matris eorum, quorum festum ibidem celebrari die III Decembris testatur Cæsar Franciottus, in Historia sacra Lucensi pag. 372; ut inde suam conjecturam firmarit Iacobillus. At dictus Franciottus post Acta horum de quibus agimus Sanctorum relata, translationem eorum adscribit Lucio III Pontifici, Lucæ nato; quem asserit anno MCLXXXII fuisse Lucæ, & transtulisse corpora SS. Fridiani, Cassii, Faustæ, & Richardi; visaque religione Lucensium, incitatum fuisse ut illam augeret, atque ideo procurasse ut corpora quoque SS. Vincentii & Benigni Lucam transferrentur. Hæc Franciottus, qui deinde multis quærit quomodo corpus S. Vincentii possit dici & Metis esse & Lucæ; prout ibi videri potest: & addit quod, cum plurimi alii fuerint martyrio cum SS. Vincentio & Benigno coronati, quorum nomina ignorantur, potuerint eorum corpora sive Reliquiæ, sub istorum nominibus fuisse translatæ, tam Lucam, quam Metas & Beneventum.

D. P.

[5] Quo tempore isti floruerint, & in qua persecutione paßi sint, [Tempus martyrii annus, non 298] controvertitur. Acta habent, jussu Principum impiissimorum persecutionem sæviisse, & S. Vincentium Consulibus Rufo & Gallo tradidisse spiritum. Ad ectypum ab Ughello donatum adscripserat aliquis, S. Vincentium martyrium passum esse sub Maximiano Imperatore. Ferrarius etiam & Franciottus referunt illud ad Imperium Diocletiani & Maximiani, quos fuisse & merito nominari impiissimos Principes aut Imperatores manifestum est. Sub illis quoque anno CCXCVIII gesserunt Consulatum Faustus & Gallus: quorum priori forte defuncto suffectus fuisse potuit Rufus & præter morem Fastorum, annos a solis primo designatis prætitulantium, inscriptus Actis: alias enim toto tempore persecutionum non reperiuntur simul unquam Consules fuisse Rufus & Gallus. [sed 303.] Sed hæc pro anno CCXCVIII conjectura tota mihi vacillat, animum reflectenti ad initium Actorum, ubi dicitur Perusia directus Mavortius, qui de vicinis civitatibus Episcopos congregaret; quodque, dum de universis civitatibus vel oppido adunati fuissent Episcopi, catenati ac ferro vincti deducebantur, inter eos erat S. Vincentius. Hæc enim (sicut & persecutio per totum orbem, primis Actorum verbis indicata) non solum annum CCCIII indicant; sed respiciunt secundum Diocletiani ac Maximiani edictum, quo non longo tempore post primum, circa Pascha id est circa XVIII Aprilis promulgatum, aliis litteris exeuntibus mandatum est, ut omnes Ecclesiarum Præsides ubique gentium primum conjicerentur in vincula; deinde, omnibus machinis adhibitis, idolis victimas immolare cogerentur. Quoniam autem annum illum signaverunt Fasti Diocletiano VIII & Maximiano VII; consequens est ut Rufus & Gallus, non nisi ex genere Suffectorum fuerint; tertio (ut vocabant) Nundino, ut a Kalendis Maji, ad Iulias Magistratum gererent.

[6] Iacobillus hos Sanctos Hierosolymis natos asserit, & discipulos fuisse S. Petri; ab eoque S. Vincentium, anno LVIII, Episcopum creatum Menaviensem, [Commentum de an. 66 aut 70] atque cum suo Diacono sub Nerone anno LXVI passum. Piergilius tenet annum LXX, quem ex sententia Baronii putat Neroni fuisse ultimum; quo amotis Consulibus Ordinariis, Silio Italico & Galerio Trahalo Turpiliano, solum sese Consulem substituit mense Ianuario Nero, & mense Iunio mortem sibi ipse conscivit. Tum vero supponit administrationem Reipublicæ recidisse ad Rufum, quem Miles in Germania Imperatorem designarat; & Rubrium Gallum, qui contra illum missus defecerat. Sed hæc omnia acta sunt anno LXVIII: & ut in anno error non esset, gratis finguntur Consules a Christianis Actorum auctoribus dicti, qui id nullo umquam titulo fuerunt; idque ideo tantum, ne nominandus illis esset turpißimus Nero. Facit nempe immodicus amor antiquitatis ut, ne hæc omittatur, quantumvis incongrua & disparata amplectatur intellectus, sic præoccupatus: quorum nihil credo recepturus fuerat aut Piergilius aut Iacobillus, si Neronianæ & Diocletianæ persecutionis diversißimam rationem voluissent considerare, atque conferre cum Actis, & animum attendere ad titulos Imperatorum & Principum in illis frequentatos; quod ante Vespasianum & Titum audiri Romæ non cœperat, cum eatenus sub uno Imperatore Respublica fuerit. Eadem ratio militat contra supparem Apostolis ætatem, S. Chryspolito Episcopo & Martyri, Sanctique Vincentii collegæ (ut dicitur in Actis XII Maji) attributam: sed illa Acta se ipsa explicant, cum tandem in fine dicunt, martyrium ejus actum sub imperio impiissimi Maximiani. Cum igitur SS. Chryspolitus, Brictius, Vincentius, aliique dicuntur a S. Petro Apostolo Mißi vel Ordinati; intelligendus est aliquis Petri successor in Pontificatu Romano, qui Ecclesiam rexerit seculo Christi tertio, puta S. Cajus vel S. Marcellinus, aut decessorum quilibet, prout Sanctos prænominatos diutius in Domini vinea excolenda laborasse, volueris credere.

[7] Novam porro eamque mirabilem movet difficultatem Tamajus Salazar: [figmentum Hispanicum.] qui nixus auctoritate Dextri & Iuliani Petri, atque sequacium, adscribit S. Vincentium Hispaniæ, & sic exorditur suas Notas ad hunc VI Iunii: Ingens sese offert disceptatio circa veram agonis palæstram nostri sanctissimi Præsulis. Nunc usque Itali aliquot, apud Mevaniam, urbem in Umbria juxta Perusium, passum Martyrem somniarunt; solo nominis urbis tinnitu illecti, quo credentes nullam in orbe urbem hoc nomine insignitam fuisse, tantum ignari contraxerunt errorem. Possunt hæc mutato nomine de ipsomet Tamajo dici, qui forte non ignarus, sed volens & sciens tantum contraxit errorem. Nobis non lubet hisce immorari, cum jam satis constet, etiam apud Hispanos eruditiores viros, dicta Chronica hoc seculo XVII sub nomine Dextri & Iuliani Petri conficta primum fuisse. Reliqua ex ipsis Actis ultro corruent. Idem Tamajus-Salazar die IX Iunii, quo colitur S. Vincentius, Martyr Aginnensis in Aquitania, auctoritate eorumdem Dextri & Iuliani Petri, alterum assumpsit Vincentium, qui relicto Episcopatu Toletano, designatus Episcopus Ecclesiæ Mevaniensis, ibidem Confessor in Domino quievit. Et hæc ille in silentio scriptorum Hispanorum atque Italorum: quæ fiducia quidvis pro patriæ honore comminiscendi, commentaque affirmandi ut certißima, merito cordatis hominibus displicet.

[8] Sed, omißis fabulis, redeamus ad verum S. Vincentii cultum in sua Mevaniensi ecclesia, de qua prælaudatum Piergilium, ex Italico Latine traductum, audire juvat. In summa, inquit, veneratione Mevanatibus semper S. Vincentius fuit, qui primis statim temporibus Christianæ pacis ecclesiam ipsi erexerunt, juxta vetus Capitolium, [Ecclesia S. Vincentii Mevaniæ, an. 1360 collapsa,] extra civitatem suam, ad portam inde etiam nunc dictam S. Vincentii. Hæc autem Cathedralis ipsis fuit usque ad tempora Longobardorum: a quibus eversa miserum in modum Mevania, eversa etiam ecclesia illa est; atque regressi a dispersione cives minorem aliam ædificaverunt, cujus etiamnum vestigia supersunt, juxta eam quæ modo cernitur; eoque se reduxit Clerus ecclesiæ Cathedralis, cum fonte baptismali. Sed & hæc anno MCCXLVIII, tempore Friderici II, gravia damna perpessa est; ac tandem tota corruens, desperatam sui restaurationem fecit, anno circiter MCCCLX. Tum vero (ut habet libellus supplex, Urbano Papæ V oblatus, ex parte hominum laicorum fraternitatis Domus seu Hospitalis S. Mariæ Misericordiæ de Mevania) Prior & Capitulum ecclesiæ S. Vincentii, & nonnulli homines de dicto loco Mevaniæ, prætendentes eorum ecclesiam fore dirutam, & ibidem fontem baptismalem & officia celebrari non posse; super hoc coram Reverendissimo in Christo Patre, Domino Albanensi Episcopo, Vicario auctoritate Apostolica in partibus illis constituto, aliquando cum dictis exponentibus litigaverunt, [frustra petitur alia] & conati fuerunt dictam Domum seu Hospitale ad ecclesiam baptismalem convertere. Sed tandem ipse Dom. Vicarius mandavit & declaravit, dictos homines ipsam Domum & Hospitale tenere debere, & ejus pacifica possessione gaudere; sicut ab annis sexaginta & amplius ea gavisi fuerunt: quandoquidem in ipso Hospitali, pauperes, languidi, expositi, quotidie recipiantur, foveantur, nutriantur, ac alia pia opera continuo fiant.

[9] Tali prætensione dejectus Clerus anno circiter MCCCLXX, suadere cœpit universis, ut ecclesia S. Vincentii e publico instauraretur: verum Trincio atque Gerardo de Trinciis, [& jus parochiale transfertur ad ædem S. Angeli.] Fulginii Dominis, eo loco ubi ipsa steterat arcem molientibus, & gravi jugo Mevanates prementibus, ædificandum alibi fuit, & minori multo quam ante forma. Sed neque hæc fabrica diu stare potuit. Ausa enim civitas Trinciis rebellare, igne ac ferro vastata est tota anno MCCCLXXVII, ægre intra annos multos resurrectura. Hoc considerans Spoletinus Episcopus, quem existimo fuisse Laurentium Corvinum, jus titulumque parochiæ alio transtulit; quemadmodum colligitur ex libro Cancellariæ Spoletinæ, qui dicitur Pilosus; ubi describuntur ecclesiæ totius diœcesis, quæ anno MCCCXCIII adhuc manebant, atque hæc verba signantur: Ecclesia S. Vincentii de Mevania est Prioratus, in quo olim fuit Plebs, & lapis fontis baptismalis fuit translatus in ecclesiam S. Angeli. Huc recidit ecclesia S. Vincentii, nec tamen apud Mevanates extincta est eorum erga suum Protectorem Divum devotio. Mox enim atque abolita Trinciorum tyrannide, sub Eugenio IV, mediante ejus Legato Joanne Cardinali Vitellesco, anno MCCCCXXXIX libertatem civitas recuperavit, [An. 1439 nova, sed minor, ædificatur:] cœpitque sub Martino V statutis ac legibus novis informari; decrevit sumptu publico instaurandam ecclesiam Sancti, atque Officiis divinis intra quinquennium aptandam; addita Consulibus pœna, qui sui bimestris tempore non complessent partem sibi contingentem: statuit etiam in honorem S. Vincentii, ut in die ejus festo publicis quibusdam ministris sua annuatim stipendia solverentur.

[10] Hodie vero, post tot ruinas, resumptis nonnihil viribus animisque, crescit etiam; [festum cum Octava celebratur,] festumque ejus servatur de præcepto, ab opere omni servili feriatum: Clerus Officium solenne celebrat, & universus populus concurrit ad processionem Sancto ducendam, cum ipsius statua, quæ asservatur in ecclesia Collegiata S. Angeli, habeturque exposita per totam Octavam intra eamdem ecclesiam, juxta capellam, ipsi S. Vincentio a Dom. Vincentio Michillio erectam, ubi plebs devota offert vota ac preces. Ad evidentiorem autem declarationem fiduciæ in tali patrocinio collocatæ, Communitatis sigillum sic efformari jussum est, ut superiorem scuti partē teneat cingulo tenus expressus Episcopus in actu benedicentis, circum scriptis hisce litteris, S. V. M. E. M. inferiorem Crux alba cum decussatis Ecclesiæ Clavibus. Hactenus Piergilius, a quo Italice reddita Acta, hic in originali Latino accipe.

ACTA MARTYRII
Ex quatuor Mss. & variis excusis.

Vincentius Episcopus, Martyr Mevaniæ in Umbria (S.)
Benignus Diaconus Martyr Mevaniæ in Umbria (S.)
Socii plures Martyres Mevaniæ in Umbria

BHL Number: 8676

EX MS.

[1] [Persecutione mota,] Cum jussu Principum impiissimorum persecutio Christianorum per totum orbem sæviret, & quasi obedientes Proconsules sive Consulares, ac Prætores a Tusciæ, Valeriæ, Piceni, studiose requirerent, ut qui essent Christicolæ punirentur; accidit ut Capitolinus quidam, [jussu Capitolini Prætoris Tuscia] Prætor Tusciæ, obscura mente rabidoque consilio Satanæ, dum in civitatem b Perusinam devenisset, dirigeret quemdam Mavortium Comitem crudelissimum, qui de vicinis civitatibus Episcopos congregaret. Et dum de universis civitatibus vel oppidis adunati fuissent Episcopi, catenati ac ferro vincti deducebantur: [Mevania ducti Perusiam:] inter quos erat S. Vincentius, Episcopus de civitate Mevania, cum fratre suo Benigno Diacono. Ducebantur autem & pergebant cum diversis tormentis per iter: sonitus vero audiebatur prolixius, quia & in manibus & in cervicibus ferri pondera sustinebant, & per omnes artus jam mortis supplicia patiebantur.

[2] Juxta vero jussum Judicis carcere recluduntur: & post longa intervalla dierum, [rei habiti ut contemptores deorum,] produci Sanctos Capitolinus jussit de carcere. Et dum templorum Pontifices, hoc est Paganorum, eos vidissent vinctos produci, exclamaverunt, dicentes: Tolle Magos, interfice sacrilegos, qui majestates deorum evertunt, & jussa Principum contemnunt, dicentes non esse Deum Jovem, Herculem, Mercurium, Saturnum, Neptunum, Cyronem c, Minervam, Venerem, Junonem, Apollinem, Asclepium, Martem, Berecynthiam & Dianam; qui regunt orbem terrarum, & gubernant jura Imperatorum, & dant fruges terræ; sed unum prædicant Christum Deum coli, qui apud Judæam legitur crucifixus. Ad hanc vocem respondit S. Vincentius: Dominus, in qua urbe legitur crucifixus, [propugnant Christum,] in eadem legitur & sepultus, & tertia die surrexisse a mortuis, & quadragesimo die videntibus Apostolis de monte Oliveti ascendisse in cælum: ipse est venturus judicare vivos & mortuos, & omne seculum per ignem. Nam omnes istos deos deasque, quos vos nominatis, nihil sunt & ad nihilum redigentur; opera manuum hominum mortuorum. Sed si dicitis vos eos, aliquam habere virtutem, dentur simulacra vestra ante nos: & prius quidem loquemur ad eos; si autem nos audierint ad respondendum, adoramus eos; si vero tacuerint, confringemus eos & projiciemus in ignem.

[3] Tunc igitur spiritu væsano turba inflata super Sanctos, serpentina voce insibilans, dicit: Quid agitis Judices? Respublica jam per eos eversa est, & ad injurias adhuc Deorum inferendas audent prorumpere. Tunc Valerius quidam Consularis, Secretarius d religiosus, respondit: Dicite mihi Pontifices, quasi rationabilem rem petierunt Episcopi; præsententur enim aspectibus eorum, [e consilio introducuntur in templum,] & si in eorum injuriam obloquuntur, ipsi in eis iras efferant, & nos erimus immunes. Tunc placuit Judicibus Pontificibusque. Et dum introirent in templum (ubi plures ædiculæ cum simulacris erant, & maxime Martis, qui Deus ab eis dicebatur) pergebant his verbis psallentes & dicentes: Dii qui cælum & terram non fecerint, [oratione conterunt idola,] peribunt: quia omnes dii gentium dæmonia, Dominus autem cælos fecit. Similes illis fiant, qui faciunt ea, & omnes qui confidunt in eis. [Psal. 123, 8, Psal. 96, 7] Et intrantes templum Martyres dixerunt: Confundantur omnes qui adorant idola, [occisis a diabolo infidelibus 600.] & qui gloriantur in simulacris suis. Et continuo commotus est locus, & omnia idola ceciderunt, & confracta sunt. Tunc omnis territa Paganorum turba fugit. Et egressus diabolus de statua Martis, flagellabat de hominibus infidelibus, & dicebat clara voce: Per vos dejicimur: nam Christus prævalet. Et mortui sunt in flagello illo, pene sexcenti homines: & vincula hominum Christianorum Episcoporum soluta sunt; clamabantque Christiani simul & Pagani: Unus Deus, Christus filius Dei vivi. Tunc Mavortius credidit, eo quod & integro corpore & viribus servaretur.

[4] Et dum in unum locum se Sancti ad psallendum retulissent, [S. Benignus cum aliis occisus] & sacra mysteria celebrarent; misit Capitolinus, & rapuit exinde S. Vincentium; reliquos vero interfici jussit: quos sepelierunt Christiani. Tunc admonitione divina quidam Eustasius religiosus, tollens corpus S. Benigni Diaconi, condivit eum pigmentis, & abscondit, usque dum ei liceret ad propriam revocare ecclesiam Mevaniæ. Post dies vero aliquos, nocturno itinere comitantes de suprascripta civitate viri Christiani, remeaverunt cum sancto corpore ejus Mevaniam, [sepelitur Mevaniæ.] & sepelierunt eum non longe a Portulo e, die f Kalendarum Majarum, ubi præstantur beneficia ejus usque in hodiernum diem.

[5] Transactis autem paucis diebus, jussit Capitolinus produci S. Vincentium, qui obscuris locis fuerat custodiæ mancipatus: & ait ad eum: Quid agis, Vincenti? Ubi sunt collegæ tui, qui deos nostros confregerunt? [S. Vincentius ostendit solem & lunam non esse deos:] S. Vincentius respondit: Illi modo in paradiso sunt, ubi tu non es dignus introire. Sed etsi dii tui se liberare a supplicio mortis non potuerunt, tu quomodo eris liber a pœna inferni? Tunc Capitolinus, furore repletus, dixit apparatoribus: Aut sacrificet deo soli & lunæ, aut applicate ei tormenta. Cui S. Vincentius respondit: Si patienter velles audire, & Scripturas divinas suscipere, ostenderem tibi, qui sint sol & luna: utrum dii, an creaturæ, possint veraciter appellari. Capitolinus dixit: Ostende, Vincenti. Tunc ait S. Vincentius: In libro Psalmorum de his loquitur sic Propheta, ad Creatorem omnium visibilium & invisibilium, cælestium atque terrestrium, Dominum nostrum; Quoniam videbo, inquit, cælos, opera digitorum tuorum, lunam & stellas, quas tu fundasti. [Psal. 8. 4, 157. 7] Item in alia Psalmo dicit: Confitemini Deo cæli, qui fecit luminaria magna solus; solem in potestatem diei, lunam & stellas in potestatem noctis. [148. 3] Item alibi: Laudate Dominum de celis, laudate eum in excelsis; laudate eum omnes Angeli ejus, laudate eum omnes virtutes ejus; laudate eum sol & luna, laudate eum omnes stellæ & lumen: quia ipse dixit & facta sunt, ipse mandavit & creata sunt: statuit ea in æternum, & in seculum sæculi; præceptum posuit, & non præteribit. Ecce ubi evidenter ostenditur a quo facta sunt luminaria. Et adhuc si quæris, & libenter vis audire, in Heptatico g, primo Genesis capitulo, lucidius invenies, qualiter ad servitium generis humani firmata sint. Et tu eos deos quomodo facis, & adorare jubes? Christus autem potius adoretur, qui hæc omnia firmavit.

[6] Tunc confusus Capitolinus dixit ad suos: Cogamus h os ad silentium, & post confusionem nostram taceamus. Et ait ad S. Vincentium: Volueram quidem te dimittere, sed iras potentissimorum Principum incurrimus. Et ait S. Vincentius: Oportuerat & te Deo nostro obedire, magis quam hominibus mortalibus, & vanis simulacris: tu enim inter illos consistis, de quibus scriptum est in Isaia Propheta: Videntes non videbunt, & audientes non audient; excæcatum est cor ipsorum. [Isa. 6. 10] Et ait Judex: O virosa diaboli vox, & lingua dolosa! Transferatur Vincentius ad legitimam quæstionem: nam vincere me non poterit iste dum vivet. Tunc S. Vincentius ait: Felix ego, cui minæ tuæ laudes efficiuntur. Tunc iræ sævæ proponuntur, torquetur S. Vincentius, tunditur, flagellatur, exuritur, [variis pœnis torquetur:] & distentis membris crescit ad pœnam. Tunc Judex requirebat, quid ageret, de morte ejus solicitus. Renuntiatur ei quod hilari vultu & forti spiritu omnia toleraret tormenta, & Dominum Christum esse fateretur filium Dei vivi.

[7] Tunc denuo in Capitolinum diabolus introivit, & prorumpens in vocem ait: [in tenebrosum carcerem conjectus, luce cælesti illustratur:] Quærite locum tenebrosum angustumque, & ab omni luce publica sepositum: damnetur Vincentius perpetua nocte, & nullus ibi relinquatur, cum quo possit sermonem consolationis lucrari. Sed dum ibi missus fuisset S. Vincentius, lucem Deus effulsit carceri, in quo tenebræ fuerant, & janua carceris aperta est. Tunc S. Vincentius recordatus est testimonium Isaiæ Prophetæ, dicentis: Quis ambulavit in tenebris, & non est lumen in eo? [Isai. 50. 10, Luc. 1. 79] Item illud in sancto Euangelio; Illuminare his qui in tenebris & in umbra mortis sedent. Exultat demum S. Vincentius modulata vocis suavitate, ita ut omnes vicini, qui ad ejus supplicia venerant, suavitatis placarentur auditu. Conterriti autem expaverunt custodes; evasisse perfugam Vincentium palluerunt. Tunc S. Vincentius ait: Nolite, inquit, timere, non enim effugio laudes meas. Irrumpite cubiculum securi, haurite oculis quæ obsequia ministrantur Angelica; circumdatum me luce gaudete; & renuntiate Judici vestro, qua virtute subsisto. Tunc ministri rapuerunt ex ore ejus verbum, & renuntiaverunt incredulo Judici.

[8] Tunc morticino Capitolinus anhelans spiritu, ait: Quid amplius faciemus ei? mergatur in medium i maris, pabulum fiat piscibus, & fluctibus opprimatur, ne sibi victor esse videatur. Ad hanc sententiam crudelissimi Judicis tulerunt S. Vincentium nocturno silentio, [immersus aquis ab Angelo exportatur:] & intempesta nocte nautis traditur, & psallendo mergitur: Salvum me, inquit, fac Deus, quoniam intraverunt aquæ usque ad animam meam: infixus sum in limo profundi, & non est substantia: veni in altitudinem maris, & tempestas demersit me. [Psal. 68] Eripe me, Domine Jesu Christe, de profundo aquarum: non me demergat pelagus aquæ, neque absorbeat me profundum. Tunc altithronus genitor, qui cælos extendit, terram fundavit, mare fudit, abyssos abscondit, conturbavit fundum maris, & æquoris unda concluditur, & per tranquillum mare B. Vincentium ab Angelo sancto fecit ad littus portari. Et dum Pagani, qui eum immerserant, reverterentur; jam orantem eum invenerunt ad littus. Et prostrati ad pedes ejus, mirantes adoraverunt eum, & siris humeris eum reportaverunt ad civitatem suam Mevaniam, [duciturque Mevaniam:] quod est iter unius k diei, despicientes minas Judicum: multæ namque virtutes, multaque signa fiebant per eum in populo, in suæ salutis remedia.

[9] Interea Capitolinus in tristitia conversus est, & tactus dolore cordis intrinsecus, [mortuo Capitolino,] expiravit, dicens: Vincenti vicisti, quia victoriæ tibi nomen inditum est: dii nihil sunt, quia nec sibi possunt prodesse aliquid, nec nobis; sed vincuntur ab hominibus, Christum confitentibus esse filium Dei vivi. Tunc quidam clarissimus Porphyrius successit in fascibus, qui & ipse comitatum misit ad oppidum ac municipium Mevaniæ, [jussu Porphyrii expositus feris, ab eis] & rapuit exinde S. Vincentium Episcopum, & absque auditione in medio campo jussit ligari, & feris dari, & relinqui usque triduum, & procul a longe custodiri. Quod videntes diversi generis feræ veniebant ad vestigia ejus, prostratis collis lambere pedes ejus. Sed aliud miraculum recitare curavimus, ex ore l ejus prolatum; quod nocturna custodia aves pro solatio ei transmissæ sunt, [& avibus honoratur:] & dulcis ac suavior concentus in laudibus Domini attollebatur, & Vincentius in ea hora psallebat dicens; Benedicite volucres cæli Dominum.

[10] Porphyrius jussit eum in aqua necari: & ductus est ad Portulum m Mevaniæ ut mergeretur. [Dan. 3. 80] Et ait S. Vincentius: Viderunt te aquæ Deus, viderunt te aquæ, & timuerunt, & flumina conturbata sunt. [submergi nequit, aquam terra absorbente,] Aquas in rubro mari tu stare fecisti, & exiccasti fluvios Ethan: Jordanem retrorsum redire fecisti. Intrante te, Christe, fluenta Jordanis mare fugit, fluvius stetit: qui vivis & regnas cum Patre & Spiritu sancto, in secula seculorum. Amen. Ad hanc vocem continuo aperta est terra, & deglutivit aquam, & conterritæ sunt abyssi. [18 viris submersis.] Videntes autem hoc factum ejus apparitores expaverunt; fugientesque involuti in fluctibus submersi sunt, viri numero decem & octo: sed nec Porphyrius ultra jam visus est.

[11] Tunc reversus est S. Vincentius ad cellulam suam fatigato corpore: faciensque Missas, in Dominica oratione percepit corpus Domini cum fidelibus; & deficiens tradidit Domino sanctum Spiritum VIII Idus Junii, Consulibus Rufo n & Gallo. Tunc diaboli invidia nitebantur Pagani rapere venerabile corpus S. Vincentii, [Mevaniæ moritur 6 Junii.] ut illud in imo profundi jam exanime mergerent. Prævidit hoc quædam matrona, nomine Liceria, nobilis familiæ; & mercavit corpus ejus o libræ pondere auri; & condens aromatibus sepelivit in prædio suo, quod vocatur Campus-salutis, in novas nundinas Augustales, inter Portilionem & Mevaniam miliario ab urbe Roma plus minus nonagesimo quarto, ubi præstantur multa beneficia Dei, regnante Domino nostro Jesu Christo, in cæli ambitu, in fundamentis terræ, in terminis maris, in profundo abyssi; qui venturus est judicare vivos & mortuos & seculum per ignem. Amen.

ANNOTATA D. P.

a Umbria ab hisce regionibus cingitur. Tuscia sive Hetruria, versus Occidentem; Piceno, jam fere Marca Anconitana, versus Orientem; & Valeria sive Samnio, versus Meridem. Valeria omittitur in Ms. Lateranensi, & Picenum in Ms. Ughelli. Miror si etiam has omnes regiones apud se invenire potuerint Argaiz & similes, qui Dextrina figmenta defendenda susceperunt, velut pro aris ac focis depugnantes.

b Omisit nomen Perusiæ Petrus de Natalibus. Hinc occasio promptior fuit, Acta integra extare ignorantibus; & fiducia major, non facile revincenda mendacia sperantibus.

c Piergilius, proprium ac tutelare Mevaniæ numen, Cyronem appellatum censet, cujus templum steterit eo loco, ubi nunc Conventus & ecclesia Prædicatorum: siquidem via eo ducens etiam Gyronis appellatur; quod tamen alii, una cum vestigiis antiquitatis ibidem, referre malunt ad Circum qui ibi fuerit. Ex eo autem quod ædificata supra illius templi ruinis ecclesia dicata sit S. Georgio, conjectat idem Piergilius, ipsum Cyronem fuisse aliquem Mevenatem heroëm, armis clarum.

d Religiosus eo modo hic sumitur, pro credente unum Deum; quomodo Actorum 2 Ierosolymis in Pentecoste dicuntur adfuisse Viri religiosi.

e Qui hic Portulus, infra etiam Portilio dicitur, quasi Parvus portus: & talis haud dubie Mevaniæ fuit, utpote sitæ ad confluentes duorum fluviorum, eorumque ferendis parvis navigiis aptorum, de quorumaltero apud Strabonem lib. 5 legitur: præter Mevaniam labitur Tænias: & hic ipse parvulis scaphis collectos ex agro fructus devehit in Tiberim. Iacobillus tamen interpretatur parvam portam, ad rupem haud procul a mœnibus Mevaniæ: & addit Franciottus, fuisse vicinam portæ Guelfæ dictæ. Frustra igitur hic se jactat Tamayus insultatque Italis, quasi hujus nominis locum nullum in Tuscia reperturis; dum ipse in Hispania Portiliam reperit.

f Ferrarius eo die aliquod compendium ejus retulit ex hisce Actis, uti tum inter Prætermissos insinuavimus: socios autem Martyrii circiter triginta fuisse conjectat Iacobillus.

g Heptaticum, corrupte pro Heptateucho, apud SS. Hieronymum, Gregorium, & alios leges: intelligitur autem Scriptura, præter quinque libros Moyses, etiam Iosue & Iudicum libros complectens.

h Meten. & Maxim. Ms. Ughelli, hos; aliud, nos.

i Lacum Trasimenum intellige, hodie Lago di Perusia: omnem autem aquarum collectionem mare dici, notavit Isidorus lib. 13 cap. 14, ut neque hinc præsidiumTamayo sit pro sua Carthagine Spartaria (juxta quam suam. Mevaniam vel Meviam ipsi finxit Pseudodexter) & Mare Tiberiadis, ac Mare mortuum in Terra sancta, scimus non nisi lacus esse.

k Quamquam solis 8 p. m. distet ab urbe lacus, si tamen transfretantes nautæ ipsum ad alteram ripam invenerint, facile 20 p. m. invenies, justum unius diei iter.

l Deest fortaßis hic aliquid, unde intelligi poßit scriptor ex certiori notitia istud accepisse.

m Nempe ad terrorem incutiendum Mevaniensibus Christianis, placuerit sub eorum oculis necari Episcopum,

n Iam dixi tales non haberi in Fastis, sed Ordinariis substitutos mense Majo videri.

o Ms. Ughelli sexaginta ponderis auri, quod æstimat Iacobillus sexcentis scutis. Piergilius eo non contentus sex millia scutorum hodiernæ monetæ, cum prædicta auri summa, componit.

DE SANCTIS MARTYRIBUS NIVEDUNENSIBUS,
AMANTIO, LUCIO, ALEXANDRO, ANDREA, DONATO, PEREGRINA.

Notitia ex Martyrologiis antiquis.

Amantius, Martyr Niveduni (S.)
Lucius, Martyr Niveduni (S.)
Alexander, Martyr Niveduni (S.)
Andreas, Martyr Niveduni (S.)
Donatus, Martyr Niveduni (S.)
Peregrina, Martyr Niveduni(S.)

G. H. & D.P.

Magna diversitas est, in aßignanda his Martyribus sui agonis palæstra, vetustis Martyrologiis mire hic variantibus: potiora tamen in Nivedunum seu Novedunum conspirant, quibus inhærendum puto. Unum quod in Bibliotheca Reginæ Sueciæ Romæ a nobis descriptum, & a Luca Holstenio pluris æstimatū fuit, [Nomina:] ista legenda offert: In Nividuno natalis Sanctorum Amantii, Lucii, Alexandri cum aliis tribus, scilicet, Andrea, Donato & Peregrina, nominatis in Ms. Epternacensi, quod censetur esse S. Hieronymi. Iidem omnes exprimuntur in Ms. Aquisgranensi. In Mss. autem Richenoviensi & Rhinoviensi sunt nomina Amantii, Lucii, Andreæ, Donati, Peregrini: sed istic attribuuntur Africæ. Quo etiam modo ita legitur apud Rabanum: In Africa S. Amantii, Lucii. In Alexandria, Andreæ, Donati & Peregrini. Ubi urbe Alexandria, loco Alexandri Martyris, posita censeri potest: Africa autem loco Nividuni, Neveduni aut Novioduni collocatur, accepta ab aliis Martyribus mox proferendis & in Africa coronatis. Eadem cum Rabano habet Notkerus, sed Noviduno tribuit, & loco Andreæ habet Alexandri.

[2] In apographo Lucensi Martyrologii Hieronymiani ista habentur: Nividuno, Amanti, Luci, Alexandri, Donati, Peregri, Omissa ultima Syllaba & prætermisso nomine Andreæ. In Corbeiensi apographo ita legitur: Neveduno Amanti, Lucii, Alexandri, Alexandriæ, Donatæ, [Palæstra,] Peregriæ: ubi nomen Alexandriæ loco Andreæ est scriptum; Donatæ, & Peregriæ, loco Donati & Peregrinæ. In Mss. Gellonensi, Augustano, S. Galli, & Parisiensi Labbei sunt nomina Amanti, sive Amati, Lucii, Andreæ; & tribuuntur Nividuno, seu corrupte Nivendo; aut etiam in Gellonensi Nicomediæ. Apud Usuardum ista habentur: Civitatis Niveduno SS. Amantii & Alexandri. Quæ ita explicantur in hodierno Martyrologio Romano: [an Noviodunum in Galliis,] Novioduni in Galliis, sanctorum Martyrum Amantii, Alexandri, & sociorum. In monasterii S. Savini de Levitania in agro Tarbiensi Martyrologio vetusto, apud Saussajum ita scribitur: Nividuno natale SS. Amantii, Luci, & Alexandri Ms. Coloniense S. Mariæ ad Gradus, omissa, palæstra exprimit nomina SS. Amantii, Lucii & Donati. Ms. Bruxellense S. Gudulæ solos Amantium & Alexandrum nominat, nullo addito loco, idque die sequenti, quando Amantium etiam refert supposititius Beda, additis Lucio & Alexandria, pro Alexandro; item Donato & Peregrino, pro Peregrina: quos duos ultimos eodem die etiam habet Galesinius.

[3] Idem Saussajus in Martyrologio Gallicano illud elogium ipsis formavit: Novioduni, seu Nivernis in Æduis, natalis Sanctorum Martyrum Amantii & Alexandri, Lucii, Andreæ & Peregrini, qui Christi præconia libera voce expromentes, [& nominatim apud Æduos?] tandem post egregium certamen datis cervicibus preclare triumpharunt. Hæc ibi, quæ de quibuscumque Martyribus dici possunt, & ex conjectura addi, datis cervicibus. Verum unde scivit Saussajus hic intelligi Noviodunum in Æduis, cum id nemo adjunxerit ante illum? Est apud Iulium Cæsarem, & Noviodunum Suessionum, paßim Noviomum, vulgo Noion dictum; & Noviodunum Biturigum, vulgo Neuwy ad Ligerim fluvium. Ferrarius in Topographia ad Martyrologium non audet resolvere, cui potißimum loco poßint assignari.

[4] [an in Pannonia?] Nos ne quidem audemus attribuere Galliæ, quia nec apud antiquos, nec apud recentiores, Maurolycum atque Galesinium, additur esse locum Galliarum: Noviodunum autem nusquam scribitur Nividunum, Nivedunum, Nevedunum, & apud Maurolycum Niviodunum. Ptolemæus lib. 2 Geographiæ cap. 15 Pannoniæ Superiori attribuit Νοουίδουνον, Novidunum, quod magis congruit & legitur apud Notkerum, fuitque urbs Episcopalis. In Notitia dignitatum Imperii Romani sect. 28, sub dispositione Ducis Scythiæ, erant milites primi Constantiniani Novioduno. In Itinerario quoque Antonini Augusti, Scythiæ attribuitur Noviodunum.

D. P.

[5] Non tamen hic illam Scythiam cogites, quam hodie Tartariam dicimus. Ut nunc Tartari, sic olim Scythæ suas emisere colonias, etiam trans Danubium: [seu Scythia Pannocica.] itaque in Provinciarum Romanarum libello, qui cum Antonini Itinerario editus habetur, Illiricæ Regionis Provincia XV, Scythia censetur; & Thracicæ Regionis Provincia IV, Scythia inferior. Iam autem ad IV hujus monui, eos Martyres, qui simpliciter Neviduno vel Noviduno adscribuntur, verosimilius ad Pannonias quam Gallias pertinere; nec magni fecimus quod Saussajus ibi passos SS. Zoticum, Attalum, Eutichium, non solum alicui in Gallia Noviduno, sed definite Noviduno Æduorum adscripserit. Si tamen præsumere liceret, istorum de quibus egimus Paßionem aliquam antiquitus scriptam fuisse, & Caunensis monasterii Patronis aptatam, aliquid etiam non inverosimilis argumenti haberetur pro Gallia; ut in qua conservata sunt qualiacumque Acta, in ea etiam fuerit consummatum Martyrium.

DE SANCTIS MARTYRIBUS CAUNENSIBUS,
AMANDO, LUCIO, ALEXANDRO, AUDALDO;
IN GALLIA PROPE NARBONAM HONORATIS.

COMMENTARIUS CRITICUS.
De eorum cultu, patria & translatione, Actisque talibus ut videantur a Novidunensibus Martyribus mutuo sumpta.

Amandus, Martyr Caunis, prope Narbonam (S.)
Lucius, Martyr Caunis, prope Narbonam (S.)
Alexander, Martyr Caunis, prope Narbonam
Audaldus, Martyr Caunis, prope Narbonam(S.)

AUCTORE D. P.

Theodulphus, seculo Christi IX Aurelianensis Episcopus, lib. 2 Carminum, in eo quod ad Monachos S. Benedicti scribit, [Benedictinorum In Gallia Narbonensi monasteriis] Abbates sibi notos Salutari jubens, post longiorem sermonem de Mitiacensi S. Maximini in sua Aurelianensi diœcesi monasterio. Chartam suam porro mandat ad alia monasteria, ejusdem officii causa, sic canens:

Hinc pete Nebridii Patris venerabilis ædes,
      Mox & Donati sit tibi visa domus:
Sed nec prætereas Sancti loca Fratris Atili,
      Anianique mei tecta verenter adi.
Nampius aspiciat dantem sibi dona salutis,
      Atala te videat; Dic, Olemunde, vale.

Stephanotius Benedictinus, a Mabilione post seculi 4 partem 2 in Additionibus ad partem 1 laudatus, ut qui res Provinciæ Narbonensis accurate indagavit, existimat, Attalam hic nominatum, esse conditorem cœnobii S. Polycarpi Narbonensis; Nebridium, Crassæ; Anianum, Celtonis, dein Caunas translati; Olemundum, S. Joannis de Castro-malasti seu Montis-olivi; Attilonem, S. Cæsarii seu S. Tiberii Abbates fuisse. [post an. 818 Caunense additum:] Hæc eo attuli, ut intelligatur S. Petri de Caunis Monasterium (quod Claudius Robertus pag. 92 de Cannis, alias de Canibus perperam appellat) necdum ullum fuisse, aut certe necdum Ordini Benedictino sub titulo S. Petri subjectum cum adhuc Celtonense regeret Anianus iste, sub annum DCCCXVIII Theodulphi æqualis, & inter præcipuos Benedicti Anianensis ad monasteriorum reformationem adjutores numeratus. Exhinc porro infero, fieri omnino potuisse, ut Caunensis oppidi ecclesia, priusquam vel Regulam vel Reformationem susciperit, titulum gesserit S. Tertullini Martyris; [habebat 4 fratrum MM. corpora:] in eamque Irenæus aliquis Narbonensis Episcopus (unus scilicet eorum, quorum usque ad annum CCCCXXII latent nomina) intulerit corpora prætitulatorum Sanctorum VII Idus Septembris, uti dicitur in fine Actorum.

[2] Acta illa exhibuit nobis volumen 2 Mss. monumentorum, a viro celeberrimo & studiosißimo Andrea du Chene undique collectorum, & ab ejus filio Francisco Lutetiæ Parisiorum existentibus anno MDCLXII humanißime communicatorum, [quorum Acta Mss. oblata nobis] sub hoc titulo: Incipit passio beatorum Martyrum, Amandi Episcopi, Lucii, Alexandri, & Audaldi, qui passi sunt tempore Antonii Principis, sub Aurelio Præside, in Nividuno civitate, pro Christi nomine. Mox autem subjungitur, quod S. Amandus Episcopatum in Nividuno civitate tenebat; eique erant tres fratres, Lucius, Audaldus, & Alexander: quorum deinde teneros annos miseratus Præses, eos num. 5 Infantulos vocat; & primus ipsorum Lucius num. 6, [videntur iyso in loco nunc ignorari.] puerum se fatetur, non amplius quam decem & novem annorum. Fratres fuisse, aut saltem ex traditione haberi, satis indicant, qui Saussajo, Martyrologii sui Gallicani Supplementum scripturo, pro die VI Iunii hæc suggesserunt: In monasterio Caunensi prope Narbonam, natalis sanctorum Martyrum, Alexandri, Lucii, Amandi & Audaldi. [ubi indigenæ esse creduntur;] Qui e Caunensi oppido (ubi & eorum paterna domus etiamnum monstratur) susceptam Christianæ fidei & pietatis flammam circumgerentes, dum Christi gloriam quærunt, ejusque splendoribus late diffundendis insudant, & caliginem infidelitatis lucis operibus & sermonibus veritatis strenui undique profligant, a tenebrarum Principis emissariis intercepti, cum mori se posse annuerent, at a præconio divinæ gratiæ & gloriæ cessare non posse, testificarentur; dira tormenta passi, in extremo demum agone dignas beata immortalitate animas effuderunt.

[3] Hæc quam certos nos reddunt, quatuor istic Martyres sub istis nominibus vere coli, [quos Novidunenses Acta faciunt,] eosdemque Caunis natos credi, ac forte Narbonæ passos, neque in præsentiarum amplius istic de iis sciri; tam suspecta nobis reddunt Acta, ne tota gratuitum figmentum sint, in eo fundatum; quod corporibus in veteri S. Tertullini ecclesia repertis, atque ad novam S. Petri translatis, cum dies congruus quæreretur in Martyrologiis, inventa sint hoc die nomina SS. Amantii, Lucii, Alexandri, Andreæ, passorum Nividuni, de quibus supra egimus: quæ cum non vehementer differrent, placuerit Nividuno adscribere paßionem Caunensium fere Synonymorum, nihil solicito Auctore, [seu verius fingunt, sumpta ex similitudine nominū occasione;] quam procul vel prope illud esset; addendo ex se Episcopum fuisse majorem natu, neque considerando quam id non bene consistere videatur cum adeo tenera, qualem comminiscitur, ætate fratrum. Itaque non magnum thesaurum habere nos puto in Actis, parum prudenter compositis seculo X vel XI; quando malebant aliqui, non quidem mali, sed nimium simplices, comminisci qualiacumque, quam nulla habere quæ recitarent suorum Patronorum gesta.

[4] Moderatum tamen commentum fuit. Nam quæ Præses ac Martyres mutuo locuti dicuntur, & quæ paßi hi, fieri ac dici potuerunt omnia; [videntur tamen hic proferenda.] neque adjunctas habent circumstantias, admirationi potius concitandæ, quam fidei conciliandæ aptas. Antonius etiam Princeps potest, pro Antonino Pio scriptus fuisse; cui quia succeßit Marcus Aurelius ejus gener, congruum visum sit hunc Præsidem inducere, quasi ad vexandos Christianos in Provinciam missum: sub utroque enim factos fuisse Martyres aliquos constat, etsi neuter edictis publicis jusserit Christianos puniri. Qualiacumque tamen illa Acta sunt, non solum ipsa Caunensibus perierant, sed etiam ipsorum memoria, quando Saussajum de suis Sanctis informarunt: quare operæ pretium censeo ipsa hic proferri, Narbonensium antiquitatum curiosis ad censuram offerenda; cum fieri poßit, ut etiam talia occasionem præbeant ulteriori, nec omnino frustraneæ indagini.

[5] [Ecclesia S Tertullini quo translata primū corpora] Quod S. Tertullinum attinet, ad cujus ecclesiam translata dicuntur corpora, eum, licet hic Episcopus & Martyr dicatur, tamen, quia nullum talem novit Gallia quam late patet universa, crediderim esse Presbyterum Martyrem, Romæ passum sub Valeriano Imperatore, circa annum Christi CCLX; cujus Reliquiæ aliquæ in Narbonensem diœcesim delatæ, ejusmodi ecclesiæ nuncupandæ dederint occasionem. Colitur is die IV Augusti, ad quem diem Saussajus ait in Supplemento, ejus sacra ossa Anicii quoque in ecclesia S. Mariæ, duabus in capsulis condita, ad majus altare magna reverentia asservari. Sed vereor ne hæc ossa recentius Anicium allata sint, nec nisi per nimiam credulitatem putentur esse istius celebris S. Tertullini; [videtur aliqua Caunis fuisse,] sicuti per similem credulitatem idem Saussajus in suo Martyrologio de ipso scripserat, quod corpus sublatum ex arenaria, in qua illud S. Stephanus Papa sepelierat, ac in Galliam advectum, Lutzemburgi in Belgica asservatur & colitur. Egimus nos die X Maji de translatione SS. Tertullini & Chrysanthi, Romanorum Martyrum, ex Cœmeterio Calisti sub annum MDCXXIII erutorum, facta ad ecclesiam Collegii nostri Luxemburgensis anno MDCXLVII; & in Append. diximus, eorum Festivitatem annue nunc recoli III Dominica Iulii. Sed neque nobis, neque Patribus Luxemburgensibus umquam venit in mentem, credere eorum illa esse corpora, quorum celebrantur in Martyrologio Romano gesta ac nomina. De suo ergo ingenio personam & diem sumpsit Saussajus, meritoque suspectus nobis fit, ne idem fecerit circa Reliquias, quas Anicii haberi intellexerat. [sed diu post ætatem S. Irenæi Lugdun illo antiquioris.] Ut ut est, ineptum fuerit cogitare, translationem Caunensium Martyrum ad qualemcumque ecclesiam S. Tertullini, factam esse a S. Irenæo Episcopo Lugdunensi (quem unicum hujus nominis sanctum Episcopum novit Gallia) siquidem eum constat tempore S. Eleutherii Papæ vixisse, annis fere centum ante ætatem Valeriani Imperatoris, & paßionem S. Tertullini.

ACTA APOCRYPHA
Ex Ms. V. Cl. Andreæ du Chesne.

Amandus, Martyr Caunis, prope Narbonam (S.)
Lucius, Martyr Caunis, prope Narbonam (S.)
Alexander, Martyr Caunis, prope Narbonam
Audaldus, Martyr Caunis, prope Narbonam (S.)

BHL Number: 0331

EX MS.

[1] [Prologus.] Finis totius Christianitatis est vitæ religio, devotio sancta, & vera fides Martyrum: & in quo formido desinit peccati, & promissio summa persolvitur: post hoc, seculum non timemus, quod ab eisdem sanctis Martyribus triumphaliter superatum videmus: quos tanto sublimiori honorificentia excolere debemus, quanto præstantioris meriti eos esse apud Deum pro cruore proprio, fidei ipsius gratia fuso, cognoscimus. Majorem enim eos summi mercedem laboris a Christo assecutos esse credimus, qui majori suppliciorum toleratione causam fidei ipsius, in agone positi, gaudenti & invincibili animo asserere voluerunt, & ut affirmarent laboraverunt; sicut scriptum est, Unusquisque propriam mercedem accipiet secundum suum laborem. Sancti quippe Martyres, pœnarum atrocitate laniati, dum nullo modo a stabilitate suæ fidei emolliri potuerunt; quasi in agonis exercitio fidem suam, pro qua sic victoriose triumpharunt, veram esse affirmaverunt: & velut hic homines Athletæ, omnem agonis injuriam æquanimiter tolerant pro coronis; ita & famuli Christi persecutiones & verbera patiebantur, ut coronam victoriæ consequerentur. [1 Mat. 16. 17] Spiritus quidem, qui promptus est, cælestium spe inter tormenta lætabatur; caro autem, quæ est infirma, per eadem cruciabatur: sed cum erepti erant de pœna, jam securi fiebant de gloria.

[2] Itaque S. Amandus, qui Episcopatum in Nividuno civitate tenebat, hujus gloriæ desiderio invitatus, imminente persecutione, omnem formidinem corporeæ infirmitatis, prompto animo complexa passione, deposuit. Huic erant tres fratres, Lucius a, Audaldus, & Alexander: quos cum Aurelius Præses multis assistentibus convocasset, [Offeruntur Præsidi] sciens illorum religionem, sic eos iratus interrogat, dicens: Antequam diversis subjici tormentis incipiatis, plenissima fide sectam Christianitatis exponite. Sed cum illi nihil dicerent, iterum increpat eos Præses: Amatis, inquit, ut video pœnam, quia respondere retractatis. Tunc eruperunt sancti Martyres, Amandus Episcopus, Lucius, Audaldus & Alexander, & dixerunt: Tyranne, tantus te extulit furor, ut quod non dignaris colere, velis etiam, quod est acerbius, irridere: sed melius faceres, si monita salutis obaudiens, in Deum omnipotentem, Creatorem omnium creaturarum, crederes; Dominum scilicet Jesum Christum. Aurelius Præses dxit: Verborum tollite fallaciam, & aperta confessione respondete, ne subjiciamini tormentis. S. Alexander dixit: Cur ardua & omnibus ignorata perquiris? quod bene novimus, & quod ad interrogantem pertinebit, confitebimur. Extremus te jam finis expectat, Tyranne. Aurelius dixit: Quantum datur intelligi, festinatis ad mortem. S. Amandus Episcopus dixit: Sic nobis minaris tormenta, quasi aut liberi a morte aut tui socii simus futuri. Aurelius dixit, Non verbis opus est nobis dicere, Deum vestrum celeriter exponite, ut nos ipsi sacrata libamina offeramus. S. Audaldus respondit: Audi, Tyranne, in Scripturis sanctis legimus, Diabolum tantam audaciam repente sumpsisse, ut ad Dominum Jesum Christum, qui tunc pro salute nostra humanum corpus assumpserat, auderet accedere; diceretque ei, Dic lapidibus istis, ut panes fiant. Christus vero respondit: Non tentabis Dominum Deum tuum: & ego similiter dico (si accipienda sunt parva pro magnis) Non tentabis Domini Dei servos. [Matth. 4. 1] Aurelius Præses dixit: Cum in te teneros annos viridemque juventam conspicio, doloris cumulus mihi increscit. Quid moramur? Sacrificate diis immortalibus. S. Lucius respondit: Consolationem inimici spernimus, & solatium antiqui hostis horrescimus. Unde scias quia idola vana non adorabimus.

[3] Sed cum jugis altercatio videretur, suspendi eos ac torqueri Præses confestim præcepit. Post multos sane ungularum impetus, cum putarent, [ungulis raduntur:] quod omnia viscera Martyrum & omnia aperirentur interna membrorum, Aurelius Præses dixit: Adhuc pœnam fortem non sentitis: nisi forte propere Deum vestrum negaveritis, ipsa etiam privati eritis vita, nec auxilium ejus quem metuitis consequemini. Sancti vero Martyres, quasi ex uno ore, dixerunt Præsidi: Infelix Tyranne, satisfac impiæ voluntati tuæ. Ceterum nos tormenta non sentimus, semel firmati ab Omnipotente, qui ex omnibus pœnis & cruciatibus poterit nos liberare, qui Sanctos suos semper adjuvat, ad laudem & gloriam & honorem sancti nominis sui. Ipse enim se invocantes exaudit, protegit, ac defendit, & glorificantes se glorificare consuevit; a quo omne datum optimum, & omne donum perfectum procedit.

[4] Tunc iratus vehementer Præses, jussit sanctos Dei Martyres mitti in fornacem ignis ardentis. [infornacem conjecti,] Exstructis igitur in altum lignorum machinis, in cælum flamma surgebat, quæ etiam ipsius vinceret vota qui jusserat. Sancti vero Christi servi, tanto igne perspecto, suspirantes graviter respexerunt ad cælum. Quos cum intueretur Aurelius Præses dixit: Mihi dolor est supplicium vestrum cernere, & cum tantam pulchritudinem in vobis video, non effugitis tormentum cum possitis evadere. S. Amandus Episcopus, simul cum Alexandro, dixit Præsidi: Oculi tui, non fletu pleni sunt, sed veneno: aliud enim gerunt intrinsecus, & alius extrinsecus ostendunt. Sæpe jam diximus tibi, ne tentaveris Dei servos: te potius defle & plange: quia tuus veniet interitus, unde non habes sperare veniam, sed pœnam. Tunc Præses iratus, ad circumspectantes Milites, sic locutus est; Præcipitate hos rebelles, & in mediam fornacem jactate. Sancti vero Martyres, fronte signati in nomine Patris & Filii & Spiritus sancti, ingressi caminum, gratias Deo agere sic cœperunt: Gratias tibi agimus, Domine, pro hac passione, pro qua tam nobilem te conferre nobis partum promissionis, [ministris ambustis servantur illæsi:] expectamus: eripe nos de hac flamma, qui adfuisti tribus pueris simili pœna damnatis. Quos cum Præses Aurelius aspiceret, militibus suis ait: Festino propere accedere, ut audiam quæ loquuntur. Satellites vero, quos secum adduxerat, sic turbitudine involuuntur incendii, ut interfectis plurimis vix semiusti aliqui vel saucii tollerentur; & cum statim fugissent omnes, frigidior gelu facta est cellula illa fornacis. Iterum sancti Martyres, levantes oculos suos ad cælum, dixerunt: Gratias tibi, Domine, agimus, Deus Abraham, Deus Isaac, Deus Jacob, & Deus duodecim Prophetarum, & Deus duodecim Patriarcharum; qui sedes super Cherubim, quia non derelinquis animas nostras, nec peccatis nostris vinceris, sed misericordiæ tuæ consuetam gloriam reddidisti.

[5] Tunc iratus Præses jussit eos fustibus cædi: & cum cæderentur sancti Martyres, [& fustibus cæsi psallunt.] psallebant dicentes: Dominus nobis adjutor noster est, ut dixit Scriptura, non timebimus quid faciat nobis homo. Aurelius Præses dixit: Vos ipsos cruciatis miseri per magicas artes. [Psal. 117. 6] Credite mihi, sacrificate diis: nam non effugietis manus meas. S. Alexander dixit: Manus quidem tuas fugiemus, vel etiam mortui; manus autem Domini tu nec vivus nec mortuus fugere poteris. Tunc Præses jussit [omnes] in carcerem recipi; & altera die sedens pro tribunali jussit Sanctos sibi præsentari. Et intuens S. Amandum Episcopum, [S. Amandus decollatur:] dixit ei: Amande, sacrifica diis, ne pereas. At ille respondit: Ego non sacrifico dæmoniis, sed festino particeps esse sanctorum Martyrum. Audiens autem Præses jussit eum decollari. Quod cum ita factum fuisset, jussit adstare sibi Lucium, Alexandrum, & Audaldum, & dixit eis: Cum sitis nobilissimis natalibus orti, quomodo vos, per nescio quam vanam sectam Christianorum infelicium, degeneres exhibuistis? insuper in Deos omnipotentes multa mala procaciter audio vos fuisse locutos. Sancti Martyres dixerunt: Audi Præses, si dii sunt, constat eos liberi esse arbitrii. Aurelius Præses dixit, Quomodo? Sancti respondentes dixerunt Præsidi; Ideo diximus, quod constat eos liberi esse arbitrii; quia si vere, ut dicitis, dii sunt, & aliqua divinitate utuntur, liberum habent arbitrium, & libere quod volunt agere possunt: [alii Præsidem convincunt:] si hoc autem possunt, & nostro famulatu uti volunt; non hoc vestra relinquentes in potestate, ipsi nobis hoc imperent, ut a nobis colantur, ipsi se de non colentibus vindicent, ipsi se sua majestate defendant, o Præses! Pudeat te de his sperare auxilium, qui sibi auxiliari non possunt. Si dii sunt, surgant, ambulent, sedeant, fabulentur: si ad hæc inutiles sunt sibi, quomodo & aliis proderunt? Recedendum est ergo ab illis, & Christo Domino uni & vivo, vero ac summo Deo, jugiter venerando & obsecrando, adhærendum: post ista & alia multa & similia a sanctis Martyribus dicta, Aurelius Præses dixit: O infantuli, cor vestrum præcipitat vos ad mortem. S. Lucius respondit: Non ad mortem, sed ad vitam & ad gloriam sempiternam, cordium nostrorum credulitas nos adducet: scriptum est enim, Corde creditur ad justitiam, ore autem confessio fit ad salutem. [Rom. 10. 10] Aurelius Præses dixit: Ego tibi persuadeo, ut morte crudeliter non moriaris: quia, quod satis nosse est, ætas tua plus minus est quam viginti annorum.

[6] Lucius dixit: Noli frustra plaudere, Aureli Præses, quia nec minas tuas nec tormenta, sed nec etiam ipsam mortem pertimescimus, consolationem habentes Domini nostri Jesu Christi, dicentis; Nolite timere eos, [S. Lucius post liberam confessionem] qui occidunt corpus animam autem non possunt occidere: timete autem eum, qui corpus & animam potest mittere in gehennam. [Matt. 10. 28] Propter quod audi ex me puero, non amplius quam decem & novem annorum sum, scientia autem & sensu non minimo: Nam Dominus noster Jesus Christus talem intelligentiam donare dignatur in nobis, ut omnem, sicut præfati sumus, terrorem Principum non timeamus. Igitur deos tuos, quos hortaris ut colamus, dæmones esse manifestum est: qui in figuris vel imaginibus hominum mortuorum adorantur, illorum scilicet, qui parentibus etiam suis non pepercerunt. Qua ergo fronte prompta studiorum appellatione commemoras, quos flagitiosissimos in scelere auctores vestri commemorant? Hoc litteræ vestræ testantur. Hoc audiens Aurelius Præses, indignatione commotus in istum, [capite plectitur.] ac perterritus pudore, vultum valde permutavit: valde enim confusus erat, quod fuisset communi ratione a pueris superatus, & jussit duci S. Lucium in via montana, & ibi capitalem subire sententiam. Post hæc Aurelius Præses adstare fecit ante Tribunal suum sanctos Dei Martyres, Alexandrum & Audaldum, dixitque eis: Immolate diis. At illi responderunt: [SS. Alexander & Audaldus plumbatis occiduntur,] Deum Patrem omnipotentem ipsum credimus, ipsum colimus, ipsum timemus, & filium ejus Dominum nostrum Jesum Christum: idola autem falsa non adorabimus. Tum Præses, ira commotus, jussit eos tamdiu plumbatis cædi, donec deficerent.

[7] Eodem die accurrerunt Christiani b … Eustochius & Sothicus, Zacheus & Germanus, & alii quamplures Fratres; [sepeliuntur.] & tulerunt corpora Sanctorum Martyrum, & vestitos eos absconse, miserunt in locellum; & adduxerunt per noctem ad muros civitatis, in locum qui est secus prædium Adamanti viri fidelissimi, & ibi eos sepelierunt: in quo loco nunc fiunt sanitates magnæ meritis sanctorum Martyrum, dæmones purgantur, [miraculis clari,] febricitantes sanantur similiter & alii plures languores, per Dominum nostrum Jesum Christum. Hæc ergo c … ideo conscripsimus, ut in omni populo Dei legatur Confessio beatissimorum Martyrum, ut Fratres multi credant & crescant in fide, & infideles & dubios circa verbum hortentur; credentes in Dominum Jesum Christum. Hæc facta sunt in Nividuno civitate VIII Idus Junii, regnante Domino nostro Jesu Christo, cui est honor & gloria in secula seculorum. Amen. d Translata sunt autem corpora beatorum Martyrum, Alexandri, [& transferuntur.] Amandi Episcopi, Lucii & Audaldi ab Irenæo sanctissimo viro & Episcopo, in Ecclesia S. Tertullini Episcopi & Martyris VII Idus Septembris. e

ANNOTATA D. P.

a Audaldi nomen, non sapit summam antiquitatem, & nonnullam suspicionem ingerit de ætate horum Martyrum, ne forte minor sit quam præsumere initio placuit; ideo tantum, ut eorum translator Irenæus posset concipi fuisse aliquis Narbonensis Episcopus, ex antiquioribus oblivione sepultis.

b Nihil certi mihi significare possunt, quas in apographo nostro reperio, & notatis punctis sustuli, litteræ Criautrices: nec enim videntur supponi pro alicujus viri nomine proprio, sed potius esse epithetum ad τὸ Christiani, sumptum a nomine oppidi seu civitatis vicinæ loco cædis: eoque magis doleo non potuisse ipsum melius legi.

c Hic deesse aliquid, quod omnino legere non potuerit librarius noster, indicat relictum spatium vacuum.

d Hactenus fortaßis antiqua Martyrum Novidunensium Acta, quæ suis Patronis aptaverint Monachi Caunenses, paucis hinc inde mutatis & additis.

e Hunc diem velim credere, ex certiori notitia & vigente etiamnum ejus observantia positum. Translatoris autem nomen suspectum habeo, ne temere ac mutuo acceptum a Lugdunensi ejus nominis sancti Episcopi sit.

DE SANCTIS MARTYRIBUS
LUCIO ET AMANTIO
CORNELII IN AGRO PARMENSI.
De eorum inventione & cultu.

[Commentarius]

Lucius, Martyr Cornelii, in agro Parmensi (S.)
Amantius, Martyr Cornelii in agro Parmensi(S.)

G. H.

Cornelium castrum cum oppidulo, intra Apennini montis radices, apud Parmæ fluminis ortum, ab ipsa urbe Parmensi XXV m. p. distans, [Cultus sacer apud Cornelienses,] celebrat hoc die festum SS. Lucii & Amantii Martyrum, uti ex Tabulis Ecclesiæ Parmensis, & ejus Sanctuario deducunt Ranucius Picus in Theatro Sanctorum & Beatorum urbis & diœcesis Parmensis; & Philippus Ferrarius, qui in Catalogo generali ista habet: Cornilii, in Parmensi diœcesi, Sanctorum Martyrum Lucii & Amantii, & observat in Notis hunc diem esse Inventionis corporum, non natalis, qui ignoratur; si tamen vel saltem inventionis est, & non ea solum causa assumptus, quia hujus nominis Martyres (Nividuni, ut jam vidimus, passos) Martyrologia celebrant hodie. Idem Ferrarius, in Catalogo Sanctorum Italiæ edidit, elogium ex Sanctuario Parmensi de sumptum, quod est hujusmodi.

[2] [miraculo motos, ad ecclesiam ibi fundandam,] Lucius & Amantius Martyres, quo tempore passi fuerint, incompertum est. Corpora tamen ipsorum Cornelii, oppido agri Parmensis apud Parmam flumen, reperta sunt. Cum enim Cornelienses de loco ædificandæ ecclesiæ dissiderent, tandem iis visum est, ut ibi ædificaretur, ubi duo juvenci indomiti simul juncti substitissent. Substitere autem in proximo monte, ubi corpora Sanctorum latebant. Sed & volucres certatim eo advolantes, quasi ibi effodiendum indicabant. Ubi itaque effodi cœptum est, [ubi corpora erant inventuri.] loculus cum inscriptione latentium corporum reperitur. Quæ sacra æde illis exædificata, decentiore loco recondita fuere. Sancti vero Martyres, cum miraculis in dies magis clarescerent, in Patronos a Corneliensibus accepti, in maximo honore sexta Junii, qua die ipsorum inventa sunt corpora, haberi cœperunt. Hæc Ferrarius, sed in textu, pro sexta Junii, ad quam ubique retulit, ex aliquo memoriæ lapsu scripserat Nonis Junii.

[3] In Annotatione additur, quod Martyrio coronati apud oppidum memoratum, ex antiqua Corneliensium traditione putantur. Locus enim, in quo Sancti Martyres flumen trajecere, adhuc indicatur. Ranucius Picus similem Inventionis historiam texuit, montem asserens Cocarellum dictum, & populos Terrazzanos. Alii e Cornelio ajunt agrum Pontremolensem adiri per Cossam silvam. Dubium movet Picus, [An possent censeri Martyres Nivedunenses] num hi censeri poßint Amantius & Lucius Martyres Niveduni cum aliis Sociis, quorum hodie memoria celebratur: sed non audet asserere, quod plurimi Martyres istorum nominum reperiantur. Sed jam dixi, quid mihi de hoc videatur; experientia docto, quam multis ex sola nominis identitate definitus fuerit cultus dies, absque alio respectu. Bonaventura Angelus, lib. 8 Historiæ Parmensis pag. 759, eadem de Inventione sacrorum corporum narrat, addens, castrum Cornelium, asservatione corporum SS. Lucii & Amantii Martyrum illustrius redditum, [Miraculis clarent.] ibidemque sanitates conferri ægris, & lumen cæcis. Cum vero aliqua femina solenne illorum festum non observaret, & solitum sibi opificium sumpsisset; manus ejus quadam paralysi arefacta fuit: ob quam infirmitatem recurrit ad altare Sanctis dicatum; erroremque suum confessa, a malo liberata fuit.

DE SANCTIS ITALO, ZOTICO, CAMARO SEU CAMASO, PHILIPPO, ATTALO.
MARTYRIBUS IN AFRICA.
Notitia ex Hieronymiano aliisque vetustis Martyrologiis.

[Commentarius]

Italius, Martyr in Africa (S.)
Zoricus, Martyr in Africa (S.)
Camarus seu Camasus, Martyr in Africa (S.)
Philippus, Martyr in Africa (S.)
Attalus, Martyr in Africa(S.)

G. H.

Altera hæc est turma Martyrum, quatuor Martyrologii Hieronymiani apographis inscripta, [Numerus varie scriptus.] his verbis: In Africa Italii, sive Itali; Zotici; Camari, seu Camasi; Philippi, Attali. Ms. Reginæ Sueciæ, ab Holstenio editum; In Africa natale SS. Zotici, Philippi, Camasi, cum aliis duobus, scilicet Italio, Zotico. Natalis autem solorum SS. Itali & Zotici in Africa celebratur in Mss. tam Casinensi, quam Romanis duobus, Ducis Altempsii scilicet & Cardinalis Barberini: sed in hoc scribitur Tali pro Attali. Palæstra vero certaminis omißa nominantur iidem tres in Ms. Pragensi, uti & memoria Itali sive Italii, & Philippi in Mss. Richenoviensi, Rhinoviensi, Gellonensi, Augustano, & quodam Sangallensi ac Parisiensi. Solius denique Itali, nomen apud Grevenum in Auctario Usuardi reperitur.

[2] Huc videtur referenda passio S. Philippi in Alexandria, prout legitur in Ms. Tornacensi, [An Philippus Episcopus.] pro quo passio Philippi, Alexandrini Episcopi, scribitur in Ms. Lætiensi. Sed videtur titulus Episcopi huc translatus a S. Claudio Episcopo, qui sequebatur in Tornacensi, & omissus est in Lætiensi. Si tamen alii ad Philippum Diaconum, de quo supra egimus, referre id malint, per nos licebit.

DE SANCTIS VIGINTI
MARTYRIBUS TARSI IN CILICIA.
Notitia ex Martyrologiis, & Actis S. Bonifacii Mart.

ANNO CCXC.

[Commentarius]

Viginti Martyres, Tarsi in Cilicia (SS.)

G. H.

Celebris est horum Martyrum memoria ad hunc VI Iunii in Fastis Ecclesiasticis: de quibus apud Usuardum ista leguntur: Apud Tarsum Ciliciæ, [Memoria in Fastis.] Sanctorum Martyrum viginti, temporibus Diocletiani & & Maximiani, qui per diversa supplicia glorificaverunt Deum in corporibus suis. Interponit Ado, sub Judice Simplicio; id quod sequitur suppositicius Beda, sed ad diem VIII Iunii. Addit Notkerus, ut supra in passione B. Bonifacii dictum est. Similia leguntur in pluribus Mss. & apud Bellinum, Grevenum, Maurolycum, Galesinium, aliosque, cum hodierno Martyrologio Romano. Acta martyrii S. Bonifacii varia nacti sumus, eaque illustravimus ad diem XIV Maji, in quibus præcipua primo loco sunt ex Mss. Latinis prolata: ubi sub ipsum initium dicitur ab Imperatoribus, cum divis apicibus suis, [Martyrium sub Judice Simplicio,] missus Judex atrocissimus mente, & astutus nimis, Simplicius nomine, in partes Orientis, in Tarsum civitatem, quæ est metropolis Ciliciæ provinciæ. Dein num. 5. Cum S. Bonifacius iret ad stadium, ubi sancti Martyres erant certantes, vidit eos inter tormenta positos; & quemdam eorum, suspensum capite deorsum, & ignem subtus eum stratum; [relatum ex Actis S. Bonifacii Latinis,] alium, extensum in quatuor ligna, & diutissime mactatum; alium, ungulis laceratum; alium, manus habentem abscissas; alium, stipite in collo infixum, & exaltatum in terram; alium, inclinatum ex adverso, id est, retro manus & pedes habentem, & sic fustibus a ministris cæsum… Erant enim omnes viri numero viginti. Hæc ibi. Quæ inde, sed nonnihil contracta, leguntur apud Adonem & Notkerum, ad diem quintum Iunii.

[2] Metaphrastes, in Actis martyrii ejusdem S. Bonifacii, aliquanto latius eadem exponit. [& Græcis Sim. Metaphrastis,] Vidit autem Sanctos variis affici tormentis; & unum quidem omnibus crimen objici, nempe pietatem ac veram religionem; non eosdem vero subire cruciatus, sed tam multos, ut nemo fere eodem damnaretur supplicio, etsi spiritu essent conjuncti, & ore nihilominus eadem loquerentur. Nam alius quidem pendebat capite, subter vero ignis erat substratus; alius autem erat extensus quatuor lignis; alius serra secabatur, alius discerpentium manibus comminuebatur: & illius quidem oculi effodiebantur, hujus autem manus amputabantur: & huic quidem per collum palus transactus, terræ erat affixus; illi vero manus pene circumagebantur, pedes autem contra improbe refringebantur, & utrisque sic vinctis similiter ossa conterebantur. Alium (o magnam impiorum insaniam!) licebat videre mutilatum manibus & pedibus, & humi instar globi devolutum. Sed etsi hæc paterentur viri generosi & fortes, tamquam non subirent aliquid violentum & molestum, sed perinde acsi eorum renovarentur corpora, & sustinerent quamdam in melius mutationem, sicut erat revera, lætabantur, virtute divina eis auxilium ferente, & confirmante ad certamen. Non poterat enim aliter fieri, ut humana hæc pateretur natura, idque cum gaudio; nisi superna eos manus tangeret … Martyres erant omnes viginti. Iterum num. 8, cum S. Bonifacius torqueretur calamis acutis sub ungulis manuum, & plumbo liquato in os effuso; clamavit ad sanctos Martyres, dicens: Obsecro vos servi Christi, orate pro me famulo vestro. Sancti autem Martyres, quasi ex uno ore, dixerunt: Dominus noster Jesus Christus ipse mittat Angelum suum, & eripiat te de profanissimo isto Judice, & perficiat cursum tuum velociter, & adscribat nomen tuum cum primogenitis. Amen.

[3] Baronius, in Notis ad hos Martyres viginti, ista subjungit: Cum autem ibi corpora Martyrum distraherentur pretio, eadem prædictorum viginti Martyrum corpora coëmpta, [Memoria Hippone,] translata sunt in Africam … Erat Hippone-regio celebris memoria horum Martyrum, ibique editum est præclarum illud miraculum, descriptum a S. Augustino, de civitate libro 22 cap. 8. Erat quidem senex Florentius Hipponensis noster, homo religiosus & pauper, qui sartoris se arte pascebat: casulam perdiderat, & unde sibi emeret non habebat. Ad viginti Martyres, [cum insigni miraculo,] quorum memoria apud nos est celeberrima, clara voce ut vestiretur oravit. Audierunt eum adolescentes, qui forte aderant irrisores; eumque discedentem exagitantes prosequebantur, quasi a Martyribus quinquagenos pholles, unde vestimentum emeret, petivisset. At ille tacitus ambulans, ejectum grandem piscem palpitantem vidit in littore, illumque illis faventibus atque juvantibus apprehendit, & cuidam coquo, Carchoso nomine, bene Christiano, ad coquinam conditoriam, indicans quid gestum sit, trecentis phollibus vendidit; lanam comparare inde disponens, ut uxor ejus quomodo posset, ei quo indueretur efficeret. Sed coquus conscidens piscem, annulum aureum in ventriculo ejus invenit; moxque miseratione flexus & religione perterritus, homini eum reddidit, dicens: Ecce quomodo viginti Martyres te vestierunt. Hæc S. Augustinus, & ex eo Petrus de Natalibus lib. 5 cap. 93, ubi illud applicat etiam hisce viginti Martyribus Tarsensibus; eumque secuti Maurolycus, Galesinius, & alii.

D. P.

[4] Verum inter innumeros Martyres Afros, forsan fuerunt viginti, quorum potuerit ibidem celebris fuisse memoria. Sane antiquißimum Carthaginensis Ecclesiæ Kalendarium, quod Tom. 3 Analectorum Mabilio edidit, [sed verosimiliter Afrorum.] variis anni diebus nobis notat Paßionem seu memoriam Sanctorum Timidensium, Scilitanorum, Maxulitanorum, Tuburbitanorum, Volitanorum, Vagensium, Capitanorum, Eronensium, Rubrensium, Tertullensium, Ficariensium, Cartenensium, ac denique Petrensium, nullo expresso numero, & omißis haud dubie infinitis aliis, quorum non habebatur tam specialis memoria Carthagine. Nos autem ex variis Latinis Martyrologiis, cum hodierno Romano ad XXIII Martii, proposuimus In Africa natale S. Fidelis & aliorum viginti, quorum in prædicto Carthaginensi Kalendario non potuit haberi ratio, utpote a XIII Kal. Maji usque ad XIV Kal. Martias nullos Sanctos nominanti; scriptum nempe erat pro eorum annorum aliquo, quo circa medium Aprilem celebrandum Pascha, totum Martium & bonam partem Februarii Quadragesimali observantia fecerat occupari, nullos interea Sanctos recolentibus Afris, quod etiam Mediolanensis Ecclesia hodiedum tenet.

DE SANCTIS MARTYRIBUS ROMANIS.
ARTEMIO ET CANDIDA CONIUGIBUS, AC PAULINA VIRGINE, ILLORUM FILIA.

SUB DIOCLET.

COMMENTARIUS HISTORICUS.

Artemius, Conjux, Martyr Romæ (S.)
Candida, Conjux, Martyr Romæ (S.)
Paulina filia, Martyr Romæ

AUCTORE G. H.

§. I. De eorum passione & Reliquiis in Italia.

Illustres hi Martyres Romani, a SS. Marcellino & Petro ad Christi fidem adducti, videntur cum illis die secundo Iunii martyrio coronati, licet peculiarem cultum obtineant hoc VI Iunii. [De his agitur 2 Junii in Pass. SS. Marcellini & Petri.] Acta conversionis & passionis plenius continentur in Actis prædictorum Martyrum: ex quibus sumpta compendia varia ad hunc VI Iunii habentur excusa. Nos ineditum unum damus, ex pervetusto Ms. Ultrajectino Ecclesiæ S. Salvatoris, quod est hujusmodi.

[2] Beatus Artemius, cum esset custos carceris, & clausum teneret Beatum Petrum Exorcistam in custodia, [Compendium ex Cod. Ms.] essetque ei filia unica a dæmonio vexata, nomine Paulina; B. Petri precibus mox ut sanata est, Christo pariter cum uxore Candida & eadem filia credens, a B. Marcellino Presbytero baptizatus est, omnisque domus ejus, & multi alii cum eo: ita ut, absque mulieribus, virorum fieret tricentorum numerus. Hæcque Judex Serenus audiens, B. Artemium, idolis sacrificare nolentem, cum uxore sua & filia jussit immenso pondere lapidum obrui. Cum autem ducerentur ad locum passionis, in eodem loco occurrerunt carnificibus tot Christiani, quod perterriti fugerunt: sed currentes post eos juniores de populo Dei, tenuerunt eos & custodierunt: quousque S. Marcellinus in crypta, in qua puniendi erant Sancti, Missam celebrasset. Post quæ eis dixit S. Marcellinus, Ecce in potestate nostra fuit, ut læderemus vos, & tolleremus a vobis Artemium cum uxore & filia; quod non fecimus. Quid vos ad hæc? At illi trementes in Dei homines, Artemium gladio percusserunt; Sanctam vero Candidam uxorem suam, & Paulinam filiam & virginem, per præcipitium cryptæ præcipitantes lapidibus obruerunt.

[3] Hæc ex dicto Ms. Quæ, paucis sub finem omißis, fere eadem continentur in Martyrologiis Adonis & Notkeri. [Memoria 6 Junii.] Apud Usuardum ista leguntur: Romæ Sanctorum Artemii, cum uxore sua Candida & filia Paulina: qui Artemius gladio percussus, uxor vero ejus & filia lapidibus sunt obrutæ. In hodierno Martyrologio Romano hæc ita auctius exponuntur: Romæ Sancti Artemii, cum uxore sua Candida & filia Paulina: qui Artemius ad prædicationem & miracula S. Petri Exorcistæ in Christum credens, & cum omni domo sua a S. Marcellino Presbytero baptizatus, jussu Sereni Judicis plumbatis cæsus, & gladio percussus est. Uxor vero ejus & filia in cryptam impulsæ, lapidibus ruderibusque sunt obrutæ. Similia leguntur in aliis Martyrologiis manu exaratis & typo cusis, quorum non lubet Catalogum texere. In Notis explicat Baronius, quid sit plumbatis cædi. Erat id, inquit, genus tormentorum, quasi flagellum ex funiculis, in quorum summitatibus glandes plumbeæ erant impactæ: his terga ac collum damnati hominis verberabantur. Declarat deinde eorumdem plumbatorum usum, ex Prudentio, Codice Theodosiano, Ambrosio, Ammiano, & Horatio: quæ ibidem legi possunt. Porro Commemoratio S. Artemii præscribitur in Breviario Turonensi anni MDCXXXVI.

[4] Controvertitur circa eorum Reliquias, quibus potißimum locis asserventur. Baronius, in citatis Notis, [An corporæ sint Romæ] Corpora, inquit, Artemii & Paulinæ translata reperiuntur a Sergio Juniore, in titulum Equitii, ut vetus illic posita testatur inscriptio, in marmore incisa. Est illa ecclesia dicata SS. Silvestro & Martino in Montibus: [ad S. Martini in Montibus,] quam suo Commentario illustravit Antonius Philippinus Prior Conventus Carmelitani dictæ Ecclesiæ, & pag. 77 edidit citatam a Baronio inscriptionem, quam viri eruditi censent vix esse ducentis annis antiquiorem: ostendentque aliquando, ipsam sumptam esse ex Anastasio bibliothecario in Vita Sergii secundi Pontificis, qui sedit ab anno DCCCXLVII, & dictam basilicam restauravit, atque plurima Sanctorum corpora ibidem collocavit; ubi enumeratis quatuordecim aliis subditur: pariter Artemio, Nicandro, Crescentiano Martyribus, cum quibus Beata Sotere atque Paulina, nec non Memmia, Juliana & Quirilla, Theopiste, Sophia, Virginibus atque Martyribus. Sed unde sciemus ibidem agi de Artemio Judice, & Paulina filia? cum plurimi istorum nominum potuerint esse Martyres. Inter priores quatuordecim est Asterius Martyr, cum sacratissima filia ejus. Quidni & hic conjuncti fuissent Artemius & Paulina filia; si eos Sergius atque Anastasius credidissent eosdem illos esse. Carolus Bartholomæus Piazza in Sanctuario Romano VI Junii, inquit, S. Artemius Martyr: cujus festum in S. Martino in Montibus, ubi pars ejus corporis simul cum SS. Paulina filia & Candida uxore ejus, cum ipso martyrio coronatis. Sed Candidæ, nulla fit mentio in dicta inscriptione. Partem autem corporis dixit ille, quia addit etiam festum esse in S. Pancratio, ubi magna pars corporum istorum adservatur. Octavius Pancirolius, [vel in ecclesia S. Pancratii] in Thesauro abscondito Urbis, regione 8 ecclesia 6, asserit in ecclesia S. Pancratii requiescere corpora SS. Artemii, Candidæ uxoris ejus, & Paulinæ illorum filiæ. Affirmat præterea aliquas S. Paulinæ Reliquias esse in ecclesiis sancti Spiritus in Saxia, Quatuor coronatorum, & S. Cæciliæ in Transtiberina regione. Sed quod omnes sint ejusdem sanctæ Virginis, & quidem filiæ S. Artemii, difficulter probabitur.

[5] Est notißima Placentia, urbs Italiæ Episcopalis, pro qua urbe & diœcesi habemus Officia propria, a sacra Congregatione Rituum die XXIII Martii anno MDCII approbata, ac postea sæpius recusa: in quibus ad hunc VI Iunii præscribitur Officium sub ritu duplici de SS. Artemio, Candida & Paulina Martyribus, quorum corpora in Cathedrali Ecclesia quiescunt. Lectiones duæ secundi Nocturni sumuntur ex Actis Martyrii, & sub finem ista recitantur: Quorum corpora via Aurelia, ubi una cum SS. Marcellino & Petro martyrium pertulerunt, a Christianis religiose condita, postea Placentiam delata, in æde Cathedrali pie conservantur. Petrus Maria Campi, parte 1 Historiæ Ecclesiasticæ Placentinæ lib. 12, ad an. MCXX proponit translationem horum Martyrum; &, citatis Mss. Annalibus Placentinis Pauli Leonis, asserit ea corpora, interceßione Guidonis Cardinalis, a Summo Pontifice Paschale II, aut hujus succeßore Gelasio II impetrata, atque magna cum solennitate ab Aldo Episcopo Placentino intra altare S. Iustinæ deposita, cum hac inscriptione. ✠ HIC REQVIESCŪT CORPORA SANCTOR. MARTYR. ARTHEMII, CANDIDE, ET PAVLINE, RECVNDITA MCXX. Quæ posseßionem sane antiquam indicant; &, quia conjunctim sepulta corpora, conjunctim quoque inventa translataque fuisse verosimilius est; & neque Romæ, nedum alibi locis infra dicendis, illa sic conjuncta habentur; præsumptionem in favorem Placentinorum justiorem firmant. Quin & præsumi posset trium Reliquias, quæ Bononiæ apud Servitas monstrantur, si ex uno eodemque loco sunt, Placentia fuisse allatas,

[6] Masinius quoque in Bononia perlustrata, scribit ad hunc VI Iunii, [Variæ Reliquiæ Bononiæ:] coli in ecclesia S. Mariæ Servitarum S. Artemium maritum, Candidam uxorem, & Paulinam filiam; ibique asservari brachium S. Artemii, partem cranii S. Candidæ, & digitum S. Paulinæ. Præterea S. Candidæ Martyris Costam asservari apud Sanctimoniales nominum Jesu & Mariæ, in via vulgo Galliera dicta. Item S. Candidæ Marryris aliquas Reliquias esse in Ecclesia S. Gabrielis di Ravegnana, & in ecclesia Sanctorum omnium. [item corpus alicujus S. Paulinæ.] Sed quod ea sit uxor S. Artemii unde probabimus? Denique sacrum aliquod corpus S. Paulinæ, Virginis & Martyris, asservatur in ecclesia S. Francisci, quod a Gregorio XV dono acceptum anno MDCXXII. Et hæc Paulina colitur etiam hoc VI Iunii, sicque datur occasio quælibet confundendi. Similiter tunc eadem Sancta Pragæ colitur, ob partem Capitis allatam Metropolitanæ ecclesiæ, anno MCCCLXX, uti scribit in illius Ecclesiæ Phosphoro ejus Decanus Pezzina.

§. II. Corpora & Reliquiæ alicujus S. Paulinæ, cum priori confusæ, in Hispania & Moravia.

[7] Egimus XXIX Ianuarii de B. Redicunde seu Wedigunde, Virgine Ordinis Præmonstratensis in Hispania, [Aliud in Hispania] in monasterio S. Michaelis de Treviño in diœcesi Burgensi: ubi num. 2 ista adjunximus. Asservatur hic S. Paulinæ Virginis & Martyris corpus, ex Italia cum aliis Divorum lipsanis allatum ab Antonio de Padilla e Societate Jesu, & religiosissimis his Patribus anno MDCXII, XXIII Aprilis donatum. De ea agemus VI Junii; scilicet examinaturi an posset dici Paulina filia Artemii: nunc plane arbitramur corpus alterius Paulinæ censendum. Interim Tamajus Salazar in Martyrologio Hispanico arripuit occasionem celebrandi memoriam S. Paulinæ Virginis & Martyris, adservatæ in cœnobio S. Michaëlis de Treviño; & adducto testimonio P. Ioannis Bollandi addit, liquere Translationem hujusmodi veriorem, propter recentem Auctoris speculationem: tum Acta ejus conficit, quæ inquit ex illis SS. Marcellini & Petri Martyrum ab Eginharto descriptis excerpsimus. Sunt illa Acta antiquiora: historia autem Translationis solum ab Eginhardo composita est. His non obstantibus, ut inde scriptum, [miraculis clarum,] notabilis est devotio totius illius territorii erga Sanctam; & complura, eaque præclara fiunt miracula & mirabilia, quæ Majestas divina in iis operatur, qui Sanctæ sese commendantes, ejus sanctum altare & Reliquias visitant. Quare etiam Pater F. Franciscus de Salinas, qui modo dicti cœnobii Abbatem agit, cognita hac populi erga Sanctam veneratione, pro majori gloriæ ejus incremento, collocavit corpus & Reliquias S. Paulinæ in pretiosa quadam imagine ejus, ad vivum efformata. Hæc in rescripto: quibus addo, etiam inter Reliquias Domus Professæ nostræ Ulißippone, in Prætermißis enumeratas XXV Ianuarii, haberi aliquas alicujus S. Paulinæ.

[8] Ludovicus Crasius, e nostra Flandro-Belgica Provincia missus in Bohemicam, [Aliud Olomutii in Moravia] in quadam epistola ad Ioannem Bollandum, Olomutio XVII Decembris anno MDCXXXIV ista scribit: Mitto Rev.æ V.æ Vitam SS. Cyrilli & Methodii, ex Ms. Breviario Olomucensi, editam ad diem IX Martii. Nullus hic alius in Moravia celebris, qui non alibi sit celebrior, si unam S. Paulinam Virginem & Martyrem excipiam, cujus corpus Roma missum habemus in templo nostro. [futuræ patronæ contra pestem,] Porro de hac Virgine hoc unum scribendum occurrit, quod urbem hanc a præsenti contagionis, periculo liberarit jam tertio. Cum enim domos aliquot lues invasisset, rogante Magistratu supplicatio publica, ex templo nostro per urbem instituta fuit, & circumlatæ Reliquiæ S. Paulinæ: quibus non sine pompa & publico apparatu peractis, mox extincta est lues omnis, neque ullus de illa ab eo tempore auditus est hic rumusculus. Idem Crasius Kalendis Iulii anno MDCXXXV ista scribit: Celebramus festum S. Paulinæ die sexta Junii, quo die fit aliqua ejus mentio in Martyrologio Romano, & in Vita S. Marcellini Presbyteri apud Surium. Hoc anno, propter solennitatem Corporis Christi, distulimus festum ejus usque ad XIX Junii: [magna solennitate honoratum.] quo die feriati sunt cives omnes, & Magistratus ad templum nostrum instituit processionem publicam. Procedebant puellæ totius urbis in classes certas divisæ, & varie ornatæ: occurrerunt illis quatuor scholæ nostræ inferiores, cum vario apparatu & pompa digna omnium admiratione. Pegmata varia, ut montes, throni, horti, aræ, naves, & alia hujusmodi circumferebantur &c.

D. P.

[9] Georgius Crugerius item noster, insigne opus Sacrorum (ut appellæt) pulverum Bohemiæ, Moraviæ atque Silesiæ plurium annorum studio collegerat; quod prælo dare Litomislii cœpit anno 1669, [punitis qui aliquid de cultu remiserant:] quodque per menses distinctum & Pragæ continuatum habemus usque ad Novembrim; qui solus cum Decembri imprimendus forte & componendus restabat, cum vir laboriosißimus & religiosißimus, an. 1671 paralysi correptus, IX Martii pientißime obiit. Hic ad VI Junii, ita scribit: Festum S. Paulinæ Virginis & Martyris Romanæ: cujus corpus beneficio Gregorii Papæ XV delatum est ad Patres Societatis Jesu Olomucium anno Domini MDCXXIII, quo peste consumpta fuere septem millia hominum. A quo circumlatæ sunt Reliquiæ per civitatem, continuo pestilitas vim omnem amisit: & hæc potentia toties quoties simile malum invaluit, apparuit palpabili miraculo. Uno tamen anno interrupit beneficentiam istam Paulina Sospitatrix: periere strati peste circiter decem ex eo numero hominum, qui solent maximopere accurare hujus S. Patronæ honorem. (Videtur piam aliquam Confraternitatem, Olomucii ea causa institutam, indicare Auctor) quia nempe subinde, cum ejus dies festus ageretur, nihil peculiare singulariter exhibuerunt, imo quædam hactenus adhibita prætextibus non multis omiserunt.

[10] [elegans ei lipsanotheca confecta,] Philippus Breiner, non ita pridem Viennensis Antistes, olim Joppensis Episcopus, adeoque Olomucensis Episcopi Eminentissimi Cardinalis Francisci Ditrichstenii Suffraganeus, quanti Virginis hujus sanctissimæ faceret beneficia, certa ac plane certissima, ostendit; cum ejus Lipsana, cista ex ebeno confecta, & argento quin & auro locis accommodis interstincta (quam ego vidi & perlustravi) magnis impensis utique mirifice honoravit. Addidit & lampadem, iisdem metallis spectabilem, ut olei æterni (ita tum fama ferebat, nemine contradicente) splendore, Virgo prudentissima, ad misericordiam fatalem, sive sub mortem suis Omolucensibus ferendam, [cum lampade perpetua.] maxime pestilentia grassante, pelliceretur ac impelleretur. Et servabit tenorem beneficii indulgendi imposterum; siquidem Olomucenses nonnihil de terra largiantur, qua honestum sacellum porrigatur, in quo sacræ Reliquiæ prostent ampliori venerationi. Hactenus Crugerius, cui duos ultimos qui desiderantur menses, cum necessariis ad omnes simul menses Indicibus, utinam adjiciat aliquis! Interim interrogatus nostri nunc Collegii ibidem Rector R. P. Emmanuel de Boge, utrum ejusmodi, sacellum, quale is indicat designatum, jam confectum haberetur; non solum ad quæsitum respondit; sed supradicta omnia ab origine retexens, quam potuit plenißime satisfecit hoc modo.

[11] Obsequenter communico, quantam colligere potui notitiam, [Auctor Paulinæ invocandæ Archidiaconus,] ex Archivo Collegii Olomucensis, de gratiis, quas divina bonitas operari dignata est, per Partheno-Martyrem D. Paulinam, totius Populi & Procerum acclamatione electam in urbis hujus Regiæ ac Metropolis incliti Marchionatus Patronam. Res ita habet. Anno MDCXXIII, beneficio SS. D. N. Gregorii XV, allatum fuit Roma ad Collegium Olomucense Corpus S. Paulinæ V. & M, tempore sane opportuno; quo videlicet contagio in urbe serpere cœpit. Thesaurus erat occultus, solumque amicis quibusdam indicatus. Cum igitur lues ingravesceret, Senatus solicitus, voto aliquo speciali totius Civitatis nomine Deum placare constituit. In qua deliberatione Reverendiss. D. Julius Cæsar Gimanus, ecclesie cathedralis Archidiaconus & Custos, hoc petentibus consilium suggessit, ut honorem singularem aliquem exhibeant S. Paulinæ V. M. cujus sacras Reliquias Roma recentissime allatas servari sciret apud Patres Societatis. Placuit consilium, & mox ex senatus-consulto & gratioso Rectoris collegii consensu, edictum publice, ut ex collegio in templum sacræ Reliquiæ, qua maxima possent pompa, in venerationem deferantur; ibidem concioni & reliquis divinis Officiis intersit Senatus, cum accensis cereis processionem comitatus; omnes ac singuli, expiatis prius conscientiis, divinum Epulum accedant; & siquidem Deo visum fuerit misereri Civitatis, ex patrocinio S. Partheno-Martyris, ejusdem honori sacellum in templo Societatis ex voto erigatur.

[12] [processionem instituit,] His statutis, die Octobris octava (erat Dominica) Sacerdotes Collegii, qui a Confessionibus populi excipiendis vacabant, in sacris vestibus, Clerus linteatus, in publicum processere (Reverendiss. Archidiacono totum negotiū administrante) ad aream Collegii, in qua Oratorium, ex pretiosis aulæis constructum, sacrum pignus servabat: quo pro more adorato, & recitata a Reverendiss. Pontifice Collecta, in levatione sacrarum Reliquiarū præscripta, Sacerdotes quatuor sacrum corpus in humeros susceperunt sub umbraculo, quod Primores de Senatu gestabant, circumlucentibus undique facibus & luminaribus, & præcinente choro hymnum, cujus initium, Jesu corona Virginum. Toto vero Officii tempore, duodecim delecti ex omni civium numero, prægrandes cereos sustentabant ante ipsam aram Thaumaturgæ. [sub qua levata civitas fuit:] Et protracta fuit solennitas per Octavam integram, quotidie ad Sacra solennia Consulibus præsentibus. Octava die peracta, pro qua etiam civium plerique spontaneum jejunium indixerant, statim notatum est contagionem remittere: sic ut pharmacopæus, homo a fide orthodoxa alienus, palam edixerit; se non habuisse tantum laboris in pharmacis apparandis, a quo apud Jesuitas supplicatio illa peracta fuisset.

[13] Ab eo tempore, in aliis etiam morbis, præsentem S. Paulinæ opem eodem anno, contestata est, Uxor Consularis, [sanatur Consul contusus caput,] cujus maritus ex gravi casu Caput eum in modum concusserat, ut nec satis articulatas amplius voces, nec satis cohærentes loqui poscet; nihilque proficientibus Medicis bona Matrona S. Paulinæ patrocinium procuravit, hoc modo. Centum florenos distribuit in pauperes studiosos, qui suis temporibus ante aram Dive preces funderent, & simulvastæ molis cereo accenso, statim impetravit, ut maritus utrumque posset, & sine impedimento linguæ, & sensu integro, perfecte loqui. Eodem anno & die Sacerdos ex Societate, gemina febri sat longo tempore emaciatus, cum ex lampade S. Paulinæ bibisset; [pelluntur febres oleo lampadis.] prima quidem die nihil febrile amplius passus est: bibit & altera, non minori animi sui devotione, & geminam febrim felicissime superavit. Jamque in consuetudinem abiit, ut quoties ex indigenis persona aliqua a febribus corripitur, ad hanc lampadem confluant, velut ad guttam jugiter manantem. Nec annus est, quod numerata sint sex millia septingenti, qui per decursum anni MDCXCII, ex hac lampade sanitatem biberunt: ex quibus laudandi singulariter quingenti & triginta, qui redeuntes Deo gloriam dederunt & Sanctæ, beneficium contestati.

[14] [Viennensis Episcopus inter latrones servatur:] Anno MDCXXXIX Philippus Fridericus Breuner, Capituli prædicti Decanus & Suffraganeus, & post intervallum Princeps & Episcopus Viennensis, Thecam novam Reliquiariam instar Mausolæi ex ligno pretioso, argento divite, & compluribus ejusdem pretii statuis ac crystallo mundissima relucentem, æstimatamque amplius nongentis florenis, in ornatum obtulit, suo tamen maximo proventu & commodo. Cum enim jam nominatus Episcopus Vienna rediret Olomucium, audacissimi hominum, sceleratus grassatorum manipulus, Principem invadit: rheda, qua vehebatur, a fronte & tergo repetitis scloporum ictibus impetitur, nemine læso: ex furentibus unus, dum manualem sclopum ipsi pectori Principis intentat, ab accurrente fideli famulo opportune cæsus, in terram sternitur, vita Principis salva. Vehebat insuper supellectilem & divitem & pretiosam, jamque in eam harpyiæ fœdos ungues injecerant, sed minimo damno. Præcipuam sospitatricem suam in tam gravi periculo, contestatus est fuisse S. Paulinam. Ut primum enim Olomucium advenit, gratias quas debuit, [punitur fabricam disturbare ausus,] ante aram & sacras Reliquias humiliter prostratus, deposuit. Plura ejusdem generis beneficia recensentur eodem anno. Dum autem locus apparatur pro novo Sacello, templo Societatis adjungendo, quia forte salutati non fuerant quos præscire rem oportebat, fossas, quas fundamentis ponendis operæ jam aperuerant, ex condicto vicini simul omnes per suos nocturno tempore iterum terra implent. Interim accidit ut ille ipse qui ad impediendum hunc sanctum laborem vicarius pro aliis constitutus fuerat, eodem anno, & ipso festo S. Paulinæ, fossæ illatus sit.

[15] [Instauraturan. 1634 supplicatio.] Præmittere oportebat observatione dignissimum eventum. Dum enim anno MDCXXXIV rursus infesta per Moraviam lues late grassaretur; civitatem quidem interiorem non attigit, in præurbium tamen, quod communi voce Urbem-veterem vocant, ubi & cathedralis ecclesia & Canonicorum residentiæ sunt, latenter irrepserat: & quidem observatum fuit, quod illos præcipue vicos & fora, per quæ supplicatio illa solennis ante annos undecim non processerat. Hujus negligentiæ ne pœnam darent, Prælati nutu ad Rectorem Collegii preces suas convertunt; quibus supplicationem instaurari petunt, non inferiore pompa, & suis sumptibus. Et vero solennissimo prorsus ordine id egerunt, convocata tota nobilitate; [& pestis pellitur:] quam in ornatu suo secuti Prælati, cum reliquis Canonicis & Vicariis, alta voce invocantes patrocinium S. Paulinæ, consueta formula, S. Paulina ora pro nobis. Qua humili comprecatione sic expurgarunt aërem ab omni specie luis, ut simul & periculum & metus evanuerit. Contestati sunt beneficium appensa argentea & perpetuum arsura lampade. Et vero quoties deinceps misera patria flagello contagionis percussa fuit, præsens semper remedium habuit urbs Regia Olomucensis in patrocinio S. Paulinæ.

[16] [sanatur tabes ignota,] Anno MDCXXXVI persona quedam tabe, prorsus, medicis incognita, non solum deffluebat fœdum in modum, sed insuper convulsione adeo vehementi agebatur, ut crederetur hospitium esse obsessoris dæmonis. Facto autem ad D. Paulinam voto, & degustata ex lampade ejusdem aqua frigida, sic conquievit, ut neque a tabe fluente, neque ab impetu convellente aliud deinceps passa sit. Cum vero sub finem anni MDCLXXIX & per insequentem LXXX, fere omnes Regni Bohemiæ, & adjunctarum Coronæ illi Provinciarum urbes & oppida, rursus miserabili strage a lue communi depopularentur; Olomucium velut ad asylum translatum Bruna Tribunal Regium cum potissima nobilitate, [civitas a vulgata peste servatur.] Sanctam Paulinam præcipuo quidem cultu venerati sunt, sed speciali simul felicitate; mansit enim sub Virgineo patrocinio intacta omnino urbs ista, privilegio quo vix alia urbium gavisa est. Ideo etiam utroque anno instauratæ sunt supplicationes, cum augmento semper & solennitatis & devotionis.

[17] Tot jam beneficiis onerata Civitas, ut fidem suam aliqua ex parte exolveret, quingentos florenos Rectori Collegii obtulit at censum, pro ampliore aliquando Sacello extruendo, locandos. Quod & factum. [Festum Dominica 4 post Pentecosten.] Interea tamen aliud sacellum ejusdem honori instructum, cum nova ara, & appensis circumquaque per omnia latera aulæis, sive cortinulis. Dies hujus Sanctæ, ex determinatione Reverendiss. ac Celsiss. Principis Episcopi Olomucensis, solennissime celebratur Dominica quarta post Pentecosten. Primo mane deducitur ex prima urbis Parochiali ecclesia solennis supplicatio, comitante Magistratu cum Primoribus Populi, ad templum Societatis, densissimo semper comitatu, scholis inferioribus omnibus procedentibus. A meridie eadem die habetur Catechismus Generalis, & publicantur Indulgentiæ, quas S. Mem. Pontifex Gregorius XV Catechismo illi benignissime contulit. Hactenus Epistola, data Olomucii XXI Novembris MDCXCIII.

§. III. Alterius S. Artemii corpus Ipris in Flandria, alibi Reliquiæ.

[18] Quemadmodum Olomucenses nostri allatum ad se Roma alicujus S. Paulinæ corpus sumpserunt hoc die venerandum, quo nomen istud reperiebant in Romano Martyrologio, nihil interim statuentes de filia S. Artemii, [Ipris in Flandria, est corpus alicujus S. Artemii:] cujus solius proprius hic dies est; sic etiam nostri Iprenses in Flandria faciendum sibi censuerunt, cum de alio ejusdem nominis Martyre ex Romanis cryptis similiter accepto, dubitationem suam P. Bollando proposuissent per P. Carolum de Breuil, virum inter nos prudentia & eruditione clarum, hoc modo scribentem. P. Marcus Vanden Tympel cum anno MDCXXIII Romæ ageret, varias Sanctorum Reliquias obtinuit, quas deinde in Belgium detulit, ac per varia Provinciæ Collegia distribuit. Iprensi dedit corpus S. Artemii Martyris, cujus celebratio per annos plures dilata fuit, ut majori solennitate in nova æde peragi posset. Id modo cum cogitemus, occurrunt aliqua in quibus lucem a R. V. nobis dari petimus. Quæritur igitur, quis sit ille S. Artemius? An ille cujus mentio fit in Martyrologio Romano VI Junii? Favet in primis locus in quo passus est: nam alius qui XX Octobris celebratur, Antiochiæ martyrium subiit. Præterea, capsula cui corpus inclusum est, Roma a P. Marco allata fuit, uti patet ex patentibus literis Vicariatus Iprensis in hæc verba: R. P. M. Vanden Tempel … exhibens nobis cistulam quamdam longitudinis sesqui pedis & latitudinis unius palmi, [de quo requisitus Bollandus, patrisne S. Paulinæ,] in qua continebantur in primis anterior pars capitis, cum viginti quatuor partibus notabilibus… S. Artemii &c: quæ omnia cistulæ nostræ conveniunt. Illi porro intus affixa est schedula pergamenea in hæc verba, S. Artemii sexta Junii. Probabile autem est inscriptionem hanc cum capsula Roma allatam, aut a P. Marco additam, qui Romæ præsens intellexerit quo die Martyr hic passus fuerit. Neque videtur hæc inscriptio ab aliquo temerarie apposita, cum capsula jam ab anno MDCXXVIII, quo Ipris fuit, in cubiculo Rectoris clausa asservata fuerit: nec etiam probabile est ab aliquo Rectore positam sine certis indiciis.

[19] Hoc igitur supposito, quod inscriptio Romæ, aut hic a P. Marco ex Romanorum relatione addita sit, non male colligitur esse corpus S. Artemii, cujus meminit Martyrologium Romanum. Contra vero quod Artemius noster non sit is de quo agitur hoc loco, sed forsan alius incognitus; facere videtur, quod dicat Baronius translatum fuisse illius corpus in titulum Equitii, [an potius alterius esse censeret?] ut vetus illic posita testatur inscriptio: de nostro vero asserit Fabricius Vallatus Notarius Romanus: illud anno MDCVI, cum aliis Sanctorum Reliquiis quos nominat, se vidente ac præsente ex cœmeteriis Urbis & ex eorum sepulcris extracta fuisse. Quæ verba clarius a P. Marco explicari videntur, dum ait in sua attestatione; Corpus S. Artemii Martyris, ex cœmeterio Priscillæ Via Salaria. Videtne R. V. modum, cœmeterium Priscillæ, & Titulum Equitii inter se combinandi? Commendo R. V. lucem in hac re nobis dare velit, ac judicium suum de ea perscribere. Quod si in hanc sententiam veniat, illud esse corpus S. Artemii de quo quærimus, curet nobis describi quidquid de illo habet: possemus enim, ad excitandam populi pietatem breve aliquod scriptum in lucem dare. Peto ad hæc ut quam fieri poterit citissime respondere velit. Si enim lucem accipiamus, ut credamus illum esse Artemium quem esse vellemus, celebrabimus eum illius festo proximo mense. Respondit Bollandus, alterius videri: ejusque judicio putamus acquievisse Iprenses nostros, quippe quos non accepimus aliquid eorum evulgasse, quæ alias meditabantur. Quia tamen necdum nobis tunc inciderat suadere, quod postea simili in casu aliis suasimus, [alterius videri rescripsit.] semperque deinceps suadebimus, ut anniversario ejusmodi Sanctorum cultui assumatur dies, quo nullus ejus nominis Sanctus Martyrologio Romano invenitur adscriptus, ad vitandum confusionem, alias fere inevitabilem; factum est ut dies VI Iunii assumeretur; unde in Catalogo Reliquiarum, Ipris in Collegio Societatis Iesu asservatarum, de S. Artemio sic legitur: In arca holoserico rubro vestita corpus S. Artemii Martyris; cujus festum celebratur sexta Junii, datum ab adm. R. P. Mutio Vitellesco, anno MDCXXXVIII, quod attulit Roma P. Marcus vanden Tempel. Hæc ibi, cum quibus missa nobis est Approbatio per Vicarios Episcopales vacante Sede data hoc tenore.

[20] Vicarii generales Episcopatus Iprensis, Sede vacante: [ex approbatione Vicariorum Iprensium] omnibus has visuris salutem in Domino. Notum facimus & attestamur, quod die datæ præsentium, coram nobis in Palatio Episcopali, præsentibus ibidem RR. ac VV. DD. Francisco Fentin J. U. L. Pœnitentiario; Joanne Cervio, S. T. L. Antonio Hantsamo, S. T. B. F; Jacobo Heldewijck, J. U. L. Philippo Savate & Antonio Sandero, S. T. LL. Canonicis Ecclesiæ Cathedralis Iprensis; comparuit R. P. Marcus Tempelius, alias vanden Tempel, Presbyter Societatis Jesu, quondam superior Missionis Hollandicæ, qui jam a quatuor circiter annis Roma rediit; exhibens cistulam quamdam, longitudinis sexqui pedis, & latitudinis unius palmi; in qua continebantur imprimis, anterior pars capitis, cum viginti quatuor partibus notabilibus, & plurimis minoribus; cum litteris tenoris sequentis: Die XIX Aprilis MDCXXIII Romæ fidem facio ego, Notarius publicus Apostolicus infrascriptus, qualiter de anno MDCVI per D. Antonium Corbium, ex pluribus cœmeteriis urbis fuerunt extractæ multæ Sanctorum & Sanctarum Reliquiæ, in vim facultatum Apostolicarum, a Paulo Papa V fel. rec. concessarum eximio D. Joanni Fernandez Pacheco Marchioni Villenæ, [allegantium litteras Romanas de istis,] tunc pro regia Majestate Catholica apud eumdem Pontificem Oratori &c. sub data Romæ apud S. Petrum die quinta Septembris MDCVI: quæ facultates fuerunt registratæ in officio D. Fulnii Passarini, tunc Notarii tribunalis Illustriss. D. Cardinalis Vicarii &c. quarum Reliquiarum per dictum Antonium extractarum nonnullæ ab eodem datæ sunt adm. R. P. Marco Tempelio; videlicet corpora SS. Agapiti Diaconi, Magni Subdiaconi, Artemii & Agapii Martyrum, præterea frustula quædam SS. Pontiani, Paulini, Quirini, Herculani, Serviliani, Venusti, Peregrini, Innocentii Subdiaconi, Cyrini, Fortunati, Symphoriani, Tertullini Presbyteri, Maximi, Firmi, Felicissimi, Vincentii Martyrum, & S. Priscillæ Virg. & Mart. Quæ sanctorum Reliquiæ, cum facultate prædicta, ex cœmeteriis Urbis extractæ fuerunt ex eorum sepulcris, me Notario præsente & respiciente &c. & in fidem requisitus præsens testimonium feci, subscripsi, & meo signo signavi. Inferius erat.

[21] Et quia ego Matthæus Sarcius Romanus rogatus fui; [& aliis Reliquiis, P. Marco Tempelio Romæ datis.] ideo hanc fidem subscripsi, & meo signo signavi in fidem &c. & signatum erat hoc fere modo. M. SR. & in margine erat quoddam manuale signum. Inferius erat adhuc sic: Almæ urbis Conservatores &c. D. Matthæum Sorcium supra scriptum publicum esse, fidelemque Notarium, suisque scripturis semper & ubique fidem adhiberi, testamur; & ideo præsentes fieri jussimus, nostro sigillo vallatas. Datum die XXII Aprilis MDCXXIII &c. & signatum erat Fabritius Vallatus Secret. Quam quidem cistulam idem R. P. Marcus declaravit in fide Sacerdotis se Roma attulisse, & inclusas Reliquias cum aliis, in supradictis litteris contentis, se accepisse asseruit, juxta easdem litteras, dono ab Antonio Corbo; qui illas extraxit ex diversis cœmeteriis, ut patet ex prædictis litteris; declarans se easdem Reliquias, in dicta cistula contentas (quæ sunt S. Artemii Mart.) juxta facultatem sibi factam a suis Superioribus, dono dedisse & dare collegio Societatis Jesu Ipris. Et eodem die comparuit etiam R. P. Nicolaus Romæus, Rector ejusdem Collegii, petens recenseri & approbari prædictas Reliquias, juxta facultatem sibi factam a suo Superiore. Nos itaque Vicarii Generales prædicti, deliberatione habita, de consensu præfatorum DD. Canonicorum, declaravimus Reliquias suprascriptas, corporis S. Artemii Martyris, pro genuinis, & veris habendas esse, easque approbandas; prout declaramus & approbamus per præsentes; permittentes ut in diœcesi Iprensi, cultui publico exponantur. In cujus rei fidem has subsignari & sigillo nostro communiri fecimus. Actum Ipris, die septima Augusti anno Domini millesimo sexcentesimo vigesimo octavo. Inferius habetur, de Mandato prædd. Dominorum C. Cocx Rythovius loco Secret. & sigillatum est sigillo appendenti de cera rubra.

[22] [Pars cranii alicujus S. Artemii Antverpiæ.] Quod consilium Iprensibus Bollandus dedit, nobis ipsis sumeremus Antuerpiæ, si, quam habemus S. Artemii alicujus Reliquiam, velut Romani Martyris Roma acceptam, tam notabilis esset, ut ejus causa posset Officium celebrari. Est illa cum aliis ejusdem generis pluribus imposita uni Lipsanothecarum albarum, auro argentoque & opere phrygio perpulchre ornatarum, cui inscriptus titulus, Martyrum non Pontificum. De ea litteræ testimoniales anno MDCXL, sub sigillo Cardinalis S. Onuphrii datæ, asserunt, ipsam de Cranio S. Artemii Mart. esse, cum aliis pluribus extractis ex cœmeterio S. Callisti, atque inter alias aliorum Martyrum indidem extractorum partes, ab Illustriss. ac Reverendiss. Ioanne Baptista Altierio, Cardinalis Vicarii in alma Urbe Vicesgerente, donatam R. P. Ignatio Rochetto Societatis nostræ; qui ipsam, adjunctasque particulas tredecim, sub suo quamque nomine, consignaverit P. Guilielmo du Loroy: hic vero misit R. P. Andreæ Iudoci, tunc Collegii Lovaniensis Rectori, per quem denique ad Domus hujus Professæ sacristiam pervenerunt, & eo quem supra diximus modo reverenter servantur.

DE SANCTO GELASIO,
MARTYRE APUD GRÆCOS.
Ex illorum Synaxariis Mss.

[Commentarius]

Gelasius, Martyr apud Græcos(S.)

G. H.

Memoriam S. Gelasii Martyris reperimus in Synaxariis Mss. Græcis, Parisiis in Bibliotheca Cardinalis Mazarini, & Divione in Collegio Societatis Iesu apud Petrum Franc. Chiffletium, atque ex hisce descripsimus Elogium, Οὕτος ὁ μακάριος Μάρτυς τοῦ Χριστοῦ Γελάσιος, διωγμοῦ καταλαβόντος κατὰ τῶν Χριστιανῶν, ζήλῳ θείῳ ἄνωθεν πυρωθεὶς, διέμεινε τὴν οὐσίαν αὐτοῦ τοῖς πτωχοῖς ἅπασαν· καὶ ἀμφιασάμενος λευκὴν στολὴν, ἔδραμε πρὸς τοὺς ἁγίους Μάρτυρας· καὶ εὑρὼν αὐτοὺς ἐν διαφόροις κολάσεσι τιμωρουμένους κατησπάσατο, ὑπαλείφων, καὶ τὰς τούτων εὐχὰς αἰτούμενος. Κρατήσαντες δὲ τοῦτον οἱ φονεῖς, τῷ Ἄρχοντι παρέστησαν· ὃς καὶ ἀνακριθεὶς, καὶ τὸν Χριστὸν ὁμολογήσας Θεὸν ἀληθινὸν, τὰ δὲ εἴδωλα, κωφὰ καὶ αναίσθητα, ὡς εὐτελὴ παραρᾶτο· μικρὸν δὲ μαστιχθεὶς ἐτμήθη τὴν κεφαλήν. Quæ sic Latine sonant: Beatus hic Martyr Christi Gelasius, persecutione contra Christianos invalescente, accensus cælitus zelo divino, universas suas possessiones in pauperes distribuit: & assumpta veste candida, accurrit ad sanctos Martyres: eosque intuitus diversis tormentis cruciatos amplectebatur, jungebatque atque preces eorum expetebat. Verum ab apparitoribus comprehensus, ad Præsidem deductus est; & in quæstionem ductus, Christum quidem verum Deum est confessus; idola vero muta & destructibilia, ut contemptibilia despiciebat. Quare ei aliquantum verberato caput abscissum est.

DE SANCTIMONIALIBUS HABESSINIS,
SS. BAZALOTA ET EUPHEMIA.
Earum cultus in Hagiologio gentis merrico.

SEC. IV.

[Commentarius]

Bazalota, Monacha apud Habessinos (S.)
Euphemia, Monacha apud Habessinos(S.)

D. P.

Postquam S. Frumentii opera, ætate S. Athanasii Patriarchæ Alexandrini, constituta apud Habeßinos Christi fides est; plurimi ad eos ex Ægypto Monachi penetrarunt; [S. Michaelis monachi,] quorum præcipui septem nominantur a Iobo Ludolfo Hist. Æthiop. lib. 3 cap. 3, mutato plerique apud illos nomine. Sic primus eorum Michael, Aragawi, id est, Senex ab ipsis dicitur, & in Hagiologio metrico ad XIV mensis Octobris, qui nobis XI dies esset, sic invocatur: Salutem Michaeli, qui nominatus fuit Aragawi: quoniam vita ejus fuit sapientia, & mors prudentia: cum eo fuit trinus & unus in essentia Deus,

[2] Hujus Michaelis soror mihi videtur fuisse, quæ ad hunc diem in eodem Hagiologio sic invocatur: [soror Bazalota] Salutem tibi Bazalota, genuina soror Michaelis Sacerdotis. Serva me Christe, pro gloria illius vinculum ferreum tolerantis; meque inopem libera a compedibus validissimi Sathanæ. Conjectura nostra in hoc fundatur, quod sicut, Presbyter, vox est Græcis, non tantum ordinis, [in regione Tigra videtur vixisse.] sed etiam ætatis significativa; ita potuerit obrepsisse vel Poëtæ vel ejus Interpreti, ut pro Sene scriberet Sacerdotem: quamquam & Monachum eumdem & Sacerdotem fuisse, nihil prohibet. Interim non ex vano Monacham eam dixisse mihi videor, quæ a vinculo ferreo, quo ipsa se pro Dei amore constrixit, laudata invenitur. Locum asceseos ejusmodi possumus credere fuisse Tigram; ubi septem illos potißimum substitisse, suaque sacella habere, docet Lodolfus. Est autem ea regio inter Tacazam fluvium (aliis perperam Lagazi) & Marerubrum, infra decimum a circulo æquinoctiali gradum.

[3] Huic Sanctæ adjungimus aliam, æque (ut conjectamus) Habeßinam, si non origine, saltem incolatu; prius etiam laudatam quam illa. Ea est S. Euphemia, [Euphemia S. Michaeli Archang. devotissima obiit:] devotißima S. Michaeli Archangelo, a cujus festivißima invocatione diei hujus Ode inchoatur; & mox per secundam Strophen appellatur ipsa hisce verbis: Salutem dico Euphemiæ, quæ vicit Satanam, sibi voce subdola resistentem: & Michaelis effigiem fronti suæ applicans, ab hujus vitæ molestiis ad æternam requiem, sicut optaverat, hodie emigravit. Alias duas Euphemias invocat idem Poëta: unam VI Maji, bestiæ morsu necatam; [hujus & alterius Acta optantur.] quæ est Celebris Megalo-Martyr Chalcedonensis, de qua agendum nobis XVI Septembris; alteram, crucifixam & igne exustam, XI Iulii, de qua plura discere exoptamus; nec non & primo nominatæ Acta, si qua extant, ex Habeßia accipere.

DE SANCTO VINCENTIO,
EPISCOPO TEATINO IN APRUTIO.
Notitia ex Kalendario istius Ecclesiæ. Translatio corporis Magdeburgum & inde Wratislaviam.

[Commentarius]

Vicentius, Episcopus Theatinus in Aprutio(S.)

AUCTORE D. P.

Teate antiquum, tribus libris illustratum, dedit Romanis typis, anno MDCLI, Lucius Camarra; totidem libris etiam Teate sacrum dare pollicitus; ubi libri 2 caput 2 inscriberetur, de Episcopis sanctis Ecclesiæ Teatinæ. [Dum expectatur Lucii Camarræ Teate sacrum] Hoc, Auctoris eruditi & accurati opus secundum, lucemne viderit, an visurum sit, dum solicitius quæro (quærens autem intellexi denique, numquam prodiisse) in manus venit ejusdem argumenti Scriptor alius, Hieronymus Nicolinus, utrumque argumentum tribus libris Italice complexus, vulgatis Neapoli anno MDCLVII; sed absque ulla mentione Camarræ, cujus nullam Hieronymo adfuisse notitiam, ex Dedicatoria intelligitur; qua commendat operam, patriæ suæ a se positam ea in re, de qua scribere nemini eatenus incidit cogitatio. Liber Secundus de Episcopis agit, tertius de locis in urbe ac diœcesi sacris. In secundo autem, post explicata septem Capitibus Acta S. Justini, primi Episcopi atque Patroni (cujus mortui I Ianuarii festum nunc agitur XIV ejusdem) inter hunc & S. Quintum, Concilio Romano anni D subscriptum, decem nomina recenset Nicolinus, suis quæque notata diebus, tamquam Episcoporum Theatinorum, quorum omnis notitia unice habeatur ex illius Ecclesiæ Kalendario antiquo; in iisque est S. Vincentius, ad VI Junii.

[2] Ejusmodi singularium Ecclesiarium Kalendaria; præsertim vetusta, quale istud est, magnum merito pondus habent apud eos, qui intelligunt, certißimum inde testimonium peti cultus, ab immemorabili instituti. [dantur ex kalendario. per Hier. Nicolinum Italice allegato,] Quia tamen hoc die colitur S. Vincentius Mevaniensis Episcopus, vehementer suspicarer hunc diem electum ob synonymiam, si idem in aliis ibidem nominatis paßim factum viderem. Sed cum aliud omnino fiat in ceteris fere omnibus; hunc diem Theatino æque proprium esse ac Mevaniensi, inducor ut credam. Non explicat quidem Nicolinus, utrum, in Kalendario illo, nominibus singulis addatur titulus Episcopi Theatini; nihilominus, ita ibi reperisse se ipsa res indicat, cum ut, tales eos profert. Quin etiam illum quo ipsos recenset ordinem, qui neque Alphabetum neque Kalendarium sequitur, debuit vel junctum nominibus reperisse, vel ipsa nomina secundum illum seorsim descripta: in quo cum varii sint hactenus a nobis præteriti, placet eos eodem ordine, cum addito cuique die, hic nominare. Sunt ergo.

[3] S. Flavianus XXIV Novembris, cujus corpus in ecclesia S. Iustini jacet sub proprio altari; [Episcoporum veterum nomina X,] ita ut nequeat cum S. Flaviano Antiocheno confundi, licet hic requiescat in Iulia-nova Theatinæ diœcesis, illuc Antiochia advectus a Galla Placidia Imperatrice.

S. Syrus, XV Maji, cui Synonymus Genuensis Episcopus, colitur VI Iulii. S. Sampson, XXVII Julii: quo nomine nullum alium novit Italia, Gallia Dolensem Episcopum, die sequenti XXVIII.

S. Zeno, VI Augusti; utique diversißimus, a Veronensi, de quo egimus XII Aprilis.

S. Pamphilus, VII Septembris; quo die etiam Capua habet Synonymum.

S. Leo, XIII Martii. Plures Sanctos Leones Episcopos, etiam Romanos, Italia novit, nullum tamen tali die: uti neque occurrit alius ullus

S. Severinus, pro XXI Aprilis; neque S. Germanus, pro XXIX Octobris.

Istis succedit jam nominatus S. Vincentius, cujus causa hæc attigimus; ac deinde S. Urbanus, XXIII Novembris, cujus corpus Bucchianici, a Petro Salpenso Præsule, anno MCCXLIII, sub altari collocatum fuisse, citius credetur; quam quod corpus S. Urbani Papæ Romani, de quo egimus XXV Maji, istuc translatum fuerit, licet ita vulgus opinetur.

[4] Sed quid tandem de S. Vincentio, cujus occasione hæc protulimus? [quorum penultimus S. Vincentius:] Hactenus omnino nihil, præter nudam nominis notitiam ex Kalendario præcitato. Proderit tamen ista deduxisse; tum ut vel in sequentium mensium decursu, vel in jam nobis præteritorum Supplemento, huc remitti lector poßit, quoties nomina istæc, suis quæque diebus inter Prætermissos commemoranda occurrent; tum ut occasio detur Teatinarum rerum curiosis, & aliquid forsitan distinctioris memoriæ ex puteo vetustatis eruturis, supplendi defectum insufficientiæ nostræ; & quæ insuper repererit suggerendi nobis, nequaquam ingrato silentio obruturis nomen ejus per quem profecerimus. Interim fortaßis prodibit Lucii Camarræ Teate sacrum; &, si nihil aliud, originaria saltem Kalendarii præcitati verba dabit; circa quæ securius versabitur meditatio nostra, quam circa eadem verba in aliam linguam traducta.

[5] Interim paranti Norbertina Analecta pro hoc ipso die, [cujus Reliquiæ an. 1145,] præ manibus sumendum fuit Magdeburgense Chronicon, seculo XIII in membranis exaratum & perlustrandum diligentius. Ibi ad annum MCXLV, qui Conrado annus Regni, VIII; Imperii, VI; Friderici autem Archiepiscopi, IV fuit; quo ille in Natali Domini, annum Germanis tunc inchoante, Magdeburgum venit ipsum celebraturus, & Curiam seu Comitia Principum habuit, sic lego: Intererat quoque eidem Curiæ quidam Princeps Poloniæ, nomine Petrus, Christianæ religionis sectator devotissimus, qui ad propagandum sub suo Principatu Catholicæ religionis cultum, a jam dicto Episcopo aliquid de Sanctorum Reliquiis munus sibi impendi petiit, & per Regis interventum impetravit. Communi enim consensu, tam Episcopi quam Canonicorum, donata est magna pars Reliquiarum S. Vincentii, Episcopi & Confessoris, verosimiliter ab Otthone primo, Archiepiscopatus istius, imo & civitatis fundatore, ex Italia cum aliis Reliquiis de quibus constat, allati.

[6] Translatum est autem idem donum, maximo luctu civium, a Parthenopoli, VIIII Kalend. Junii, qui erat dies Ascensionis Domini (nam Pascha celebratum tunc fuerat XV Aprilis) perductum vero ad locum destinatum VIII Idus Junii, [Magdeburgi translatio in Poloniam,] qui est dies natalis ejus; & summa cum devotione præfati Petri susceptum; adeo ut primum omnes potestatis suæ captivos resolveret, & sic coadunatis terræ illius Primatibus decenter occurreret. Latores quoque magnifice redonatos, transmissis & Episcopo donariis, honestissime ad propria remisit. Quod autem ipse Sanctus hanc sui translationem adamavit, illic crebris miraculis usque ad præsens innotescit.

[7] Mathias de Michovia, rerum Polonicarum lib. 3 cap. 14, cum narrasset, quomodo Dux Poloniæ Boleslaus moverit in Daciam, contra Henricum qui Regem Abelem fratrem suum occiderat, [ad Comitem Petrum,] accepto secum Petro de Dacia, qui postea dictus est Piotrek magnus Comes de Skrzin; addit: Iste est Petrus, cui ob merita, dexteritatem, & fidem ejus, contulit Boleslaus Comitatum in Skrzin cum aliis multis possessionibus, in uxorem eidem dando Mariam Principem Russiæ, Germanam Jaroslai Ducis Wlodomiriensis. [77 ecclesiarum fundatorem] Iste est qui in Polonia extruxit septuaginta septem ecclesias, lapide secto & dolato. Iste est qui duo monasteria construxit & dotavit, unum Sanctimonialium Ordinis Præmonstratensis, in villa Chalinc Wladislaviensis diœcesis, quod successu temporis transtulit, propter uberius solum, in oppidum Strzelno, ejusdem diœcesis Wratislaviensis; aliud monasterium extra muros Wratislaviæ ad S. Vincentium, quod abunde dotavit, [& monasterii S. Vincentii Vratislaviæ:] & Fratres Præmonstratenses, noviter propagatos, introduxit. Iste pro insigni gessit, in campo albo figuram similem litteræ capitali K, in parte anteriori tres tracturas habentem, ad similitudinem ; supra galeam vero Cygnum gerebat. Nunc autem ejusce generationis Nobiles Poloni, Cygnum dumtaxat pro armis ferunt. Alia præclara facinora & exitus mortis hujus Comitis, postea dicentur.

[8] Capite 17 libri 3 idem Mathias, narrata morte Ducis Boleslai obita anno MCXL & electione Vladislai, [qui lingua oculisque postea privatus] ejusque in fratres molitionibus, ad eos privandos aßignata cuique a patre portione dominii; dicit quod Petrus, Comes magnus de Skrzin, sæpenumero abducens honestis persuasionibus Vladislaum, ne in propria viscera ageret, neque fratres suos exheredaret. Dux autem tum illa causa, tum stimulatus ab uxore, jocoso quodam Petri ad ipsum jocantem responso, acrius commota; commisit Militi Dolysz, Ducissæ caro, quem idem jocus videbatur sugillare impuri cum illa commercii, ut Petrum Comitem occulte ad pœnam raperet. Visa itaque opportunitate, quod Petrus filiam suam tradebat Jaxæ Duci Zarbiæ in Vratislavia, & hastarum ludos prœmio proposito victoribus promiserat; [sine iis vidisse & locutus dicitur,] tamquam ad ludum hastarum cum frequentibus supplicibus Dolycsz supervenit, & raptum Petrum Duci Vladislao obtulit vinctum. Qui, instante truculenta & implacabili muliere, lingua excisa & oculis effossis visu privatus est. Ajunt tamen historici Polonorum, toto quinquennio quo supervixit præfatus Petrus, miraculose & loquelam & visum rehabuisse. Mortuus (anno MCXLIX, ut mox ostendam) relatus est in Vratislaviam, & in medio chori S. Vincentii extra muros Vratislavienses Ordinis Præmonstratensis tumulatus. Postea conjux ejus adjecta est cineribus ipsius, de quibus hujusmodi rhythmi ad tumulum dictati videntur.

Hic situs est Petrus, Maria conjuge fretus,
Marmore splendente, Patre Guilielmo peragente.

[9] Is Petrus, ut fertur, salutari satisfactione sibi Romæ a Pœnitentiario injucta, [optime meritus de religione.] ecclesias magnifice constructas ac sumptuose erectas in regno Poloniæ, ex pecunia olim Regis Daciæ, auxit plurimum: e quibus nonnulla sub his nostris tempestatibus (scribebat Mathias anno MD) conspectui apparent atque cernuntur; quædam vero ædificiorum structuræ, per temporum curricula, immutatæ sunt. Earum multæ mox enumerantur, quarum situm & nomina licebit apud Mathiam legere: nobis satis est explicuisse, quis Petrus fuerit, & quo loco S. Vincentii Reliquias reposuerit, condito sub illius nomine Præmonstratensium monasterio; [nec non de Ordine Præmonstratensi] qui fortaßis gaudebunt suas in Polonia primas Colonias hic notatas legere. Ceterum ad cognoscendum ipsius fundationis annum facit, quod idem Matthias dicat Vladislaum mutilato Petro Comite, suos fratres e regno exterminare cœpisse, quos etiam in Posnaniensi castro obsederit, contemta Archiepiscopi Gneznensis ideo contra se lata excommunicatione: sed non impune. [cui fundavit S. Vincentii monasterium an. 1146] Principes enim, sumpto a desperatione consilio, irruptionē fecere in temulentum exercitum, atque ita soluta obsidio est. Vladislaus in Alemanniam fugit: quo etiam Regina ferox sese recepit, nihil minus quam quod ambierat consecuta. Facta sunt autem hæc ipso anno MCXLV, quo Petrus, utique miraculo curatus, ad Comitia Magdeburgensia venit; adeo ut veniendi causa fuisse videatur auxilium a Cæsare fratribus Principibus impetrandum, contra tam injustas molitiones: quandoquidem annus mox sequens MCXLVI Boleslai Crispi annus primus numeretur: [mortuus 1149.] qui idem potest fundationis prædictæ primus censeri, post quem adhuc supervixerit Petrus usque ad annum MCXLIX.

DE SANCTO IOANNE,
EPISCOPO VERONENSI IN ITALIA.
Sylloge ex Augustino Valerio & aliis recentioribus.

SEC. IV.

[Commentarius]

Joannes, Episcopus Veronensis in Italia(S.)

G. H.

Inter quamplurimos Sanctos, ac potißimum Episcopos, quos habuit & veneratur Ecclesia Veronensis, fuit S. Alexander, a nobis relatus ad diem quartum hujus mensis Iunii. Ast nunc ad sextum ejusdem mensis recolitur memoria S. Joannis, de quo Tabulæ Martyrologii Romani sic habent: Veronæ S. Joannis Episcopi. [Memoria in Fastis:] Galesinius in suo Martyrologio addit, & Confessoris. Baronius autem in Notis, de eo etiam tabulæ Ecclesiæ Veronensis. Acta, sicut & aliorum Veronensium Episcoporum, Reverendissimus Augustinus Valerius, Episcopus Veronensis & S. R. E. Cardinalis, paucis complexus est. Similia indicat Galesinius. Ipse vero Augustinus Valerius fol. 39, de S. Joanne Episcopo Veronensi, hoc edidit elogium.

[2] [Elogium.] Joannem Episcopum Veronæ, S. Mauri successorem, virum sanctis moribus præditum, in nobilissima pascendarum animarum arte excelluisse, memoriæ proditum est. Perpetuam nominis sui memoriam in animis hominum vir Dei reliquit. Curavit ut S. Mauri, cui successit, corpus in basilica S. Stephani sepeliretur. Obiit VIII Idus Junii; sepultus est in eadem basilica S. Stephani. Idem Valerius fol. 4, [Corpus in ecclesia S. Stephani] ex tabula vetusta in membranis in sacrario Ecclesiæ S. Stephani, ait, in altari S. Mauri corpus S. Joannis Episcopi Veronensis asservari. Ibidem Franciscus Corna testatur, in ecclesia S. Stephani jacere corpora SS. Joannis & aliorum viginti Episcoporum Veronensium, quorum nomina exprimuntur.

[3] [in arca S. Mauri] Deinde fol. 8 ista addit Valerius: In arca S. Mauri, quæ est in crypta seu Confessione ejusdem ecclesiæ, est lamina plumbea his litteris incisa: Ossa sanctorum Episcoporum Veronensium, Mauri & Joannis, ut scripta referunt: quæ mira cum diligentia ac honore olim in adverso loco reposita, humore crescentis terræ proximi cœmeterii pene consumpta, huc cum altari anno Domini millesimo quingentesimo quadragesimo octavo translata sunt. [translatum anno 1548] Hæc autem ossa valde venerabilia, cum primo detecta nihil odoris reddidissent, dum iterum moverentur, mirum reddiderunt odorem, quem non omnes senserunt. Voluit tamen Dominus eum a Joanne Archipresbytero ejus ecclesiæ, qui ea movebat, persentiri, ut majori custodia servarentur: ac majus miraculum appareret, [cum miro odore,] cum nec ipse quidquam odoris sensisset dum ea aperiret: quemadmodum Archipresbyter ipse, vir probatæ & inculpatæ vitæ, sæpe dum viveret asseruit, & litteris postea testatum reliquit. Hæc Valerius, ista subjungens: Franciscus Corna asserit, in altari S. Mauri esse corpus S. Joannis Episcopi Veronensis. Denique in Indice Reliquiarum fol. 87, Corpus, S. Joannis Episcopi esse in ecclesia S. Stephani, iterum confirmat.

[4] [Tempus Sedis.] Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ elogium ex Augustino Valerio describit, addens Episcopum X fuisse, & ista annotat: Etsi tempus, quo SS. Maurus & Joannes vixerunt, minime in monumentis Ecclesiæ Veronensis proditur: ex quo tamen post S. Zenonem Sedem tenuerunt, possumus, S. Joannem circa extrema Diocletiani & Maximiani tempora floruisse, saltem leviter conjicere. Acta istius S. Zenonis illustravimus ad diem XII Aprilis, quem alii Confessorem, alii Martyrem dixerunt. Onuphrius Panvinius lib. 4 Antiquitatum Veronensium cap. 7, inter Episcopos antiquos statuit hos tres; Zenonem, quem ait vixisse anno CCL; eique succeßisse Maurum, atque obiisse XXI Novembris; tum Joannem, obiisseque VI Junii, & ambo sepultos ad S. Stephanum. Denique Ferdinandus Ughellus in Episcopis Veronensibus successorem Zenonis statuit S. Proculum, cujus Acta illustravimus ad diem XXIII Martii, statuimusque floruisse seculo quarto; quod idem de SS. Mauro & Joanne arbitramur posse dici, qui ab Ughello successores Proculi statuuntur.

DE SANCTO ANUB,
EREMITA IN ÆGYPTO.
Sylloge Actorum ex Vitis-Patrum, aliisque.

CIRCA CCCCLX.

[Commentarius]

Anub, Abbas Eremita in Ægypto(S.)

AUCTORIBUS G. H. & D. P.

Græci in Ms. Synaxario, quod nos Divione in collegio Societatis Iesu apud Petrum Chiffletium anno MDCLXII reperimus, celebrat memoriam S. Anub, Græce Ἄνουβ, in pace consummati. De eo multa leguntur in Vitis Patrum a nostro Rosweido editis, ac primo lib. 3 sub nomine Ruffini num. 199, lib. 5 interprete Pelagio libello 15 num. 11, & lib. 7 interprete Paschasio cap. 42 num. 4 Acta, referuntur, quorum hoc est apud Pelagium initium: Narravit Abbas Joannes, [Cum 6 fratribus monachus in Scethi.] Quia Abbas Anub & Abbas Pastor, & residui fratres eorum ex eodem utero nati, Monachi fuerunt in Scethi. Qui hic Pastor appellatur, aliis servato nomine Græco est Pœmen, & inde detorto vocabulo Pimenius. Hinc apud Paschasium ita legitur:

[2] Cum aliquando gens Mazycum, in Scethi superveniens, multos ex Patribus occidisset; Abbas Pimenius, una cum alio Patre seniore Anub, & cum quinque aliis Patribus fugiens inde, venit ad locum qui dicitur Terenuthi: & invenerunt ibi templum antiquum desertum, [abit Terenuthum,] & manserunt hi septem pariter, donec cognoscerent, ubi unusquisque in Ægypto mansurus esset. Decreverunt autem inter se dicentes, Septimana hac unusquisque requiescat apud se, & alter ad alterum non loquatur. Cum autem id facerent, erat in templo illo statua cujusdam idoli. Abbas autem Anub exurgens mane lapidabat eam in facie: & vespere veniens, dicebat ad eam, Peccavi, indulge mihi: & sic fecit per totam hebdomadam. Die autem Sabbati cum venissent pariter, dixit ei Abbas Pimenius. Quid voluisti hac tota hebdomada facere: ut homo fidelis diceres idolo, Indulge mihi. [ubi idolum mane lapidans, & vespere veniam ab eo petens,] Dixit ei senex Anub: Hoc ego propter vos feci: Dicite mihi: Numquid quando hoc idolum lapidabam, locutum est aut iratum? aut quando indulgentiam petebam, numquid exaltavit se aut gloriatum est? Cui Abbas Pimenius respondit: Non utique. Tunc dixit senex: Fratres, ecce septem sumus: si vultis ergo pariter manere, ut lucrum animæ faciamus, sit idolum istud nobis in exemplum; ne, quando injuriatur aliquis, irascatur: ne, quando ab eo venia petitur, glorietur aut extollatur: [ipsum illis ponit exemplum patientiæ & humilitatis:] si autem ita non vultis, unusquisque vadat quo vult. At illi projicientes se in terram, spoponderunt se ita facturos: & sic permanserunt per multos annos, cum magna humilitate & abstinentia, unum ex ipsis facientes dispensatorem. Et erat eis perfectio & unum desiderium: & quidquid positum erat in mensa, reficiebantur, nullo dicente, Adfer nobis illud; aut, Istud nolo comedere. Quatuor siquidem horas dormiebant in nocte, & quatuor psallebant, & quatuor operabantur. In die vero per intervalla horarum officiis divinis insistebant, operantes & legentes & findentes folia herbarum usque ad horam nonam. [atque annis aliquot cum illis perseverat:] Post hoc vero victum sibi preparabant, colligentes quasdam herbas terræ.

[3] Hæc ibi, quæ fere eadem habentur apud Pelagium, nec non Græcolatine in Apophthegmatis Patrum, editis a Ioanne Bapt. Cotellerio tom. 1 Monumentorum Ecclesiæ Græcæ pag. 393. Apud Rufinum vero, ubi, omissa prima littera, Nub scribitur, cap. 154 sic continuatur narratio: Abbas Poemen & Abbas Nuph, postquam in desertum venerunt, desiderabat mater eorum videre eos, & sæpe veniebat ad eorum cellam, nec tamen potuit illic contemplari eos. [nec permittit se aut fratrem a matre propria videri.] Captato itaque tempore occurrit eis, cum ad ecclesiam festinarent. Qua visa reversi velociter, ostium cellæ clauserunt: illa autem stans foris cum lacrymis quærebat eos. Tunc Abbas Nuph egressus ad beatum Pœmenem, ait: Quid faciemus de hac matre nostra, quæ plangit ad ostium? Tunc exurgens Abbas Pœmen vadit ad ostium: quo non aperto audiens eam continuo lamentari, dixit ei: Cur tantos clamores, cum jam ætate defessa sis, & planctus effundis? Illa autem, voce filii cognita, amplius exclamavit, dicens: Quoniam vos videre volo, filii. Quid est enim si vos videro? Nonne sum vestra genitrix? Nonne vos his meis lactavi uberibus? Jam omni morarum contractione repleta sum, & audita voce tua omnia viscera mea præ desiderio conturbata sunt. Cui Pœmen ait: Hic nos magis, an in futuro seculo videre desideras? At illa dixit: Quid ergo si vos hic non videro, quasi illic pro certo visura sim? Sene autem respondente, Quod si tu hic cohibere potueris, ne nos videas, illic nos procul dubio semper videbis; tunc illa discessit, cum gaudio dicens; Si pro certo illic vos visura sum, hic vos videre jam nolo. Hæc ibi, quæ etiam apud Pelagium libello 4 num. 33 referuntur; sed qui supra Nub & Nuph appellatur, ibidem Anub dicitur, & loco Pœmenis, scribitur nomen Pastoris: cujus memoria sub nomine Pœmenis celebratur in Menæis excusis & variis Ms. ad diem XXVII Augusti. Christophorus Mitylenæus, in suo Menologio hoc VI Iunii, solum Ποιμένα πανάριστον, Pœmenem omnino optimum, interserit.

[4] Demum apud eumdem Ruffinum cap. 10 indicantur revelationes & pius obitus ejusdem Anuph (uti ibidem appellatur) quæ eadem damus ex Historia Lausiaca Palladii Episcopi, relata Græce & Latine tom. 2 Bibliothecæ veterum Patrum, Græco-Latine Parisiis anno MDLXXIV excusa, ubi cap. 55 & sequentibus Græce scribitur Ἀνοὺβ, Latine Anuph, & ista narrantur. [invisendus a tribus Abbatibus,] Abbas Sarus, & Esaias, & Paulus, sibi invicem repente occurrerunt ad fluvium, viri pii & egregii exercitatores, invisuri magnum Abbatem Anub. stabat autem eorum intervallum tribus mansionibus: & dicunt ad se invicem: Ostendat unusquisque nostrum suum vitæ institutum; & quemadmodum fuit in hac vita a Deo honoratus. Abbas autem Sarus dixit eis: Peto a Deo donū, ut nos virtute spiritus indefessi ad locum perveniamus. Et cum ipse solum orasset, inventum est protinus paratum navigium & ventus secundus, & momento temporis inventi sunt in loco, cum adverso flumine navigassent. Esaias autem dicit eis; Et quid mirum, o amici, si vir Dei nobis occurrerit, qui vitam narret uniuscujusque? Paulus autem dicit eis: Quid si Deus nobis revelaverit, quod post tres dies assumat hominem?

[5] [eis occurrit:] Cum autem paulo ulterius processissent, vir eis obviam factus, eos salutat. Paulus autem ei dicit: Dic nobis quæ recte egisti: nam post crastinum abibis ad Dominum. Dixit autem eis Anub: Benedictus Deus, qui mihi hæc quoque significavit, & vestrum vitæ institutum & adventum. Cum autem dixisset, quæ unusquisque eorum recte gesserat, exposuit deinceps quæ ipse fecerat, dicens: [narrat a se gesta:] Ex quo Servatoris nomen professus sum in terra, ex ore meo non est egressum mendacium: humani cibi nihil sumpsi, me cælesti alimento alente quotidie Angelo: nullius alterius rei cupiditas in cor meum ascendit, præterquam Dei. Nihil ex rebus terrenis occultavit mihi Deus, quod non significarit & ostenderit mihi. Non interdiu somnum cepi, non noctu requievi, Deum querens. Una semper mihi adfuit Angelus, ostendens mundi potestates. Lumen cogitationis meæ numquam fuit extinctum. Omnem petitionem accepi a Deo protinus. [& revelationes sibi factas,] Vidi sæpenumero Deo assistentes myriades Angelorum: vidi choros Justorum: vidi Martyrum congeriem: vidi Monachorum institutionem: vidi opus omnium Deum laudantium: vidi Satanam igni traditum: vidi angelos ejus punitos: vidi justos lætantes in æternum. Hæc & multa alia narrans, tertio die tradidit animam: [moriensque in cælum portatur:] eamque statim suscipientes Angeli & chori Martyrum in cælos sustulerunt, ipsis videntibus & hymnos audientibus.

D. P.

[6] Hactenus collecta ab Henschenio nostro, concludat Distichon de S. Anub, in citato supra Ms. Synaxario Chiffletiano tale repertum:

Τοῖς ζῶσιν ὡς ζῶν μέχρι δεῦρο δεικνύει,
Σημιοποιῶν καὶ θανὼν, Ἀνοὺβ χάριν.

A morte signa perpetrans, velut vivens, [ac miracula patrat.]
Largitur Anub gratias usque hodie.

Ad ætatem quod attinet, erui ea potest ex dictis a me IV Iunii; ubi de Sancto Alona, eaque occasione quæsivi in ætatem S. Pœmenis; quem inveni loquentem de temporibus Theodosii Iunioris, ut nuper præteritis. Cum ergo Imperatori isti, sub annum CCCCL defuncto, supervixerit Pœmen; verosimile fit, fratrem ejus majorem Anub haud diu ante vel post Theodosium obiisse. Mazyes sive Mazyces, quorum incursio in Scethin Sanctos fratres alio fugere compulit; Stephano dicuntur Mauritaniæ Cæsariensis populi fuisse, [videtur ultra an. 450 vixisse.] eorumque Rex Iarbas Suetonio memoratur. Prius ergo quam illi in Scethin, Alexandriæ propinquam solitudinem, penetrarent; debuerunt Mauritaniam Sitifensem, Numidiamque & Byzacenam, ac Tripolitanam provincias, cum utraque Lybia, atque adeo fere totam quam longa est Africam per currisse populabundi. Sed verosimile est eos æque ac ceteros Mauros, non suis, sed Wandalorum auspiciis tunc militasse; eoque obscuriorem apud Historicos factam memoriam damnorum, Ægypto per eos, ut pote Wandalorum stipendiarios, illatorum. Erant autem Mauri, quotquot interiora Africæ habitabant, adhuc Ethnici, uti ex Procopio Cæsariensi lib. 1 cap. 8 liquet, narrante, quomodo post mortem Geizerici a Wandalis defecerint, eosque sub ipsorum Rege Transimundo circa annum CCCCXC etiam vicerint.

DE S. EUSTORGIO SECUNDO,
EPISCOPO MEDIOLANENSI.
Sylloge de ejus cultu, actis atque ætate.

ANNO DXVIII.

[Commentarius]

Eustorgius II, Episcopus Mediolanensis(S.)

AUCTORE G. H.

Mediolanum, nobilißima Italiæ civitas & Insubriæ caput, suos habuit a temporibus Apostolorum Episcopos postea Archiepiscopos dictos, quibus etiamnum subsunt quindecim Episcopi: sed, quod maxime gloriosum est, inter istos habuit sex & triginta Sanctorum catalogo adscriptos. Tales fuerunt duo Eustorgii, quorum primus vixit seculo Christi quarto, & ad diem XVIII Septembris solenni veneratione colitur, sepultus in ecclesia illi dicata. [Cultus sacer.] Secundus ad hunc VI Iunii est Martyrologio Romano adscriptus his verbis: Mediolani depositio S. Eustorgii secundi, Episcopi & Confessoris. Quæ ejus Depositio celebratur in Missali secundum morem S. Ambrosii sub annum MDXXII excuso, & in Breviariis juxta institutionem S. Ambrosii, anno MDXXXVIII & MDLVI impreßis, atque in Breviario Ambrosiano, S. Caroli Cardinalis Archiepiscopi jussu sub annum MDLXXXII edito, & recognito recusoque sub nota anni MDCXXV: in quo hæc Lectio propria de ejus rebus gestis recitatur.

[2] [Elogium ex Breviario.] Eustorgius secundus, magno vir ingenio, rerum divinarum studio totus deditus, Laurentio in Archiepiscopatu Mediolanensi succedens, ad Ecclesiam sibi commissam optime gerendam eas attulit virtutes, quæ cum religionis officiis conjunctæ, salutares fructus pepererunt. Fuit enim pietatis, æquitatis, & virtutum pastoralium cultor egregius. Florianum, e patre impio natum, ab ultima Pannonia Mediolanum profectum, domi excepit, fide instruxit, baptizavit, litteris erudivit, Diaconum fecit: qui deinceps Ecclesiæ Hispalensis Episcopus, sanctitatis laude floruit. Patrimonium vero Ecclesiæ defendit & auxit. Baptisterium mirifico opere ædificavit. Alia multa egit, in quibus spectata ejus sanctitate in numerum Confessorum relatus est. Quievit in Domino, pridie Nonas Junii. Sepultus est in basilica S. Laurentii. Hæc ibi, sed sexto die Iunii, qui est postridie Nonas, sive octavo Idus Junii. Nusquam reperimus Acta antiqua Eustorgii secundi: proinde, quæ ex Breviario Mediolanensi jam desumpsimus, pro qualicumque fundamento damus. Nam Ferdinandus Ughellus, agens de hoc Sancto, asserit, eorum monumenta, qui de Mediolanensibus Præsulibus scripsere, pluribus scatere erroribus: imo res gestæ utriusque Eustorgii sæpius reperiuntur confusæ. Ita Eustorgius primus, in Lectionibus Breviarii præcitati, ad diem XVIII Septembris, dicitur e nobili familia in Græcia natus. De secundi Eustorgii patria silet quidem jam producta Lectio; sed alii paßim scribunt cum primo natione Græcum etiam fuisse, & e Græcia in Italiam venisse, ac vixisse Romæ sanctitate celebrem sub Gelasio primo, [Creatus Episcopus circa annum 514] Symmacho, atque Hormisda Pontificibus: quorum postremus eumdem Laurentio Littæ, in Sede Mediolanensi suffecerit, circa annum Salutis DXIV. Ita Ughellus. At Florianus qui a S. Eustorgio conversus, litteris instructus, & Diaconus dicitur consecratus, ac postea Hispalensis Episcopus creatus; ab Hispalensibus & aliis Hispanis appellatur S. Laureanus, atque celebrem cultum habuit, etiam Martyrologio Romano inscriptus, ad diem IV Iulii, martyrio sub Totila Gothorum Rege in Italia anno DXLIV coronatus.

[3] Fuerat eodem seculo Rex Italiæ Theodoricus, ab an. CCCCXCIII ad an. DXXVI; [accipit epistolam a Theodorico Rege Italiæ:] qui apud Caßiodorum lib. 1 Variarum, epistolam IX scripsit huic Eustorgio, qua indicat Episcopum Augustæ Prætoriæ apud se falso accusatum esse & absolutum. Ipsa hujusmodi est. Eustorgio, viro venerabili, Mediolanensi Episcopo, Theodoricus Rex. Tuta est conditio subjectorum, ubi vivitur sub æquitate regnantium: nec decet rumore trahi, a quo debent non mutanda constitui. Fidem siquidem rerum a ratione colligimus, quæ numquam desiderantibus absconditur, si suis vestigiis perquiratur. Atque ideo, quod Beatitudini vestre gratissimum esse confidimus, præsenti tenore declaramus; Augustanæ civitatis Episcopum, proditionis patriæ falsis criminationibus accusatum: quia a nobis honori pristino restitutus, jus habeat Episcopatus omne quod habuit. Nihil enim in tali honore temeraria cogitatione præsumendum est: ubi, si proposito creditur, etiam tacitus ab excessibus excusatur. Manifesta proinde crimina in talibus vix capiunt fidem. Quidquid autem ex invidia dicitur, veritas non putatur. Volumus etiam impugnatores ejus legitima pœna percellere: sed quoniam & ipsi Clericatus nomine fungebantur, ad Sanctitatis vestræ judicium, cuncta transmittimus ordinanda: cujus est & æquitatem moribus talibus imponere, quam novimus traditionem Ecclesiasticam custodire. Hæc Rex Theodoricus, qui Mediolanensem Ecclesiam benigne fovit: nam S. Eustorgio, nonnulla prædia in insula Sicilia Ecclesiæ suæ asserenti, ne favor ei adversus injuriam deesset, Præsidi scripsit: Estque hæc apud Caßiodorum lib. 1 epistola XXIX.

[4] Quamvis nullos velimus gravamen aliquod sustinere, [ab eodem protegitur.] quos videtur pietas nostra protegere (quia regnantis est gloria, subjectorum otiosa tranquillitas) tamen specialiter Ecclesias ab omni injuria reddi cupimus alienas, quibus dum æquabilia præstantur, misericordia Divinitatis acquiritur. Et ideo beatissimi viri Eustorgii, Episcopi sanctæ Mediolanensis Ecclesiæ, petitione permoti, præsentibus te affatibus admonemus, ut prædiis vel honoribus istius Ecclesiæ intra Siciliam constitutis, tuitionem studeas salva civilitate præstare: nec a quoquam, cujuslibet nationis homine, contra fas patiaris opprimi, quos decet Divinitatis intuitu sublevari: ita tamen ut causis publicis & privatis, quæ contra eos rationabiliter proponuntur, respondere non differant. Quia sicut nolumus eos ab aliquo prægravari, ita exemptos a tramite justitiæ non patimur inveniri.

[5] Hæc ibi. E quibus constat S. Eustorgium secundum vixisse seculo Christi sexto, [Errores aliorum emendantur.] ac multum aberrare eos, qui S. Ioannis Damasceni discipulum fecerunt; sic enim seculo Christi octavo debuisset floruisse, ac Sedi Mediolanensi præfuisse. Galesinius ipsum exornat grandi elogio, quo ait, eum magnis monumentis Ecclesiam Mediolanensem instruxisse atque ornavisse, ejus cura sacris ad urbem Mediolanum Sanctorum Magorum corporibus Constantinopoli translatis, atque ob eam causam templo religiosissimo extructo. Sed hoc paßim alii Scriptores Mediolanenses adscribunt S. Eustorgio primo. Præterea in Notis asserit idem Galesinius, in diœcesi Mediolanensi illius nomine sacras ædes quinque extructas, idque sciri ex antiquo codice. Non existimo facile discerni potuisse, hujusne an primi, ecclesiæ illæ sint, donec distinctius id probetur. Demum Ughellus asserit, S. Eustorgium secundum sub Pontificatu Hormisdæ evolasse ad cælos anno DXXII. Quo id calculo statuat, ipse viderit.

D. P.

[6] Dedi ego ante ultimum Tomum Maji, Episcoporum & Archiepiscoporum Mediolanensium seriem, Chronologice deductam, secundum vetustas Ambrosianæ Bibliothecæ membranas; ad quas, & ad nomen S. Laurentii, demonstravi, [Sedit an. 7] non potuisse hunc ultra annum DXII vivendo pertigisse. Post Laurentium juxta membranas istas, S. Eustorgius sedit annis VII; depositus VIII Idus Junii, ad S. Xistum. Ab anno autem DXII, per annos VII progrediens, pervenies ad annum DXVIII, quo Sanctus hic obierit: quod certius probari posset, si tempus S. Magni, Eustorgio subrogati, sine errore reperiretur notatum. Sed quam manifestus est error in annis XXX ei attributis, tam incerta est, nec nisi per conjecturam habetur correctio, annos XIII Magno relinquens; [defunctus anno 518.] ut per annos XXIII, S. Datio sequenti attributos, veniatur ad annum DLII, quem ultimum ei fuisse ad XIV Ianuarii ostendit Bollandus. Notabis autem, si placet, quod prænotati anni sic procedant, ut ultimi primique inter decessores ac successores dividantur, utrisque communes, nec enim aliter fieri potuit, non nisi annos supputanti, neglecta scrupulosiori definitione mensium atque dierum.

[7] In eodem Chronologico Tractatu, post memoratum S. Simplicianum, D. Ambrosii successorem, [Nihil egit circa tres Magos.] ostendi quam male ei fingatur succeßisse frater S. Eustorgii Arsacius, qualis inter Mediolanenses nullus fuit; nec aliam videri occasionem sumptam duobus istis male suppositis fratribus translationem trium Magorum adscribendi, quam quia Magi depositi fuerint in ecclesia S. Eustorgii, idque seculo VII Christianæ æræ; sic ut neuter Eustorgius partem in ista Translatione habuerit, gratia vero tota debeatur S. Arsatio; non Mediolanensis, sed Orientalis alicujus Ecclesiæ Episcopo; qui in Bavaria, post allatum corpus S. Ambrosii, colitur XII Novembris: quando licebit examinandam dare affictam illi Vitam, & in figmentis fundamentum quærere verosimilioris opinationis, circa dicta Sanctorum trium Magorum corpora, ex Oriente Constantinopolim, atque Mediolanum translata; unde Coloniam Agrippinam ad Rhenum denique transierunt, tempore Friderici Ænobarbi seculo XII.

[8] Denique docui in jam dicto Tractatu, S. Xisti ecclesiam, quæ nunc Laurentiana dicitur, ipsam esse, [Depositio in Basilica Laurentiana.] quam S. Caßiano prius dedicatam, S. Laurentius prælaudatus restauravit sub invocatione S. Xisti; & allegavi repertam sub altari schedam, sic inscriptam: Sanctorum Confessorum Eustorgii, Laurentii, & Theodori, MCCCCXCIV, die X Septembris: quam censui intelligendam, de eorumdem sub isto altari tunc innovati repositione. Nunc insuper animadverto, schedæ istius Auctorem, si in nominandis ipsis Sanctis ordinem spectavit ætatis, pro secundo Eustorgio accepisse primum: ita sæpe vacillant, quæ absque veteri teste recentiores suggerunt.

DE SANCTO CLAUDIO,
EPISCOPO VESONTIONENSI ET ABBATE IURENSI.

ANNO DLXXXI.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
De monasterio, ætate, vita, miraculis, & cultu Sancti.

Claudius, Episcopus Vesontione & Abbas Jurensis, in Burgundia(S.)

AUCTORE G. H.

Apud antiquos Sequanos, in hodierno Comitatu Burgundiæ, extat mons altus & late extensus, cui ab antiquo inditum nomen Jura hactenus permanet. [Monasterium Jurense, dictum Condatescense,] In hujus parte, versus Breßiam & Beugesiam, vitam solitariam auspicatus est S. Romanus, cujus Acta illustravimus XXVIII Februarii. Romano acceßit frater S. Lupicinus, cujus itidem Acta dedimus XXI Martii: ambo autem ibidem monasterium Cordatescense excitarunt, quod postmodum Abbas rexit S. Eugendus, a nobis ad Kalendas Ianuarii relatus: & ab hoc illud postmodum dictum fuit monasterium S. Eugendi, [post S. Eugendi,] vulgo S. Oyan, usque ad seculum Christi duodecimum, uti constat infra ex Vita & miraculis S. Claudii; a quo denominatum sequentibus seculis monasterium, simul & adjunctum ei oppidum, non aliter ad nostra usque tempora, [Nunc S. Claudii:] quam S. Claudii vulgo audit. Causam refundunt omnes in præsentiam Corporis & miracula ibidem patrata, solennesque variarum illuc gentium peregrinationes. Descripsit nobis R. P. Petrus Verne Societatis Iesu Flexiæ, Idibus Decembris anno MDCLXVI, aliquam suam peregrinationem, & varias quas in ea veneratus est Reliquias sacras, interque alia ista nuntiat: Cum ante quinque annos Anecio, ubi quiescit corpus S. Francisci Salesii, transirem per montem Jura in finibus Helvetiorum; invisi templum Divi Claudii, & ibi tetigi corpus magni illius Sancti, quod adhuc integrum perseverat, [ubi hujus corpus integrum.] sed exuccum fere & siccum. In miraculis certe posteriorum temporum de quibus infra, nihil frequentius legitur, quam ad Sanctorum pedum oscula admissos, a suis infirmitatibus liberatos ægros: quare curavi ut in arca sua jacentis delineatio quam posset accuratißima peteretur, quam hic repræsentarem in ære sculptam, sed necdum accepi.

[2] [Natus is an. 484] Floruit S. Claudius seculo potißimum sexto, natus circa annum CCCCLXXXIV: qui cum esset annorum ætatis viginti, in Canonicum Cathedralis Ecclesiæ Bisuntinæ receptus, circa annum DIV. Completis deinde annis duodecim, electus est in Episcopum, [Episcopus an. 516 ordinatus,] circa annum DXVI. Hujus calculi probatio habetur ex Concilio, Epaone sub S. Avito Episcopo Viennensi anno DXVII celebrato XV Septembris, cui subscripsit Claudius, in Christi nomine Episcopus Ecclesiæ Vesontionensis. Eodem aut sequenti anno habitum est Concilium Lugdunense, cui etiam consensit, in Christi nomine, Claudius Episcopus; non apposito ipsi aut aliis Episcopis nomine propriæ Sedis: eum tamen arbitramur fuisse S. Claudium Episcopum Vesontionensem: cui etiam S. Avitus Viennensis Episcopus inscripsisse debuit epistolam LVI, quam inter epistolas & reliqua opuscula edidit Iacobus Sirmondus. Anno autem septimo sui Episcopatus, Christi DXXIII, in monasterium S. Eugendi secessit, ubi creatus est Abbas, anno vicesimo sexto & quingentesimo (non sexcentesimo, [Abbas anno 526] uti per errorem exaratum est) S. Joanne Apostolicam Sedem tenente & approbante. Est is S. Ioannes, primus istius nominis Papa, dicto anno DXXVI Ravennæ vita functus, & colitur XXVII Maji, quo die Acta ejus dedimus. Expleto autem anno quinquagesimo quinto, a quo tempore Abbas electus est, migravit ad Dominum (ergo circa annum DLXXXI) & quingentis quinquaginta quatuor annis, [mortuus an. 581.] miraculis assidue crebrescentibus, in ecclesia B. Eugendi requievit: ad annum scilicet MCXXXV, quo Vita brevior scripta videri potest, cum nonnullis miraculis, quibus alia aliaque succeßive adjuncta sint; notatur enim in iis tempus Frederici Romanorum Imperatoris, & Alexandri Apostolicæ Sedi præsidentis. Hic autem est Alexander tertius, electus VI Septembris anni MCLIX; qui & erat annus quintus, a quo Fredericus fuerat Romæ in Imperatorem coronatus, quod factum XIX Iunii anni MCLV. Atque hæc est certior ratio temporis, deducta ex ipsis Actis: quæ cur tam tarde descripta sint, nulla dari verosimilior potest ratio, quam quod viri sanctitas, publico digna cultu, non prius innotuerit, per incorruptionem corporis, casu forsan aliquo vel miraculo revelatam; ad quod mox cœperint votivæ peregrinationes; quibus denique factum est, ut quod primum S. Eugendi dicebatur monasterium, dici cœperit SS. Eugendi & Claudii, ac denique solius S. Claudii nomine appellari; ut mirum non sit, si ordinare Chronologiam volentibus adeo incertæ steterint, ut mox dicam, conjecturæ.

[3] Damus ergo primo loco Vitam breviorem ex Ms. codice monasterii S. Claudii, [Datur Vita 12 sec. collecta ex Ms.] a Petro Francisco Chiffletio nobis submissam, scriptam (ut jam diximus) seculo Christi duodecimo. Ex ista autem Vita desumptæ sunt Lectiones pervetusti Breviarii Ecclesiæ Vesontionensis, in membranis descriptæ, uti etiam Breviarii Maurianensis anni 1512, Æduensis 1534, Lingonensis & aliorum. Acta dein subjungimus longiora, diu postea composita & interpolata, in quibus num. 10 appellatur Sanctus, [& alia deinde interpolata,] patrator miraculorum, de quibus extant libri, scilicet, (ut infra constabit) seculo Christi duodecimo & sequentibus conscripti. Hic Auctor adjunxit rebus a se narratis varias circumstantias, quæ cum jam aßignata Chronologia non consistunt, infra in Annotatis referendas & commodius rejiciendas. Acta istæc edidit nuper Mabilio, & ante ipsum Ioannes Iacobus Chiffletius in secunda parte Vesontionensis historiæ a pag. 139, & a nostro diversum valde exhibet calculum temporis: [edita a Jo. Jac. Chiffletio,] quod etiam fecit frater ejus Petrus Franciscus, singula se latius deducturum pollicitus in suo Tractatu de hoc monasterio Iurensi: sed hunc Tractatum, jam pridem expectatum, nescimus an ultra primas cogitationes promoverit, multis aliis quæ interea edidit distractus. Calculum ab eo acceptum interim ediderunt Sammarthani, Tomo quarto Galliæ Christianæ in monasterio Iurensi; non satis memores eorum, quæ Tomo primo in Archiepiscopis Bisuntinensibus ediderant cum discrimine fere centum annorum. Interim Chiffletios secutus est Mabillio tomo 2 de Sanctis Ordinis Benedictini, [Mabilione.] forte quia commodius illi adscribere poterat S. Claudium, si crederetur usque ad annum DCXCVIII vixisse.

[4] Laurentius Surius eadem Acta se reperisse, ait, in quodam impresso codice, eaque suo operi, sed mutato stylo, ad hunc diem VI Iunii inseruit. Videtur autem impressus codex ille esse aut Legenda Claudii de Rota, [Claudio de Rota,] anno MDXXXI excusa, in qua cap. 177 continetur; aut potius Appendix seu Supplementum ad Catalogum Petri de Natalibus, Lugduni impressum anno MDXIV, & titulum omnino dolosum præferens, De Sanctis nuperrime Canonizatis. Fuerat nempe Catalogus iste Vicentiæ anno MCCCCXCIII excusus, [& in Supplemento Lugdunen. Petri de Natalibus.] curante Antonio Versio Vicentino; cui ad calcem libri visum est non inutile, quorumdam Sanctorum, a Petro omissorum, gesta subnectere ex eorum historiis quam compendiose posset, ordine temporis tantummodo servato. Constat hoc Supplementum Capitibus XXV, quibus Editor Lugdunensis titulum istum fallacem fecit, quasi omnes quorum sic Vitas dat, revera fuerint expresse Canonizati, idque recens, quod de omnibus non probatur; & sic male intitulato Supplemento adduntur nova tria Capita de Ramis Palmarum, de Cœna Domini & S. Claudio, quasi etiam S. Claudius primum circa initium seculi XV tandem fuisset Sanctis adscriptus. Res ejusdem, in vita ac morte gestas, Lugduni anno MDCXXVII edidit, sed idiomate Gallico, Henricus Bugetus, magnus istarum ditionum Index: [Dum expectantur recentiora miracula,] sed potißimum ex jam citatis Latinis Actis desumptas, quibus subjunguntur ultra centum miracula, ex infinita (uti num. 101 scribit Auctor) multitudine eorum selecta, quæ ab anno MCCCXL usque ad annum MDCVII, interceßione & meritis S. Claudii, fuerunt patrata. Hæc ergo, Latine reddita dabimus, nisi interea vel magna illa nanciscamur volumina, ex quibus in ipso monasterio servatis longe plura haberi posse præfatur Bugetus; vel id, quod essemus facturi nos, faciat alius, idque Latina aut saltem primigenia phrasi. Interim autem, [dantur vetustiora ex Codice Ms.] dum alterutrum expectamus, ideoque differimus quidquam ex Gallico Latinum facere; habebit Lector, utramque Vitam, & Miracula illa, quæ jam composita prima Vita, diximus scribi cœpta seculo XII.

[5] Antiquitatem cultus, saltem mediocrem, abunde testatur citatum supra Ms. Breviarium Ecclesiæ Vesontionensis; [Cultus antiquus in variis Breviariis,] in quo præter Lectiones supra indicatas sunt Hymni, Antiphonæ, & Responsoria propria de Sancto, quæ ibi videri possunt. Solum propono Orationem quæ est hujusmodi. Omnipotens sempiterne Deus, qui es Sanctorum tuorum splendor mirabilis, quique hodierna die Beatum Claudium Confessorem tuum atque Pontificem æternæ beatitudinis gloria sublimasti; concede propitius, ut cujus merita veneramur in terris, intercessionis ejus auxilio, apud tuam misericordiam muniamur in cælis. [ob corpus incorruptū anno 1243 translatum] Hæc eadem Oratio recitanda proponitur in Breviario Bisuntino, quod anno MDXC juxta Concilii Tridentini decretum est excusum: item in Maurianensi, Altißiodorensi, Lingonensi, & aliis, paucis autem mutatis etiam in Æduensi supra citato. Huc porro spectat industria Humberti de Buenco Abbatis, quem anno MCCXLIII thecas argenteas affabre elaborandas curasse, quibus SS. Eugendi & Claudii corpora reconderentur, indicat Mabilio sub finem Vitæ.

[6] Inter Martyrologia, Sanctum hunc recoli præcipientia, antiquitate & auctoritate primum est B. Rabani Mauri, Archiepiscopi Moguntini, [memoria in variis Martyrologiis:] scriptum circa annum DCCCL, ubi sic legitur: VIII Idus Junii, Depositio B. Claudii Episcopi. Rabano succedunt plurima Usuardi exemplaria, variis locis varie aucta, incertum quo tempore, ac nominatim Ms. Bruxellense S. Gudilæ, & Parisiis excusum anno MDXXXVI. His accedunt Florarium Sanctorum Ms. Grevenus & Molanus in Additionibus ad Usuardum, Maurolycus, Felicius, Canisius, Saussajus, aliique cum hodierno Martyrologio Romano. Eumdem retulit in Natalibus Sanctorum Canonicorum Ghinius, & Martyrologiis Benedictinis ipsum adscripserunt Wion, Dorganius, Menardus, Bucelinus, cum Mabilione supra relato: & Wion quidem asserit, Episcopum Bisuntinum creatum anno DCXXIV, atque Episcopum interfuisse Concilio Epaonensi, scilicet annis centum & septem antequam ordinaretur: quia Concilium illud anno DXVII fuit celebratum. Ita idem Wion statuerat S. Romanum, primum Jurensem Abbatem & fundatorem, floruisse circa annum Domini DLXIV, quem ad ejus Acta XXVIII Februarii probavimus centum annis citius, circa annum videlicet CCCCLX, vita functum fuisse. Quidni ex simili calculo annus DCXXVI intrusus fuerit loco anni DXXVI, non tam Episcopalis, quam Abbatialis regiminis, uti supra diximus. Præterea Nonis Junii, in diœcesi Lugdunensi, S. Claudii Archiepiscopi Bisontini memoria, [etiam 5 & 7 Junii] celebratur in quodam Bisontinensis Ecclesiæ S. Stephani Martyrologio, apud citatum supra Ioannem Iacobum Chifletium pag. 149. Quo etiam die memoratur in Martyrologio Bellini, auctius Parisiis sub nota anni MDXXI excuso: die autem VII in Supposititio Beda, [& 12 Januarii:] nec non apud Galesinium & Canisium. Ast XII Ianuarii est idem Episcopus Claudius inscriptus cuidam Kalendario Ordinis S. Benedicti, sed non admodum antiquo. Demum Carolus Bartholomæus Piazza, in Sanctuario seu Menologio perpetuo Romano, asserit ad hunc VI Iunii solennem S. Claudii festivitatem celebrari Romæ, [solennitas Romæ.] in Ecclesia Burgundionum, prope Ecclesiam S. Mariæ in Via.

APPENDIX
Designatio Operis, a Petro Franc. Chiffletio relicti.

Claudius, Episcopus Vesontione & Abbas Jurensis, in Burgundia(S.)

D. P.

[7] Hactenus Henschenius; post cujus obitum annis octo elapsis, accepi Parisiis, beneficio P. Joannis Harduini, quidquid undique ex vetustis monumentis collectum, vel proprio marte elaboratum de Sanctis dimiserat Chiffletius, [Opus Petri Francisci Chiffletii p. m. quadripartitū.] in Collegio Claromontano nostro Vita functus; atque in his ingens opus, cui, ante annos circiter sexaginta cœpto, Titulum denique hunc factum invenio: Sacrarium monasterii Jurensis Condatescensis, tertiodecimo abhinc seculo fundati, quod est caput monastici Ordinis in Provincia Sequanorum; mediis seculis a S. Eugendo sive Augendo, quingentis vero ab hinc annis frequentius a S. Claudio nuncupatum; quatuor in partes divisum.

PRÆFATIO AD LECTOREM.

Hanc in tempus faciendæ editionis distulisse videtur Auctor: ejus certe nihil post mortem apparuit, luci publicæ paratum.

PARS PRIMA.

Chronicon Abbatum monasterii S. Augendi Jurensis, sive S. Claudii, a primo Fundatore S. Romano ad nostra usque tempora deductum.

PARS SECVNDA.

De primis monasterii Condatescensis Abbatibus, Romano, Lupicino, & Augendo, auctore S. Augendi æquali anonymo, qui fuisse videtur Pragmatius Presbyter.

Vitæ Sanctorum Abbatum Lupicini & Romani, auctore Gregorio Turonensi Episcopo, libro de Vitis Patrum, capite primo.

ILLVSTRATIONES IVRENSES.

Capvt I De auctore qui Sanctorum Romani, Lupicini, & Augendi Vitas conscripsit: illum videri Pragmatium Presbyterum. De Joanne & Armentario quibus dicatæ sunt. Operis ipsius ratio & inscriptio. Obiter de Vitis Sanctorum, anonymo auctore vulgatis.
II Jurensem silvam an incolere cœperit S. Romanus imperante Gratiano? num in sua eremo a S. Martino Turonensi Episcopo, adhuc inter vivos superstite, conveniri potuerit.
III Ecquid Villæ-Jurensium nomine veniat in Vita S. Romani.
IV Quid schola Eugendi in epistola Aviti Viennensis XVII, ad Viventiolum Presbyterum.
V Monasterii Claudiani variæ appellationes. Serre-Jurensis tractus. Quenam sint Jurensia monasteria Apollinari Sidonio?
VI Monasterium Condatescense an primum & antiquissimum in Sequanis? Fines Sequanorum & Segusianorum.
VII An a S. Romano fundatum nuncupatumque sit Romanum monasterium in diœcesi Lausannensi, quod nunc est Prioratus Cluniacensis, ab Helvetiis execratus?
VIII Quænam Sequanorum monasteria a Jurensibus prisco ævo derivata videantur. Obiter de Sanctis Ymiterio & Mauro.
IX De Prioratibus ubivis terrarum constitutis, qui S. Claudii monasterium, velut membra caput suum, spectant.
X Proponitur quæstio, ecquod significatum habeat Lugdunensis Interamnis in Vita S. Romani. Primum statuitur quid Insula Polybio & Livio, ad quam Hannibal post transitum Rhodanum quartis castris pervenit.
XI Interamnis notio multiplex. Lugdunensis Interamnis vocabulo aliud nihil significari, quam vetus monasterium ad confluentes Araris & Rhodani, vulgo dictum Athanicense, sive Athanatense.
XII De causa Hilarii Arelatensis, & Celidonii Bisontini Archipræsulum, Romæ agitata coram S. Leone Papa primo. Distinguntur Leontes Episcopi tres, Forojuliensis, Arelatensis, & Bisontinus.
XIII De Hilperico seu Chilperico Burgundionum Rege, quid beneficii in Jurenses Monachos contulerit. Duo fuere ejusdem nominis illi genti Reges.
XIV Territorium Equestre, Nugudunense municipium. Ostenditur in Colonia Equestri seu Nividuno fuisse Episcopatum, fundato jam Bellicensi, nec translatum unquam sedem Bellicium a Nividuno.
XV Osculum leprosis impressum a S. Romano. Maxentius quidam Monachus, ob animi elationem correptus a dæmone. Ignota nobis cordium arcana, & Dei consilia. Lectio super mensam. Gregorius Neocæsariensis, cognomento Magnus.
XVI Agrippini & Ægidii controversia, veterum scriptorum testimoniis illustratur, adnotata temporum ratione: de illius Comitiva & hujus Magisterio.
XVII Comitatum. Arrha fœderis. Osculum dexteræ in fide jussione. Quid Fidedictus? Oratio ad Sanctos adhuc superstites, procul tamen positos. Apparitiones Sanctorum adhuc viventium. Efficax oratio cum pœnitentia. Asylum. Confessio S. Petri. Quid solidus prisco ævo?
XVIII De Spicario Jurensium Monachorum, in quo S. Lupicinus Abbas multiplicatis frumentis, imminentem suis famem depulit.
XIX Agannus, Isarvodorum, Balma. Quænam fuerit veterum Gallorum lingua, & quam multiplex.
XX Quid hora sexta in Vita S. Eugendi, quid in Euangelio.
XXI De S. Leoniano Abbate. Caracalla triplex, urbana, militaris, & monastica.
XXII De Syagria matrona Lugdunensi, a S. Augendo persanata. Ex occasione, de S. Syagrio Lugdunensi, qui vulgo Sicarius.
XXIII Quænam sint vicina Jurensibus monasteriis Aëriensium loca, ex quibus jam ævo S. Eugendi petebatur sal coctile.
XXIV Ecqua Martyrum Agaunensium Acta, laudata a Pragmatio, ea nunc ex manuscripto codice pervetusto integra proferimus, auctore Eucherio Episcopo Lugdunensi.
XXV Eorumdem Martyrum Agaunensium Acta interpolata a recentioribus, nunc ex manuscriptis codicibus castigatiora quam quæ hactenus prodierunt.
XXVI De informatione monasterii Agaunensis liber citatus, scriptusque ab auctore Vitæ S. Augendi, nunc primum a nobis in lucem datur.
XXVII Observationes aliquot in pretactum opusculum. Duodecim primorum Abbatum Agaunensium accurata chronologia, ante mille abhinc annos conscripta.
XXVIII Qualis in Agaunensi monasterio, Sigismundi Regis munificentia locupletato, Laus perennis instituta sit.
XXIX De ampulla olei S. Martini, quæ in monasterii totius Condatescensis incendio illæsa permansit. Ex occasione, de sacra ampulla ejusdem Sancti, quæ in Turonum Majori monasterio nunc etiam asservari dicitur.
XXX De Regula primorum Patrum Jurensium: ejus fontes & capita præcipua: illorum victus ac vestitus ratio: & de clausura Monialium in Parthenone S. Romani de rupe.
XXXI Quo primum tempore, quave occasione invecta fuerit S. Benedicti Regula in Jurense S. Eugendi monasterium.
XXXII Ager seu ditio Abbatiæ S. Augendi, non a Gratiano Imperatore, non a Chilperico, non a Clodoveo II, Regibus, sed a Carolo Magno primum collata, & suis limitibus circumscripta est.
XXXIII De anno quinto Childeberti, cujus mentio in Dagannoto, nono Jurensi Abbate.
XXXIV Jurensium ditionis violatos limites Fridericus I Imperator novo privilegio sancit, quod & sequentes Imperatores confirmarunt.

PARS TERTIA.
De Sancto Claudio, Abbate Condatescensi, & Archiepiscopo Bisontino.

Vita S. Claudii, ante annos abhinc plus minus quadringentos conscripta, Auctore Anonymo. Miraculorum S. Claudii liber primus, ab annis fere quingentis editus. Sacri ejus corporis circumgestatio per Lugdunensem, Lausannensem, & Bisontinam diœceses.

Liber secundus, ex monumentis fide dignis a nobis excerptus.

ILLUSTRATIONES CLAUDIANÆ.

Caput I. S. Claudii patria, genus, festus dies. De auctorum ætate ac fide qui Vitam ejus & antiquiora Miracula scripserunt. De pago Scodingorum, & ejus olim Ducibus seu Patriciis.
II An ad Dominos Salinenses, qui septem fere abhinc seculis ei toparchiæ præfuerunt, S. Claudii genus propagatum sit.
III Dominorum Salinensium series.
IV De S. Claudii sepulturæ modo, & loco. Sacrum ejus cadaver numquam fuit evisceratum. Metenacus villa, non hujus S. Claudii Episcopi & Confessoris, sed S. Claudi Martyris Reliquiaspossidet.
V S. Claudus Martyr Metenacensis passus videtur Lugduni, cum Amore & Viatore sancti Alexandri sociis, sub Marco Aurelio Antonino, & cum illis e S. Irenei Lugdunensi basilica in Sequanos translatus.
VI Ordo & locus B. Claudii inter Archipræsules Bisontinos. Horum antiqui duo Catalogi, a sexcentis amplius annis manu exarati distribuuntur.
VII Occasione eorum quæ de S. Claudio præmissa sunt, series compendiosa Metropolitanorum Bisonticensium, longe accuratior quam hactenus prodierit, proponitur.

PARS QUARTA.
De aliis nonnullis monasterii S. Augendi alumnis, qua genere, qua sanctitate illustribus.

De aliquot præcipuæ nobilitatis viris, ante annos fere sexcentos Jurense S. Augendi monasterium ingressis; ac præsertim de Stephano, qui deinde Abbas Bezuensis fuit.

Vita S. Simonis Comitis, & apud S. Augendum Monachi.

OBSERVATIONES.
Ad Vitam S. Simonis, ex Comite Monachi.

Caput I De Auctore, qui S. Simonis Vitam conscripsit.
II De patre ejus Rodulfo, & tribus illius uxoribus, quarum tertiæ (nempe Annæ Regis Francorum Henrici relictæ) affinis erat in gradu tunc prohibito.
III De Walterio, S. Simonis fratre, prope Remos interfecto. Vitriacum pluries occupatum a Philippo I Rege.
IV De duabus sororibus S. Simonis, quarum ætate prior Herberto desponsata est Veromanduorum Comiti, ejus nominis quarto; junior autem, nomine Adelais, primum Bartholomæi Brecarum Domini, postea Theobaldi Blesensium & Carnotensium Comitis conjux fuit.
V Sententia nostra, de Adelaidis Bartholomæi relictæ secundis cum Theobaldo Blesensi nuptiis, novo argumento stabilitur; ex eo nimirum quod Bartholomæi & Adelaidis, eorumque filii Hugonis-Bardulfi, omnis hereditas ad Theobaldum, ejusque filios aut nepotes devenerit.
VI An præter Adalam Comitissam Veromandensem; & Aalydem, sive Alaidem, aut Adelhaydem, primum Bartholomæi Brecarum Domini, postmodum Theobaldi Blesensis Comitis conjugem; aliæ fuerint S. Simonis sorores duæ; Elizabeth, quæ vulgo Rosa; & Arwis, ad Kalam sanctimoniales; quæ & Roseto puellarum parthenoni initium dederint.
VII Adversus præmissa nonnullæ moventur difficultates ex Alberici Chronico.
VIII Origo & series illustris familiæ, quæ de S. Simonis nomine nuncupatur.
IX S. Simon corpus Rodulfi patris demortui transfert a Monte-desiderio, ubi per triennium jacuerat; illudque deponit in S. Arnulfi ecclesia Crespeiensi.
X Quis fuerit S. Arnulfus, Crespeiensis ecclesie a S. Simone locupletatæ, Patronus?
XI Simoni Comiti uxor quæritur, Heldeberti Marchiæ Arvernicæ Comitis filia. Hæc ejus hortatu fit Monialis in Casa Dei; unde videtur Lareyum translata, prope Castrum Divionem.
XII Quænam fuerit Simonis Comitis cum Mathilde Anglorum Regina consanguinitas?
XIII Quo tempore S. Simon, & sub quo Abbate factus sit ad S. Augendum Monachus, & quos habuerit sancti sui propositi sectatores?
XIV Quo tempore S. Simon interfuerit translationi sacræ Sindonis Compendiensis in capsam auream, a Mathilde Anglorum Regina oblatam.
XV Annus Roberti Guischardi, Sedi Apostolicæ per S. Simonem reconciliati. Hujus mansio Romana ad S. Theclam.
XVI De S. Simonis obitu III Kal. Oct. MLXXX, sepultura, mausoleo, epitaphio, & reliquiarum translatione.
XVII Colliguntur, quæ S. Simonis historiam spectant, capita chronologica.

De Venerabilis Joannis Gandavensis, quondam ad S. Claudii Abbatiam Anachoretæ Vita, translatione, & miraculis, quorum intuitu Rex Francorum Ludovicus Undecimus in Romana curia proponendam censuit ejus canonizationem, sed morte præventus suis successoribus reliquit promovendam. [Ex his quædam edenda hoc loco:]

[8] Hæc ab auctore parari cœpta ad prælum, annum ætatis quadragesimum agente; ad istumque modum aucta, digesta, recognitaque fuisse invenio, ab eodem jam fere nonagenario; haud dubie mox publicam in lucem danda, si vitam longius protrahere licuisset. Etenim jam Rege Mæcenate suffultus, opus non habebat aut San-claudianorum Abbatum diu frustra sperare subsidium, ad sumptus impreßionis sublevandos; aut illis deficientibus Patronum sibi quærere extra Galliam, sicut usu venit Tornodorensis Abbatiæ historiam monumentaque sub annum MDCLXIV evulgaturo. Ego commendatos mihi viri studiosißimi labores ita suscepi, ut quæ in rem meam facient, Auctori amico integra reddere velim suis quæque temporibus ac locis. Dabo igitur nunc librum secundum miraculorum, ab eo collectum; dabo & Observationes Claudianas, & quam hisce attexuit Chiffletius reformatam Metropolitanorum Bisonticensium seriem; in qua Auctor, propter allegata ab Henschenio Concilia, [cum distinctione duplicis Claudii, licet non satis probata,] quorum primo, scilicet Epacnensi ad annum DXVII habito, invenitur subscripsisse Claudius, Episcopus Ecclesiæ Vesontionensis, duos distinguit Claudios; unum, qui circa id tempus cœperit, desierit ante annum DXLIX, quo invenitur Synodis subscripsisse Urbicus: alterum, qui fuerit Abbas Iurensis, totis XLVIII annis, prius quam Episcopus fieret circa annum DCLXXXVIII; septimo autem Præsulatus gesti anno se abdicaverit, Iurensemque Abbatiam receperit gubernandam, approbante Ioanne Papa VI (quem scilicet invenire oportuit, ne penitus otiosum in Vita esset nomen S. Joannis Apostolicam Sedem tenentis) vixerit autem post reditum suum usque ad annum DCCIII. Quid ad duos Claudios tandem comminiscendos coëgerit Auctorem, nihil invenio præter Catalogos duos, seculo XI conscriptos, qui sextum a S. Nicetio collocant Claudium, adeoque alium ab eo qui Synodis subscripsit, ab illis præterito; & nomen Chlodovæi Regis, in Vita posteriori suppositum pro nomine Chlotharii, atque annum IV Childeberti, quo ab hoc seculo Sanctus migraverit, ex sententia Interpolatoris: quæ tanti facienda non videntur, ut propterea debeant geminari Episcopi, nullo certiori argumento distinguibiles. Etenim ex istis aliud nihil sequitur, quam quod ex semel perperam notato anno DCXXVI, pro DXXVII, quo factus Claudius Abbas sit; turbatus ordo succeßionis fuerit; & tam disparata tempora in unam personam confluxerint. De quibus ut porro per se judicet Lector, nihil vel in Henschenio vel in Chiffletio muto; sed utriusque propono, ut accepi, sententiam vel verba. Quod ad reliquas Chiffletianæ compilationis Partes attinet. Prima usui erunt, ad Supplementum Ianuarii, Februarii, Martii, quibus mensibus jam egimus de SS. Romano, Lupicino, Eugendo, primi loci Abbatibus. Quarta tota mensem Septembris spectat, quo S. Simon obiit. Sed quæ ei addenda promittitur Venerabilis Joannis Gandavensis Vita, abest a prætitulata collectione, inter alias Sanctorum Vitas fortaßis reperienda a nobis, [dum ceteris expectatur Patronus.] cum anno ac die mortis. Interim ex hoc defectu moneor, fieri posse, ut quædam pauca ex indiculo præcedenti, vel ab Auctore composita necdum sint, vel extra ordinem quærenda alibi, quod modo non vacat operosius disquirere; disquiram autem, si quis, necessariam operosæ nostræ molitioni moram non ferens, Chiffletianæ isti ut concepta est lucubrationi, toti simulac semel producendæ, manum auxiliatricem & sumptus offerat; nam hunc in finem Indiculum proposui, adeo non cupidus plumis alienis me circumornandi; ut beneficii loco habiturus sim, si quis me fidei-commisso levaverit. Tunc etiam examinabo an & quatenus huc adduci poßit fascis alius chartarum, seorsim sub tali titulo positarum; PROBATIONES Partis tertiæ hujus Operis; quæ continet Illustrationes Claudianas, & quæcumque S. Claudium, sive Abbatem, sive Bisunticensem Archiepiscopum spectant. Rem apparet omnino prælo paratam fuisse, sed mutato consilio ad extremum sepositam cogor suspicari, ex Indiculo manu auctoris recentißime & paulo ante mortem exarato, absque ulla talium Probationum, una cum prædictis Illustrationibus imprimendarum, mentione, quod hæ solæ forte indicarentur sufficere, absque operosiori illa additione tot documentorum, non adeo prope spectantium ad argumentum assumptum.

VITA BREVIOR.
Ex Ms. Monasterii, & Breviariis excusis ac Mss.

Claudius, Episcopus Vesontione & Abbas Jurensis, in Burgundia (S.)

BHL Number: 1840

[1] In nomine sanctæ & individuæ Trinitatis. Laudabili Fratrum Jurensium instantia commoniti, [Prologus] Vitam B. Claudii & ejus miracula summatim delibare decrevimus: cujus Vitæ meritum si ad plenum prosequamur, mendacem invidiam minime poterimus declinare. Et ideo paucas ejus virtutes attingimus, ut nos lector parcos veritatis potius quam prodigos falsitatis inveniat.

[2] Beatus igitur Claudius, a Salinensium Principum conspicua generositate clarissimus, a parentibus litterarum studiis addictus, [Episcopus pius & justus,] ætate & sapientia proficiens, tandem nutu divino Bisuntinæ Sedis Cathedram Pontificalem b obtinuit. Ibi tam suavem & delectabilem pietatis & justitiæ mixturam contemperavit, ut in eo benignitatis affectus, & disciplinæ severitas, vicem mutuam observarent. [dein monachus Jurensis, veritatis & temperantiæ amans.] Postmodum civium turmas fugiens, ne velut ex tacto maculam contraheret atramento, ad Jurense B. Eugendi cœnobium, locum videlicet horroris & vastæ solitudinis, Domino ducente, se c transtulit. Et quia legerat; Os quod mentitur, occidit animam, non minus mendacium quam homicidium abhorrebat. [Sap. 1. 11] In orationibus assiduus, in vigiliis strenuus, in refectione sobrius d; utpote cui cibus olusculum, cui soporem cubile præstabat inornatum: cujus ornatus pallor & macies. Quid plura? voluptatum tabe proposita, totus cælesti rore madescens, omni virtute parsimoniæ, carnis aream desiccavit.

[3] Attendentes igitur Fratres illius loci, viri sanctissimi discretam humilitatem; virum omni virtute probatum, Pastorem & Patrem spiritualem, divina præeunte gratia, sibi præfecerunt anno e sexcentesimo vicesimo sexto ab incarnatione Domini, Sancto Johanne Apostolicam sedem tenenti: [Abbas creatur:] qui præfati viri, possessiones suo f munivit privilegio. Quo in loco vir Dei Claudius, religione & sanctitate commonitus, multo virtutum & miraculorum clarescens sidere, sic oleum misericordiæ vino discretionis immiscuit, ut, in curandis vulneribus vitiorum, Samaritani nostri diligentiam reformaret g. Denique peracto vitæ præsentis curriculo, beatus Claudius, sacrum religionis jubar, [annis 554 a morte] præsentibus & posteris sanctæ conversationis exemplar, Angelorum cœtibus aggregatus, ab hac valle miseriæ, in conspectum summæ Majestatis, Octavo Idus Junii feliciter h migravit. Cujus corpus generis & sanctitatis prærogativa, pretiosis conditum aromatibus, [claruit miraculis.] in ecclesia B. Eugendi i quingentis quinquaginta quatuor annis, miraculis assidue crebrescentibus requievit.

ANNOTATA G. H. ET D. P.

a Salinæ, urbs in Comitatu Burgundiæ cum duplici arce, habuit suos Principes & Dominos, quibus varias arces seu munitiones aßignat Henricus Bogetus. Ab his prognatus S. Claudius circa annum 484. De Salinis plura dicta sunt 3 Februarii ad Vitam S. Anatolii Episcopi, qui ibidem Patronus colitur: quod autem ejus loci Toparchæ hic vocentur Principes, datur dignitati Comitum Burgundiæ, ad quos dominium istud devolutum est seculo Christi X. Vita altera, Principes seu Palatinos vocat, quod primus dici cœpit Ottho, ex Beatrice Burgunda filius Friderici Imp. seculo XIII.

b Circa annum 516, ut qui sequenti anno interfuit Concilio Epaonensi.

c Circa annum 523.

d In Ms. Breviario Vesontionensi ista interponuntur: Latere non poterat virtutum lucerna, quæ succensa fuerat a luce superna.

e Imo quingentesimo vicesimo sexto. Nam anno 626, non fuit S. Joannes Papa, sed Honorius I, cui succeßit Severinus, & huic Ioannes IV creatus anno 640 exeunte, ad quem aliqui confugiunt. Interim spalma istud præbuit occasionem aberrandi ad integrum seculum. Præterea contra morem recurri ad Papam, ob dignitatem Abbatialem, observat Mabilio ad sequentem Vitam.

f Quod potuit S. Joannes fecisse, rogatus a S. Claudio, existente Episcopo, aut post suum ad Iurense monasterium accessum: si tamen ejusmodi privilegium non potius fuit Joannis alicujus longe posterioris, ad ipsum signandum moti meritis & miraculis S. Claudii, pridem in cælis Beati. Tenorem ipsius accepimus a Chiffletio hoc initio. Joannes, Servus servorum Dei. Claudio Abbati religioso monasterii S. Augendi, ceterisque in eodem venerabili monasterio in perpetuum. Convenit Apostolico moderamini &c. & lacera in fine membrana excusatur: sed studio laceratam putat Chiffletius, ad imposturam melius occultandam: est enim, inquit, simillimum diplomati Leonis IX, dato sub nota anni 1050; deinde villas & ecclesias quasdam nominat, non ante annum millesimum Jurensi monasterio datas, ut Novam-villam & Tenningam: alias item permultas ac fere omnes, non nisi post S. Claudii ævum eidem monasterio acquisitas.

g Hic desinunt lectiones Ms. Breviarii Vesontionensis.

h Circa annum 581, ut supra probatum.

i A dicto anno 581 ad annum 1135, post quod tempus hæc scripta sunt. In Breviario Æduensi anni 1534 ista sub finem habentur: Conditum aromatibus in ecclesia B. Agendi (imo Augendi) in hodiernum usque diem requiescit. Et quoniam ibi Redemptor noster Christus in Sancto suo maximas quotidie virtutes edere dignatus est, ideo Christiana pietate factum est, ut locus ille a sancto viro nomen acceperit.

VITA LONGIOR,
Seculo XIII aut XIV composita.
Ex editionibus Jo. Jac. Chiffletii & Mabilionis.

Claudius, Episcopus Vesontione & Abbas Jurensis, in Burgundia (S.)

BHL Number: 1841

EX IMPREMS.

[1] Si rationabiliter facta & dicta quorumdam hominum, qui in actibus mundanis fortes reputati sunt, [Prologus,] litteris annotantur; fortiori ratione Sanctorum, qui divinitus instructi, & in rebus mundanis legitime disponendis & administrandis fuerunt experti, & in divinis mandatis peragendis fuerunt expediti, facta & dicta, ad Dei gloriam & subsequentium Imitationem, ad perpetuam debent memoriam libris ac litteris commendari; ac non solum libris annotari, verum in libro cordis jugiter haberi; ut ex eorum gloriosis operibus & mens instruatur, & augeatur devotio. Unde nos Vitam beatissimi Claudii, Bisuntinensis Ecclesiæ Archiepiscopi ac Abbatis monasterii S. Eugendi, prout ad nos tam scripturis & chartis, quam aliis fide dignis documentis devenit, sine mendacii conscientia scribere disposuimus; non solum ut fidelibus, [devote] ejus vitam sanctissimam & conversationem mellifluam sitientibus & poscentibus, vitæ ejus historiam & conversationis seriem, quæ etiam sine nobis habere valent, tradamus; sed ut nostræ qualicumque erga eum devotioni, quæ ejus vitæ historia carere non potest, satisfaciamus. Sua namque doctrina sanctissima admoniti, miraculis excitati, & præsentia corporali visione jocundati, & insuper requisiti, ejus vitam gloriosam silentio tegere non possumus. Reprehendat qui voluerit, [& fidelites scribentis.] & qui voluerit credat: nos autem qualescumque exigui famuli Christi, quod scimus de vita dicti Sancti veraciter scribimus & testamur, licet non ad plenum, ne incidamus in linguas reprehendentium; nam extant libri miraculorum quæ per eum Dominus monstrare dignatus est, quæ hic inserere omittimus, ad historiam vitæ ejus solummodo breviter scribendam intendentes a.

[2] Beatus igitur Claudius fuit ex nobili Salinensium Principum seu Palatinorum genealogia; qui usque ad septimum annum, cum decenti cura, [Litteris imbutus sanctus,] in domo parentum suorum nutritus fuit. Transacto autem septimo ætatis suæ anno, ab ipsis parentibus, probatissimis litterarum magistris instruendus traditus fuit; quibus artes quas liberales vocant, infra paucos annos, plene didicit. Infra cujus temporis spatium, non solum artes prædictas, verum etiam libros veteris & novi Testamenti, historias sive passiones sanctorum Martyrum, atque vitas sanctorum Confessorum; [historias sacras legit:] nec non & sermones seu homilias sanctorum Doctorum, sub ipsis magistris adolescens, sibi legendo percurreret. Erat enim jam in hac ætate, ingenio docilis, corde fervidus, & sanctis operibus totus deditus, nec sinebat diem transire absque bonis operibus.

[3] In hac autem ætate non solum (ut diximus) litterarum studio vacabat; verum & omnibus diebus, [Virtutibus vacat] præcipue dominicis & festivis, ecclesiam frequentabat: Missam & Horas Canonicas, ac divinæ Scripturæ sermones avide auscultabat, ac in armariolo sui pectoris recondebat. Personis vero religiosis aut honestis se admiscebat, & cum eis de virtutibus ac bonis operibus semper conferebat: inhonestis autem ac scurrilibus numquam juxta eorum inhonestatem aut scurrilitatem responsum dedit; sed potius mansuete verba sale sapientiæ condita, ac intantum rationabilia & dulcia, quod omnium in se provocabant affectum. Diligebant eum provecti & sapientes, velut jam virum factum & virtuosum & sapientem; alii vero, ut adolescentem affabilem atque prudentem. Numquam in foris, [omnibus carus:] tripudiis, seu quibuscumque mundanis spectaculis adstare visus fuit: numquam cum mulieribus juvenibus absque rationabili causa diu fuit: nec de qualicumque nefando opere notatus, non de risu, respectu, vel quocumque tam modico verbo dignus reprehendi judicatus. Hic sanctus erat vultu Angelicus, forma decorus, incessu maturus, moribus ornatus, sensu profundus, sermonibus affabilis, caritate præditus; in tantum quod omnes qui eum intuebantur, judicabant eum esse verum Dei famulum. Hæc quæ supra diximus, in adolescentia sine reprehensione peregit.

[4] Factus autem ætatis b viginti annorum, & jam in divinis eruditus, ac in bonis operibus assuetus, militiam elegit Clericalem; [Canonicis Vesontionensibus adscriptus vicennis,] petiitque humiliter, ac pro suis meritis obtinuit, se recipi in Canonicum Cathedralis Ecclesiæ Bisuntinensis. Qui creatus sive factus dictæ Ecclesiæ Canonicus, incepit in ipso Canonicorum collegio Ecclesiam frequentare, Missis, Horis canonicis, & aliis Officiis ecclesiasticis interesse; libros sacræ Scripturæ diligenter revolvere, lectiones ipsius sacræ Scripturæ ferventer & attente audire, magistrorum sermones devote auscultare; ac per omnia, ut verus Christi famulus, absque reprehensionis nota, se habere: ac intantum infra breve temporis spatium, divina gratia ipsum prosequente, in prædictis sanctis operibus profecit; quod sacræ Paginæ probatissimus, ac talis factus est magister & professor; quod in tota Burgundiæ provincia suo tempore non fuit similis. [in omni virtute excellit:] Prædictis autem donis & virtutibus ditatus, de die in diem in sanctitate proficiebat; ecclesiam (ut diximus) frequentabat; divina Officia in suo gradu, & prout ad ipsum, secundum ordinationem ipsius Ecclesiæ, absque defectu reverenter & devote exercebat; orationi prout temporis opportunitas se offerebat, frequenter incumbebat; omni pene tempore, exceptis Dominicis & Festis, semel in die refectionem sumebat; sæpe noctes in oratione, lectione, & sancta meditatione pervigiles ducebat; castum, & (ut credimus) virginem (utpote qui numquam de quacumque parva infamia notatus fuerit) se custodiebat; in vestimentis mediocrem se habebat; in moribus vero humilem, in verbis dulcem & affabilem se exhibebat; ac (ut uno verbo cuncta complectar) in omnibus virtutibus omnium judicio pollebat, ita ut crederes illum jam probatissimum Monachum.

[5] Completis autem in hujusmodi sanctis operibus duodecim annis, ejus suffragantibus meritis, electus est in Archiepiscopum Bisuntinensis Ecclesiæ: [Episcopus ejusdem Ecclesiæ divinitus instituitur:] quod qualiter factum fuerit, breviter enarrare dignum duximus. Infirmante enim dictæ Sedis Præsule, infirmitate qua decessit; vir beatissimus, timens quod post evenit, ne scilicet in Pontificem eligeretur; Ecclesiam ipsam ad tempus relinquere disposuit; & ad suos parentes, Dominos scilicet Salinensium, devenire festinavit; & cum eisdem in ipsa Salinensium villa habitare cœpit. Dicto autem Præsule viam universæ carnis ingresso, Clerus & populus per aliquod tempus fuerunt in eligendo discordes; illis volentibus unum, aliis vero alium. Tandem, post multas altercationes inter se habitas, ad se redierunt; & unanimes in oratione & fletu se prostraverunt, supplicantes humiliter, ut meritis beatæ Dei Genitricis, & S. Joannis eorum Patroni, & omnium Sanctorum, Dominus eis misericorditer inspirare dignaretur, quem in Pastorem dictæ Ecclesiæ eligere deberent. Orantibus autem illis, vox de cælo intonuit, quæ ipsos Canonicos, ut a fletu cessarent, monuit, & ut B. Claudium eligerent. Tunc Canonici, non modicum lætificati, sanctum virum unanimiter elegerunt; & facta hujusmodi electione, non humana sed potius divina, miserunt ad sanctum virum honorabiles totius Ecclesiæ & Civitatis, pro obtinendo & habendo ejus consensu, & pro reducendo ad ipsam Ecclesiam memoratam. Facta autem prædicta electione, & beato viro præsentata, ac in dicta Salinensi villa divulgata; non est nostrum dicere, quanta lætitia tota villa fuerit repleta; [Papa approbante:] ad quantas ejus parentes eruperunt gratiarum actiones. Habito ejus quem denegare non potuit consensu, qui destinati fuerant, reduxerunt eum ad Bisuntinensem civitatem: & ibi ejus divulgato consensu, quis dicere potest in quanto gaudio civitas fuerit, quantasque gratiarum actiones Domino egerit? Puto vere ad hoc non sufficere Maronis eloquentiam. Celebratis autem gratiarum actionibus, Canonici miserunt ad Romanum Pontificem, pro obtinendo ipsius electionis canonicam confirmationem: pro qua dictus Pontifex, comperta rei veritate, laudes immensas & gratiarum actiones cum lacrymis Domino retulit; &, quantum necesse fuit, ipsam approbavit, anno c sexcentesimo vicesimo-sexto Incarnationis Dominicæ.

[6] Factus autem Archiepiscopus, subito officium Pastorale ferventer exercere cœpit. In collegio namque residens, ecclesiam devote frequentabat; [id muneris recte exequitur:] Missas solennes reverenter celebrabat; Horis canonicis continue intererat; sermones Clero & populo memoratu dignos faciebat; causas ecclesiasticas horis debitis benigne audiebat, & decenter determinabat; nec propter ipsas, seu quævis alia negotia ecclesiastica (quæ tamē irreprehensibiliter administrabat) nisi esset evidens necessitas, ecclesiam horis, quibus divina Officia celebrantur, dimisit. Exponebat disertissime sacratissimas sententias veteris & novi Testamenti, & per suos mellifluos sermones eradicabat vitia, virtutes inserebat. Erat namq, profundissimæ litteraturæ, & per omnia similis bono patrifamilias, qui profert de thesauro suo nova & vetera. Visitabat sæpe provinciam sibi commissam, sacram verbi doctrinam seminando: &, ut plura uno verbo concludantur, erat per omnia fidelis servus & prudens, quem constituit Dominus super familiam suam. Erat etiam, ut diximus, valde dulcis & affabilis, pius & mitis: quibus virtutibus miro modo omnium ad se attrahebat affectum. Et nihilominus tantum erat in Dei amore elevatus, quod in contemplatione assidue fixus, vix poterat ad corporalem refectionem declinare: vocatus tandem ab oratorio & studio, lætus & hilaris, ad mensam descendebat.

[7] Anno autem septimo sui Episcopatus, divino amore totus accensus, [ad monasterium S. Eugendi se recipit.] totis præcordiis delicias pompasque hujus seculi funditus volens relinquere, & Domino fonti vivo plenius vacare; cunctis strenue depositis, civitatem suam cum dignitate reliquit, & in monasterio S. Eugendi, quod est juxta fines dictæ diœcesis, omni Clero & populo dictæ civitatis renitente, ac lacrymis ipsum revocante, ab Angelo (ut ferunt) Monachis prænuntiatus d, devenit; ibique habitum vitamque monachalem arripuit. Residens vero in dicto monasterio, per omnia ut verus Monachus se gerebat. Erat enim in divina contemplatione suspensus, in orationibus assiduus, in jejuniis continuus, in vigiliis fervidus, in sanctis lectionibus & meditationibus præclarus. Comedebat & dormiebat ut Monachus: in divinis vero Officiis peragendis primus omnium ecclesiam intrabat, & ultimus recedebat, suoque sanctissimo exemplo omnes ad perfectionem monasticam promovebat.

[8] Per idem tempus sanctus Injuriosus e Abbas, vir utique magnæ sanctitatis & prudentiæ, dictum monasterium regebat: qui videns beati viri sanctitatem, [Abbas constituitur:] ei humiliter præsentavit regimen ipsius monasterii; supplicando, quatenus dignaretur ipsum & oves Domini pascere & regere: quod vir sanctus cum grandi mansuetudine renuit. Completis autem quinque annis ab introitu S. Claudii, S. Injuriosus Abbas migravit ad Dominum: quo dato ecclesiasticæ sepulturæ, Fratres venerabiles dicti loci, communi consensu, cum magno devotionis ardore, præfatum beatissimum Præsulem elegerunt sibi in Pastorem: & habito ejus, quem eximia caritate qua erat præditus dedit, assensu, miserunt ad f Sedem Apostolicam, postulantes beatum virum sibi dari in Prælatum. Sanctus vero g Joannes, sanctæ Sedis Apostolicæ apicem tenens, qui prædictum Sanctum optime noverat, eisdem Fratribus ac monasterio beatissimum virum concessit in Pastorem: quod non sine divina dispositione factum esse creditur, quod in loco, in quo plures floruerant Sancti, beatissimus Præsul adnumeraretur, & locus ipse insignior efficeretur.

[9] [monachos ad se trahit.] Accepto autem regimine dicti monasterii, multi Clerici, tam Ecclesiæ Bisuntinensis, quam aliarum Ecclesiarum, nec non multi juvenes nobiles diversarum urbium, oppidorum, & terrarum, ad eum catervatim confluebant; cupientes ei adhærere, ac cum magna instantia postulantes se recipi in monasterio: quos beatissimus Pater, absque difficultate & personarum acceptione, recipiebat. Videns autem beatissimus Pater in dicto monasterio magnum Monachorum numerum, disposuit recuperare oblationes, olim dicto monasterio per Reges & Principes factas. Unde primo hujus rei causa perrexit Parisios ad Regem Chlodoveum, cujus prædecessores, Reges scilicet Burgundiæ & Franciæ, dona seu pensiones largissimas prædicto obtulerant monasterio. Apud dictum Regem ipsa dona seu pensiones repetiit: [Regiis beneficiis locum ditat.] qui Rex benigne confessus est, se debere & solvere teneri dicto monasterio & Fratribus ibidem Deo servientibus, pro supplemento victus & vestitus dictorum Fratrum, summam quinquaginta modiorum tritici, & quinquaginta modiorum hordei, & quinquaginta librarum denariorum argenti. Deum testor, quod ego propriis oculis vidi, & legi in Archivis dicti monasterii, inter alias Chartas, unam diversis signis & characteribus signatam, super dictas summas confectam, sic incipientem h: Chlodoveus Francorum Rex, omnibus præsentem paginam lecturis, salutem. Accessit ad nos vir venerabilis Claudius, &c.

[10] Et non solum Monachis, qui tunc in ipso monasterio in magno numero erant, [eique plurima confert.] necessaria administrabat; verum etiam pauperibus Christi & omnibus adventantibus alimenta sufficienter distribui faciebat. Non est nostrum enarrare, quatenus vir ipse beatissimus ipsum monasterium augmentavit. Nam si de temporalibus libeat fieri sermonem, ecclesiam ipsius monasterii munivit pretiosissimis indumentis, vasis, crucibus, & candelabris aureis & argenteis, libris decentissimis, pannis sericis: Sanctorum vero Reliquias reposuit in capsis argenteis, lapidibus pretiosis adornatis. Monasterium & domos ipsius ædificiis decenter reparavit & auxit: jura alienata recuperavit. In spiritualibus vero, dici non potest quantum monasterium auxerit. Nam libri sermonum ejus redditi Fratribus, ex quibus cognosci potest, qualis in doctrina fuerit: sed insuper ex scripturis ipsius monasterii, & potissime B. Rustici (qui sub beato viro in monasterio, officio Prioris i claustralis functus, post ipsum Abbas extitit) potest videri, quales Fratres sub ipso Sancto fuerint. Patrator vero miraculorum fuisse dignoscitur, de quibus extant libri conscripti. Fuit autem Pater beatissimus in dicto monasterio Abbas k annis quinquaginta quinque. Fuit vero in hoc seculo usque ad quartum annum l Childeberti Francorum Regis. Nunc vero aliqua dicenda sunt de ejus gloriosissimo fine.

[11] Expleto autem anno quinquagesimo quinto, a quo tempore Abbas electus fuit, sanus & immunis ab omni macula, licet esset antiquus & plenus dierum, incidit in quamdam levem infirmitatem: tertia autem die suæ infirmitatis convocari fecit omnes Fratres, quibus prolixum & luculentum fecit sermonem; in quo miris rationibus dulciter eos monuit, [Oratione ad suos habita moritur, Sacramentis munitus.] primo de divino amore, secundo de contemptu hujus mundi, tertio ne aliquo modo tristarentur de ejus recessu: & videns eos uberrime flentes, accepta ab omnibus pace, eos e cella sua abire præcepit, totamque exinde sequentem noctem in orationibus peregit. Quarta vero die cum suorum adjutorio in ecclesiam perrexit, & in ipsa Sacramenta pœnitentie, & Dominici Corporis, totus profusus in lacrymas, veneranter recepit: & cupiens fugere pompas urbium & honorem populorum, corpus suum in ipso monasterio sepeliri jussit: deinde suorum adjutorio in cellam rediit. Quinta autem die, circa horam diei nonam, reclinatus super scamnum, super quod legendo & orando sedere solitus erat, erectis sursum brachiis, manibus junctis, oculis ad cælum suspicientibus m, migravit ad Dominum.

ANNOTATA G. H.

a Prologus hic deest in editis tam a Mabilione quama Ioanne Iacobo Chiffletio: sed ab hujus fratre Petro Francisco Chiffletio, communicatus nobis fuit ex Mss. Post hunc Prologum autem in utraque editione sequitur idem ille qui Breviori Vitæ præmittitur, quemque propterea nihil opus fuit hic repetere.

b Circa annum 504.

c Circa annum 516. Intrusi anni 626 supra referuntur ad electionem in Abbatem, & ostendimus reponendum annum 526.

d Circa annum 523.

e Hujus nomen, solum ex hac Vita innotuisse, indicant Sammarthani.

f Mabilio observat, hunc consensum ac confirmationem priscis temporibus non fuisse adhibitam ad Abbatialem dignitatem.

g Hunc esse S. Ioannem I Papam, anno 524 Ravennæ mortuum, supra diximus.

h Imo Chlotharium fuisse, Chlodovei primi filium, temporis ratio postulat. Utinam exhiberetur charta antiquis characteribus! tum veritas rei appareret.

i Officium Prioris claustralis esse recentiorum temporum observat Mabilio.

k Hunc annum supra, ex firmata chronologia, aßignavimus fuisse annum 581, quo senem annorum 97 fuisse constat.

l Hunc Regem Childebertum ex suo calculo adjecit Interpolator. Erat tum Childebertus Rex Austrasiorum, & post mortem S. Gontramni Regis anno 593 etiam factus Burgundionum.

m In Supplemento Petri de Natalibus, sub annum 1514 excuso, ista ad finem leguntur: Sanctissimam suam animam Domino tradidit expirando. Cujus corpus in prædicta ecclesia S. Eugendi usque nunc omnibus advenientibus incorruptum & integrum demonstratur, innumeris coruscans miraculis. Festum autem ejus celebratur VIII Idus Junii. Quæ & Surius descripsit.

MIRACULORUM LIBER I
Cum Vita breviore scriptus.

Claudius, Episcopus Vesontione & Abbas Jurensis, in Burgundia (S.)

BHL Number: 1844

EX MS.

CAPUT I.
Corpus per varia loca circumlatum. Miracula facta.

[1] Matre a misericordiæ in ecclesia b Lausannensi miris virtutibus coruscante, [Cæcus illuminatur:] Sacerdos quidam cæcatis oculis, illuc spe salutis confugiens, Advocatæ nostræ mellifluum implorabat subsidium; & lavacro Confessionis emundatus, per visionem in somnis ab eadem audire meruit, Surge, & vade ad Claudium, Fratrem nostrum, in Oratorio Jurensi quiescentem, & visum recipies. Qui excitatus, festinanter abiit, & visum recepit. Inde lætus & hilaris, [submersus resuscitatur:] cum lavacro Reliquiarum sanctissimi viri ad propria revertente se, puerum a glacie in aquam submersum, & spatio unius diei exanimem, sumptu præfati lavacri sanum parentibus reddidit. Continuo parentes iter aggressi, cum omni festinantia Deo & B. Claudio gratias referentes, in ecclesia Jurensi vultum cereum obtulerunt.

[2] Eo tempore factum est miraculum, quod solebat c Tarentasiensis Metropolitanus in sermonibus ad populum enarrare. Cum ad eum, in ecclesia Jurensi aliquamdiu commorantem, auditis quæ per eum fiebant miraculis, [mortuus resurgit:] undique gentes confluerent; adolescens quidam, prægrandi oppressus multitudine, prope Sacrarium exspiravit. Quem amplexatum vir Dei benigno pectore refovens, gemitu lacrymoso infremuit; & ad corpus B. Claudii quantocius veniens, ejus suffragia apud Deum, flexis genibus in terram, imploravit. Cujus interventu, viri Dei precibus exauditis, adolescens, in exemplum credentium, pristinæ sospitati redditus, palam omnibus surrexit incolumis.

[3] Tunc temporis d Balmensis Ecclesia, peccato ingravescente multis anxiata molestiis, de consilio ad Curiam Romanam nuntios prolocutores delegavit: quos pariter in via deprehensos, hostium malignitas inopina raptos in Corsicam carceris ergastulo mancipavit; [captivus liberatur.] quorum unus commemorationem B. Claudii nulla die prætermittebat; a quo intempestæ noctis silentio (quasi per visionem) solutus, & in ulteriorem ripam fluminis transportatus, sese a carcere, & compedibus liberum recognovit; & reversus in patriam, Deum & B. Claudium glorificavit.

[4] e Tempore siquidem f Frederici Romanorum Imperatoris, & Alexandri Apostolicæ Sedi præsidentis, Sanctæ Romanæ Ecclesiæ pace reformata, inimicus homo livoris anxiatus aculeo, [Circa annum 1160,] culturæ uberrimæ Fratrum Jurensium zizania superseminavit. Domus namque Dei diutius fuerat suffulta columnis; personis scilicet scientia & moribus approbatis; in altaris ministerium vasa pretiosis coruscantia gemmis, ornatus in ecclesia, jugis cura in divinis: victus tenuis, cultus necessarius, clientela sine supercilio, luxum & delicias excusabant. Interim inter Abbatem g Adonem nomine & ejus complices, ceterosque Fratres loci illius, orta dissensio vehehementer invaluit: qui utrimque in discordiam prorumpentes, mutuis appellationibus bona & possessiones Ecclesiæ distraxerunt. Quæ vasis & ornamentis enudata, [desolato monasterio] disperso grege flens & ejulans, in miseriis desolata remansit. Postmodum, auctoritate Apostolica & Imperiali præcepto, Adone cedente subrogatus est alius, Aymo nomine, vir simplicitatis & modestiæ; qui oves debiles & dispersas inveniens, confractum ovile ope divina nitebatur resarcire.

[5] [nova facies inducitur] Conventus igitur sanctæ Jurensis Ecclesiæ, super matris lacrymabili nuditate & afflictione inaudita ingemiscens, humano destitutus consilio, divinum habuit consilium, quod Beatissimi Claudii corpus, thesaurum incomparabilem, in matris suæ lugentis filiæ Sion consolationem & in remissionem peccatorum, populis & nationibus exponerent h. Quo communi assensu definito, custodibus etiam honestis sacro thesauro deputatis, Fratres quasi in exequiis cari funeris deplorantes, cantu lugubri & singultuoso præcinentes, ab atrio foris paulo longius perduxerunt: & vale dicto Fratribus, pro Patris discessu & Matris afflictione desolatis, custodes sacri corporis, injunctæ sibi pœnitentiæ & sacræ obedientiæ memores, longius abeuntes i Burgum Ledonis ingressi, Dei & B. Claudii laudes & magnalia continuabant. Quo audito Humbertus, [defertur corpus Burgum-Ledonis:] servus nequam, bonis Ecclesiæ Jurensis arrogans & elatus, in maternam faciem virus evomens pestiferum, beneficium villæ & introitum ecclesiæ, B. Claudio & ejus familiæ, publico interdixit edicto. Clerus tamen & populus affectu pietatis obviam exeuntes, spreto ministro impietatis, sanctum corpus cum humili devotione susceptum in ecclesiam k S. Desiderati cum hymnis & canticis deportarunt.

[6] Continuo allata mulier in grabato, membris jam triennio contractis, preces & gemitus cum lacrymis effundebat: quæ facta oratione, Dei virtute consurgens, Deum & B. Claudium ore & corde magnificans, coram omni populo, libero gressu incedebat. [& Poliniacum.] Deinde B. Claudius transvectus l Poliniacum, lucerna non latens sub modio, sed super candelabrum posita, in Oratorio m B. Ypoliti Martyris cæcum illuminavit, & tres alios membris debilibus impotentes, attestante Clero & populo, sanos & incolumes reddidit.

[7] Ex hoc loco divina bonitas servum suum Claudium usque n Arbosium transferri voluit, ad cujus laudem & honorem virtutes operaturus innumeras, [Arbosii sanantur, contracta,] in conspectu gentium Sanctum suum mirificavit. o Mulier namque, de villula quæ Britonia vocatur, triennio membris debilibus lecto decumbens, B. Claudio in somnis ei tribuente baculum, suæ levamen impotentiæ, mane profectura surrexit. Cujus innixa fulcimento, cum Dei adjutorio, gressu miserando Arbosium viro comitante pervenit. Facta oblatione, & pedibus sancti viri deosculatis, in orationem procidens, debilitatis suæ remedium profusis lacrymis postulavit. Tunc ad cælum erectis manibus, articulis innixa, se nullum sentire dolorem circumstantibus nuntiavit; & glorificans Deum & B. Claudium, cum reliquis ad altare, rectis pedibus properavit.

[8] De muliere p Transonensi non est omittendum silentio: cui languenti & viribus corporis diutius destitutæ, beata Dei Genitrix Crucem, [viribus destituta,] signum redemptionis nostræ, in visione offerens, eam quantocius ad S. Claudium iter festinare commonuit. Quæ mane cum vicinis egressa, dimisso asino in via quem conduxerat, ad sacrum corpus in comitatu perveniens, pedibus gressum & corpori sanitatem, Deo miserante, recepit.

[9] q Adolescens quidam, manum habens aridam a nativitate, auditis miraculorum præconiis, ad monasterium cucurrit; & attrectatis manibus B. Claudii, [manus arida,] manum extendens cum gratiarum actione, sanus recessit.

[10] Mulier quædam Conversa r S. Roberti de Casa Dei, gravi percussa ægritutidine, toto corpore imbecillis, [graviter ægra,] lecto decubuit: cui B. Claudius visus in somnis, sub Episcopali habitu virgam bajulans Pastoralem, sanitatem promittebat. Quæ visionis excitata præsagio, suæ immemor debilitatis, viam ingressa, sanctum corpus expetiit; quo labiis & oculis contacto liberata, morbi infestationem Deo miserante penitus evasit.

[11] [cæcus,] Cæcus accedens flexis genibus & demisso vultu in terram, divinum auxilium implorabat: Statim interveniente B. Claudio, in virtute illius, qui aperuit oculos cæci nati, tamquam squammæ de oculis ejus ceciderunt; & interrogatus si aliquid videret, præsentes Reliquias, & cetera ad oculum indice a circumstantibus demonstrata se videre confessus, ad laudem Dei & B. Claudii, virtutem superni luminis in se manifeste declaravit.

[12] Utilitatis incrementa, quæ toti affluant provinciæ, moderata brevitate recolligere satagimus: suo enim se veritas illustrat radio, & sui puritate nebulam falsitatis detergit; vera legitur esse innocentia, quæ nec sibi nocet nec alii. Duo pueruli, ætatis primævæ innocentia simplices, apud s Surriacum in ripa fluminis pueriliter colludebant; [2 submersi excitantur:] quorum alter insita levitate properantis aquæ fluenta pede summo tenus attingens, ab initio innocentiæ submersus, præceps elabitur: qui manus tremulas circumquaque jaciens, Mater, mater, voce confusa clamitabat. Hunc statim alter subsequitur. Tunc ambo perplexis manibus submersi, tempestuoso amnis impetu rapiuntur. Nec mora; filiorum parentibus innotuit naufragium: improvidi excitantur, inconsulte properant, clamore obstrepunt, cara pignora Deo & B. Claudio tota devotione committunt; & pueris non comparentibus, plus spatio unius stadii currunt præcipites, donec ad undarum superficiem redeuntes, immissi fluctibus extraxerunt. Horum alter semianimis, alter venis deficientibus frigidus, aquis rejectis, quas absorbuerant respirantes, virtute Dei & B. Claudii, patre & matre attestantibus, ad pristinum vitæ statum jucundi & hilares redierunt. t

[13] Juvencula quædam, Isabella nomine, gratiarum flosculis & facie præminens eleganti, cum viris sanguinum & incendiariis diutius conversata, vitam culpabilem infami corporis redimebat commercio. [publica peccatrix] Quibus relictis, cujusdam satellitis precibus & manusculis inescata, cum eo Arbosium venit: ibique variis libidinum incentivis dedita, feminea levitate in delicias plurimorum successive migrabat. Tandem ut simplicium fidem, vulgari & stupendo bonitas divina corroboraret miraculo, [accedens ad corpus Sancti, fit cæca;] Christi virtutem in B. Claudio per inhabitantem gratiam publice declaravit. Publica namque peccatrix, ut miraculorum præconia oculorum examine perciperet, in plebeia multitudine quadam die sacri corporis assistebat præsentiæ. Ubi interiori lumine primitus excæcata, ultione divina corporeum lumen amisit: & admiratione multorum se nihil videre contestans, gemitu anxiata lacrymabili, in humum se prostravit; & in tenebris cæcitatis permansit; [pœnitens curatur.] donec confusa, sequentis Sabbati vespere, coram Deo & Sacerdote resipiscens, spurcitiam peccatorum evomuit. Deinde abscissis crinibus, & macula vitiorum penitus detersa, se totam Deo & B. Claudio devota contritione commisit, & postmodum recepto lumine per eam divina miseratio plebis incredulæ dubietatem absolvit.

[14] [Sanantur obsessi duo] Seculis fidem facientibus ratum esse probavimus, quod contulit divina bonitas B. Claudio, vice Apostolica, cæcos illuminare, & dæmones effugare. In Valle namque Pullaria u legio dæmoniaca, spiritus surdus & mutus, hominem excæcatum & membris dissolutum circumveniens, totum sibi vendicavit: quem diei spatio exanimem parente ejus ferentes Arbosium, vota voventes Deo & B. Claudio reddiderunt. Interim præfato rure pars malignæ legionis residua virus infundens, pestiferum hominem alium subintravit: quo adducto ad S. Claudium, pro utroque ceterisque debilibus, universus populus, manibus intentis in cælum, preces effudit lacrymabiles: statim ejectis aëreis potestatibus Spiritus sanctus introivit; & recepto visu, vinculisque linguarum & aurium resolutis, Deum & B. Claudium sani & incolumes collaudabant.

[15] Mulier quædam Balmensis, quinque annis manuum passa impotentiam, [& mulier impotens manibus.] attrectatis manibus B. Claudii, sanitatem recepit x.

ANNOTATA G. H.

a Tria hæc prima miracula inserta sunt Officiis propriis S. Claudii, pro 3 die infra Octavam; & duo priora referuntur in Legenda Claudii de Rota.

b Lausanna, urbs Episcopalis prope lacum Lemanum, nunc Genevensem, in Helvetiis; hanc postquam insecit hæresis, Sedes Episcopalis est Friburgum Helvetiorum translata. Distat autem itinere diei a monasterio S. Claudii. In Miraculis e Gallico translatis, fit iterum mentio miraculorum Deiparæ Virginis apud Lausannenses.

c Tarentasia urbs Archiepiscopalis inter Alpes Graias in Sabaudia, itinere circiter tridui a dicto monasterio S. Claudii. Forsan intelligitur S. Petrus Archiepiscopus anno 1142, cujus illustria Acta dedimus 8 Maji.

d Balmensis Ecclesia in Comitatu Burgundiæ duplex, alia Balma Virginum, vulgo Baulme les Nonnains, & hæc celebrior in Præfectura citeriore, quatuor leucis Vesontione; alia Balma virorum, Baalme les Moines, in Præfectura inferiore, & Conventu Poligniensi, duplo vicinior huic monasterio. Hoc miraculum est 4 inter Gallica.

e Hæc contracta habentur in Officiis propriis S. Claudi, 4 die infra Octavam Lectione IV.

f In dictis Lectionibus appellantur Fridericus primus, & Alexander Papa tertius, & contigerunt circa annum 1160, ut supra ad firmandam Chronologiam ostendimus.

g Hic est Ado II, apud Sammarthanos Abbas 46, ordinatus anno 1149, exauctoratus anno 1160.

h Additur in citata Lectione: Ut per aliquot Lugdunensis & Bisuntinæ diœceseos loca, cum sacro cantu & longo prosequentium agmine, circumferretur.

i Burgum-Ledonis, videtur dici Ladoy & Grangede-Ladoy: in Conventu Poligniensi. Bouget loco hujus opponit Lonsalium vulgo Lon le Saulner, in Conventu Monmoratensi versus Ducatum Burgundiæ: quod ratio itineris non ita permittit. Interim huic loco adscribit miraculum 79.

k Hic est S. Desideratus Episcopus Vesontionensis, & colitur 17 Iulii: & hæc cum proximis miraculis referuntur Lectione V, in 4 die infra Octavam.

l Poliniacum, Poloniacum, & Polignium vulgo Pouligny, a quo prænominatum Ladoy vix tribus leulis distat.

m Ypolitus, in Lectione V citata, Hippolytus Martyr: cujus nominis plures a nobis indicantur: magis celebris est, S. Hippolytus Portuensis Episcopus Martyr, cujus festum celebratur 22 Augusti. Adjuncta miracula referuntur in dicta Lectione, & de cæco agitur Gallice miraculo 80.

n Arbosium, proxima Poligniaco civitas, vix 4 leucis distat, inter illam & Salinas. Additum Lectione IV, die 5 infra Octavam, In S. Justi basilica per dies aliquot stetit.

o Refertur hoc in Legenda Claudii de Rota: & parum contracte Lectione V diei 5 infra Octavam.

p Est Gallice miraculum 14, & locus Granson appellatur.

q Hoc & sequens habetur apud Claudium de Rota, & prius Lectione IV citata.

r S. Robertus, fundator & primus Abbas Casæ-Dei in Arvernia, colitur 24 Aprilis: ad quem diem ejus Acta illustravimus.

s Sure Gallice, ubi est miraculum 46.

t Idem refertur apud Claudium de Rota.

u Gallice Valan pourie, & est miraculum 59.

x Refertur hoc dicta Lectione IV, & est Gallice miraculum 82.

CAPUT II.
Alia Miracula Arbosii patrata.

[16] Vir a quidam apud Annoras, membris inferioribus ab adolescentia contractis, nixu manuum miserabiliter incedebat: qui ab uxore & parentibus equo collocatus & allatus, [Curantur, membris contractus,] usque Gransonem descendit, se affirmans B. Claudium qualicumque gressu, sine vehiculo, petiturum; & paulo longius egressus, obviam habuit quamplurimos, virtutes & miracula quæ oculis viderant cum admiratione recensentes. Statim fidei adjutus adminiculo, crura cum pedibus extendens, innixus articulis surrexit; & præ gaudio cursitans, læta & hilari facie, cum uxore expedito gressu venit Arbosium; gratias agens Deo, qui ad cor ejus respiciens, per ministrum suum Claudium, servo suo debili & abjecto tantam contulit sospitatem.

[17] Homo quidam in villa S. b Albini, gravi perturbatus insania, uxorem & filios minaci vultu deterrebat; [& demens:] & fustem arripiens, ejectos a domo persequebatur in vicum. Quo comperto vicini undique concurrentes, cæsum verberibus tenuerant; & consilio adhibentes custodiam, ne quemquam læderet, vinculis impeditum servabant. Tandem auditis B. Claudii miraculis, ligatum funibus multa vi imponentes vehiculo, Arbosium festinabant; & propius accedentes, viso pinnaculo S. Justi, in cujus oratorio B. Claudius requiescebat, vir insensatus, Andreas nomine, ad se reversus est; & viris comitantibus supplicabat his verbis: Cur me cæditis? & cur ligatam tenetis? Dei & B. Claudii miseratione sanus factus sum; solvite me, & nihil timeatis. Qui statim solventes eum, sanum, & modesta discretione loquentem, in præsentiam amici Dei Claudii adduxerunt.

[18] cMiles quidam apud Sarriniacum injustam exactionem a Sacerdote & Fratribus ejus exigebat: quam quia liberi homines abnegabant, [captivus liberatur;] minister sceleris furiis agitatus, in domum eorum ense nudato improvisus irruit, & abscissis poplitibus Sacerdotis, Christum Domini manu impia capite privavit. Fratrem quoqueillius, pugnis & fustibus quassatum, manibus post terga revinctis, carceri mancipavit. Postmodum obstinatus in malitia, per fratrem & clientes maleficos, captivum flagellis cæsum ultra Juram transmittebat. Qui apud Vandilo introeuntes domum, ut cibum caperent, hominem vinculis omnibus absolverunt. Ille etenim timore mortis postposito (quam si fugeret, comminati fuerant) Deo & B. Claudio se totum committens, conversus ad ostium, limen transiliit. Clientes vero cum magno clamore, Captivus abiit, iterantes, canes in eum instigabant. Ille solito devotior silvam ingressus, ab oculis sequentium prorsus evanuit: & per abrupta fugiens, spinis & tribulis exaratus, lacerata veste pene nudus, brevi tempore Arbosium venit: & vota vovens Deo, B. Claudium liberatorem suum recognovit.

[19] d Cliens quidam rebellis in Camponale, circa vindemias, armis & viribus confisus, hostibus insultabat; qui medio crure confixus jaculo, [sanatur læsus in crure] ferro remanente interius, lignum fractum extraxit: & cum debilitatus crure, domum ab amicis relatus fuisset, vocatis medicis, cura eorum ferrum extrahi non potuit; donec confossus, verno tempore, pera & baculis assumptis, iter ad B. Claudium festinabat. Et cum in quodam saltu sub arborem lassus diverteret, eo admirante, ferrum adaperto vulnere exiliit: quo arrepto, sanus & hilaris ad B. Claudium veniens, rem gestam omnibus enarravit.

[20] e Mulier quædam Salinensis, membris dissolutis triennio debilitata, ad S. Claudium in humeris hominum allata fuit: quæ prostrata, [triennio contracta,] manibus expansis ad Sanctum Dei, voce lacrymabili reclamabat, membrorum valetudinem in humilitate deposcens. Cujus paulo post oratione exaudita, juncturis crepitantibus, articulis innixa, surrexit, & recto gressu palam omnibus ambulabat. Post veniens frater ejus, qui præsens miraculo non interfuerat, videns sororem suam ambulantem, stupenda admiratione requirebat; Sana facta es soror mea? Quæ respondit, Gratias ago omnipotenti Deo, & B Claudio Domino meo, per quem sana facta sum; &, sicut vides, frater mi, rectis pedibus incedo.

[21] f Supra Arbosium agni ovium, quas custodiebat Conversus, nescio qua vertigine tremuli, se sustinere non poterant. [agni tremuli,] Quarum infirmitati Conversus condolens, eorum debiliorem B. Claudio reddidit, si ceteros ab omni clade & pestilentia liberaret vel conservaret. Quo reddito, agni facto agmine cucurrerunt, matrum ubera cum omni hilaritate sugentes. Statim Conversus præ gaudio currens, agnum quem Deo voverat & B. Claudio, in præsentia multorum qui aderant, ante sepulcrum ejus gratias agens obtulit.

[22] g Mulier quædam apud Umnens, Pontia nomine, thalamo suo quadam die residens, filium materno affectu blandis amplexibus refovebat, & miti susurro cantilenæ demulcens, [mater & filius fere suffocati,] deosculabatur eum. Sed callidus humani generis tentator, veneno invidiæ tabescens, mulierculæ peccatrici foveam perditionis præparabat: qui per fenestram advolans sub imagine corvina, mulieris assistebat auriculæ: & sub mellis dulcedine virus effundens, aurum & argentum, & mundi fallaces divitias promittebat, si acquiescens ei, filium enecaret. Sic malignus innata calliditate maternum pectus exasperans, matrem armavit in filium: quæ in ora sui pignoris pollicem injiciens, pietatis oblita, guttura digitis comprimebat. Tunc inimicus innocentiæ in faciem involat mulieris, & ungues infigens gutturi, matrem cum filio suffocabat. Quos pauco murmure vix reclamantes commater audiens, admirans quid hoc esset, celeriter intravit cameram, & rem inauditam oculo percipiens, exclamavit. Statim spe frustatus dæmon ab oculis ejus evanuit: deinde Joannes maritus Pontiæ, post commatrem suam occurrens, uxorem & filium jacere vidit exanimes: & apprehendens eam, mutam & manu debilitatam invenit. Et cognito a commatre, qualiter uxor ejus oppressa a dæmone filium suum jugulare tentasset, profusis lacrymis illam Deo & B. Claudio reddidit. Postmodum iter pariter festinantes Arbosium venerunt: & sero Sabbati mulier ante sepulcrum B. Claudii in oratione prostrata, quia ore non poterat, veniam delictorum & corporis sanitatem cordis affectu postulabat. Et paulo post consurgens, manus impotentis sanitate recepta, non solum verbo simplici loquebatur, sed hostis insidiantis machinam, & Dei & B. Claudii [virtute] expedite declarabat: & per fidem quam receperat in baptismo adjurata, coram omni populo, marito & commatre singulis verbis testimonium perhibentibus, rem gestam expeditus enarravit.

[23] In h Balmensi territorio erat quidam juvenis, solitus armenta custodire: cui quadam die bestias custodienti, [illuminantur cæcus,] aura quædam urens & nociva superveniens, ut ipse postea retulit, oculorum lumine ipsum penitus privavit. Qui veniens domum, cæcitatis suæ dolorem cœpit plangere, nullam recipiens consolationem. Cui B. Claudius per visionem apparuit, dicens; O juvenis, quid turbaris & cogitationes ascendunt in corde tuo? Surge, & veni ad me, & sanitatem tibi præstabo. Cui ille ait; Domine, ignoro locum habitationis tuæ, & nescio ubi te valeam invenire. Et ille, Interroga diligenter donec invenias, sciens quod Claudius vocor. Ille vero surgens ivit ad Sacerdotem, narrans ei ex ordine visionem. Quod audiens Sacerdos de negligentia eum corripuit; & quod non statim præcepto viri Dei obedierit, vehementerincrepavit; & instruens eum, iter ibi accelerare commonuit. Sed cum in deliberatione itineris æstuasset, nesciens quo iret, pristinam oculorum sanitatem, virtutem Dei subito recepit. Qui lætus effectus, Bisuntium usque pervenit: ibique quemdam de Arbosio reperiens, cum eodem ad S. Claudium properavit; & qualiter idem Sanctus lumen sibi restituerit, omnibus qui aderant, cuncta per ordinem enarravit.

[24] Mulier Bisuntina i, oculorum amisso lumine, biennio vitam miserabilem sub tenebris cæcitatis propagabat invita; donec B. Claudii fama stupendis elucescens miraculis, auribus ejus insonuit: & convocatis amicis, de vehiculo & impensa deliberans, vespere iter suum præparavit. Nocte vero membra cubiculo refovens, assidue Christi Præsulem astare conspexit. Cujus visionis excitata præsagio, summo mane surrexit: & viam ingressa, filiam quam habebat manu debilem, sibi præviam constituit. [& cæca,] Quæ veniens Arbosium, ante sepulcrum viri Dei, amissi luminis claritatem humiliter deposcebat. Tandem perseverans in oratione claritatem, quam in fide poposcerat, recipere meruit: & casulam cum reliquiis agnoscens, ad filiam paulo longius orantem conversa, dixit; Lætare filia, & exulta, quia mater tua visum recepit, Ecce video crucem, brachium, & candelabra singula; & universa, quæ hic oculo percipi possunt, patenter agnosco. Cui filia, Mater, mater, lætemur & ineffabiliter exultemus, Deum & amicum ejus Claudium collaudantes: quia qua hora te ancillam humilem respexit Deus, [Sanatur manus debilis,] & manum meam, quam novisti esse debilem, sanitati restituit: ex verbis tuis certa sum, quod nos orantes superna gratia pariter visitavit. Tunc Milites & generosæ mulieres quæ aderant, fletuum ubertate perfusi, cum tremore exultabant, & in tam apertis miraculis Deum & B. Claudium lacrymabili voce collaudabant.

[25] Rure Marriniaco k vir quidam habitabat, cui ex abundanti sanguine manu dextera natum apostema, totum brachium occupavit: [apostema brachii,] quod sibi factum dissimile, cute ampliata tumore excrevit immodico: & cum præ gravitate sustineri non posset, vir in lectulo quasi infantulum a latere suo reponebat. Qui continuo dolore anxiatus, quietem & saporem cibi & potus amiserat appetitum. Dein dum noctis silentio lecto decumbens, ut ipse testatus est, vigilaret; vidit præ oculis assistere virum, aspectu decorum, facie venerabilem, indutum stola candida; & in extasi factus obstupuit. Deinde quasi a somno excitatus, in vocem prorumpens, quis esset requisivit. Ille interrogatus in hæc verba respondit; Claudius servus Christi sum, qui ejus misericordia ad te debilem accessi. Statim vir præ gaudio exultans, sanitatem ab eo postulavit: quam B. Claudius, facto Crucis signaculo, attrectans dare non distulit, & ea data evanuit. Tunc puella, viri filia, prope recubans, cum quo loqueretur pater ab ipso requirebat: quam pater increpans tacere jussit; & paulo post demisso tumore manum erigens cum brachio, nullam læsionem sensit: & veniens Arbosium, datæ sospitatis Deo & B. Claudio grates reddidit.

[26] Puer quidam non longe ab l Ambroniaco, stans supra fontem, imagini suæ ab aqua repercussæ pueriliter arridebat: & in simplicitate sua caput inclinans, [puer submersus,] in aquam decidit. Tunc voce confusa clamitans, tandem submersus defecit. Interim viator quidam, ut sedaret sitim quam ex æstu collegerat, ad liquidi rivi fluenta divertit: & puerum, quem fundo invenit jacentem, arripiens, cuidam petræ, quæ proxima imminebat, superposuit; & non erat in eo halitus neque motus. Tunc vir adhibens manum pectori, cognovit quod corpus jam frigidum calor vitalis destituerat: & conversus ad agrestium casulas quæ prope aderant, cujus filius esset requirebat. Ad cujus vocem reclamante vicinia, mater pueri prosiliit furibunda: & plangens pectora vocibus intercisis; Fili mi, ubi es? iterabat. Quem inveniens mortuum, desuper incubuit flebilis & miseranda. Cui sic dolenti, vicinis & notis eam consolantibus, Monialis quædam de Caroli-castro Deo miserante supervenit: quæ tanto dolori compatiens, matrem & parentes commonuit, ut quem sperabant sepelire, Deo & B. Claudio redderent: & insuper addidit, quod fide & spe roborati, de virtute Dei, qui est mirabilis in Sanctis suis, & salute pueri minime desperarent; ostendensque eis quæ & quanta miracula, per ministrum suum Claudium, virtus operaretur divina, pura & supplici devotione orare præcepit. Qui statim famulæ Dei salubri acquiescentes consilio, puerum Confessori Dei Claudio ex toto commiserunt, & proni in terram oraverunt. Quibus in terram orantibus ut sibi manifestaretur gloria Dei, puer oscitavit; & aperiens oculos, cum suspirio vocem querulam omisit: & paulo post surrexit & ambulabat. Tunc omnes qui aderant, Deo, per B. Claudium, & puerum suscitatum, & miracula quæ audierant, fideliter crediderunt: & cum omni gaudio festinantes Arbosium, puerum, quem Deo & B. Claudio se reddituros voverant, cum laudibus obtulerunt.

[27] In villula m prope Ledonem liberæ conditionis adolescens, paterno dives in agro rerum abundabat opulentia: qui alterata complexione, [contractus toto corpore.] per inordinationem dietæ, guttam incurrit arthriticam; & patiens in juncturis, nervorum contractione laborabat: pedumque destitutus officio, consuluit medicos super infirmitate sua: qui accedentes ad ægrum, lucro, non morbi curæ, operam impendebant. Quem spe salutis frustratum, miserum & abjectum dimittentes, consumptis opibus abierunt. Ille rebus spoliatus & possessionibus universis, egestatis & impotentiæ levamen nusquam inveniens, ait: Fodere non valeo, mendicare erubesco. Scio quid faciam. Natalis loci dulcedinem fugiens, ad ignotas terras me transferam vel invitus. Nec mora, relictis parentibus ascendens vehiculum, transvectus est Divionem; ubi coactus indigentia quinque annis mendicavit. Sexto denique anno B. Claudius, apud Arbosium velut Lucifer matutinus exortus, virtute superni luminis tenebras mentium, catervas dæmonum effugabat; cæcis, claudis, & aridis salutis remedium exhibebat. Quod audiens præfatus languidus, fide potenti roboratus, fervore divini amoris incaluit: & de misericordia Dei & beati Præsulis pietate confisus, se recepturum sanitatem credebat, si sanctum corpus ejus, vel ejus vestimentum posset attingere: & innixus baculis ire non poterat, sed adjutus vehiculis & quadrigis transeuntium utcumque profectus est usque Dolam. Unde fide excrescente factus alacrior, solius baculi fulcimento usque ad optatum locum pervenit: & ingressus oratorium, projecto baculo rectis pedibus ad Sanctum corpus accessit: cujus osculatis manibus & pedibus desiderium suum adimplevit. Quem facta oblatione dum vacaret orationi, frater ejus qui aderat recognoscens, gavisus est gaudio ineffabili; & pariter egressi, jucundi & hilares ad propria redierunt.

ANNOTATA G. H.

a Hoc & sequens habentur apud Claudium de Rota.

b Videtur S. Albinus Lugdunensis esse, & colitur 15 Septembris: continetur autem Lectione VI diei 5 infra Octavam, Gallice vero est miraculum 49.

c Est Gallice miraculum 78, Miles autem fuisse dicitur Capitaneus, & locus Surigny.

d Est Gallice 64, & dicitur un soldat de Champagne.

e Refertur in Legenda Claudii de Rota, & est Gallice miraculum 25.

f Est Gallice 39 & apud Claudium de Rota.

g Est Gallice 38, & apud dictum Claudium, sed nomen loci Umnens omittitur.

h Est Gallice 76, & apud eumdem Claudium.

i Est ibidem miraculum 26.

k Refertur etiam apud Claudium de Rota.

l Ambroniacum, Gallice Ambornay, & est miraculum 49, habeturque apud Claudium.

m Prope Ledonem, Gallice du Coste de Lyon, estque mirac. 48.

CAPUT III.
Alia Miracula, Arbosii, Novæ-villæ, & Lugduni facta.

[28] Muliercula quædam apud a Cusellum, viro desponsata, [Caduco morbo laborans sanantur:] dum nuptias celebraret, morbum passa fuit caducum: a cujus infestatione quibusdam medicinis alleviata, trium annorum spatio videbatur esse incolumis; donec eamdem mediante Quadragesima morbus recidivus invasit, & tertio vexatam remittens, iterum cessavit. Postea circa festum Beati Joannis Baptistæ illam miserrimam tam graviter infestavit, quod ter in die, & novies in nocte, horrendæ ægritudinis patiebatur conflictum. Parentes ejus in tantis angustiis alumnæ suæ compatientes, consilio medicorum curam adhibebant soliciti: sed illi cum impensa operam amittentes, jam semianimem nullo juvabant medicamine; tandem inter crebras invasiones vix respirantem, Claudio Præsuli sanctissimo, præfati Castri Domina commonente, reddiderunt: quæ per eumdem ab ægritudine liberata, ejus ancilla facta fuerat. Quo facto tantæ passionis infestatio penitus abcessit: & vires resumente natura, exhilarata mulier facie rubicunda reluxit; & ad se reversa, amico Dei Claudio ore & corde se totam commisit: & veniens in ejus præsentiam, grates quantas potuit reddidit.

[29] Amicos veritatis non lateat, quod tam seculares, quam sacri ordinis Professores, in omni ætate & sexu Antistiti Dei Claudio testimonium perhibent. [mulieris, pio operi intentæ, res] In ejus namque nomine Christi virtute, in urbibus & castris & vicis, variis languoribus vexati curantur. In agris etiam, & pascuis, & fluviis rapacibus fides tantis exhibetur miraculis. Conversa etenim S. Bernardi, de Monte b Joviali apud Esseus, Petronilla nomine, sub habitu Religionis Christo serviebat devota. Quæ circa messes domesticis curam impendebat negotiis, cibaria Fratribus subministrans, qui foris sub messibus colligendis frequentes impensius laborabant. Illa, die quadam, ne forte panis laborantibus non sufficeret, absente familia, in equo triticum ad molendinum deferebat: & inveniens mulierem caducam sese volutantem in via, & saccum prope illam plenum tritico, timore magno extimuit: quippe cum videret eam vultus obliquantem & ore spumantem terribili, misericordia mota est super illam: & manu apprehensam sublevans, ait: Sede hic & quiesce: triticum meum ad præsens dimitto, tuumque emolere festinabo, ut te domum quantocius remittam. Qua sedente foris, Conversa molendinum ingressa, triticum illius per concavitatem molaribus immisit conterendum. Interim Conversæ ancilla, fila ad contexendam telam non longe in ripa fluminis inferius abluebat: [a fluvio abrepta restituitur.] quæ a manibus ejus, amnis rapacitate subito directa undarum vertigine rapiuntur. Illa stupefacta reclamat, dominam in auxilium convocat, quod ei contigerat infortunium nuntiat. Conversa, divinum opus exercens, citra perfectionem dimittere noluit: sed fila quæ cum labore neverat, Præsuli Dei Claudio commendavit: & cum mulieris ægrotæ triticum emoluisset, illam cum farina remisit. Postea currens velociter jam fere duo studia transierat, cum fila mediis undis supernatare conspexit; & ad sanctum Præsulem orationem faciens exclamavit; Serve Dei Claudi, si vera sunt quæ de te audivimus, si verum est quod mulierem per Ennum c fluvium navigio sine remige transvexisti; pietate qua plenus es, fila mea, pro quibus anxiata sum, hodie mihi restituas. Necdum preces finierat, cum fila retro fluentibus undis relata, conspectui ejus præsentia sese obtulerunt. Illa, pelliciæ suæ immemor, in aquas saliens usque ad pectus fluctibus se immersit; [vestes in aquis siccæ servantur.] & arripiens fila siccis vestibus in ripa constitit; excepto quod circa brachia quæ immerserat, parum humiditatis apparuit. Sacerdotes qui aderant, & alii fere triginta qui sequebantur eam, huic miraculo perhibuerunt testimonium.

[30] Vir d quidam & ejus filia, spicarum onerati fasciculis, tempore messis ab agro sole occidente redibant; qui prope fagum quæ supereminet transeuntes, per declivia collis iter agebant. Tunc juvencula, quæ patris sequebatur vestigia, [muta, loquelam recipit.] ignota occasione subito obmutescens, usum loquendi penitus amisit, & onus statim abjecit; patrique sæpius reclamanti qui causam silentii requirebat, nihil omnino respondit: adeo enim instrumenta loquendi impedita fuerant, quod ferrum per arterias videbatur tranfixum. Deinde adducta ad S. Claudium, a circumstantibus monebatur ut oraret: & quatuor diebus in amaritudine animæ suæ permanens, quod lingua explicare non poterat, devota animi voluntate complebat. Quæ tandem misericorditer exaudita, lingua expeditiore in hanc vocem prosiliit; Sancte Claudi, amice Dei, miserere mei. Quod audientes qui aderant universi, imbre lacrymarum perfusi, in tam evidenti miraculo, in humili devotione exultabant.

[31] Burgensis quidam de e Burgo, Paganus nomine, fide laudabilis & conversatione famosus, dum sermo fieret ad populum, [Annulus inhærens digito,] inter ceteros præsentiæ B. Claudii devotus existebat: in cujus digito annulus argenteus annis duodecim innatus exstiterat, quem exesa cute ossi propius inhærentem caro superexcrescens fere totum obtexerat, & sæpius attrectatus nisu vel medicamine a quoquam extrahi non potuit. Vir igitur ille, cum in reparationem B. Eugendi quæri annulos & monialia a Monacho prædicante audisset, [ultro abjungitur.] palpabat digitum, & in terra pronus adorabat dicens; Piissime Deus, propitiare mihi famulo, ut me liberans a contritione & angustia, interventu Confessoris tui Claudii, rapias annulum meum a digito meo in opus bonum. Et iterum palpans, annulum improvisa levitate volubilem a digito separatum invenit: & antequam extraheret, elatis manibus præ gaudio in vocem hanc prosiliit; Laudate Dominum omnes gentes, qui respiciens ad corda nostra, per servum suum Claudium virtutes operatur in nobis. Cui facto, qui aderant, tanto jucundati beneficio, hymnis, sonis, canticis applaudebant.

[32] Deinde f viri Religiosi, qui sacro corpori serviebant comites individui, Novæ-villæ g ingressi sunt monasterium: fide & veritate conspicui Monachos ejusdem loci, Sororesque ibi regulariter viventes, [delato Corpore ad Novam-Villam,] in his quæ audierant & viderant propensius instruebant. Postmodum B. Claudii adventum pluribus aliis fama divulgante, ad præfatum locum undique populi confluebant: qui ad Beatorum præmia salutaribus monitis invitati, lectulis & grabatis variis languoribus obsessos afferebant. Numerosæ igitur multitudini convenientium quidam interfuit, [peccator accedere nequit,] quem vitiorum sordibus obfuscatum postea claruit: quippe præsentis vitæ cursus sine terrenæ conversationis maculis vix aut numquam transcurretur. Hic portam ingressurus immisso capite conabatur, sed plantis retro labentibus limen præterire non potuit: quod cum stupore vehementer admirans, tacitus pedem retulit, & aliunde quærebat ingressum: & per portam quæ est ab Aquilone turbis popularibus adjunctus, iterum tentabat ingredi: & omnimodo conatu nihil proficiens, voluptatis illecebris irretitum sese cognovit; & quod malignus quasi muscipula peccatis obvolutum, ab ingressu sacrorum & attactu reliquiarum, illum fraude subdola prohiberet. Nec mora, per internuntium advocato Conone ejusdem ecclesiæ h Sacrista, vir præfatus corde contrito resipiscens, fusis lacrymis procidit ad pedes ejus, implorans lavacrum Confessionis. Tunc corde credens & ore confitens, [nisi facta Confessione] abrenuntiato Satana, vitiorum sordes evomuit. Statim Sacerdos, divinæ reconciliationis minister, in quantum ad eum pertinebat, remissione Apostolica pœnitentem a vinculis peccatorum absolvit, & eum per Spiritum sanctum a morte animæ resuscitavit, manuque apprehendens ad S. Claudium introduxit; ubi magnificans Deum, inopinatum rei eventum referebat universis: qui videntes in B. Claudio Christi virtutem habitare, corde simul & voce, ejus laudibus assurgebant.

[33] Non longe a cœnobio S. Eugendi, excelso monti subjacet vallis longissima, quæ sui profunditate latet solari privata beneficio. Huic valli rupium supereminet præcisa altitudo, ubi gregibus & armentis pascua subministrat uberrima, longe lateque diffusa planities: inter quam vacca, naturali consuetudine effervescens in amore, decurrebat, a tauris exagitata indomitis: qui in extremo montis aculeo in eam sine lege ruentes, graviter opprimebant, [taurus in præcipitium lapsus servatur.] & conculcantes pedibus superjactis fere totam confringebant. Hos insecuti pastores eorum vestigiis insistebant festinantius, donec illis præter transeuntibus rupem, taurus elapsus a summo altitudinis corruit in profundum. Et qui sequebantur alta voce clamabant, S. Claudi, serva illum; hunc tibi committimus, & tuæ tutelæ commendamus. Tamen de vita illius desperantes, urgente vespere, cum ceteris domum redierunt; & Domino suo indicantes, locum præcipitii indixerunt. Qui assumpto cultro ut taurum excoriaret, per collis devia illum requirebat: quem numquam reperiens, de tanto damno anxiatus, reversus est in domum suam: & ingressus stabulum invenit taurum sanum & incolumem; & admirans quod sine læsione esset, B. Claudium custodem fidelissimum acclamavit; & ad ejus præsentiam taurum festinus obtulit, & quod factum fuerat, enarravit.

[34] Mulier quædam, Sophisia nomine, de Monte S. i Saturnini, revertens a loco ubi S. Claudius requiescebat, cum vicinis & notis domum festinabat: qui subita pluviarum inundatione quasi submersi in aquis, madefactis vestibus diffluebant. [Mulier accedente ultro cymba transvecta] Qui cum venissent Bledi, in citeriori ripa Aini fluminis consistentes, ulterius navem affixam littori pertica retinente viderunt: & de transitu desperantes, quid facerent dubii, consilium a B. Claudio precibus & votis deposcebant. Statim navigium avulsam recipiens perticam, fluvio cedente, ex insperato sese clamantibus obtulit: & dum ad ingressum sese mutuo invitarent, amnis rapacitate conspecta pavidi restiterunt. Tunc vero Sophisia ceteris dubitantibus, Deo & B. Claudio se commisit, & fidei secura adminiculo, navigio sola consedit: in quo sine remige per medium amnem transvecta, in momento littus optatum tenuit, non sine admiratione illorum qui timore remanserant, sese invicem quasi modicæ fidei increpantes. Et paulo post cum muliere ad S. Claudium revertentes, tanti miraculi fidem gentibus ex hibebant.

[35] Translatus k Lugdunum B. Claudius, propter incredulitatem civium paucas ibi operabatur virtutes: dicebant enim; Nisi signa & prodigia viderimus, non credemus. Accessit autem quidam dissolutis membris invalidus, qui XXII annis pedum destitutus officio, nixu manuum miserabiliter ferebatur: qui Christianus nomine, [Lugduni 22 annis contractus sanatur.] Waldensi imbutus traditione, notus in populo publice mendicabat. Veniens autem ad Sanctum Dei, rogabat eum, dicens: S. Claudi, impetra mihi tuis precibus sospitatem, si noveris animam meam fidei virtute roboratam; alioquin non exaudiar a corporis impotentia levandus. Custodibus sacri corporis ab universis & singulis sæpius dicebatur; Si Sanctus vir hunc ab invalitudine relevet, indubitanter fatebimur Christi virtutem in eo habitare. Orabat debilis, scuto fidei armatus, exaudiri & curari. Nam subito casulam manibus apprehendens, cum quodam fremitu se extendit: & juncturis crepitantibus nullam sentiens læsionem, libero gressu ambulabat glorificans Deum.

ANNOTATA G. H.

a Cusellum, in Gallico Cuseau, ubi est mirac. 72.

b Videtur esse oppidum vulgo Jougne, in monte situm 13 leucis a S. Claudio.

c Ennus infra num. 34, ubi hoc miraculum integre refertur Ainus, vulgo Ain, aliis Idanus, ex Iura monte decurrens in Rhodanum.

d Est Gallice miraculum 90.

e Inter Camberium & Seyssel lacus est in Sabaudia, nomen ab oppido Burgeto habens, quod hic fortaßis intelligitur.

f Est etiam Gallice numero 71.

g Novavilla, pluries in Mappis Topographicis invenitur; & bis quidem in confiniis Breßiæ ad oppidum S. Amoris in Ducatu Burgundiæ; alterum, in diœcesi Augustodunensi ad S. Iuliani, & forsitan alibi: huic enim itineri aptior esset locus alius.

h In Gallico dicitur Canonicus: quasi Canonicorum Regularium monasterium illud sit.

i S. Saturninus, vulgo S. Sorlin, in Comitatu Burgundiæ, 7 circiter leucis a S. Claudio.

k Refertur hoc in Officiis propriis S. Claudii, Lectione VI diei 4 infra Octavam.

MIRACULORUM LIBER II.
A Petro Franc. Chiffletio S. I. ex monumentis Mss. collectus.

Claudius, Episcopus Vesontione & Abbas Jurensis, in Burgundia (S.)

BHL Number: 1845

EX MSS. CHIFLET.

PRÆFATIO.

[1] [Latentibus post annum 1160 miraculis,] Quæ superiore libro antiquus Auctor recensuit miracula, ea quingentis fere abhinc annis, circiter annum incarnati Verbi MCLX patrata sunt: quæ porro anterioribus seculis, quæque totis pene exinde annis ducentis contigere, eorum nobis memoriam aut illius temporis scriptorum ignavia, aut (quod vero similius putatur) tempus edax & flammæ, Claudianum monasterium sæpenumero populatæ, inviderunt. Quæcumque igitur annotata supersunt, ad secula tria postrema pertinent. Neque vero omnia collegimus (quis enim possit?) sed ex ingenti cumulo selegimus, quæ testatiora visa sunt, atque illustriora; [colliguntur notata post an. 1330,] ut quantum habent auctoritatis ad fidem faciendam, tantum monenti haberent ad excitandam religionem. Eam certe fidem merentur omnia ac singula, quam idoneorum testium sanctiori jurejurando, quam suspensis e templi testudine epigraphis atque anathematis, quam denique publicis tabellionum unde excerpta sunt chirographis, nemo prudens non concedat. Hæc tu perlege, mi Lector, si vacat; imo etiam, si lubet, ipse experire. Agnosces, eum esse B. Claudium, quem merito apud omnipotentem Deum, sexus omnis, ætas omnis, omnis ordo; [ex multis testatiora dumtaxat.] sed & orbis, civitates, provinciæque omnes, ad omnes causas suas patronum adoptent; atque in illud fortasse Davidicum prorumpes; Nimis honorificati sunt amici tui Deus. [Ps. 138. 17,] Ceterum in his Commentariis siquid occurrat paululum diversum ab Henrico Boguetio, apud Sanclaudianos supremo Judice, cujus nomine duo supra centum divi Claudii miracula, ante annos amplius viginti, Gallico idiomate conscripta prodiere; scias tamen, lector, me non locum, non tempus, non personarum nomina, non alia rerum gestarum abjuncta ulla, nisi e certissimis monumentis, adeoque ex ipsis libellionum autographis tabulis expressisse. Tu fruere & vale. Salinis e B. Claudii, natali solo, X Kalendas Octobris, anno Æræ Christianæ MDCXXXII. Hactenus Præfatio Auctoris: cui aliud non addimus, quam plura ejus Capita in unum a nobis contrahi; ne titulorum multitudo, quos ille ad XXIV extendit, nimis frequenter Lectorem sistat.

CAPUT I.
Suffocatus aquis, & moribundus alius, salvati; manus cancro exesa, restituta: Miles, inter hostium tela & in carcere diuturno, nihil damni passus.

[2] [An. 1339 ex pontelapsus mersusque puer,] In ea Sequanorum parte, quæ Lugdunum Galliæ attingit, (hodiernum vulgus Bressiam vocat) anno Christi supra millesimum ac tricentesimum nono & tricesimo, septennis puer Joannes, Henrici de Plantain viri nobilis filius, sabbatho proxime sequente post festum Purificatæ Virginis, forte e ponte subductorio, in fossam, arci paternæ circumductam, præceps decidit. Miserabilem casum conspicati sunt nonnulli: fit clamor: accurritur undique e domo, e vicinia; sed heu! serius. Quid enim opis afferrent? Jacebat puer, aquis demersus ad lanceæ unius altitudinem, ac præter cuculli innatantis verticem, nullum ejus vestigium apparebat. Nemo unus dubitavit, quin actum esset de puero. Itur tamen ad utrumque ejus parentem, qui tum procul aberant in templo, orandi causa: nuntiatur filioli exitium. [patre ejus Sanctum invocante,] Hic perculsus pater, e vestigio B. Claudium implorat, enixeque precatur, filium ut servet, sibique reddat incolumem. Cum ille in æde sacra longe posita sic oraret, eodem momento ex imis aquis emersus puer, plurimis circumquaque spectantibus, ad aquæ littus occulta nescio qua vi propellitur. Sic extractum cadaver nudatur vestibus, & ad sepulturam componitur, ac prope erat ut funereo sudario de more obvolveretur: cum ecce adest infelix pater, [vivificatur.] & filii demortui aspectu commotus, iterum B. Claudium summa animi contentione inclamat. Vix oraverat; & puer apertis de repente oculis ingemiscens; Ne, inquit, paveas, mi pater; en vivo, & valeo. Obstupuere omnes. Voti rei pater materque servatum divinitus filium in sospitatoris Divi Claudi basilica stitere.

[3] Vere Sapiens ille; Frater qui adjuvatur a fratre, quasi civitas firma. [Prov. 18. 19] Mons Pessulanus, civitas est Galliæ Narbonensis, [Moribundus adolescens,] nunc academia insigni & hortis regiis inclita. Ibi studiorum causa degebant fratres duo, Stephano Bracardo patre nati, e Monte-Acuto Autissiodorensis agri. Horum junior (Vicino nomen fuit) ætatis annorum circiter quatuordecim, in gravem morbum incurrit, ac variis frustra tentatis remediis deponitur a medicis. Totos undecim dies nihil cibi aut potionis ceperat, & usque eo viribus deficiebatur, ut nec in eo deprehendi posset micantis arteriæ pulsus, ac vix e naribus spirans tenuissimus halitus fugientem animam retineret. Tum frater natu major, Hugoninus nomine, [ad votum pro se factum a fratre,] alte suspirans, & lacrymis ora perfusus, morienti funus ducebat. Triste spectaculum; sed lætior eventus fuit. Subiit animum cogitatio evocandam cælitus opem, quam medicorum industria negavisset. Fratrem igitur Divo Claudio committit: vovet, si ille periculum evaserit, iturum se, aut eum ipsum fratrem suum ad B. Claudii Jurensem ædem destinaturum; adhæc ceræ pondo quantus esset frater, aut pecuniæ tantumdem oblaturum. Fuerat olim juniori fratri pro magistro ac moderatore domestico, nunc etiam medici ac parentis loco fuit; ægro sanitatem, vitam morienti restituit. Quid moror? Vix voverat, cum voti damnatur: & qui animam agebat, [convalescit an. 1341.] subito ad fratrem conversus; Eia, inquit, frater, abscessit omnis morbus; integra sum valetudine, integris viribus. Rem ita gestam jurati affirmarunt ad altare S. Claudii, quo se voti exolvendi causa contulerant; adolescens ipse e mortis faucibus ereptus, ac Stephanus ejus parens, mense Augusto, anni supra millesimum tricentesimi & quadragesimi.

[4] Lugdunensis metropolis Episcopatum administrabat Guillelmus de Sura, [Testatur Officialis Lugd.] anno Christi MCCCXXXV & aliquot circumjectis. Is B. Claudi miraculorum frequentia pariter ac magnitudine permotus, edixit, uti ejus festus dies, sacer esset in universa diœcesi, atque ab omni opere vacuus ageretur. Eam religionem Deus novo miraculo sanxisse visus est anno MCCCXLII, die decima mensis Augusti, cum jam Guido de Bononia a Guillelmo in Episcopatu successisset. Placet ipsa verba proferre Bartholomæi de Boscario, pro Guidone Archiepiscopo Vicarii generalis, qui de re tota diligentissime pro munere quæstionem instituit. Universis Christi fidelibus ad quos præsentes litteræ pervenerint, salutem in filio Virginis gloriosæ, & præsentibus dare fidem. Gloriosus Deus in Sanctis suis, & in majestate mirabilis, cujus inæstimabilis altitudo providentiæ nullis inclusa limitibus, nullisque terminis comprehensa, recti censura judicii cælestia pariter & terrena disponit; etsi cunctos ejus ministros magnifice altis decoret honoribus, & cælestis efficiat beatitudinis possessores; illos tamen, ut digna dignis impendat, potioribus extollit insigniis dignitatum, & præmiorum uberiore retributione prosequitur, quos digniores agnoscit, & commendat ingentior excellentia meritorum.

[5] [Stephanetam viduā cui manus absumpta cancro,] Sane licet fama divulgata ad nostri notitiam perduxisset, quod Stephaneta, relicta Joannis Milos, habitatrix Lugdunensis civitatis, quæ pridem ex infirmitate quadam, sicut Deo placuit, amiserat manum suam sinistram penitus & omnino: & sic manu prædicta amissa, longo tempore in civitate steterat Lugdunensi, palam & publice omnibus eam videntibus sine manu. Quodque dicta mulier nuper ad monasterium S. Eugendi Jurensis, hujus diocesis Lugdunensis, ad visitandum ecclesiam prædicti monasterii, in honorem gloriosissimi Confessoris Beatissimi Claudii, cujus corpus in eadem ecclesia requiescit: quæ etiam mulier fama vulgata, multa miracula, ipsius gloriosissimi Confessoris meritis & intercessione, per Deum in prædicta ecclesia audierat operari, multosque infirmos recuperasse super diversis infirmitatibus sanitatem, & ab hujusmodi infirmitatibus liberatos: ut infirmitate oculorum quam patiebatur sanaretur, ac etiam infirmitas prædicta quæ sibi consumpserat manum prædictam, & adhuc brachium ejusdem (sicut de manu) consumebat, extingueretur, precibus & meritis prædicti gloriosissimi Confessoris, ibidem personaliter accessit. Ubi stetit diebus aliquibus, cum debita devotione assiduis orationibus vacans, & dictum gloriosum Sanctum exorans, ut super postulatis mereretur audiri. Tandem in die festi B. Laurentii proxime præterito, constituta muliere ipsa ante locum in quo corpus gloriosissimi Confessoris Beatissimi Claudii requiescit, eaque per tempus aliquod quasi in extasi posita; cum ad se rediisset post temporis aliquod intervallum, invenit manum suam sanam & integram, dicti Sancti meritis restitutam.

[6] Nos vero Bartholomæus de Boscario, in utroque jure Licentiatus, Vicarius & Officialis Lugdunensis, ad instantiam Sacristæ dicti monasterii & ejusdem mulieris, [ipsam integram recepisse,] quamquam præmissum miraculum notorium reputaretur in civitate Lugdunensi, fuissemusque sufficienter informati, quod bonæ memoriæ Guillelmus, Domini nostri Lugdunensis immediatus prædecessor, propter aperta miracula quæ Jesus Christus Dei Filius propter eumdem Sanctum fuerat operatus, & operari quotidie non cessabat, ipsius Sancti festum annis singulis per civitatem & diœcesim Lugdunensem decreverat solenniter celebrari; Nihilominus tamen, ut, sicut fama vulgata ad nos pertulerat, super dicto miraculo veritas haberetur, Nos cum magna diligentia voluimus informari: ne non miraculose, sed per fraudem præmissa contingerent, ad decipiendum corda simplicium: & ut, si verum esset, de ipso miraculo comparata certitudine, possemus vos reddere certiores; & ne si ipsum celavissemus, sceleris arguamur. Quapropter ipsam mulierem coram nobis præsentialiter fecimus exhiberi; manumque perditam, miraculose (ut præmittitur) restitutam, conspeximus & palpavimus diligenter. Quam vidimus sanam & integram, [seque talem vidisse ac palpasse,] ac alteri manui dextræ solum dissimilem in colore; cum alia propter solem aliquantulum apparuerit denigrata; sed dicta manus miraculose (ut præmittitur) restituta, quasi nova nobis apparuerit, & adhuc apparet in colore albior quam dextera manus ejusdem mulieris. Inquisivimus insuper, tam per nos quam per ceteros commissarios, a nobis super hoc specialiter deputatos, cum testibus quamplurimis fide dignis, religiosis & secularibus, clericis & laicis, burgensibus & notariis, & specialiter cum religiosis & honestis mulieribus Abbatissis monasterii S. Petri Monialium b & de Deserta civitatis Lugdunensis, [& auditis pluribus testibus,] & nonnullis aliis Monialibus dictorum monasteriorum, penes quas dicta mulier miserabilis longo tempore dicebatur fuisse conversata.

[7] Qui testes ad sancta Dei Euangelia juraverunt, & in verbo veritatis asseruerunt, quod dictam mulierem pluribus diebus & vicibus viderant & conspexerant absque manu prædicta: & hoc esse & fuisse notorium in civitate eadem Lugdunensi. Nos igitur dictis testibus fidem plenariam adhibentes, vobis testificamur, & in vestri notitiam tenore præsentium deducimus, super tam aperto & notorio miraculo, veritatem, ut præmittitur, se habere; [verum esse miraculum definit,] ut Deo in Sancto suo glorioso, Beatissimo Claudio laudes venerationis debitæ & gratias referatis: ipsumque Sanctum apud eumdem Dominum nostrum Jesum Christum habere mereamur in patronum. In quorum omnium fidem & testimonium, præsentes litteras sigilli curiæ nostræ fecimus appensione muniri. Datum Lugduni, die prima mensis Septembris, anno Domini MCCCXLII. Ego vero Jordanus de Cuysiaco, Clericus, civis Lugdunensis, authoritate Apostolica publicus Notarius, ac Curiæ dicti Domini Officialis juratus, præmissis, exhibitioni manus dictæ mulieris, miraculose (ut præmittitur) restitutæ, inspectioni & palpationi ipsius, a dicto Domino Officiali, ac inquisitioni super hoc cum testibus quamplurimis fide dignis, [per publicum instrumeutum an. 1342] religiosis & secularibus, Abbatissis & Monialibus memoratis factæ, & in pluribus aliis suprascriptis, ex commissione dicti Domini Officialis præsens interfui: præsentibusque litteris inde confectis subscripsi manu propria: ac ipsas jussu & voluntate dicti Domini Officialis, signo meo publico signavi, in testimonium veritatis præmissorum, Rogatus.

[8] Luxemburgensis familia quam clara sit atque illustris, loquuntur Annales nostri, necnon & Ecclesiarum fasti, quibus nomen Petri c illius, juvenis incomparabilis, etiam ante solennem apotheosim, [1475 Rector Burgundiæ inter hostilia tela illæsus manet,] summo populorum consensu inscriptum legas. Ex ea prognatus erat Antonius Luxemburgicus, Comes Briennensis, Russiensis, & Charniensis, Dominus de Guistelle &c. anno quoque jubilæo MCCCCLXXV; provinciæ Burgundiæ Rector, & castrensis Præfectus, vulgo Mareschallum appellant. Eo anno forte contigit ut ad arcem Morillonem Francicæ ditionis, in Dominum de Cointronde, pro Francorum Rege Prætorem exercitus primarium, incurreret. Pugnatum est utrimque acriter, sed vincentibus Francis cæsi sunt Burgundionum nobilissimi quique: ipse omnium princeps Antonius equo dejectus, omnipotentem Deum, Divam Virginem Rollandi-montis, ac beatissimum Antistitem Claudium in ultimo discrimine tacitus invocavit, Mirum dictu! [& ex diuturno carcere salvum se evasisse testatur anno 1492.] Ex eo tempore, cum octoginta balistariorum telis unus præ aliis undique peteretur, omnia in irritum cecidere: ipse sine vulnere ab hostibus captus est. Neque hic miraculorum finis. Ea custodia tentus est annis octo, & tribus circiter mensibus; quo tempore per annos septem, menses novem, & dies viginti quinque, in compedibus fuit: & erant ferreæ compedes, quinquaginta quinque librarum pondo. In ea tam acerba captivitate non illi tibiæ intumuere, non dolorem sensit, non morbum vel levissimum contraxit; sed integra valetudine emersus, rem totam diligenter annotatam, anno denique MCCCCXCII, die mensis Junii octava & vigesima, grati animi ergo, in publicas tabulas retulit; seque omnia quæ recensuimus beneficia Divo Claudio accepta ferre, juratus confirmavit.

ANNOTATA D. P.

a Succeßit Guilielmo Guido an. 1340: quod autem sequitur miraculum etiam in Lectiones S. Claudii relatum est.

b Abbatiæ S. Petri feminarum sua adhuc dignitas manet, Desertæ nulla mentio apud Sammarthanos.

c B. Petrus Luxemburgius colitur 5 Iulii, quando dabimus pro ejus Canonizatione acta; obiit an. 1387 Avenione.

CAPUT II.
Graviter sauciati ab hostibus, itemque naufragi, vel aliter in mari periclitantes servati.

[9] [Servatur an. 1487 alius, varie læsus,] Sunt inter mortales qui mala avertere interdum possint, illatis mederi non possint; Deo optimo maximo utrumque pariter factu facile est. Erat sub signis atque in comitatu Angelberti a Nassavii Claudius Bouartius, vir equestris ordinis, cum Hingæ Francicas copias ex itinere obvias habuere, die Sabbathi, Julii mensis octava & vigesima, anno Christi MCCCCLXXXVII. In eo conflictu Claudius, jam hastis, jam spiculis multifariam petitus, ac repetitus, sagitta etiam jugulum transfossus excutitur. Dum animam ageret, B. Claudio, Patrono cognomini, se suaque omnia committit, & (o Divi medicam manum!) omni absterso vulnere convalescit. Is deinde a Philippo Austriæ Archiduce, postea Hispaniarum Rege ejus nominis primo, pretio redemptus, Bethuniensi arci regia vice prefectus fuit, suæque erga beatissimum Archipræsulem pietatis, atque accepti beneficii monumentum, votivam tabulam ad ejus tumulum appensam extare voluit.

[10] Geminum huic miraculum non abjungo. Circa mensem Julium anni MDXXVII, Caroli V Cæsaris nomine, Mediolano intempesta nocte exierant sena armatorum millia, pari numero Helveticas Ræticasque Francicarum partium copias invasura. [item alius 1527,] Stabat in prima acie Ludovicus d'Arestel nobilis Burgundio, suæ gentis velitum ductor. Cum itaque pugnatum esset ad Caranschium, cecidit in prælio Ludovicus, gemino vulnere patefactis visceribus, ac tum alibi leviter perstrictus, tum in humero sinistro sarissa forte confossus. Jacebat inter cæsorum cadavera, & ab utrimque pugnantibus misere proculcabatur; cum ei venit in mentem B. Claudius. Rem dicturus sum pene incredibilem, sed tamen in D. Claudii basilica sequenti anno a Ludovico ipso solenni jurejurando affirmatam. Oravit; & finito prælio, e media cadaverum strue, non spirans modo, sed & illæsus atque incolumis evasit.

[11] Simili pene beneficio servatus jam antea fuerat Christophorus de Lannoys, civis Tornacensis. Is anno Christi MDX, Sabbatho sancto, pridie Paschatis, in Caletano freto cum aliis amplius quadraginta, qua nauticis, qua mercatoribus oneraria vehebatur, [aliusque 1510 ex prælio navali.] quam Magdalenam nuncupabant; cum incautos aggressa est piratica navis. Dimicatum est utrimque acriter. Christophorus inter alios novem vulneribus, & in his letalibus tribus, in umbilico, in corde, & in jugulo acceptis, pro mortuo per horas vigintiquatuor stratus in carina jacuit. Tandem Guillelmus ejus frater, eum adhuc spirantem, & cum morte luctantem conspicatus, coram omni adstantium cœtu positis humi genibus, B. Claudium supplex precatur, fratrem ut sibi incolumen restituat; addito etiam piæ peregrinationis voto. Ad eas preces subito quasi evigilans Christophorus, primum oculos aperit, tum fratrem alloquitur, postea cibum ac potum sumit; denique obligatis utcumque vulneribus cum domum abiisset, intra quindecim dies pedetentim convaluit: moxque cum Guillelmo fratre ad D. Claudium iter ingressus, miraculi fidem die Junii quintadecima publicis tabulis consignavit.

[12] Pagus est ditionis Jurensis vulgo Morbies, ab ipso S. Claudii Jurensi monasterio tribus leucis horariis distans. Ibi quindecim annorum puella, [Puella an. 1529 clinica ac deinde fere impasta,] Petronilla nomine, Petri Jordain honesti viri filia, nocturno viso perterrita, vergente Julio mense anni MCCCCXXIX, tantum ex eo debilitata superfuit, ut per totos quinque annos nec lecto surgere, nec cibi quidquam, aut potus capere posset; excepto quod singulis mensibus, interdum etiam duorum ac plurium mensium spatio, vix pomum unicum comedebat: ita omnem pene vel ingerendi, vel digerendi, egerendique facultatem natura negaverat. Priore anno suæ ægritudinis, quoad linguæ compos fuit, (ut erat pia, & bene morata) bis apud Parochum peccata deposuit, bis Eucharistiæ sacro pane refecta est: postremis vero quatuor annis, exstinctæ quam viventi similior, nec oculos aperire, nec loqui potuit; tametsi, cum quis de Deo ac divinis rebus sermonem haberet, tum illa junctis manibus, fusisque cum gemitu lacrymis significaret, se id sentire quod dicebatur.

[13] Frequens erat visentium concursus ad id spectaculi; & adfuit felicibus auspiciis pia in paucis, [loquelæ expers,] & illustris matrona Catharina de Bauffremont, Domina de Treschastel in agro Lingonensi, anno Christi MCCCCXXXIV, die mensis Augusti tertia. Illa puellam blande primum affata, mox positis humi genibus ante jacentis cubile, Deum optimum maximum, sacratissimam ejus matrem Virginem, ac beatissimum Archipræsulem Claudium, pro ejus incolumitate longum precata est. Finierat; & ad ægrotæ parentes converso vultu, serio admonet, filiam, ut semianimem ad Claudii venerandum corpus deportari curent; nec hortari destitit, quin illi se id quamprimum facturos reciperent. [an. 1523 delata ad S. Claudium, sospes fit.] Id præstiterunt postridie, quarta die Augusti: & rei fama, ad B. Claudii basilicam, hominum ingentem multitudinem excivit. Oratum est a circumstante populo, a Cœnobiarcha, & Cœnobitis omnibus; præsertim vero a Catharina, cujus maxime fide ac religione miraculi exspectatio nitebatur. Mirum dictu Assurgit Petronilla primum in poplites; tum oculos repente apertos, in sacras D. Claudii plantas venerabunda intendit. Nec mora: erigitur in pedes, Confessarium postulat, ac peracta Exomologesi ad sacrorum Antistitis pedum oscula accedens, illius se meritis incolumitati restitutam proclamat. Fit murmur festaque acclamatio in populo: erumpunt undique lacryme ac gemitus; pulsantur ad modum & numerum campanæ, ac in magno cœtu Te Deum laudamus solenniter decantatur.

[14] Agnoscite vos quoque, Genevenses, cives etiam in lacu vestro B. Claudii, [1455 eversa per tempestatem cymba,] (a cujus nuper fide & religione defecistis) potestatem ac numen ostendi. Agebatur annus incarnati Verbi supra millesimum quadringentesimum quintus & quinquagesimus, eratque feria secunda, dies mensis Maji sexta & vigesima, cum in lacu Lemano (nunc Genevensem aut Lausannensem vulgus appellat) a castro Morgie b Tononum, ad tres vulgares & horarias leucas, navigio tendebant Nicodus Girodi, trabalis operis faber Tononiensis; & Petrus Destuë, Morgiensis patria, conditione tabellio, cum aliis quatuor. Jam in altum ad octo fere milliaria provectis, circa horam de meridie quartam fœda tempestas supervenit. [mersisque aliis, tres in carinam evadunt;] Ac primum cælum inhorrescere, stridere venti, mugire lacus; tum jactari navigium, deinde allisis ad latera fluctibus aspergi, ac subeunte aqua gravari; denique convolvi omnino, & mediis in aquis resupinari. Inclamati a Petro & Nicodo Cælites, Deipara Virgo, Claudius, Nicolaus, Ludovicus Arelatensis c. Nec in irritum; nam ea navis conversione omnibus in lacum abjectis, duo fluctibus hausti, videlicet Aymonetus Choudet Tononiensis cum filio; tertius (Joanni Monodo nomen erat) transversum cymbæ sedile amplexus, ea eversa aquis præfocatus est: tres alii se mutuo complexi, nescio quo modo supra navis supinæ carinam evaserunt.

[15] [eademque a Sanctis invocatis erecta,] Ita per semihoræ spatium fluctuarunt: licuitque Petro, ac Nicodo, flexis etiam poplitibus, iterum vota pro sua salute, iterumque Patronis jam adoptatis nuncupare: nec frustra. Visa per id tempus Petro Destuë (ut suo ipse chirographo postmodum coram plurimis testibus in publicas tabulas retulit) sacratissima Virgo Mater adstare periclitantibus, una cum beatis Claudio, Nicolao, & Ludovico Arelatensi; qui tres pariter adnixi, eversum navigium prono rectoque statui restituerunt. [& ipsis intra hanc repositis,] Rursus in lacum excutiendi erant qui carina vectabantur: sed (o fidam Numinis manum!) excipiuntur alveo revolutæ navis, videntque Joannis Monodi miserabile cadaver transtro implexum. Nec mora, arreptis remis sævienti adhuc procellæ toto conatu obluctantur; ac Lausannam versus flectentes, semileuca circiter ad S. Sulpicium admoventur. Inde quatuor ignoti homines cymba vecti auxilio venerunt: qua cymba ut primum exceptus est Joannes (id nomen erat homini villatico, qui cum Petro & Nicodo adhuc in vivis supererat) animam confestim exhalavit. [moritur unus, servantur duo:] Itaque ex ea clade soli evasere Petrus & Nicodus: qui brevi post tempore, alius alio die ad S. Claudii basilicam religioso promisso defuncti, rem totam, uti narrata est, adhibito ad fidem publicam tabellione, ac jurejurando interposito, legitime confirmarunt.

[16] In aquis versamur: sed nunc e lacu in flumen, e flumine in mare deveniendum est, [item an. 1571, tres naufragi,] ut ubique nostrum Antistitem dominari intelligamus. Anno Christi MDLXXI Furantium d amnem trajiciebat ad vadum Accoyeum Petrus Marcus de Mouxe, filius domini de Luppigny, in agro Genevensi, una cum famulo Claudio Laurentio, & alio, nomine Francisco Dieu-le-fils. Intumuerant aquæ, & inauspicato contigit, ut impacta ad arborem navis in fragmenta dissiliret. Hic Petrus B. Claudium inclamat: & vide quo eventu. Franciscus cum nauta, alacriores in arborem conscendunt: Claudius altera manu arrepto ramo suspensus hæret, altera dominum crinibus apprehensum sustinet; donec crurali Claudii fasciola sursum elatus, ipse quoque in arborem evasit. Depictus in tabula casus, Petri Marci religiosum munus, etiamnum miraculum omnibus loquitur.

[17] Sursum ascendimus integro seculo, & tamen e fluvio in mare prono cursu devolvimur. Circiter annum æræ Christianæ MCCCCLXXII navigabant ex Oriente in Provinciam amplius quadringenti; cum sub auroram sæva tempestas exorta onerariam in ultimum discrimen adduxit. [sicut an. 1472 servati erant alii 400:] Intenderant se cælo atræ ac sordidæ nubes, mixtique densis imbribus rapidissimi turbines, decumanos fluctus ac reciprocos ciebant. Nihil juverant jactæ anchoræ: mors in omnium oculis erat; ac turbatis nauticorum ministeriis nihil jam spei, nisi in divina ope superesse credebatur. Ergo inter lacrymas & inconditos clamores, Beatum Claudium summa omnes voluntate, genibus nixi, Patronum adoptant. Vix fusæ erant preces cum venti, ac fluctus, quasi indicto silentio, quievere: navis exinde placide prospereque cursum tenuit. Defunctis periculo qui navi vehebantur, nihil potius fuit, quam ut certum hominem ex omni numero deligerent, qui omnium nomine D. Claudio servatori suo, [pro quibus votivam peregrinationem] inita ad ejus tumulum religiosa peregrinatione, votum exolveret. Id muneris sorte obtigit Christophoro de Ayfun, serenissimi Siciliæ & Hierosolymarum e Regis Scutario nobili, reique panariæ Præfecto: quod & ipse lubens admisit. Sed dum rem latius profert, nempe ad sexennium aut etiam ultra, homo alioquin occupatissimus; periculo suo didicit, non esse divina humanis, quamlibet seriis, facile post habenda obsequia.

[18] Ibat regio mandato Christophorus, expeditus in equo, ab Aquis-Sextiis ad castrum f Lambescum; ac jam appetente noctis crepusculo ad S. Cannatum pervenerat, (qui locus abest a Lambesco dimidiata circiter leuca); cum ecce adstitit imprudenti umbra, veneranda specie, [solvere negligens qui promiserat,] Monachi Benedictini habitu, cui sub nigro pallio candidum nescio quid internitebat. Nec mora, frænis equum apprehendit, atque ita toto itinere præivit equitanti, Lambescum usque; quo ut ventum est, tum vero spectrum illud nobilem virum in hæc fere verba compellat; Necdum, inquit, votum solvisti, quo jam pridem ob evitatum tempestatis periculum obstrictus tenebaris. Vide ut hoc defungaris munere, ne te gravior aliquis casus excipiat. Et his dictis, evanuit ex oculis. [graviter affligitur,] Eo viso vehementer obstupefactus Christophorus, amissa loquendi facultate, ut primum acceptus est hospitio, calamo scriptorio, chartaque & atramento nutu ab hospite impetratis, infortunii sui seriem ex ordine perscripsit. Mox gravi morbo tentari cœpit; nec ei melius factum est (etiam regiorum medicorum adhibita industria) donec animum induxit explere tandem quod olim promiserat. Venit ergo, longa ac difficili via, ad beatorum Eugendi & Claudii basilicam: quam ingressus, capite aperto, nudis pedibus, reliquo etiam corpore ritu supplicis seminudo, die Septembris vigesima anni MCCCCLXXIX, statim atque in sacrum atque incorruptum D. Claudii corpus oculos intendit, [& an. 1479 ad corpus sanatur.] erupit in illum Davidis versum; Domine labia mea aperies, & os meum annuntiabit laudem tuam. Omnique liberatus incommodo, actis solenniter gratiis, beneficii accepti memoriam, tabellionis fide publica, & juris jurandi religione sancivit.

ANNOTATA D. P.

a Engelbertus Nassavius, Viandæ & Bredæ Dominus, ab anno 1475, quo pater Ioannes obiit, ad 1494, quo defunctus ipse est: ab eo genus ducunt Principes Arausionenses.

b Morges ad Septemtrionalem, Tonon ad Meridionalem ripam laci sita, oppida ampla, recta linea medium lacum secante invicem se respiciunt.

c B. Ludovicus Cardinalis & Episcopus Arelatensis colitur 16 Septembr.

d Furantius in Delphinatu rivulus, infra Romanum oppidum Rhodano immergitur, satis longe ab agro Genevensi: in hoc autem nominatur Dranzo, alias Durantius forte dictus; lacumque, subit circa Tononum, fluvius non contemnendus, ut hic potius videatur intelligendus.

e Renatum Andegavensem intelligo, qui se ex adoptione Ioannæ Reginæ dicebat Siciliæ Regem, & vixit in Provincia usque ad an. 1480.

f Lambescum, 4 leucis Aquis-sextiis in Provinvia, media autem via occurrit locus S. Canat in tabulis:Auctor in margine notarat, hæc verba; S. Cannardum lego in libro de Antonio Lotaringo. Colitur S. Cannatus, Maßiliensis Episcopus, 15 Octobris.

CAPUT III.
Ex captivitate barbarica vel hostili, extremis suppliciis; vel prædonum manibus, liberati.

[19] [An. 1453 duo capti a Turcis,] Atempestate discedimus, sed nondum a mari. Anno Christi MCCCCLIII, exeunte Junio mense, Joannes de Vinea, Flander Insulensis, & Reginaldus de Trahyes, e S. Paulo agri Tarnavensis, in mediterraneo navigantes, a Barbaris capti, ac deinde in tetrum carcerem conjecti sunt. Sed cum præ inopia libertatem pretio emere non possent, rursus in barbara triremi expositi sunt; aliquid qua nautici, qua bellici muneris obituri. Lugebant miseri vicem suam, ea maxime de causa, quod infensissimis hostibus Christiani nominis, adversum Christianos ipsos suam præstare operam vel inviti cogebantur. Ac duobus jam annis servitutem durissimam serviebant; cum B. Claudii subiit animum recordatio. Ergo illi se devovent, enixeque flagitant, ut se ferocissimorum hominum dominatu exceptos, tuto aliquo portu excipiat. Nec fusæ incassum preces. circumspiciunt navim (tum erat dies Jovis a post festum B. Ludovici, anni supra millesimum & quadringentesimum quinti & quinquagesimi) omnesque ad unum alto somno depressos non sine admiratione conspicati; [biennio post miraculo se evadunt;] rati nimirum adesse tempus, quo tentanda sibi esset ad libertatem via, nescio quo fune e navi pendulo, in mare taciti evolvuntur. Opportune tum aberant a continente leuca dumtaxat una, vel paulo amplius: plenus animi, atque in D. Claudium fiduciæ Joannes, Reginaldum sobrinum suum natandi imperitum in humeros tollit. Sic obstante nemine dilapsi, Savonæ b portum natatu tenuerunt, exinde assertorem suæ libertatis beatissimum Antistitem palam omnibus professi.

[20] [item alius an. 1466.] Alius e Nicæa Saliorum, Monetus nomine, conditione libellio, cum in mari captus a piratis, scalmoque addictus, undecim jam annos in ea carnificina perseverasset; invocato B. Claudio cultellum nactus, primum ferream catenam, qua erat religatus, facili negotio resecuit; proxima deinde nocte felici ausu in mare desiliens, diu cum aquis luctatus, tandem ad portum, Nicææ patriæ suæ propinquum, natatione pervenit; nec multo post ad B. Claudii tumulum peregrinatus, die tertia Novembris anni MCCCCLXVI, illum vindicem suum solenniter affirmavit.

[21] [1677 Domicanus, ob culpas suas vinctus,] A triremibus ad carceres abeo. Gratianopoli Nicolaus Gatery, patria Belmeriensis, ad oram maris Mediterranei, conditione Dominicanus, dignitate Presbyter, apud Claudium Vernois Præpositum suum provincialem furti insimulatus, atque in omni vita effusioris licentiæ, perpetuo carceri ab eo addictus est, Genevamque destinatus; ubi per quadriennium in custodia & in vinculis fuit. Forte contigit, ut Sabaudiæ Dux c civitatem Genevensem solenniter inveheretur: tum vero Nicolaus, B. Claudium sæpe alias inclamare solitus, ardentiore studio efflagitat, ut ad eum ex eo squalore educendum tandem aliquando flecteretur. Vix fuderat preces, cum se compedibus solutum, [sed pœnitens, facto voto solvitur:] apertasque carceris januas admirabundus vidit. Egredienti occurrit custos carceris: qui primum vehementer obstupefactus, tum de miraculo admonitus, Nicolaum custodiæ reddit. Ea res cum ad serenissimum Sabaudiæ Ducem fuisset perlata, ratus ille Superis acceptam ejus libertatem, educi illum e carcere, ac vinculis eximi jubet. Nicolaus ad B. Claudii, assertoris sui, Basilicam convolat; remque uti narrata est, præstito super sacrum Canonem solenni jurejurando affirmat, die Martii vigesima, anno Christi MCCCCLXXVII.

[22] [& 1478 Carmelita, captus ab hostibus:] Alius anno sequenti MCCCCLXXVIII, etiam invitis mortalibus evasit. Carmelita erat, Andreas nomine, e pago Grandivallensi oriundus, & in Claravallensi d diœcesis Bisuntinæ cœnobio professus. Is a nobili viro Claudio de Vaudrey Sinemurum e cum litteris missus, in reditu capitur a militibus, mox Divionem, inde Talantium vinctus deducitur. Ibi ferreis pedicis oneratus, insuper a petulantissimis hominibus dirum in modum excruciabatur. Itaque beatissimam Dei parentem Virginem toto animi conatu implorabat; Divumque Claudium nominatim precabatur, uti sacri sui tumuli adhuc revisendi ei concederet facultatem. Dum hoc oraret, subito gravissimæ, quibus tenebatur, compedes manu non visibili solutæ, atque in aliorum captivorum oculis in terram excussæ sunt. Nihilominus capitis damnatur, ac de nocte aquis præfocandus deducitur a carnifice. Interim moriturus peccata (ut fit) apud Sacerdotem explicat; dumque Divam Virginem ac S. Claudium inclamat, peracta confessione, fune, quo manus astringebatur, tacita vi expediri se persentit. Igitur carnifici elapsus e manibus, ultro in Oscaræ amnis gurgitem desilit; unde natatu longe provectus, extraque hostium potestatem constitutus, vicina Chartusianorum domo perhumaniter excipitur circa undecimam vespertinam: nec multo post in D. Claudii basilica voto defungitur, die mensis Julii sexta & vigesima.

[23] [item an. 1480 milites duo bis solutis ultro vinculis.] Simili pene miraculo biennio post milites duo, Bonifacius & Jacobus, cum in arce Sardonia Sabaudicæ ditionis, per undecim jam hebdomades in vinculis essent; voto nuncupato divæ Virgini Mariæ, sanctoque Claudio, die mensis Martii vigesima quinta, quæ tum erat sabbatum f ante dominicam Palmarum, se compedibus ferreis solutos repente mirati sunt. Indeque cum ad ignem arcis calefactum venissent, moxque retrusi essent in carcerem, gravioribus quam antea constricti pedicis; iterum feria secunda post octavam Paschæ, compedes suas, non effractas, non ruptis clavis solutas, sed quasi fabri manu reseratas eximi sibi, atque in solum defluere sentiunt nocte intempesta. Ultro quoque patefactæ sunt carceris arcisque portæ, atque adfuit cælitus affusum lumen, cujus beneficio liberati, ad Giseriacum, Bonifacii natale solum, una tantum a Sardone leuca distans, bonis avibus appulsi sunt: unde postea Bonifacius ad B. Claudii reliquias, die Maji sextadecima, votum exoluturus advenit.

[24] Orta contentione inter duos satellites Præfecti arcis Braconiæ ad mœnia Salinensia, [1485 sanato lætaliter saucio, auctor vulneris liberatur a pœna mortis:] anno Christi MCCCCLXXXV, eorum alter Henricus du Bois, socio Joanni Bovis lætale in jugulo vulnus infligit: qua de causa detrusus in custodiam, admonetur post quintum diem de lege talionis; Joannem in extremis esse, nec ulla humana vi posse mortem evadere. Ad hæc Henricus, cum lacrymis magnoque animi ardore, Joannis incolumitatem a S. Claudio supplex efflagitat. Vix oraverat, cum nuntiatur, Joannem de repente percuratum. Ita unius voto, & adversarius lætali quod acceperat vulnere, & ipse extremo supplicio liberatur. Vir nobilis Joannes de l'Isle e Delphinatium Valeysia, [& alius, 1492 damnatus ad furcam:] latrocinii per calumniam delatus, Parisiis in vincula compingitur. Tandem agentibus adversariis, in Castellana Parisiorumcuria, a questionum Judice regio damnatur ad patibulum. Quid ageret miser? Voverat B. Claudio peregrinationem, & caput cereum ad sui capitis magnitudinem, cum primum trusus est in carcerem. Audita igitur capitis sententia perculsus, ignarusque quid consilii caperet, vota D. Claudio apud se tacitus ac supplex repetit. Precantis ilico subit animum cogitatio, appellare superiorem Judicem. Opportune. Quæstione etenim ad Senatum Parisiensem delata, post novem annorum custodiam, absolvitur, anno Christi MCCCCXCII. Calendis Octobris, B. Claudio se voti reum sistit.

[25] [item anno 1483 jam suspensus,] Alius alia via periculum evasit. Guidoni Brun nomen fuit, eratque domesticus Gabrieli Bouchartio, in arce de Cuyne præsidiariorum Duci; cum nonnullius criminis accusatus, apud Cameram g, Allobrogum oppidum, in custodia detentus est. In eo carcere Diva Virgine de Planis, beatoque Claudio invocatis, pluries Guido excussis divinitus compedibus, tamen a custodibus magiæ id adscribentibus, toties in vincula retrusus est, ac denique a summo Prætore laqueo addictus. Ergo ductus est ad supplicii locum: ubi cum ei carnifex elisisset fauces, pendulique ex more humeris incubuisset; aliquanto post, quasi boni Genii manu rupto laqueo, illæsus e sublimi demittitur. Ita subductus est a circumfusa turba, die quinta mensis Augusti, anno Christi MCCCCLXXXIII.

[26] Illa etiam est ratio admirabilior, qua Antonius Genuensis, e sacro Carmelitarum ordine, ultimo discrimine ereptus est. Is captus a h Turcis, Granatæ per annum integrum in vinculis fuit, [Carmelita, 1486 captus a Mauris Granatæ,] ferreis compedibus manus pedesque astrictus. Per id tempus educebatur identidem ad spectaculum, eo loci, ubi Christianis tormenta infligebantur; quibus nonnumquam capita aut candente galea includi, aut fervente oleo plenis ollis immergi conspiciebat: nec mitius acturos secum barbaros sperabat, ni Christi fidem ejurasset. In eo pavore beatissimam Dei Matrem, sanctumque Claudium sibi patronos adsciscit: pauloque post somno correptus, eos per quietem pro se Deum deprecantes, [Rhodum miraculose transfertur.] ac se velut carcere educentes intuetur. Nec vanum insomnium fuit: evigilans enim, ferreis quidem vinculis adhuc onustum se vidit; sed (o quam procul a Granata!) in Rhodo insula, pro foribus basilicæ sancti Joannis, Rhodiensibus Equitibus ac promiscuæ turbæ insertum. Hæc sancte affirmavit Antonius ipse, pridie Calendas Junii, anno MCCCCLXXXVI, cum votiva peregrinatione ad S. Claudii ædem sacram defunctus est.

[27] E Grayaco i, nobili Sequanorum oppido ad Ararim sito, ortus erat Joannes, solearius faber. Is verno tempore anno Christi MCCCCLXXVIII dum iter agit, forte incidit in prædones aliquot Francos; [Ex Grassatorum manibus educti, an. 1476 sutor Burgundus,] a quibus arctissimis religatus vinculis cum captivus ageretur, B. Claudium tacitus implorat; addito promisso, si periculum evaderet, se Sancti basilicam nudis pedibus religiose aditurum. Nocte sequenti dum per silvam deducitur, miratur se tribus cannabinis funibus, quibus arcte substringebatur, subito manu divina expediri: ac tum ante oculos erat vepretum, in quod ille se festinus abdit. Cum autem insiliret, contigit Dei nutu, ut ex eodem dumeto fera nescio quæ erumperet; cujus vestigiis dum instant prædones, ac se captivum suum persequi putant, illum in dumo latentem longe post tergum relinquunt. Ita ei libero abire licuit, votivamque peregrinationem aggredi, qua ad tertiam diem Maji in sui liberatoris templo rite defunctus apparuit.

[28] Iter faciebat Ægidius Bergensis k Episcopus, cum in silva Compendiensi incurrit in grassatores, sexto Nonas Maji, anno MCCCCLXVI. [1466 Episcopus Bergensis,] Ab his spoliatus pecuniis, libris, diplomate Apostolico sui Episcopatus, vestibus denique ipsis & omni apparatu, graviter etiam sauciatus, nudus ad arboris stipitem alligatur. Triduum jam totum in eo statu mortem præstolabatur, vulneribus, doloribus, vesparum aculeis, atque inedia pene confectus; & venit in mentem ille miserorum patronus, Antistes Claudius. Orat; exauditur; [1499 Sacerdos Aurelianensis,] & ad ejus pedum oscula die Mensis Junii sexta & vigesima lætus admittitur. Aurelianensis diœcesis Sacerdos, Dionysius Vincentius, Calendis ipsis Octobribus anni MCCCCXCIX, a duobus furciferis dirum in modum cæsim a cinace convulneratus prostratusque, cum B. Claudio se commisisset, multis deinde sed vanis ictibus petitus est; percussore altero nescio cujus impulsu in terram prolapso, utroque postea abscedente. Igitur Dionysius in vicinum castrum erepens, [graviter ab iisdem vulneratus:] ad chirurgum se recipit: sed hujus vel improbitate, vel imperitia horribilem adeo in morem ei facies intumuit, ut salutem desperaret. Iterum D. Claudio vota nuncupat, & postridie detumescit facies. Supererat gravis languor ex vulneribus male medicatis: tertio itaque Patronum suum appellat; & paulatim persanatus, sequenti anno MD, octavo Idus Octobris, beneficium triplex publicis tabulis juratus affirmat.

[29] [item 1067 studiosus,] Addamus hic & aliud e recentiori memoria. Quinquennium Lutetiæ Parisiorum in studiis egerat Petrus Andreas Longinus, viginti annorum juvenis, Lugduno Galliæ oriundus. In reditu cum silvam transiret regiæ villæ Fontainebleau, ipsa Palmarum l Dominica anni MDCVII, incidit in sicarios duos; qui triginta eum aureis nummis exspoliant, veste exuunt, supra aurem sinistram fœde vulnerant; adhæc decussatis brachiis & cruribus ad arborem alligato exertam linguam strophiolo contorquent, atque elidunt. Forte haud multo post illac iter habuere mercatores Genevenses duo, qui miseratione tacti, cruentum ac seminecem Parisios revehunt, chirurgoque suis ipsorum expensis medicandum committunt. [post curata vulnera,] Bimestris ea curatio fuit, & hic ejus exitus, ut Petrus auribus, lingua, etiam & mente captus superesset; adeo ut insanorum more diu vagus atque errabundus circumcursarit, donec ad Jurensem S. Claudii ditionem pervenit, in pagum de Cultura in Nemorosis, vulgo Les Bouchots. Ibi per annum integrum benigne habitus ab incolis, & mentis aliquid recepit, & auditus quantum ad vehementiores sonos leviter percipiendos satis esset. Anno denique MDCIX, m die Dominica in Ramis Palmarum (qua ipsa die ante biennium in prædones incurrerat) cum ad B. Claudii basilicam venisset, [ab amentia & surditate liberatus an. 1609.] ejusque pedes exosculatus esset; primum solatii nescio quid intime persensit; deinde in reditu cum adhuc Divi sacra ædes in prospectu esset, ipse aliquid excreans coagulati sanguinis, simul integram mentem, integram audiendi loquendique facultatem adeptus est.

ANNOTATA D. P.

a Anno 1455 litt. Dominic. E, festum S. Ludovici 25 Augusti, cadebat in fer. 2.

b Savonæ portus, in littore Ligustico, Sede Episcopali nobilis.

c Fuit hic Philibertus I, filius B. Amadei.

d Meminit hujus cœnobii, tamquam anno 1435 fundati, Lezana. Distat autem Claravallis ista, vulgo Clerval, a S. Claudii monasterio solum 4 leucis.

e Sinemurum, vulgo Semur, in Ducatu Burgundiæ, media fere via inter Autißiodorum & Divionem: huic vero propinquum adest Tulantium, ad Oscaram, vulgo Ousche, qui infra Divionem Arari influit.

f Anno siquidem 1480 Pascha fuit 2 Aprilis.

g Camera, Sabaudiæ oppidum, inter Camleviacum & S. Ioannem de Maurienna.

h Idem narratur in Lectionibus, & similiter Turcæ appellantur: tu Mauros intellige, æque ac illi sunt, Mahometanos, Granatæ dominatos usque ad an. 1492; Christianisque, dum Carmelita iste caperetur, infestißimos: quare subigendos eos regnumque extinguendum sibi sumpsit Ferdinandus Catholicus.

i Grajacum, vulgo Grey ad Ararim alias Segurinam, vulgo la Saone, distat Dola & Divione, triangulum cum iis faciens, 7 vel 8 leucis.

k Berga Norvegiæ Caput intelligenda, nec enim alia hujus nominis Episcopalis fuisse scitur: hic ergo in S. Claudii notitiam ex itinere venerit.

l Ergo 8 Aprilis: nam 15 celebratum est Pascha anni 1607. Fontaine-blaeu aliis Fons-bellaqueus dicitur, quasi Fontaine-bell'-eau: aliis Fons-Eblaudi, ad Sequanam flumen in Gastinensi tractu, a Francisco I potißimum ornari & excoli cœptus, jam olim etiam S. Ludovico ad pios secessus cara domus, distat Parisiis 8 vel 9 leucis.

m 12 Aprilis: nam 19 celebratum est Pascha 1609.

CAPUT IV.
Morbi lætales depulsi, abortivi vivificati.

[30] [Curantur, phreneticus,] In phrenesim incurrerat Scutarius nobilis, Petrus de Prie, anno Christi MDI, ratus, id sibi pestis afflatum a rabioso cane, a quo in dextræ manus auriculari digito jam ante quinquennium admorsus fuerat. Ut ut res haberet, vovit per intervalla lucida se ad D. Claudii sacram ædem peregrinaturum, & iter agressus, in via morbo omni levatus est. Circiter annum MCCCCXCIV, in paralysim incidit puella Divionensis, [paralytica,] Joannis Dumonts mercatoris filia, & (pro morbi genio) media corporis parte capta est. Tentata sunt diu & serio humana remedia, & denique damnata. Sensit cordatus pater eam curationem divinæ manui reservatam: itaque beato Claudio vovet, si filiam incolumem recipiat, se illam grati animi ergo ad sacras ejus Reliquias adducturum, addito ceræ donario ad dimidium, ejus pondus. Ea patris religio puellæ saluti fuit: brevi siquidem percurata, anno MDI Kalendis Octobribus cum utroque parente votum exolvit.

[31] In vico Belmonte, Præfecturæ Balmensis a in Burgundiæ Comitatu, Jacobus Andreas, viginti annorum juvenis, gravi paralysi correptus, sic omnium membrorum usu caruit ad quinquennium, [paralyticus,] ut nec per se moveri nisi manibus innixus, nec stare in pedes valeret; sed perpetuo aut jacens, aut sedens, nec verbum ore proferret: integra tamen audiendi facultate. Quare audito patre, Claudio Andrea, qui pro filii incolumitate, ad Sanctum Claudium peregrinationem voverat: ipse fide plenus, cum eumdem sibi Patronum ardentius adoptasset, tertio post die receptis viribus sanum se esse miratus est: necdum tamen linguæ usum recepit, sed adhuc ad triennium mutus, tandem ad B. Claudii sacrum corpus sese in viam dedit. Eo perveniens die septima Aprilis anni MDLXXXVIII, conducto Presbytero qui pro se Missam celebraret; admissus est ad S. Claudii pedum oscula; ubi confestim loqui libere, & quæ sibi acciderant narrare adstantibus cœpit.

[32] Ex febri continua periclitabatur anno MDXCVI, Claudius Boitonsetus, Canonicus, [duo febri continua laborantes] & Officialis Bisuntinus. Inclamavit Patronum suum, & e vestigio febrim abstersam deprehendit. Pertinacior fuit febris Petri Gaigneur, e Comitatu Vinisiæ, e pago b de Bellevevre; & usque adeo molesta, ut per quinque totos annos vix ullam ei nocturnæ diurnæque quietis partem reliquerit: ea quoque, anno MCCCCLXVI, fusis ad B. Claudium precibus, repente discussa est. Divione Guyota matrona nobilis, amplissimi viri Joannis Guyon, [& apoplectica:] in Ducis Burgundiæ Senatu Consiliarii conjux, anno MCCCCLXV, feria tertia ante Assumptæ Virginis solennitatem, hora fere meridiana, stupore apoplectico ita subito obriguit, ut amisso oculorum, aurium, linguæque usu, contorta etiam atque aversa facie, exanimi similis appareret. Accurritur e vicinia, & abjectis humanis remediis Guyota D. Claudio committitur: nec mora, stupentibus omnibus integram sanitatem recipit.

[33] Ex puerperio graviter adeo affecta est Leonarda, Joannis Gerardon Lugdunensis mercatoris uxor, exeunte Decembri mense anni MDIV, [item puerpera moribunda,] adeoque viribus ac sensibus defecta, ut nulla spes vitæ superesset. Aderant animam agenti lacrymabundus conjux, fraterque ac ceteri domestici: qui una positis humi genibus, cum pro Leonardæ salute votum B. Claudio nuncupassent; illa momento quasi reviviscens, primum adstantes in spem erexit, deinde paulatim pristinæ incolumitati restituta est. Haud multo post Pascha anni MCCCCLXVI Michael Gache, e castro d'Usie, Gratianopolitanæ diœcesis, ore hiante dormiens, venenatum muris lotium excepit. [cancro laborans,] Inde enatus in faucibus cancer hominem ita male habuit, ut multis frustra adhibitis remediis, damnaretur a medicis. Ab ea sententia provocavit ad superius tribunal; ad Divum, inquam, Claudium: & eadem die præter omnium expectationem convaluit.

[34] Novioduni Æduorum (Nivernum vulgus appellat) sæviente horrendum in modum pestifera lue, anno MCCCCXCIX, Petrus Bochery civis, pro sua & suorum, hoc est conjugis ac liberorum salute, B. Claudio votum fecit. [in flumen lapsus,] Ea lues in civitate capita vix quadraginta in vivis reliquit: Petrus cum suis omnibus ex voto servatus est. Cum autem ad S. Claudium anno MD pridie Kalendas Maji, eo nomine gratias acturus advenisset; retulit quoque cum jurejurando, se ante annos admodum viginti (adeoque circiter annum MCCCCLXXX) cum ad Ligerim equum adaquaturus venisset, prolapsusque esset subsidente gleba in fluvium, qua duas lanceas altus erat; invocato B. Claudio, illæsum cum equo, atque incolumem evasisse. Postridie Paschæ c anni MCCCCLXX Joannes de Ameda sumpto veneno, quod ejus cibo nescio quis malitiose immiscuerat, [veneno infectus unus] supra gravem languorem, etiam sermonis usu caruit. Ea ægritudo, quæ medicorum industriam eluserat, denique pridie Idus Junii discussa est, mutoque expedita lingua; cum ea die, in magno precantium cœtu, ad D. Claudii pedes venerabundus adstaret.

[35] [alterque;] Chartopœo Ledonensi, Joanni Ratusot, circa annum MCCCCLXXIX, in pago Chillies, super mensam toxicum adhibitum est. Secundum prandium tam graviter ægrotare cœpit, ut vix ad vicinam domum suam Ledonensem ereperet. Vocatis medicis, judicatum est, vinci eorum artem a morbi sævitia. Et jam quinque hebdomades in ea valetudine vir bonus jacuerat, cum ad Divam Virginem sanctumque Claudium, toto animi conatu confugit. Finita prece cum indormiisset, imo (ut ipse asseruit) vigilanti quam dormienti propior, vidit astare sibi beatissimum Antistitem, qua specie in sacris ædibus depictus tum proponebatur; qui aperto ei latere, frustum carneum jecinori adhærens, totius mali causam manu benefica extraxit. Subducta oculis visione, ut se ille persanatum miratus est, præ gaudio vix se ad lucem usque in lecto conticuit.

[36] Girardus Guyotus, e pago d Gyvriaco, a malo dæmone insessus cum jam duas supra viginti hebdomadas miserandum in modum excruciaretur, ab ejus parentibus anno MCCCCLXVI vocatus in auxilium B. Claudius, [energumenus,] improbum hospitem exturbavit. Anno Christi MCCCCXCII Joanna Vincentia, uxor Joannis Menim Stampensis, [cæca,] in Carnotensi diœcesi, ex gravi morbo ita contabuit, ut circa Bacchanalia visum amitteret. Ea de causa ad Divam Virginem Aniciensem, aliaque religiosa loca duce marito peregrinata est, sed numquam curata; donec vigesima sexta die Mensis Junii, post quinque menses a contracta cæcitate, in ipso B. Claudii pedum osculo visum recepit. In pago Trivignon Jacobus Richardus, anno MCCCCLXVI, [& ex letargo mutus;] cum affectu lethargico sive apoplectico repente correptus, biduum immobilis ac sensus expers decubuisset; discusso tandem stupore ad se rediens, mutus superfuit. Nutibus deinde tantum effecit, ut intelligeretur cupere illum ad D. Claudii reliquias deduci. Deductus est a fratre, & sacris pedibus impresso osculo, die septima Novembris, expedite loqui aggressus est.

[37] [alius mutus & paralyticus,] Claudius Vareston, e pago Levier supra Salinas, lignarius faber, die Aprilis nona decima anni MDXX, circa octavam matutinam, inter laborandum pestifero nescio quo afflatu repente consternatur; e quo casu mutus, & ab umbilico deorsum membris captus restitit. Post dies aliquot ad Divi Claudii sacrum corpus deportari se jubet: ibique fusis precibus, Dominica die, penultima Aprilis, ex improviso soluta lingua in Beati laudes, pristinæ sanitati restituitur. [item alius ex consternatione mutus,] Altero pene pari miraculo annus idem, idemque mensis illustris fuit. Die Lunæ, vigesima quarta Aprilis, Joannes Brunelly Sequanus, e vico de Vaudrey, spectri nescio cujus objectu obstupuit, steteruntque comæ, & vox faucibus hæsit. Igitur S. Claudium tacitus implorat; nec mora, dat se itineri ad ejus basilicam. Eo appulsus die Jovis, Aprilis XXVII, ad pedum oscula primam vocem rumpit, Sancte Claudi, me tibi committo: opitulare, sancte Claudi. Et exinde locutus est expedite omnisque illa tristis larvæ species ex ejus animo penitus obliterata est.

[38] In Olhierga Arvernorum oppido Joannam Jonicam, Joannis Roserii mercatoris conjugem, anno MDXCV, circa e S. Medardi festum diem cardiacus nescio quis morbus invasit; tam pertinax, [cardiaca per an. 13] ut medicorum industriam falleret; tam diuturnus, ut ad annos tredecim perduraret; tam varius atque extraordinarius, ut eum veneficio illatum vix quisquam dubitaret. Anno valetudinis tertiodecimo consilium accepit faciendi voti ad B. Claudium pro sua incolumitate. Quo momento vovit, melius illi fieri cœpit: exinde paulatim revalescens, anno denique MDCIX ad Jurensem Sancti basilicam peregrinata, sexta Junii, ipsa D. Claudii solenni die, vires integras ejus interventu se recepisse testata est. Vir nobilis, quamvis uxoratus, [Resipiscit concubina, devota S. Claudio,] & aliquot liberorum parens, ancillam in deliciis habebat. Illa anni MDCIX mense Januario, ad B. Claudii sacrum corpus visendi causa venit. Ibi Sacerdoti cum animi noxas aperuisset, negassetque seu spe aliqua, seu metu, se ex ea domo migrare posse, sine absolutione dimissa est. Domum ut rediit, conscientiæ stimulis agitata, petere cœpit a Domino abeundi veniam, cum obsequii mercede: constitutum sibi esse vacare deinceps saluti suæ; sibi vero mandatum a Confessario, ut ex ejus domo abscederet. Risit impius & puellam & Confessarium, [extincto adultero pervicaci.] miseramque per vim detinuit; sed non impune: post triduum enim absque sacra Confessione impuram animam evomuit. Nefarii adulteri exitium suam scilicet salutem, ac D. Claudii singulare beneficium interpretata puella, cum ad Confessarium rediisset, sublato impedimento, rite (ut par erat) absoluta est.

[39] [Impeditur ad hæreticos transitus.] Eodem anno, mense Februario, Guillelmo natione Franco, capitalis criminis reo, suaserunt amici & cognati, ut (quando facinus in publicum emanaverat) Genevam in tutum se reciperet. Grave erat homini Catholico id perfugium; suis tamen parendum ratus, dat se in viam, ea mente, ut S. Claudii basilicam ex itinere inviseret. Invisit; & Dei boni instinctu, Pœnitentiæ atque Eucharistiæ munitus Sacramentis, alio consilia vertit; Genevam & Genevensem hæresim, ut catholicum decebat, execratus. Georgius de Fuillio, clara stirpe juvenis, in vico Chamberia, postridie Natalis Domini anno MCCCCLXXXIV, equo refractario insedit: quemdum urget, agitatque alacrius: [raptatur innoxie ab equo lapsus.] eo subsultante in solum excutitur: in lapsu B. Claudium appellat, cui etiam a loci Domino, avunculo suo enixe commendatur. Mira res! suspenso ad stapedem pede altero, raptatur juvenis ab indomita bellua ad trecentos minimum passus: tandemque consistens, sine sanguine, sine vulnere, sine contusione aut dolore ullo, equo eodem conscenso, illum, ea ipsa qua prius hilaritate, exercet.

[40] [Ad baptismum vivificantur abortivi, unus,] Joanni Nicoleto, civi Lingonensi, anno MCCCCLXVI fœtum abortivum pepererat sua uxor. Is per triduum totum in quadam Lingonensis civitatis ecclesia, cum diurnis nocturnisque precibus expositus, nullum latentis animæ indicium dabat; & Rector templi cadaver amoveri mandaverat; cum Joannes, B. Claudii memor, id ab eo vehementer flagitat, ut infans Baptismi salutari lavacro ablui possit. Vix oraverat, cum infans ejulatu primum, deinde longo ac multiplici vagitu vitam ostendit. Ea res civitatem pene omnem accivit ad spectaculum. Tinctus est redivivus infans aquis lustralibus ritu solenni ab ipso ædis Præside, atque sic in Dei filios, & heredes transcriptus, haud multo post ipsam adiit hereditatem;

Felix, qui mundi scopulos, & naufraga saxa,
Festina potuit prætervexisse carina.

Simile huic miraculum vidit annus idem, [alter.] in pago de Bussy Burgundiæ superioris. Ineunte Junio, Joannis de Lerna conjux abortum enixa est. Delatum corpusculum in beatæ Catharinæ vicinam ædiculam, toto die illo signum vitæ nullum edidit. Postridie admonitus pater de instante in proximam sextam feriam D. Claudii festo die, magna spe animo concepta vovet, si partus Baptismum percipiat, se, solo pane & aqua adhibitis, corpore insuper (ut supplicum mos est) seminudo, ad S. Claudii basilicam aditurum. Ad hæc Missam indicit in finem eumdem. Cum ad sacrosanctæ Eucharistiæ elevationem ventum esset, vagire cœpit infans, & haud dubia vitæ argumenta prodere. Ita Baptismo initiatus, confestim ad Superos evolavit. Ea causa fuit, ne Claudio Boitonset (de quo supra num. 32 mentio facta est) id nomen imponeretur; denatus enim antequam natus, voto matris ad D. Claudium facto vitam recepit, sed ad multos annos; præclarisque in republica functus muneribus, ad ultimam usque ætatem vixit.

[41] Rupellæ Santonum ad oram maris Aquitanici, nondum hæresis sedem fixerat anno MCCCCXCVIII; [tertius.] cum honesta femina Catharina de Chaude, masculum exanimem peperit. Indoluit pia parens, sortem filioli sui miserata; qui, quia Baptismo inaugurari non poterat, Dei vultum numquam conspecturus esset. Ergo summo animi ardore, ac flexis etiam genibus (quod in puerpera recens enixa mirere) implorata D. Claudii ope, vitam partui impetrat ad solidam semihoram, per quod tempus sacro eum fonte expiare licuit. Felix morula, quæ beatam illi æternitatem parturiit!

ANNOTATA D. P.

a Balma vel Palma, vulgo Beaulme, in Comitatu Burgundiæ, ad Dubim fluv. 6 leucis supra Vesontionem.

b Burgundiæ oppidum, alias etiam Bellievre dictum, in Breßia Cabillonensi: sed quis ibi Comitatus Vinisiæ?

c Pascha anni 1470 celebratum est 22 Aprilis.

d Gyvriacum vulgo Gyvry, Burgundiæ oppidum in Cabillonico; sicut & Bussy, num. 40 nominatum.

e S. Medardus colitur 8 Iunii.

CAPUT V.
Mortui suscitati, moribundi salvati.

[42] Nunc quia Rupellam venimus, placet antiquam civitatis inclitæ fidem ac pietatem alio quoque exemplo commendare a. Alebatur in domo nutricis Claudius adhuc lactens infantulus, Joannis de Vallois civis Rupellensis filius, [An. 1516 suffocatus in puteo puer,] e D. Sebastiani parœcia. Absente nutrice dum a puellula circumfertur, & in quadraria putei crepidine temere exponitur, altitudinem contemplatus cohorruit; excussusque e gerulæ manibus, præceps in puteum prolapsus est. Eo casu consternata gerula, elapsa in interius viridarium, cavæ se arboris trunco abdit. Interim perquiritur uterque, & accensa mater nutricem in carcerem compingi curat. Tandem expleto triduo, cum nescio quis aquam e puteo hausturus forte advenisset, pileolus in aqua supernatans puellum prodidit. Extractum cadaver putre ac lividum, linguam forte exerebat. Devoverat jam filiolum B. Claudio infelix mater, & funereo sudario jam involutum, rursus ei committit; Tuus est, [ad votum matris reviviscit.] inquit, o Sancte Claudi; tuus, inquam, & non jam meus; tu illi benigne prospicito: ego illum seu vivum, seu mortuum tibi tradidi; quo igitur modo ad sacrum tuum corpus, tam procul, tam longo funere efferetur? Ad hanc vocem reviviscens puer civitatem universam spectatum excivit: quæ tota eam ob rem in Dei laudes effusa est: moxque eum mater, conductis tribus bajulis, ipsa itineris comes, ad D. Claudium deportari mandat; ac ducentas circiter leucas emensa, anno Christi MDXVI quartadecima die Septembris, ipsummet filium suum sanctissimo Antistiti carum donarium offert. Dubitatis, Rupellenses? Archivia nostra perscrutamini, explorate testium fidem, tabellionis chirographum recognoscite; imo senum vestrorum memoriam consulite. Si creditis: quid est, quod Sanctos non colitis, & avitam civium vestrorum religionem non sectamini?

[43] [item mulier peste extincta,] Drivetam, Bartholomæi Tisserii Avenionensis incolæ uxorem, anno MCCCCLXVI pestilentia afflaverat; ex qua etiam, perceptis rite Sacramentis, adeoque ad ultimam luctam Oleo sacro peruncta, exstinguitur. Insutum jam erat linteo involucro cadaver, haud multo post efferendum; cum graviter perculsus maritus, D. Claudio pro conjuge carissima voto se obstringit: & jacenti motus illico, ac sensus cum sermonis usu, deinde etiam integræ vires restitutæ sunt; prout ille in S. Claudii monasterio, tertiadecima die mensis Octobris, jurisjurandi religione inrerposita, confirmavit. E villa b Caritatensi, diœcesis Autissiodorensis, Reginaldus Barbaty, Magister Artium Baccalaurius in Legibus & in Decretis Licentiatus, anno Christi MCCCCLXXXIV, [ac puer quinquennis jam paratus sepulturæ,] die Septembris octava & vicesima, stitit se in æde D. Claudio sacra, voti reus, olim pro se demortuo ab avo suo atque avia nuncupati. Juratus etenim affirmavit, super sacro Canone & majoris templi altari, se anno ætatis quinto labente multiplici ægrotatione usque adeo debilitatum fuisse, ut e vivis excederet. Cum autem mortuario linteo jam involutus esset, Cruce etiam, ut Catholicorum mos est, cadaveri imposita; nescio quo instinctu vovisse avum pariter atque aviam B. Claudio, si vitæ redderetur, se illum addicturos Ordini ecclesiastico, atque ad ejus tumulum ad agendas gratias destinaturos: eo voto facto, vitæ se ac sanitati subito restitutum. Quæ omnia, quia ipsum spectabant, atque ab ejus operæ ac voluntatis collatione dependebant, ab avo atque avia cum asseveratione & explendi voti mandato, sibi denuntiata esse testatus est.

[44] Ægidia, conjux Claudii Drihin, in Barro-Ducum c Tribuni capitalis (Præpositum vulgo dicunt) circa ferias Archangeli Michaelis, anno MDV, quartana febri tentata est; [item mulier ad votum mariti suscitata,] quæ cum annum integrum tenuisset, graviorem alium morbum pone, traxit, ex quo illa primum oculorum & linguæ amisso usu, postmodum anno MDVI, ipso sancti Eligii d festo die, exstincta est. Indictus est de more per omnem civitatem lugubris campanarum sonus, cavata terra ad sepulcralem fossam, imperatus totius funeris apparatus. Cœpit interim Claudius grande nescio quid animo versare, de Patroni sui summa apud Deum gratia atque auctoritate: votum fecit pro salute uxoris. Illa brevi post tempore primum spirare aggressa est, & vitæ indubitata signa præbere: deinde, pedetentim receptis viribus atque integra sanitate, sequenti anno MDVII, quinta die Augusti mensis, ad B. Claudii sacram ædem duce marito peregrinata, voti se religione absolvit.

[45] In pago Sauceyo, diœcesis Valentinæ e in Segalaunis, Stephanus, Joannis Petit & Catharinæ filius, [& pueri duo voventibus patribus.] anno MCCCCLXXXVII, vi morbi enecatur. Aberat haud longe ejus pater; qui, accepto nuntio domum reversus, vidit insutum & compositum filii cadaver, quod paulo post humandum erat. Eo spectaculo commotus, solo prosternitur, divique Claudii opem appellat. Nec mora; dissuto funereo linteo mater, spirantem filium & sospitem recepit. Henrico Boguetio miracula sancti Claudii scribendi initium fuit ipsemet redivivus; cum enim sextum ætatis annum ageret, in puteum prolapsus, & aqua suffocatus, Martini patris voto ad sanctum Claudium nuncupato, derepente a mortuis excitatus est.

[46] [Item moribundi repente sanati, Secretarius Regius,] Jacobus Blanchardi, Regi Siciliæ a secretis, feria quinta, die Maji quinta decima, anno Christi MCCCCLXV, in æde D. Claudii palam professus est, & chirographo suo firmatum voluit, se non ita pridem Aquis-Sextiis, vi morbi ad extrema deductum, atque a regiis ipsis medicis, post multa in cassum tentata remedia, destitutum; voto a Simone fratre, pro ipsius salute D. Claudio, nec non & Deiparæ Virgini, sanctæque Mariæ Magdalenæ nuncupato, [Abbas Tyernen.] præter omnium exspectationem sanitatem recepisse. Inciderat in gravissimum morbum eodem ipso anno Reverendus Abbas de f Thierno, diœcesis Arvernensis, nec spes vitæ supererat. Vovit peregrinationem ad beatum Claudium vir nobilis, Abbatis consanguineus, Junotus de Morga, si servaretur æger: & momento, stupentibus omnibus, non tantum periculo subductus est, sed etiam pristinæ incolumitati restitutus.

[47] [Medicus ab aliis depositus,] Celebrem medicum, nomine Nundinam Pacis, in pertinaci duorum annorum ægrotatione ars sua destituit; sed & alii medici, qui ægrotum frequentes viserant. Cum amisso sermonis usu, viribusque omnibus defectus, extremam unctionem percepisset, ac prope esset ut animam exhalaret, beatissimæ Virgini sanctisque Claudio & Antonio se tacitus commisit. Fusa prece mente tenus, illico visus ei est, sed & circumstantibus veneranda specie vir, habitu monastico, cujus tamen vultum, nec ipse, nec adstantium quisquam spectare potuit. Eo viso cum obdormisset, jamjamque ultimum spiritum efflaturus putaretur, post quietem percuratum se sensit; nec multo post, die Junii duodecima, anno Christi MDCLXVI, ad B. Claudium peregrinatus, eum beneficii auctorem agnovit.

[48] Brigantii g Vocontiorum in diœcesi Ebredunensi, Joannem Petri Jone filium, anno MCCCCLXXVI, morbus usque adeo violentus per undecim hebdomades tenuit, [puer vino benedicto æspersus,] ut postremis undecim diebus nihil quidquam cibi, aut potus caperet, & contortis oculis, frigidisque ac rigidis membris, mortuo quam viventi similior jaceret. Adfuit ægrotanti Joannes Hevre, vitæ integræ Sacerdos; qui, commemoratis quæ per D. Claudium fiebant miraculis, auctor fuit utrique parenti, ut ipsi filium, nec non & augustissimæ Dei Matri committerent. Accepto consilio parentes Sacerdotem rogant, ut in B. Claudii honorem pro nati incolumitate Missam quamprimum celebret. Admittit ille conditionem, & peracto Sacrificio vinum benedicit: tum ad ægrum reversus, ejus oculos eo liquore oblinit, corpusque aspergit. E vestigio æger nitidos, vividosque oculos aperit, suspirat, gemit, brachia attollit; indeque paulatim convalescit.

[49] Sebastianus Roux, civis h Vapincensis, anno Christi MDVI, circiter divi Præcursoris natalem, vehementia morbi ad ultima devenerat; adeo ut per quinque jam dies cum morte luctatus, sensibus omnibus emortuis, vix tantillum vitalis caloris in corde retineret; atque a religioso Sacerdote, [& pater ad votum filii:] ut morientes solent, salutari Crucis signo muniretur. Venit tum in mentem Thomæ ejus filio, quod pater erga B. Claudium, cujus etiam olim Reliquias viserat, pie admodum esset affectus: itaque ante jacentis cubile in genua procumbit, junctisque manibus, multo cum gemitu, & lacrymis, vovet, si patrem salvum recipiat, se prima opportunitate ad D. Claudii ædem peregrinaturum, facemque quatuor librarum pondo ei pro munere delaturum. Annuit votis sanctus Antistes: & qui animam agebat Sebastianus, derepente sui compos factus, oculos aperuit, & loqui ac cibum, potumque capere cœpit; denique sensim pristinis viribus restitutus est.

[50] [item mater] Humberti Moingne civis Genevensis uxor Joanna, die mensis Maji undecima, anno Christi MDXVII, inter quartam & quintam serotinam repentino deliquio collapsa, solidum diem præpeditis sensibus velut exanimis perseverat. Negant medici, se ei malo mederi posse, ejusque animæ, ut si jam extincta esset, pacem abeuntes precantur. Tum vero Thomas ejus filius secretiore loco positis humi genibus, sublatis in cælum oculis, lacrymans ac supplex vovet, si servetur mater, se ad beati Claudii basilicam religiose aditurum; ibi ceream facem ad materni corporis longitudinem rite oblaturum; si peregrinationi mora fieret, se per quartas omnes & sextas ferias (donec promissum exolveret) jejunaturum. Sic voto nuncupato redit ad matrem, quam libero primum usu sensuum præditam, pauloque post pristinæ sanitati plane restitutam videt.

[51] Puer nobilis, Claudius nomine, Joannis Pasquier viatorum Parisiensium Præfecti filius, anno MCCCCLXXXIX, gravi valetudine ad ultima devenit. Desperata filii salute, [filius ex voto patris,] eum pater cognomini patrono commendat: deinde nulla interposita mora conscenso equo viam ingreditur ad S. Claudium; simul voto facto, si viveret filius, se illum, cum equum ascendere per ætatem posset, gratias agendi causa eodem deducturum. Domum reversus a S. Claudio, filium reperit sospitem & alacrem: [item filia,] eumdemque undecimo post anno, nempe anno Christi MD die octava decima mensis Aprilis D. Claudio stitit. Matrona Matisconensis, anno MDXXVIII, ex morbo periclitans, atque a medicis deposita; simul atque voto patris, divi Claudii curæ commissa est, statim convaluit.

[52] Sesquiannum languebat ex paralysi Georgius Delaschamps i Olhiergæ in Arvernis mercator, membris pene omnibus captus; [& vir vovente uxore,] cum ipso Christi in cælum ascendentis festo die, anno MDCVII, animo linquitur, viriumque omnium defectione eo devenit, ut in vivis non amplius computaretur. Vovit lacrymabunda uxor Damiana Bertin pro mariti salute peregrinationem ad divum Claudium: & voti repente damnata est, Georgio tunc quidem ad se redeunte, postridie vero & sensuum omnium usui, & viribus restituto. Apud Sequanos in ditione Nozeretensi Claudius Denoz, forensis Procurator, circa medium mensem Junium anni MDCXIX ex molesta ægrotatione damnatus a medicis, ultimam horam præstolabatur; cum appellato in opem B. Claudio, deliquium, sive extasim passus, eum videre sibi visus est, pro se perorantem ad Christi tribunal, [aliusque voto proprio.] cumque impetrasset, animos illi facientem. Visum probavit eventus; nam ex eo sopore evigilans; Deo laus, inquit; causa vicit patronus meus B. Claudius: jam consanui.

ANNOTATA D. P.

a Etiam hoc miraculum insertum Lectionibus est.

b Caritas ad Ligerim, Autißiodoro distat 12 circ. leucis.

c Vulgo Bar-le-Duc. Bariensis Ducatus caput, inter Franciam & Lotaringiam, huic annexi.

d Colitur S. Eligius 1 Decembris.

e Valentia in Delphinatu, infra Rhodani & Ligeris confluentes.

f Alphabetum Francicum Abbatiarum, Tiers nuncupat, & Benedictinis adscribit, neutro nomine cognitam Sammarthanis: est autem teste Papiro Massonio emporium nobile Thyernum.

g Brigantium in Delphinatu, vulgo Brianzon, inter Ebredunum & Secusiam.

h Vapincum, vulgo Gap, civitas ibidem Episcopalis, inter Ebredunum & Diam.

i Supra Doriam, in tabulis Aubiergues vel Obiergues.

CAPUT VI.
Adolescens Sabauda, a gravi dæmonis vexatione liberata: item lapsi aut ruinis obterendi.

[53] In diœcesi Genevensi in ipsis Alpibus parochia est, vulgo Megenette, ad ditionem spectans Abbatis Alpium a ex Ordine Cisterciensi; quam cum inspiceret mense Majo anno Christi MCCCCLXXI Mamertus Ebronensis Episcopus, qui ad lustrandam Genevensis b Episcopi Jurisdictionem universam mandatum a Romano Pontifice acceperat, inquisivit de recenti ac memorabili casu indigenæ puellæ, Perronetæ seu Petronillæ nomine; de quo etiam haud multo post ad Paulum c secundum, Romanum Antistitem, longam satis Epistolam dedit, Dialogumque scripsit quadraginta quæstionum; [Visitator Pontificius juridice cognoscit,] ubi respondens ipse, Vaucherium de Rupe, in Sanctorum Eugendi & Claudii monasterio Sacrarii curatorem, suorumque olim studiorum socium, interrogantem facit. Ex ea Epistola atque ex eo Dialogo, mihi e S. Claudii archivo commodatis, hanc historiam referam ea brevitate, quam hic libellus; ea vero diligentia, quæ studiosissimi cujusque curiositati satis esse possit.

[54] Petronilla igitur, annorum duodeviginti puella, in Megeneta valle inalpinæ Sabaudiæ rusticis parentibus nata, [de puella, quæ post repudiatum magum honeste nupta,] formæ in paucis elegantis, infidiatorem sui pudoris passa est magum nefarium, extremo postea supplicio sublatum: quem illa (ut erat pia & pudica) cum generose a se longeque ablegasset, parentum denique & sua voluntate nupsit honesto juveni, populari suo. Contigit porro, venefici illius (uti creditum est) malis artibus, ut ipso nuptiarum die, sponsum suum, quem caste eatenus dilexerat, mirum in modum exhorresceret; atque hunc horrorem subinde excepit mœror ingens, quo illa confecta, non viri modo sui, sed & mortalium omnium (ut fit) congressum, aspectumque ipsum, quoad poterat, declinabat. Itaque socer, socrusque de nuru sua soliciti, quarta feria, die mensis Martii septima & vigesima, anno salutis MCCCCLXXI, animi relaxandi causa eam invitant ad villam suam, [in gravemque melancholiam prolapsa,] in proximo monte ad duo amplius milliaria positam; rogantque ut ad leniendam viæ asperitatem calceos pedibus inducat. Ad hæc illa; Deus, inquit, calceos non signet, si eos induero; quæ est usitata populis illis, pessimique ominis imprecatio; Dei, ut videtur, providentiam petens; signare enim, seu soigner Gallorum, curare est. Calceavit se tamen instantibus propinquis, quos & comitata est: at cum ad montis radices ventum esset, fatigata assedit; rogans ut præirent; se, cum paululum acquievisset, [atque calceos quos execrarat induta,] secuturam. Et secuta est; sed in ascensu, ingravescente tristitia, cum a villula haud multum abesset, deflexit a via, ac per prærupta diverticulum captans in summum saxi verticem evasit; ubi extra suorum prospectum petræ insidens, fila ex colu deducere cœpit; moxque obdormiscens, ad usque vespertinum crepusculum ab hora circiter nona antemeridiana somnum protraxit; domesticis interim non parum anxiis, eamque ab imo monte in domum retrocessisse opinantibus.

[55] Ergo tenebris ingruentibus, ab atro & procero, ac horribili specie cane expergefacta est; cujus aspectu conterrita, [a dæmone in præcipitium protracta erat;] Divæ Virginis Lausannensis ac B. Claudii opem implorare cœpit. Is molossus defixis in ejus humeros, haud absque ingenti dolore) anteriorum pedum unguibus apprehensam, vix colu eo loco dimissa, per Alpium avia & invia, per opaca dumorum ac nemorum, per aquarum torrentium declivia, diu multumque raptatam, in loco tandem mortalibus, imo feris pene omnibus inaccesso deposuit; prostratamque inclusit inter saxorum duorum oppositas quasi acies, qua pluviis aquis aut liquescentibus nivibus viam prebebant; scatente vermibus alveo, ex fagorum circumjectarum defluvio prognatis. Ibi jacenti, Deique sanctissimam parentem ac B. Claudium sæpius appellanti, canis idem calceos, quos execrata fuerat, unaque pedum pellem acerrimo cum sensu doloris detraxit, & vicino loco in ejus oculis deposuit: postea evanescens, ex eo tempore numquam ei visus est. In eo statu situque ad quadragesimum usque diem perstitit, vermibus cruentos ei pedes arrodentibus; non cibo, non potu, non somno refecta; [ubi 40 dies manens inter graves ærumnas,] cælestibus tamen deliciis usque adeo perfusa, ut etiam catastam illam suam tormentaque amaret. Nonnumquam aquis exuberantibus collo tenus immersa, cubitisque adnixa ut paululum emineret, exspectabat in momenta, ut iis suffocaretur. Interdum (stridente præsertim Borea) glacie constricta, qua vestimentis, qua nuda cute ad petram agglutinabatur: molliora tempora vermes obtinebant, quibus illa amovendis, qua manu, qua bacillis adlaborans tantum effecit, ut extra imos pedes, dextro dumtaxat brachio, dextraque mamilla leviter perstrictis, nequaquam prorsus ab iis offenderetur.

[56] In eo squalore, ad vehementiorem sensum doloris, liberis semper sensibus fuit. Dolebat, [nec minora divinitus solatia;] se voto defungi non posse quod nuncupaverat, Lausannam scilicet peregrinandi, ad consequendas Indulgentias in parasceve hebdomadæ sanctæ; se quoque in Paschate sacramentorum Pœnitentiæ & Eucharistiæ usu defraudari: sed affluente divina gratia, mente in Deum erecta, fide firma, spe immobili, caritate sincera, totam se Deo ac Deiparæ Virgini divoque Claudio permittebat, de se nihil plane solicita. Dominicam orationem, & salutationem Angelicam, atque Apostolorum Symbolum frequentissime decurrebat; & eam ob rem palato adhærescente lingua, tantillum aquæ humectandis faucibus, in os ex intervallo infundebat. Nec vero externis omnibus solatiis plane destituebatur; nam & avium suavissimos cantus percipiebat, & lepusculorum herbam carpentium aspectu oblectabatur, ac præsertim lupi cujusdam cicuris, quo illa comite pene perpetuo utebatur; [diu frustra a suis requisita,] eumque aut contemplari solita erat, frondes & gramina depascentem, aut etiam ultro accedentem atque abblandientem manu demulcere. Quæ brutorum species, an naturales fuerint, an a bono malove genio ementitæ, meum non est definire. Sed jam ad superiora redeamus. Reversi in pagum e villa, Petronillæ domestici, ut eam domi non repererunt, mire anxii sciscitantur a vicinis, num ad eorum quempiam diverterit; ac illis eam a se visam negantibus, demum per vicum universum facta inquisitione, puellam longius requirendam rati, egrediuntur cum magno hominum cœtu, & numeroso canum pecuariorum grege: devia montium abruptaque oberrant, tamquam in venatu, ferarum cubilia indagaturi. Devenit canis ad eum locum, unde a nigro molosso abrepta fuerat: ibi colum ejus inventam, oreque apprehensam protulit. Exclamatum est circumquaque: illa, sæpe licet audiens, nihil umquam responsi dedit, suo illo carcere mirabilem in modum delectata. Itaque cessatum est post aliquot dies, re plane desperata; spargentibus nonnullis, Petronillam præ animi angore, sibi ipsi manus attulisse; aliis, aut a feris devoratam, aut in lupanar abductam opinantibus.

[57] Adfuit tandem illud tempus, quo sanctorum Moysi & Eliæ, imo Christi ipsius Servatoris jejunium quadragenarium assecuta, suis denique (Deo volente) restituenda erat. [tandem a prætereuntibus audita,] Ergo die quarta Maji, sabbato, sub vesperam, agricolæ nonnulli e vicinia, cum expletis diurnis laboribus domos suas repeterent, atque haud longe a puella iter haberent; vocem exaudiunt tenuissimam ejulantis gementisque. Obstupefacti sistunt in vestigio; præbent aures; mirantur ex imo pectore ducta suspiria; atque aut infantem projectitium, aut viatorem aliquem ad angustias redactum latere suspicantur: sed nocte appetente, disquisitionem in crastinum differunt. Quinta igitur Maji, Dominica tertia post Pascha, quæ a vigesima septima Martii quadragesima dies erat, primo diluculo ad locum redeunt cum multis comitibus, & in his Petronillæ marito ac socero: vocem eamdem distincte percipiunt; ac post longam investigationem, unus ex omni cœtu reliquis audacior, ad puellæ saxeum cubile penetrat. Miratur primum intortos pedibus vermium nodos; deinde propius accedens, Petronillam agnoscit; exclamat; socios advocat: qui ut in puellæ conspectu fuere, tum illa, Deo (inquit) gratias, magnæque Matri Mariæ, & B. Claudio, qui me hic ad quadraginta dies jejunam, omnique ope humana destitutam servarunt. Hinc ad suos conversa; [indeque educta,] O mi socer (ait) o mi conjux, mihi (quæso) veniam date, quæ vobis insalutatis, sed neque consciis, imo & maxime invitis, me sic ex oculis vestris subduxi. Dei nimirum hæc fuit voluntas. Nunc quidē nec unicum a me preterea verbum expectate, donec Sacerdotē huc ad me adduxeritis, qui me & de peccatis confitentem audiat, & sacro Christi corpore reficiat, quod in Paschate quartadecima die Aprilis proxime præterito facere prætermisi: ego interim animum colligam, meque aliqua precatione (ut par est) ad tanta mysteria percipienda accingam.

[58] [& Sacramentis refecta, sibi erat restituta.] Accersitus est Parochus a tribus fere milliaribus: confessam rite absolvit, & Eucharistia sacrosancta communit. Illa gratiis actis, totam suæ calamitatis historiam ex ordine recenset; calceos, pellemque a pedibus avulsam, quæ divinitus ibi a putredine defensa fuerat, ostendit; pedes profert, vermibus perfossos & implicatos; articulumque unum jam sibi excidisse significat; ad extremum petit, ut in conjugis ædes quamprimum deportetur. Illi extractam de ergastulo, magnoque labore per saxorum abrupta demissam, qua humeris, qua brachiis exceptam, quam possunt cautissime in viri domum avehunt. Apparuerunt in puellæ corpusculo, præter illigatos insertosque pedibus vermes, brachium insuper dextrum, cum dextro ubere, leviter a vermibus admorsa: ad hæc in humeris atque axillis plagarum cicatrices, a tartarei illius canis unguibus. Ceterum de divinis rebus ita exinde loquebatur; ut eam in illo quadraginta dierum secessu divinitus edoctam nemo dubitaret. [Visitator ipse locum inspicit.] Decumbentem visit Mamertus Ebronensis Episcopus, die mensis ejusdem Maji septima decima, pridie dominicæ Ascensionis; ac tota rei gestæ cognita serie, locum ipsum adiit labore pene Herculeo, ubi puella quadraginta dierum spatio jacuerat; duasque Cruces in saxis illis, sub quibus delituerat, hinc & inde ad sempiternam rei memoriam insculpi curavit. Ipsa exiguo primum caprino lacte, deinde cibis solidioribus refecta, vires tandem recepit; pedumque aliquot articulis manca, documentum fuit vel quantum sit in Virgine Deipara beatoque Claudio potestatis adversus maleficia, vel quantum Deus execrationes oderit & quam severe ulciscatur.

[59] [Salvantur, puer lapsus ex arbore,] Franciscus Aneti duodennis puer, caprarius, in vico de Montisbrant, parochiæ Cletarum, Genevensis diœcesis, anno Christi MCCCCXIX, sextadecima die Julii mensis, tiliam arborem decorticaturus ascenderat, ad angulum excelsæ rupis prominentem. Accidit, ut ex ea arbore, fallente vestigio, aversus rueret per petræ confragosa, ad duarum amplius supra quadraginta orgyiarum altitudinem. Advolant pastores alii ad parentem, certissimum filii exitium nuntiaturi. Eo nuntio perculsus pater, vovet B. Claudio ceream facem se oblaturum, paris longitudinis cum filii corpusculo, si eum salvum recipiat. Accurit inde ad saxi radices: & qui contritus credebatur atque in frusta discerptus, is vivus sospesque invenitur; omnibus qui rem noverant, stupore & admiratione defixis. d E trabali ponticulo in profluentem deciderat, Decembri mense anni MDCVIII, Claudia Parquel, quinquagenaria, [mulier ex ponte,] Ponceti Benedicti conjux: & immoderate exundate fluvio, periculum quoque increverat. Itaque Claudia, aquarum abrepta vorticibus, ac modo enatans, modo in fundum demersa, jamque per horæ semiquadrantem luctata cum fluctibus; tandem eo invocato, cujus nomen præferebat, obliquo flumine præter spem ad sepes nescio quas deportatur; quibus adhærescens, in tuto fuit, donec inde ab obviis nonnullis avecta est. Nihilominus ex eo casu lætaliter deinde ægrotans, iterum inclamato Patrono suo convaluit.

[60] Joannes Jacquemin, anno Christi MCCCLXXIII, in itinere militibus obviam factus, [alius in Mosam dejectus,] atque ab his in Mosæ gurgitem, quindecim ut minimum cubitos altum, præceps datus, cum se per horæ circiter spatium in aquis versasset; Divæ Virginis & beati Claudii (ad quos confugerat) non sua virtute aut natandi peritia, in adversam ripam extra hostium manus, atque incolumis evasit. Camberii, spectata Christi Sindone, Paschalis Haubertus e S. Ægidio, diœcesis Nemausensis oppido ad S. Claudium, in aliquot aliorum ac nominatim trium Canonicorum Nemausensium comitatu, [tertius in Rhodanum præcipitatus:] contendebat anno salutis MDXVIII. Igitur quarto Maji cum in Castrum Seysel ferrentur alacres, atque ad Rhodani cataractas e in locum, vulgo Coudion, deventum esset; tenebris jam ingruentibus Paschalis descendit ex equo. Quem dum in saxosis angustiis fræno apprehensum præit, miserandum in modum per prærupta in Rhodanum præcipitat, ad trium quatuorve hastarum altitudinem. In eo casu invocato beato Claudio, rupe ipsa Rhodanoque excipitur plane illæsus; ac fluminis impetu ad ducentos circiter passus in vadum ejectus (unde cymba a sociis exhibita evasit) ad sancti liberatoris sui basilicam biduo post voti reum se sistit.

[61] Dominica die, vicesima secunda Junii, anno Christi MDXVI, Joannes Beisson, Guilelmi filius, e pago de Romanesque parœciæ Coloniacensis f, qui tum degebat in vico de Grand Villars, [item ruina putei obrutus,] demisit se in puteum, ut situlam in eo demersam extraheret. Altitudo putei noven orgyiarum erat. Cum autem vix fundum attigisset, subito collabente putei structura universa, tantum in se excepit saxorum & arenati ac terreæ molis (quod postea diligenter observatum est) quantum sexaginta carris avehi potuisset. In eo periculo B. Claudium cum inclamasset, perstitit in cavo illæsus, ab hora meridiana diei Dominicæ, ad usque auroram diei sequentis; quo etiam intervallo a Confessario ad crepidinem stante auditus de peccatis, & absolutus est. Eductus ergo feria secunda, primo mane, non communitus, non quassatus, non vel leviter offensus, magnæ populo admirationi fuit: ac deinde sabbato, quinta Julii, hoc est die a casu tertiadecima in S. Claudii basilica beneficium professus, votum exsolvit.

[62] Matrona nobilis Joanna de Veche, conjux Humberti Amborsier, [& mater cum liberis ruente tecto,] Castellani Dynastæ de la Mure & D'oysans, in Gratianopolitana diœcesi, vere anni MCCCCXCIX, cum in lecto decumberet, una cum Joanne Guigone, & Margareta, liberis suis; contigit circa mediam noctem, ut superioris tabulati (quod architecti saxis, terraque nimium oneraverant) tignis ac trabibus fatiscentibus obrueretur. Imploravit pro se suisque divi Claudii opem. Mira res! Incubuit in cubile præcipua ruinæ moles, & quassatus lecti instructus ligneus tres in partes abiit. Joanna, quamvis prægnans, ejusque liberi duo, qui obtriti putabantur, e cæmentorum, lignorumque acervo integri, atque incolumes exsiliere. In pago de Livier supra Salinas, in Bisontina diœcesi, [aliaq; prægnans sub clibano lapso.] ad clibanum indictivæ coctionis, structura fornicis adhuc recens, die septima Octobris, anno MDCXVII, ingenti fragore soluta est. Ea ruina obrutæ cum furnario, & structore feminæ octo, animam derepente exhalarunt: tres aliæ subductæ vitam traxere ad aliquot horas: una receptis viribus ad reliquum vitæ tempus obsurduit. Singularis fuit prærogativa Antoniæ Roux, Nicolai Melin uxoris, uterum ferentis, ac puerperio proximæ, quæ in eo casu B. Claudium cum inclamasset, cæmentis licet consepulta, salva tamen evasit; ac tribus post hebdomadis integrum ac vitalem fœtum feliciter enixa est.

[63] Anno Christi MDCXLII, cum ultra tres annos, S. Claudii sacrum corpus, [Puella ex lapsu debilitata,] prudenti custodum consilio, latebra conditum fuisset (ne videlicet hostilium turmarum injuriis pateret, quæ etiam in Sancti oppidum flammas injecerant) tandem decretum ab illis est, sacrosanctum Depositum, super altare, loco suo restituere. Facta est translatio nocte ante diem undecimam mensis Julii, S. Benedicti translationi solennem, quæ tum in sextam feriam incurrebat. Cum diluxisset, concurrente ad reducem Patronum magno populo, adfuit & Claudia Monnereta, quadragenaria, filia Joannis quondam Monnereti, fabri lignarii sanclaudiani, quæ marito Claudio Isabello de Claravalle ad Idanium fluvium, a novem fere annis destituta, in patrium solum cum tribus liberis (duabus scilicet filiabus, & uno filio) se receperat. Harum filiarum altera decennis, Petronilla nomine, ante quinquennium e pensili porticu prolapsa, obtritis & luxatis sinistro brachio & tibia dextra, adhibita licet medicantium manu, membris capta remanserat: adeo ut gravissimis subinde angeretur doloribus, nec absque subalari fulcro gradum facere valeret: & imbecille corpusculum horrida macies deformaverat. Celebrata Missa a Petro de Lyobard monasterii Sacrista, magnæ integritatis viro, [ad pedum S. Claudii oscula convalescit.] accessit Claudia mater in turba, & filiam Petronillam sub axillis apprehensam, ad sacrorum pedum osculum sublevavit. Nec mora, retro altare secessu facto, Petronilla in genua procumbens matrem admonuit, melius factum sibi ex illo sancti Corporis pedum attactu: quare, brachio ac tibia firmatis, libero gressu & sine adminiculo cum matre domum se retulit. At cum per intervalla nonnullis adhuc doloribus pungeretur, & restitutis membris quidpiam adhuc hæreret debilitatis, aggressa est cum puella mater precationes novemdiales, per quas quotidie & divino intererant sacrificio, & secundum illud, sacros B. Claudii pedes exosculabantur. Evoluto novem dierum spatio sic persanata est Petronilla, ut in posterum omni absterso doloris sensu, aut imbecillitatis vestigio, incolumis remaneret. Hæc testatus est magnus populus, cujus in oculis gesta sunt, quique vel infirmam noverat, vel sanatam admiratus est.

ANNOTATA D. P.

a Alpinus seu S. Marie Alpensis meminerunt Sammarthani.

b Genevensem Ecclesiam tunc Episcopus regebat Joannes Ludovicus a Sabaudia, Ludovici II Ducis filius. De Mamerto vero, Ebronensi in Syria titulari Episcopo, alibi nihil legi.

c Obiit Paulus II ipso illo anno 1471, 26 Iulii.

d Hoc quoque miraculum in Lectionibus notatur, nec non alterum quod sequitur de lapso in Rhodanum.

e Atlas Blavianus, in descriptione Breßiæ. Hoc in tractu Rhodanus, abysso quadam sepelitur; sed postea uberiori redivivus alveo procurrit, suasque propellit aquas sub ponte Grezenio, indeque Seyssel properat; urbemque duas in partes dividens incipit esse navigabilis, 9 leucis infra Genevam: interim nihil horum exprimit tabula, præter Sessilium, aliis Sissum, 4 leucis a Camberio.

Alphabetum Franciæ, Coligny dominium in Breßia collocat, ad confinia Comitatus Burgundici: tabulæ Collonges notant fere ad Rhodanum prope Castellionem; uter locus hic signetur non divino, prior ad nomen Coloniaci propius accedit.

His ita decursis pervolvi illa centum ac duo miracula quæ Henricus Boguetus Gallice edidit; & vix tria quatuorve reperi quæ non viderentur libris his duobus relata: quare operæ non censui autographorum custodes requirere, ut cetera colligerent, quæ non possunt non esse vel simillima jam dictis vel minus authentice testata, saltem ex Boguetii Chiffletiique illa prætermittentium sententia. Finirem cum exhibitione veteris ac speciosæ arcæ, in qua corpus incorruptum servatur, accepta ejus primum, dum hæc imprimuntur, delineatione; nisi ea tam imperfecta foret, ut nihil commode & concinne sculpi ex ipsa poßit. Meliorē igitur expecto pro Supplemento. Interim indico arcam illam habere ad pedes valvulas duas, quibus reseratis admittuntur supplices ad eorum osculum, qui adhuc integerrimi apparent, sed ex contactu frequenti nigri ac duri; cum reliquum in arca corpus (quod tamen ostendi non solet) sit valde candidum & molle, sudario involutum cum stola ad collum; brachiis supra pectus decussatis, & manuum una modice elevata. Ipsum, ne commoveatur, dum ad processiones effertur arca, tribus loris adstringitur feretro, sub brachia, per ventrem & per coxas ductis. Caput & mentum pilis atque crinibus carent. Ita mihi noster Franciscus Claudius Menestrier, qui nihil amplius extundere a Monachis sæpe appellatis potuit.

ILLUSTRATIONES CLAUDIANÆ
Petri Francisci Chiffletii S. I. opusculum postumum.

Claudius, Episcopus Vesontione & Abbas Jurensis, in Burgundia (S.)

BHL Number: 5958

A. FRAN. CHIFLET.

CAPUT I.
De Pago Schodingorum ejusque Ducibus, & eodem comprehensa Salinarum Toparchia, patria S. Claudii.

[1] [Vita S. Claudii 16 Junii, non 7 colendi,] De B. Claudii, Iurensis Abbatis & Archiepiscopi Bisontini, chronologia, hactenus paucis perspecta, priusquam disputemus; præmittenda sunt nonnulla quæ minus habent difficultatis, ut his quasi gradibus ad altiora provehamur. Ac primum error est manifestus in Baronii Martyrologio Romano, ubi S. Claudii festivitatem ad septimum diem Iunii mensis adscribit; cum eam pridie, id est, octavo Idus Iunii, & Iurensia, & alia omnia Bisontinæ ac Lugdunensis provinciarum Kalendaria seu Martyrologia, adnotent.

[2] [scripta post Salinenses Dominos titulo Palatinorum ornatos;] Quod spectat ad Vitam B. Claudii, quam supra exhibuimus, certum est illam haud esse pervetustam: non enim manifestius ævum suum prodere illius auctor potuit, quam cum S. Claudium ortum fuisse dixit ex nobili Salinensium Principum seu Palatinorum genealogia. Etenim Salinenses Toparchas tum primum Palatinos appellari cœptos, exploratum est, cum ad eos Comitatus Burgundiæ affinitate pervenit. Quare, Palatini titulum e Comitibus Burgundiæ primus omnium geßit Otho, ex Beatrice Burgunda Friderici Imperatoris filius: atque hujus Othonis neptis Alais, Hugoni Cabilonensi, Ioannis ex Mathilde filio matrimonio juncta, Burgundiæ Palatinorum dignitatem in Dominorum Salinensium familiam prima invexit, anno Christi MCCXLVIII; quo anno frater ejus Otho, Dux Meraniæ & Comes Palatinus Burgundiæ, sine prole e vivis excedens, illam heredem reliquit. Tunc autem ejus maritus Hugo, Palatinus quidem esse & nuncupari cœpit; nondum tamen Dominus Salinensis, [adeoque vix ante 400 annos.] nisi anno MCCLXVII, cum Ioanni patri suo, Domino Salinensi, pridie Kalendas Octobris vita functo succedens, utramque & Palatini Burgundiæ, & Salinensis Domini dignitatem primus junxit. Ex quo apparet vix ante quatuor abhinc secula prodiisse hanc S. Claudii Vitam. Non illa tamen idcirco spernenda aut abjicienda est, cum auctorem habeat in scrutandis (quoad potuit) antiquis scripturis diligentißimum, quique optimis eam signavit temporum characteribus, iis exceptis de quibus lectorem in ejus Præfatione admonuimus. Nunc de Salinis, sancti Claudii patrio solo.

[3] [Salinæ, nunc urbs ampla,] SALINÆ nunc urbs in Sequanis, in libera Burgundia, & in Episcopatu Bisontino, post Vesontionem metropolim amplißima, & salsis fontibus toto terrarum orbe nominatißimis inclita, olim vicus tantum fuit. Martyrologium vetus S. Pauli Bisontini; III Nonas Februarii, in territorio Bisonticensi, vico Salinis, S. Anatolii Confessoris, cujus sepulcrum magnis illustratur miraculis. Hericus de Vita S. Germani Autisiodorensis lib. 2 cap. 12, ubi de reliquiis SS. Martyrum, Urbani & Tiburtii, Roma Autisiodorum per Sequanos translatis; Hinc, ait, ad Salinas ventum. Pater parvulum filium contractione artuum imbecillem humeris vectitans, sub feretrum composuit. Paulo post cœpit erigi, [olim solum vicus,] & patrem anxie inclamare. Exciti omnes vocibus, hinc inde concurrunt, incolumem inveniunt. Pater sub oculis omnium sanum conspiciens filium, lætus revexit ad propria. Actum in ecclesia Sancti Joannis Baptistæ, vico publico. Ex vici appellatione apparet nondum Salinas urbem fuisse anno Christi DCCCLXII, cum facta est illa Reliquiarum translatio, secundum Hericum præcedenti capite.

[4] Sed erant circa officinas Salinarias ad loci tutelam castella omnino quinque; Braconium, [quinque castellis cinctus,] S. Claudii (ut vulgo creditur) natalibus illustre: Poupetum: Benignianum (Chasteau Belin): Guidonium, Chasteau Guyon: & quod singulari appellatione dictum est Castrum supra Salinas, & priscis seculis Aëria. Hoc ipsum castrum, aut Braconium, aut ex tribus aliis memoratis aliquod, fuisse opinamur caput Pagi seu Comitatus Scodingorum, & sedem ejus qui ei præerat Comitis: quem & a Guntramni Regis tempore fuisse legimus Majorem domus Burgundiæ, [constituentibus Pagum Scodingorum,] Ducemque ac Patricium pagi Ultrajurani & Scodingorum. Protadius, homo nequam, genere Romanus (hoc est, Gallus indigena) defuncto Wandalmaro Duce, inquit Fredegarius anno IX Theudorici, in pago Ultrajurano & Scotingorum Patricius ordinatur; instigatione Brunichildis. Sequenti anno factus Major-domus Regis Burgundiæ, atque haud multo post res novas molitus occiditur. Igitur Protadio decesserat in eo Ducatu seu Patriciatu Wandalmarus, Wandalmaro Thevdofredus, ex eodem Fredegario cap. 13, & 24.

[5] Porro succeßit Protadio Claudius, de quo sic Fredegarius; [cujus Duces an. 606, Claudius,] Anno XI regni Theuderici (is erat annus Christi DCVI) subrogatur Majordomus Claudius, genere Romanus, homo prudens, jucundus in fabulis, strenuus in cunctis, patientiæ deditus, plenitudine consilii abundans, litterasque eruditus, side plenus, amicitiam cum omnibus sectans. Priorum exempla metuens, lenem se & patientem hujus gradi ascensus ostendit: sed hoc tantum impedimentum habebat, [Warnacharius,] quod sagina esset corporis adgravatus Claudio Patricio succeßisse videtur Warnacharius, ab exordio Clotarii II in Burgundia regnantis, usque ad annum ejusdem Clotarii a patris Chilperici obitu XLIII, quo Warnacharii obitum defigit Fredegarius.

[6] Warnachario autem succeßit (opinor) Willebadus Patricius, qui ut Martyr colitur apud Lugdunenses; [S. Willebadus M.] sic enim legimus in S. Stephani Lugdunensis veteri Martyrologio; V Idus Maji, natalis Sancti Villebadis Martyris. At in Martyrologio S. Eugendi Iurensis; VI Idus Maji, in territorio Lugdunensi, Guilbadi Regis & Martyris: ubi videtur Rex dictus ob regiam aliquam consanguinitatem, vel affinitatem. Est pagus de ejus nomine nuncupatus in diœcesis Lugdunensis archipresbyteratu Ambroniacensi: cujus in pagi æde sacra vidimus hierothecam, corpus ejus continentem, & publicæ fidelium venerationi propositam. Leidradus, Lugdunensis Archiepiscopus, in Epistola ad Carolum Magnum Imperatorem; Aliam quoque ecclesiam, inquit, in eadem parochia, quæ est in honore Sancti Wibaldi, ubi ejusdem Sancti corpus requiescit, restauravi. Atque hæc ipsa Ecclesia, Sancti Wilbasii dicta, recensetur inter beneficia monasterii S. Eugendi, in Friderici I Imperatoris, Urbani Papæ tertii, aliorumque Pontificum ac Principum privilegiis. Quod spectat res ab eo gestas, notat Fredegarius ad annum VII Dagoberti in Austrasia regnantis, ejus vero monarchiæ primum, jussu Regis Dagoberti Brunulfum, Ariberti fratris ejus avunculum, ab Amalgario & Arneberto Ducibus, & Willibado Patricio fuisse interfectum. Adhæc Dagobertum anno regni sui XIV adversus Wascones duxisse exercitum, cui præerat Hadoindus Referendarius, & sub illo Duces decem, quorum unus erat Willibadus Patricius ex genere Burgundionum. Unde porro Willibado corona martyrii obvenerit, accipe ex Fredegario, cap. 90, ubi dicitur, sub annum quartum Clodovei II (qui erat Christi DCXLVII) Willibadum Patricium occisum fuisse a Elaucato, haud procul Augustoduno. Hinc Flaucatum venisse Cabilonum, eamque urbem die sequenti magno incendio deflagrasse. Flaucatum inde digressum, ac febre correptum, cum in scapha Latonam Arari adverso contenderet, animam exhalasse, in itinere, undecimo die post Willebadi interitum; sepultumque esse in ecclesia S. Benigni, suburbano Divionensi.

[7] Creditur a plurimis (inquit Fredegarius, ex imperiti vulgi fama) quod hi duo, [a Flaucato occisus, qui & ipsemox periit:] Flaucatus & Villebadus, eo quod multa in invicē per loca Sanctorum de amicitiis obligandis sacramenta dederant, & uterque populos sibi subjectos, cupiditatis instinctu inique oppresserant, simul & a rebus nudaverant, quod judicium Dei de eorum oppressione plurimam multitudinem liberasset: & eorum perfidia & mendacia eos utrumque interire fecissent. At longe aliter de Willebado ejusque interfectore; Audoënus, in Vita S. Eligii Noviomensis Episcopi, Flaucatus, ait, tyrannus crudelissimus, Willibaudum Christianissimum virum, Burgundiæ Patricium, immerentem occidit. Id ubi ad aures Beati Eligii perlatum est, ille narrantibus ait; Vos quidem dicitis Willibaudum cæsum, Flaucatum incolumem. At ego illum quem vos interfectum dicitis, pro eximiis meritis aio nunc in cælis melius vivere. Flaucatum vero, quem vos gratulabundi asseritis vita frui, brevi male periturum. Willibaudus, inquam, verus Dei cultor, mortuus quidem videtur, sed sine fine vitam vivet beatissimam. Flaucatus vero, qui diu victurus putatur, intra hos decem dies, uti dignus est, male morietur. Post dies septem, de improviso Flaucatus percussus, misere excessit e vita. Plus valuerunt ad Willebadi commendationem, horum duorum, Eligii nimirum & Audoeni, illustrium Antistitum testimonia, quam rumusculi male feriatæ plebis ad ejus exauctorationem. Nec dubium quin ille ritu veteri vindicatus, & Sanctorum catalogo adscriptus fuerit: extenso licet Martyris titulo ad virum Christianißimum, qui non quidem pro fide, sed pro justitia a nefario parricida trucidatus sit. In Bulla Urbani Papæ III pro S. Eugendi monasterio, data anno MCLXXXVI, prima omnium in pago Lugdunensi censetur S. Wilbasii Ecclesia, sub ejusdem monasterii ditione.

[8] Per hæc tempora dixerit quispiam, Scodingorum Patricios fuisse Vandalenum, [(non Vandalenus, cum filio)] ejusque filium Ramuelenum: quos Ionas in Columbano fuisse asserit Duces gentium quæ inter Alpium septa, & Jurani saltus arva incolunt. At certum est, horum temporibus Patricios fuisse Claudium, Warnacharium, & Willebadum: & constat ex Fredegario cap. 90, Ramuelenum stetisse a partibus Flaucati contra Willebadum Patricium anno IV Clodovei junioris, qui fuit Christi MCXLVII. Non igitur ipse Patricius fuit, sicut nec pater ejus Vandalenus: sed uterque sedem habuit Vesontione, fuitque Dux super Warascos & Helvetiorum partem aliquam; saltem illam quæ cis Lacum Lemanum est. Nam ibi a Ramueleno fundatum esse monasterium de Sancti Columbani Regula, in saltu Jurensi (ut ait Ionas) super Novisonam fluviolum, alio loco demonstrabimus.

[9] Post Willebadum, turbatis Francorum rebus, ac Majorum domus regiæ ingravescente dominatu, nullum in pago Scodingorum Patricium reperio, præter Norbertum, [Norbertus,] seu Nordebertum, fundatorem monasterii puellarum Castri-Caroli, seu Castri-Carnionis in Scodingis, vulgo Chasteau-chaloy, in episcopatu Bisontino: de quo sic loci Necrologium vetus; Vigilia Nativitatis Domini, Depositio domni Norberti Patricii, nobilissimi Principis: tum Nonis Ianuarii, Obiit Eusebia, uxor Noberti Patricii. Fridericus Imp. dato diplomate Wormaciæ, XIII Kal. Octobris, Indictione XIII, anno Christi, MCLXV, ad preces Petronillæ Castri-Caroli Abbatissæ, ejus Ecclesiam, a beatæ memoriæ Norberto Patricio, & Eusebiana conforte sua, pro redemptione animarum suarum, in honore Beatissimæ Dei Genitricis & semper Virginis Mariæ, & Petri Principis Apostolorum, studiosa devotione fundatam, & amplis possessionibus ditatam, in suam tutelam recipit.

[10] De hujus Ecclesiæ consecratione sic Martyrologium proprium; II Idus Novembris, [fundator parthenonis in Castro-karoli,] Dedicatio Ecclesiæ B. Mariæ Castri-Caroli, per manus Domni Leodegarii. Situm est hoc nobilium Virginum monasterium in excelsi montis, vini generosi feracis, cacumine, qui olim dicebatur Mons benedictus: & ejus primam ædem consecranti S. Leodegario Angustodunensi Episcopo, adstitisse traduntur alii tredecim qua Episcopi, qua Archiepiscopi: quod quater annis singulis (nempe ad festa Purificationis, Annuntiationis, Assumptionis, & Nativitatis B. Mariæ) a Sacerdote, in supplicatione matutina, ex aggere ad populum in cœmeterio coactum proclamari solet. Pronum est autem conjicere, postulatum fuisse ad id muneris S. Leodegarium extra ejus diœcesim, quod Nordeberti Patricii fundatoris, aut Eusebiæ ejus conjugis, vel nonnullarum ejus Parthenonis regiarum Monialium esset consanguineus, vel quod tum esset in regno Burgundiæ præpotens, ac velut Major domus. Illa porro Dedicatio, si facta est Dominica die (ut est verisimile, ad majorem populi concursum, [sub an. 666,] & Officii solennitatem) pertinuerit ad annum æræ Christianæ DCLXVI, notatum littera Dominicali D, Episcopatus S. Leodegarii tertium. Fortasse autem hic Nordebertus, monasterii Castri-Karoli fundator, idem ipse est, quem Pippinus anno DCLXXXVII, [ultra annū 687 superstes.] edomitis Francis reliquit in Francia Majorem-domus: qui deinde obiit Childeberto post Clodoveum III fratrem regnante; ut testatur libellus de Majoribus domus, Chronicon Engolismense, & Gesta Francorum; cap. 48 & 49.

[11] Hactenus de Patriciis Scodingorum; ex quibus, si a me quæris quis S. Claudii genitor fuerit, [Ex illis Claudius videtur fuisse pater Sancti.] aio videri fuisse illi cognominem, Claudium, de quo supra, Patricium Scodingorum. Constans est enim Salinensium traditio, natum S. Claudium in castro Braconio, cujus apud illos adhuc supersunt rudera; & tam claris parentibus, qui Salinis præessent; tam probis ac piis, quorum singulari cura ipse ad omne virtutis decus institueretur. Mire quoque congruit tempus cum anno S. Claudii natali, ut infra ostendam. Invitat denique Claudiorum Romana appellatio, & nobilium familiarum apud Romanos consuetudo vetus, nomina sua in filios derivandi. En quot viis unum in scopum collineo: huc nos invitant omnia, locus, tempus, nomen, conditio, honesti mores. Cum tamen desit antiqui cujuspiam auctoris expressa assertio, nolim hæc a me de S. Claudii patre dicta, ultra conjecturam valere.

CAPUT II.
An ad Dominos Salinenses, qui septem fere postremis seculis ei toparchiæ prefuerunt, S. Claudii genus propagatum sit? Series eorumdem.

[12] Fuerunt Domini Salinenses a Scodingorum Patriciis longe diversi: nam hi, [Scodingorum Pago peramplo] præterquam quod dignitatem plerumque gesserunt Majoris domus in regno Burgundiæ, totum Scodingorum pagum, cum pago Ultrajurano (qui Vallensi territorio & Helvetiis continebatur) in sua ditione habuerunt. Sed excurrebat pagus Scodingorum longe lateque ultra Salinensem toparchiam: cupiebatque inter cetera (ut in antiquis legimus) S. Lamani-villam, Vincellam, Morgas, ac Balmense & Castri-Karoli monasteria. Martyrologium Iurense vetus; IX Kalendas Decembris, in pago Scodingorum, Sancti Lamani Martyris. Hodie vicus ab eo appellationem habet. Lotharius Rex, XI Kalendas Februarii, anno regni sui XIV, Christi DCCCLXX Indictione III, Arduico Vesontionensi Archiepiscopo ejusque Ecclesiæ tradit Carnonis-Castrum in pago Scodingorum, una cum cellula vocabulo Balma in eodem pago sita. [comprehensa Salinarum toparchia:] In divisione regni Lotharii, eodem anno post ejus interitum facta, Scodingum ceßit Ludovico. Guilelmus eo nomine primus, Bisontinus Archiepiscopus, circa annum MCXII, pro Anniversario suo dedit Ecclesiæ Bisontinæ S. Ioannis, altare de Vincella in territorio Scodinga. Ludovicus Bosonis filius, rogatu matris Hyrmingardis, Alvualoni Lugdunensi Archiepiscopo dedit in Comitatu Scutiacense Morgas villam, anno Imperii sui primo, Christi DCCCCI, Indictione IV. Est Morgas, in Decanatu de Montana: Castrum-Carnonis, Balma-monachorum, Sanctus Lamanus, & Vincella, sunt in Decanatu de Ledone. Quantum igitur conjectura consequi possum, capiebat olim pagus seu Comitatus Scodingorum, Decanatus diœcesis Bisontinæ peramplæ ternos ex quindenis; videlicet de Salinis, de Montana, & de Ledone: totoque illo agro constabat, qui Varascensem & Amausensem Comitatus, ac Iuram montem limites habet: cum sit Salinensis toparchia, haud paulo contractior, & fere hodiernæ præfecturæ seu baillivatus Salinensis finibus coerceatur.

[13] [cujus exordium deducitur a S. Sigismundo Burgundionum Rege,] Nunc Dominorum Salinensium seriem, a nemine hactenus traditam, accessamus a prima origine, & ad nostra usque tempora deducamus. Sigismundus Burgundionum Rex, Agaunensis monasterii seu fundator seu restitutor, magnis illud opibus locupletavit, quæ nongentis Monachis ad Laudem perpetuam alendis satis esse possent. Utinam extarent hujus fundationis autographæ tabulæ, aut ex autographis fideli manu expressæ: sed quas ediderunt Sammarthani Tomo 4 Galliæ Christianæ, collectio sunt imperiti cujuspiam, qui totam rei gestæ historiam undequaque recensens, ac pro arbitrio suis aspergens glossematis, nullam temporum rationem habuit.

[14] Legerat in Vitis Sanctorum Patrum Agaunensium; Psallendi interim, vel subsistendi Regula instituta, S. Hymnemodo, a cœtu Episcoporum qui illic ad constituendum monasterium venerant, [perpetuæ Laudis in Agaunensi monasterio fundatore,] traditur: & in Vita S. Sigismundi Regis & Martyris, quod hic cum divinitus consilium cœpisset, apud Agaunum ad instar cælestis militiæ perpetuo psallentium choros instituendi, Sanctos atque Apostolicos viros consuluit, utrum salubriter cogitaret, an non. Qua interrogatione inter se ventilata, sancti Antistites, licet inusitatum opus, tamen Domino annuente unanimiter corroboraverunt. Hujus Synodi Patres fuisse scribit sexaginta, quorum quatuor tantum de nomine appellat; videlicet Maximum Genevensem, Theodorum Sedunensem, Victorium Gratianopolitanum, & Viventiolum Lugdunensem, quos de proposito negotio disserentes facit: & denique Regem Sigismundum constitutæ Agaunensi Monachorum congregationi fundos ac reditus amplißimos aßignantem, Idibus Maji; cum pridie Kalendas Maji iniisset cœtus ille, ex Episcopis LX, & totidem Comitibus conflatus. Sed anni nullus character exprimitur, vel a Christo, vel a Sigismundi regno, vel a Consulibus, vel ab Indictione. Nunc his tabulis quæ habenda sit fides propius inspiciamus.

[15] In Actis S. Mauricii & sociorum, auctore Eucherio, hæc legerat collector; At vero beatissimorum Agaunensium Martyrum corpora, post multos passionis annos, S. Theodoro ejusdem loci Episcopo revelata traduntur. Hunc Sedunensem Episcopum putavit, qui fuit Octodorensis. [approbantibus Episcopis 4, Comitibus 8,] Theodorum igitur Sedunensem Episcopum sic loquentem inducit. Visum est nobis, bonum esse, ut hi tantum quorum nomina comperta sunt, id est, Mauricii Exuperii, Candidi, Victoris, infra ambitum basilicæ, quam clementia Regis ad hoc opus ornari jussit; reliqua vero corpora congerantur in tutissimo loco, atque aptissimo in uno condantur loco: & sub eximia custodia sanctissimi custodes deputentur; ne forte (quod absit) falsato ex eis furentur. Ante Heliodorum, cujus Missus anno Christi DLXXXV Concilio Matisconensi II interfuit, nullum legimus Episcopum Sedunensem. Præcesserat Rufus Octodorensis Episcopus, subscriptus Conciliis, Aurelianensi IV anno DXLI, Aurelianensi V, & Arvernensi II anno DXLIX. Theodorus Octodorensis Episcopus subscripserat Concilio Aquileiensi anno CCCLXXXI. Fundatum est Agaunense monasterium a Sigismundo Rege, Florentio & Anthemio Coss. ex Chronico Marii Aventicensis, hoc est, anno æræ Christianæ DXV. Tunc Episcopus Octodorensis erat Constantius, biennio post, hoc est, [sub an. 515] anno DXVII subscriptus Concilio Epaonensi, quartus ante Maximum Genevensem Episcopum, adeoque ordinatione illo prior: cujus Maximi consilio & hortatu (ex Vitis Sanctorum Abbatum Agaunensium) Sigismundus ad monasterii Agaunensis exstructionem animum adjecerat. Si quis ergo loci Episcopus illi cœtui præsens fuit anno DXV, non Theodorus Sedunensis, sed Constantius Octodorensis fuit.

[16] Sed quomodo ille cœtus ex Episcopis LX, & totidem Comitibus coaluisse dicitur, [eum in finem donatis plurimis prædiis:] in quo quatuor dumtaxat Episcopi interlocuti, iidemque cum octo Comitibus subscripti referuntur: Cœtum hunc citatus auctor antiquus appellavit, non Concilium aut Synodum: & quamvis harum tabularum consarcinator, multa ipse peccasse videatur, pleraque tamen in eas menda irrepserunt ab imperitis librariis; uti illa verba, a LX Episcopis, totque Comitibus: pro quibus scripsisse opinor collectorem, a IV Episcopis, octoque Comitibus. Hi Comites subnotantur, Uinbdemarus, Præmodus, Gundeulfus, Benedictus, Agano, Bonifacius, Tendemaudus, Fredeboldus. In tabularum decursu sic ait Sigismundus; Ideo ego pertractans verba Redemptoris nostri, eidem monasterio pro animæ meæ salute de rebus, meis dono, donatumque in perpetuum esse volo, hoc est, in pagis vel territoriis, Lugdunensi, Viennensi, Gratianopolitano, & Augusta Cameraria, & pago Genevensi, Valdensi, & fine Aventicensi, & Lausanensi, & Visontiensi, curtes sic nuncupatas; Briogia, Olona, Cucusa, Rubregio, Staties, Communiaco, Mariniaco, Muratto, una cum appendiciis earum. Et in Vallense pago, & in Valle Augustana quæ est a finibus Italiæ, alias curtes, Sidrio, Bernona, Leuca, Bromusio, Duodecimo, Paterno. In civitate Augusta turrem unam quæ respicit ad Occidentem: & Levira, Lagona, Gizorolis, & Morga, cum omni integritate & appendiciis & adjacenciis earum.

[17] Tot fundos, tot prædia in unum monasterium a Sigismundo collata esse mirabitur nemo, qui cogitet nongentos Monachos ad Laudem perennem in eo fuisse institutos. Nam habet vetus Prosa ejus Ecclesiæ; [pro 900 Monachis ibi alendis,] nongentis parat victum Fratribus: & IX lectio Officii S. Mauritii & sociorum, ad me olim transmißi cum signo & sigillo Reverendißimi Abbatis. Siquidem in Sancti Mauritii, & sociorum ejus Martyrum memoriam, perennis psalmorum aliorumve divinorum officiorum decantatio in eadem basilica non desistit: quæ jubente sancto ac præclaro Christi Martyre Sigismundo, tertio Burgundionum Rege, sub multis privilegiis ac proventibus, pro sustentatione nongentorum Fratrum oblatis, est instituta; & usque ad hodiernum diem, Domino protegente, est conservata.

[18] [inter quæ nominata male Briogia,] Briogiam in Sigismundi donatione, suspicor accipi pro Bracone, castro Salinis imposito: nam inter alios fundos castrum illud cum subjectis salariis officinis, & alias pagi Scodingorum villas, Agaunensibus contulerat: quorum locorum nomina etsi magnam partem corrupta leguntur in citatis tabulis, de re tamen constat ex profeßionibus clientelaribus Dominorum Salinensium, quarum meminit Samuel Guichenonus in Bibliotheca Sebusiana, pag. 22 his verbis; Castrum de Bracon donatum fuit a Sancto Sigismundo Rege in fundatione monasterii Agaunensis: [videtur esse castrum Bracon] quod postea sub homagio Meynerius Præpositus S. Mauritii, Alberico Matisconensi Comiti tradidit, ut suo loco videbitur. Cujus Castri aliarumque rerum feudalium ab eo moventium homagium præstiterunt variis temporibus, Galcherus Dominus Salinensis anno MCXCIX; Raynaldus de Cusollo, & Alaydis ejus conjux MCCXXIV; Otho, Comes Burgundiæ MCCLXXXIX; Matildis, Comitissa Atrebatensis & Burgundiæ Palatina, & Domina de Salins MCCCII; & Joanna, Franciæ & Navarræ Regina, Comitissa Burgundiæ Palatina & Domina Salinensis.

[19] Præmiserat Guichenonus tabulas homagii, a Ioanne Comite Burgundiæ & Domino Salinensi præstiti, Nantelmo Abbati Agaunensi, pro feudo de Bracon ejusque adjunctis, anno Christi MCCXLVI, feria VI post festum S. Michaëlis, [Abbati Agaunensi] in domo episcopali Lausanensi, id permittente Abbate ea tantum vice, cum alias personaliter in ipsa Ecclesia Agaunensi præstari soleret & deberet. Quando vero (addit Comes Ioannes) placuerit Abbati ut veniat ad Castellum de Bracon, honorifice debemus eum suscipere, & claves Castelli ei reddere: & ipse debet portario commendare. Nos autem Domino Abbati debemus in expensis, & & sociis suis Regularibus, honorifice providere. Hæc Guichenonus ex Cancellaria Agaunensi: [jam inde ab an. 945 una cum Salinis datum in feudum,] ex qua etiam refert sequenti tabulas, quibus Meynerius Præpositus & ceteri Fratres Agaunensis monasterii, anno Conradi Regis V, hoc est Christi DCCCCXLV, jubente & consentiente eodem Rege, dant in præstariam sive in feudum, Albrico Comiti & post illum Leutoldo & Humberto ejus filiis, res quasdam suas sitas in pago Warascum, & in Comitatu Scodingum: in his Bracum cum Salinis, ecclesiam S. Petri in Calme Arlicana, Fiscum francium, medietatem de Feostingo, Chivriacum fiscum, potestatem Arecii cum Ecclesia S. Melanii excepto altari; Ecclesiam S. Mauritii in Chamblasio; & de turma Iurense Ozeias cum pertinentiis suis, sub annuo censu solidorum aliquot, ad S. Mauritii festivitatem quotannis persolvendorum.

[20] Hinc nata est toparchia Salinensis, quamquam sequentibus seculis subinde paulo aliter descripta; [ad Burgundiæ Comites devolutum denique.] adeo ut nec omnia hæc loca, nec sola contineret, sed quibusdam exclusis alia nonnulla adscisceret, Dominorum tamen Salinensium a primo illo suo ortu ad hanc usque diem propagata est series, desinens in hodierno Rege Hispaniarum Carolo II, qui aliis suis titulis addidit, Comitis Burgundiæ, & Domini Salinensis, licet ipsam posseßionem cesserit Ludovico XIV Francorum Regi, per pacta conventa nuper sancitæ pacis. Nunc ut ad quæstionem de S. Claudii genere propositam aperta sit responsio, Dominos ipsos Salinenses ex ordine recenseamus, saltem usque ad unionem toparchiæ Salinensis cum Comitatu Burgundiæ Palatino, quæ quadringentis fere abhinc annis cœpta, ad hanc usque diem observata est.

[21] [Dominorū autem Salinensium veterū hæc est series:] Ad illorum porro seriem deducendam eo libentius digredior, quo intelligo, eam nemini hactenus fuisse compertam, certe nullis traditam commentariis, qui ad meam notitiam pervenerint. Cum autem idem sit stipes, origo eadem Dominorum Salinensium & Comitum Burgundiæ, quorum ex familia etiam Matisconenses, Viennenses, & Cabilonenses nonnulli Comites prodiere; apparet justi unius aut plurium voluminum hoc esse argumentum, si quis gentis hujus singula persequi velit. Hic ego primas dumtaxat lineas ducam, integram horum Principum genealogicam historiam in aliud opus reservans, [Albericus Narbonen. anno 945.] quod ego nunc prope nonagenarius si in me recepero, vereor ut quis emunctæ naris, Horatianum illud in me torqueat,

Quid dignum tanto feret hic promissor hiatu?

[22] Primus ergo in Agaunensis monasterii clientela Dominus Salinensis, ex anno Christi DCCCCXLV fuit Albericus de Narbona, seu Narbonensis cognominatus in tabulario S. Vincentii Matiscensis: quæ appellatio, sive de familia, sive de patria intelligas, non est quod a quoquam vocetur in dubium; cum & sit pervetus, & nihil ei repugnans in antiquis reperire sit. Uxor illi fuit Atila, sic nuncupata in diplomate autographo Ecclesiæ Bisontinæ; cum in aliarum Ecclesiarum apographis aliquot tabulis nunc Atelana, nunc Ettolana, nunc etiam Tolosana, sive dialecto, [Humbertus frater Leotaldi Com. Burgundiæ] sive librariorum errore, dicta occurrat. Hæc in citato tabulario Matiscensi fuisse asseritur filia Raculfi Matiscensis Vice-comitis. Alberico & Atilæ duo fuerunt filii, Leotaldus primogenitus, junior Humbertus. Ex Leotaldo Burgundiæ Comitum familia derivata est. Comes fuit Vesontionis, ex vetustißima Scheda Andegavensi, quam in doctißimi Peireschii miscellaneis, ejus manu descriptam legimus; Idem Comes Imperatorius dictus in tabulis S. Vincentii Matiscensis, cujus nomenclaturæ originem alio loco indicabimus. Idem ceterorum Comitum nobilissimus, in tabulis S. Stephani Bisonticensis, ab eo ipso datis Indictione IX, anno Conradi Regis XII, Christi DCCCCLI. Idem avus Gerbergæ, quæ Adelberto Italiæ Regi Othonem [Willelmum] genuit, unde ceteri ad hanc usque diem Burgundiæ Comites propagati sunt. Hæc prælibasse sit satis ad alia properanti. At in serie Dominorum Salinensium secundus (ut reor) fuit
II Humbertus Leutaldi frater, Alberici filius natu minor.
III Humbertus II, prioris Humberti filius, cui conjux Ermenburga Lamberti Comitis filia, [Humbertus secundus] liberos genuit, Hugonem I, ejus nominis primum Archiepiscopum Bisontinum, Letaldum; Ermenburgam uxorem Ansedei de Naviliaco, Wichardi Stephaniensis Archidiaconi matrem, & omnium (ut videtur) primogenitum Walcherium, paternæ dignitatis hæredem.
IV Fuit igitur Walcherius inter Dominos Salinenses quartus. [Walcherii duo,]

V Walcherius II, primi filius.
VI Humbertus III, Walcherii II filius, cui frater Hugo in S. Stephani metropolitana Ecclesia Canonicus Cardinalis.
VII Walcherius III, Humberti III filius: [Walcherius III, anno 1140,] cui soror Elizabeth, uxor Rainaldi de Treva, Constabuli circa annum MCXL.
VIII Maura, seu Moreta, Walcherii III filia & heres, quæ Girardo Viennensi & Matisconensi Comiti Salinensem toparchiam in dotem tulit. [Margareta quæ in Burgundiæ Comites Dominium transtulit] IX Walcherius IV, Girardi Comitis & Mauræ filius, maternæ dotis heres.
X Margarita, Walcherii IV filia heres, uxor primum Willelmi de Sabrano, Comitis Forcalquerii; deinde Ioceranni Großi, Domini de Branceduno. Hæc Hugoni IV Burgundiæ Duci toparchiam suam Salinensem aliis quibusdam latifundiis mutavit.
XI Hugo IV, Dux Burgundiæ, qui comparatam a Margarita Salinensem toparchiam mox Comitatu Cabilonensi permutavit, cum
XII Johanne Comite Burgundiæ, ut loquuntur, vassallo seu clientelari, Stephani Burgundiæ Comitis & Beatricis Cabilonensis filio, qui eam postmodum derivavit in
XIII Hugonem, [dictos deinde etiam Palatinos, & Dominos Salinarum usq; modo.] filium ex prima sua uxore Mathilde Burgunda, Odonis III Burgundiæ Ducis sorore. Hic per Alaydem conjugem Comes Burgundiæ Palatinus factus, deinde post patrem Ioannem Dominus Salinensis, utrumque honorem in omnes posteros suos transmisit: adeo ut ex illo ad hanc usque diem idem semper fuerit & Comes Palatinus Burgundiæ, & Dominus Salinensis.

[23] [Albericigenus, a Scodingis S. Claudii majoribus duci non probatur.] Nunc ad quæstionem initio propositam. Cum Alberici Comitis, Dominorum Salinensium primi, nobis ignoti sint progenitores; nec Scodingorum antiqui Patricii hereditarii fuerint, sed Regum nutu atque arbitrio constituti; apparet non liquere, quod S. Claudii genus ab alterutris ad nos usque propagatum sit.

CAPUT III.
De S. Claudii integro adhuc corpore; a quo diversus alius Metenaci.

[24] [In Condatiscensi ecclesia corpus S. Claudii,] Auctor Vitæ S. Claudii; Cupiens, inquit, fugere pompas urbium, & honorem populorum, corpus suum in dicto monasterio sepeliri præcepit: tum sic concludit; Cujus corpus, ut decebat, aromatibus conditum, repositum fuit in ecclesia Beati Eugendi, in qua nunc usque incorruptum innumeris claret miraculis. Auctor libri primi Miraculorum S. Claudii, idem fortasse qui & ejus Vitæ; Cujus corpus generis & sanctitatis prærogativa pretiosis conditum aromatibus, in ecclesia Beati Eugendi quingentis quinquaginta quatuor annis, miraculis assidue crebrescentibus, requievit.

[25] [non exenteratum, sed integrū;] Ex his intelligimus, numquam fuisse terræ infossum S. Claudii cadaver, sed in capsa aliqua (ut fere solent aliorum Sanctorum corpora) loco decenti honorifice repositum. At cum legis, conditum aromatibus, cave existimes fuisse exenteratum, ac demptis (ut fit) visceribus, multiplici aromatum congerie infertum. Ægyptii, teste Herodoto libro secundo (cui adstipulatur Diodorus Siculus libro item secundo) cum corpora condirent ad incorruptionem, solebant ferro adunco cerebrum per nares extrahere, ac ventre aperto viscera omnia educere: tum eorum loco asphaltum, ac pice concretos succos inculcabant, totique corpori circumfundebant; adeo ut sic medicata, etiam seculis perennarent. Non sic conditum est S. Claudii corpus, nusquam incisum, nusquam evisceratum. Hoc arbitris suis sensibus a se compertum affirmant sacri depositi custodes & curatores. Quo sane admirabilior ejus est tam diuturna integritas, omnis putredinis aut tetri odoris expers. Ergo si qua illi adhibita sunt unguenta sive aromata, ea extrinsecus dumtaxat affusa aut adlinita sunt: plane ut olim sacrosancto Christi corpori, ad affectus & religionis significationem, non ad conciliandam incorruptionem; quam tamen illi divina virtus ingenti miraculo decem jam fere solidis seculis præstitit.

[26] At de loco sepulturæ S. Claudii difficultatem facit S. Leo Papa IX, in Bulla data XVI Kalendas Decembris, Indictione III, Pontificatus anno primo, Christi porro MXLIX, qua Hugoni Chrysopolitano Archiepiscopo bona sua & jura confirmans, inter alia ejus Beneficia censet, Cortem de Metenaco, cum omnibus pertinentiis, vineis, campis, servis, ancillis, silvis, & omnibus pertinentiis, Ecclesiam ejusdem loci, in qua requiescit Sanctus Claudus, cum omnibus decimis. [S. Claudus Metenaci quiescere dictus a Leone III an. 1049,] Hanc cortem injuste tenentes quosdam, Goffridum nec non Leutaldum, complices quoque eorum, in Remensi Synodo excommunicavimus, & ut modo cessent, anathema nostrum superponimus. Non erit, opinor, qui hæreat in Claudi nomine, quasi a Claudio sit diversum: cum certum sit, sicut prisco Latio, Clodii, & Claudii; sic recentioribus seculis, Claudi & Claudii, Claudæ & Claudiæ, promiscue fuisse usurpata vocabula. Si ergo idem est Sanctus Claudius, qui & Claudius Archiepiscopus, quomodo in ecclesia Metenaci quiescebat anno MXLIX, quem in S. Eugendi Iurensi æde proxime ab obitu depositum fuisse, constans traditio est? Num ad Metenacum exinde translatum est? Quo porro tempore, & qua occasione? Scio translata fuisse e primariis suis sedibus permulta Sanctorum corpora, per Saracenorum, Normannorum, Hungarorum Gallicanas aut Burgundicas clades: at de nostro S. Claudio, nihil tale accepimus. Tantum legimus in primo ejus Miraculorum libro, circumvectum ejus corpus cum publica supplicatione, ab annis circiter quingentis; per Bisontinam & Lugdunensem diœceses; ac tum Ledonem, Poligniacum, Arbosium, Novamvillam, & Lugdunum plurimis illustrasse miraculis. Interdum quoque in latebras subductum, nequid a militari insolentia injuriæ pateretur. At de Metenacensi ejus statione nihil uspiam observatum novimus.

[27] [alius omnino a S. Claudio Episcopo:] Ad hujus nodi solutionem, in primis notatu digna res est, quem locum ex Leonis Papæ IX Bulla protulimus, de S. Claudio Episcopo vix, ac ne vix quidem posse intelligi. Quamvis enim hic mille fere abhinc annis vitam sanctißimam expleverit, vix tamen ab annis quingentis publicus ei ut vindicato cultus deferri cœpit: non illum Beda, non Florus, non Ado aut Usuardus, aliive Martyrologi veteres Fastis suis adscripsere. Tantum ex codice Tornacensi refert Henschenius cum Papebrochio, Tomo II Martii sui; [non nisi diu post coli cœpto.] VIII Idus Junii, depositio Claudii Episcopi: ubi de interpolatione a recentiore manu suspicio est ex eo, quod in diœcesi Lugdunensi, unde ille ad Superos evolavit, primus Guillelmus de Sura Archiepiscopus, festum diem Anniversarium S. Claudio addixerit circiter annum Christi MCCCXXXV; in Bisontina porro, cujus infulas gestavit, etiam haud paulo tardius coli cœperit: nam anno MCCCCXL, sabbato, VII Maji, ad preces Ioannis de Fruyno, Decani, decretum est ut in posterum S. Claudii festum in diœcesi ageretur Duplex; ex Actis Capituli Bisontini.

[28] Nunc Metenacum inquiramus, in cujus ecclesia requiescat S. Claudus. [Ille Martyr esse creditur,] Reperio in Catalogo beneficiorum Bisontinæ diœcesis, sub Decanatu Ledonensi Prioratum & Ecclesiam de Meynau, cujus Patronus quidam S. Claudius. Hoc tantum Catalogus. Distat hic Prioratus a Gigniacensi monasterio, cujus est membrum, leucis horariis circiter duabus: & nunc unitus est officio Eleemosynarii Gigniacensis. Re diligenter perquisita ab indigenis, comperimus, in ejus ecclesia ab antiquißimis temporibus, [colitur vita Dominica Junii] in lipsanotheca deaurata, post omnem memoriam asservari ossa quamplurima corporis humani, quæ Claudii cujusdam Martyris esse affirmant. Interrogati de die festo sui Patroni, deque loco vel tempore martyrii, aut translationis, hæc se ignorare profitentur: sed Claudium suum Martyrem colere quotannis Dominica die quæ S. Ioannis Baptistæ proxime sequitur Nativitatem.

[29] Cortem Metenacum (quæ hodie vulgo Meinau) venisse oportuit in potestatem Gigniacensium ab Ecclesiæ Bisontinæ S. Stephani Capitulo, de consensu Archiepiscopi ab annis fere quingentis. Etenim anno Christi MXLIX Leo Papa IX, de iniquorum possessorum manibus receptam, Hugoni Archiepiscopo restituit. Eamdem Hugo Archiepiscopus, [in loco, Gigniacensi Abbatiæ dato ab Archiepiscopo Vesontinen.] anno MLV Ecclesiæ S. Stephani a se redintegratæ conceßit, cum prius fuisset de dominio Archiepiscopi; & adhuc in bonis ejusdem Stephanensis Ecclesiæ Eugenius Papa III censet Ecclesiam de Metenaco, cum eadem villa, & potestate tota, XIII Kalendas Iunii, anno MCXLVIII. Post hunc annum, Archiepiscopi & Capituli Stephaniensis liberalitate, in Gigniacensium ditionem transiit: eo scilicet more quo plurimas ecclesias & opima prædia, ab Archiepiscopis Bisontinis & cathedralibus eorum ecclesiis, subinde in Regularium familias collata, & sæpe a nobis observatum est, & hujus etiam operis non uno loco adnotavimus. Hæc de Metenaco, & Claudio Martyre: nunc de hujus martyrii loco & tempore, in tantis tenebris quid mihi lucis intermicet, paucis aperiam.

D. P. Nec ego hic gravabor Chiffletium sequi, licet a S. Claudio Episcopo, quo de agimus, longius abducentem. Cum non solum ipse Claudius Martyr ad extremum Iunium spectet, sed etiam S. Irenæus Episcopus Martyr diem XXVIII obtineat; de Sanctis autem Epipodio, Alexandro & Sociis in Aprili die XXII egerimus. Nunc uno hic loco apte referentur, quæ de omnium sepultura translationibusque huc congerit Chiffletius, ut quæ conjunctim tractavit, conjunctim hic legantur.

CAPUT IV.
Cur S. Claudius Metenacensis æstimari possit unus sociorum S. Alexandri, Martyris Lugdunensis.

[30] Ad duas leucas horarias a Metenaco, oppidum est, olim Vincenna, nunc a Sancto Amore nuncupatum: eoque in oppido a remotißimis seculis, duorum Martyrum Amoris & Viatoris asservantur Reliquiæ, a quorum priore factum loco nomen. Apud incolas traditione habetur, Guntramnum Burgundionum Regem illa sacra Corpora in eum locum invexisse, [Sicut Vincennæ prope Metenacum,] aut saltem primam eis basilicam erexisse, eaque in lapideo sarcophago religiose componi jußisse: e quo post decem fere secula, nempe anno Christi MDXXXVII, excepta, & in thecam argenteam materia & opere pretiosam, a Bothiano Lugdunensi Suffraganeo, in magno populorum cœtu, translata sunt. De horum martyrii loco & tempore cum nihil ab antiquis adnotatum nossent recentiores loci indigenæ, concessere ultro in opinionem Guillelmi Baldesani, qui in historia sacra S. Mauritii ejusque sociorum a se Italice conscripta asseruit, Amorem & Viatorem ad Legionem Thebæorum pertinere, atque ad Agaunum, vel haud procul Agauno, pro Christo esse passos.

[31] [habentur corpora SS. Amoris & Viatoris Marytyrum 9 Augusti,] At nos in antiquo Martyrologio S. Eugendi Iurensis, ad V Idus Augusti legimus; In suburbio Lugdunensi, sanctorum Martyrum Amoris & Viatoris. Sic & in Martyrologio Castri-Karoli (quod puellarum monasterium mille abhinc annis a S. Leodegario Augustodunensi Episcopo, tredecim aliis Episcopis ei adstantibus, consecratum est) V Idus Augusti, in suburbio Lugdunensi, Natalis sanctorum Martyrum Amoris & Viatoris. Hæc dies fuisse videtur cujuspiam eorum translationis. Nihil porro spectat suburbium Lugdunense ad Agaunenses Martyres. At Epipodius & Alexander Lugdunenses, egressi occulte septa murorum (ut habent eorum Acta apud Surium, & in Mss. codicibus) in eo vico qui propter Incisam-petram situs est, apud fidelem viduam latebant, quando comprehensi, & pro Christi fide varie cruciati sunt. Hoc erat suburbium (nunc vulgo le faubourg de Veze) quod ad dextram Araris ripam est, extra Interamnem. De Alexandro Martyrologium Lugdunense (cui congruunt Ado, Florus, Usuardus) VIII Kalendas Maji, [ita possens censeri ex 34 Sociis S. Alexandri Mart.] Lugduni Galliæ, Natale Sancti Alexandri, qui tertio post passionem Beati Epipodii die productus ex carcere, primo ita est laniatus crudelitate verberantium, ut crate soluta costarum, patefactis visceribus secreta animæ panderentur: deinde crucis affectus patibulo, beatum spiritum exanimatus reddidit. Passi sunt cum eo & alii numero XXXIV. Sepulti ambo ex utroque altaris latere, in crypta quæ in colle superposito civitati, pulchro & antiquo opere extructa est. De illis Alexandri sociis XXXIV addit Baronii Romanum Martyrologium, quorum memoria aliis diebus agitur.

[32] [æque ac SS. Minervus & Eleazarus 13 Aug.] Ex his quatuor supra triginta, fuere Minervus & Eleazarus cum filiis octo, de quibus Martyrologia X Kalendas Septembris: fortasse & Constantinus Martyr, olim jacens in S. Iusti basilica. De Minervo & Eleazaro hic obiter observa; quam corrupto vulgus appellat Sancti Lazari Ecclesiam, ad radices Aurei montis e regione Insulæ Barbaræ, hanc in diplomate Lucii Papæ III, dato ad V Idus Maji, Indictione prima, anno Christi MCLXXXIII, pontificatus secundo, nuncupari Ecclesiam Sanctorum Minervi & Eleazari in Monte-aureo. Ecquis vero nunc prudenter dubitet quin Amor & Viator in eo XXXIV Alexandri hujus Martyris sociorum numero censendi sint? cum præter hos, alios nullos in suburbio Lugdunensi martyrium fuisse legamus. Sed de loco unde proxime in Sequanos importati sunt, jucunda erit disputatio, & ad Lugdunensem historiam illustrandam (ut opinor) non inutilis.

[33] Triplex fuit apud Lugdunum horum Martyrum sepultura, priusquam inde in loca circumjecta exportarentur. Prima, [Omnes eadem qua S. Alexander fortuna,] in antiquis Lugdunensium Christianorum cœmeteriis & cryptis subterraneis, in quibus illi & Synaxes agebant, & mortuos suos sepeliebant; cum eis ethnici, persecutionum tempore, etiam justa funebria & sepulchra inviderent. Secunda, in crypta S. Iusti. Tertia, in basilica S. Irenæi. Atque hæ tres stationes seu mansiones fuere in colle, qui extra Interamnem & ad Araris ripam dexteram civitati imminebat, unde & dictus vulgo Mons sanctus, uti nos in S. Irenæi & S. Iusti tabulis observavimus; quod nimirum ex Martyrum sanguine, oßibus, aliisque sacris exuviis totus quasi compaginatus compactusque esse videretur. Rursus tres ejusdem collis status distinguendi. Primus persecutionum, qui tria fere a Christo secula obtinuit. Secundus florentis Ecclesiæ; inde scilicet usque ad Calvinianam cladem. Tertius ab hac clade ad nostra usque tempora: nempe ab anno Christi MDLXII, cum illi, ad totius sanctitatis ac religionis perniciem nati, furiarum instar e tartaro effusi, Lugduno potiti sunt, ex die XXIX mensis Aprilis, sequenti die XXX sacras ædes evertere, suisq; omnibus opibus atq; ornamentis spoliare cœperunt. Tunc igitur S. Iusti & S. Irenæi nobiles basilicas, a die XXVII mensis Maji (ut notat Severtius in Episcopis Lugdunensibus) ad Septembrem usque solo tenus diruerunt. Et quidem ex eo tempore S. Iusti Ecclesia jacuit sepulta in ruinis suis: cui substituta est altera anno MDLXXIV intra urbis mœnia, in qua a S. Iusti Canonicis divina persolvuntur Officia; sed priori longe impar, neque illius splendori atque amplitudini respondens. Nunc tamen adhuc superest crypta S. Irenæi, sed columnis suis, & musivi operis, atque (ut loquuntur) auripetrini fulgentibus crustis nudata; cui tamen superstructa est ædes, quæ ad veteris dignitatem non accedit.

[34] Primam igitur S. Alexandri & sociorum Martyrum sepulturam aßignavimus in cœmeteriis subterraneis priorum Christianorum, ex ipsis S. Alexandri Actis, [primum sepulti fuerunt in monte sancto sub cryptis,] quæ sic habent; Hos itaque semper concordes & socios (Epipodium scilicet atque Alexandrum) quia mors diviserat, sepultura conjunxit, dum a Christianis educta occulte extra urbem corpora, absconsa conduntur. Erat enim in colle superposito civitati concretis densatus vepribus locus: ibique in modum speluncæ conclusa frutetis ac sentibus vallis latebat, &, ut fit ubi humor deciduus per naturale ministerium infunditur, inculta fœcunditas. Quo in recessu venerabilia corpora religiosa provisione demersa sunt, quia Gentilium furor extremam denegans sepulturam, etiam in corpora exanimata sæviebat. Horum cœmeteriorum in eo colle sexcenta apparuerunt vestigia, [quarum multa quotidie vestigia occurrunt fodientibus,] quoties ad aliquid struendum ædificii terra paulo altius cavata est, ut legimus in tabulis S. Irenæi, quæ in scriniis Prioris adhuc supersunt. Et cum nos ipsi Lugduni versaremur circa annum MDCXXV, & in ædibus Prioris, ad moliendum nescio quid, altißime jam humus effossa esset; occurrit ex improviso lapideum feretrum, quo in frusta comminuto cum aliud atque aliud succederet, jußi sunt fossores in subjectam illam capulorum struem fundamenta jacere. Mihi vero persuasum fuit, ad ea sepulcra pertinuisse cryptas, quæ persecutionum tempore Christianis quondam Lugdunensibus latibula præbuerant: Romanis cœmetriis non absimiles, in quibus etiamnum visuntur ejusmodi urnæ μονόλιθοι, ad fidelium sepulturas aliæ aliis impositæ, atque ad perpendiculum æquatæ, velut in parietes assurgere.

[35] Ad veterem quoque collis ejusdem statum pertinet dumosum illud profundum, [& ubi congesta Martyrum Lugdunensiū corpora fuerunt,] in quod Severi Imperatoris, vere Severi ac vere Pertinacis edictis, populi fere totius Lugdunensis, sub Irenæo Episcopo pro fide cæsi, demersa sunt corpora: illi (ni fallor) geminum quod in monte Iura ad tres circiter leucas horarias a S. Claudii monasterio alias spectavimus, quod & profundißimum est, & dumetis obsitum, habetque in imo scaturiginem fontis, qui in cavam vallem, aggeribus tamquam muris omni ex parte cinctam effusus, lacum efficit, quem Lacum Antri vulgus appellat, quod ex antro illo ortum habeat. His status Ecclesiæ persecutionum, ad tria minimum a Christo secula propagatus.

[36] [inde elati ad ibidem structam ecclesiam S. Iusti sunt;] At in secundo statu, pace Ecclesiis data, Lugdunensium Christianorum consilium fuit duas ei sancto Monti basilicas imponere, in quas nobiliorum aliquot Martyrum corpora inferrentur, ceteris ad ultimæ resurrectionis gloriam reservatis. Et harum quidem prior, primum a sanctis Machabæis, deinde a sancto Iusto nuncupata, in collis clivo exstructa est, & quasi terræ immersa ex illa extitit spelunca conclusa frutetis ac sentibus, in cujus receßibus Epipodius, Alexander, & eorum socii Martyres primo clanculum sepulti sunt. Ita regionis illius cryptæ ac subterranea cœmeteria, evulsis dumetis & complanato solo, in illam Machabæorum seu S. Iusti basilicam, eique subjectam cryptam redacta sunt: quam in cryptam, S. Irenæi, & sanctorum Epipodii, Alexandri, & sociorum Martyrum illatæ sunt reliquiæ. Hoc asserit Patriarcha Constantinopolitanus Ioannes de Rupescissa, prope Lugdunum natus (qui & per aliquod tempus Vesontionensis Archiepiscopus fuit) in sententia de partium assensu prolata ad annum MCCCCXIII, in causa Ecclesiarum S. Iusti & S. Irenæi, [unde an. 1413 Canonici illi prætendebant ibi adhuc esse corpora.] super posseßione sacrorum Corporum S. Irenæi, S. Epipodii, & S. Alexandri inter se contendentium. Declarat enim Patriarcha, tunc quidem, & a tempore S. Patientis Episcopi fuisse illa in basilica S. Irenæi: sed ante S. Patientem, jacuisse in Ecclesia S. Iusti. Quare S. Iusti Canonicos causam probabilem atque justam litigandi & prosequendi, absque suspicione doli mali, calumniæ aut alterius machinationis, indubitanter habuisse: eo quod certis scriptis & antiquorum testimoniis niterentur, quæ apud eorum decessores fidem fecerant. Comes enim Forensis Artaldus anno DCCCCXCIII, & Anschericus Lugdunensis Archiepiscopus anno DCCCCXXVII, immo & Audinus, sive Audoynus Chorepiscopus S. Iusti basilicæ restitutor, anno DCCCCLVIII testati erant, se res quasdam suas tradere Ecclesiæ S. Iusti, in qua S. Irenæum requiescere affirmabant. Nihilominus Patriarcha secundum Irenæenses sententiam profert, quod constaret Sanctorum de quibus agebatur Corpora in eorum Ecclesiam, a S. Patiente exstructam, fuisse ab ipso fundatore translata. Quid porro a S. Patiente gestum sit nunc videamus.

[37] Supra ostium antri seu dumosi profundi, in quod tot millium sub Irenæo Martyrum demersa erant corpora, crepidinem circumdedit, crates obtendit, [Ast cum S. Patiens etiam S. Irenæi ecclesiam ædificasset,] duo templa tecto sub uno fundata extruxit; hoc est, cryptam, eique impositam ædem: quæ S. Patientis opera, ipsomet rogante, Apollinaris Sidonius libri secundi epistola decima elegantibus hendecasyllabis illustravit. Frustra enim Papirius Massonus Sidonium explicare conatur de S. Stephani basilica, cum illam certum sit ex tabulis Lugdunensibus, ab Alpino Lugdunensi Episcopo longe ante S. Patientis tempora fuisse exædificatam. Similemque ob causam, dubitare non debuit Theophilus Raynaudus in Sanctorum Lugdunensium Indiculo, essetne accipienda Sidonii epistola de S. Iusti Ecclesia, quam constat Sidonio & Patiente multo esse antiquiorem; ut in qua hujus decessores, Iustus, Alpinus, Antiochus, Elpidius & Eucherius tumulos habuerint. Tamen Sirmondus in Notis ad hanc Epistolam; Quo minus, inquit, S. Irenæi basilica videatur, facit quod ab Arari procul absit, parumque ei conveniat situs Ecclesiæ Sidonianæ. Age, Sidonii verba expendamus. [Sidonio Apollinari laudatam,]

Hinc agger sonat, hinc Arar resultat.
Hinc sese pedes, atque eques reflectit,
Stridentium & moderator essedorum:
Curvorum hinc chorus helciariorum,
Responsantibus Alleluya ripis,
Ad Christum levat amnicum celeuma.
Sic sic psallite, nauta vel viator:
Namque iste est locus omnibus petendus,
Omnes quo via ducit ad salutem.

[38] [quæ pendens ex clivo dexteram Araris ripam respicit,] Est ædes S. Irenæi ad dextram Araris, non ripæ quidem imposita, sed in clivo, & haud procul a vertice vicini collis; adeo ut commode posset & ab Irenæ ensibus exaudiri nautarum Ararim sulcantium celeuma, & vicißim a nautis spectari Ecclesia, ac in ea psallentium voces, ad fluminis ripas tanquam Echo resonare. Quid hic Ecclesiæ Sidonianæ non belle conveniens? Cetera attingo parallela.

Ortum prospicit Æquinoctialem.

Ad hunc obversa est basilica S. Irenæi. Pergit Sidonius;

Intus lux micat, atque bracteatum
Sol sic solicitatur ad lacunar,
Fulvo ut concolor erret in metallo.
Distinctum vario nitore marmor
Percurrit cameram, solum, fenestras:
Ac sub versicoloribus figuris
Vernans herbida crusta, sapphyratos
Flectit per prasinum vitrum lapillos.

Hic describit musivum opus, sive (ut S. Irenæi tabulæ loquuntur) auripetrinum, ex auro & petra sic dictum: quod a musivo distinguebatur tamquam species a suo genere. His igitur lapillis aureæ bracteæ per certa intervalla inductæ, dum per illas, prasinis ex vitro tesserulis mixtas erraret solis radius concolor, spectantium oculos mira varietate oblectabant.

[39] Hinc ille loci quasi nativus splendor, prope usque ad miraculum: de quo Martyrologia IV Kalendas Iulii, [in cryptam musivo auripetrino ornatam,] in Irenæo: Hujus cryptæ tam veneranda est claritas, ut meritum Martyrum signare credatur: & Homilia vetus Ecclesiæ Lugdunensis in festivitate S. Irenæi; Hujus vero cryptæ per totum mundum tam eminens & reverenda est claritas, ut meritum tot Martyrum signare credatur. Gregorius quoque Turonensis libro 1 de gloria Martyrum, cap. 50. Hic (Irenæus) in crypta basilicæ Beati Joannis, sub altari est sepultus. Et ab uno quidem latere Epipodius, ab alio vero Alexander Martyr est tumulatus. De quorum monumentis si pulvis cum fide colligatur, extemplo medetur infirmis. Magna enim claritas in crypta illa continetur, [translati sunt:] quæ (ut credo) meritum Martyrum signat. Ex quibus verbis intelligimus, jam tempore Gregorii Turonum Episcopi, Irenæum, Epipodium, & Alexandrum Martyres in ea crypta jacuisse: nec fidem habendam Audoyno Chorepiscopo, cum anno Christi DCCCLVIII sanctorum Irenæi & Iusti corpora, in illa a se reparata S. Iusti basilica requiescere affirmavit; ignorans quod quadringentis ante annis S. Patiens transtulerat corpora S. Irenæi, & Sanctorum Epipodii, Alexandri, Minervi, Eleazari, aliorumque ex eadem turma Martyrum, in cryptam seu basilicam, quæ olim de S. Ioannis, postmodum de S. Irenæi nomine appellata est.

[40] Pergit Sidonius;

Huic est porticus applicata triplex,
Fulmentis Aquitanicis superba.

Porticum triplicem interpretor trilateram, quæ scilicet dextrum, [Ea crypta porticibus cingitur,] sinistrum, & inferius cryptæ latera obtineret; superiore sive anteriore ad sanctuarii, & altaris primarii commoda reservato: qualem ordinem etiamnum videmus in plerisque Ecclesiis observatum:

Ad cujus specimen remotiora
Claudunt atria porticus secundæ:
Et campum medium procul locatas
Vestit saxea silva per columnas.

Has porticus secundas, ad triplicis illius specimen, explico porticus ædis superioris, inferioribus respondentes, sed ampliores ac patentiores, quas pro loci ratione lapideæ columnæ grandiores circumvestirent. Pendente lite inter S. Iusti & S. Irenæi Ecclesias circa annum MCCCCXII, adhuc erant in crypta columnæ triginta; illæ ipsæ (ut opinor) e marmore Aquitanico quarum meminit Sidonius. Sed eas diripuit Hugenoticus furor anni MDLXII, cum omnibus musivi sive auripetrini operis pretiosis crustis, omnibusque loci antiquis ornamentis.

[41] Addit Sidonius in cursu Epistolæ; Namque ex hexametris eminentium Poëtarum Constantii & Secundini, [quas Constantius & Secundinus poëtæ laudaverunt:] vicinantia altari basilicæ latera clarescunt: quos in hanc paginam admitti nostra quam maxime verecundia vetat, quam suas otiositates trepidanter edentem meliorum carminum comparatio premit. Quod nos celavit magni viri Sidonii pudor, sive urbanitas, hoc nobis Irenæenses tabulæ repræsentarunt, eo tempore conscriptæ, quo inter S. Iusti & S. Irenæi Ecclesias de sanctorum Irenæi, Epipodii, & Alexandri sacrorum corporum posseßione judicio contendebatur. Nam anno MCCCCX, quinta die Aprilis, in S. Irenæi basilica ritu solenni effoßis horum Martyrum reliquiis, a Petro de Thureyo tituli Sanctæ Susannæ Presbytero Cardinali, [ibi an. 1410 inventa S. Alexandri & Sociorum corpora,] Apostolicæ Sedis Legato, & e capsulis plumbeis antiquis in ornatiores lipsanothecas translatis (quam Martyrum manifestationem plurima & illustria miracula commendarunt); nihilominus dies dicta est Irenæensibus a S. Iusti Canonicis, ad tribunal Ioannis de Castrolucio Seneschalli Lugdunensis. Quibus alios atque alios Iudices appellantibus, tandem auctoritate Apostolicæ Sedis, ab ejus Legato Ioanne Patriarcha Constantinopolitano causa conclusa est, secundum Irenæenses die nona mensis Augusti, anni MCCCCXIII.

[42] Hujus litis instrumenta autographa nacti olim e scriniis Prioris S. Irenæi, non pauca collegimus de veteri harum Lugdunensium Ecclesiarum statu, & in his Epigrammata antiqua illustrium Poëtarum Constantii & Secundini, quorum meminit Sidonius, [& reperti versus prædictorum:] qua puris hexametris, qua hexametris pentametrorum alterno recursu temperatis, quæ sic habent,

Ingrediens loca tam sacra, jam rea pectora tunde:
Posce gemens veniam, lacrymas hic cum prece funde.
Præsulis hic Irenæi turma jacet sociorum,
Quos per martyrium perduxit ad alta polorum.
Istorum numerum si nosse cupis, tibi pando.
Millia dena novemque fuerunt sub Duce tanto.
Hinc mulieres & pueri simul excipiuntur.
Quos tulit atra manus, nunc Christi luce fruuntur.

His decies novies mille viris, addunt S. Iusti tabulæ septingentos, quos a Poëta carminis causa neglectos fuisse par est existimare. Hæc autem anno illo MCCCCX adhuc supererant in templo superiore, & etiamnum supersunt pavimento inscripta litteris opere musivo efformatis.

[43] Quæ porro sequuntur quatuor disticha, adhuc legebantur in crypta seu templo inferiore, [testantium esse S. Patientis opus,] musivi & auripetri lapillis descripta in pariete, a dextris & a sinistris Presbyterii.

Hic duo templa micant tecto fundata sub uno,
      Quæ Patiens sanctus conditor excoluit.
Corpora dumoso quondam demersa profundo,
      Perspicuum tracti liminis irradiat.
Subdita resplendent, & fastigiata supernis
      Cultibus, in celsum culmina prosiliunt.
Securus plane cælestia regna requirit,
      Qui Christo in terris regia septa parat.

Nihil igitur dubii videtur superesse, quin S. Irenæi basilica, hæc ipsa sit de qua Sidonius suam illam ad Hesperium Epistolam dedit: cum alioqui constet Sidonio, libro 6 Epistola 8, alias etiam Ecclesias fuisse Lugduni a S. Patiente, vel a fundamentis exstructas, vel saltem reparatas: sic enim ille ad ipsum Patientem; Omitto, te tanto cultu Ecclesiam tibi creditam convenustare, ut dubitet inspector, meliusve nova opera consurgant, an vetusta reparentur. Omitto, per te pluribus locis basilicarum fundamenta consurgere, ornamenta duplicari.

[44] Iam de tot millium Martyrum corporibus, dumoso quondam profundo demersis, [sub crypta antrum erat sacris ossibus plenum,] accipe quæ ex Ecclesiæ S. Irenæi citatis tabulis a me olim observata sunt. Pius quidam & præpotens Miles, Bartholomæus nomine, sacrarum Reliquiarum cultui addictißimus, cum jam plures provincias peragrasset, tum ut religiosa loca viseret, tum etiam ut sanctorum Reliquias, quascumque posset consequi, sibi compararet; nactus aliquando Patroni sui Bartholomæi Apostoli partem capitis inferiorem, quam maxillam vocant, Lugdunum venit; ubi cognito quod Septimii Severi tempore, sub Episcopo Irenæo multa Christianorum millia martyrium fecerant, [quo ingressus & cæcitate percussus,] & sanguine suo Ararim in Sagonam verterant, quorum corporibus in profundißimum antrum conjectis, S. Patiens duo templa sub uno tecto imposuerat: adito loco, visoque adhuc patente antro, quod ad putei speciem crepidine ambiebatur; pia motus temeritate intro se dimisit. Tum vero repentina perculsus cæcitate, factusque eo casu perspicacior, intellexit, ingentem illum Martyrum exercitum divino consilio æternis gloriæ triumphis reservari; eaque de causa sic occludendum, ut nec mortalium conspectibus pateret. Voto igitur se obligavit, si Dei beneficio visum reciperet, [ipsum ex voto claudit imposito S. Bartholomæi altari,] daturum se operam ut sacro puteo operculum induceretur, super quod erecto altari suas Apostoli Bartholomæi reliquias includendas traderet, fundatis a se officiis ac sacrificiis in posterum cohonestandas: quod & implevit. Qua ex causa Collegium cathedralis Ecclesiæ Lugdunensis, singulis annis in festo S. Bartholomæi, in cryptam S. Irenæi convenire ad Missam & ad Vesperas, ritu solenni decantandas, consuevit.

[45] [anno circiter 1245.] Exinde usque ad novorum hæreticorum devastationem, in crypta S. Irenæi seu fuere altaria. Primum S. Irenæi, directe sub altari S. Ioannis Euangelistæ, quod superioris basilicæ primarium erat. Secundum S. Epipodii, a dextris. Tertium S. Alexandri, a sinistris. Quartum S. Polycarpi, etiam ad lævam. Quintum in quo servabatur pars columnæ, ad quam Christus fuit flagellatus. Sextum S. Bartholomæi, quod in medio cryptæ choro, sacræ speluncæ operculo incubabat. De tempore erecti hujus altaris sub S. Bartholomæi nomine, visus sum mihi aliquid deprehendisse in Bulla Innocentii Papæ IV, data Lugduni XV Kalendas Decembris, Pontificatus anno tertio, adeoque Christi anno MCCXLV; qua omnibus vere pœnitentibus & confeßis, qui S. Bartholomæi & S. Irenæi festis diebus ipsam S. Irenæi Ecclesiam religiose viserent, quadraginta dies Indulgentiarum conceßit. Haud enim multo ante opertus fuisse videtur Martyrum puteus, eique instrato pavimento altare superpositum: cum sit verisimile, ad primam S. Bartholomæi reliquiarum expositionem, fuisse illis hoc Pontificio indulto conciliatam venerationem.

[46] [Cum ergo ibi constet conditum S. Alexandrum & socios,] Hactenus perspicue satis a nobis distincta est S. Alexandri Martyris sepultura triplex. Prima, in subterraneis cœmeteriis veterum Christianorum Lugdunensium; secunda in crypta S. Iustis tertia in crypta S. Irenæi. Quod vero de S. Alexandro diximus, hoc & de XXXIV ejus Sociis affirmant non uno loco Irenæenses tabulæ: uno fortasse dempto Constantino Martyre, quem adhuc anno MCCLXXXVII in S. Iusti crypta jacuisse, docent nos ejus Ecclesiæ tabulæ plures. Et quidem quando Sanctorum Irenæi, Epipodii, & Alexandri, anno MCCCCX relevata sunt corpora, docent nos monumenta S. Irenæi, visa quoque esse, & recognita Minervi & Eleazari, octoque filiorum sepulcra illis contigua; & alios omnes ad triginta quatuor, in eadem S. Irenæi sive inferiori sive superiori æde fuisse compositos. Inde ergo Amorem & Viatorem, eorum socios, transferri oportuit Vincennam; adeoque & Claudium Martyrem Metenacum, si & ipse illorum socius fuit, quod nos opinamur ex conjectura; si quid in posterum de Claudii hujus martyrii loco & tempore certius cuipiam compertum fuerit, in ejus sententiam ultro concessuri.

[47] [iisque institutum festum Relevationis commune,] Sustine hic paulisper, mi lector. Quamdam nonnullorum e S. Alexandri sociis relevationem docet nos Codex rituum Ecclesiæ S. Irenæi, in quo hæc olim legebamus; Dominica prima post Octavam Paschæ, festum relevationis Sanctorum Irenæi, Epipodii, Alexandri, & sociorum. Sermo ad populum de eadem, & Oratio sequens. Omnipotens sempiternæ Deus, qui hodierna die beatissimos Martyres tuos, Irenæum Pontificem, Ypipodium, atque Alexandrum, cum sociis eorum, gloriosissime relevari voluisti: concede propitius, intercessionis ipsorum auxilio, nos ab omnibus malis mentis & corporis liberari, & de eorum societate in æterna beatitudine consolari. Per Dominum.

[48] Ex anno MCCCCX Petrus Cardinalis de Thureyo, [post an. 1410 quando reperti nominatim aliqui ex illis,] cum Sanctorum Irenæi, Epipodii, & Alexandri corpora, solenni apparatu ex antiquis tumulis in ornatiores thecas transtulisset, octavo Idus Aprilis, propositis Indulgentiis invitavit fideles ut ad eam translationis diem in S. Irenæi Ecclesiam convenirent. Verum ex eo tempore relevatis in eadem Ecclesia aliquot S. Alexandri sociorum corporibus, placuit Irenæensibus horum omnium relevationis anniversariam memoriam conjicere in Dominicam primam post Octavam Paschæ. Quinam porro fuerunt hi socii S. Alexandri, haud multo post illum relevati? Opinor Minervus & Eleazarus, & octo eorum filii, quorum tumulos in propinquo visos & recognitos a Petro Cardinali, quando Alexandrum ipsum relevavit, notatum legimus in antiquis Irenæensium chartis, in quibus præterea hæc habentur; In crypta, sive inferiori Ecclesia S. Irenæi, requiescunt Sancti Minervus & Eleazarus cum octo filiis: & ibi a populis honorari solent; unde colligere est, eos haud multo post S. Irenæum, S. Epipodium, & S. Alexandrum relevatos, & publico cultui fuisse propositos.

[49] En igitur decem e triginta-quatuor Alexandri sociis. Ex aliis quatuor & viginti fuere (ut putamus) Amor, Viator, & Claudius: [credibile sit jam olim inde ablatos SS. Amorem Viatorē & Claudium.] & reliquorum complura corpora non dubitamus, quin in superiori vel inferiori S. Irenæi basilica etiamnum delitescant, in iis in quibus a Patiente recondita sunt monumentis: cum prædatorum Hugenotorum effugisse credantur manus, quod nihil extrinsecus ornatus præseferrent; immo ne sepulcrorum quidem haberent speciem, sed alte defossa pavimento operirentur. Nam & ævo nostro, cum circa annum MDCXXV Lugduni versarer, & ad quosdam sepeliendos mortuos in quibusdam superioris ecclesiæ receßibus terra cavaretur, memini effracta esse a fossoribus lapidea quædam sepulcra, & in his composita humanorum corporum ossa, unumquodque cum sua lampade, & phiala, certißimis martyrii notis: quæ ad reliquos S. Alexandri socios pertinuisse plusquam verisimile est.

CAPUT V.
Ordo & locus B. Claudii inter Archipræsules Bisontinos: horum antiqui duo Catalogi, ab annis DC eorumdem ratio Chronologica.

[50] [Priorem suam sententiam mutaturus Auctor,] Censui olim cum fratre meo, Vesontionis parte secunda numero XXIV, S. Claudium decessisse Donato in administratione Bisontini Archiepiscopatus, Protadio vero succeßisse; scriptoris illius inductus testimonio, qui in ejus Vita cum factum dicit Archiepiscopum Bisontinum, anno sexcentesimo vicesimo sexto Incarnationis Dominicæ: quod certe si verum esset, non alius ei locus deberetur, quam inter Protadium & Donatum. Verum ex quo hujus auctoris recentiorem ætatem deprehendi, expensis antiquiorum auctoritatum momentis, ac temporum diligentius subductis rationibus, alia omnia sentire cœpi; nimirum, S. Claudium, Bisontinæ Ecclesiæ sextum a Nicetio præfuisse, proxime post Gervasium, proxime ante Felicem. Id loquuntur Bisontinorum Archipræsulum antiqui catalogi, e quibus duos, [proponit antiquiores duos Præsulū Bizontin, Catalogos.] ceteris & emendatiores & vetustiores (quippe in Hugone primo desinentes, adeoque undecimo Christi seculo in membranis descriptos) operæ pretium erit hoc loco proponere. Desumpti sunt autem e duobus pervetustis codicibus ecclesiæ S. Stephani Vesontionensis, argento varie cælato desuper bracteatis. Prioris duo erant exemplaria, in quorum altero quod ab altero diversum erit, ad marginem adnotabitur.

Nomina Episcoporum Vesontionensis Ecclesiæ, exceptis illis quos reproba vita vel introitus de Catalogo radi fecit, sicut Chelmegiselum *, Tetradium, Felicem, Hayminum, & quosdam alios.

[Quorum primus pro Diptychis, fuit scriptus sec. XI.]I Linus. Hic primus ædificavit Bisontinensem ecclesiam sancti Stephani, quæ usque ad Hilarium permansit.
II Maximinus. Iste sexto ab urbe miliario vitam eremiticam duxit, ubi & requiescit.
III Paulinus. Iste fuit discipulus B. Maximini, post cujus obitum in eadem eremo sub persecutione Maximiani latuit. Requiescit autem in ecclesia sancti Stephani ante altare.
IV Eusebius. Hic fuit discipulus Melchiadis Papæ: duobus annis Episcopatum tenuit.
V Hilarius. Hujus tempore reædificata est ecclesia S. Stephani ab Helena Regina, matre Constantini, cum nulla adhuc alia ecclesia fuisset Bisuntii.
VI Pancratius. Hic fuit contemporaneus Julii Papæ, a quo etiam Episcopus est ordinatus.
VII Justus. Hic tempore Juliani Apostatæ multam legitur habuisse familiaritatem cum Eusebio Martyre, Vercellensi Episcopo.
VIII Anianus. Hic tempore Valentiniani & Valentis ædificavit ecclesiam Sanctorum Ferreoli & Ferrucii Martyrum, milliario ac semis ab urbe distantem.
IX Silvester. Hic ædificavit ecclesiam S. Mauricii.
X Fronimius.
XI Desideratus. Iste apud villam Ledonis sanctissimam vitam finivit, ubi & requiescit.
XII Germanus. Pro isto maximum miraculum operatus est Dominus apud sanctum Vitum.
XIII Leontius.
XIV Celidonius. Hujus tempore extitit adventus brachii S. Stephani ad urbem Bisontinam.
XV Antidius. Iste decimo ab urbe milliario, ubi sepultus fuit, capitalem suscepit sententiam sub Crosco Wandalorum Rege.
XVI Nicetius. Hic fuit contemporaneus & familiaris B. Papæ Gregorii. Addebatur alia paulo recentiore manu; ædificavit autem ecclesiam S. Petri.
XVII Protadius.
XVIII Donatius. Per istum recepit ecclesia villas Domblingum & Arslatum. Ædificavit autem ecclesiam S. Pauli, in qua etiam in Domino requievit; & Jusanum monasterium, cum matre sua Flavia, quæ ibi sepulta est.
XIX Migetius.
XX Ternatius.
XXI Gervasius.
XXII Claudius.
XXIII Abbo. Hic magnæ abstinentiæ fuit, pro qua Episcopatum obtinuit.
XXIV Guandalbertus *.
XXV Evrordus.
XXVI Aruleus.
XXVII Erveus.
XXVIII Gedeon.
XXIX Bernuinus. Hic ædificavit ecclesiam S. Joannis Euangelistæ.
XXX Amalwinus *.
XXXI Arduicus. Iste acquisivit ecclesiæ S. Stephani, ad luminaria concinnanda, salarium Ledonis, de manu Clotharii, nepotis Karoli Regis: Abbatiam vero de Bergill, & teloneum Bisuntii obtinuit ab Rege Karolo.
XXXII Theodericus. Per hunc restituit Zuentebolchus Rex ecclesiæ S. Stephani villam Pauliaci.
XXXIII Berengarius. Iste fuit nepos Theoderici, cui successit; in Archiepiscopatum raptus & inthronizatus communi electione, ante altare S. Stephani, cujus erat Canonicus: sed propter Haguinum hæreticum excæcatus, Vicarium habuit in officio Pontificali Stephanum, Belicensem Episcopum.
XXXIV Girfredus.
XXXV Guido.
XXXVI Guichardus.
XXXVII Leotoldus.
XXXVIII Hector.
XXXIX Galterius. Hic iterum cœpit reædificare ecclesiam S. Stephani, ad modum Romanæ ecclesiæ S. Petri.
XL Hugo. Iste consummavit, sed multum retractam.

[51] Seriem hanc apparet ex eo genere esse tabularum ecclesiasticarum, quas Græci δίπτυχα nuncupabant; [alius paulo vetustior nuda nomina tenet.] quippe in qua desiderantur ii, quos reproba vita (ut habet inscriptio) vel introitus (hoc est illegitima promotio) de Catalogo radi fecit. Itaque hic ipse Catalogus tempore Hugonis primi inter Missarum solennia recitari solitus erat; sed jam alteram seriem, etiam priore aliquanto vetustiorem, quippe Hugone primo adhuc superstite conscriptam, inspiciamus.

Nomina Episcoporum sanctæ Bisonticensis Ecclesiæ.

1 Linus.
2 Ferreolus.
3 Maximinus.
4 Paulinus.
5 Eusebius.
6 Hilarius.
7 Pancratius.
8 Justus.
9 Anianus.
10 Silvester.
11 Fronimius.
12 Desideratus.
13 Germanus.
14 Leontius.
15 Gelidonius.
16 Importunus pseudoëpiscopus, receptus, sed turpiter ejectus.
17 Gelmeisilus.
18 Antidius.
19 Nicetius.
20 Protadius.
21 Donatus.
22 Migetius.
23 Ternatius.
24 Gervasius.
25 Claudius.
26 Felix.
27 Tetradius.
28 Abbo.
29 Wandelbertus.
30 Evroldus.
31 Aruleus.
32 Erveus.
33 Gedeon.
34 Bernuin. bonus.
35 Amalwinus.
36 Arduicus.
37 Theodericus.
38 Berengarius.
39 Ayminus invasor, vocatus pseudoëpiscopus, non receptus.
40 Gonterius; vocatus Episcopus.
41 Girfredus.
42 Wido.
43 Wichardus.
44 Leutaldus.
45 Hector.
46 Bertaldus, pseudoëpiscopus, non receptus.
47 Walterius.
48 Hugo.

[52] [Licet Catalogus in Vesontione Chiffletiana expositus,] Si Catalogos hosce sequimur, patet solutio ad quæstionem in titulo capitis propositam, & S. Claudius dicendus erit succeßisse Gervasio, præceßisse Felicem, diptychis præteritum. Qua de re ut certius statui poßit simulque ut retractentur utilius alias minus bene definita, placeat Lectori mecum præmissa nomina Chronologice percurrere, suum cuique tempus historicis rationibus metiendo, & secundum illas seriei totius ordinem confirmando, reformandoque. Etenim qui prodiit Bisontinorum Archiepiscoporum Catalogus, parte prima Vesontionis fraternæ, cujus supra memini, & unde is magnam partem in Claudii Roberti Galliam Christianam derivatus est, non modo in S. Claudii chronologia nutat, sed etiam in S. Antidio Episcopo & Martyre; cujus agon in priorem illam Vandalorum in Gallias irruptionem referri nequit, anno Christi CCCCVII, cum in omnibus Catalogis, etiam Importuno & Gelmeisilo interjectis, postponatur Celidonio, quem Vesontione Episcopum fuisse constat anno CCCCXLV. [fuerit variis locis deinde correctus,] Adde quod series illa Frominium & Albonem corrupte scribit pro Fronimio & Abbone; ut de ceteris taceam: Amantium, S. Lautheni Abbatis consecratorem præterit: Vitalem ex fictitio Gregorii magni diplomate inculcat, de quo nos infra pluribus in Nicetio Archiepiscopo XXIV, sive in ejus decessore Silvestro II. Duos facit ex uno Binomine, qui & Hugo IV, & Pontius dictus est: Hugonis tertii, & Stephani Electi virorum Principum genus ac progenitores perperam aßignat. Ebrardum alieno loco ponit, multisque in temporum notis deficit. Quibus purgatum erroribus horum Archipræsulum Catalogum cum ad Sammarthanos transmisissemus, eum illi locis plurimis a se locupletatum, Galliæ suæ Christianæ tomo primo illigarunt. Ad quos hinc Lectorem meum remittere satis videri posset; nisi hæc series ab eo tempore a nobis retractata, longe nunc accuratior existeret: [& Sammarthanis communicatus,] tametsi ut plurimum brevior, ac velut facula quædam longiori illi admovenda; ut ex ambabus inter se comparatis, rerum veritas clarius elucescat.

[53] Sed antequam aggrediar, duo mihi præmonendus es, Lector candide. Primum me in hac serie omnes in numerum vocare, quotquot Bisontinam Sedem quomodocumque occuparunt, [nova tamen retractatione eget,] sive illegitime promoti, sive ob improbam vitam e Diptychis erasi, sive dumtaxat Electi, non etiam confirmati fuerint: ne scilicet hiatu aliquo historiæ nostræ cursus abrumpatur. Alterum moneo, me de industria ne uni quidem litteram S. sanctitatis vulgarem notam præfigere, ne cui forte publici honoris hoc specimen vel temere vindicem, vel temere abrogem. Etenim in Catalogis aliis atque aliis Sancti censentur tres & viginti; videlicet Gedeon, & præterea vigintiduo, qui primi in diptychis supra descriptis continua serie ponuntur, quorum postremus est S. Claudius. In Martyrologiis decem dumtaxat, aut undecim adnotati sunt: nimirum Linus, Anianus, Silvester, Desideratus, Germanus, Antidius, Nicetius, Protadius, Donatus, Claudius, & fortasse primus a Lino Maximinus: [quod fiet sequentibus paragraphis.] neque hi omnes propriis coluntur officiis. Multos etiam in variis Ecclesiis pro Sanctis haberi & invocari certum est, quorum festi dies nulla certa die in Martyrologiis sunt adscripti. Itaque in tam gravi causa nihil est quod privatus judicem agam. Quo autem habeat ubi interquiescat Lector; Caput hoc alias longius futurum in plures dividetur Paragraphos.

ANNOTATA.

* Germeisilolum.

* Gaudalbertus.

* Amalguinus.

§ I. Primorum quinque seculorum Episcopi.

[541] a Linus, de quo sic Martyrologium membraneum vetus metropolitanæ basilicæ S. Ioannis; [1 Linus vulgo creditur Episcopus Romanus fuisse Petri successor.] VI Kalendas Decembris, Romæ Lini Papæ & Martyris, qui primus post Beatum Petrum duodecim annis rexit Ecclesiam Romanam: & ante Papatum fuerat primus Archiepiscopus Bisonticensis. Sequitur hic auctor vulgarem sententiam, quod Petro Linus successerit in summo Pontificatu. At non desunt qui existiment, & antiquiorum testimoniis probari putent, Linum in summo totius Ecclesiæ Pontificatu, non Petri successorem, sed tantum in Urbis Episcopatu Vicarium fuisse: proxime autem Petro succeßisse in summa Ecclesiæ præfectura Clementem: qua de re alius erit nobis, ut speramus, dicendi locus. Certe Linum quempiam prima fidei semina jecisse apud Bisontinos, constans traditio est. An porro hic ipse sit Linus, Beati Petri in Episcopatu Romano vel successor, vel Vicarius, dubitare visi sunt ipsimet Vesontinenses, qui cum Linum Papam & Martyrem colant die XXVI Novembris, non eum primæ claßis Officio duplici prosequuntur (quo solent gaudere Ecclesiarum Patroni); sed tantum semiduplici; in quo de Bisontino ejus Apostolatu nec verbum habent, sicut nec Romani in Lini Papæ rebus gestis.

[55] Porro de qualicumque apud nos S. Lino Liber S. Protadii, XI Kal. Augusti; [S. Ferreolus Presbyter, etiam Episcopus?] Huic Sanctæ (Mariæ scilicet Magdalenæ) Linus nostræ Ecclesiæ Episcopus ecclesiam propriam fecit, ad quam ista die procedendo pergimus. Nec repugnat Guillelmus I Archiepiscopus Bisontinus, asserens in tabulis anno Christi MCXI, Indictione IV datis, quod ecclesiam S. Mariæ Magdalenæ Hugo primus ab imo erexit, ordinem ibi canonicum instituit, facultatibus etiam competenter ditavit. Hæc enim haud aliud innuunt, quam quod eodem loco, ubi S. Linus ædiculam sub B. Magdalenæ nomine fundaverat, postmodum Hugo I augustioris formæ basilicam exstruxit, quam & apposito Canonicorum Collegio honestavit.

[56] II Ferreolus. Lini Bisontinorum Apostoli labores, longo licet intervallo excepti sunt a Sanctis Ferreolo Presbytero, & Ferrucio Diacono inclitis Martyribus, S. Irenæi Lugdunensis Episcopi discipulis, qui tempore (ut videtur) Aurelii Antonini Caracallæ, novellum ibidem christianæ fidei agrum suo sanguine irrigarunt, circiter annum Christi CCXV: qua de chronologia videsis Vesontionis partem secundam. Certe ad hoc tempus referenda videtur fuga Prisci, & militum Christianorum, Vesuntione in pagum Autisiodorensem: de qua liber de Gestis Pontificum Autisiodorensium in S. Peregrino. Quod ergo legimus in Libro S. Protadii, XVI Kal. Julii, de sanctis Ferreolo & Ferrutio Martyribus; Isti sunt per quos ad fidem venimus, per quos salutis viam cognovimus, Linum de primi Bisontinorum Apostoli gradu non deturbat; sed tantum nos admonet, Sanctos Ferreolum & Ferrutium rem Christianam apud Bisontinos multum promovisse: & eo impensius quam Linum, quod jactam a se sementem sanguine suo irrigarunt.

[57] Porro quod S. Ferreolo Presbytero inter Episcopos Bisontinos locum dedimus, fecimus in primis vetustiorum codicum auctoritate inducti, in quibus Bisontinorum Episcoporum series, inter Linum & Maximinum medio loco Ferreolum repræsentat. Fecimus & prudenti ratione: cum enim post Tridentinum Concilium, Seßione 23 Canone 7, dubitare non liceat, quin jure divino, adeoque ex Christi institutione, ordinatio Episcopi sit sacramentum, diversum a Presbyteri ordinatione, opinamur tamen cum Petavio, & cum Martinonio disp. 68 de Sacramentis, Sect. 4, prioribus Ecclesiæ seculis, cum nondum Euangelium per omnes orbis tunc cogniti regiones promulgatum esset, neque per omnes civitates ac provincias constituti essent Episcopi, qui ad fidem Christi disseminandam ab Apostolis aut eorum successoribus destinabantur, ut plurimum utroque & Presbyteratus & Episcopatus Ordine fuisse initiatos. Sic in alio nostro opere observavimus, S. Benignum Divionensem Apostolum & Martyrem, quia Divio in Lingonibus est, primum censeri Lingonensem Episcopum. Andochium Sedeloci in Æduis passum, primum Episcopum Æduorum. Pari ratione Ferreolus inter Episcopos Bisontinos, post Linum primus erit numerandus: quamvis in Martyrologiis hi tres, Presbyteri dumtaxat appellentur. Et verisimile est, Episcopos quoque quoad characterem fuisse omnes aut plerosque Apostolicos viros, antiquarum Ecclesiarum fundatores: alioqui certe successores sibi Episcopos, ac ne Presbyteros quidem ordinare potuissent. Neque his objiciat quisquam, videri Episcopos non differre a Presbyteris, eo quod utrique per manuum impositionem ordinentur. Nam præter manuum impositionem ordinatio Presbyteri continet declarationem quamdam, qua & Eucharistiæ conficiendæ, & confitentes a peccatis absolvendi potestas ei traditur: ordinatio vero Episcopi, præter manuum impositionem, habet quædam verba seu signa externa, quibus Presbyteros atque Episcopos consecrandi, & Confirmationis Sacramentum populis conferendi virtute accingatur. Et hi ritus, tamquam a Christo instituti, ab ipsis Ecclesiæ primordiis usurpati sunt: de quibus qui plura volet Theologos Scholasticos, aut polemicos consulat, & præsertim Martinonium, doctrinæ soliditate ac perspicuitate in paucis illustrem. b

[58] III Maximinus, consecratus Episcopus circa annum CCXC c.

[59] IV Paulinus, in persecutione Maximiani, circa annum CCCII latuit in eremo decessoris ac magistri sui, sexto a Vesontione milliario d.

[60] V Eusebius ex discipulo Melchiadis Papæ, circa CCCXII duobus annis sedit. Iste Constantinum Magnum, cælesti Crucis ostento e motum, Christo adjunxit.

[61] VI Hilarius, a Silvestro Papa creatus Episcopus, ex Diacono Romanæ Ecclesiæ, Bisontinam S. Stephani ædem, primum a Lino fundatam, Reginæ Helenæ Constantini Magni parentis liberalitate novo opere construxit, haud longe ab anno Christi CCCXXV. Evolasse ad Superos legitur XI Kal. Augusti.

[62] VII Pancratius, a Iulio Papa Episcopus ordinatus, Synodo Agrippinensi post Consulatum Amantii & Albini (hoc est, anno CCCXLVI) celebratæ consensit per legatum: in cujus Actis, uti & in quibusdam catalogis Pancharius appellatur.

[63] VIII Justus, persequente Iuliano Apostata, ad Eusebium Vercellensem Episcopum, amicum suum se recepit, anno (ut putamus) CCCLXII.

[64] IX Anianus, super corpora Sanctorum Martyrum Ferreoli ac Ferrucii, ex improviso reperta, mille & quingentis ab urbe paßibus sacram ædem excitavit, Valentiniano & Valente imperantibus, circa annum CCCLXX. Colitur Nonis Septembris, ipsa die Inventionis Martyrum.

[65] X Silvester S. Mauritio, & sociis Agaunensibus Martyribus ecclesiam Vesontione dedicavit. Sepultum opinor in basilica superiore S. Stephani: [SS. Aniani & Silvestri translatio] & cum ea a Valterio, vel ab Hugone primo ampliaretur, translatum cum Aniano decessore, in eum tumulum sane pervetustum, qui nunc ad parietem est, prope altare sacelli S. Agapiti. In eo namque tumulo, anno Christi MDCXXVII, rogante & præsente me a Dominis Canonicis aperto, inventa sunt duorum corporum ossa prægrandia, promiscue congesta, & loci humiditate putrescentia: atque in oßium cumulo annulus aureus, qui relatus in sacrarium, & de quadam hierotheca suspensus est. Festum S. Silvestri adscribitur in Martyrologio VI Idus Maji: ejus vero & S. Aniani communis Translatio, Nonis Iunii.

[66] XI Fronimius. Ita antiquiores & melioris notæ Catalogi, non Frominius: & ea vox ex Græco deducta Prudentem sonat. Sedit sub Damaso & Siricio Romanis Pontificibus, circiter annum CCCXC f.

[67] XII Desideratus, patronus est Ledonensium: apud quos sacra ejus ossa in argentea capsa asservantur. Colitur in tota diœcesi die mensis Iulii XXVII.

[68] XIII Germanus quiescit in monasterio Palmensi nobilium puellarum, quinque leucis horariis a Vesontione: passus martyrium ab Arrianis die Octobris undecima, apud Grandefontem vicum, haud procul a Sancto Vito circa annum CCCCVII.

[69] XIV Leontius præfuisse legitur annis XXX, & in sacris ædificiis curandis præcipuam operam posuisse. Atque de hoc potius quam de Leontio Foro-juliensi accipiendam putamus epistolam Leonis Papæ I, ad Episcopos per provincias Maximam Sequanorum & Viennensium constitutos g.

[70] XV Celidonius, ab Hilario Arelatensi exauctoratus Leonem Papam appellavit, a quo suæ Sedi restitutus est anno Christi CCCCXLV, Valentiniano Augusto sextum Consule. De statu ac toto cursu controversiæ inter Viennensem & Arelatensem Ecclesias, vide sis Petri de Marca epistolam ad Henricum Valesium, quam hic Eusebio suo præfixit h. Excepit Celidonius brachium dextrum Protomartyris Stephani, a Theodosio Iuniore Imp. ad Ecclesiam Bisontinam transmissum: e quo sanguis copiose manans, per aliquot Galliarum Ecclesias pro magno munere distributus est i.

[71] XVI Importunus. Hunc (ut opinamur) ab Hilario Arelatensi Episcopo in Celidonii destituti Sedem intrusum, S. Leo Papa in ordinem redegit.

[72] XVII Gelmeisilus. Deficiensiste ad Arrianos e Diptychis expunctus est.

[73] XVIII Antidius a Crosco sive Croco Alamannorum Rege, apud castrum Ruffeyum, [Autidius cur videri possit cæsus an. circ. 477] decimo a Vesontione milliario, pro Christi fide interfectus est ad diem XVII k mensis Iunii. Porro ex Flodoardo lib. 1 hist. Remensis, cap. 6 & 8. Hincmaro Remensi epist. 5 cap. 17, aliisque scriptoribus constat, uno Vandalorum nomine vulgo appellatas omnes exteras gentes, quæ quinto post Christum seculo in Gallias irruperunt. Sic igitur sentio, cæsum Antidium in eo Burgundionum bello, quod late in Sequanis, Æduis, & Lingonibus grassatum, denique Viennæ Allobrogum, Chilperici & Gundomari cæde conclusum est, circa annum Christi CCCCLXXVII. Chilperico tum venisse auxilio Alamannos asserunt rerum Burgundicarum scriptores, Guillelmus Paradinus lib. 1 Annalium Burgundiæ, Nicolaus Viguierius in Chronico, Andreas Duchesnius Tomo 1 Burgundiæ, Franciscus Guillimannus de rebus Helvetiorum lib. 2 cap. 8. Rex illis erat Crocus ex Gregorio Tur. lib. 1 hist. cap, 32 & 34; qui tamen eum non recte ad Gallieni tempora retulit: deceptus (ut videtur) Eusebii verbis, qui in Chronico, ad annum VIII Valeriani & Gallieni (circiter annum Christi CCLX); Alamanni, inquit, vastatis Galliis in Italiam transiere.

[74] Sed Croci eorum Regis Eusebius non meminit: meminere autem Acta sanctorum Martyrum, [licet a Turonensi relatus ad an. 270] Autidii Vesontionensis Episcopi, Desiderii Episcopi Lingonensis, Valerii ejus Archidiaconi; Florentini quoque & Hilarii, qui paßi sunt Seduni in territorio Kadrellensi episcopatus Æduensis, non autem (ut multis visum est) Seduni ad Rhodanum in Vallesia. Sed Crocum hæc Acta appellant Vandalorum Regem; ejusque irruptionem referunt in Honorii & Theodosii conjunctim imperantium tempora, adeoque inter annos Christi CCCCVIII, quo incepit Theodosius junior; & CCCCXXIII, quo vivere desiit Honorius. Nos in Actis S. Antidii, Vandalorum nomine venire putamus Alamannos; quos bello illo Burgundico, haud procul anno CCCCLXXVII, Sequanorum, Æduorum, & Lingonum provincias pervagatos esse comperimus: atque ab his cæsum Antidium opinamur, Bisontinæ Ecclesiæ traditione compulsi, cujus Antistitum vetusti omnes catalogi Antidium memorant, tertium a Celidonio: quem Celidonium anno CCCCXLV, Valentiniano Augusto VI. Consule sedisse certis argumentis probavimus. Quod si unus atque idem est Crocus Christianorum persecutor, & peremptor S. Antidii, qui postmodum Arelate captus, & meritis suppliciis affectus est, ut & Gregorius Turonensis, & horum Martyrum Acta testantur; consequens est, ut & Privatum Gabalitanum, de quo Turonensis; & Desiderium, & Valerium, & Florentinum atque Hilarium, eodem fere tempore, certe ejusdem persecutionis æstu, qui vix ultra biennium efferbuerit, sublatos esse fateamur.

[75] Ceterum quæ de Antidio memorantur Romam a dæmone, indeque ad suum Episcopatum transvecto, in historia exemplis, non carent: tametsi inspersa sunt adjunctis nonnullis quæ fabulam sapiunt. [Episcopi orthodoxi seculo 5, fere alibi commorati.] Ab Antidio ad Nicetium usque, diu Sedem vacasse admonent Bisontinæ tabulæ: hoc est, Episcopos eversa urbe, vel ab Arianis occupata, alio loco domicilium elegisse: ita tamen ut suam semper Visontiensium Episcoporum appellationem retinuerint: uti nunc videmus Lausannensem, Genevensem, & Basileensem Episcopos, jam integro amplius seculo a civitatibus suis extorres. Quinque igitur, qui sequuntur, Episcopos ab externis testimoniis restituimus.

ANNOTATA D. P.

Quamquam propositum mihi non fuerit, Chiffletianæ huic de Episcopis Bisuntinis commentationi demere vel addere quidpiam; cum tamen video Auctorem, tanta erga cives suos indulgentia ferri; ut quidquid ab iis quomodocumque creditur, velit verosimile videri, etsi fortaßis nec ipse sibi id persuaserit; cogor hic aliqua annotare, ne fortaßis imputentur nobis hallucinationes alienæ, ex affectu potius quam judicio scriptæ; aut, si eas in ipso textu corrigeremus, alibipaßim crederemur eadem licentia usi.

a Petro revera succeßisse Linum credimus; sed ut idem Vesontione aliquando Episcopus fuerit, [Si aliquis S. Linus Vesontione fuit Episcopus,] nemini qui Vesontionensis non sit, credo umquam persuadendum. Fixa Romæ Cathedra Petrus, quo liberior esset ad opus Euangelii, ordinavit duos Episcopos Linum & Cletum, qui præsentialiter omne ministerium Sacerdotale in urbe Roma populo vel ad se venientibus exhiberent; quos deinde etiam successores habuit, uti & Clementem, paulo ante mortem (ut alibi diximus, & eo quem diximus fine) ordinatum. Ante eam ordinationem, vel etiam post, in Gallias Linum excurrisse, ut credatur, non sufficit Martyrologii unius minime vetusti auctoritas, in silentio antiquiorum; cum neque Protadius id de nominato a se Lino dixerit. Ut autem subsistat veritas Catalogorum, simulque Protadii assertio de Lino; [fuit sec. 3:] sufficiet hujus nominis aliquem seculo III Vesontione prædicasse, & Ecclesiam instituisse; ædificasseque oratorium, quod postea ampliori forma restauratum fuerit sub nomine S. Mariæ Magdalenæ: nec enim ante seculum IV invenias ecclesias, quas certo poßis affirmare alicui Sancto nuncupatas fuisse.

b De SS. Ferreolo & Ferrutio ago ad XVI Iunii, ubi num. 8 de tempore Martyrii disserens, censeo, haud diu post annum CCXII accidisse, quæ etiam Chiffletiisententia est. Neque dubitare, velim quin ipsorum prædicationi merito accepta retulerit Protadius suæ Ecclesiæ exordia; non tamen necesse est, imo nec conveniens, etiam credere, quod illis prædicantibus statim Episcopum habuerit Vesontio: potius dixerim, per illam, [item si Ferreolus aliquis, diversus a Presb. Martyre fuit.] quæ sub Philippis religioni obtigit pacem, tum aliis in Gallia Ecclesiis pluribus, tum Vesontionensi prospectum esse, misso Roma Episcopo Lino; quo quid factum deinde sit nesciatur; cum ejus neque corpus, neque ecclesia propria, neque specialis cultus, neque aliud quidpiam ad posteros transierit, præter nomen, quod eum fecit cum Petri discipulo confundi. Illi successerit, ex jam ordinari cœpto ibidem Clero, Ferreolus aliquis, nomen illud adeptus, ex gratiosa ibidem S. Ferreoli, Presbyteri & Apostoli, memoria; nulla autem monumenta post se relinquens alia, per quæ moneremur Episcopum a Presbytero distinguere. Si tamen revera aliquis eo nomine Episcopus fuit: quod nolim asseverare.

c [Pro Maximino & Paulino melius 3 loco ponetur S. Antidius] Sicuti in S. Maximini sacello, quod sexto ab urbe milliario distat, non alio die Sanctus ille colitur quam 29 Maji, quando est dies S. Maximini Trevirensis; ita vereor, ut ab hoc diversus ille sit.

d Fuerit ibi revera aliquis ejus nominis Eremita:sed longe posterior quem vulgi imperitia eodem modo confuderit cum Trevirensi Episcopo, quo ad se Maximinum traduxit: de quibus plura vide in Analectis post hujus Acta num. 15: utque a Lino, primo circa annum 250 noti nominis Episcopo, ad Hilarium usque habeatur series non interrupta, post illum ponatur S. Antidius, martyrizatus sub Croco, circa an. 270: huic successerit Ferreolus, Ferreolo Eusebius, de quo mox.

e [An aliquis Vesontione Eusebius] De hoc argumento Diatribam particularem edidit paulo ante mortem Chiffletius, quam examinavi agens de Constantino ad 21 Maji, cap. 4; ubi ostendi, nullam alicujus Eusebii pro hoc tempore antiquiorem notitiam inveniri, quam in apocryphis inventæ Crucis Actis, & quidem ut Romani Pontificis: quod autem revera Vesontione fuerit Episcopus hujus nominis, malim solis Catalogis, licet tanto recentioribus, credere, quam operosius contra disceptare.

f Habet hic communem cum S. Silvestro cultum ad diem X Maji.

g Huc spectat titulus cap. 12 Illustrationum Iurensium parte 1 Sacrarii Iurensis: quod Caput inMss. legens, invenio totam probationem in eo consistere, quod Epistola illa scripta esse sciatur anno 445, [Primatialis in Synodo contra Hilarium auctoritas, oblata Episcopo Seniori a S. Leone Papa an. 445] Leontius autem Forojuliensis (cui Baronius aliique, & novißime Quenellius, eam laudem adscribunt, quod ipsi tamquam omnium Gallicanorum Episcoporum ordine consecrationis seniori, delatum S. Leo voluerit honorem Primatus seu Patriarchatus, Arelatensi ademptum) certißime obiit anno 432 vel 431. Siquidem eo defuncto, optavit Clerus ex Lerinensi monasterio Abbatem ejus S. Maximum; qui tunc quidem fugiens se occultavit evasitque honorem; sed paulo post effugere non potuit quominus ordinaretur Regiensis Episcopus, quod factum esse constat an. 433. Constat etiam Leontio isti suffectum Theodorum subscripsisse actionibus Synodalibus anni 439 & 449, quemadmodum nuper ostendit amicus noster Iosephus Antelmius, in eruditißima sua de Forojuliensis Ecclesiæ initiis Dissertatione, edita an. 1680. Quamquam autem idem S. Leontium putet, Confessorem Forojulii obiisse XVI Novembris; post hunc autem, mediante Theodoro, fuisse alium Leontium, qui sub Evarico Rege Visegothorum, [non Leontio Forojuliensi pridem mortuo,] annuis excursionibus Provinciam infestantium, captus deportatusque in Africam, ibi Martyr obierit 1 Decembris post annum 466; nihil tamen id facit ad rem præsentē, ubi inveniridebet aliquis Leontius, senex Episcopus, qui sederit anno 445, quando scripta est Epistola. Restat ergo quærendum, an locus eo anno sit Vesontionensi Leontio; non apparet autem quomodo, si is ordinatus circa annum 407, solum præfuit annis 25, [sed verosimilius Vesontionensi.] cum quibus veniretur ad annum dumtaxat 432. Vidit hoc Chiffletius loco præcitato: sed huc se cogi credidit, certo sibi persuadens, successorem Leontii Celidonium, ipsum esse, quem præter juris ordinem deposuerat Hilarius, ideo ad Romanum judicium protractus; & quem Leo per prædictam Epistolam restitui jußit.

h Contra ego, in addendis ad 5 Maji de S, Hilario num. 15, [Leontii successor Celidonius] censui, prorsus diversum illum Celidonium esse, cujus Sedes ad Viennensem Provinciam, tunc adhuc Hilario subjectam, pertinuerit; quod de Vesontione dici non potest. Id autem minime peregrinum videbitur, cogitanti quam multorum ejus temporis Episcopatuum Antistites sine nomine nos lateant, quam multi item inveniantur nominati Episcopi absque indicio certæ Sedis, quam tamen certam habuisse eos oportet. Talem esse Celidonium, ab Hilario depositum, a Leone jussum restitui, ipso quo Leontius Vesontionensi Ecclesiæ adhuc præerat tempore, & aliquamdiu ante alterius Celidonii ordinationem mortuum, tanto nunc verosimilius existimo, quanto majores in angustias cogi Chiffletium hic video: qui ut Celidonio suo locum Vesontione inveniat anno 445, nec tamen decessorem ejus Leontium privet honore, ipsi per Leonem delato; comminiscitur, hunc jam inde ab anno circiter 432 onus Episcopale transtulisse in Celidonium, suo jussu & loco ordinatum: quo non obstante perrexerit ille Episcopus dici, & ut talis fuerit a Leone electus, qui titulo senectutis ceteris omnibus Episcopis præsideret in Synodo, atque ita deinceps Senior Episcopus Primatis titulo ac jure uteretur: quæ omnia quam sunt ab usu remota, [diversus ab eo qui contra S. Hilarium appellavit ad Leonem PP.] tam debent videri a verosimilitudine aliena, in eo qui ultro omnem Episcopalem jurisdictionem supponitur abdicasse. Quomodo enim in Episcopos jus accipiet, qui nec in laicos quidem, olim sibi subjectos, ullum habet? Quin ergo potius credatur vixisse in Episcopatu Vesontionensi Leontius, nec tamen pro Primate se geßisse, novitatem istam transferendi a Sede in Sedem Primatus non recipientibus Gallicanis Episcopis, nec postea multis annis superfuisse. Fortaßis autem ubi legitur Leontius annis XXV præfuisse, legi debeat LXV: sic enim habebitur grandis illa in Episcopatu ætas, cui Leo taminsolitam prærogativam designabat.

i Leone nusquam Hilarium accusante, de superordinatione ejusmodi attentata; cur gratis novo eo crimine gravatur Hilarius, simul & injuria irrogatur Importuno? quod ne quidem faciendum erat, etiamsi decessor ejus Celidonius, revera depositus restitutusque fuisset; cum potuisset illi post restitutionem mortuo succeßisse; sed electione minus Canonica vel Simoniaca, ob quod expunctus e diptychis fuerit; aut etiam depositus, si æqua est censura Catalogi, in eaque fundata expunctio nominis: quod de ceteris quoque intelligi debet, qui Pseudo-episcopi in dicto Catalogo notantur.

k Nos de eo agimus cum Romano Martyrologio 25 Iunii, [Antidius aliquis, diversus a Martyre.] & quia durum nobis videtur Gregorium erroris arguere maluimus S. Antidium sub Chroco Rege Alamannorum, quos aliis libuit Wandalos nominare, Martyrem una cum tot aliis Sanctis, referre ad an. circiter 270 proximo loco post Linum; nec tamen negabimus Vesontionensibus Antidium aliquem juniorem, qui juxta eorum Catalogos tertius post Celidonium sederit, seculo V exeunte; eadem facilitate, qua duos Leontios, & quidem Sanctos ambos, indulgemus Forojuliensibus, ac tertium inter utrosque medium ipsismet Vesontionensibus, non alio quam Catalogorum suorum fundamento nixis; sicutiiisdem etiam tribuere volui, ut seculo tertio Episcopos habuerint Linum & Ferreolum, diversos a vulgo notißimis nominum istorum Sanctis.

§. II. Episcopi qui seculo VI præfuerunt usque ad S. Nicetium, ubi de Privilegio Medardino.

[76] [19 Amantius S. Lautheni ordinator] XIX Amantius. Sanctum Lauthenum, duorum in diœcesi Bisontina monasteriorum fundatorem, jam quinquagenario majorem, consecravit Presbyterum Amantius Antistes, ut habet proba & antiqua hujus Vita. Quidni Episcopus Bisontinus, cum alteri in ejus diœcesi secundum Canones minime id licuerit? Amantium autem hunc ipsum esse suspicor, de quo sic Epternacense pervetus, & alia passim Martyrologia; Pridie Nonas Julii, Nividuno Amantii Antistitis: & fortasse Nividunum, seu Civitas Equestrium ad Lacum Lemanum, deleta, vel ab Arrianis obtenta Vesontione, Bisontinorum Episcoporum orthodoxorum Sedes fuit.

[77] Iam Amantii Episcopi locum hunc ex Lautheni Abbatis chronologia agnosce. Obiit Lauthenus (ut habet ejus Vita) septuagenarius, Kalendis Novembris, feria quinta, [ante an. 517] eo anno quo S. Gregorium Lingonensem Episcopum, Geneva revertentem, obvium habuit, ab eoque de imminente sibi obitu admonitus est, Hic annus littera Dominicali G notatus fuit: nec alius esse potuit quam DXII, vel DXVIII, vel DXXIX, vel DXXXV. Deduc ab horum numerorum quolibet annos viginti, incides in annos CCCCXCII, XCVIII, DIX & DXV; quorum aliquo Lauthenus quinquagenarius ab Amantio Episcopo Presbyter consecratus est: semperque antecedes annum DXVII, quo Claudium Vesontio Episcopum habuit. Cum autem alibi ostenderimus, fuisse olim Nividuni Sedem Episcopalem, in provincia Sequanorum quintam, eamque cum Lausannensi, Basileensi, & Bellicensi, Bisontinæ metropolis Suffraganeam; conjectura est non levis, illam ortum habuisse ab Archiepiscopis Bisontinis; [verosimiliter Nividuni tunc residens.] qui cum in ea per non paucos annos degissent, reversi postliminio in suam metropolim, proprios Episcopos ibi constituerint, aut a Romano Pontifice constitui curarint: quos ultra annum Christi millesimum, & saltem usque ad Hugonis primi tempora ibi constat perstitisse. Hujus rei vestigium superest, Nividunum exinde feudum Archiepiscopi Bisontini, & Genevensi diœcesi adjectum.

[78] XX Claudius subscribit Concilio Epaonensi, Agapito Consule, anno DXVII: & alteri Lugdunensi, in causa Stephani, eodem vel potius sequenti anno celebrato. Quod ait Sirmondus in Epistolam XVII Aviti Viennensis, Claudium Episcopum Vesuntionensem sepultum fuisse in S. Eugendi monasterio, eique postea ceßisse veterem a S. Eugendo appellationem, cave de isto Claudio accipias cum Sammarthanis: id enim de S. Claudio ejus nominis secundo est intelligendum.

[79] XXI Urbicus interfuit Synodis, Aurelianensi quintæ, & Arvernensi secundæ anno DXLIX.

[80] XXII Tetradius. Ab hoc missus Cæsarius Presbyter anno DLXVII, Lugdunensis secundi Concilii decreta sanxit. Et conjectura est, hunc ipsum esse Tetradium Episcopum, qui sub annum Christi DLV subscripsit Synodo Parisiensi secundæ, proxime ante Vincentium Bellicensem.

[81] XXIII Silvester II trium Conciliorum Canones suo chirographo firmavit; Parisiensis IV anno DLXXIII; Matisconensis I, anno DLXXXI; Matisconensis II, anno DLXXXV.

[82] Vitalis Commentitius Episcopus hoc loco ætate nostra inculcatus ut Vesocensium, sive (ut habent quædam editiones) Vesoncensium Episcopus, ex Privilegio Gregoriano monasterii S. Medardi Sueßionensis: de cujus Privilegii fide acriter hactenus disputatum est. [Obtruditur his Vitalis ex Privilegio Medardino,] Illud propugnavit adversus Lannoium Robertus Quatremaires Congregationis S. Mauri Monachus Benedictinus, cujus ego in causam propensus hoc primum observavi; non eo abrogandum esse hoc diploma Gregorio Magno, quod quamvis in omnibus Registri Gregoriani editionibus reperiatur, nullus tamen (quod sciam) illud exhibet manuscriptus codex, dempto uno S. Victoris Parisiensis, quadringentorum ad summum annorum ætatis, ut monet Gussanvillæus tomo secundo Pag. 1144. Gregorii sui, quem a se recensitum Notisque illustratum nuper edidit: [non ideo reprobando, quod in uno solum Ms. inveniatur,] non tamen inde sequitur numquam illud a Gregorio emanasse; sed dumtaxat, quod vulgato ejus Registro inclusum non fuerit a primis ejus collectoribus, sive quia illis ad manum non erat, sive alia ex causa. Nos enim vidimus in veterum Ecclesiarum archivis, rescriptorum autographorum ingentem numerum, Gregorii VII, Calixti II, Innocentii III, & aliorum cujusque ætatis Romanorum Pontificum, quæ non apparent in eorum Registris.

[83] Deinde, non est necesse ad tabularum fidem, ut omnes illis subscripti, [non etiam quia subscripserint non præsentes aut postea nati,] ad eas chirographo suo adprobandas simul convenerint, quando primum sunt confectæ; cum potuerint a multis & loco distractis, & tempore posterioribus subscribi: factumque id constet quamplurimis exemplis, illorum maxime diplomatum quibus omnia aut saltem præcipua Monasteriorum privilegia continentur. Hujus moris specimen habes in Probationibus Historiæ Tornutiensis, Pag. 215, ubi Remigius Lugdunensis Archiepiscopus, Isaac Lingonensis Episcopus, & Gerbaldus Episcopus Cabilonensis, qui anno Christi DCCCLXV ad consecrationem Adalgarii Æduensis Episcopi convenerant, egregio rescripto bona Tornutiensis monasterii & jura confirmant, adduntque ad finem; Harum itaque sanctionum evidentissimam confirmationem, manibus sacrorum præsentium Pontificum subternotatam, absentium quoque Consacerdotum nec minus idoneis stipulationibus, per Christum, & cum Christo fulciri postulamus. Ergo post quatuor illos qui præsentes fuerant, subscripti sunt promiscue alii duo & quadraginta, ex quibus nonnullos multis post annis vixisse certum est; puta Aurelianum & Guidonem Archiepiscopos Lugdunenses, Ericum quoque Lingonensem, Rotmundum Eduensem, & Ildebodum Cabilonensem Episcopos. Ejusdem methodi habemus Privilegium Monasterii S. Benigni Divionensis, datum ab Isaaco Episcopo Lingonensi, mense Majo, [(id enim multis certissimis tabulis contigit, ex voluntate eas fieri jubentium)] Indictione V, anno XXXII Karoli Calvi Regis, Christi DCCCCLXXII, quod his verbis concluditur; Et ut hoc Privilegium nostræ constitutionis, firmum & stabile per succedentia tempora permaneat, manu propria subter firmavimus, & Coëpiscopos nostros, ac totius regni Regis nostri subscribere petivimus. Quare, subscribunt post Isaacum Lingonenses Episcopi, Geylo, Warnerius, Argrimus, Bruno, & Lambertus, qui Sedem eamdem alii ex aliis per ducentos fere annos occuparunt. Quod si veterum Conciliorum subscriptiones ad eamdem normam explores, aperta erit via qua Sardicensis, Agrippinensis, Aquileiensis, aliarumque Synodorum epochas cum Præsulum subscriptorum ætate concilies. Hoc igitur posito, tabulis anno DXCIII confectis subscribere potuerunt Augustinus & Mellitus, post aliquot exinde annos ordinati Episcopi.

[84] Præterea non probatur nobis quod Medardino privilegio nonnulli opponunt, [aut quia Theodorico adscribitur in regno non suo,] frustra in eo mentionem fieri Theodorici Regis, cujus extra ditionem erat Sueßio pars Austrasiæ, quæ Theodeberto ejus fratri obvenerat. Erant enim hi duo fratres adhuc pueri, nec eorum regia auctoritas, sed tantum pia interceßio hic requirebatur. Potuit ergo avia eorum Brunichildis, quæ in Theodoricum propensior erat, illius uti nomine, ut Francos omnes ei conciliaret, velut in S. Medardum communem Patronum, ejusque alumnos, quamvis extra regnum suum positos, pie affecto. Minus etiam me movet quod objicitur; Medardini privilegii fabricatorem pleraque mutuatum esse ex epistola Gregorii Magni ad Senatorem Lib. XI Epistola X, qua Augustodunensis Xenodochii Privilegium continetur. Nihil enim vetat quo minus idem Notarius iisdem sit usus formulis in utroque Privilegio, quod Brunichildis ejusdem Reginæ interventu a Pontifice Romano concederetur. Nec plus habet momenti quod obtendunt nonnulli, numquam vel Brunichildem, vel nepotem ejus Theodoricum Romæ fuisse versatos, [nec Romæ fuerit Theodoricus;] ut S. Medardi monasterio Privilegium vel ibi peterent, vel ibidem ei subscriberent. Petere enim illud potuerunt per Legatum, eique Romæ dato, postmodum in Galliis vel sua vel Cancellarii sui manu subscribere.

[85] Denique damnare nolim clausulam, qua Gregorius Magnus statuisse dicitur ut S. Medardi Monasterium, [aut quia aliorum Monasteriorū Caput declaratur Medardinum,] Caput esset monasterium totius Galliæ. Hoc enim jam ante ipsum sanxerat Ioannes Papa tertius, dato rescripto in Ecclesia sancti Silvestri, quinto Idus Martii, Indictione decima, cui annum Dominicæ Incarnationis quingentesimum sexagesimum secundum, in apographo quod solum superest, recentior quispiam adjecit. Refert hoc diploma, ex Melchioris Reginaldi Historia Sueßionica, Carolus le Cointe Tomo II Annalium, anno Christi DLXII, numero L, & immerito falsitatis damnat; cum præter pauca menda a librario, & annum DLXII, prisco illi ævo minime convenientem, nihil non authenticum præ se ferat. Danieli Abbati, Rege Clotario suadente, concessum dicitur: quo nihil apparet verisimilius. Adhuc enim in vivis erat Clotarius, qui secundum Gregorium Turonensem, a Clodovei patris obitu annum attigit regni primum & quinquagesimum: pronumque est existimare, id privilegii, quod erat mixti juris, vel a Rege indultum, vel apud Ioannem Papam procuratum, sive S. Medardi amore & reverentia, quem privatim noverat; sive quod in ejus basilica, apud ejus Reliquias sepulturam sibi delegisset, aut Monachorum vel Canonicorum ibi degentium consuetudine delectaretur. [ratione præcedentiæ illi concessæ.]

[86] Certe Capitis titulus prioribus seculis, triplici ratione videtur Ecclesiis seu Monasteriis fuisse collatus: prima originis, secunda dependentiæ, tertia προεδρίας, seu præcellentiæ in considendo aut præcedendo in comitiis, publicisque aliis vel concursibus vel occursibus. Origine Caput fuit Luxovium, multorum quæ ab eo derivata sunt Monasteriorum de Regula S. Columbani, in Burgundia, in Belgio, in Germania, in Longobardia. Sic & Iurense S. Augendi, seu S. Claudii Monasterium etiamnum Caput Ordinis appellant, quod alia plurima ex eo ab antiquißimis temporibus propagata esse affirmet auctor Vitæ S. Romani, numero IV his ipsis verbis; Cœperunt exinde venerabilia Patrum examina, velut ex refecto apum alveario, Spiritu sancto ructante diffundi: ita ut non solum Sequanorum provinciæ loca secretiora, verum etiam territoria multa longe lateque spatiis distincta terrarum, divinæ sobolis diffusa gratia, Monasteriis atque Ecclesiis replerentur. Dependentiæ ratio, nunc late cernitur in omnibus religiosis Ordinibus, monarchice administratis, & uni Generali Præposito tamquam Capiti suo subjectis. Harum duarum Capitis prærogativarum, quia vestigium nullum in S. Medardi Monasterio agnoscimus; tertiam, quæ est προεδρίας, tum regia, tum Pontificia auctoritate collatam ei fuisse opinamur, quæ mutato rerum statu paulatim evanuerit.

[87] Hæc pro S. Medardi religiosis alumnis dicta sunto. Sed alia certe sunt quæ vulgati eorum Privilegii fidem elevant, non pauca. Primum, quod ei subnotetur annus ab Incarnatione Domini DXCIII præter illius ævi morem; [sed es aliis sex capitibus inexcusabilibus] cum in toto S. Gregorii Registro ne uni quidem ejus Epistolæ annus Christi legatur subscriptus. Secundo, quod concessum dicitur anno DXCIII, ad petitionem Theodorici Regis: qui, secundum veram chronologiam, regnare cœpit ex anno dumtaxat Christi DXCVI, post mortem patris sui Childeberti Iunioris. Tertio, non potuit ei Privilegio subscribere Flavius Remorum Archiepiscopus, quem longe ante annum DXCIII e vivis abiisse, apparet ex Flodoardo, & ex antiquis Remensis Ecclesiæ tabulis.

[88] [præsertim ob nominatum ibi Eutherium Ep. Arelat. pro Etherio Ep. Lugdunen.] Quarto, Eutherius Arelatensis Archiepiscopus nullus fuit. Ætherius sive Etherius, cui Augustinum Gregorius commendavit, ut eum & benigne haberet, & Anglis Episcopum ordinaret, fuit Episcopus Lugdunensis. Ideo Ætherium pro Licerio Arelatensi scriptum a Beda, non recte, monuit Petrus Saxius in Pontificio Arelatensi; cum constet positum ab illo Ætherium Arelatensem pro Ætherio Lugdunensi. Bedæ hunc errorem notarunt Baronius in Annalibus, & Sirmondus Tomo I Conciliorum Galliæ, cui sic ille adhæsit, ut libro 1 de gestis Anglorum, cap. 28 Etherio in Episcopatu Arelatensi Virgilium succeßisse scripserit. Post Bedam proximo seculo, in eumdem lapidem impegit Ioannes Diaconus in Vita Gregorii Magni, lib. 2 cap. 35 & 36. Bedæ offendiculo fuit Nothelmus Presbyter, qui de scrinio Ecclesiæ Romanæ, [& Vitali Bisontino,] Gregorii hanc epistolam illi exhibuit, ut hic testatur in Præfatione ad Ceolvulfum Regem. In epistola Gregoriana, nihil est vitii, sed in ejus interpretatione. Ad Etherium pro Augustino scribit Gregorius: hunc male Arelatensem credidit Nothelmus, qui fuit Lugdunensis. Sole clariora sunt ista ex accurata chronologia, hinc Sapaudi, Licerii, & Virgili Arelatensium Præsulum, inde Prisci, Ætherii, & Secundini Lugdunensium, quam tradunt Gregorius Turonensis, Gregorius Magnus, & Fredegarius, præclare inter se concordes. Piget hic diutius immorari. Quinto, ignotus est Vitalis Episcopus Bisontinus tempore Gregorii Magni. Fuit enim eo longe recentior Vitalis Archiepiscopus Bisontinus, qui obiit VI Kal. Septembris, anno MCCCXXXIII, cum sedisset ex anno MCCCXII: qui nec postmodum Privilegio subscripsit, cum in codice Victorino quadringentis abhinc annis ei subscriptus legatur Vitalis Vesoncensium Episcopus: qui si quis umquam fuit, potius fuisse videtur Vasensis seu Vasionensis Episcopus, inter Arthemium & Petronium reponendus, prætermissus a Ioanne Columbi in hujus Sedis Antistitum Catalogo, quem nec integrum, nec perpetuum esse ipse agnoscit. Verum si fictitius est hic Vitalis, non est illi quærenda Sedes, nisi commentitia, in corpore Lunæ reponenda in novo mundo, quem novi Philosophi inter amicos suos liberaliter partiti sunt.

[89] [nonnullasque ineptissimas formulas.] Sexto, sunt quædam clausulæ in corpore vulgati Privilegii, quæ nec Magni Gregorii genio, nec veterum diplomatum stylo congruunt. Ipso initio; Pretiosissimis lapidibus, in diademate Christi merito renitentibus, omnibus sanctæ Dei Ecclesiæ membris &c. In cursu; Auctoritate igitur divina, vice beati Petri Apostolorum Principis, consensu omnium Romanorum Pontificum, & voluntate totius Senatus Romani, suadente nobis viro apostolico Anserico Suessorum urbis Pontifice, & omnium favente Galliæ Episcoporum judicio, decernimus &c. Omnia hic nutant. Ecquis enim, amabo, Romanus ille Senatus, cujus voluntate Privilegium Medardinis conceditur? Ubi consensus ille Romanorum omnium Pontificum? ubi omnes Galliæ Episcopi faventes? Declamatoria sunt ista, & interpolatoris imperiti tumidiorem ostentationem præ se ferunt. Adhæc Ansericus, qui interfuisse legitur ei Synodo, cui præfuit Sonnatius (apud Flodoardum lib. 2 Hist. Remensis, cap. 5) nondum erat Sueßionis Episcopus anno DXCIII, ut ex Droctigisili, Taudulphi, & Landulphi decessorum ejus Chronologia intelligitur. Potuit ergo privilegio Medardino subscribere longe post annum DXCIII, sed ad illud obtinendum hortator aut suasor esse non potuit. Cetera non attingo, de quibus admonuere alii.

[90] Nolim tamen idcirco dicere, aut etiam existimare, usque adeo oblitos fuisse instituti sui Monachos Sueßionenses, ut indebita Privilegia sibi arrogare, [Potest tamen supposititiū istud veriori amisso substitutum fuisse,] corruptisque Pontificiis tabulis sibi vindicare umquam ausi sint: neque dubito, quin verum Privilegium Gairaldo, monasterii S. Medardi Abbati, a Gregorio Magno conceßum fuerit: id enim persuadent Rothardus Suessionensis Episcopus, & expreßius Eugenius Papa secundus, uterque sub initia Ludovici Pii Imperatoris, iis verbis quæ ex veteri Registro refert Robertus Quatremaires in Propugnatione Privilegii Medardini, & 136: ubi statuit Eugenius Pontifex servari privilegia, quæ per deprecationem Clotarii Regis, Dominus Joannes Papa Danieli Abbati, & bonæ memoriæ Gregorius Gairaldo Abbati Basilicæ sancti Medardi, per deprecationem Brunechildis, ac nepotis ejus Theodorici, ipsi loco indulserunt. Sed opinamur, cum Ioannis tertii, & Gregorii Magni Privilegiorum tabulæ primariæ vetustate exesæ, ac pene consumptæ essent, deque iis per apographa servandis deliberaretur; illas licentius interpolatas fuisse ab iis, qui verum jus falsa scriptura tueri licitum esse arbitrarentur: quæ sententia periculosa, & nunc (extra rarißimos quosdam casus) omnium pene Doctorum calculo damnata est. Hujus interpolationis certißimas notas indicavimus. Nec vero idcirco traducendos putamus religiosos viros, [licentia pro illo tempore excusasabili.] velut totius fidei publicæ adulteratores. Longe enim aliud est, jus indebitum tabulis ementitis sibi quærere velle; aliud, jus verum & jam partum, cujus tabulæ vetustate aliove casu perierint, ficto vel interpolato scripto velle sibi tueri. Hoc perraro hactenus factum deprehendimus in plurimarum Ecclesiarum quæ evolvimus archivis, & sua potius servandi quam aliena invadendi cupiditate. Ideo condonandum censemus, & priorum temporum simplicitati magis quam nequitiæ adscribendum: præsertim cum ejusmodi interpolatæ scripturæ adeo plerumque incaute adornatæ sint, ut prudenti cuique, & in observandis chronicis characteribus vel leviter versato, seipsas prodant, ac suis auctoribus vel propugnatoribus plus molestiæ & pudoris quam utilitatis creent.

ANNOTATA D. P.

Extrema hæc Chiffletii admonitio, plane ex sensu nostro scripta, signanter meretur nostro quoque commendari suffragio, quibus in hoc opere sæpe contigit in dubium revocare sinceritatem quarumdam tabularum, a nobilibus & pervetustis Ecclesiis ostentari solitarum. Prima etiam capita, ad excusationem Medardini Prilegii factura, si non obstarent alia evidentiora suppositionis argumenta, congruunt cum dictis a Mabilione in præclarißimo de re Diplomatica opere, & usui post hac frequenti erunt; facientque ut in talibus censurandis parcior sim, quam fui in Propylæo antiquario ante Tomum 2 Aprilis, multæ correctionis egente. Nec ea tam ingenua confeßione, puto quidquam decedere operi nostro apud Eruditos, multum autem eidem accessurum post Iunium hunc editum recognoscendo, ex scientia rerum & experientia notarum, falsa a veris, dubia a certis distinguentium, tanto tunc majori futura, quanto plus temporis positum in tali studio fuerit.

Interim ex notatis ad §. 1, & ex Chiffletii ipsius confeßione in hujus 2 § Episcopis, Catalogo vetustiori adjiciendis, liquere existimo; Episcoporum Bisontinorum nomina & ordinem, usque ad Nicetium; ex Catalogis tam defectuosis parva cum certitudine peti, nisi cum ea habetur ex certioribus antiquioribusque documentis.

§. III. S. Nicetius ejusque successores usque ad seculum XI, ubi de Vita S. Megetii, atque usu Pallii per Macarium Hierosolymitanum eidem confirmato, & Claudio II.

[91] XXIV Nicetius, monasterii Luxoviensis, anno DXCI fundati altaria consecravit, Deinde post annos viginti, nempe anno DCXI exulantem S. Columbanum semel atque iterum Vesontione perhumaniter excepit. Sepultus est in Ecclesia S. Petri, olim suburbana, nunc vero mediam urbem obtinente. Unde explices quod in ejus Vita legitur, extra muros sepultus; nempe extra muros, & in suburbio civitatis; non autem extra muros Ecclesiæ, ut nonnullis alias visum. Colitur ad VI Idus Februarii.

D. P.

[92] XXV Protadius Clotario II Galliarum Monarchæ carus fuit in paucis, circa annum DCXX. In S. Petri celebre est ejus festum die X mensis Februarii. Inter cetera quidem hujus beatissimi viri adscribitur laudibus (ait ejus Vitæ auctor) quod dubitantibus Clericis inter se de diversis Ecclesiarum usibus (rogante bonæ memoriæ Stephano sanctæ matris Ecclesiæ Beati Joannis Euangelistæ, & Haymino Sancti Stephani ejusdem civitatis Decano) libellum ediderit, in quo ad separandum omne ambiguum hæc scripta reliquerit, quid in conventu Fratrum agi conveniat: quid tenere Ecclesiam, quidve vitare oporteat: quot sacri Ordinis ministros festivi dies habeant: quo, & quando processiones fiant: quo tempore totius urbis congregationes ad matrem Ecclesiam conveniant: quidquid etiam agendum sit per anni circulum in Ecclesia, sancta ejus edocuit posteros industria. Superest hic liber in sacrario basilicæ S. Ioannis, cui titulus Ordo Canonicorum, cum præfatione Protadii Archiepiscopi ad Stephanum Decanum: sed cum in contextu fiat mentio Amalarii, Caroli Calvi, & Hugonis primi, vel hinc apparet fuisse hoc opus a recentioribus interpolatum. Quia tamen non uno loco præscribit nudipedales supplicationes, & de antiquo Urbis statu, ac Bisontinæ veteris Ecclesiæ religione multa colligit ad memoriam utilia; & quod unicum in membranis restat ejus exemplar, vetustate in dies deteritur, operæ pretium duximus, illud hoc in volumine repræsentatum ab interitu vindicare.

Ita quidem hic scripserat Chiffletius, sed in Præliminari totius operis designatione nullam ejus mentionem faciens, incertum nobis reliquit, an mutata postea mente ipsum alteri cuidam volumini servare decreverit. Nolumus Claudianas hasce Illustrationes, satis superque prolixas, nova illa nihilque ad S. Claudium spectante acceßione prolixiores facere. Aptior fortaßis illi libello in lucem proferendo locus obtinget, ante Tractatum aliquem præliminarem de Festis Dominicis Græcorum, quem Ioanni Iacobo Chiffletio Petri Francisci fratri referemus acceptum.

[93] [S. Donati Regula ad Moniales] XXVI Donatus, precibus S. Columbani, Valdaleno Burgundiæ Duci & Flaviæ parentibus divinitus concessus, cum Luxovii adolevisset, datus est Bisontinis Archiepiscopus post Protadium: sic enim plures, & vetustiores ac melioris notæ Catalogi; cum alii Nicetio Donatum proxime successorem ponant, qui etiam error in S. Donati vulgarem Vitam manavit. Firmatur autem hic ordo noster, ex eo quod Migetium (cui Donatus deceßit) constat quædam immutasse in Ecclesia sua, quæ a Protadio constituta fuerant; ut in Migetio refert anonymus S. Pauli Canonicus. Porro Donati Bisonticensis Episcopi adhuc viventis, Ionas in Columbano, & Sancti Agili, ex monacho Luxoviensi Resbacensis Abbatis, Vitæ auctor meminere.

[94] [ejusdem Commonitorium] Scripsit pro Monialibus Regulam, Donati vulgo dictam, apud Benedictum in Concordia: & Commonitorium ad Fratres Pauli & Stephani: quod in Codice Regularum non recte inscripsit Holstenius; Sanctorum Pauli & Stephani Abbatum Regula ad Monachos; Smaragdum secutus in cap. 23. Regulæ S. Benedicti, ubi conscriptam eam dicit a Paulo & Stephano Abbatibus. Verum Donatus, ut opinamur, hoc Commonitorio, & S. Stephani Canonicos tum regulares, & S. Pauli a se fundatos Monachos, ad regularem disciplinam pariter instituit, ut ex ejus Vita colligitur. Exstruxit Ecclesias Bisontinas S. Pauli & Sanctæ Mariæ Iussani monasterii, adjuvante matre Flavia, quæ ibi sepulta est. Hæc posterior, ævo nostro Patribus Minimis ceßit. Colitur cum cognomine Episcopo Aretino & Martyre septima die mensis Augusti.

[95] Sepultum fuisse constat in ecclesia S. Pauli quam fundaverat: translatum vero post aliquot secula in vicinam ædem, quæ ab ipso Sanctus Donatus nuncupatur, [ejusdem cultus & ecclesia:] Bisontinorum traditio est. In presbyterio Metropolitanæ basilicæ S. Ioannis, depicta est ad parietem ejus imago, cui antiqua manu subscriptum legitur, Sanctus Donatus Archiepiscopus Bisuntinus, cujus corpus requiescit in ecclesia sua, juxta ecclesiam Sancti Pauli Bisuntini. Quæ hodie extat, ædes S. Donati, recentior est Ordine Canonicorum (quem S. Protadii librum vulgo appellant) tempore Hugonis primi Archiepiscopi interpolato, in quo cum ceteræ quæ tunc extabant urbis ecclesiæ recenseantur, de S. Donati ecclesia, nulla prorsus fit mentio. Hæc autem videtur fundata haud multo ante quam Cælestinus Papa III, Priori & Canonicis S. Pauli concederet, ineunte Decembri anni MCXCIII, sui pontificatus anno tertio, ut in ecclesia S. Donati parochiali, infra claustra ecclesiæ suæ fundata, unum de Canonicis suis, ad ministranda Sacramenta divinaque officia celebranda, instituerent. Dedicatio hujus ecclesiæ celebratur XXV Maji; quæ si primo facta est Dominica die, referenda erit in annum MCLXXXVI, qui fuit septimus antequam cura animarum in Regulares S. Pauli per hanc Bullam transferretur. Quo vero loco, quove in statu nunc habeantur S. Donati reliquiæ, paucis accipe.

[96] Æstate anni MDCLXX, cum ecclesiæ S. Donati altare primarium loco suo motum esset ut parieti propius adjungeretur; infra illud altare, [ibidem an. 1671 sub pede altaris reperta corpora,] & sub pavimento Presbyterii apparuit crypta quadrangula, cæmentitia, longa pedem unum regium cum unciis octo, lata pedem & quatuor uncias, alta pedes omnino tres: quam nos sequenti anno LXXI, die mensis Iunii decima, præsente & cooperante Illustrißimo Archiepiscopo Petro Antonio de Grandimonte, atque admodum Reverendo Domino Petro Alix S. Pauli Abbate (qui me Divione commorantem ad id spectaculi accersierat) aliisque honoratis viris, apertam diligenter inspeximus. In ea invenimus ossa, quatuor circiter aut plurium humanorum corporum, virilia & procera pleraque, cum infantilibus tamen nonnullis tumultuarie permixta, ac loci humiditate magnam partem corrupta. Constat enim ex nostris & priorum temporum observationibus, non semel exundante Dubio flumine, S. Pauli & S. Donati ædes aquis redundasse, adeo ut earum accolis alio migrare necesse fuerit, donec in alveis suis resedissent aquæ.

[97] Nec vero putet quis, hæc ossa quæ infra altaris suppedaneum reposita erant, ad altaris ipsius consecrationem ibi fuisse recondita. Nam proxime sub altaris primario lapide inventa est capsula quadrata, aliquot Sanctorum inclusas habens reliquias, quæ ritu consueto in altaris dedicatione ibi collocatæ fuerunt. [non fuerunt ibi condita ut corpora Sanctorum] Ex quo animadvertere est, etiam ab illis qui annis abhinc fere quingentis S. Donati altare consecrarunt, ossium illam congeriem crypta inclusam, non fuisse pro certis & indubitatis Reliquiis habitam. Quamvis ergo verisimile sit, in his oßibus haberi reliquias, non modo S. Donati, sed etiam patris ejus Waldaleni Ducis, & Migetii ac Ternati Bisontinorum Archipræsulum (quos omnes & sanctitatis fama inclitos, & ad sanctum Paulum sepultos fuisse, ex ejusdem Ecclesiæ tabulis compertum est) quia tamen hæ Reliquiæ, nec a se invicem, [licet verosimile sit aliqua esse talia.] nec ab aliis profanis oßibus secerni possunt; idcirco consilium fuit, eadem illa ossa quæ in crypta reperta sunt, diligenter expurgata ac detersa eadem in crypta reponere, grandi saxo imposito, quod hujus inventionis memoriam inscriptam posteris exhibeat.

[98] Ceterum dum ibi ad aliquot dies versaremur, a viris fide dignis accepimus, S. Donati ædem nocte intempesta, clausis ostiis, non raro tamquam permultis accensis facibus undique collucere visam: [quod etiam videntur luminaria & cantica nocturna indicare,] auditasque psallentium, sive ad altare orantium voces, ac tintinnabulorum strepitus, quales ad certa Missarum intervalla edi solent. Quæ si vera sunt, non temere quis existimaverit, æquißimam & usquequaque mirabilem Dei providentiam, illos honores qui B. Donato, aliisque ei adjunctis Sanctis (si eorum Reliquiæ in thecis auro, argento, ac multiplici gemmarum varietate fulgentibus exhiberentur) a religiosis populis impendendi essent, hic prodigiis quasi compensare voluisse.

[99] Unde porro illa sacrorum oßium confusio acciderit, nunc disce ex antiquis. [Ea confusio quomodo facta?] Testatur Ado in Chronico, mortuo Eudone Aquitanorum Duce, Karolum Martellum contra ejus filios arma corripuisse, multisque eos attrivisse præliis. Interim Sarraceni, inquit, pene totam Aquitaniam vastantes, & late alias provincias igne ferroque superantes, Burgundiam dirissima infestatione deprædantur, pene omnia flammis exurentes: monasteria quoque ac loca sacra fœdantes, innumerum populum abigunt, atque in Hispanias transponunt. Contra quos Carolus iterum expeditionem movit. Quibus forti manu resistens, cæsa inde maxima multitudine, reliquos qui superfuerunt fugere compulit, e quibus pauci evasere. Mortuus est Eudo Aquitanus anno Christi DCCXXXV. Deleti sunt ultimo intra Gallias Sarraceni anno DCCXXXVII. Ad annum igitur DCCXXXVI illa pertinuit Burgundiæ per Sarracenos devastatio: [an. 736 vastantibus Urbem Saracenis,] cujus etiam mentio in Actis S. Æmiliani Nannetensis Episcopi & Martyris, Protectoris Augustodunensium vulgo dicti. Canonicus seu Monachus S. Pauli Bisontini, qui seriem Bisonticensium Archipræsulum in Francisco Buflidio conclusit, annis abhinc amplius ducentis, in Gedeone XXXI Archiepiscopo hæc habet; Cujus quidem temporibus, gente aliena, populorum urgente scelere, urbs Crisopolitana combusta, & totus archiepiscopatus adeo vastatus est, quod in principali Sancti Joannis & in Sancti Pauli ecclesiis vix tres Clerici possent sustentari. Non aliam cladem indicavit hic auctor a Sarracenica, quam tamen minus accurate ad Gedeonis tempora retulit, cum ex tabulis Iurensibus constet, superstitem fuisse Gedeonem anno Caroli Magni Regis XXII, [non vero Gedeonis Archiep. tempore.] Christi DCCXC. Non igitur illam videre potuit Sarracenorum incursionem quæ ad annum pertinuit (uti ostendimus) DCCXCV. Ea strage, quæ S. Pauli Ecclesiam involvit, dubium non est quin violata sint Sanctorum ibi sepultorum, adeoque S. Donati, S. Migetii, S. Ternatii Episcoporum, & Waldaleni Ducis monumenta: secundum vulgi opinionem, qua thesauri in iis absconditi putabantur. Dißipatis igitur, atque hac illac dispersis sanctorum virorum sacris oßibus, cum ea tempestas pervasisset; qui cladi superfuerant ad sua reversi, disiectas Sanctorum reliquias unum in locum collegerunt: quas deinde, aliquot post seculis exstructa S. Donati parochiali ecclesia, in cryptam ejus ædis summo altari substructam congesserunt.

[100] Eadem ex causa evenisse credimus, ut Reliquiæ S. Eusebii, S. Nicetii, [Similis etiam alibi facta dissipatio] & aliorum Sanctorum qui in S. Petri tunc suburbana æde sepulti fuerant, cum aliis oßibus per illas Barbarorum grassationes permixtæ & confusæ, medio in choro exstructis in quadrum muris colligerentur, ut fidem faciunt quæ adhuc supersunt inscriptiones duæ: prima summo altari vicinior;

Sanctorum sepelit Cancellus corpora multa.
Hac igitur causa non suscipit alia.

Altera inferior, in parte opposita:

Multa Sanctorum corpora ibidem sepulta sunt, [& collectio sacrarum Reliquiarum.]
Quorum animæ felices cælis coronantur.

[101] De S. Donati chronologia non una restat difficultas. Interfuit illi Synodo de qua Flodoardus libro 2 Historiæ Remensis, cap. 5, quam nos anno Christi DCXXV, nec prius nec posterius, celebratam fuisse credimus, cum Labbeo æræ Christianæ seculo VII, & in hujus Concilii notis. Sanxit etiam cum aliquot aliis Episcopis fundationem monasterii Fossatensis, Idibus Majis Indictionis quintæ, Clodovei II Regis anno quinto; adeoque anno DCXLVII; si fides Anonymo, qui S. Baboleni Abbatis Vitam conscripsit. Adfuit quoque Concilio Cabilonensi haud procul anno DCL. Et denique memoratur a Ioanne Chronographo Bezuensi subscriptus tabulis, quibus Adalsinda Abbatissa, monasterii sui Berziliacensis fundos, fratri suo Waldaleno, Bezuensium primo Abbati, transcripsit, anno primo Clotarii III Regis, Christi (ut ego arbitror) DCLXI. Unde apparent Sedis S. Donati sex fere & triginta anni. Verum hic annus primus Clotarii III, qua ratione in Chronico Bezuensi jungatur anno Christi DCLII, monuimus in tractatu de annis Dagoberti, capite V.

[102] XXVII Migetius anno DCLXV, S. Walberti, Luxoviensis Abbatis, amici sui funus curavit. [S. Migetii vita ex Ms.] Huic ille quantum fuerit superstes non constat; tametsi conjectura est diu illum præfuisse, ex multitudine rerum ab eo gestarum, quas pluribus prosecutus est Auctor Vitæ, successoris Ternatii Chronicon secutus. Hanc vitam ex Manuscripto codice integram damus, Sanctorum Vitis inferendam; nam & ille Sancti titulo prænotatur in nonnullis Ecclesiæ Bisontinæ Archipræsulum Catalogis, & in veteri Codice ecclesiæ S. Pauli, quamvis certum diem ejus cultui dicatum nusquam invenerim, ne in Martyrologio quidem proprio ipsius illius ecclesiæ. Vitæ contextus hic est.

[103] Migetius, vir omnis bonæ memoriæ dignus, concordi voto Crisopolitanæ Ecclesiæ Præsul efficitur. In dicta Ecclesia nutritus & doctus, [Hic instituit quotidianam Missam de B. Maria,] ac secundum morem Canonicorum ad legendum & cantandum satis aptus, se moribus prædecessoris sui conformans, Officio divino insistebat: intus & exterius providus, quod invenit, diligenter observavit. Præterea idem Migetius, divina Officia decentius quam prædecessores sui, & consuetudines Ecclesiæ Crisopolitanæ instituit. Verbi gratia; cum B. Protadius hujus Sedis Archiepiscopus electus est, Horæ de beata Virgine Maria in ecclesia non cantabantur, sed finitis Matutinis Canonici in baptisterio ante altare S. Stephani, Matutinas de S. Maria in directum dicebant, & Laudes de omnibus Sanctis: Prima vero, Tertia, Sexta, Nona, & Completorium in ecclesia non dicebantur. Iste autem Migetius voluit, ut Missa Matutinalis cum Tertia præcedente, quæ a prædecessore suo instituta fuerat, cantanda ad S. Stephanum ad altare S. Mariæ (celebrari quotidie deberet); ita ut omnibus diebus anni (excepto die Parasceves) ibidem Missa de S. Maria solenniter celebraretur; sed non a choro primo; & qui Hebdomadarius majoris Missæ & matutinalis esset, hanc tertiam Missam ad altare B. Mariæ cum adjutore celebraret, & mensuram illam vini quæ pro Missa S. Stephani dabatur, quotidie perciperet; quod & tempore nostro petduravit.

[104] [ordinavit quinque Archidiaconos,] Ordinavit insuper in ecclesia supradicta quinque Archidiaconos cum majore Archidiacono, qui vices Archiepiscopi supplerent: assignavitque eis redditus quos pro Sede acquisiverat. Collationes nihilominus prædictarum dignitatum, cameræ Archiepiscopi; collationem vero majoris Archidiaconi, Decano & Capitulo libere resignavit. Possessiones autem & redditus primi Archidiaconi, assignavit in Luxovio; secundi, assignavit in Faverneio; tertii, in Treva; quarti, in Grayaco; quinti vero, in Salinis & in villariis confinibus prædictarum.

[105] Præterea ecclesiam parochialem, in honorem sancti Joannis Baptistæ, prope muros civitatis reædificavit, atque circum hanc cœmeterium benedixit: [parochias divisit;] in qua etiam instituit baptisterium fieri per succedentium annorum curricula, exceptis tantum in Sabbatis sanctis Paschæ & Pentecostes, & per octavas earum: nam antea cives & suburbani qui fuerant baptizandi, in baptisterio majoris Ecclesiæ baptizabantur. Decimas quoque & oblationes quas debent laici de civitate, contulit ecclesiæ prædictæ, a parochiano jure possidendas, retento tamen jure patronatus. In aliis vero ecclesiis parochialibus instituit Fontes fieri; videlicet in ecclesiis S. Mariæ Jursani monasterii, monasterii S. Mauricii, S. Petri, & S. Laurentii. Claustrum quoque columnis & testudinibus ædificavit, ab ostio ecclesiæ quæ ducit ad Palatium, per partem illam quæ Conventus dicitur, & per partem dormitorii usque ad refectorium.

[106] [confirmari fecit a Papa privilegium, Urbi a Macario Hierosol. concessum;] Privilegium etiam, a sancto Macario Patriarcha Jerosolymitano dudum huic urbi concessum, & per Beatam Helenam delegatum, sed suo tempore jam deletum, per Romanum Pontificem renovari fecit. Perquirebat vero quotidie quem Sanctorum in aliquo modo imitari valeret: eum diem perdidisse putans, quo aliquid non profecisset in actibus seu in mandatis Dei. Sacrificium pro salute mundi, & requie defunctorum, nullo modo offerre Deo prætermittebat. Omni die eleemosynis maxime insudabat, & largissimæ hospitalitati. Ceterum omnibus omnia se faciebat, ut omnibus placeret, & omnes salvos faceret: & ut bonus Pastor, quidquid gregi sciebat agendum, operum exhibitione ministrabat.

[107] Hic autem suus mos erat assiduus, ut nocturnæ quieti membra traditurus, [nocturnæ intentus orationi] sese Sanctorum pignoribus commendaret; & a secularibus absolutus curis, in sancta contemplatione animum relaxaret, atque in ipsa meditatione necessarium corpori soporem susciperet. In pia ergo intentione quadam nocte soporatus, per visum ad principalem ecclesiam est deductus: ubi contemplabatur quasi consistentem multitudinem Albatorum, quorum major pars videbatur esse Sacerdotum, inter quos unum recognoscebat, quem sibi noverat familiarem, quia ejus comes in Romano itinere extiterat: hominemque interrogans quæ tanta esset multitudo; audivit, omnes hos mundanam vitam finisse in B. Joannis Euangelistæ servitio: [vidit se invitari ad cælum] quos beatus Joannes cum Levita Stephano ad altare prædictæ ecclesiæ cum ineffabili cantus melodia deducebant: & sacris peractis Officiis, omnes ab ejus manibus vivificum munus percipiebant. Divina itaque revelatione est edoctus, quod non alia eum maneret carnis resolutio, nisi in locis beati Joannis vicinis oratorio.

[108] Qui gratulabundus super tali visione, seque visitari divini respectus miseratione, [ac pie obiit.] oratorium B. Joannis est ingressus, & ibi ex imo cordis profundo lacrymis prorumpentibus, ad Deum extendens puram mentem, Dei clementiam secretis precibus invocavit. Quo facto, ad domum quamdam episcopatui proximam declinavit, & ibi cum magna Albatorum multitudine & Cleri visitatus, sacro se jussit Oleo muniri, una cum Corporis & Sanguinis Domini perceptione. His peractis astantes respiciens, singulis pro exhibito obsequio gratias retulit, fessaque membra ad requiem in Domino contradidit.

[109] Hactenus Vita, quam non ita crediderim ex Ternatii successoris Chronico accceptam, quin sit a multo recentiori Auctore dilatata & aucta: [Cum sanguine S. Stephani] talem enim sonant verba illa, num. 2 in fine: Quod & nostro tempore perduravit. Hujus autem Vitæ occasione, ex sacris Lectionibus divinorum Officiorum ecclesiæ Bisontinæ, addiderim, quod ab eodem Hierosolymitano Macario, cujus supra facta mentio est, Magni Constantini Mater Helena, post Crucem Domini anno Christi CCCXXVI revelante Deo inventam, obtinuit partem sanguinis S. Stephani, cum ejus Dalmatica: quæ pia munera ad Hilarium Bisontinensem Episcopum destinavit, uti habetur ex sacris lectionibus divinorum officiorum Ecclesiæ Bisontinæ. Atque his Protomartyris Reliquiis junctum fuisse a Macario illud, quodcumque fuit, privilegium Vesontioni concessum, pronum est existimare, quando & illud per Beatam Helenam delegatum fuisse asseritur. Verum ecquod tandem istud privilegium, cui firmando Romani Pontificis auctoritas requirenda fuerit?

[110] Huic difficultati perquam obscuræ lucem affundit Ordo Canonicorum Ecclesiæ Bisontinæ, [acceptum Hierosolymis privilegium a S. Macario Episc. post an. 326,] qui Liber S. Protadii vulgo nuncupatur: ibi enim hæc lego. In die Natalis Domini domnus Pontifex ascendit tribunal cathedræ: & ordinant se ministri per cancellum. Presbyteri in sinistra parte cum Subdiaconibus; Archilevita cum Diaconibus & Acolytis ad dexteram. Tunc Cancellarius accedit reverenter ante Sedem, & dicit. Iube Domine benedicere: & Dominus Spiritus sancti gratia repleat nostra pectora. Et legit privilegium Pallii, ut commendet memoriæ quanta est illi adhibenda cautela pro gregis custodia. Perlecto privilegio accipit Cancellarius aureum nummum, aut duodecim argenteos Archiepiscopi. Sicque fit quotiescumque Archiepiscopus accinctus Pallio cathedram ascendit. Hæc lectio Privilegii in eodem codice notatur sexies; videlicet in Natali Domini, in festo S. Vincentii, in festo S. Ioannis ante Portam Latinam, in Pentecoste, IX Kalendas Octobris in Dedicatione matris Ecclesiæ S. Ioannis, & in festo Omnium Sanctorum. Suspicabar alias, cum hæc Privilegii lectio in ritum Missæ cadere videretur, illud Privilegium inscriptum esse debere in aliquo ex libris antiquis, quorum usus erat in Missa Pontificali: verum iis (nam adhuc supersunt) diligenter evolutis, cum nihil tale invenerim, minime dubitavi quin illud ex Bulla Pontificia legeretur, quam ipse ejus lector Cancellarius ex archivo episcopali deprompsisset: [quod Megetius Romæ curavit renovandū;] nam & ejusmodi Bullæ & sunt & appellantur Privilegia; & in illis commendatur memoriæ Archiepiscopi, quanta est illi adhibenda cautela pro gregis custodia; ut apparet ex Epistola Benedicti Papæ noni, qua Pallium misit ad Hugonem I Archiepiscopum Bisontinum, XV Aprilis, Indictione V, anno ab Incarnatione Christi MXXXVII, anno sui Pontificatus quinto, Chuonradi Imperatoris XI: & ex altera, Paschalis Papæ II, ad Pontium Archiepiscopum Bisontinum, data pridie Kalendas Ianuarii, Indictione XIV, anno Pontificatus VII, Christi MCVI, quas ex autographis proferemus alibi.

[111] Quid ergo erat privilegium, a Macario Jerosolymitano Ecclesiæ Bisontinæ concessum, [videtur is fuisse usus Pallio misso a Macario Hierosol.] quod postmodum a Romano Pontifice confirmari necesse fuerit? Opinor, Epistola fuit Macarii, cum Pallio Episcopali ad Hilarium Bisontinensem Episcopum, transmissa. Sciebat enim Macarius, provinciæ Sequanorum Metropolim esse Vesontionem: provincias ac Metropoles Ecclesiasticas, in hierarchia ex civilibus constituendas, & quasdam fortasse nuper in Nicæna Synodo jam esse descriptas: de Hilario Episcopo Bisontino quædam fama sparserat, quædam fortasse ex ore Helenæ Augustæ acceperat, quæ viri virtutem commendarent. Ille ergo Protomartyris Reliquiis ad eam civitatem destinatis junxit Pallium, quasi pro xenio, quo jus Metropolitæ ad se spectare intelligeret. Est enim Pallium plenitudinis officii Pontificalis insigne (ut ajunt Innocentius III, & Gregorius IX Pontifices, apud Raynaldum Tomo I Continuationis Annalium Baronii, anno 1218 num. 25, & anno 1239, num. 59, Metropolitanis omnibus Episcopis tradi solitum) interdum etiam uni ex eorum Suffraganeis, [quod licet tempore Migetii spectaret ad solum Papam Rom.] qui esset sui Metropolitani primarius Consecrator, velut Episcopus Ostiensis in provincia Romana, ex Marci Papæ decreto; Episcopus Æduensis, in Provincia Lugdunensi; Episcopus Lausannensis, in Provincia Bisontina: Aniciensis quoque, in Provincia Bituricensi. Item Bambergensis, in Germania: In Italia Lucensis, & Papiensis: & Quinquecclesiensis: in Hungaria inferiori: quorum exemplis ac præjudiciis idem Privilegium sperare posse videntur a Romano Pontifice, qui Episcopi Suffraganei in singulis Provinciis, vel suæ civitatis dignitate, vel antiquitate promotionis, vel Sedi Apostolicæ præstitis obsequiis, aliisve in rem Christianam rebus bene gestis, ceteris suis collegis fuerint potiores.

[112] Sed de Privilegio Macariano multa sunt quæ his opponat eruditus Lector. Nam hodie, & a multis jam seculis, in Ecclesia Occidentali solius est Romani Pontificis, [tamen ante constitutam perfecte Hierarchiam sec. 4] Pallium Episcopis tradere. In Oriente licuit olim Patriarchis, suarum diœcesium Episcopis Pallium dare, ut colligitur ex Concilio Romano, quod sub Innocentio Papa III celebratum est. Macario autem Hierosolymitano Patriarchæ, ecquid juris esse potuit in Episcopum Bisontinum, ut eum Pallio donaret? Ad hoc respondeo distinguenda esse tempora: nec esse existimandum pontificia omnia decreta, quæ politiam ecclesiasticam spectant, adeo esse antiqua, ut vel a temporibus Apostolicis, vel etiam a Nicæna Synodo arcessenda sint. Ius quidem ex omni orbe Christiano appellandi ad Sedem Apostolicam, cum ipso Beati Petri primatu exortum est: at reservationum recentior est ætas; nec ille simul omnes factæ, sed aliæ ex aliis, prout rerum status exigere visus est. Latitante in cryptis propter tyrannorum sævitiam, aut per avia & devia silvarum ac montium errante Ecclesia, nullæ factæ sunt civitatum aut provinciarum ecclesiasticarum descriptiones: primus illam Constantinus Magnus libertate donavit, sed non statim perfectum in ordinem redegit: [fecisse Macarius ille potuit;] pedetentim fidelium gregibus dati sunt Pastores, & hi varias in classes distributi, constitutaque hierarchia, in qua civitatibus impositi sunt Episcopi, Episcopis Archiepiscopi seu Metropolitani, his Primates ac Patriarchæ, qui & ipsi subessent omnes Romano ac Universali Papæ. Ante hanc civitatum ac provinciarum subalternationem, viri Apostolici ad se spectare existimarunt verba illa Christi, suos in messem operarios emittentis, Euntes docete omnes gentes. [Matt. 28. 19] Hinc mißiones illæ Asianorum in Gallias, antiquo sibi fœdere sociatas; Photini & Irenæi, ad Lugdunenses; Ferreoli, Benigni, Andochii, ad Sequanos, ad Lingones, ad Æduos; aliorum ad alios. Si ergo priscis illis temporibus jus habuerunt Asiani Præsules, mittendi Episcopos in Gallias; qua ratione illis abjudicaretur jus mittendi ad eos Pallii, quod ipsius gradus Episcopalis quædam appendix & consequentia est?

[113] Neque objicias ex Tertulliano, libro de Præscriptionibus cap. 20 & 21, [(Neque id credere prohibet Tertullianus)] fuisse Sedes omnes ac diœceses in Ecclesia ab Apostolis ipsis constitutas: tantum enim ait, fuisse illas conditas ab Apostolis, sive immediate, sive per traducem; hoc est, per eorum successores; ut inde colligat, unicam esse Dei Ecclesiam, quæ fundata a Christo atque ab Apostolis, ad sequentia secula eadem perseveret. At subordinationem Sedium ac diœceseon, qualis nunc in Ecclesia cernitur, uti & hujus subordinationis varias mutationes posteriora tempora invexerunt. Quamvis autem concederetur (quod adhuc dubium est) sancitam fuisse anno CCCXXV, in Concilio Nicæno illam Sedium subordinationem: adeo ut sequenti anno CCCXXVI, quo Vesontionem transmissum opinamur Pallium, nihil habuerit Macarius Ierosolymitanus in provinciam Bisontinam auctoritatis: satis est si cogitemus, tum nondum plane extinctam veterem Orientalium & Gallicanarum Ecclesiarum societatem; aut, si forte intercisa esset, Helenæ Augustæ interventu redintegratam. At præter talem magnæ ac sanctæ Reginæ interceßionem, singularis fuit ratio Macario Hierosolymitano, ut præ ceteris orientalibus Patriarchis benevolentiam suam ac munificentiam ad Ecclesiam Bisontinam extenderet; quod nimirum Ecclesia Hierosolymitana, antiquitate suæ originis, omnium Ecclesiarum matrem se esse diceret; quo titulo ornatur in epistola Synodali Concilii Oecumenici Constantinopolitani ad Damasum Papam: unde & Polychronius Episcopus Hierosolymitanus, fingitur dicere ausus (ut refert Nicolaus Papa ad Michaelem Imperatorem) Ecclesiam suam locum principem obtinere, & dignitate reliquas Sedes Apostolicas antecellere.

[114] Concludo igitur, a Macario missum esse Pallium ad Episcopum Bisontinum, non tamquam ad subditum, sed velut ad amicum & fœderatum; quo tempore illa Pallii transmißio nondum erat in Orbe Occidentali Romanis Pontificibus reservata. Et sicut Pallium recentioribus seculis ad Occidentis Episcopos, de corpore Beati Petri mitti dicebatur, quia in Confeßione S. Petri, super sacra ejus lipsana, per solidam noctem deponi solebat; ita verosimillimum est, Pallium illud, priusquam ad Episcopum Bisontinum, mitteretur, vel sanctæ Crucis recens inventæ, vel Dominici Sepulcri attactu fuisse a Patriarcha Macario consecratum. Exinde cum intelligeret Migetius Episcopus Bisontinus, jus illud dandi Pallii ad solum Romanum Pontificem esse revocatum; prudenti consilio Privilegium, decessoribus olim suis a Macario concessum, ab eo qui tum præerat Romano Papa confirmari voluit; relicto successoribus suis exemplo, ut in posterum eo nomine Apostolicam semper Sedem adirent, alioquin illo suæ dignitatis insigni carituri; quod & ab illis ad hanc usque diem observatum est. In his tenebris nihil mihi nunc apparet luculentius.

[115] Verum a Migetio non prius avelli me patior, quam illi amici sui Walberti Luxoviensis Abbatis, [Male negatur Migetius funeri S. Walberti adfuisse,] anno Christi DCLXV, exequias cohonestanti, comes atque assertor adstiterim. Id enim officii ab eo præstitum negat Carolus Le Cointe, tomo 3 suorum Annalium, pagina 574; quia hic (inquit, ex Abbate Luxoviensi factus est post Faronem fratrem Meldensis Episcopus: & Migetius Vesontionensis Episcopus, longe ante eumdem Walbertum ex hac vita discessit. Quibus in verbis lapsum agnosco triplicem. Primum quod Walbertus Faronis frater nuncupatur. Alterum quod fuisse dicitur post Faronem Meldensis Episcopus. Tertium quod Migetio superstes extitisse asseritur. Ab hoc ultimo ordior, ad duo priora postmodum reversurus.

[116] Adzo Abbas, qui se Luxovii a parentibus traditum, ibi primævi tirocinii juvenilia rudimenta percepisse testatur, [quod tamen in hujus Vita asseritur,] in libro de Vita & miraculis S. Waldeberti Luxoviensis Abbatis ita loquitur; Salva quoque auctoritate Francorum Regum & Procerum, qua usus admodum eo tempore ferebatur, Sancto Migetio Episcopo, magnarum virtutum viro, familiarius adhærebat: interposita utrisque conditione pacti, ut quis eorum primus Domino vocante rebus humanis excederet, alter superstes locum sibi sepulture competentius ordinasset. Quod & ita contigit. Nam cum per quadraginta annorum spatium gloriosus Confessor Domini Waldebertus, locum sibi delegatum, omni virtutis genere optime dispositum, augeret rebus & numero Deo servientium; multis miraculorum virtutibus adornatus migravit ad Dominum, sexto Nonas Majas, supernorum civium socius & consors effectus, ac januam perpetuæ jucunditatis introductus. In cujus obsequium funeris confluentibus undique fidelium turmis, in ecclesia Beati Martini, quæ est constructa ex latere monasterii a parte aquilonari, composita a S. Migetio Pontifice post aram crypta opere mirifico, Domino disponente, dignissima ibidem conditus est sepultura. Quid hoc testimonio sanctius? Nullus hic interpolator. Ipse auctor, non in erroris, multo minus in malæ fidei suspicionem veniet. Abbas erat, & pro seculi sui captu in paucis eruditus. Septingentis fere abhinc annis Luxovienses omnes tabulas excußit, monumenta omnia perlustravit, ut S. Waldeberti Vitam & miracula in scripta referret: opus hoc suum Luxoviensium Cœnobitarum sacræ concioni nuncupavit.

[117] Iam vero si fuit Waldebertus Episcopus Meldensis, quo tandem facto id Adzonem, sed & Luxovienses omnes latuit, qui in publicis suis officiis Walbertum semper Abbatem, nusquam Episcopum appellant? Meldenses etiam, [in qua altum de illius Meldensi Episcopatu silentium:] qui (ut notant secundi seculi Benedictini Auctores eruditi, ) Faroni Episcopo suo Hildevertum proxime succeßisse, in sacris suis Lectionibus publice affirmant? Certe & Luxoviensium & Meldensium intererat, Walderberto suo Episcopales infulas, si umquam illi obtigissent, minime invidere. Quare, in Vita S. Agili, ex Monacho Luxoviensi Resbacensis Abbatis, quæ S. Donato Sedem metropolitanam Vesontionensem adhuc obtinente conscripta est, agnoscere necesse est, vel ab auctore vel potius a librario hallucinationem, ubi sic legitur; Sicque ingrediens laudabilis Agilus ævum pueritiæ, committitur Eustasio probatæ religionis viro sacris litteris erudiendus, [perperam asserto in Vita S. Agili:] cum aliis nobilium virorum filiis, qui postea Ecclesiarum Præsules exstiterunt: Agnoaldo scilicet, & Walderberto, Agnerici patrui ejus filiis, qui monasterio quod soror illorum Fara in paterno solo, inter Albam & Mucram, in loco qui Eboriacus dicitur, ædificavit, construendi & docendi regulares magistri claruerunt: quorum alter Lugduno clavato, alter vero Meldensis urbis est ordinatus Episcopus. Nam eo loco, pro Waldeberto Faro est restituendus; uti ego ad ejus Vitæ marginem olim adnotavi, [sicut ibidē is perperam dicitur frater S. Faronis.] in Probationibus Historiæ Trenorciensis, : cum certum sit, Donato Episcopo Vesontionensi Faronem Meldensem non paucis annis fuisse superstitem. Si ergo Faroni in Episcopatu succeßisset Waldebertus, ut vult Cointius, certe dum S. Agili Vita scribebatur, nondum fuisset Episcopus.

[118] Quod reliquum est, senseram olim cum Lamberto Ardensi Presbytero, in Historia Comitum Ghisnensium; Ioanne Iperio, in Chronico Bertiniano; & aliis multis; Chagnoaldi, Faronis, & Faræ seu Burgundofaræ fuisse Walbertum natura fratrem (quod probaret ex Vita S. Agili locus quem protuli, nisi esset vitiatus) Sed revocavit Hadrianus Valesius, rerum Francicarum disertißimus scriptor, & eum secuti Benedictini Patres, secundi sui seculi citato loco: maxime vero Adzo Abbas in Vita S. Walberti, ubi pagi Meldensis vicum Nant, genuinum ejus solum non semel appellat: cum constet ex Iona in Eustasio, Hagnerici, adeoque ejus liberorum, Chagnoaldi, Faronis, & Faræ patriam fuisse Pipimisum, sive (ut habet codex Bertinianus pervetustus) Pipisicum in pago Briegio.

[119] XXVIII Ternatius decessorum suorum Archipræsulum Chronicon scripsit circa annum DCLXXV; quod utinam adhuc extaret! Ad hæc construxit ecclesiam in honore Sanctorum Marcellini & Petri Martyrum, in campo Martio. Ea hodie crevit in Abbatiam S. Vincentii, ordinis S. Benedicti, in vico qui Sancti Vincentii nuncupatur.

[120] XXIX Gervasius Ternatio fratri successor datus est circiter annum DCLXXX, & ipse commendatus a curæ pastoralis solicitudine, quod gregem suum ab Ecclesiæ unitate nullatenus deviare permiserit, aliasque sui muneris partes cumulate expleverit.

[121] XXX Claudius II, prius Iurensis Abbas quam Episcopus: septimo episcopatus anno abdicavit, ut suam eremum repeteret, haud procul anno DCXC. Auctoris, [Vitæ Claudianæ uti nunc habetur Chronologia] qui vulgatam ejus Vitam quadringentis fere abhinc annis conscripsit, opinio fuit, illum, cum esset annorum viginti, Canonicis Metropolitanæ Ecclesiæ Bisontinæ adlectum fuisse; quo in munere completis duodecim annis, creatum Archiepiscopum Vesontiensem anno Christi sexcentesimo vigesimo sexto: anno septimo sui Episcopatus, illo abdicato, ad Iurense S. Augendi monasterium convolasse. Ibi completis ab introitu quinque annis, mortuo Injurioso Abbati successorem electum, & Joannis Papæ IV auctoritate confirmatum. Expleto in monasterii regimine anno quinquagesimo quinto, tandem anno IV Childeberti Francorum Regis ad Superos evolasse.

[122] Ex his primo illud improbamus, quod S. Claudius ex anno DCXXVI ad septennium fuisse dicatur Archiepiscopus Bisontinus: quia certum habemus, [Chiffletio improbata,] per hoc ipsum tempus, imo ex anno DCXXV, usque in annum DCLXI, per sex & triginta annos Bisontinam Sedem a S. Donato fuisse occupatam, uti a nobis evidenter probatum est. Fuit autem in hac serie S. Claudius, quartus a Donato. Fuit porro tertius a Migetio, quem constat anno Christi DCLXV, S. Walberti Luxoviensium tertii Abbatis exequiis præfuisse. Ad hæc antiqui horum Archipræsulum Catalogi, inter Migetium & Claudium duos alios, nempe Ternatium & Gervasium collocant. Suus ergo ut cuique servetur locus, statuendus est hujus Chronologiæ velut cardo, annus Christi DCXL, quo S. Claudius a Joanne Papa IV Abbas Iurensis confirmatus est: ejusque annorum ratio sic deducenda, iis omnibus retentis ex vulgata ejus Vita, quæ vitæ Chronologiæ aliunde non adversantur.

[123] Natus est anno Christi DCIII. Factus est Canonicus in Metropolitana Ecclesia Bisontina anno DCXXIII, ætatis suæ vigesimo. Post annos, duodecim, cum esset annorum XXXII, Christi anno DCXXXV, [aliaque ab eo substituta:] factus est ad S. Eugendum Monachus sub Injurioso Abbate. Post quinquennium, anno ætatis XXXVII, Christi DCXL, defuncto Injurioso successor eligitur a Fratribus, & a Joanne Papa IV, in eo munere confirmatur. Regiminis in monasterio continuos quinque & quinquaginta annos ei tribuunt Iurenses omnes tabulæ, sed horum interpolationem non explicant: unde & lapsus est ejus Vitæ auctor in ejus obitu quem in annum quartum Childeberti male retulit: nam Chronicon quod superest optimum, desinens in anno MCXLIX, sic habet; Et quarto Childeberti Abbas tantum. Quid sonat illud, Abbas tantum? nisi quod illo anno quarto Childeberti, S. Claudius post septennium, abdicato Archiepiscopatu, restitit dumtaxat Abbas?

[124] [sic ut Abbas esse cœperit S. Claudius an. 640,] Sed hic annus quartus Childeberti cui anno Christi respondeat videndum est. Fuere enim Childeberto huic duo regni exordia; primum a prælio Textriciensi, quod commissum est anno DCXCI, cum profligatus est a Pippino Heristello Theodoricus, ejusque subregulus Bertharius, ex Annalibus Metensibus, aliisque Chronicis: & ille victoria modeste usus, non modo Theodoricum regio titulo atque honore non privavit, sed etiam duos ejus filios, Clodoveum & Childebertum Reges esse jußit. Verum haud diu stetit regiæ domus pax ista; sic enim Aigradus Monachus in Vita S. Ansberti, qui paulo ante Audoëno successerat in Episcopatu Rotomagensi; Decedente de ordine principatus Waratone illustri, & ejus filio ac supplantatore nefando Gislemano, Pippinus Præfectoriam administrationem Domino largiente adeptus est. Quo tempore accusatus apud ipsum Principem præfatus Pontifex sanctus, jussu ejusdem, exilio deportatur in Altummontem monasterium, quod est situm in territorio Agnauno super Sambræ fluvium. Aperte hic designatur annus Textricensis prælii, qui fuit Christi DCXCI: quo ex tempore cum suspectus fuerit Ansbertus de agitatis contra novum Principem Pippinum consiliis (non utique cum Clodoveo & Childeberto ejus filiis juvenculis) cadit suspicio in Theodoricum, cui tunc præter Regis titulum nihil superesset. Hinc opinari licet, ex illo anno DCXCI, exulante Ansberto, quando nominatur in diplomate Dionysianis Monachis tunc concesso, post Donatum, sic exauctoratum fuiße præfatum Theodoricum, ut Regis titulus in ejus tantum filiis staret, saltem quoad Acta publica, quæ potius ejus filiorum quam ipsius illorum parentis regni annis a cancellariis notarentur.

[125] [& obierit an. 703:] Sic igitur describendam censeo S. Claudii omnem ætatem. Ex anno Christi DCXL, solidos quinque & quinquaginta annos Abbas fuit: nec obiit, nisi expleto quinquagesimo quinto anno sui regiminis a tempore quo fuit Abbas, ut habet liber de Viris illustribus Condatescensis Monasterii. Sed hanc regiminis Monasterii periodum interpolavit septennio gestum Archiepiscopi munus, adeoque obierit anno DCCC: quod non viderunt rerum Iurensium recentiores scriptores. Restat autem difficultas de tempore hujus interpolationis, qua sola nos expedire potest Præsulum observatio, qui Bisontinæ Ecclesiæ inter Donatum & Claudium præfuerunt, & temporis per quod præfuerunt. Nam post Donatum, cujus ultimus Chronicus character annum æræ christianæ DCLVIII spectat Bizontinus Archiepiscopus fuit Migetius: quem certum est anno DCLXV præfuiße funebribus exequiis S. Walberti; diu autem rexisse Ecclesiam, persuadet rerum jam descriptarum multitudo. Huic Ternatius, Gervasiusque successerunt, ac denique noster S. Claudius, a priore, judicio meo distinctus, cujus universam Chronologiam sic tandem concludo. Anno IV Childeberti Regis, Theoderici filii, ex prælii Textriciensis anno DCXCI deducto (hic fuit Christi annus DCXCV) fuit Claudius Abbas tantum; [regiminis Abbatialis per annos 7 Episcopatus interpolati anno 55.] hoc est, abdicato Archiepiscopatu ad Abbatis conditionem redactus. Ordinatus ergo fuerat in Archiepiscopum anno DCXXXVIII, cum Abbas ex anno DCXL præfuisset per annos quadraginta octo. Redux in monasterii administrationem, ut annum in ea quintum & quinquagesimum compleret, sequentem etiam libavit, translatus ad Cælites anno ætatis centesimo, æræ Christi vulgaris seu Dionysianæ septingentesimo tertio, dignus omnium seculorum gloria immarceßibili.

[126] Nunc ad alia progrediamur: nec nos moretur Cointius, qui tomo 4 suorum Annalium, [Cointii Chronologia alia.] anno Christi DCLXXXVI, num. 27, & anno DCXCVIII num. 1, S. Claudium natum ait anno Christi DCXLII; Bisontinis Canonicis adlectum anno DCLXII; creatum Archiepiscopum duodecimo post anno, ætatis XXXII Christi DCLXXIV: factum Monachum in monte Iura post annos septem, Christi anno DCLXXXI: electum Abbatem post quinquennium, anno DCLXXXVI convenisse Clodoveum Regem, ejus nominis non secundum sed tertium: obiisse post annos XII a suscepto Iurensis monasterii regimine, anno Christi DCXCVIII, ætatis suæ dumtaxat LVI. Hæc enim chronologia, cum omnia antiquitatis fundamenta convellat, sic seipsam evertit, ut refutatione alia non indigeat.

[127] XXXI Felix, moribus infelicißimus, quem Gilbertus Cognatus perperam confudit cum Felice orientalium Anglorum Apostolo, de quo Beda Hist. lib. 2 cap. 15, & lib. 3 cap. 20. Consule Vesontionem & Sammarthanos.

[128] XXXII Tetradius II, inter bonæ notæ Præsules locum non meruit.

[129] XXXIII Abbo, Luxovii ad regularem vitam institutus, restituendæ Cleri sui disciplinæ plane collapsæ, cum Adono Priore Luxoviensi operam dedit.

[130] XXXIV Wandelbertus.

XXXXV Euroldus ad annos XII.

[131] XXXVI Aruleus.

XXXVII Erveus.

[132] XXXVIII Gedeon, cum Ritberto S. Augendi Abbate, de S. Lupicini Cella disceptans, [Jurensis ditionis termini a Karolo M. definiti anno 790] Karolo Magno Regi occasionem præbuit, eos ditionis Iurensis terminos sanciendi, qui hodieque asseruntur. Datum est Remis hoc diploma, XI Kal. Octobris, anno regni XXII. Annus XXII Karoli Magni in Burgundia regnantis post fratris Karlomanni obitum, mense Octobri censebatur DCCXCII: quo anno Christi opinabar olim datas esse has tabulas. Verum quæstione ad incudem revocata, censui non posse hunc annum XXII, intelligi de regno ejus Burgundico, sed de Francico, a Pippini patris obitu derivato, esse accipiendum; & incurrere in annum DCCXC, uti in Chronico Abbatum Iurensium a nobis demonstratum est in Ricberto XVI Abbate. Quo errore in Bibliotheca Cluniacensi Berno Abbas consecratus scribatur a Gedeone, Odo autem a Bernuino, vide in Vesontione.

[133] XXXIX Bernvinus cognomento Bonus: qui & Adam dictus videtur in diplomate Lotharii Regis, de quo mox in Arduico. Interfuit anno DCCCCXXI Concilio Niumagensi Batavorum, in quo obtinuit a Ludovico Pio Constitutionem Cæsaream de servis ecclesiarum provinciæ suæ libertate donandis, quam nos anno MDLXXIX, quatuor opusculis a nobis editis, appendicis loco adjunximus. Præerat etiam annis DCCCXXII, XXIII, XXVIII, XXIX. Obiit pridie Idus Augusti: sepultus est ad S. Vitum, tribus ab urbe horariis leucis.

[134] XL Amalwinus, apud Flodoardum lib. 2 Hist. cap. 20 subscribit edicto Lotharii Imp. VIII Kal. Iulii, anno DCCCXL, Indictione III.

[135] [Castrum Abbatissa Arduico donatum.] XLI Arduicus interfuit Concilio Tullensi apud Saponarias anno DCCCLIX, & alteri Tullensi apud Tusiacum anno DCCCLX. Decennio post accepit a Lothario Rege Iuniore, Romam proficiscente, anno regni ejus XIV Indictione III (annus erat Christi DCCCLXX) XI Kal. Februarii, Abbatissam, Carnonis castrum in pago Scodingorum, una cum cellula vocabulo Balma, in eodem pago sita, ad compensandas villas Cavennacum, Campanias, & Tolisiacum, quæ quondam possessæ fuerant ab Episcopis prædecessoribus suis, Gedeone scilicet & Adam; tunc autem ab Attone Comite Lotharii Regis consanguineo obtinebantur. Ex vetusta quadam Canonum & Decretorum collectione nacti sumus Nicolai Papæ ad Arduicum officiosißimam epistolam, [Nicolai Papæ ad eum epistola.] cujus est initium: Nicolaus Episcopus, servus servorum Dei, Reverendissimo & Sanctissimo confratri nostro Arduico, Vesontionensi Archiepiscopo. Inter cetera virtutum tuarum insignia, quæ plurimis sunt gratiarum actionibus cumulanda, summam obedientiam tenere conspicimus cum humilitate fastigium. Et cum tantam in te circa nos animi admirati cernamus alacritatem, mentem tuam Apostolorum spiritu tactam nullo modo dubitamus. Integram dedimus in Probationibus, quia nondum (quod sciam) in publicum prodiit. Cum autem notam temporis nullam adscriptam habeat; suspicamur tamen datam anno Christi DCCCLX, quo celebratum est Tullense II Concilium apud Tusiacum: [Quomodo præsederit Conc. Tullense 2?] in cujus præfatione, e duodecim provinciis prima appellatur Vesontionensis, & e duodecim Archiepiscopis primus subscribit Arduicus Vesontionensis; non quod inter ceteros primatum obtineret, sed (ut opinor) quod ei Concilio Legati Apostolici titulo præesset, alioqui προεδρίας, jus nullum in eos habiturus: ut vel ex eo manifestum est, quod in Concilio priore Tullensi, proximo ante anno DCCCLIX apud Saponarias, ex duodecim item provinciis convocato, subscripsit Arduicus Synodicis duabus epistolis, uni quidem quinto, alteri septimo loco inter Metropolitanos.

[36] XLII Theodericus subscripsit Synodo Pontigonensi anno DCCCLXXVI, Tricaßinæ II anno DCCCLXXVIII, Mantalensi anno DCCCLXXIX. De illo, vel ad illum sunt plures Ioannis Papæ octavi epistolæ. Adhuc præerat anno DCCCXCIV, die Dominico III Nonas Februarii, anno V regnante domno Rodulfo Rege, ex tabulis autographis Pharulfi Presbyteri, quibus Ecclesiam S. Mauricii in villa Coldrivico Portensis pagi sitam, quam tribus ante mensibus a Rodulfo Iurensi Rege acceperat, tradit Ecclesiæ Bisonticensi S. Ioannis Euangelistæ.

[137] XXIII Berengarius, decessoris nepos, factione Aymini excæcatus, Vicarium habuit Stephanum, Episcopum Bellicensem, qui ejus jussu corpus S. Maimbodi Martyris e villa Domnipetra transtulit ad Montembeligardis. Præfuit annis XIII.

[138] XLIV Ayminus pseudoepiscopus, subscriptus tamen Eiminus Concilio Cabilonensi anno DCCCCXV, Indictione III.

[139] XLV Gonterius vocatus Episcopus. Aymino vel Gonterio pseudoepiscopis Bisontinam Ecclesiam turbantibus, videtur S. Maiolus vocatus fuisse ad archiepiscopatum Bisontinum circa annum Christi DCCCCXXV, ut refertur in ejus Vita Syro & Aldebaldo auctoribus, & in Bibliotheca Cluniacensi, pag. 1768; cum esset Majolus in Matisconensi Ecclesia Archidiaconus, & nondum Cluniaci Monachus. Sed illo id honoris atque oneris refugiente, subiit illud

[140] XLVI Girfredus: qui anno DCCCCXXXII consecravit Beroldum Episcopum Lausannensem: præfuit per annos Conradi Burgundionum Regis, VIII, XII & XIV, Christi DCCCCXLVII, LI & LIII. Interfuit Concilio Tornusiano seu Trenorciano ad Ararim: quod nos non anno DCCCCXLIV (ut olim vulgo creditum est) sed potius DCCCCXLVIII vel DCCCCXLIX habitum fuisse ostendimus in Historia nostra Trenorciana.

[141] XLVII Guido, quem male nonnulli confuderunt cum Guidone Viennensi Archiepiscopo, qui ex anno MCXIX fuit Papa Calixtus II.

[142] XLVIII Guichardus, ex Abbate Vallis S. Georgii in Germania. Wion lib. 2 c. 19 ex Munstero & Belforestio.

[143] XLIX Leutaldus, qui & Leotoldus, Alcherium illustrem Clericum recepit in Canonicum S. Stephani; qui deinde anno DCCCCXCIII villam Lovetingem Comitatus Amoensis contulit ad mensam fratrum. Sequenti anno DCCCCXCIV die Pentecostes, S. Odilonem Abbatem Cluniacensem consecravit. Wilenco viro illustri præstariam fecit de nonnullis rebus S. Stephani & S. Mariæ Vesontionensis. Theodradæ illustri matronæ dono Chisciacum Ecclesiæ suæ adjecit. [Leutaldi Archiep, illustria acta:] Duas item Ecclesias S. Mauritio dicatas in Comitatu Amauvensi; alteram in villa Gradiaco, alteram in rure Pontiliaco, quæ hodieque Patroni nomen retinent: prior in Gradiaco villa, a Gray la ville, quadrantis horæ itinere a Castro Gradiaco: eratque mater Ecclesia Gradiaci castri, quod exinde cum in urbem evaserit, nunc propriam habet parochialem Ecclesiam, Beatæ Mariæ Dominæ nostræ titulo insignem.

[144] [ejus cum Comite Leutaldo confusio.] At Pontiliacus vulgo Pontalie, duas habet Ecclesias; alteram S. Mauritii, ad sinistram Araris ripam, in Sequanis; alteram S. Ioannis, ad dextram ejusdem fluminis ripam, in Lingonibus. Nescio autem an scite, certaque ex causa, an vulgi corruptela, quod castrum prisco ævo Pontiliacus ferebatur, recentioribus seculis Pons scissus nuncupatum sit, quasi ex Francorum lingua Pont-taille: cujus tituli fuit apud Burgundiones perillustris familia, ex Campaniæ Comitibus per Odonem Campaniensem extorre propagata; quæ masculorum defectu, nostro seculo ad feminas devoluta, nunc in affinium familiarum appellationes transiit. Verum hæ tabulæ Leutaldi, sunt Comitis nobilißimi, qui pro remedio animæ Senioris sui Hugonis incliti Marchicomitis, duas quas diximus Ecclesias S. Stephano Vesontionensi contulit, anno Christi DCCCCLI, Conradi Regis XII, Indictione nona: fontesque aperuit unde & Sequanicæ Burgundiæ exortus Comitatus, & hereditariorum ejus Comitum Series derivata est; imo & Dominorum Salinensium & Comitum Matisconensium, ac Viennensium, & nonnullorum etiam Cabilonensium: quod nunc admonuisse sufficiat, tanti negotii tractatione in propriam Dissertationem reservata: quamquam Dominorum Salinensium hic præmisimus perbrevem Catalogum, Illustrationum Claudianarum capite 2, disputantes, An ad Dominos Salinenses, qui septem fere postremis seculis ei toparchiæ præfuerunt S. Claudii genus propagatum sit.

§ IV. Seculi XI Episcopi: ubi multa de triplici Hugone, & de Gaufredo Lugdunensi.

[145] L Hector acquisivit S. Stephano Capellam S. Iustini de Camburniaco, ex Papæ Leonis IX & Henrici II Imp. rescriptis, anno MXLIX datis. Obiit VI Kal. Novembris, qua die appellatur in Necrologio Luxoviensi, Hector Crisopolitanus Archiepiscopus, Luxovii ubique adjutor bonus.

[146] LI Bertaldus pseudoepiscopus; intrusus, sed non receptus.

[147] LII Walterius Hugonem futurum successorem suum, [S. Agapiti M. miraculum.] sacri Baptismatis unda renovatum suscepit, ac tenuit, ut ipsemet Hugo refert in quodam diplomate. Adhæc a S. Agapito Martyre, cujus caput in S. Stephani basilica defossum latebat, ex morbo difficili persanatus est: indeque S. Stephani ædem vetustate nutantem, restituere & ampliare cœpit: sed e vivis excedens anno MXXX, IV Nonas Octobris, ejus ædificii perfectionem successori transmisit.

[148] LIII Hugo, cognomento Salinarius, seu Salinensis, patre natus Humberto Domino Salinensi & Hermenburga, [53 Hugonis genus illustre:] filia Lamberti (ut ait Rodulfus Rex Burgundiæ, dato diplomate ad annum Christi MXXVIII regni XXXIII) nobiliori semine exorta, bonæque famæ præconiis collaudata; primum Canonicus Bisontinus fuit, & Rodulfi Burgundionum Regis Capellanus: deinde S. Pauli Bisonticensis Abbas commendatarius post Albericum: postremo Archiepiscopus Vesontionensis ordinatus septimo Novembris, die Dominica, anno MXXXI, præfuit annis XL, usque ad annum MLXXI, quo vivere desiit VI Kal. Augusti. In veteri codice S. Stephani, de ejus consecratione sic lego; VII Idus Novembris, Ordinatio Hugonis Archipræsulis. Pallium deinde accepit a Benedicto Papa IX, die mensis Aprilis XV, [non fuit is consecratur a Leone PP. IX:] Indictione V, anno Christi MXXXVII, pontificatus Benedicti V, Chuonradi Imp. XI. Quod ergo Symphorianus Champerius in Catalogo Episcoporum Tullensium, in Brunone XXXV (qui fuit Leo Papa IX) & alii nonnulli referunt, Hugonem ab eodem Leone Papa IX fuisse in Ecclesia Tullensi consecratum, constare neutiquam potest, nisi de illo tantum Episcopo Tullensi, & nondum Papa intelligas. Creatus est enim Bruno Tullensium Episcopus anno MXXVI, quinquennio ante Hugonis I ordinationem: cœpit autem esse Leo Papa IX ex anno MXLIX, cum esset Hugo jam ab annis octodecim Archiepiscopus.

[149] Ex veteri membrana, conscripta tempore Hugonis tertii; [sed hic ejus tempore consecravit altare S. Stephani:] Anno secundo Papæ Leonis Noni, consecratum est Bisuntii altare B. Stephani, nonodecimo scilicet anno Hugonis primi. Hæc consecratio facta est V Nonas Octobris, anno Christi ML; non autem anno MXXVIII, ut habet Vesontio ex quadam tabula Ioannis Banneleti Notarii Apostolici: cujus hallucinatio etiam Ferdinandi Ughelli Italiam sacram afflavit, ut monuimus apud Sammarthanos; accuratius autem in Probationibus Historiæ Trenorciensis, pag. 358. Ex eadem antiqua membrana sedit Hugo I annis XL. Qui ergo, ut jam dixi, consecratus fuerat anno MXXXI, die septima Novembris, is quadragesimo post anno, nempe MLXXI, VI Kalendas Augusti ad vitæ bene transactæ præmia evolavit.

[150] Fuit Hugo non minus rebus multis præclare gestis quam nobili genere illustris: quamquam non fuit de stirpe Comitū Burgundie, nec habuit fratrem Remundum nomine, in Hispania Comitem, ut ait Albericus in Chronico ad annum MXXXII, [ipse vero obiit anno 1071,] qui quoad majorem partem fuit Hugonis primus. Quamvis enim veterum Dominorum Salinensium familia, ab antiquis Burgundiæ Comitibus derivata sit, & ad eam, per Mauram seu Moretam, Walcherii eo nomine tertii Salinensis Domini filiam heredem, Girardo ex Comitibus Burgundiæ desponsatam redierit; ipsa tamen Hugonis I Archiepiscopi ævo a familia Comitum diversa fuit. Bertoldus Constantiensis, in Appendice ad Hermanni Chronicon, Hugonis I obitum toto quinquennio antevertit; ait enim ad annum MLXVI; Hugo Bizantiensis Archiepiscopus obiit, cui ejusdem Ecclesiæ Canonicus a Fratribus electus, a Rege substituitur. Offendiculo, ni fallor, ei fuerunt apographæ tabulæ ad S. Pauli; quæ ut emendandæ sint, vide in Hugone secundo, primi proximo successore.

[151] [benefactor ecclesiæ S. Benigni Divion.] In Chronico Benigniano, cujus Auctor patria Salinensis, tempore Hugonis hujus sui concivis vivebat, cap. 98, Hugo inquit, Chrysopolitanæ Sedis Archiepiscopus, ipsius (nempe Halinardi Abbatis) valde familiaris amicus, dedit ecclesiam sitam in burgo, Salinis dicto, quam sui genitores a fundamentis extruxerant: & est sacrata in honore Sanctorum Symphoriani & Agathæ Martyrum, Sanctusque Anatolius Confessor inibi quiescit. Cujus loci donationem posuit super altare Sancti Benigni, die natalis ipsius Martyris ibidem Missas celebraturus: atque coram omni populo qui convenerat, obligavit excommunicationis vinculo qui illum locum subtraheret a dominio Abbatis & Monachorum Divionensium. Hæc donatio facta est anno ab Incarnatione Domini millesimo trigesimo septimo, Indictione quinta; Episcopatus sui anno sexto. Si annus sextus Episcopatus Hugonis, in natali S. Benigni, Kalendis Novembris, fuit Christi MXXXVII, certe primus ejusdem annus, Kalendis Novembris fuit MXXXII. Recte; nam I Novembris anni MXXXII adhuc censebatur primus annus Hugonis, anno MXXXI die septima Novembris consecrati. Hic adscripta Indictio quinta, a Christi Natali ducebatur, anni Christi perpetua Comes: de quo genere Indictionum alio loco monuimus. De aliis Hugonis hujus rebus gestis multa leges parte 2 Vesontionis: quibus lucem affundent tabulæ a nobis prolatæ in hujus operis Probationibus: quo genere testimoniorum nullum in historia vel sanctius, vel certius.

[152] De Episcopis, deque Abbatibus, vel Abbatißis ejus tempore ordinatis hæc obtulit vetustus codex, quæ obiter perlegisse juverit.
Promittunt subjectionem, & obedientiam Vesontionensi Ecclesiæ, in præsentia Domni Archiepiscopi Hugonis.
Lucia, nunc Faverniacensis ordinanda Abbatissa, secundum præceptum S. Benedicti. [Prælati sub illo ordinati.]

Durandus, ordinandus Abbas Lutrensis.
Berlaida, Castri Carnionis ordinanda Abbatissa, secundum præceptum S. Benedicti.
Helizabet, Palmensis ordinanda Abbatissa.
Theodericus, Basiliensis ordinandus Episcopus.
Alduidis Castri Carnionis ordinanda Abbatissa, secundum præceptum S. Benedicti.
Gaucerannus, Belicensis ordinandus Episcopus.
Beringarius, Basiliensis ordinandus Episcopus, MLVII Indict. X.
Burcardus, Lausannensis ordinandus Episcopus.
Eufemia, Faverniacensis ordinanda Abbatissa, secundum præceptum S. Benedicti.
Halaida, Castri Carnionis ordinanda Abbatissa, secundum præceptum S. Benedicti.
Heinricus, Lausonensis ordinandus Episcopus.

[153] Ab Hugone I, non prius discedo quam suum ei locum restituerim in Synodo Æduensi, [Interfuit Synodo Æduensi] cujus meminit Hugo monachus in Vita S. Hugonis Abbatis Cluniacensis, his ipsis verbis; Mirandis plus miranda subjungo, quæ referentibus viris authenticis probata cognosco. Hæc sane referunt Gaufredus de Monte Sancti Vincentii, & Rainaldus Æduensis, qui adhuc præsentes sunt. Dux Burgundiæ Rotbertus Haganonem Æduorum Episcopum nimia infestatione gravabat, variisque prædonum incursibus passim Burgundia laborabat. Ea propter Episcopi, Gaufredus Lugdunensis, Hugo Bisontinensis, Accardus, Cabilonensis, & Drogo Matiscensis Æduam convenerunt, magnique patrem consilii prædictum Hugonem Cluniacensem Abbatem venire rogaverunt. Aderat illustrium multitudo copiosa virorum, populus confluebat infinitus, pro pace supplicans indefessis clamoribus. Adveniens ipse Dux, imo tyrannus, Æduam intravit; sed fastu maligno interesse conventui recusavit. At Pater Hugo, fervore caritatis concitus, tyrannum adiit: quem vehementer increpans, cunctis mirantibus tamquam ovem mitissimam secum adduxit. [quando S. Hugo Cluniac. dæmonem e conventu exire compulit.] Episcopis autem supplicantibus ut Pater Hugo pro pace agenda loqueretur, turbis undique conticentibus, & ex ejus ore pendentibus, sic ait; Qui pacem quærunt, qui Deum diligunt, nos audiant, nobiscum agant. Qui vero filius pacis non est, qui non ex Deo sed adversarius est, huic ex parte Omnipotentis præcipio, ut a nobis exeat, & operi divino non noceat. Vix dicta compleverat, cum ecce quidam statura procerus, facie truculentus, multis cum sequentibus egressus disparuit. Non fuit in tanta multitudine hominum, qui aliquem nosset egredientium. Mirabantur singuli, stupebant universi. Quærentibus invicem super his, non erat aliud respondere, nisi interdicente Sancto dæmones visibiliter exiisse, egressosque de turbis simul evanuisse. His ita depulsis; tantam mox prædicatio Sancti efficaciam habuit, ut eo jubente Dux ipse sui mortem filii, interfectoribus condonaret, & Ecclesia pacem reciperet. O beatum virum, cujus præsentiam Sathanas ferre non poteterat, cujus imperium invitus agebat! Res equidem mira, sed altiori miraculo cumulata. Quamdiu enim in conventu illo vir sanctus sancta perdocuit, sicut columba candida super caput ejus præsens apparuit. Quibus id videre datum est, Deum glorifica verunt; non enim omnes hanc videre gloriam meruerunt. Stephanus Archipresbyter de Parricejo, sub omni assertione, itidem se, licet indignum, testabatur vidisse.

[154] [anno, non 1072, vel 1055,] Hanc Synodum plerique aßignarunt anno Christi 1072; unde & Hugonem Archiepiscopum Bisontinum qui ei interfuit, secundum ejus nominis putarunt; qui fuit primus, ut mox ostendam. Labbeus in Synopsi Conciliorum anno MLV adscripsit. Ego veram illius epocham deprehendisse me arbitror, ex eo quod ait Hugo monachus, in ea Synodo factum esse hortatu S. Hugonis Abbatis, ut Dux Rotbertus sui mortem filii interfectoribus condonaret, & Ecclesia pacem reciperet. Fuit hic Rotberti filius Hugo, de quo sic Chronicon Autisiodorense, quod extat apud Labbeum Tomo 1 Bibl. novæ, pag. 293 ad annum MLVII. Hugo filius Rotberti Ducis, incendio subdidit villam Sancti Bricii: & perierunt intra ecclesiam viri & mulieres cum infantibus, numero CX. Et eodem anno ipse interfectus est. Addit Chronicon sequenti anno MLVIII, Clandestina irruptione captum est castrum S. Germani a militibus Rotberti Ducis, & Tebaldi Comitis: qui ingressi, nutu divino territi, quantocius exierunt: & hoc intra venerabiles Quadragesimæ dies. Huic optime notæ Chronico adversantur tabulæ inaugurationis Philippi I Regis, in quibus ei solennitati die Pentecostes anno MLIX, interfuisse legitur Hugo filius & Legatus Ducis Burgundiæ: non ergo ille biennio ante occisus fuerat. Verum hic Duchesnius & Sammarthani Chronico Autisiodorensi fidem suam non immerito servari volunt, & notari antiquarium, qui pro singulari littera H. Henricum Rotberti Ducis filium adhuc superstitem designante, Hugonem acceperit, & ad longum scripserit, historicæ veritatis haud levi detrimento.

[155] Ulturus igitur Dux Rotbertus filii necem, cujus certos auctores non noverat, quacumque eum ferebat suspicio Burgundiam populabundus pervagabatur. Sensit Agano Æduensis Episcopus suas & suorum clades: [sed 1058.] vocavit ad Synodum comprovinciales suos, Gaufredum Lugdunensem Metropolitanum, Accardum Cabilonensem & Drogonem Matiscensem Episcopos; Hugonem quoque Lugdunensem Archiepiscopum, magni nominis virum. Sed præcipuum hujus Concilii robur penes Hugonem Cluniacensem Abbatem fuit, cujus sororem Dux Rotbertus matrimonio sibi copulaverat: ejus enim comitate & odore sanctitatis sic ille delinitus est placatusque, ut cæsi filii injuriam remitteret, pacemque redderet Burgundiæ. Hujus Synodi tempus fuit (ut probabilißime) autumnus anni MLVIII, ultra quem plus duodecim annis Hugo I Bisontinam Sedem obtinuit.

[156] De Gaufredo Lugdunensi Archiepiscopo restat difficultas, [Gaufridus Lugd. idem qui & Humbertus:] ex eo quod nullis in Catalogis antiquis censetur. Verum (ut ego quidem existimo) censetur in omnibus, sed sub nomine Humberti. Nam ex brevi Chronico S. Benigni ad Cyclos paschales, Halinardo Lugdunensi Archiepiscopo, anno Christi MLII Romæ vita functo, succeßit in Archiepiscopatu Humbertus, & in Abbatia Benigniana Ioannes, Fiscannensis tum Abbas. Ad eumdem porro Humbertum Lugdunensem Archiepiscopum datæ sunt a Gregorio Papæ VII Epistolæ 36 & 76 libri I, & libri II Epistola 15, annis Christi MLXXIII, LXXIV & LXXV. Quare, qui medio tempore Æduensi illi Synodo interfuit Lugdunensis Archiepiscopus, idem Humbertus fuit: qui tamen ibi Gaufredus nuncupatur; uti & apud Nicolaum Arragonium in antiquis Romanorum Pontificum gestis: & apud Hildebertum, in Vita S. Hugonis Abbatis Cluniacensis, sub finem: qui sanctus Abbas, [dicendus Humbertus Gaufridus;] ut & moriens ostenderet quam vigil & sollicitus fuerit circa commissarum sibi vigilias ovium, quibus potuit sermonibus Anniversarium Archiepiscopi Gaufridi & Guidonis Abbatis adesse nuntiavit: significans oportere defunctis Fratribus debita solvi beneficia. Obiit S. Hugo III Kal. Maji; Humberti porro Lugdunensis Archiepiscopi dies obitus adscriptus est in Necrologio S. Stephani Lugdunensis III Idus Maji. Nihil ergo dubii remanet quin binomius fuerit idem Archipræsul, Gaufridus ex familia, Humbertus ex Baptismo: cujus Sedis annos continuos habemus tres minimum supra viginti, ab anno scilicet MLII ad MLXXV.

[157] Sed de illo rursum alia nascitur difficultas, ex Chronico Hugonis Flaviniacensis, [male confusus cum Roberto successore Simoniaco,] qui Synodum relegens anno MLXXVII Augustoduni celebratam; Quinta autem die, inquit, quia Lugdunensis Sedes, Humberto Simoniaco expulso, & in locis Jurensibus Monacho facto, vacabat Antistite, a latere Domni Lingonensis electus est Gebuinus Archidiaconus, vir morū probitate venustus, ut præficeretur Lugdunensi Ecclesiæ. Atqui in Humberto, de quo diximus, nullum apparet vestigium simoniacæ labis, sed potius multæ res præclare gestæ per annos Sedis XXIII. Quo igitur facto ab Hugone Diensi, Apostolicæ Sedis Legato simoniæ convictus, episcopatu dejectus sit? Vidimus in codice Ms. S. Stephani Lugdunensis, inter Martyrologium & Necrologium, Catalogum Pontificum Ecclesiæ Lugdunensis, a quingentis circiter annis descriptum, in quo inter Humbertum Halinardi successorem, & Gibuinum inseritur quidam Robertus. Hunc esse opinamur illum ipsummet Gibuini decessorem simoniæ reum factum, [post depositionem Monacho Iurensi,] & in Iurensi S. Eugendi monasterio vestem indutum monasticam, pro quo apud Hugonem Flaviniacensem, sive auctoris lapsu, sive librarii oscitantia, irrepserit Humbertus.

[158] Addo videri & de hoc ipso Roberto locutum Chronicon Bezuense, ubi meminit Simonis regii juvenis, Rodulfi Comitis filii, qui Iurense S. Eugendi cœnobium expetiit anno Christi MLXXVII, ut in alio opere, speciali tractatu pluribus demonstrabimus. Præmiserat ante se (inquit Bezuensis) duos illustrissimos viros, [& quidem laudatissimo.] Dominum Rodulfum, & Dominum Franconem: secum vero duxit Dominum Robertum, Dominum Arnulfum, & Dominum Warnerium. Hi omnes & secundum genus seculi clarissimi, & secundum Dominum nobilissimi, postea se holocaustum Domino obtulerunt. Vides convenire hic omnia; nomen, tempus, monachismum ad S. Eugendum; sed & generis claritatem: quis enim dubitet quin Robertus ille, in Lugdunensem cathedram simoniace provectus, nobili familia ortus fuerit, cum per ea tempora vix nisi Principum ac Procerum filiis dignitates ejusmodi obvenirent? Quo etiam magis illi suspecti erant simoniæ quod favore potius cognatorum, atque opibus, quam merito suo ad ea fastigia pervenire vulgo existimarentur. His præmißis, Albericum nihil moror, qui contra antiquiorum omnium fidem, Philippum quemdam in archiepiscopatu Lugdunensi, Halinardo proximum successorem scripsit, ut referunt Sammarthani Galliæ suæ Christianæ tomo I.

[159] [Hugo 2 ante Episcopatum Notarius] LIV Hugo II de Montefalconis: hoc enim illi cognomen tribuit Calixtus Papa II, in Bulla qua Bisontinæ Ecclesiæ S. Ioannis Euangelistæ, bona sua & privilegia confirmat XV Kal. Martii, Indictione XIII, anno Dominicæ Incarnationis MCXX, Pontificatus secundo. Hunc Notarium fuisse ante Episcopatum, ostendunt in Chronico Bezuensi litteræ Pontii, Domini Bellijocensis, datæ anno MLXXXIII, Hugone, ex Notario archiepiscopatum Bisunticensis Ecclesiæ gubernante. Sedit per annos XV secundum veterem membranam, conscriptam tempore successoris ejus Hugonis tertii; [& in sine Monachus fuit, fundato S. Vincentii Mon.] nempe ex anno MLXXI in MLXXXVI, quo e vivis abiit IV Kalendas Octobris; sic enim de illo S. Pauli Necrologium, Quarto Kal. Octobris obiit Hugo, Archiepiscopus & Monachus. Quia vero Benedictinis monasterium ad S. Vincentii basilicam extruxit, in qua & sepultus est, conjectura est illum in ultimo morbo (ut olim solebant Procerum multi) monastico S. Benedicti habitu indutum, & in eo sepultum fuisse, ut Monachus censeri posset: vix enim ante Episcopatum Monachus esse potuit, qui ex Notario seu Cancellario publico creatus est Archiepiscopus.

[160] Adhuc Electus, & nondum constitutus Archiepiscopus, anno Christi MLXXII Dionysiano, sub finem (ut videtur) Iulii mensis, vel per initia Augusti, Spiræ convenit Henricum IV Germaniæ Regem, ubi Agnetis ejus matris interventu privilegium obtinuit, pro S. Pauli Ecclesia Bisontina: cujus temporum characteres in veteri apographo vitiati sic leguntur; Anno Incarnationis MLXVII, [Privilegiū a necdum ordinato obtentum non anno 1067,] Indictione IV, ordinationis Henrici XIV, regni XX. Atqui certum est ex Lamberto Schafnaburgensi, accurato sane scriptore, quod anno Dionysiano MLXXII (scripseram olim ad Sammarthanos, MLXXI) Henricus Rex in Natalem Sancti Jacobi, Wormatiæ occurrit matri suæ Agneti Imperatrici, de transalpinis partibus redeunti, ubi sex aut eo amplius annos jam demorata fuerat, sub nimia austeritate vitam instituens &c. Statimque compositis propter quæ venerat; [sed 1072.] a filio abscessit. Porro regnare cœperat Henricus ipso die Natalis Domini, primo scilicet die anni Dionysiani MLII: ordinatus autem seu coronatus fuerat Aquisgrani IX Kal. Iulii anni MLIV. Ex quibus apparet subscribendum illis tabulis, Spiræ datis (quo scilicet matrem abeuntem Rex comitatus fuerat) annum Incarnationis MLXXII, Henrici ordinationis XVIII, regni XX, Indictionem decimam.

[3] Ad Hugonem II est Epistola Ecclesiæ Basiliensis, pro ordinatione Electi sui Burchardi, ex Camerario Archiepiscopi Moguntini, data anno MLXXII. Cujus etiam rogatu Hugo cognomine Burgundio, servos quosdam a se libertate donatos, Ecclesiæ S. Stephani addixit. Eodem Hugone conscio & favente, Hugo dominus de Trevas, Ecclesiam in suo castro fundavit, sub patrocinio S. Petri Apostoli, [Quædam ab & sub eo acta:] & S. Marcelli Cabilonensis Martyris, anno Christi MLXXIII. Quo pariter anno probavit idem Hugo Archipræsul, ut Humbertus, Medullensis castri & Naviliacensis Dominus, & uxor ejus Raynodis, & frater Wicardus Archidiaconus conferrent S. Marcelli monasterio, Ecclesiam S. Laurentii de villa Pontis-Dubii: & Alexander Papa II Bisonticensem S. Magdalenæ Ecclesiam in tutelam Apostolicæ defensionis suscepit.

[161] [Raymundo Comiti in expeditionē Hispanicam commodat pecuniā 1092,] LV Hugo III, patre natus est Guillelmo Magno Comite Burgundiæ, cognomento Test-ardie, Raynaldi filio, Othonis Willelmi nepote; matre vero Stephania Allobrogum Comitissa; sic enim appellatur in in Necrologio Bisontino: cujus vocis quod sit significatum alius erit explicandi locus. Raymundo fratri, Castellæ Regum postmodum parenti futuro, cum esset in procinctu ad Hispaniensem expeditionem, dedit Hugo septies mille solidos probatæ monetæ denariorum: & vicißim aliquot fundos, & tradidit Raymundus Comes ad ejus Ecclesiæ emolumenta. Habemus hoc ex tabulis autographis insertis Acheriani Spicilegii tomo 9, a chronicis illis quidem, sed annum Christi MXCII spectantibus, ut colligitur ex Mariana lib. 10 hist. Hisp. cap. 1, & ex auctoribus ab eo laudatis: qui annus MXCII in tabulis Ecclesiarum Bisonticensium dicitur Hugonis tertii, Sedis septimus, ordinationis vero quartus. Inierat enim anno MLXXXVI, haud multo post obitum Hugonis II; triennio post, nempe anno MLXXXIX ordinatus fuerat, seu consecratus in Archiepiscopum, ut habet ejus temporis membrana vetus. Sed repugnare videtur huic chronologiæ, quod anno MXCII, Indictione XV, quarto Nonas Novembris, Raimondus Consul interfuisse legitur dedicationi Ecclesiæ S. Nicolai de Marthereto prope Vesulium. Num igitur ille exeunte hoc ipso anno, dederit se itineri ad Hispanicam expeditionem, an potius sequentis vernum tempus exspectarit, quo solent Reges ad bella procedere? Ad hoc respondeo, apparere ex Indictione, annum illum dedicationis, fuisse Dionysianum MCXI a Christi Natali deductum, Gallicanum vero MXCII a XXV Martii vel a Paschate derivatum, qui Dionysianum novem circiter mensibus anteverteret. Nam Indictio XV cœperat mense Septembri. Igitur mense Iunio præcedente (exempli gratia) in cursu erat Indictio XIV, quæ secundum Dionysii & Bedæ methodum, conveniebat anno Dionysiano MXCI.

[2] Hugonis III anno secundo, Guichardus, S. Stephani Archidiaconus, [varia sub & ab eo acta:] Ecclesiam suam bonorum suorum fere omnium heredem scripsit; genus suum maternum aperiens ex Dominis Salinensibus derivatum. Idem Hugo III, S. Vincentii monasterium, ab ejus decessore Hugone II fundari cœptum, & privilegiis muniit, & bonis opimis locupletavit, primum illi Abbatem Achardum præficiens, V Kalendas Octobris, anno Dionysiano MXCI. Sequenti MXCII contulit Ecclesiæ B. Magdalenæ, altaria de Boyseyres & de Sayens. Anno MXCV, Domini de Montefalconis, ipsi ejusque decessoribus ac successoribus Archiepiscopis ligios se esse profeßi sunt. Biennio vero post, nempe anno MXCVII monasterium Valliscluse de injustorum possessorum manibus receptum, tradidit Ecclesiæ S. Ioannis Euangelistæ: & Raymodis nobilißimæ matronæ opimam hereditatem Ecclesiæ suæ adjecit: cui etiam medietatem decimationum Ecclesiæ de Vileta restitui curavit.

[162] In itinere ad Terram sanctam, a Stephano fratre suo, Comite Burgundiæ quiddam beneficii accepit in utilitatem Ecclesiæ suæ, conscriptis tabulis in strata publica, circa castrum Ferretis, Indictione octava, adeoque anno MC. Eadem Indictione, [obiit in peregrinatione Hierosolymitana.] VI Idus Septembris, de manu Othonis Militis recepit quædam bona Ecclesiæ suæ, ab ejus majoribus inique detenta. Sequenti anno MCI e vivis exceßit Idibus Septembris, anno suscepti Archiepiscopatus quintodecimo. In Ecclesiarum archivis vidimus aliquot Bullas Calixti Papæ II, in quibus meminit Fratris sui Hugonis Archiepiscopi, qui in Jerosolymitana peregrinatione ad Dominum migravit.

§. V. Episcopi ab anno MCI ad MCLXVI: ubi de Faverniacensibus, primum Abbatissis, deinde Abbatibus.

[163] LVI Pontius, cognomine Hugo IV. Etenim Pontium ubique se ipse appellat, appellaturque a Paschale Papa II, non uno in diplomate, ut solent Episcopi de propriis nominibus nuncupari: cum autem cognomen illi esset Hugo, invaluit usus apud Bisontinos, ut post tres Hugones Archiepiscopos, [Pontius quomodo Bisontinis dictus Hugo IV,] ipse Hugo quartus nuncuparetur, quamquam in tabulis S. Magdalenæ de quadam colonia, trium Hugonum proximus successor Pontius aperte scribitur. Audita igitur morte Hugonis tertii, in itinere Ierosolymitano vita functi, datur illi successor Pontius: qui mox Bisontinam Ecclesiam B Mariæ Magdalenæ egregiis donis & privilegiis auxit, tertio Idus Januarii, Indictione X, anno Christi Dionysiano MCII, quem a Paschate deductum censet Notarius MCI. Porro anno MCVI Indictione XIV, Pallium accepit a Paschale Papa II, data Bulla Laterani, pridie Kalendas Ianuarii: eodemque anno, Nonis Augusti, Hunaldo S. Eugendi Abbati subjecit monasterium Cusantiense. Ineunte sequenti anno MCVII Valclusensem Ecclesiam tradidit Cluniacensibus, diplomate quod in Bibliotheca Cluniacensi Petri nomine prænotatur, in littera singulari P. scriptore hallucinato: quod donum firmat Paschalis Papa II, data Bulla apud villam S. Hippolyti, Cluniacensium juris, in Matisconensi Episcopatu sitam, VI Idus Februarii ejusdem anni MCVII.

[164] [& abdicato Episcopatu factus Monachus Prior Altæpetræ,] Quo etiam anno Pontius Archiepiscopus, cum altare de Useyes Ecclesiæ Altepetrensi addixisset; mox ipse ejusdem Ecclesiæ Prior factus est abdicato Archiepiscopatu. Hoc certe constat, vacante tum Episcopatu Bisontino, fuisse Widonem Archiepiscopum Viennensem, illo ipso anno MCVII auctoritate Apostolica Bisontinæ Sedis Vicarium constitutum, & quædam Altepetrensi Ecclesiæ a Wilenco Sedunensi Episcopo collata dona, in Pontii Prioris gratiam, eodem anno confirmasse. Quocirca ad hanc Widonis administrationem referenda sunt, Geraudi Lausannensis, & Radulfi Basileensis, novorum Episcoporum, sanctæ Vesontionensi Ecclesiæ subjectionis, reverentiæ, & obedientiæ coram Guidone Viennensi Archiepiscopo præstita Sacramenta. Hugonis quarti obitus notatur in Necrologio Bisontino ad XVI Kalendas Februarii: nam etsi abdicatus, Archiepiscopi appellationem etiam post mortem apud vulgus retinuit.

[165] [olim cum patre vestitus Cluniaci sub S. Hugone.] Siste hic, mi Lector. Pontium Hugonem non prius dimitto, quam meam de ejus natalibus conjecturam tibi aperuero. Anno Christi MLXXXVIII Wido Comes Matisconensis Cluniaci habitum monasticum indutus est sub S. Hugone Abbate, cum Widone & Pontio filiis suis. Pontio, ut verisimile est, nomen suum imposuit S. Hugo Abbas, sive in Confirmatione (ut Christianorum omnium mos est) sive propter monachismum, ut est plurimorum regularium Ordinum vetus consuetudo. Ita qui jam nomine Pontius erat, cœpit esse cognomine Hugo. Puer Pontius-Hugo, ut quondam Paulus secus pedes Gamalielis, sic secus pedes Hugonis Abbatis eruditus; cum in magnum virum crevisset, Hugone tertio Bisonticensi Archiepiscopo in expeditione Ierosolymitana exstincto, in ejus consanguineum Pontium-Hugonem, & Burgundiæ Principum, & Cleri ac populi vota consenserunt. In ea dignitate vix totis sex annis versatus, quietioris vitæ amore abdicavit, ac secesset in Altæpetræ monasteriolum, ad sex fere leucas horarias a Vesontione: ubi Prior constitutus, haud multo post, Altepetrensem suam Ecclesiam, per Guillelmum de Arguello suum in Archiepiscopatu successorem, Pontio Cluniacensi Abbati ejusque monasterio subjecit. Ex quo evidens est, diversum hunc fuisse a Pontio Cluniacensi Abbate, Merguliensis Comitis filio, qui ex Monacho S. Pontii Tomeriarum, Cluniacum veniens haud multo ante obitum S. Hugonis, nova ibi edita profeßione, ipsi in Abbatis officio succeßit. Habes igitur in Pontio Widonis Comitis Matiscensis filio, & Cluniacensem Monachum, & Hugonem, & Archiepiscopum Bisontinum, & denique Priorem Altepetrensem.

[166] LVII Guillelmus de Arguello. Est castellum de Arguello, collis vertici impositum, [Gulielmi Gesta præclara,] ad leucam fere horariam a Vesontione, nobilis quondam familiæ titulus: & hoc Guillelmo cognomen appingit successor ejus Ansericus, in diplomate pro Balernensibus, anno Dionysiano MCXXIX Indictione VII. Is primo anno sui Pontificatus, Christi MCIX XIII Kal. Martii, Bisontinæ Ecclesiæ S. Magdalenæ sua bona ac privilegia asseruit, & nonnullis de suo adjectis cumulavit, tum illo anno MCIX, tum anno quartæ Indictionis. Controversiam quoque, ortam inter S. Ioannis Bisontini Canonicos, & Monachos S. Benigni Divionensis, super Ecclesia de Algerens, & Capella de Loya-novella, communicatis cum Ganceranno Lingonensi Episcopo consiliis, composuit VII Idus Augusti, Indictione VII, anno Christi MCXIV, suæ ordinationis quinto: unde & deprehenditur annus MCX ejus ordinationis primus.

[167] S. Eugendi Ecclesias, in sua diœcesi constitutas, Hunaldo Abbati confirmavit; [abdicatio ultronea.] adjectis S. Georgii in villa Solciaco, & S. Albini in villa Annoras Ecclesiis. Pontio Abbati Cluniacensi Altepetrensem Ecclesiam addixit. Monetariam officinam quam Tezelinus Monetarius in privatis suis ædibus constituerat, in terram S. Ioannis Euangelistæ transtulit, anno suæ ordinationis tertio, Christi MCXII. Idem, jussu Paschalis Papæ II, reddidit Ecclesiæ S. Stephani Archidiaconatum de Dola. Ejusque tempore Stephanus de Montmerel heredem scripsit bonorum suorum S. Ioannem Euangelistam: testibus inter alios Pontione Belicensi Episcopo, & Mainerio Decano. Post novem fere administrationis annos abdicato Archipiscopatu diu fuit superstes in Clero Bisontino cum Archidiaconi dignitate. Mirum est autem, quod ejus nomen, neque in antiquis Archiepiscoporum catalogis, neque in Necrologiis reperitur: cum alioqui plurima ejus exstent in religiosißimas quasque Ecclesias beneficia, & pro suo Anniversario contulerit Ecclesiæ B. Ioannis Euangelistæ altare de Vincella, in territorio Scodinga.

[168] LVIII Ansericus, ex Decano Æduensi iniit anno MCXVII: [Anserici Acta varia.] nam duas tabulas perlegimus ex archivo S. Magdalenæ, datas anno MCXXIV Indictione III, pontificatus ejus anno octavo. Novus Archiepiscopus, post Concilium Divionense, quod anno MCXVII, præside Guidone Viennensi, Apostolicæ Sedis Legato, celebratum est, Humbertum Dominum Salinensem cum Benignianis Monachis conciliavit, de quodam proventu supra Salinas, VI Idus Maji: qua de re nos pluribus egimus in Divione nostra Christiana. Hujus tempore Calixtus Papa II Bisontinas S. Pauli & Sanctæ Magdalenæ Ecclesias egregiis privilegiis donavit: & ad eum dedit Breve Apostolicum anno MCXXII, Pontificatus IV, super contentione duarum Ecclesiarum Bisonticensium de maternitatis prærogativa, quod nos Historiæ Trenorciensis Probationibus illigavimus: cum alio Anserici ipsius diplomate ejusdem argumenti, dato Indictione X, anno MCXXXIV, feria secunda post Dominicam Lætare Jerusalem; quæ feria in mensis Martii diem XXVI tunc incurrit: cui subscriptus est, inter alios plurimos, Maynerius de Nigra porta.

[169] [anno 1119 & seqq.] Idem anno MCXXII, in Octava Assumptionis B. Mariæ, Petrum cognomento Venerabilem, in Abbatem Cluniacensem consecravit. Idem Aonii, S. Eugendi Abbati, Ecclesiam de Sarroniaco contulit: aliasque suæ diœcesis jam eidem monasterio partas confirmavit, annis MCXIX & MCXXIX. Cum Raynaldo Burgundiæ Comite, super juribus regalibus pacem reformavit, qualis fuerat decessorum ejus cum Guillelmo Comite, patre tertii Hugonis Archipræsulis; & cum Comite Stephano, ejusdem Hugonis fratre.

[170] [item anno 1137] Anno MCXXVII Dionysiano, sed Gallicano MCXXIII, novis Ascetis Constantino & Roberto fratribus, in Valle Sancti Ioannis prope Serram, V Kal. Decembris basilicam consecravit: eorumdemque posseßiones confirmavit anno MCXXX Dionysiano, Gallicano MCXXXI: quæ omnia postmodum transiisse videntur in rem & nomen Abbatiæ de Aceyo, diœcesis Bisontinæ, Ordinis Cisterciensis. Idem anno Dionysiano MCXXIX, Gallicano MCXXX, Aimoni Balernensi Abbati partem parochiæ de Cognosch confirmavit, partem donavit, annuente inter alios Guillelmo de Arquel, quondam Archiepiscopo. Sibyllæ deinde Palmensi Abbatissæ, anno Dionysiano MCXXXI Ecclesiam de Villagundry vindicavit. Tum anno MCXXXII Ecclesiæ S. Pauli, Michem cum sede caldariæ, & injuriam illuc pertinentem apud Salinas stabiliunt, ex dono Walcheri Domini Salinensis, qui se tabulis illis Humberti filium, Walcheri alterius nepotem fuisse significat. Exinde Ecclesiam B. Mariæ de Caritate, ab Augustinianis receptam, Cisterciensibus tradidit, secundum consecrationem Basileensis Episcopi Adalberonis, Dominica die, tertio Idus Februarii, anno MCXXXIV. Per quæ tempora, etiam fundationem Locicrescentis, seu Trium Regum Abbatiæ, Ordinis ejusdem Cisterciensis promovit.

[171] Idem anno MCXXXI ad Garlandum, Priorem S. Pauli Bisontini, leges sanxit concordiæ, tenendæ inter Ecclesiæ suæ regulares & seculares Canonicos. Sequenti anno MCXXXII, XV Kal. Octobris. Anno MCXXXII Innocentius Papa II, Canonicos regulares Augustinianæ strictioris normæ, [anno 1131 & seq.] in S. Pauli Ecclesiam immiserat, dato diplomate Cluniaci, per manus Aimerici S. R. E. Diaconi Cardinalis & Cancellarii, tertio Nonas Februarii, Indictione X, Incarnationis Dominicæ anno MCXXXII, Innocentii Papæ II Pontificatus anno secundo; quod incipit, Dilecto filio Gerlando Priori de Sancto Paulo: quo vetuit, ne quis qui S. Augustini Regulam sequi nollet in B. Pauli familiam admitteretur. Unde evenit, ut sensim per centum & viginti annos deficientibus Canonicis secularibus, anno demum MCCLII domus tota in regulare institutum consenserit, cui eo nomine primus Abbas præfectus est Stephanus de Cicons.

[172] Eodem anno MCXXXII, XV Kal. Octobris, nobilem Faverniacensem Ecclesiam, [Faverniacensis Virginum Abbatia deserta, in emphiteusim data an. 1132:] quæ antiquis temporibus religione Sanctimonialium floruerat, tunc vero ab omni religionis cultu alienam, & ab incolis suis desertam; Stephano Casæ-Dei Abbati ejusque Monachis, inhabitandam & regendam tradidit; præsentibus & annuentibus loci Advocatis, Raynaldo Consule, Vidone de Juncivilla & Henrico fratre ejus, Theobaldo de Rubeomonte, Humberto de Jussiaco & Ludovico fratre ejus. Hoc vero monasterium B. Mariæ Virginis de Faverneyo, Guillelmus Simonin Archiepiscopus Corinthiensis, Bisontini Archiepiscopi Suffraganeus, novißime, anno MDCXIII Kal. Novembr. auctoritate Apostolica, & virtute rescripti Apostolici, univit & incorporavit Congregationi Sanctorum Vitoni & Hidulphi, in qua strictior viget Benedictinæ Regulæ observantia.

[173] [veteres istic Abbatissæ aliquæ:] Quod spectat ad veterem statum Monialium Faverniacensium, legi in antiquo codice Bisontino; Ego Lucia, nunc Faverniacensis ordinanda Abbatissa, subjectionem & reverentiam a sanctis Patribus constitutam, & obedientiam secundum præceptum S. Benedicti, sanctæ Sedi Crisopolitanæ Ecclesiæ, in præsentia Domni Hugonis Archiepiscopi (erat hic Hugo I) perpetuo me exhibituram promitto, & propria manu firmo, & infra; Ego Eufemia, Faverniacensis nunc ordinanda Abbatissa &c. in præsentia Domni Hugonis Archiepiscopi, & reliqua ut supra. Ad hujus Monasterii fundationem, [in quibus Detta, Soror Wildradi Ab.] primamque originem pertinet, quod legi in veteri Kalendario seu Necrologio, quod proxime præmittitur Chronico Ms. Hugonis Flaviniacensis, in Bibliotheca Collegii Claromontani, his ipsis verbis; XI Kalendas Novembris Detta obiit, soror sancti Widradi, quæ fecit Monasterium sancti Widradi Andochii Eduense: & alia soror fecit Monasterium Faverniacense.

[174] Tempus ex Widradi ætate colligi potest: sed hæc non recte definitur in Chronico Hugonis Flaviniacensis, [Flaviniac. Abbatum sec. 7 & 8] qui veram ejus epocham multis annis antevertit. Quatuor enim primos Flaviniacenses Abbates, hoc ordine & his temporum adscriptis notis recenset tomo primo Bibliothecæ Labbeanæ.

[175] I Magoaldus, tempore Mauricii Imperatoris ordinatur Abbas, fundato prius Monasterio Flaviniacensi, anno Christi DCI, Gregorii Papæ IX; cui præfuit Magoaldus annis XLVIII (ita Ms. codex, pro quo apud Labbeum leges LVIII, fortasse librarii lapsu.) Obiit IX Kal. Augusti, Clodovei II Regis anno XI, Christi DCL.

[176] [apud Hugonem Flaviniac. turbata Chronologia,] II Widradus, ordinatur Abbas XI Kal. Maji, Christi anno DCLI. Præfuit annis XII. Obiit V Nonas Octobris, DCLXIII. Datum est Widradi quoddam testamentum anno primo Theoderici Regis, apud Sinemurum. Hunc Hugo interpretatur filium Childeberti Iunioris: & de suo addit characteres aliquot Chronicos, falsos omnes; hoc est, annum ab Incarnatione Domini DCVI, Focæ Imp. tertium, secundum post transitum S. Gregorii Papæ, primum Saviniani ejus successoris, præsidente Lugdunensi Ecclesiæ Secundino Archiepiscopo. Dißimulat autem testamentum prius ejusdem Widradi Ahbatis, datum anno IV Chilperici: unde colligere debuerat, prius testamentum Widradi, datum esse anno Christi DCCXVIII vel DCCXIX; posterius autem datum esse anno DCCXX vel DCCXXI, qui fuit primus annus Theoderici IV, filii Dagoberti Iunioris secundum Henschenii verisimilem sententiam; non autem Theoderici I, qui fuit Clodovei magni filius primogenitus; neque (ut asserit Hugo) Theoderici secundi, qui fuit (ut dixi) filius Childeberti junioris; neque Theoderici III, Clodoveo II patre nati.

[177] III Gayronius, qui & Geruinus dictus legitur in veteri Necrologio, mendose autem Gaguinus in Sirmondi Analectis. Hunc Hugo ordinatum fuisse ait anno Christi DCLXIII, mortuum anno DCCLV, V Nonas Octobris, in expeditione Pippini, quem Imperatorem appellat; adeoque fuisse Abbatem per annos duos & nonaginta: qui si factus fuerat Abbas annos natus XXX, obierat annos natus CXXII, & in castris Pippini, homo id ætatis. Quis hoc sibi persuadeat?

[178] IV Manasses, ordinatus anno DCCLV, obiit anno DCCLXXXVII, Nonis Novembris, XXXIII anno suæ ordinationis. Ab hoc ascendamus ad tres superiores. Fecit Widradus duo testamenta proprie dicta, [meliori calculo reformata.] hoc est tabulas ultimæ voluntatis. Posterius datum est XV Kal. Febr. anno I Theoderici quarti, qui fuit Christi DCCXXI. Eodem anno vivere desiit V Nonas Octobris. Duodecim annis præfuerat, adeoque inierat ex XI Kal. Maji anni DCCIX. Qui Widrado succeßit Gayronius, obiit anno DCCLV; Ab anno DCCXXI ad DCCLV, sunt anni XXXIV. Totidem annis Abbas fuit Gayronius. Rursus ante Widradum præfuisse dicitur Magoaldus annis XLVIII, De annis DCCIX detrahe annos XLVIII, supersunt anno DCLXI. Hoc anno Christi DCLXI iniisse videtur Magoaldus præfecturam suam in Monasterio Flaviniacensi. Per hæc tempora fundarunt piæ Widradi Sorores Monasteria, Æduense S. Andochii, & Faverniacense: sed quo præcise anno, quis vaticinetur? Hoc certius, si vera hæc nostra est epocha, non posse pro S. Andochii Æduensi Monasterio accipi illud a S. Maria nuncupatum, de quo S. Gregorius Registri libro XI epist. XI ad Thalaßiam sive Thessaliam Abbatissam data, quod agente Syagrio Episcopo a Brunichilde Regina fundatum creditur. Porro sicut habemus ex Necrologio Flaviniacensi citato, Dettam S. Widradi sororem, [Dettæ soror Gudila Fundatrix Faverniac.] Augustodunensis S. Andochii Parthenosis fundatricem; sic, opinor, habemus sororem ejus Gudilam, seu Godoliam, Faverniacensis Monasterii primam matrem & conditricem, Sainte Gude vulgo nuncupatam: cujus mentio in Vita Sanctorum Bertharii & Athaleni Martyrum, per tempora Pippini Regis & Wayfarii Aquitaniæ Ducis: quia hic eorum corpora diligenter quæsita, honorifice sepeliri curavit.

[179] [cujus locus a Normannis vastatus,] Ad-casus Faverniacensis Monasterii pertinet diploma quo Ludovicus Rex (Transmarinus) XVI Kal. Martii, anno regni sui III, Indictione XIII (Hic est annus Christi DCCCCXL) ad preces Ugonis Comitis, dat Adalardo, ejusque conjugi Addilæ, eorumque heredibus duas Abbatias, sitas in pago Portensi, nempe Faverniacum & Offonis-Villam; conditione adjecta, ut post eorum decessum, ad id quod hactenus fuisse noscuntur, eædem Abbatiæ absque diminutione sive deterioratione revertantur. Fuerant scilicet a Nortmannis vel ab Hungaris spoliatæ, atque a Regularibus tantum non desertæ: ideoque eorum fundi, ne vacui & inculti penitus devastarentur, haud imprudenter laicis commendabantur, commodiori tempore ad Ecclesiam aliquando redituri. Habe has tabulas ex archivo Benigniano.

[180] In nomine sanctæ & individuæ Trinitatis. Lodowicus, gratia Dei Rex. Si fidelium nostrorum congruis petitionibus aures accommodamus, præcessorum nostrorum Regum consuetudines obtinemus, eosque nostræ Celsitudini magis familiariores, reddimus. [a Ludovico R. an. 940 etiam fuerat datus] Quapropter notum sit omnibus fidelibus nostris, tam præsentibus quamque futuris, quod inclitus Comes Ugo adierit nostram præsentiam, deprecatusque sit, ut quasdam Abbatias cuidam nostro fideli, nomine Adalardo, suæque conjugi Addilæ, eorumque heredibus daremus, sitas in pago Portensi: quarum monasteria, unum dicitur Faverniacum, dicatum in honore S. Mariæ; alterum dicitur Offonis-villa, dicatum & ipsum in honore S. Leodegarii Martyris. Faventes itaque libentissime precibus præfati gloriosi Comitis Ugonis, concedimus eisdem, [secularibus ad emphiteusim.] Adalardo, uxorique ejus Addilæ, cum omni integritate supradictas Abbatias: hoc est, Faverniacum cum omnibus appendiciis suis, videlicet cum ecclesiis, villis, mancipiis utriusque sexus, campis, pratis, silvis, aquis, aquarumque decursibus, molendinis, exitus & regressus, quæsitum & inquirendum. S. Leodegarium similiter totum & integrum, similiter cum omnibus ad se pertinentibus. Ita dumtaxat ut hoc præcepto Altitudinis nostræ, quod fieri eisdemque dari jussimus, quamdiu advixerit ipse Adalardus, & uxor ejus jam dicta, ac heredes illorum, asscriptas Abbatias teneant atque possideant: post illorum vero quandoque decessum, ad id quod hactenus fuisse noscuntur, eædem Abbatiæ absque diminutione sive deterioratione revertantur. Et ut hoc firmius statutum nostrum permaneat, hoc eis præceptum exinde fieri jussimus, & annulo nostro insigniri.

Signum domni & gloriosissimi ✠ Ludowici Regis. Odilo notarius, ad vicem Heirici Episcopi summique Cancellarii, recognovit. Datum XVI Kalendas Martii, regnante gloriosissimo Rege Ludowico anno III, Indictione XIII. Actum villa Gurziaco super Madernam fluvium.

[181] [Abbates Faverniacenses sec. 13] In scriniis Bisontini Archiepiscopatus lego, Abbates Faverniacenses, Oliverium anno MCCXCIV ab Odone, Guillelmum MCCCXXVI a Vitali, Joannem MCCCXXXV ab Hugone Bisontinis Archiepiscopis ordinatos, prius præstito de more fidei & obedientiæ sacramento. Obiit Ansericus XII Kal. Maji MCXXXIV; merito dictus a successore Humberto Vir reverentissimus.

[182] LIX Humbertus sedit annis XXVII. Iniit anno MCXXXIV; [Quædam acta Humberti,] unde est quod privilegium amplißimum, quo S. Vincentii Bisontinam Ecclesiam prosecutus est, datum extat anno MCXL, Ordinationis ejus anno septimo. Ecclesias S. Petri de Tromarey, & S. Mauricii de Brucey anno MCXXXV Indictione XIV, dedit Manegaldo Decano transpontanæ Ecclesiæ Bisontinæ S. Mariæ Magdalenes, Apostolorum Apostolæ. Anno MCXXXVIII Dionysiano, sed Gallicano MCXXIX Indictione I, die secundo mensis Martii, Petro S. Stephani & ejus Ecclesiæ, sua bona ac privilegia confirmavit. Eodem anno MCXXXVIII dedit Brochardo Priori Vergiacensi Ecclesiam Ladonensem, ea conditione, ut Prior Ladonensis singulis annis Bisuntium veniret, cum duobus Fratribus & duabus cappis, in die Revelationis S. Stephani, festum ibi celebraturus.

[183] Anno MCXLII prædictæ S. Stephani Ecclesiæ, decimas de Viletia asseruit. Anno MCXLVI Dionysiano, III Idus Aprilis, [in quibus more Gallico annus inchoatur 9 mensibus citius.] suam monetæ Bisontinæ partem oppigneravit Canonicis S. Ioannis, pro solidis ter millibus sibi commodatis, in persecutione, quam a Raynaldo & Guillelmo Burgundiæ Comitibus perpessus erat. Eodemque anno ac die, mansum unum ad introitum claustri, & vineam apud Bergilias in Sessel positam eis dono dedit. Cum autem in tabulis autographis subscriptus sit annus MCXLVII cum Indictione nona; ex hac Indictione deprehendimus, annum hic adscribi a XXV Martii, vel a Paschate, deductum veteri more Ecclesiæ Gallicanæ, qui idcirco Dionysianum novem circiter mensibus antevertit: quod & in plurimis illorum temporum diplomatibus observavimus, præsertim a Calixto Papa II, & Humberto Archiepiscopo datis.

[184] [Dedicationes altarium Vesontione per Eugenium 3] Eodem Humberto annuente, Richardus de Montefalconis dedit Ecclesiæ S. Stephani villam Villiacum, pridie Idus Iulii, anno Dionysiano MCXLVII, Indictione X. Sequenti MCXLVIII III Nonas Maji, Eugenius Papa III Ecclesiæ S. Ioannis altare majus consecravit: de quo sic proprium Martyrologium: Consecratum est hoc altare in honore dominicæ Resurrectionis, & Sanctissimæ Dei Genitricis Mariæ, & Beati Joannis Apostoli & Euangelistæ, & sanctorum Martyrum Stephani, Vincentii, Ferreoli & Ferrucii, per manus Domini Eugenii Papæ tertii, anno ab Incarnatione Domini millesimo centesimo quadragesimo octavo, III Nonas Maji; & alio loco: III Nonas Maji, Apud Bisuntium Dedicatio majoris Ecclesiæ Sancti Joannis Euangelistæ, per manus Domini Eugenii Papæ III, adsistentibus & cooperantibus Archiepiscopis, Humberro Bisuntino, Balduino Cæsariensi, Henrico Eboracensi: Episcopis autem, Hymaro Tusculano Cardinali, Hugone Altissiodorensi, Arnaldo Austodriensi vel Austroriensi, [ipsius ecclesiæ dedicatio triplex.] Navarrone Cantiensi, Crisandino Mantuano. Ex Ordine Canonicorum (qui Liber S. Protadii vulgo nuncupatur, quod ab eo cœptus fuerit, cum sit tamen a recentioribus interpolatus) antiquitus celebrabatur Dedicatio Ecclesiæ S. Ioannis Euangelistæ XI Kalendas Martii. Illam deinde augustiore forma restitutam Hugo I Archiepiscopus solenni ritu consecravit Nono Kalendas Octobris. Tertia & ultima Dedicatio per Eugenium Papam III, non memoratur in illo veteri Ordine Canonicorum, quamvis duabus prioribus posthabitis sola nunc per totam diœcesim celebratur, ex mandato ejusdem Pontificis, quod est datum Lausannæ, XII Kal. Iunii, MCXLVIII.

[185] Adoni II S. Eugendi Abbati contulit Humbertus Ecclesiam de Sourosc, [Consecratio Landerici Episc. Lausann.] & alias suæ diœcesis Ecclesias confirmavit anno MCL Dionysiano. Consensit ut S. Stephani Canonici, Raymbaldo Bellifontis Priori darent Ecclesiam de Pins anno MCLII. Cum Odone Campaniensi, Raynadi & Guillelmi Burgundiæ Comitum nepote, transegit de censuariis potestatis de Quingey anno Dionysiano MCLIV, Indictione II. Ecclesiam de Assum cum appendiciis suis, de Narduini cujusdam manu vindicatam, Bellifontanæ Ecclesiæ donavit anno MCLV. Petro Abbati & Ecclesiæ S. Vincentii dedit Ecclesiam de Tisia anno MCLX, Indictione VIII. Eodemque anno Landericum de Durnæ, ex Decano S. Ioannis Bisonticensis, Lausannensem Episcopum consecravit, adstantibus & cooperantibus Ardulcio Gebennensi & Willelmo Bellicensi Episcopis.

[186] Hujus consecrationis mentio est in tabulis Humberti Archiepiscopi de divisione jurium Ecclesiæ B. Mariæ Magdalenæ, inter Decanum & Canonicos: quæ tabulæ describuntur a Gerardo Archiepiscopo Bisontino, mense Augusto anni MCCXXI, & datæ notantur anno MCLX, Indictione II. Cum autem anno MCLX conveniat Indictio octava, [anno 1160,] Indictioni porro secundæ annus MCLIV; opinabar aliquando ex Indictione emendandum esse annum Christi, & pro MCLX restituendum MCLIV. Sed quæstione ad incudem revocata, cogitavi primum, ubi non convenit Indictio cum anno Christi, præsumendam esse hallucinationem tabellionis, potius in Indictione quæ abstrusior est, quam in anno Christi qui vulgo notior, ut monet Covarruvias ex antiquioribus. Deinde in tabulis Bellifontani subscriptum reperi Landricum adhuc Decanum anno MCLV, Indictione tertia: unde certo concluditur non fuisse illum ordinatum Episcopum anno MCLIV. [non 1154:]

[187] Denique in Ms. Catalogo Lausannensium Episcoporum qui penes me est, legi expreßis verbis, consecratum Landricum anno MCLX: ei porro deceßisse B. Amedeum, [cum decessor Amedeus obiisset an. 1159:] cum Episcopus fuisset per annos XIV; ordinatus fuisset die festo Sanctæ Agnetis, XXI Ianuarii, quæ erat Dominica dies anno MCXLV: obiisset MCLIX, XXVII Septembris: quæ quidem edenda tradidimus Sammarthanis in serie Episcoporum Lausannensium: sed in editione eorum error irrepsit a Typographo, cum ait; In Catalogo Ms. notatur oriundus de castro quod dicitur Costa, prope S. Antonium. Nam locum natalem B. Amedei non existimaverim Costam, quæ fere media est inter Viennam & Gratianopolim (hic enim locus cum leucis pluribus a S. Antonio distet, [hujus patria.] dici non potuit prope S. Antonium) sed potius locum quem tabula Delphinatus appellat Chastellar, qui inter S. Antonium & Iseram fluvium medius est, & S. Antonio pene contiguus. Quare legendum opinor; Oriundus de castro quod dicitur Chastellar, prope S. Antonium. Hæc obiter de loco natali B. Amedei, quem certius est cæli civem fuisse, undecumque hujus terræ puncti ortum habuerit.

[188] Humbertus adhuc anno Christi MCLXI Indictione IX, multa bona contulit in Ecclesiam S. Ioannis; quæ, [Cessio Humberti jam senis] inquit, lacte sui beneficii, me puerum nutrivit, provectum in Pontificali Cathedra collocavit, senem baculo dignæ compassionis sustentavit. Inter alia, octo Ecclesias illi subjecit, quarum duas, de Tyl, & de Pontereyntru Anniversario suo deputavit. Ipse haud multo post abdicato Archiepiscopatu, ad S. Pauli in regulam habitumque conceßit: unde in ejus Ecclesiæ Necrologio scriptum; Kalendis Octobris obiit Humbertus Archiepiscopus, Canonicus noster, hic sepultus. Eum adhuc in vivis fuisse anno MCLXV comperimus ex tabulis Pontiæ Burgundiæ Comitissæ, pro Palmensi puellarum monasterio, quibus præsens interfuit, adhuc titulo, sed non officio Archiepiscopus. Gratia pollens apud Fridericum I Imperatorem, regiam ejus tutelam Ecclesiæ suæ obtinuit. Probavit, [Acta aliæ.] ut Sibylla Palmensis Abbatissa suum quemdam proventum salis, in villa S. Hippolyti, Christiano Lucellensi Abbati concederet. Iuvit fundationem Roseriensis Cisterciensium monasterii: primusque in suæ diœcesis loco Ulnens, Ordinis Tartensis, & regulæ Cisterciensis Moniales instituit, quæ nostro ævo Dolam transductæ priscum Ulnensium nomen retinent; quemadmodum & e Tarto veteri Divionem translatæ, Tartenses hodieque appellantur. Gravem Ecclesiæ suæ cum Episcopo Lausannensi controversiam, ab Orliebo Basileensi Episcopo, Sedis Apostolicæ Legato, dirimi passus est anno Christi MCLIV.

§. VI. Reliqui per seculum XII Antistites.

[189] LX Waltherius II, filius Hugonis II, frater Odonis II, & patruus Hugonis III, Burgundiæ Ducum, Clero addictus ab adolescentia, Archidiaconus subscribitur in tabulis, quibus Dux Odo ejus frater villam Villariensem Oscaræ fluvio impositam Benignianis restituit, nulla adscripta temporis nota. Postmodum S. Stephani Bisontinæ Ecclesiæ Decanus, anno MCLII, Indictione XV, Raymbaldo Bellifontis Priori Ecclesiam de Pins, Capitulo suo consentiente, addixit. Deinde Humberti successor dictus, pro Bellævallis monasterio sententiam protulit anno MCLXII, Bisontinum Electum sese appellans. Porro cum sequenti anno MCLIII. Godefridus Lingonensis Episcopatu abdicato in Claramvallem suam se recepisset, locum ejus obtinuit Waltherius: sic enim habet anno illo breve Chronicon Benignianum ad Cyclos paschales; MCLXIII dimisit Episcopatum Godefridus, [Waltherius 2, transit ad Lingonensem Episcopatum,] & Galtherius filius Hugonis Ducis Episcopus factus est: tum ad annum MCLXXIX; Obiit Walterius Lingonensis Episcopus VI Idus Januarii: successit Manasses. Multis rebus in Episcopatu præclare gestis Luniacensem Carthusiam fundavit, factus ibidem Carthusianus, ibique sepultus.

[190] Illi ex Imperio in regnum remigrandi occasio fuisse videtur, ne Friderici Imp. schismate involveretur, neve a partibus divideretur Ludovici VII Francorum Regis, [propter schisma Fridericianum:] fratrisque sui Odonis Burgundiæ Ducis, qui a legitimo Papa Alexandro III stabant. Anno illo MCLXII, inquit Albericus in Chronico, Imperator Fredericus a Rege Francorum invitatus, ut sublato schismate, Romanæ Ecclesiæ pax firma redderetur; Concilium in territorio Vesontionum, Dola villa super Sagonam fluvium, in Decollatione S. Joannis Baptistæ convocavit. Sed in tanto conventu Regum, Ducum, Comitum, Archiepiscoporum, [cui extinguendo] Episcoporum, & Abbatum; Clarevallensium consilio & instinctu, Rege Franciæ ab Imperatore averso; quique sine effectu, eadem & adhuc graviore permanente discordia, in sua redierunt.

[191] [frustra laboratum erat,] Erratum hic est, sive ab Auctore, sive a librario, in loco Concilii, seu Comitiorum totius fere orbis Christiani ad tollendum schisma. Distat enim Dola ab Arari tribus fere horariis leucis. Illorum vero Comitiorum locus non fuit Divio, ut putavit Platina; non Ledo, vulgo Lons le sauvier, ut suspicatur Vignerius in Bibliotheca; non Vesontio, [non Dolæ,] ut visum Alberto Stadensi, & Krantzio lib. 6 Saxoniæ, cap. 18; sed oppidum Arari impositum, vulgo Laone, Hugoni Pictavino in historia Vizeliacensi Lovigenna, [Divione aut Vesontione,] Fredegario Latona cap. 58: quo loco dicit resedisse Dagobertum Regem aliquantis diebus, ibique Bernulfum fratris sui Ariberti avunculum interfici jußisse: & cap. 90 ubi de Flaocato, Villebadi Patritii peremptore, refertur, quod Cabiloni febre correptus, indeque Latonam Arari adverso properans, animam efflarit ex itinere, post patratam Villebadi cædem die undecimo, & in S. Benigni Divionensi basilica sit sepultus.

[192] Refert Vignierius citato loco, diploma Friderici Imp. quo Arducii Gebennensis Episcopatum a Ducis Bertoldi de Zeringen, & Comitis Gebennensis Amedei invasionibus vindicat: [sed Latonæ an. 1162, in conventu Generali ibidem.] datum VII Idus Septembris MCLXII, Indictione X, anno regni ejus decimo, Imperii septimo, in archiepiscopatu Bisuntinensi, apud Pontem Laonæ, ubi fere omnes, inquit, Imperii nostri Principes convenerant. Friderici Imp. tractoria ad Eraclium Lugdunensem Archiepiscopum; Universorum nostrorum Principum consilio colloquium indiximus, IV Kal. Septembris, ad Pontem Laonæ, inter Divionem & Dolam: & epistola ad Matthæum Ducem Lotharingiæ; IV Kal. Septembris, in die videlicet Decollationis Sancti Joannis Baptistæ, super fluvium Saonam Concilium celebrare statuimus. Godefridus Monachus Coloniensis in Chronico, ad annum MCLXII; Igitur generali Synodo indicta in municipio quod Ladona dicitur, super fluvium Saonam, in episcopatu Bisontino, Imperator cum Papa Victore, multisque Archiepiscopis, Episcopis, Abbatibusque adfuit, in Decollatione S. Joannis Baptistæ. Erat olim Ladona, seu Latona, aut Laona oppidum duplex, ad utramque Araris ripam: quod ad sinistram ripam erat, ætate nostra dirutum deletumque est: quod vero superest ad dextram ripam, hodie non Latona pure, sed S. Joannes de Latona nuncupatur.

[193] LXI Herbertus intrusus & improbus. Celebrandi ad Latonam conventus disturbato consilio, Fridericus Imp. in Alexandrum III, ejusque fautores commotior, Waltherio Bisontino Electo, seu pulso, seu sponte abdicanti, [Waltero suffectus Herbertus schismaticus:] ut ad Lingonenses infulas transiret, Herbertum suffecit: qui & conjunctim a Victore Antipapa, in Imperatoris aula constitutus est Legatus. Vidimus complures ab eo confectas tabulas annis MCLXIII, IV, V & VI; in quibus, & in appensis ad eas sigillis scribitur, Herbertus Bisuntinus Electus, Imperialis aulæ Legatus. Anno MCLXV tantum electus Abbatiam Berhiliarum, & cambii tabulas sibi ab Imp. Friderico asseruit: Petronillæ quoque Castri-Karoli Abbatissæ sua jura firmavit.

[194] Porro anno illo MCLXVI, non amplius Electus, sed pleno jure Archiepiscopus legitur, [consecratus primum anno 1166:] in aurea Bulla Friderici Imp. Ecclesiæ Viennensi data, apud Bisuntium XVI Kal. Aug. anno Incarnat. MCLXVI, Indict. XIV, Friderici Imp. anno regni XIV, Imperii XII, sicut legimus Viennæ in antiquis membranis, quarum compendium editum est in Bibliotheca Floriacensi, & in Antiquitatibus Viennensibus Ioannis le Lievre: sed in anno Christi depravatum, qui notatur apud illos MCLXXVI; cum fuerit MCLXVI, ut evidens est ex Indictione, & Imperii Regnique annorum notis: scribiturque ab illis Ilbertus, qui fuit Herbertus. Adde quod anno MCLXXVI, non erat in vivis Herbertus, sed illi exstincto jam a sex annis Ebrardus successerat. Et notandum quod in eo Cæsareo diplomate Herbertus, quippe ut Pontificius Legatus, ante Drogonem Lugdunensem Archiepiscopum honoris causa appellatur.

[195] Anno MCLXVIII concordiam quamdam sancivit inter Monachos de Caritate, & Pontium de Rocha. In quibusdam chartis Ecclesiæ S. Pauli, scribitur, Herbertus Dei gratia Bisuntinæ Sedis Archiepiscopus humilis, anno MCLXIX Kal. April. Indictione II, & MCLXX, IV Idus April. [funesto interitu circiter 1170 extinctus,] Indictione III. In sacrario S. Ioannis superest Crux, ex auro puro apprime elaborata, Herberti Archiepiscopi munus, cujus & nomen præfert: sed sese ipse (quod caput erat) Deo pariter non obtulit, homo perditæ vitæ, & schismatis in Ecclesia præ aliis multis incentor: Funestum ejus interitum narrat Gaufridus Abbas Altæcumbæ, in Vita S. Petri Archiepiscopi Tarentasiensis: & qua ratione impœnitens infelicem animam exhalarit, tractumque sit ejus cadaver in plaustro boum, circum exclamante populo, Benedictus Deus qui tradidit impium. Id contigit Friderico Imp. Vesontione agente, anno (ut putamus) exeunte MCLXX, vel ineunte LXXI. Porro impii pseudo-pontificis rescissa & exauctorata sunt acta; ut profitetur inter alios Cælestinus Papa III, dato Romæ diplomate ad Lausannensem & Bellicensem Episcopos, pridie Nonas Iunii, anno Pontificatus IV, Christi MCXCIV.

[196] Cæsarius Heisterbacensis, lib. 5 de Miraculis, cap. 18, cujusdam Bisuntini Archiepiscopi meminit, qui Clerici necromantici opera usus est, ut revelante dæmone intelligeret, [a Cæsareo Vir bonus perperam dictus, qui dæmonem consuluit,] quibus artibus duo pseudoprophetæ nonnulla ementirentur miracula, ut fidem sibi apud populos conciliarent. Ita convictos illos, ac publice crematos meritas pœnas dedisse. Erat idem Episcopus (inquit Cæsarius) vir bonus & litteratus, atque de nostra provincia natus. Bene illum novit senex Monachus noster, qui mihi ista retulit, & qui eodem tempore in eadem civitate fuit. Erat Cæsarius Colonia Agrippina, aut saltem Coloniensi provincia oriundus. Indidem traxisse originem Herbertum pseudoepiscopum suadet in primis ejus nomen, apud Colonienses usitatißimum: deinde Legati conditio in aula Teutonici Imperatoris, dubitare non sinit, quin & fuerit ipse lingua & ortu Teutonicus. Favet etiam tempus & ætas Cæsarii, [ut impostores detegeret & puniret.] qui anno Christi MCXCIX in Heisterbaco Monachum professus, commode potuit eam Bisuntinensem tragœdiam, vix ante tres & triginta annos actam, ex ore grandævi Monachi testis oculati accepisse. Nec alienus est ille ad magicas artes damnandus recursus, ab impio & schismatico Herberto: quem hic Cæsarius virum bonum nimis simpliciter appellavit; etiam imprudentius Clerici necromantici peritiam laudare visus. Censeo igitur totam hanc historiam, de Herberto pseudoepiscopo esse accipiendam.

[197] LXII Ebrardus ex Thesaurario Ecclesiæ S. Ioannis & Sanctæ Magdalenæ Decano Electus Bisontinus legitur ad annos MCLXXI, & MCLXXII; [Antea Thesaurarius S. Joannis] tum pleno jure Archiepiscopus anno MCLXXIII & sequentibus usque ad MCLXXIX in compluribus Ecclesiarum tabulis. Adhuc Thesaurarius, pactus est cum Guigone Abbate Balmensi, de partitione oblationum Capellæ S. Georgii de Dola, ad ejus quasdam Reliquias evidentißimorum gloria miraculorum illustratæ. Præfuit funeri S. Petri Tarentasiensis, e Bellæ-vallis monasterio ad Superos evocati anno MCLXXV, ut fidem facit ejus Epitaphium vetus, testaturque Gaufridus in ejus Vita Ms. (quam, vulgata emendatiorem & locupletiorem, Henschenio nostro edendam tradidimus) non autem anno MCLXXI, ut est apud Surium. Anno MCLXXVII, VII Idus Octobris consecravit altare abbatiæ de Roseriis, a Galchero Domino Salinensi ejus nominis tertio fundatæ. Raynaldum quoque ex Cartusiano Episcopum Bellicensem anno MCLXXVIII electum, ritu solenni consecravit, Sacramentum dicentem hac forma, quam ex veteri codice descripsimus; Ego Raynaldus, Belicensis Episcopus, subjectionem, & reverentiam, & obedientiam, a sanctis Patribus constitutam, secundum præcepta Canonum, sanctæ Sedi Vesontiensis Ecclesiæ, & ejusdem Rectoribus, [ejus præclara quædam acta defuncti 1179.] in præsentia Domini Archiepiscopi Ebraldi, perpetuo me exhibiturum promitto, & super altare manu propria confirmo. Alias res ab eo prudenter gestas, ac nominatim quamdam ejus cum civibus Bisontinis auctoritate Cæsarea saucitam concordiam, annotatam reperies in Probationibus. Vitam exegit Ebrardus III Nonas Octobris MCLXXIX.

[198] LXIII Theodericus II de Montefalconis, Richardo patre natus est: sic enim Alberici Chronicon ad annum MCLVIII. Theodericus Comes Montisbeliardi, duas habuit filias, [Hujus prosapia nobilis] quarum unam Richardus de Montefalconis accipiens, genuit Comitem Amedeum Montisbeliardi, & Archiepiscopum Theodericum Bisuntinensem. Hujus tempore, & anno (ut videtur) MCLXXXII permisit Lucius Papa III Canonicis B. Magdalenæ, ut domum hospitalem, præsertim ad peregrinos excipiendos, infra parœciam suam construerent: quam ipsi in vico Arenarum, S. Iacobi Ecclesiæ apposuerunt. Anno MCLXXXIV confirmavit dona, quæ Willelmus Vtennensis & Matisconensis Comes, ejusque frater Walcherus Dominus Salinensis, pro anima patris sui Gerardi Comitis, in S. Stephani Ecclesiam contulerant. Sequenti anno MCLXXXV, Urbanus Papa III Ecclesiæ S. Stephani bona, a Burgundiæ Comitibus accepta, recensuit & firmavit.

[2] Rexit Ecclesiam suam annis decem, ut habet Ms. codex S. Magdalenæ: nempe usque ad annum MCLXXXIX: [Mors obita in Oriente an. 1191.] quo anno expeditionem in Terram sanctam aggrediens cum Friderico Suevo, Amedeum reliquit episcopatus sui administratorem, Vicarium porro Oliverium Luxoviensem Abbatem. In procinctu, anno MCLXXXIX; Ecclesiæ B. Protomartyris Stephani in Bisuntio (quæ me, inquit, a cunabulis usque ad nostri promotionem honoris, veluti pia mater enutrivit) dedit centum solidos censuales, in festo S. Vincentii annuatim persolvendos: & quinquaginta solidos pro Anniversario matris suæ, quod erat octavo Idus Aprilis. Ecclesiam insuper de Monte S. Martini, & Ecclesiam de Quers, & Capellæ de Boens medietatem. Pestifera lue sublatus est in Oriente, post expugnatam Acconam, IX Kalendas Decembris anni MCXCI. Quo ipso anno Otto Palatinus Burgundiæ Comes locum Malveonays, quem Hospitalariis Ierosolymitanis imprudens concesserat, restitui jubet Ecclesiæ S. Ioannis, ad cujus proprietatem pertinebat.

[199] LXIV Stephanus de Burgundia, Electus biennio præfuit, [Hujus prosapia] sed consecrari non potuit per ætatem. De ejus genere Albericus in Chronico ad annum MCXC; Comes autem Gerardus Viennensis duxit filiam Galcheri de Salins, de qua genuit Comitem Guilhelmum Matisconensem sive Viennensem, & Galcherum de Salins, & quemdam Gerardum, & Stephanum Bisuntinensem Electum, & sorores eorum, de quarum una natus est Comes Thomas de Sabaudia. Illam Stephani Electi matrem, Galcherii Domini Salinensis eo nomine tertii filiam heredem, diversis in tabulis nunc Mauram, nunc Moretam nuncupatam vidimus.

[200] Fallit autem, & duos Stephanos in unum conflat inscriptio, ad ædis Stephaniensis parietem depicta, ubi legitur in medio octo Comitum; Stephanus de Burgundia, Electus Bisontinus, frater Othonis Comitis. Nam ex Comitibus Burgundiæ duo fuere Stephani, Clero addicti: [male confusi cum multo juniori] prior Electus Bisontinus, filius Gerardi Comitis Viennensis & Matisconensis, ex Maura Salinensi: alter centum fere annis posterior, fuit Stephanus Canonicus Bisontinus, frater Othonis Comitis. Horum communis stipes fuit Guillelmus Comes, frater Raynaldi soceri Friderici I Imp. ut ex hac serie patet.

Guillelmus.

Stephanus.	Girardus.
Stephanus.	Stephanus Electus. [defuncto an. 1299:]
Johannes.
Hugo.
Otho. Stephanus Canonicus.

Hic Stephanus Canonicus obiit Romæ IV Aprilis, anno MCCXCIX, heredem relinquens fratrem suum Othonem Comitem, ut nos infra pluribus in Odone de Rubeomonte, LXXI Archiepiscopo.

[201] [illius mors & epitaphium anno 1194.] At de Stephano Electo hæc habentur in Necrologio S. Stephani; III Idus Junii obiit Stephanus, filius Comitis Gerardi, Bisuntinus Electus, pro quo Garnerius Magister suus dedit Ecclesiæ S. Stephani, sextarium vini in vinea sua de Gice, cum decimis ipsius vineæ quæ ad eamdem Ecclesiam pertinent, quotannis persolvendum. In codice S. Stephani, ejusdem obitus notatur IV Idus Junii: fortasse ut solenne in utraque ecclesia pro eo celebrandum Anniversarium, ad consequentes duos dies protenderetur. Annum obitus Stephani Electi opinor fuisse Christi MCXCIV. Ad oras ejus tumuli, qui adhuc exstat in navi basilicæ Stephaniensis, quatuor insculpti erant versus hexametri, e quibus tertium disrupti saxi vetustas nobis eripuit;

Forma, decus morum, stirps regia, culmen honorū,
Fluxit in hunc: horum sedes fuit iste bonorum.
. . . . . . . . . . . . .
Tot bona, tamque brevi, casus brevis abstulit ævi.

Male quidam legebat olim in primo versu, spes regni.

§. VII. Successio Episcoporum usque medium seculi XIII.

[202] LXV Amedeus de Tramelay, Guidonis filius, Fromundi frater, [Inschismare Imperii adhæret Philippo:] primum Theoderici Archiepiscopi Cancellarius reperitur anno MCLXXXIII: tum illo trans mare abeunte, Episcopatus Administrator: denique, post Stephani Principis obitum, pleno jure Archipræsul constitutus est. Albericus ad annum MCXCV; In Burgundia, inquit, mortuo Bisuntinensi Electo Stephano, qui successerat Archiepiscopo Theoderico, Amedeus in Archiepiscopum electus, XXV præfuit annis. Anno MCC cum aliis multis Electoribus Innocentium Papam III monuit per litteras, se Philippum Sueviæ Ducem, mortuo Henrico VI, in Imperatorem elegisse; cum alii Electores nonnulli in Othonem IV consensissent. Utrorumque epistolas refert Baronius in Annalibus. Eo quippe tempore, Imperatoris electio omnes spectabat Principes ac Magnates, seculares & ecclesiasticos, qui ad comitia Imperatoria convenire solent: quod jus eligendi, ad paucos redactū est in Concilio Lugdun. anni MCXLV sub Innocentio IV. Illa sane Electorum discordia magnas & diuturnas in Imperio Occidentali turbas concitavit: unde & Amedeum nostrum, his verbis perstrinxit Raynaldus Baronii Annalium Continuatur, ad annum Christi 1202, numero 28. Bisuntinus quidem Archiepiscopus, prodita patria, in Burgundiam Philippum exciverat, eamque vastandam ipsi exposuerat: quin etiam instructo religioso agmine admiserat in ecclesiam: ob quæ a Prænestino Episcopo Legato censuris fuerat notatus. Huic Innocentius indixit diem, &, si jussa refelleret, de gradu pellendum denuntiavit.

[203] Porro eodem illo anno MCI, cum Ottho Comes Palatinus Burgundiæ, in extremis constitutus, [& donationes varias firmat.] Margareta ejus uxor, dedissent Ecclesiæ S. Stephani, justitiam de Traitefontaine, & Molendinum de Chisse: Eamque donationem Philippus II Romanorum Rex, sequenti anno MCCI confirmasset; illorum omnium largitiones Amedeus Archiepiscopali sua auctoritate stabilivit. Nec non & fundationem altaris in Ecclesia S. Stephani, quod Conradus Spirensis Episcopus consecravit; & in quod Margarita, relicta Othonis Comitis, contulit villam de Genuillei anno Christi MCCII. Testatus est Amedeus, Odonem de Astrabona, & Iacob ejus filium, remisisse omnes querelas quas habebant adversus domum Aceii: anno MCCIII. Sequenti MCCIV, complures donationes Palmensi Ecclesiæ factas confirmavit. Consecravit Ecclesiam de Gollia, Ordinis S. Augustini, diœcesis Bisontinæ prope Salinas, cujus fundationem complevit Galcherus junior, Dominus Salinensis, filius Mauræ seu Moretæ Viennensis Comitissæ anno MCCXIX, asserens, ei domui, intra septa cimiterii, se jus azyli pro facinorosis conceßisse, quo tempore ab Amedeo Archiepiscopo ritu solenni dedicata est.

[204] Idem Amedeus multorum criminum delatus est ad Romanos Pontifices, [Reformatur Ecclesia Bisontina,] Cælestinum III, & Innocentium III. Sed in ejus delatores conversis deinde accusationibus, Innocentius anno MCCXII Legatum misit Bernardum Gebennensem Episcopum, qui de majoris utriusque Ecclesiæ Canonicorum moribus cognosceret: quod & fecit, & ad mores eorum reformandos statuta condidit, digna quæ nostris etiam temporibus vigeant. Hic Bernardus postmodum ex anno MCCXIV Ebredunensis Archiepiscopus fuit. Eodem anno MCCXII. Amedeus Ecclesias de Croysei magno & parvo, contulit S. Eugendo, & Prioratus S. Mariæ de Cusantia, cum onere celebrandi in perpetuum Anniversarii sui. Fuitque annus idem S. Ioannis basilicæ fatalis: post cujus incendium indixit Amedeus collectionem pecuniarum ad ejus reparationem: [eadem incensa restauratur.] sic vero ad eumdem Amedeum, & ad Capitulum Bisuntinum rescripsit Innocentius Papa III Laterani, Nonis Octobris, pontificatus sui anno XV. Ligneis ædificiis Ecclesiæ vestræ, casu quodam igne consumptis, parietibus tamen illæsis; ac mensa principalis altaris; in sui extremitate modicam passa fracturam, quæsivistis per Sedem Apostolicam edoceri, si propter hoc, ipsius altaris, vel etiam totius Ecclesiæ deberet consecratio innovari. Ad quod sic duximus respondendum: quod cum parietes in sua integritate permanserint, & altaris tabula mota vel enormiter læsa non fuerit; ob casum prædictum nec ecclesia, nec altare debet denuo consecrari.

[205] Albericus ad annum MCCXX; Amedeus Archiepiscopus Bisuntinensis, cum esset vir senex & emeritus, cessit. Dee sunt in illa civitate Ecclesie contendentes de majoritate; [Cedente Amedeo, postulatur, sed negatur Conradus,] S. Stephani scilicet, & S. Joannis. Una die in ambarum Capitulis cum fieret electio, & altera ignoraret quem altera eligeret, nominatus est, & electus Dominus Conrardus Legatus: & decommuni tandem consensu ipsum a Domino Papa postulaverunt; nec tamen obtinuerunt, quia eum super gentes & regna constitutum, ad lucra majora Dominus Papa sibi reservabat. Electus est igitur in Archiepiscopum vir nobilis Gerardus, S. Joannis Decanus, filius Theobaldi de Rogemont, filii Humberti, Comitis Stephani consobrinus: & habuit fratres Humbertum & Theobaldum &c. Obiit Amedeus abdicato archiepiscopatu, XV Kal. Februarii, sed anno incerto; cum præfuisset annis XXV; nempe ex anno MCXCIV in MCCXIX, & Ecclesiis S. Ioannis & S. Stephani centum solidos censuales pro suo Anniversario, jam ex anno MCCXIII, aßignasset. Quæ porro in Vesontione referuntur ad annum MCCXIX de Henrico Camerario Curiæ Bisuntinæ, qui functus esset vice & auctoritate Domini Archiepiscopi Bisuntini, dum idem Archiepiscopus esset in partibus transmarinis, aliquando existimavimus ad Theodericum II pertinere, & hoc Sammarthanis insinuavimus. Verum re attentius considerata, spectare opinamur Amedeum, qui peregrinationem ad loca sancta aliquo sui Episcopatus tempore sit aggressus: nam Theodericus II Ierosolymam proficiscens, non Henricum Camerarium, sed ipsum Amedeum vice sua Administratorem reliquerat.

[206] [vir plane Apostolicus.] Conradus ille, quem Alberico teste Bisontina Ecclesia Archipræsulem a Papa non obtinuit, alius fuit a Conrado, Henrici Bavariæ Ducis filio, natusque est patre Eginone de Vrach, Suitonum Dynasta: Monachus & Abbas Villariensis, Claravallensis, & Cisterciensis, ac demum Cardinalis Episcopus Portuensis: obiitque in partibus transmarinis anno MCCXXVII pridie Kal. Octobris, sepultus in Claravalle: de quo præter alios videndus Ferdinandus Ughellus in additione ad Ciaconium, & in Italia sacra.

[207] [Girardus electus Lausanensis] LXVI Girardus de Rubeomonte (e qua nobili familia successores quoque ejus Odo & Theobaldus prodiere) filius fuit Theobaldi, quem Comitem de Rubeomonte Lausannenses tabulæ appellant: & qui in Bisuntinis chartis paßim nuncupatur Vicecomes Bisuntinus. Abdicato Amedeo electus est in ejus locum Conradus, de quo diximus: simulque Girardus ex Decano S. Stephani (qua in Ecclesia educatus a puero, & per quadraginta amplius annos fuerat versatus) postulatus est, electusque in Episcopum Lausannensem. Cum autem Bisontinis Conradum non conceßisset Romanus Pontifex, [pro Conrado retinetur a Bisontinis.] nec illi Girardum suum Lausannensibus permittere voluerunt. Contentione delata ad Sedem Apostolicam, causæ arbitros constituit Papa Trecensem & Lingonensem Episcopos, a quibus ille Bisontinæ Ecclesiæ restitutus est in Archiepiscopum. Girardi Lausannensis Electi mentionem vidimus in tabulis datis MCCXX, mense Novembri.

[208] [Galcheri Domini Salinensis liberalitas, supra verum aucta.] Ejus jam Archiepiscopi frequens est mentio apud Bisontinos, præsertim ad annum MCCXXI, qui primus ejus pontificatus annus dicitur; tum ad annos MCCXXII & XXIV. Anno MCCXXII Ottonem, Meraniæ Ducem & Comitem Burgundiæ, anathemate perculit; quod in damnum Ecclesiæ, castrum ædificaret in Monte Castellionis. Anno MCCXXIII confirmavit donationem viginti librarum super puteum Salinarum, factam Abbatiæ de Gollia, Ordinis S. Augustini, Bisontinæ diœcesis, jam ex anno MCCXX, per Dominam Idam Lotharingiæ Ducissam, Dominam de Coloniaco. Fuit Ida Simonis II Lotharingiæ Ducis relicta improlis, filia Girardi Comitis Viennensis, soror autem Galcheri Domini Salinensis: de quo tertia die Augusti, anno MCCXIX, vita functo, fallax est inscriptio apud Gollianos, quod una die tria cœnobia fundaverit, mane Roserianum, meridie Gollianum, vespere Sanctimarianum. Nam de Roseriano mihi constat ex codice Ms. Cisterciensi, quod anno MCXXXII tertio Kalendas Decembris fundatum fuerit a Galchero III Domino Salinensi (avo materno hujus Galcheri, a quo Gollianum, & montis S. Mariæ monasteria fundata memorantur): ejusque altare anno MCLXXVII ab Ebrardo, ut supra monui, Archiepiscopo consecratum. Sed Roserianæ Ecclesiæ locupletationem nonnullam Gollianis placuit fundationis appellatione honestare. Obiit Girardus Idibus Martiis anni MCCXXV, cum sextum jam annum sederet: [Girardi obitus.] sepultusque est in æde Bellævallis, ante majus altare. De fundata dum præerat, Bisontina Prædicatorum domo, videsis Vesontionem.

[209] LXVII Johannes, de quo Albericus ad annum MCCXXV. Romanus, inquit, Sancti Angeli Diaconus Cardinalis, per regnum Franciæ, per Burgundiam, [Ioannes consecratur Archiepiscopus,] per Provinciam constitutus Legatus, potestative quæ disponenda sunt disponere intendit. Hujus auctoritate, Remis, in crastino Lucæ, Magister Joannes de Villa-Abbatis, vir honestis moribus præditus, ad prædicandum optimus Theologus, Ambianensis Decanus, consecratur in Archiepiscopum Bisuntinensem. Tum anno MCCXXVII. Patriarcha Constantinopolitanus erat hoc anno Matthæus, tertius eorum qui de Latinitate in eadem Sede assumpti sunt. [recusat Patriarchatum CP. & sit Cardinalis.] Primus namque eorum dictus est Thomas, de Venetia natus; secundus Gervasius, de Tuscia assumptus; tertius iste Matthæus, iterum Venetianus: quo cedente, & electoribus vota sua per consilium transferentibus, & in Magistrum Joannem Archiepiscopum Bisuntinensem consentientibus, de voluntate Domini Papæ dictus Archiepiscopus Romam adiit. Postulatus onus illud subire, non consensit attentare: unde Dominus Papa Cardinalem eum instituit, & secum retinuit, dans ei Sabinensem Episcopatum. In Constantinopoli vero factus est Patriarcha Simon Archiepiscopus de Tiro.

[210] Iam Archiepiscopus Ioannes, Cartusiæ Vallisclusæ juribus cavit, datis tabulis Aprili mense anni MCCXXVI. [Quædam prius acta,] Eodemque anno, postridie Nativitatis B. Ioannis Baptistæ, inter primarias Ecclesias Bisontinas S. Ioannis & S. Stephani, lites quasdam diremit, de quibus egimus pluribus in Historia Trenorciensi. Constitutus deinde Patriarcha Constantinopolitanus ab Honorio Papa III, per diploma datum Laterani, X. Kal. Ianuarii, anno eodem MCCXXVI, pontificatus XI. Cui oneri cum se prudenter subduxisset, [obiit Card. Episcopus Sabinen.] creatus est a Gregorio IX Cardinalis Episcopus Sabinensis, Anagniæ anno MCCXXVII, in quatuor temporibus mensis Septembris. Obiit denique Romæ anno MCCXXXVII, IV Kalendas Octobris, jam ab annis decem Episcopus Sabinensis. Scripsit in Cantica Canticorum eruditis oculis dignam Expositionem. Reliqua de illo vide apud Sammarthanos & Ughellum, in Episcopis Sabinensibus.

[211] LXVIII Nicolaus natus est in Æduis, oppido Flavigneyo. Ex Decano Lingonensi factus est Archiepiscopus: de quo ad annum MCCXXVIII sic Albericus; Archiepiscopatum Bisuntinum Magister Nicolaus obtinuit, Prædicator & bonus Theologus. Ab eo celebrata est relevatio corporis S. Anatolii Salinensium Patroni Kalendis Septembris: [Nicolaus ordinatus an. 1228] quæ dies si fuit Dominica (ut fuisse verisimile est ad majorem solennitatem) pertinuit ad annum MCCXXX. Firmavit donationem Willelmi Viennensis, S. Stephani Ecclesiæ Decani, qui pro anima sua & fratrum suorum, Girardi & Henrici Viennæ Comitum, unam montatam muriæ in puteo Ledonensi contulerat Nonis Iunii MCCXXXIII, De ejus obitu Albericus ad annum MCCXXXV; In Octava, inquit, Assumptionis Beatæ Virginis, Fredericus Imperator celeberrimam Curiam omnium Principum Alemanniæ tenuit apud Moguntiam. [obit. 1285,] Henricus Brabantiæ cum ab eadem Curia reverteretur, Coloniæ moritur. Item, in reversione ejusdem Curiæ, mortuus est Bisuntinus Archiepiscopus Nicolaus. Id evenit VII Idus Septemb. [Gaufridus cæsus a schismaticis an. 1241:]

[212] LXIX Gaufridus, de quo Albericus, Anno MCCXXXVI Gaufridus Parisiensis Archidiaconus, fit Bisuntinensis Archiepiscopus. Cæsus est, & a Schismaticis demersus sexto Nonas Maji, anno MCCXLI, inter Portum Pisanum & Corsicam insulam, cum Romam ad Concilium Lateranense navigio contenderet.

[213] [& vacantem Sedem an. 1245 rexit Alexander,] LXX Joannes II. In archivo Ecclesiæ Bisontinæ autographas legimus tabulas Joannis, permissione divina Bisontini Electi, datas anno Christi MCCXLII: & alias, quibus Joannes Dei gratia Bisuntinus Electus, mense Decembri anni MCCXLIII, quamdam componit controversiam, inter Capitulum S. Stephani & Ioannem de Emeste, filium Roberti quondam dicti Ganni, aliosque multos, super Ecclesiis de Visignol, & de Longavilla. Ejusdem Joannis Electi exstant duo diplomata in Bellavalle, data Septembri anni MCCXLIV. Cum deinde invenitur A. Decanus Bisuntinus, Sedem Bisuntinam vacantem regens, anno MCCXLIV in crastino Bordarum, intelligendus est Alexander, ex Ducibus Burgundiæ, postea Episcopus Cabilonensis, Intelligendus quoque est annus MCCXLV Dionysianus a Christi Natali præcedente. Quare, Joannes ille Electus, quicumque fuit, ceßisse videtur medio tempore inter hos duos limites.

[214] Quis autem ille fuerit, gravis est inter eruditos disceptatio. Ciaconius, & ex eo alii complures, Joannem hunc Bisuntinum Electum Franciogiam cognominant, & de Abbatis-villa, Gallum asserunt, [Electum illum alii Gallum] Burgundum, & ex Monacho Cisterciensi Archiepiscopum Bisontinum: tum ab Innocentio Papa IV, anno MCCXLIV Lugduni creatum in quatuor temporibus Adventus Presbyterum Cardinalem, tit. S. Laurentii in Lucina. Exinde ab Urbano IV Viterbii, MCCLXI mense Decembri factum Episcopum Portuensem & Sanctæ Rufinæ. Denique Lugduni in Concilio generali sub Gregorio X, anno MCCLXXIV, pridie Idus vel XIII Iulii vita functum, & ibidem sepultum, sive apud Franciscanos, sive apud Prædicatores.

[215] At Wion lib. 1. Ligni Vitæ, cap. 44 pag. 69, & accuratius Ferdinandus Ughellus Tomo 1 Italiæ sacræ, in Episcopis Portuensibus, asserit Joannem cognomine de Toleto, natione Anglum, Ordinis Cisterciensis Monachum, creatum fuisse ab Innocentio IV Cardinalem cum aliis novem, Romæ anno MCCXLIV, [alii Anglum faciunt,] die festo Sanctæ Trinitatis, qui fuit XXIX Maji. Secuti sunt hi auctores Matthæum Vestmonasteriensem, & eo priorem Matthæum Parisium, cujus hæc sunt verba ad annum MCCXLIV. Die vero Sanctæ Trinitatis, volens Dominus Papa partem suam roborare, quia paucos sui laboris socios, & solicitudinis habuerat particeps, creavit decem Cardinales; videlicet Magistrum Joannem de Toleto, natione Anglicum, & quosdam alios moribus & sanguine præclaros. Iam autem eodem anno MCCXLIV, circa Kalend. Februarias, idem Pontifex (ut refert Vestmonasteriensis) Othonem Cardinalem, creaverat Episcopum Portuensem, ex Diacono S. Nicolai in carcere Tulliano. Ex quibus redarguitur Ciaconius, primam duodecim vel tredecim Cardinalium creationem affirmans Lugduni factam in quatuor temporibus Adventus, adeoque Decembri mense anni MCCXLIV, cum ejus mensis initio Innocentius IV Lugdunum pervenisset.

[216] Pergit autem Ughellus, & Joannem de Toleto, natione Anglum, probat fuisse creatum Episcopum Portuensem anno MCCLXI, & Lugduni denique obiisse anno MCCLXXIV tempore Concilii generalis Lugdunensis sub Gregorio X. Certe quod hic Joannes jam fuerit Cardinalis S. Laurentii in Lucina, [Ord. Cisterciensis Patronum.] mense Septembri anni MCCXLIV, confirmatur ex Actis Capituli generalis Cisterciensis, eo anno celebrati per dies quinque, a die præcedente Vigiliam Exaltationis Sanctæ Crucis, Septembris duodecima: cujus Capituli hæc fuit diffinitio; Pro Domino I. Cardinali S. Laurentii in Lucina, amicissimo Ordinis, dicatur una Missa de Beata Virgine a singulis Sacerdotibus per Ordinem universum. Monachi vero & Conversi Collectam dicant quæ pertinet ad unam Missam, secundum morem Ordinis consuetum. Idem ab Alexandro Papa IV, dicitur Ordinis Cisterciensis Promotor assiduus, in rescripto dato Viterbii, Idibus Decembr.anno pontificatus tertio, Christi MCCLXXV, quo monasterii Cisterciensis terras quasdam ab omnibus decimis decernit esse immunes.

[217] [Sed illi Cardinales erant, quādo iste solū dicebatur Electus Bisontinus.] Hujus porro Joannis de Toleto Cardinalis Episcopatum Bisuntinum, nec Wion nec Ughellus commemorant: nec esse potuit Archiepiscopus Bisuntinus ante Cardinalatum, quem constat factum Cardinalem XXIX Maji MCCXLIV; cujus anni Septembri mense Joannes noster solo Electi Bisuntini nomine gaudebat. Diversi igitur hi fuerunt cognomines. Quod tamen Ughellus, Ioannem Cardinalem Anglum, non fuisse Archiepiscopum Bisontinum, probare se putat, ex rescripto Innocentii IV, quo Guillelmum anno MCCXLV, XII Kal. April. de Sede Cabilonensi transfert ad Bisuntinam, quæ diutius Pastore vacaverat, quasi Pontifex Bisuntinam Sedem a Gaufridi Archiepiscopi obitu per quadriennium vacasse significet; probari mihi non potest, nisi intelligat vacasse eam Sedem, quamdiu nemo in ea confirmatus est, quæ est ipsamet mens Pontificis. At certum nobis est, fuisse Joannem, quemdam annis MCCXLII, III & IV Bisuntinum Electum, de quo dicam quod sentio.

[218] [qui spe obtinendæ Sedis dejectus ad suos Cistercienses redierit] In primis non fuisse illum Cardinalem, vel Presbyterum S. Laurentii in Lucina; vel Episcopum Portuensem, ut ex dictis patet: nec etiam cognominatum de Abbatis villa, quod soli convenit Ioanni Archiepiscopo Bisontino hujus nominis primo. Videri autem fuisse cognomine Franciogiam, natione Gallum, patria Burgundum, conditione Monachum Cisterciensem, sed ignoti nobis monasterii: atque illum obtinendi ad quem electus fuerat Archiepiscopatus spe dejectum, ad suos Cistercienses revertisse.

[219] Nunc ut Innocentii IV Cardinalium creationes, a Ciaconio perturbatas, [Cardinales ab Innocentio IV creati anno 1244] tempori suo reddamus, duæ Bullæ consulendæ sunt ab his Cardinalibus subscriptæ; Vezeliacensis, & Iurensis S. Eugendi. Data est Bulla Vezeliacensis Lugduni, X Kalend. Februar. anno pontificatus secundo, MCCXLIV Indictione II, more Ecclesiæ Gallicanæ, anno & ei juncta Indictione a Paschate deductis: erat enim annus Dionysianus MCCXLV, & Indictio III, quia ex ineunte Decembri anni MCCXLIV Papa Lugdunum pervenerat. Ei Bullæ subscribunt tredecim Cardinales hoc ordine, cui numerorum notas adjecimus; I Ottho, Portuensis & S. Rufinæ Episcopus; 2 Petrus, Albanensis Episcopus; 3 Willelmus, Sabinensis Episcopus; 4 Odo, Tusculanus Episcopus; 5 Petrus, S. Marcelli Presbyter Cardinalis; 6 Willelmus, basilicæ duodecim Apostolorum Presbyter Cardinalis; 7 Ugo, tit. S. Sabinæ Presbyter Cardinalis; 8 Fr. Joannes, tit. S. Laurentii in Lucina Presbyter Cardinalis; 9 Goffredus, S. Hadriani Diaconus Cardinalis; [non una, ut Ciaconius putat,] 10 Octavianus, S. Mariæ in Via lata Diaconus Cardinalis; II Petrus, S. Georgii ad Velum aureum Diaconus Cardinalis; 12 Joannes, S. Nicolai in carcere Tulliano Diaconus Cardinalis; 13 Willelmus, S. Eustachii Diaconus Cardinalis.

[220] In Bulla pro S. Eugendi monasterio data MCCXLV, X Kal. Iulii, quam ex autographo habemus, subscripti sunt iidem Cardinales, excepto uno Goffredo, qui obierat Lugduni ante Concilium anni MCCXLV; [sed trina creatione.] pro quo legitur Egidius, SS. Cosmæ & Damiani Diaconus Cardinalis: Sed hic non erat de Cardinalibus Innocentii IV: quia creatus fuerat ab Honorio III, mense Decembri anni MCCXVI, obiitque postmodum mense Augusto anni MCCLIV. Ex his igitur prima illa Ciaconiana Cardinalium Innocentii Papæ IV creatio in tres diffundenda est, quarum prima Otthonis Portuensis Episcopi ex Diacono S. Nicolai, Februarium spectat anni MCCXLIV: Secunda, decem Cardinalium sequentium in Bulla Vezeliacensi, ad diem pertinet Sanctæ Trinitatis, eodem anno MCCXLIV incurrentem in Maji XXIX. Tertia, Ioannis & Willelmi, quos ultimos recenset Bulla Vezeliacensis, facta est (ut videtur) Lugduni, anno eodem MCCXLIV in quatuor temporibus Adventus.

§. VIII. Seculi XIII prosecutio, usque ad seculi XVII dimidium.

[221] LXXI Guillelmus II de Turre, ex Episcopo Cabilonensi, [Ab Episcopatu Cabillon. ad Bisontin. translatus 1245 Guillelmus,] per Bullam Innocentii Papæ IV datam Lugduni, XII Kalend. April. anno Pontificatus secundo, Christi MCCXLV: in qua hæc lego apud Ughellum Tomo I. Italiæ sacræ, in Episcopis Portuensibus; Venerabilem Fratrem nostrum Willelmum, quondam Episcopum Cabillonensem, virum utique secundum cor nostrum, fame celebris, & notæ scientiæ; a vinculo Cabillonensis Ecclesiæ absolutum, præficiendum duximus in Archiepiscopum & Pastorem Ecclesiæ Bisuntinæ.

[222] [non ex familia de Chavanis] De ejus genere nonnulla est quæstio: nam auctores Historiæ Cabilonensis, familia de Cabanis, seu de Chevanis oriundum asserunt; quod hoc fuerit cognomen fratris ejus Simonis Cabilonensis Decani, ut in quibusdam chartis se legisse dicunt. At nobis certum est, fuisse Guillelmum filium Odonis de Turre, Militis, de quo sic Necrologia primariarum Ecclesiarum S. Ioannis & S. Stephani; VII Idus Novembris obiit Odo de Turre, Miles, pater Wilelmi Archiepiscopi Bisuntini, qui dedit S. Stephano triginta solidos censuales, super homines suos de Pallise: pro quo idem Wilelmus dedit S. Stephano decem libras &c. Ipse postmodum totidem libras in suum Anniversarium contulit: sic enim eadem Necrologia; XIII Kalendas Septembris obiit Venerabilis Pater Wilelmus, Archiepiscopus Bisuntinus, qui dedit nobis decem libras pro Anniversario suo faciendo, super Ecclesias de Lambre, de Juvigne, d'Ogecourt, [sed de Turri natus,] & de Sainct Mardon. Hæc male in Vesontione tribuebantur Guillelmo ejus nominis primo, qui deinde compertus est prodiisse ex familia de Arguello. Porro cum Guillelmum III protulerit dynastarum Vergiacensium domus, restat ut hic Guillelmus II filius fuerit Odonis de Turre, Militis, hoc est, equestris ordinis viri. Non paucæ occurrunt in Galliis familiæ nobiles, a Turribus nuncupatæ: Odonis hujus nomen, a Turre S. Quintini Bisontina, derivatum est; de cujus origine hæc in antiquis observavi.

[223] Necrologium Ecclesiæ Bisontinæ; XIV Kal. Maji, obiit Bisonticus laicus, [alias de Turre S. Quintini,] qui Ecclesiam S. Quintini ædificavit. Laicus videtur dictus, ut distingueretur a cognomine Canonico, de quo ibidem; VI Idus Augusti obiit Bisonticus, Canonicus S. Stephani. Ædis S. Quintini fundatio, ut conjicio, septingentorum fere annorum est, ejusque meminit Liber antiquorum rituum Ecclesiæ Bisontinæ, Ordo Canonicorum inscriptus, & S. Protadii Liber vulgo dictus. A S. Quintini Ecclesia, & vicus, & platea, & vicina Turris nomen habet: cujus possessores nunc Domini de Turre, nunc de Sancto Quintino, nunc de Turre S. Quintini nuncupantur. Necrologium S. Stephani; XVIII Kal. Februarii, obiit Gerardus Miles Bisuntinus, dictus de Turre, qui dedit nobis X solidos (qui debentur singulis annis in crastino Paschæ, de Ecclesia S. Petri Bisuntini) in die Anniversarii sui distribuendos: & mansum Gerardi de Sunna, cum heredibus suis. In hujus doni tabulis memorantur Gerardi de Turre quatuor filii, Amedeus, Renardus, Theobaldus & Haymo Canonicus S. Stephani, ad annum MCCXLVII. Idem Liber; XII Kal. Maji, obiit Ebrardus Miles de Sancto Quintino, pro cujus anima uxor ejus Ylaria, & filius ejus, dederunt S. Stephano unum sextarium vini, quod habebant in vinea nostra de Rossat. In tabulis anni MCCLXVI, mense Martio datis, memoratur Guillerma, Domina de Montemoreto (e qua familia fundatores Cartusiæ Boniloci) vidua relicta Domini Gerardi de Turre, Militis Bisuntini. Ad annum MCCLIII Amedeus de Turre, Miles Bisuntinus, Gerardi (ut videtur) filius.

[224] [Dominorū de Turreho diedum perseverans familia.] Ad nostram usque ætatem propagata est gens illustris Dominorum de Turre S. Quintini, quorum duos postremos novimus, Comitum titulo præfulgentes. Cur autem in Commentario de Archiepiscopis Bisuntinis, a centum quinquaginta fere annis manu exarato, Guillelmus hic Turrianus, dicatur de domo & genere Imperatorum, nondum capio; nisi forte de filio quopiam spurio Friderici I Imperatoris (cujus in familiam Beatrix Burgundiæ Comitissa enupsit) originem traxisse intelligatur. Hoc scio, non recte illum asseri ex familia de Cabanis, seu de Chevanis, quod hoc Simonis Decani ejus fratris cognomen fuerit. Est hic locus vulgo Chavannes, in prætoria diœcesi Montismoreti, vel Chavannes in diœcesi Orgeleti; vel Chevanne in diœcesi Vesulana. Hæc fuit portio Simonis, minoris natu filii e gente Turriana: nisi fuit hic Simon Guillelmi Episcopi frater tantum uterinus, cui a patre cognomen fuerit de Cabanis. Sed de Simone Decano quicquid tandem sit, certe Guillelmi Archiepiscopi, ex Turriana Bisonticensi familia origo indubitata est.

[225] Secundo sui Episcopatus anno, Christi MCCXLVI, IV Nonas Septembris, Guillelmus Archiepiscopus corpora Sanctorum Ferreoli & Ferrucii Martyrum, [Translatio SS. Ferreoli & Ferrucii an. 1246.] de loco humili ad locum venerabilem transtulit in basilica S. Ioannis, in cujus Martyrologio hæc habentur; Anno Domini MCCXLVI quarto Nonas Septembris, residente apud Lugdunum Innocentio Papa IV, facta est in hac Ecclesia revelatio Sanctorum Martyrum Ferreoli & Ferrucii, Prædicatorum hujus urbis, per Venerabiles Patres Willelmum Archiepiscopum Bisuntinum, Joannem Lausannensem, Saguinum Matisconensem, Alexandrum Cabilonensem, Anselmum Eduensem Episcopos, & alios Prælatos civitatis & diœcesis Bisuntinæ. Hanc diem in posterum solennem esse voluit Archiepiscopus in Ecclesia Bisuntina: sed post triduum occurrebat Inventio eorumdem Sanctorum, de qua sic Martyrologium; Nonis Septembris, Bisuntii, Inventio corporum Sanctorum Martyrum Ferreoli Presbyteri, & Ferrucii Diacono, a S. Aniano ejusdem civitatis Episcopo. Item Crisopoli depositio S. Aniani, qui corpora sanctorum Martyrum transtulit ad Ecclesiam S. Joannis. Ne igitur tantorum Martyrum cultus nimia aßiduitate vilesceret, sanxit Archiepiscopus, dato diplomate postridie B. Bartholomei Apostoli, anno MCCL, ut gemina hæc solennitas unam in diem conjiceretur, agereturque Nonis Septembris per totam provinciam omnibus futuris temporibus: quod etiamnum observatur. Alias horum Sanctorum duas translationes, vide in Vesontionis parte secunda.

[226] Sub hoc Archipræsule, anno MCCLIII, Hugo, vulgo dictus de Sancto Caro, [Unio Canonicorum S. Joannis & S. Stephani anno 1253.] tituli S. Sabinæ Presbyter Cardinalis , Apostolicæ Sedis Legatus, dato diplomate Bellicii pridie Kal. Octobris, Innocentii Papæ IV anno Pontificatus undecimo, controversiam quæ de S. Ioannis, & S. Stephani Bisonticensium Ecclesiarum præcellentia ducentis fere annis tenuerat, mirabili sapientia diremit; utriusque basilicæ Canonicis in unius Capituli corpus redactis: qua de re nos in Historia Trenorciensi pluribus disputavimus. Ad hujus Archiepiscopi querelas mandavit Alexander Papa IV Episcopo Autisiodorensi, ut Ecclesiæ Bisontinæ, a Proceribus Burgundiæ (ut ferebatur) vexatæ, opem ferret, anno sui Pontificatus quinto, Christi MCCLIX. Sedit Guillelmus annis XXIII, & usque ad annum MCCLXVIII, quo e vivis abiit XIII Kal. Septembris, sepultusque est ad S. Stephanum, in S. Nicolai Capella, quam fundaverat.

[227] LXXII Odo de Rubeomonte, Guillelmi electus successor, postmodum per Clementis Papæ IV obitum vacante Sede, confirmatus est a Collegio Cardinalium, [Ejus confirmatio 1269] dato Viterbii diplomate, V Idus Februarii, cui appensa sunt octodecim sigilla. Anno Christi MCCLXIX XVII Kal. Novembris convenit cum Yvone Abbate Cluniacensi, super electione Abbatis, & visitatione monasterii Balmensis.

[228] Excepit obsequentiæ profeßiones, Humberti mox ordinandi Abbatis Balernensis, [Obedientiæ Prælatorū sub eo ordinatorum.] III Nonas Novembris MCCLXXV; Guillelmi mox ordinandi Abbatis Balernensis, in Octavis Apostolorum Petri & Pauli, MCCLXXXI; Joannis mox ordinandi Abbatis Corveoli, Ordinis Præmonstratensis, Dominica post Pentecostem, MCCLXXXII. Similis obsequii & obedientiæ sacramentum dixit Renaudus, mox ordinandus Abbas Balernensis, in præsentia Armani Suerinensis Episcopi, vice Odonis Archiepiscopi, V Kal. Martii, MCCLXXIII: & Oliverius, mox ordinandus Abbas Faverneyacensis, in præsentia Theoderici Sudensis Episcopi, vice Odonis Archiepiscopi, Dominica post Octavam S. Michaelis, MCCXCIV. Anno autem MCCLXXX, die Martii post Octavam Pentecostes, Henricus Basileensis Episcopus, eidem Odoni obedientiam & reverentiam fecit, apud Insulam supra Dubim, prope abbatiam Locicrescentis, ex gratia speciali; quia alioqui tenebatur id sacramentum dicere in matrice Ecclesia Bisuntina: sed absque gravi periculo, tam personæ suæ, quam negotiorum Serenißimi Domini sui Rudolphi Romanorum Regis, & rei familiaris Ecclesiæ suæ Basileensis, ad præsens, nec securum, nec opportunum ad civitatem Bisuntinam poterat habere accessum.

[229] Guillelma Abbatissa de Bathento, recepit ab Odone Archiepiscopo CXXXVI libras Stephanienses, & viginti bicheta frumenti ad mensuram Bisuntinam: [Compensatio facta Abb. Bathensi.] pro omnibus damnis sibi illatis, dum idem Archiepiscopus quoddam castrum in monte de Roignons ædificaret, XV Kalend. April. MCCXCII, Indictione VI, vacante Romana Sede per obitum Nicolai Papæ IV.

[230] Sedente Odone Romam cogitans Stephanus de Burgundia, Hugonis & Alaydis Burgundiæ Comitum Palatinorum filius, [Stephani Canonici acta:] anno MCCXCVIII Indictione XI, Bonifacii Papæ VIII anno quarto, testamentum condidit Vesontione in domo sua, V Idus Maji: quo heredem scripsit fratrem suum Otthonem, Comitem Burgundiæ Palatinum, & Dominum Salinensem: mandans ossa sua deferri in Ecclesiam Bisontinam S. Stephani, ad pedes Otthonis quondam Comitis Burgundiæ Palatini, ubicumque eum mori contingeret: & innumera pene bona legans multis ecclesiis & xenodochiis civitatis ac diœcesis Bisontinæ, immo & quibusdam externis. Huic testamento codicillum addidit Romæ in hospitio suo, XIII mensis Augusti, ejusdem anni MCCXCVIII. Sequenti anno MCCXCIX exceßit e vivis, Nonis Aprilis (ut habet Necrologium ecclesiæ S. Ioannis) vel potius pridie Nonas, seu quarto die Aprilis (ut notatur in libro Obituum S. Anatolii Salinensis) ubi & obiisse dicitur anno MCCXCVIII, nempe deducto a Paschate quod eo anno fuit XIX Aprilis. In veteri membrana scriptum legimus, quod in articulo mortis, jussit deferri cor suum ad Ecclesiam Bisuntinam S. Stephani: [obitus, sepultura.] & ibidem dictum cor fuit honorifice inhumatum. Et in ipsa Ecclesia fundavit Capellaniam in honore Beatæ Virginis Mariæ, in qua duos instituit Capellanos. Hoc altare in honore B. Mariæ Virginis & S. Stephani dedicatum, & in navi basilicæ Stephaniensis Comitum Burgundiæ tumulis impositum, circa annum MDCXXIV destructum est. In Necrologio S. Stephani duo memorantur ejus Anniversaria; alterum VI Nonas Octobris, qua die opinamur conditum ejus cor in cimiterio Comitum, ut ibi legitur, ante tympanile, intra Ecclesiam: alterum in crastino B. Ambrosii. Quam hic Stephanus Canonicus, sit diversus a Stephano Electo, eadem Burgundiæ Comitum familia nato, supra a nobis demonstratum est.

[231] Idem Odo Archiepiscopus, anno MCCLXXXI, postridie Inventionis sanctæ Crucis, [Obitus ipsius Odonis.] quæ tum fuit Dominica tertia post Pascha, dedicavit in Ecclesia B. Magdalenæ primarium altare, & altare S. Michaelis. Præfuit tribus & triginta annis, mortuusque anno MCCCI, IX Kalendas Iulii, sepultus est ante majus altare Ecclesiæ Bellævallis, absque Epitaphio quod nunc exstet.

[232] [Ab Ecclesia Leodiensi assumptus anno 1301 Hugo V] LXXIII Hugo V de Cabilone, filius Ioannis Comitis Burgundiæ, & Domini Salinensis, ex Laura de Commerceyo, tertia uxore; Ioannis de Cabilone, Lingonensis Episcopi, non frater, sed patruus; primum Episcopus fuit Leodiensis, ad sex circiter annos: tum Archiepiscopus Bisontinus annis fere decem. Nam pro S. Pauli monasterio diploma confecit anno MCCCXI; ultra quod tempus non diu sedisse cognoscitur ex aliis tabulis ejusdem Ecclesiæ, datis anno sequenti MCCCXII a Vitali ejus successore. Exstruxit, dotavitque Ecclesiam Belliprati, tertio ab Urbe milliario. Abhinc sequentium Archipræsulum sola fere nomina subjecimus, [obiit 1311.] cum adnotata temporis ratione: studiosum Lectorem remittentes, qua ad Vesontionem, qua ad Roberti & Sammarthanorum Galliam Christianam: quibus quæ de aliquot postremis ad finem deerant, compendio adjecimus.

[233] LXXIV Vitalis, obiit VI Kal. Septembris, anno MCCCXXXIII, [Inventio Reliquiarum, inter quas Caput S. Joan. Calybitæ.] cum præfuisset ex anno MCCCXII. Hoc sedente contigit reperiri reliquias Sanctorum Epiphanii & Isidori, ac Sanctorum Innocentium, in altari Confeßionis seu Cryptæ, quæ directe subjacet majori altari basilicæ S. Ioannis Euangelistæ, XV Septembris MCCCXIX: ac biennio post, nempe anno MCCCXXI. Olvianum & Leontium Episcopos Græcos, qui Avenionem ad Ioannem Papam XXII convenerant, interpretari Græcam inscriptionem Capitis S. Ioannis Calybitæ, a Ioanne de Corcondrayo Canonico & Scholastico Bisuntino ad ipsos delatam: quod Caput Orientis spolium, hodieque apud Bisuntinos magna in veneratione est.

[234] LXXV Hugo VI de Vienna, præfuit annis XXII. Obiit IV Idus Maji, anno MCCCLV.

[235] LXXVI Johannes III de Vienna, anno MCCCLXI transfertur ad Metensem Episcopatum: inde vero anno MCCCLXVI ad Basileensem, in quo moritur anno MCCCLXXXII.

[236] LXXVII Ludovicus de Montebeligardis, Henrici Comitis filius, præfuit non solido anno: obiit VIII Kal. Augusti, MCCCLXII.

[237] LXXVIII Aymo de Villariosexel, e vivis exceßit IV Idus Decembris, MCCCLXX.

[238] LXXIX Guillelmus III de Vergeyo. Mentio ejus in tabulis Latrensibus MCCCLXXXV, Indictione VIII. Fit Cardinalis a Clemente VII Antipapa, XVII Kal. Maji, MCCCXCI.

[239] LXXX Girardus II d Athies nobilis Picardus, ex Monacho Benedictino, rexit usque ad annum MCCCCIV, quo Parisiis vitam exuit XXII Novembris.

[240] LXXXI Theobaldus de Rubeomonte, primum Episcopus Matisconensis, [Prætensio Bisontini de occursu Papæ sibi debito.] tum Viennensis Archiepisopus, denique post Girardum Bisontinus ad annos fere XXV. Obiit Romæ XVI Septembris, MCCCCXXIX. Non possum silentio præterire quod de hoc Archipræsule observavit ex codice Bibliothecæ regiæ Spondanus in Annalibus Ecclesiasticis, ad annum MCCCCXIV, numero XIII, illum, quando Constantiam ad Concilium generale advenit, prætendisse ex privilegio Ecclesiæ suæ concesso, Papam in prima visitatione teneri sibi tribus paßibus occurrere: Papam vero non statim acquievisse, sed causam Placentino & Aquileiensi Cardinalibus cognoscendam commisisse: a quibus quid in ea rejudicatum fuerit, quidve a Papa vel concessum sit vel negatum, Acta illa non referunt.

[241] LXXXII Johannes IV de Rupescissa, multarum vir dignitatum, de quibus Vesontio & Gallia Christiana. Theobaldo suffectus obiit IX Kal. Aprilis, MCCCCXXXVII.

[242] LXXXIII Franciscus Condelmerius, promotus ab Eugenio Papa IV, patruo suo, cum adversarium haberet Ioannem de Fruyno, a Capitulo Bisontino electum, ceßit verno tempore anni MCCCCXXXVIII.

[243] LXXXIV Johannes V de Norry, ab Eugenio IV translatus a Viennensi Sede ad Vesontionensem, moritur Gyaci, antequam Vesontionem inveheretur, MCCCCXXXVIII.

[244] LXXXV Quintinus Menart, e Flavigneyo Æduorum oppido, rexit usque ad annum MCCCCLXII, quo e vivis exceßit, XVIII Decembris.

[245] LXXXVI Carolus de Novocastro, ex Baiocensi Episcopo, præfuit per annos XXXVI. Obiit XIII Kal. Augusti, MCCCCXCVIII.

[246] LXXXVII Franciscus II de Busleyden, deceßit Toleti, MDII, X Kal. Septembris.

[247] LXXXVIII Antonius de Vergeyo, feliciter præfuit, usque ad annum MDXLI, quo vivere desiit XXIX Decembris.

[248] LXXXIX Petrus a Bauma, ex Episcopi Genevensi Cardinalis, ultra biennium rexit. Obiit IV Maji, MDXLIV.

[249] XC Claudius III a Bauma, patruo suffectus, tenuit ad annos XL. Obiit XIV Iunii, MDLXXXIV, septimum jam annum Cardinalis. [Gilbertus Cognatus hæreticus an. 1567.] Hoc sedente anno Christi MDLXVII, Pius Papa V dedit octava die Iulii Breve Apostolicum ad Senatum Dolanum, quo Gilbertus Cognatus, qui tum Vesontione Ludimagister hæretica dogmata in vulgus spargebat, jussus est conjici in vincula, & secundum Ecclesiæ ac regni leges judicari. Hic Nozereto Sequanorum oppido oriundus, litteris operam navarat, Erasmi non modo auditor, sed etiam librarius domesticus. Edicto igitur Pontificio Vesontione in carcerem Archiepiscopalem conjectus, ibique mortem obiens, debitum suis facinoribus supplicium antevertit.

[250] XCI Antonius II Perrenotus, multis titulis ornatus Cardinalis, rexit per suos ad biennium: diœcesim enim suam nondum ingressus obiit Madriti XI Kal. Octobris MDLXXXVI.

[251] XCII Ferdinandus de Rye Iubilaris Episcopi titulum in tumulum intulit. Etenim extinctus est labente anno Episcopatus quinquagesimo, Christi MDCXXXVI, XX Augusti, cum Dolæ per dies octoginta obsidionem difficillimam tolerasset, eaque XVIII Kal. Septembris soluta, ipse jam lue pestifera afflatus, puriorem auram ruri quæreret.

[252] XCIII Franciscus III de Rye, Ferdinando patruo jam pridem successor designatus, non totis octo mensibus ei superstes fuit: quippe mortuus Bruxellis anno MDCXXXVII, & Episcopo animarum nostrarum commortuus XVII Aprilis feria sexta hebdomadæ paschalis.

[253] XCIV Claudius IV d'Achey, prius Abbas Balmensis, & Ecclesiæ Bisontinæ Decanus, eligitur a Capitulo XXIII Maji, MDCXXXVII. Atque ex hoc turbari cœpit jus eligendi Archiepiscopi, quod ab antiquißimis temporibus penes Capitulum fuerat. [Juselectionis Capitularis turbatum:] Itaque Rex Catholicus, quamvis in Claudii Electi personam sibi gratam consentiens, contendit tamen & rescripto suo (quod ipsi perlegimus) contestatus est, se inconsulto Archiepiscopum a Canonicis eligi non debuisse. Pontifex porro, quasi ex condicto cum regio Legato, confirmavit quidem personam, sed Bullam ei dedit de reservato. Admissus est tamen a Capitulo virtute suæ electionis, & conditione adjecta, ut Claudius expensis suis Romam mitteret, qui Pontificem de antiquis Capituli juribus admoneret: quod & fecit; sed in irritum, ut ex sequentibus patebit. Adjecta est novo Archiepiscopo Abbatia Montis-benedicti, Ordinis S. Augustini, ad Balmensem quam ante Episcopatum jam possederat. Cum multa in Episcopatu pie & prudenter geßisset, obiit ex apoplexia, in arce sua Gyacensi, XVII Octobr. MDCLIV, ibidem sepultus.

[254] XCV Carolus Emmanuel de Gorrenod, Marchio de Marnay, frater Ducis de Pontdenaux, electus est a Capitulo, eodem mense Octobri anni MDCLIV: nec multo post ab Archiduce Leopoldo Belgii Prorege obtinuit, vacantes per ejus decessoris obitum, Balmensem & Montis-benedicti Abbatias, jam antea Prior de Arbosio. Obiit XX Iulii, MDCLIX Madriti, quo missus fuerat Comitiorum Sequanicæ Burgundiæ Legatus; nondum accepta Bulla Pontificia, qua in Archiepiscopatu stabiliretur.

[255] [unde anno 1659 difficultas nata,] XCVI Johannes Jacobus Fauche, Prior Mortuæ-aquæ, electus a Capitulo die III Septemb. MDCLIX: cumque Romæ institutioni suæ moras injectas esse sentiret, renuntiavit in manibus Papæ electioni de se factæ: & sic accepto Brevi Alexandri Papæ VII, subdata XXVI Februar. iniit Archiepiscopatus posseßionem. Verum ad eam novitatem reclamante Capitulo & regiis Ministris, ejus reditus auctoritate regia sunt sequestrati: quibus adversis perculsus, ac mœrore confectus, apoplectico symptomate interiit XI Martii MDCLXII, [electioni in manus Pontificis renuntiantibus Electis.] Vesontione in S. Stephani sepultus.

[156] XCVII Petrus Antonius de Grandmont, a Capitulo electus est veteri more: cui electioni diffidens, eique in Pontificis manu renuntians, per Breve de motu proprio ab Alexandro Papa VII Archiepiscopus constitutus est. Eo Brevi accepto consecratus est noctu in crypta subterranea S. Vincentii, ab Episcopo Andrevillensi Suffraganeo suo, & a duobus Presbyteris Canonicis: & januis clausis, ne quid a Capitulo, vel a regiis Ministris obstaculi ingrueret. Magnis inde concitatis turbis, appellavit novus Archiepiscopus Romanum Pontificem: a quo acceptis ad Regem Catholicum commendatitiis manu propria exaratis, evicit tandem, & communi omnium consensu admissus est, vir prudens ac pius, & supra antiquæ nobilitatis splendorem, vitæ ac morum integritate conspicuus.

DE S. CERATIO EPISCOPO,
SIMORRÆ IN VASCONIA.

COMMENTARIUS HISTORICUS.
De cultu, & Vita post translationem scripta, incertaque ipsius ætate, ac Sede Episcopali.

Ceratius, Episcopus in Gallia(S.)

AUCTORIBUS G. H. & D. P.

[1] Novempopuloniæ, quæ tertia Aquitaniæ versus montes Pyrenæos provincia est, [Elusa Metropolis Novem-populoniæ,] Metropolis olim fuit Elusa, ad Gelisam fluvium, quæ in veteribus Notitiis Provinciarum & subscriptionibus antiquorum Conciliorum Galliæ, dicitur metropolis civitas Elusatium vel Elosasium. Hanc eamdem urbem opulentissimam Elusaberrim dixit Mela; ubi Berris, proprio regionis idiomate, villam seu castrum significat, uti Petrus a Marca lib. 1 historiæ Bearniæ cap. 6 erudite explicat. Sub hac Metropoli undecim in veteribus Notitiis collocantur civitates, inter quas, subinde ultimo, subinde proximo loco, constituitur civitas Ausciorum, ad quam dignitas Metropolitana translata est, Ecclesia Elusana cum suis reditibus ipsi unita. Ultimus hujus Ecclesiæ Episcopus censetur Sennocus, qui teste Fredegario cap. 54, anno XLIII regni Chlotharii II, Christi DCXXVI, cum Palladio patre suo, quod rebellionis alicujus inter Vascones suscitatæ fuissent conscii, in exilium retrusus est. Quia autem postmodum Elusa ad oppiduli parvitatem redacta est; ideo videntur Acta antiquorum Elusanorum, urbi Ausciorum etiam attribui.

[2] Primus illorum Episcopus a recentioribus censetur S. Ceratius, [ubi Episcopus Ceratius,] de quo hic agimus. Memoria ejus inscripta est antiquo Martyrologio monasterii S. Sabini in agro Tarbiensi, ad dictos montes Pyrenæos, apud Saussajum sub finem Martyrologii Gallicani, ubi pagina 1248 ista leguntur: Die XXIV Aprilis Sancti Ceraci, Episcopi & Confessoris. Arnaldus Oihenartus, in Notitia utriusque Vasconiæ lib. 3 cap. 8, Elusanos Archiepiscopos enumerans, [colitur 24 Aprilis:] ita incipit: B. Ceratius, Elusanæ Ecclesiæ conditor, præfuit ipsi annis XLIII; idque (ut ait) Ex monumentis Ecclesiæ Auscensis. Sammarthani, ante Archiepiscopos Auscenses, præmittunt Archiepiscopos Elusanos, & de primo ista habent: Beatus Ceratius, Euangelii per Novempopulaniam præco, Saturnini Tolosani Episcopi discipulus, Aquitaniam, quæ ad Pyrenæum pertinet, [corpus Simorræ adservatur.] Christianæ fidei dogmatibus informasse, & Ecclesiam hanc Elusanam instituisse fertur. Illius sacræ Reliquiæ, miraculorum fama percelebres, Simorræ requiescunt in monasterio antiquissimo Ordinis S. Benedicti. Elusanæ Sedi præfuit annis XLIII, ut ferunt monumenta Ecclesiæ Auscensis. Saussajus in Supplemento sui Martyrologii XXIV Aprilis hæc tradit: Augustæ Ausciorum S. Ceracii Episcopi & Confessoris, qui in magnis Ecclesiæ perturbationibus ministerium pacis implevit: ferisque persecutionum turbinibus superatis, grege feliciter conservato & adaucto, ad emeritam abiit pastoralis curæ fortiter exacte remunerationem. Quiescit Pontifex gloriosus in monasterio Benedictinorum S. Mariæ de Simorra prædicte diœcesis Auscensis. Supra memoratus Saturninus Episcopus Tolosanus colitur XXIX Novembris, quando erit tempus Sedis ejus examinandum. Videri possunt quæ de ejus & Sociorum adventu in Gallias diximus XXII Martii, ad Vitam S. Pauli Episcopi Narbonensis §. 2.

[3] [Vetera Martyrologia Gratianopoli eum adscribunt,] Nunc quæritur, an ab hoc diversus, & Simorræ in unam personam confusus sit is, quem Hieronymiani Martyrologii apographa tria ad hunc VI Iunii ultimo loco sic referunt; Gratianopoli, depositio Cerati Episcopi. Ita Ms. Epternacense, Corbeiense & Blumianum, imo & Lucense, sed per errorem ad initium diei sequentis. De eo autem Wandelbertus Prumiensis, sub medium seculi IX, sic scripsit:

Octavas Idus Ceratus Episcopus ornat,
Urbem qui fulsit Gratiano a Principe dictam.

Sequuntur vetera Mss. tam Reginæ Sueciæ, quam S. Maximini apud Treviros; & cum illis aliisque alibi visis, Molanus, Canisius, atque Ferrarius. Nec aliter crediderunt ipsi, ad quos corpus pervenit, Simorrenses; quique eum apud se mortuum credunt, in Vita Gallica, quam ex vetustis Odonis nostri Gissæi schedis transmisit nobis Petrus Poßinus. Hanc satis fuerit in pauca contraxisse ex contextu perquam verboso. cujus hæc fere substantia est. [& Vita facit discipulum S. Ambrosii:] Natus fuit S. Ceratius in ditione Burgundionum, in tenui aliquo oppido, ab illustri patre ex familia Principis. In litteris & studiis instructus a S. Ambrosio Episcopo Mediolanensi, creatus Episcopus Gratianopolitanus, habuit duos secum Diaconos Gervasium & Protasium; sed diversos a Sanctis Martyribus ejusdem nominis, qui in Litaniis invocantur. Quia vero Burgundiones traduntur secta Saducæorum seducti, cum aliquo ex his hæreticis longam disputationem habuit, eique mysterium Sanctissimæ Trinitatis exposuit & convertit. Verum exorta contra eum magna persecutione, [qui in Vasconia miraculis clarus] a Sede sua pulsus venit cum Diaconis in provinciam Astaracensem; & in loco, cui Sainctes nomen, prope ecclesiam hospitium accepit; cœpitque miraculis clarere, energumenos liberando, cæcum illuminando, & hospitem nomine Justum a morte resuscitando.

D. P.

[4] Hactenus scripserat Henschenius, & ego pergebam cetera ex Gallico reddere, sub eadem brevitate: quando in manus meas venit pars reliqua Vitæ, ex originali Latino sumpta, & Parisiis apud Fulienses a nobis reperta, sub hoc titulo, De S. Ceratio Arch. Aux. & Confess. XXIV Aprilis: quo tamen non obstante, mortuus mox Sanctus dicitur VI Iunii, ut omnino videri poßit, alter ille ac prius notatus dies, & Martyrologis vetustis incognitus, dies fuisse translationis infra memorandæ. Veterem ergo contextum reddo, quem Gallico longe priorem non dubitaverim affirmare; atque in Simorrensi monasterio compositum, ad usum Chori, sicut Gallicus inde sumptus est ad instructionem vulgi. Adveniente multitudine maxima languentium, cæcorum, claudorum, aridorum, surdorum, mutorum, pusillanimorum, a dæmoniis obsessorum, a diversis infirmitatibus, per famuli Dei intercessionem liberabantur. Cujus fama divulgata per omnes regiones, [ibidem obierit,] a mari magno usque Romam, & a limine B. Ambrosii Magistri sui usque ad Pyrenæos montes, omnes undique [veniebant] implorantes ejus auxilium: & ita sanctitate beati viri divulgata per totam Vasconiam, confectus itineribus, suæ carnis maceriam [dimisit, de] hereditate perpetua securus, & in pace clausulam vitæ octavo Idus Junii finivit… (Hic addebantur, non satis integre transcripti versus Wandelberti, ac si eos edidisset S. Paulinus Nolanæ civitatis Episcopus; quapropter eos, jam supra relatos, exemi contextui)…

[5] Audientes hoc Simmoritani pagi habitatores, in sarcophago marmoreo, [Simorramque translatus primum extra oppidum cultus,] & in ecclesia B. Andreæ Apostoli, quæ usque in nostris temporibus infra mœnia burgi est, sepelierunt: diciturque, quod sudarium ejus, appositum contra tempestatem, maxime tranquillum reddit aërem. Ad cujus etiam sacratissimum tumulum miracula insignia divinitus patrabantur; ut merito ipsi habitatores vellent sacratissimum corpus traducere intra pagum. Quod, præmissis orationibus supplicibus, quidam ex Clericis & Religiosis volentes peragere; vas in quo jacebat contremuit, & laminæ ferreæ quibus tenebatur solutæ sunt, & inde magnus suavitatis odor resiliit; & viri qui ad accipiendum sanctum corpus venerant, rem considerantes, minime ingredi audebant. Sed tandem deposito timore levaverunt coopertorium sepulcri, [deinde intra illud deportatus sit:] & acceperunt corpus, involventes in novo pallio; & magnus calor eos invasit, ita ut unus, qui non lotis manibus tetigerat corpus sanctum, fronti suæ apponens manum, statim pilos amisit: ut palam ostenderetur, S. Ceratium nolle transmutari. Sed Religiosus quidam suppliciter orans, translationem Deo volente fieri obtinuit, dicens: Beate Cerati, nobiscum Deo concedente semper permanebis: & nos tibi, sicut oportet, serviemus, Et ita cum hymnis & canticis deportaverunt & collocaverunt eum digno honore.

[6] Narrandum insuper videtur de duobus ecclesiæ ejusdem Sacristis, ubi sacratissimum ejus corpus humatum jacet. Primus nomine Geitardus, qui [quia a] juventutis suæ tempore acri certamine carnis [victus,] & inhoneste mysteria & officia B. Ceratii tractans, multoties ab ejusdem ecclesiæ viris [fuerat]; increpatus, [eum antea impurum sacristam corripuisset,] res ei contigit valde memorabilis. Quadam etenim nocte, dum festinantius quam solebat surrexisset, ad pulsandum campanam, & lampadem reficiendam; ecce subito B. Ceratius in stola candida & virgam in manu gestans, ante illum astitit, ita inquiens; Geitarde, quare mihi & seniorum increpationibus non attendis? Quo dicto & timore illato evanuit; sed tantus tremor fuit ex hac visione prædicto Geitardo, ut deinceps de lectulo suo surgere non posset; sed agens pœnitentiam de omnibus suis delictis, interpellato B. Ceratio convaluit; & scrinium argenteum, quod usque nunc in ipsius basilica habetur, ex suis propriis operibus in honorem S. Ceratii fieri jussit.

[7] [& paralytico reddi sanitatem fecisset.] Similiter, ut multi viri probabiles testantur, quidam custos ecclesiæ dictus Giraldus, magnæ humilitatis atque virtutis vir, ita omnipotenti Deo & B. Ceratio fideliter servivit, ut B. Ceratius cunctis illius bonitatem per signa ostenderet. Quidam etenim homo, paralyticus existens, cum manibus reperet ad fores ecclesiæ; & dissolutum corpus, venis & nervis dilaceratis, per terram duceret; & diu prædictum Confessorem Christi Ceratium rogasset, ut salutem restitueret; in hora noctis eum post visionem allocutus est, sic dicens; Proficiscere ad sacristam meum Giraldum, & dic ei, quod te ad illum destinavi, ut te sanare debeat. Cum autem ignoraret quis prædictus sacrista foret, summo mane in foribus ecclesiæ factus est ei obviam quem desiderabat; quem ita allocutus est; Precor te, Domine, ostende mihi quis sit sacrista Giraldus. Qui respondit, Ego sum. Tunc ille: Gloriosissimus Pater noster Ceratius in visione mihi peccatori apparuit, & præcepit ut te deprecarer, quantenus hujus infirmitatis expertem me facias. Tunc ille dixit: Si ille te ad me misit, convalescens surge. Et statim illius manum tenuit, & incolumen eum ab omni infirmitate fecit, sicque ex illa hora, ejus paralytici & manci membra ad solidamentum redacta sunt. Hic vero paralyticus in honorem Christi & B. Ceratii binas cruces argenteas, cum thuribulo, & tabula, & supertabulam in altare ipsius Sancti, atque peroptimam imaginem argenteam in honorem Dei Genitricis fieri jussit.

[8] [Eadem Vita, Gallice reddita,] Cum his ita convenit contextus Gallicus, ut pleraque verbotenus reddita appareant; nisi quod pro imagine, substituat Missale; finiat autem cum iis ipsis verbis, quæ de late sparsa miraculorum fama initio fragmenti Latini leguntur, Igitur ad utrumque contextum pertinet, de Sancti Diaconis, Gervasio & Protasio nuncupatis, libertatem lectori relinquere, velitne opinari ea fuisse vera comitum Ceratii nomina, an occasione S. Ambrosii mutuo sumpta a Sanctis, quorum ille corpora extulit. Ad loca quod attinet, Astaracensis provincia, secundum Oihenartum pag. 494, Armaniacensi, cujus caput est Auscum, Bigorrensi & Convenensi comitatibus cingitur; Comitem autem primum ipsa accepit seculo X, quando Garsias Sancii, cognomento Curvus, Vasconiam in filios tres divisit; & (ut est in veteri monumento Auscensi apud Oihenartum pag. 425) Sanctio Garsiæ dedit majorem Vasconiam, [Astaracensi provinciæ Simorram adscribit.] Wilielmo Garsiæ Fidentiacum, Arnaldo Garsiæ Astaracum, vulgo Estarrac; cujus caput Miranda, & aliæ non ignobiles civitatulæ, quas inter Simorra, pari fere septem Leucarum intervallo Mirandam & Auscum meridiem inter & septentrionem respiciens. Hic locus quandonam acceperit Benedictinos Monachos, necdum comperi: mirarer tamen, si ante seculum XI aut etiam XII trænslatum ad eos corpus sit, Vitaque conscripta.

[9] [Variæ de Sancti ætate & Episcopatu conjecturæ.] Interim ad elucidandam quadamtenus controversiam supra motam, inter Auscenses & Grationapolitanos, occurrit cogitare, quod S. Ceratius potuit fuisse Episcopus Apostolicus, apud Allobroges in urbe Calorone sive Acusiorum Colonia, quæ postea ab Imperatore Gratiano nomen accepit: & inde pulsus in Aquitaniam venerit, atque Auscensem ecclesiam regendam susceperit. Quia autem Gratianus prædictus S. Ambrosio Mediolanensi coævus fuit, ideo fortaßis placuit hujus discipulum facere S. Ceratium, potius quam S. Saturnini: & quia Burgundiones, qui e Germania in Gallias delati, totam Allobrogum ditionem occuparunt, Ariana aliquando labe infecti fuerunt, primum circa annum D sub S. Sigismundo, conversi ad fidem Orthodoxam; ideo omnis disputatio in Vita Ceratii formatur de Trinitate, quantum quidem ex Gallica versione novimus. Quid quod Ariani, etiam ante Burgundiones, & ætate S. Ambrosii, plurimum Gallicanas provincias depravarint? Quod si Ambrosio seniorem Ceratium placeat credere, potuit ab Ethnicis ille passus fuisse persecutiones & contradictiones, quæ Burgundionibus earumdem postea partium incolis communiter attribuuntur.

[10] Me tamen veterum Martyrologiorum auctoritas commovet, [Videtur Gratianopoli vixisse.] ut Gratianopoli revera vixerit obieritque Ceratius, S. Ambrosio junior; sed Burgundionibus regiones illas invadentibus ad Elusates, quos fortasse prius etiam excoluerat, delatum a fidelibus corpus sit in Vasconiam, Simorræque depositum.

DE S. BERTICHRAMNO,
EPISCOPO CENOMANNENSI IN GALLIA.

ANNO DCXXIII.

COMMENTARIUS HISTORICUS.

Bertichramnus, Episcopus Cenomanensis in Gallia(S.)

AUCTORE D. P.

§. I. Acta vitæ usque ad susceptum Episcopatum, hujusque initia.

[1] Cenomannensis Ecclesia, post primum suum Episcopum S. Julianum, qui XXVII Ianuarii colitur, alios octo ex ordine commemorat, [Inter XI primos Episcopos Sanctos, decimus hic,] variis per annum diebus Sanctorum honore dignatos. Penultimus horum Innocentius commemorandus nobis veniet hujus mensis die XIX; de ultimo, & post Iulianum octavo, S. Domnolo, egimus XVI Maji. Pulcherrimam hanc Sanctorum Antistitum seriem, ne porro ad duodecimum inclusive continuaretur, fecit Badegisilus, non tam Episcopus, quam tyrannus; canonice tamen ordinatus, quantum quidem scire possumus ex historia S. Gregorii Turonensis, saltem interpolata, lib. 6 cap. 19. Postquam enim ibi narratum esset, quomodo S. Domnolus, mori se sentiens, Theodulfum Abbatem in locum suum præelegit, ad cujus assensum Rex Chilpericus suam præbuit voluntatem; mox subjungitur: sed non multum post tempus, mutata voluntate, in Baudegisilum, Domus regiæ majorem, [anno 586 ordinatus,] transfertur electio: qui tonsuratus, gradus quos Clerici sortiuntur ascendens, post quadraginta dies migrante Sacerdote Domnolo successit, anno DLXXXI; deinde uti legitimus Episcopus, subscripsit Concilio Matisconensi anni DLXXXV. Verum, sicut ibidem lib. 9 cap. 39 legitur, cum anno quinto Episcopatus sui expleto, jam sextum, anno Christi DLXXXVI, ingrediens, epulum civibus cum immensa lætitia præparasset; annum, quem cœperat, protinus morte imminente finivit. Bertichramnus, Parifiacus Archidiaconus, subrogatus est. Ipse se suo testamento Bertichramnum subscribit, aliique post eum; eidem vero synchronus & synonymus Ecclesiæ Burdegalensis Episcopus, Bertechramnus notatur in prædicto Concilio: ast vulgo pronuntiabatur Bertrannus, quod initio Testamenti secutus ejus Notarius est; itaque inscriptus invenitur veteri Ecclesiæ Cenomannicæ Kalendario ad diem XXX Iunii, [colitur 6 & 30 Junii.] quo creditur obiisse; sed, propter solenne S. Pauli Officium simplici solum Commemoratione honoratur; festivius autem recolendus præscribitur hac die VI, sub titulo Translationis, cum Officio trium Lectionum ac Missa: cujus diei antiqua observantia probatur ex Vita Arnaldi Episcopi, anno MLXXXII defuncti, qui in oratorio S. Vincentii sepulturæ honoficentiam consecutus, denique tempore Domni Ugonis Episcopi, anno MCXXXV ordinati, in capitulum ejusdem monasterii translatus est anno Domini, non MCXI (ut male excusum) sed MCXLI, die Translationis S. Bertranni Episcopi.

[2] Multas ille, inquit Gregorius, altercationes, cum relicta decessoris sui defuncti vidua habuisse probatur; eo quod res, [An. 588 legatur ad Britones.] quæ illius tempore Ecclesiæ datæ fuerant, tamquam proprias detinebat, dicens: Militia hæc fuit viri mei: sed licet invita, tamen cuncta restituit. Interim Episcopus, annum jam tertium in Episcopatu agens, a S. Gunthramno Burgundionum Rege cui tamquam tutori pronepotis Lotharii, Chilperico posthumi, suberant Cenomanni; cum Namatio Aurelianensi legatus directus ad Britones, pro facta in terminum Namneticum irruptione omnem satisfactionem pollicitos, eorum fide jussores atque subscriptas cautiones recepit anno Christi DLXXXVIII, uti nobis videmur colligere ex Gregorio, prolixius rem narrante lib. 9 cap. 18, ac deinde cap. 20 subnectente, quæ gesta sunt, eo id est, eodem quoq; anno, XIII Childeberti Regis, ejus qui postea Guntramno succeßit; licet Carolus le Cointe in Annalibus Francorum, id referre malit ad annū præcedentem. Plura de Bertichramno non habet Gregorius; [Acta in Regesto scripta post annum 855] quippe qui ad Regis Guntramni mortem, obitum anno DXCIII, & hanc secuta Sancti Præsulis adversa, scribendo non pervenit. Nemo autem, quod quidem scitur, proximis duobus seculis Vitam illius conscripsit, sed qui S. Aldrici, Episcopi XXIII, anno DCCCLV vita functi, compilavit Gesta, ad Ianuarii Supplementum die VII repræsentanda; eodemque omnino stylo digeßit Acta præcedentium Episcoporum; ex iis quæ vel scripto vel traditione accepit monumentis; etiam S. Bertichramni historiam aliquam nobis dedit, huic Commentario per partes inserendam; pro majori autem parte sumptam ex Testamento, VI kalendas Aprilis sub annum Christi DCXVI condito, quod gestis subnectitur. Id enim, cum admodum sit prolixum, multa de ejusdem actis docet: sed imprimis probatur egregia Bertichramni fides erga Clotharium II Regem, tutore Guntramno patruo orbatum. Indidem etiam innotescit, quanta ejus fuerit, in sacris Deo locis condendis dotandisque, & ad perpetuitatem communiendis, diligentia ac liberalitas; [fere sumpta ex proprio Testamento, anni 615,] quantum insuper fundorum ex bonis ad se, vel hereditate, vel donatione, vel etiam emptione devolutis, ipse possederit; quorum tamen particula aliqua, sed minima Nepotem ac Pronepotes carißimos aliosque amicos & familiares asperserit, tam memor officii, quam parcus beneficii, in non egentes profundendi.

[3] [R. Clotharii non, 22,] Testamentum hoc ex Regesto Ecclesiæ primus edidit Antonius Corvaserius, Toparcha de Curtillis, Regius in Cenomanensi Senatu Consiliarius, ac deinde Locumtenens ad causas criminales, in Historia Cenomanensium Episcoporum, Gallice edita 1649. Sed huic Ioannes Bondonnetus, Benedictinus, idem argumentum haud paulo accuratius & eruditius eadem Gallica lingua prosecutus, tertio post anno gravem dicam impegit, quasi non grammatica dumtaxat & orthographica menda corrigere, sed etiam substantialia quædam mutare præsumpserit, & annum Clotharii vigesimum secundum pro trigesimo secundo substituere. Carolus le Cointe in Annalibus Francorum, huic accusationi occurrens, ostendit Clothario, primum post Guntramni mortem adepto Cenomannorum posseßionem, [sed 32, juxta accuratiorem editionem:] licet per annos viginti fluxam, potuisse apud illos sic numerare annos. Verum nihil opus eo effugio, tam incerto, tamque remoto a praxi ejus temporis, quo scriptum testamentum est, & quo totam Francorum Monarchiam Clotharius poßidens, & tamen regni annos cum vita numerans, ducta ab anno DCCCXCIII Epocha, suis ubique subditis præibat exemplo ad similiter faciendum. Non opus est, inquam, effugio illo: nam in Regesto, unde Corvaserius accepisse copiam profitetur, numeralibus litteris notatur annus XXXII; ut nihil verosimilius sit, quam Corvaserium, deceptum per Librarii sui socordiam, bona fide decennium omisisse. Ita excusari eum debere ac posse scriptorem, ad observationes Chronologicas alioqui non valde attentum, probat ipsius integri Regesti fidelißima ex Ms. editio, tom. 3 Analectorum Mabilionis, sicut illud Auctores varii succeßive suppleverunt; incipientes ab Arnaldo Episcopo XXXIII, & post S. Aldricum (in quo pars prior desinit) decimo, ac porro scribentis usque ad Gaufridum de Loduno, sub annum MCCLV vita functum.

[4] [ubi Sanctus dicitur absque Chorepiscopo sedisse an. 37:] In fronte hujus Regesti (quo ut facilior recursus Lectori sit, placet ad singula inde sumenda loca notare in margine numerum Paginæ) In hujus, inquam, Regesti fronte incipiunt nomina vel tempora justorum vel injustorum Pontificum, Cenomannis in urbe degentium: & post Beatissimum Julianum, atque alios octo intermedios, Beatos ibi dictos, sequitur X, Domnus Baldegisilus Episc. sedit in Episcopatu annis V; sub eoque notantur Berthodus Chorepiscopus & Merolus; tum subjungitur; Beatus Bertichrannus Episcopus sedit annis XXXVII. [Pag. 46] Secundum quem calculum, sumpta ex Gregorio Turon. Epocha, obiisset ille anno Christi DCXXIII. Multo certe diutius vixisse non potuit, quando Precaria, quam ejus successor Domnus Hadoindus Episcopus fecit Lonegisilo Sacerdoti, signata invenitur Kalend. Decembris anno XLII (esto per librarii oscitantiam scribatur LII) regnante Clothario Rege, id est, DCXXV. Corvaserius & Bondonnetus, [addunt recentiores vixisse annis 70.] nullo Auctore citato, fuisse eum scribunt quando obiit annorum LXX; adeoque natum concipiunt anno circiter DLIII; quando S. Germanus, quem mox infra Patrinum suum appellat Sanctus, adhuc erat Augustoduni Abbas S. Symphoriani, biennio post factus Episcopus Parisiensis; unde consequens videtur, ut Bertichramnus, patre Franco, matre Aquitana genitus, Augustoduni potius quam Parisiis venerit in lucem. Idem etiam, ex prædicto calculo, fuisset anno ætatis XXXII ad Episcopatum provectus, [Augustoduni e sacro fonte susceptus a S. Germano Abb.] certe non potuit multo citius per Canones ordinari. Porro cum in prædicto Regesto, sub num. X, scriptum esset, de Baldegisilo Episcopo nihil, Caput XI implent, Gesta Domni Bertichramni, Cenomannicæ urbis Episcopi, qui fuit novissimo tempore Chilperici filii Clotharii, anno paulo amplius quam uno, & tempore Clotharii filii ejusdem Chilperici, qui fuerunt Reges Francorum, Viri illustres.

[5] [& postea apud eumdem Episc. Paris. educatus,] Gestorum illorum hoc est principium. Domnus Bertichramnus, urbis Cenomannicæ Præsul, nobilis genere, natione partim Aquitanus, parrim Francus, Turonis vero tonsuratus, & postea aliquo tempore conversatus cum Domno Germano, insigni Parisiacæ urbis Episcopo, & ab eo edoctus, atque in quibusdam Sacerdotalibus gradibus est ordinatus, & spiritualiter instructus. Ita scribendi occasionem dedit ipse, in suo Testamento sic loquens; Basilicæ Domni & peculiaris Patrini mei Germani Episcopi, qui me dulcissime enutrivit, & sua sancta oratione, licet indignum, ad Sacerdotii honorem perduxit … donari jubeo in honorem sepulturæ suæ villam Bobane: & rursum infra, loquens de constructa a se Cenomannis Basilica, beatissimi ac sancti Germani, Parisiaci Antistitis, addit; qui me dulciter erutrivit, & ad Sacerdotale onus, ut non merui, sua intercessione perveni: [primos ab eo suscepit Ordines;] sed hæc alio sensu dictare Sanctus non potuit, quam quod Germani, jam inde ab anno DLXXVI in cælis beati, deprecationi apud Deum adscribat adeptum Pontificatum Cenomannensem. [P. 121, P. 133] Et hoc est quod animadvertens Gestorum Auctor, (Sacerdos enim & Sacerdotalis, idem antiquis sunt quod Episcopus & Episcopalis, neque de Presbyteris dicebatur) caute dixit, Sacerdotalibus quibusdam gradibus; id est ad Episcopatum ducentibus, quales etiam sunt Ordines quatuor Minores, Subdiaconatusque & Diaconatus.

[6] Verum ne hos quidem a S. Germano potuisset suscepisse Sanctus, si recte ex Testamento legeretur, [nec enim debet credi an. æt. 30 adhuc laicus fuisse,] quædam accepisse a Clothario Rege, dum laicus fuit. Etenim Clotharius Secundus, patri suo postumus, ut jam dixi, anno DLXXXIII primum vivere ac regnare cœpit; Primus autem obiit anno DLXI, quando octennis dumtaxat erat Bertichramnus. Si vero sub Clothario II, utcumque infante; sed tamen per matrem regentem multa donare apto, adhuc laicus fuisset Bertichramnus, jam annum agens ætatis XXX; consequens esset, nullum Ordinem sacrum ab eo susceptum ante id tempus; jamque virum fuisse, quando a seculo conversus, ad sepulcrum Domni ac specialis Patroni S. Martini comam deposuit, cœpitque eidem tali titulo annis singulis tributum ibidem reddere; adeoque vix uno anno Archidiaconi munere functum Parisiis esse, idque sub Ragnemodo S. Germani successore. [P.] Tam subita quasi per saltum promotio, suspecta mihi merito est, nec satis credibilis in viro sancto. Consulatur ergo locus ipse. Is apud Mabilionem continetur, his verbis: Id mihi placuit delegare, ut villa Nimione, sita in territorio Parisiaco, cum vineis, quæ Frontanito ad palastrias & vinitores esse noscuntur, quas mihi Domnus Lotharius Rex dedit, quæ meo sæpius dum laicus fui, tam de fisco quam de comparato, possidendum sanctæ Ecclesiæ Parisiacæ, sub cujus gratia nutritus sum, [propter locum unum testamenti, certo vitiatum.] ad integrum volo esse donatum. [P. 116] Hiulcum esse sensum, nemo non videt: & (si non hic latet quispiam, qui aliquid Episcopo donarit aut vendiderit, sicut num. 44. Eusebius quondam Laicus) vehementer suspicor, quod Ecclesiæ velit esse donatam Nimionem villam, cum vineis, quæ Frontineti, sive in Frontineto esse noscuntur, quas Rex Clotharius dedit; & quod in eo (scilicet Nimione vel Frontineto) prius Dumlaici fuit, vel Dumlaicus habuit. Etenim hujus terminationis nonnulla nomina Francis usitata inveniuntur, ut Wulfilaicus, Grimlaicus & infra num. 61 Berthelaicus, in Translatione autem SS. Marcellini & Petri invenitur Notarius Eginhardi Abbatis Ratleicus alias Ratlaicus. Interim non miror, ex iisdem verbis, apud Corvaserium sic detortis, quasi clare ac distincte scriptum foret, quas mihi Domnus Clotharius Rex dedit cum laicus fui, duxisse Carolum le Cointe in Annalibus sensum prorsus contrarium sententiæ ipsiusmet Corvaserii, Bertichramnum a S. Germano sacris Ordinibus initiatum & Archidiaconum factum asserentis: eoque magis doleo etiam in Abbatia Culturæ periisse originalem Testamenti chartam, aut non superesse saltem antiquius aliquod ecgraphum, unde verior lectio certius erui posset.

[7] Ex eadem (nisi fallor) Abbatia venit ad nos, quinquaginta abhinc annis Parisiis missum a P. Ioanne d'Ardes, initium Vitæ cujusdam verbosißimæ, nec multum antiquæ; primo in duodecim, deinde in octo Lectiones divisum; [Vita recentior omittitur:] brevißimas omnes, quales fere reperiuntur in antiquioribus Gallicanarum Ecclesiarum Breviariis, sola Legendarum initia referentibus; quas viginti Lectiones verosimiliter sequebantur in autographo aliæ, octo vel duodecim pro singulis per Octavam reliquam diebus. Sed initium illud tale est, ut priores duodecim, juvenilis dumtaxat institutionis laudes; aliæ octo, postulationem Sancti ad Episcopatum contineant; tanto inutilis exaggerationis ambitu, ut, sicut historicæ substantiæ nihil ibi est legere, præter errores quibus Bertrannus a S. Germano Sacerdos ordinatus, [neque creditur quod Sanctus Cenomanorum Comes fuerit.] & S. Domnolo defuncto dicitur immediate suffectus Episcopus (quod utrumque transcripsit Saussajus) ita nec in reliquis videatur docere nos aliquid posse dignum relatu, nequidem de Translatione aut miraculis; quando tale quid si reperissent Corvarserius ac Bondonnetus, videntur id nobis, uno saltem verbo, indicaturi fuisse. Nihilo pluris faciendum Saussaji commentum, asserentis, quod spectabat ad ipsum Bertichramnum Cenomanorum Comitatus, quam ille potestatem in justitiæ præsidium convertit; quasi vel eo tempore Comitatus hereditarii fuerint, vel secularium judicum more umquam justitiam administraverit Sanctus, ab adolescentia (ut ipsemet Saussajus scribit, & sequitur ex dictis) in sortem sacræ militiæ adscriptus. Sed neque fratrum alteruter, qui in Testamento nominantur titulo Comitis appellantur, neutiquam prætermittendo tali occasione, si alteruter eo usus fuisset, ex quacumque administratione sibi personaliter & ubicumque commissa.

§. II. Monasteria & Xenodochia a S. Bertichramno fundata.

[8] [Monast. SS. Petri & Pauli,] Observat Corvaserius, inter Episcopos Cenomannenses, qui Bertichramnum præcesserunt vel subsecuti sunt, neminem reperiri qui tot templa Xenodochiaque erexerit. Primum in his locum merito postulat & tenet sancta ac venerabilis basilica Domni Petri ac Pauli Apostolorum, quam, inquit, Bertichramnus, in conspectu civitatis, ad ejus latus meridionale, opere meo, pro defensione civitatis vel ad salubritatem populi, ædificavi; de qua ecclesia, sic in ejus gestis legitur. [Pag. 113] Fecit in territorio matris & civitatis ecclesiæ S. Mariæ & sanctorum Martyrum Gervasii & Protasii, de villa cui vocabulum est Vivereus, a fundamento (Angelo sibi demonstrante, dum in ecclesia S. Michaelis infra urbem, juxta prædictam matrem ecclesiam, in quadam turre ipsius civitatis constructam, pervigilans in oratione erat; atque Angelo ei visibiliter, oriente aurora Dominici diei, designante) monasterium juxta urbem, [in quo seculo 9 Monachi erant] in honore S. Petri & Pauli Apostolorum, & nobiliter construxit; & ipsam ecclesiam Apostolorum jam consummatam, tam de rebus S. Mariæ & S. Gervasii matris & civitatis ecclesiæ, quam & de aliis quas undecumque juste & legaliter attrahere, vel invenire potuit, tam de suæ hereditatis rebus quam de aliis comparatis vel acquisitis, legaliter per consensum Domni Clotharii Regis atque Episcoporum multorum, mirifice dotavit: & monasterium in circuitu ecclesiæ, cum claustris & aliis ædificiis, nobiliter a fundamento operatus, & in eo agmina multorum Monachorum regulariter degentia esse instituit; & pauperum atque adventantium peregrinorum sive matriculariorum receptiones & refocillationes devotissime supplevit, & perpetualiter fore constituit.

[9] [fundatum Canonicis a Sancto fuit,] Hactenus ille, secundum eum scilicet quo tunc cum scribebat res erant statum, currente seculo IX. Bertichramnus qui in monasterio S. Martini, de quo infra, Moniculos, id est Monachulos, a se constitutos declarat; de potiori illo ac priori loquens, Monachorum non meminit; Sed rogo, inquit, & jubeo Abbatibus, per singula tempora, sicut divina potentia aut gratia Domnorum Apostolorum eos inibi jusserit perdurare, ut omni tempore vitæ eorum hoc sit eis potissimum observandum … ut quod de agris, seu villis in testamento nominatis, speratur, in usibus sanctæ Basilicæ & monasterii sui, sive alimonia Canonicorum vel pauperum, qui ad ipsam ecclesiam sanctam ad matriculam sedere videntur, victus & vestitus per singulos annos sufficienter ministretur. [Pag. 117] Bondonnetus Canonicos, id est sub Regula viventes interpretans, putat eo nomine Monachos designari, motus fortaßis titulo Abbatis, quo monasterii istius sui Prælatos Bertichramnus appellat. Sed placere ejusmodi explicatio non potest; [sub Abbate Canonico;] cum ex paulo posteriorum seculorum Conciliis satis appareat, nequaquam peregrinam a Canonicis aut novam Abbatum appellationem esse, quæ & hodiedum perdurat inter eos, quos ad secularium distinctionem vocamus Canonicos Regulares. Sic in Concilio Moguntino anni DCCCXIII, agitur de Clericis, qui sunt sine capite, neque sub Episcopo, ut seculares; neque sub Abbate, ut Regulares; sed sine canonica seu regulari vita. Et in Turonensi anni ejusdem, jubentur Episcopi scire, qualiter Canonici, qui sunt cum Abbatibus, vivant; & quantos quisque Abbas Canonicos in suo monasterio habeat. De quibus vide Nicolaum Desnos, in opere cui titulus Canonicus Secularis & Regularis, lib. 1 cap. 13. Interim a quo & quando in SS. Petri & Pauli Monasterium Monachi sint introducti, ignorare me fateor: sed invenio eos, non tamen solos, ibi fuisse sub Episcopo XXXIX Hoëllo, [qui an. 1090 necdum plane defecerant.] qui in Gestis suis narratur anno MXC in ipsa Ecclesia excommunicationem relaxasse Clericis matris Ecclesiæ, utraque S. Petri tam Clericorum quam Monachorum congregatione audiente.

[10] Carolus le Cointe, in Annalibus Francorum, Fundationem istam refert ad annum DLXXIX, quod vellem doceretur productis tabulis, [Annus fundationis incertus:] saltem illis quæ scriptæ fuerunt de villa Patrilliaco, quæ est secus Ponto-Chiuggane, quam, inquit Sanctus, de Doleno comparavi, & venditionem in nomine Sanctorum Petri & Pauli, vel Basilicæ eorum, quam jam tunc temporis ædificare videbamur, & postea ad ipsam sanctam Basilicam delegavi. [Pag. 126] Nunc illud de anno nobis manet incertum: multo etiam incertius, quod addit Carolus ex sententia Corvaserii; ideo, quia Angelo apparente didicit Sanctus, Deum coli velle in loco illo, ipsum de Cultura Dei appellari voluisse. Equidem Testamentum legens, non possum non judicare, Culturæ nomen, quod vulgo la Coulture redditur, longe esse antiquius; [& nomen Culturæ recentius.] & tamen non acceßisse monasterio ecclesiæque prædictæ, nisi post scripta Gesta, quæ talis nominis non meminerunt, cum loquuntur de monasterio; Testamentum vero, inter villas & agros Ecclesiæ S. Mariæ, id est Cathedrali attributos, secundo loco nominat Agrum Culturam, eo tempore acquisitum, quo ante dixerat obvenisse sibi primo loco nominatam villam, cujus vocabulum est Bonalpha; quam, inquit, mihi præcelsus Domnus Clotharius Rex suo munere, [sumptum ab agro Ecclesiæ legato,] una cum præcelsa Domna Fredegunda Regina quondam genetrice sua … in me humilem eorum, pro fidei meæ conservatione, quam semper circa ipsum Principem habere & tenere visus sum, concesserunt; utique postquam Clotharius anno DCV aut etiam serius, regnum fere totum, quod sæpe victus amiserat, recuperavit; aut etiam, postquam anno DCXIII, mortuis æmulis Theodeberto & Theoderico, factus est Francici totius Imperii Monarcha. [Pag. 113.]

[11] [qui Sancto post an. 605 obtigerat,] Tunc ergo, & post multipliciter probatam Regi fidem, non autem multo prius, donatus Bonalpha Bertichramnus, etiam Culturam acquisivit: quem agrum inquit, te Domina heres mea Ecclesia habere volo ac decerno. [Pag. 114.] Quomodo autem eum Ecclesiæ ipsi acquisiverit explicans, addit; ex quo agro medietatem bonæ memoriæ Domna Ingoberga, quondam Regina (Chariberti Regis uxor, viroque sub annum DLXVII defuncto usque ad annum DLXXXIX superstes) mea instantia meoque exigente servitio, S. Mariæ dereliquit, per testamentum, ut videtur; aliam vero medietatem de germano ipsius Magnulfo quondam dato pretio comparavi, ut in jura sanctæ Ecclesiæ ager ille ad integrum perveniret. [& in quo monasteriū novum videtur extructum sec. 10.] Erat ergo, & per Testamentum confirmabatur matri Ecclesiæ, totus ager iste; esto diu post pervenerit ad jus monasterii SS. Petri & Pauli; quod cum forte destructum collapsumque post scriptam priorem Regesti partem, reædificandum esset, placuerit novus in vicino Culturæ agro locus, unde novum nomen monasterio factum, quod in Regesto non invenitur, nisi sub Hoëllo prædicto seculo XI, quo etiam tempore Clericorum Congregationi eatenus ibi subsistenti juncta fuisse legitur Congregatio Monachorum, fortaßis eo non pridem inductorum, tali pacto, ut Clericis paulatim emorientibus soli deinde locum tenerent.

[12] Antiquior fortaßis est S. Germani, pariter a Bertichramno fundata Basilica; prior certe nominatur in Gestis, [Ecclesia S. Germani cum Xenodochio Monachos ab initio habuit,] occasione commemoratæ principio institutionis sub S. Germano. De hac fundatione, consequenter ad verba num. 4 recitata, ita scribit compilator: Antedictus namque Domnus Bertichramnus fecit quamdam cellulam ultra fluvium Sartæ, in honore sancti magistri sui Domni Germani, Parisiacæ civitatis insignis Præsulis, quam de rebus S. Mariæ & S. Gervasii dotavit; sive de quibusdam vicis ejusdem S. Mariæ & S. Gervasii, atque de aliis rebus quas acquirere suo bono ingenio meruit, ecclesiastico jure dotavit: & in prædicta Cellula, quam in honore jam dicti S. Germani construxerat & sacraverat seu dotaverat, aliquos Monachos, sub Regula degentes constituit; & hospitale pauperum atque nobilium inibi esse instituit: quam cellulam ecclesiæ suæ Sedis S. Mariæ & S. Gervasii subjugavit; sive suis Successoribus atque Canonicis S. Mariæ & S. Gervasii possidendam & regendam perennibus temporibus sub regulari ordine dereliquit.

[13] Ita credo se res habebat, cum Gesta scriberentur; & hæc ipsa causa fuerit, [qui gratis dicuntur ex tunc subjecti fuisse Ecclesiæ Cenom.] cur desolato monasterio, istic nunc aliud nihil quam parochia sit, teste Courvaserio; ab initio autem non fuit sic, & absque ulla talis subjectionis mentione, ita in suo Testamento Bertichramnus loquitur: Basilicam in honorem ipsius S. Germani … ædificavi, & casas inibi ædificavi, & Moniculos institui, qui inibi Christo propitio in perpetuis temporibus officium & servitium procurent. [Pag. 133] Dono ad ipsam basilicam, in honore ipsius Pontificis, has villas his nominibus. Chorisago cum vineis, quæ Silviaco vico sunt; & reicola, quæ appellatur Stirpiaco, cum vineolis & mancipiolis quæ inibi esse noscuntur; & Landolenas, Graciaco & Manciaco, quas dato pretio undique comparavi & ad meam pervenerit ditionem, tam quod præsenti tempore videor possidere, quam quod adhuc meliorare potuero, ad ipsam sanctam basilicam in honore beatissimi Domni Germani volo esse donatas; & vineas illas, quæ ad Ruilionem sunt, quas Aunigilus Diaconus tenuit, vel adhuc postea undique comparavi, cum prati medietate ad ipsum Ruilionem præcipio possidendum.

[14] Ita ille, nec porro alibi verbum ullum de Basilica S. Germani, quo ipsam subjecisse Cathedrali ecclesiæ videatur fundator suus: simili tamen phrasi eadem Gesta, [uti & Xenodochium sanctæ Crucis; cum Basilica Apostolorum;] post expositam fundationem Monasterii SS. Petri & Pauli, verbis supra relatis, de ipso adjunctoque Xenedochio Sanctæ Crucis loquuntur: Non longe autem ab eodem monasterio, ecclesiam in honore sanctæ Crucis fecit, & Dei servos ad divinum explendum Officium instituit, & receptiones pauperum atque hospitum ibi mirifice ordinavit: & prædictum monasterium Apostolorum Petri & Pauli, cum Ecclesia dictæ sanctæ Crucis, cum omnibus ad se pertinentibus, Sedi suæ Ecclesiæ S. Mariæ & S. Gervasii subjugavit; & ipsam matrem & civitatis Ecclesiam S. Mariæ & S. Gervasii, ex omnibus suis, tam propriis quam & ecclesiasticis sive hereditariis rebus, heredem appellavit, atque heredem esse constituit; & suis Successoribus & ejusdem senioris Ecclesiæ Sacerdotibus atque Canonicis, ipsum monasterium SS. Petri & Pauli Apostolorum, cum omni integritate ecclesiastico ordine possidendum & regendum, jure firmissimo, perpetualiter delegavit atque dereliquit. [quam Sanctus æquali cum Ecclesia jure heredem scripsit;] Quis non crederet ista sic in Testamento legi? Interim in ipso statim exordio invenias unam ecclesiam alteri æquali hereditatis jure compositam his verbis: Quando ego Bertrannus peccator ex rebus humanis excessero, debitumve naturæ tempus complevero; tunc tu, sacrosancta Ecclesia Cenomannica, una cum sancta ac venerabili Basilica Domni Petri & Pauli Apostolorum … heredes mihi estote, heredesque meos vos esse constituo: ceteri exheredes sint toti: & sic consequenter modo ambas simul, modo seorsim singulas identidem nominat Heredes suas. [Pag. 113]

[15] Videbatur id quod futurum erat præsagire sanctus Episcopus, quando hæc verba dictavit. [Pag. 141.] Et quia casus humanus multos dubios reddit; & ego vereor ne (quod Deus avertat) devotionem meam iniqua cupiditas, quæ malorum radix est, [adjuratis suis successoribus.] in aliquo frangat; conjuro te, Domne Sacerdos, quem post me Deus esse voluerit; per illud judicium tremendumque diem; sic in æternum beatitudinis præmium adipiscaris, & non cum Juda damnationis partem acquiras, ut in omnibus voluntatis meæ arbitrium impleas, vel dum te Deus superstitem esse voluerit custodire intendas omnia. Ac rursus infra, præfati monasterii libertati & indemnitati nominatim consultum volens; Quia deliberationis meæ arbitrium opto per hoc Testamentum firmiter conservare; ideo conjuro vos, [imo Episcopis omnibus,] Domni Pontifices (omnes Galliarum Episcopos communiter alloquitur) per Apostolatum quem divina traditione accepistis, ubicumque necesse fuerit Basilicæ meæ vel Abbati loci illius semper solatium præbeatis, & tale consilium Domno ac Successori meo instruite, ut de eo quod sanctæ Basilicæ, in honore Domni Petri & Pauli Apostolorum, pro animæ meæ remedio, [ut ejus indemnituti semper provideant.] deputavi, nihil exinde minuat, vel per quamlibet occasionem aliquid debeat fraudare: quia me nullum dispendium sanctæ Ecclesiæ generasse cognosco; id quod antea pluribus demonstraverat, sicut ex infra allegandis apparebit. [Pag. 143]

[16] Pergit nihilominus compilator eodem tenore subjugare etiam monasterium & Xenodochium S. Martini, Fecit quoque vel restauravit idem Domnus Bertichramnus, [Similiter & Xenodochium S. Martini,] super fluvium Idoniæ, quoddam monasterium vel Synodochium in honore S. Martini, quod Pontileugua vocatur; ipsumque de rebus Episcopatus sui dotavit, sive de aliis quas legaliter invenire vel acquirere quivit, & hoc constituit, ut omnes adventantes inibi omnia necessaria sumerent; ibique Monachos regulariter degere constituit, & matricularios numero & tenore, quo in ejus continetur Testamento; & ipsum Synodochium suæ Sedis Ecclesiæ subjugatum, atque suis Successoribus possidendum futuris temporibus, more canonico atque ecclesiastico dereliquit; sicut hactenus in ejus Testamento decretum sub jurejurando nobiscum habetur, cujus exemplar in subsequentibus conscribere libuit. Mox autem post pauca interjecta, quibus Gesta Sancti absolvuntur, sequitur exemplar Testamenti prædicti Domni Bertichramni, [male dicitur ecclesiæ subjectum ex Testamento;] quod fecit pariter (nota τὸ Pariter) Cenomannicæ matri Ecclesiæ & monasterio S. Petri … quod ideo in his Gestis Pontificalibus inseruimus; ut si aliqua (quod absit) negligentia perditum fuerit; hic reperiatur, per quod sciatur, qualiter actum fuit.

[17] Interim ex ipso Testamento liquet, quod qui nusquam meminit Monasterii Ecclesiæ subjugandi, [cum ex eo constet; illud fuisse fundatum sub potestate Abbatis S. Petri:] Xedochium S. Martini monasterio subjectum esse expresse voluerit; idque absque ulla mentione Monachorum, inibi (ut Gesta tamen dicunt) constitutorum. Sic ergo legitur, De Ponteleugua, hoc est de matricula & Synodochio in honorem S. Martini, si per singula pensamus, quanta facinora nostra, in seculo cum detenti fuimus, commissa essa noscuntur; [agnoscimus] non esse tantam facultatem redimendi, quantæ sunt culpæ commissæ: sed omnipotens Deus, qui nullum perire vult, ipse parva munuscula, quæ grandibus cum lacrymis vel memori animo Redemptori offerre videmur, in pauperibus [suscipiet, &] pro larga pietatis suæ gratia qualemcumque tribuet veniam. Ergo quia votum & deliberatio mea est, ut [conservetur] basilica, quam in honore beatissimi ac peculiaris Patroni nostri S. Martini Episcopi, ad Pontileuga [fundavi], ubi & Reliquias suas sanctas Deo propitio posui (ita corrigo pro requies sua sancta) delego ad ipsum sanctum locum locella his nominibus, Logiagas, Noginto, Novavilla, Antoniaco, & de Monasteriolo partem illam quam de Leodelene dato pretio comparavi, & de Avanto quodcumque inibi comparavi aut aliunde mihi obvenit, cum mancipiis, mobilibus & immobilibus. [Pag. 127] [Et hæc] cum omni jure eorum, vel quantumcumque adhuc ad ipsa loca subjungere & comparare potuero, habere jubeo ac decerno, ut sub Abbate Basilicæ Sancti Petri & Pauli potestate consistat. Licet [autem] præsumptive dicamus ut Synodochii locus sit, dum parum ibi intulimus; tamen potens est Deus, & ipse sanctus Athleta Christi, inibi plurima conferre; unde pauperes & alimonia [fruantur, &] vestiantur, & cuncti amici nostri & peregrini receptum, pro nostra memoria, habere videantur.

[18] [& quidem sub interminatione divini judicii,] Non poterat clarius mentem suam, quoad subjectionem, explicare Bertichramnus; quam supra fecit, postquam tamen ad præsens jußisset, ut sedecim animulæ Deo devotæ, hoc est viri pauperes, cæci, aut debiles in ipso loco collocentur; & diebus singulis eis victus facta ratione sufficienter ministretur, de tributo Taledensi & suffragio Criscinianensi, vel Camburionensi, tam in vestimentis quam in lectariis aut calceamentis, & istis Fratribus nostris & Matriculariis S. Petri, qui sub regimine suo esse noscuntur; Tu, inquit, Abba S. Petri & Pauli, omnimodis potissimum tibi cura sit, hoc eis in omnibus adimplere: quod si in aliquo (quod absit) ex hoc negligens apparueris, ante Tribunal Christi (non autem Episcopi Cenomannensis) cum S. Petro & Paulo Apostolis & S. Martino Antistite habeas rationem; & nullus ex Pontificibus successoribus nostris, de eo quod ad prædictum locum vel pauperibus est delegatum, auferre præsumat; sed ad festivitatem ipsam (S. Martini), [etiam ad Episcopos extensa,] & Pontifex & omnis Clerus prandium dignum percipiant; & fide prædicto locello quicumque aliquid retraxerit, tamquam necator pauperum ante conspectum divinum judicetur. [Pag. 122] Neque his contentus, pergit Abbati officium suum inculcare & explicare, dicens: Tu vero, venerabilis Abba, vel successores tui, talem curam habeatis de cursu sanctæ Ecclesiæ Domni Martini, qualem & de Sanctorum Petri & Pauli; & lumen per noctes, de tributis villarum ipsarum, sufficienter comparetur; & quod superest ad ipsos pauperes vel inopes ipsius basilicæ proficiat. De prædicto autem Xenodochio, milliario ab urbe distante, narratur in Gestis successoris S. Hadoini, quomodo transeunte illac Alano quodam, viro divite & decretum habente sua omnia Deo, ubi magis placuisset, consecrare; venerunt servi Dei obviam, [Fundatum illud erat etiam pro nobilium receptione:] & suscipientes eum cum silentio, & per orationes eum deducentes, omnia necessaria ei voluntarie & diligenter ministrabant, & cum magno honore ei serviebant: quia ad hoc opus prædictus Domnus Bertichramnus ipsum Synodochium in Pontileuca in honorem S. Martini fecerat, ut omnes adventantes, tam divites quam pauperes, ibi receptiones haberent, & alimenta & cetera necessaria abundanter inibi acciperent. [Pag. 147]

[19] De sanctæ Crucis Xenodochio, unde huc digreßi sumus, nihil invenio scriptum in Testamento, [S. Crucis Xenodochium recentius est,] quod probet ipsum alterutri heredum fuisse subjectum; sed nec unde sciam a Bertichramno plus conditum sub eo nomine, quam ecclesiam: solum enim futuris Abbatibus commendatur, ut, de medietate quarumdam initio nominatarum villarum, lumen sufficiens præbeatur, tam ad basilicam Sanctorum Apostolorum, quam & ad sanctam Crucem, quam, inquit, postea ædificavi; vel ad basilicam Domni Martini ad Synodochium, quæ est in Ponteleugua. [Pag. 117] Neque dubito, si quod postea sanctæ Cruci Xenodochium acceßit, quin illud quoque, similiter atque alterum, Abbati SS. Petri & Pauli commendatum subjectumque fuerit, Clericosque habuerit. [quod nondum ætate Caroli M. & Ludovici Imp.] Verum ejusmodi acceßio & fundatio longe posterior esse videtur ætate S. Bertichramni. Etenim Caroli Magni præceptum, Canonicis Cenomanensibus datum anno II Imperii, Christi DCCCII, de censu tam monasteriorum quam & cellarum Episcopii, quod ad Franconis Episcopi Pontificatum in Regesto habetur, in iis ex quibus nonæ & decimæ ad ecclesiam S. Gervasii persolvi debent, nominat quidem Monasterium S. Petri, quod Bertrannus Episcopus ædificavit, cum monasterio vel Synodochio S. Martini in Ponteleva… & monasteriolum S. Germani ultra fluvium Sartæ; sed sanctæ Crucis nusquam meminit; uti nec Ludovicus Pius, in ejusdem Privilegii renovatione facta S. Aldrico, anno Imperii XIV Christi DCCCXXXI. [Pag. 258] Interim ex priori instrumento discimus, prædictorum Monasteriorum & Xenodochii Martiniani subjectionem ad Ecclesiam Cathedralem, ad Carolina fere tempora referri posse.

[20] Ista autem Gestorum cum Testamento Collatio docere evidenter potest, quam diversæ sint notitiæ, quæ ex originalibus Instrumentis ducuntur, ab iis quæ solum habentur ex narrationibus diu postea scriptis, & pro cujusque affectu, secundum præsentem tunc rerum statum alteratis; quamvis earum Auctores eademmet originalia præ oculis habuerint. [Oratorium vero S. Michaelis invenit, non struxit Bertichramn.] Habuit certe & Gesta & Testamentum, unde hactenus proceßimus, Corvaserius, & apud hunc illud non indiligenter legit Annalista Carolus; & tamen uterque scripsit, quod Bertichramnus prædictis omnibus addidit Oratoriolum in eodem loco, ubi Archangelus se conspiciendum obtulerat, quod nunc etiam de nomine Sancti Michaelis sortitur appellationem. Atqui Gesta dicunt visionem istam oblatam Sancto, dum in ecclesia S. Michaelis juxta matrem ecclesiam, in quadam turri ipsius civitatis constructa, pervigilans in oratione erat. Supponitur ergo tum illa ecclesia extitisse: & Sanctus in suo Testamento, Perfeci, inquit, domum, quam infra muros, in dextra parte de posteriola, meo opere ædificavi; ubi oratoriolum in honore S. Michaelis Archangeli constructum est, [ideoque] volui ut ipsa domus & basilica, S. Petri & Pauli esse debuisset. [Pag. 123]

[21] [sed ibi matriculam Ecclesiæ constituit;] Pergit autem de ipsa Domo, non de Oratorio vel Ecclesia, cui usui eamdem servire velit, sic enarrare, ut simul nobis indicet alterum Xenodochium, neque a Gestorum Compilatore neque a recentioribus observatum, dictando sequentia: Dum nos cum Clothario Rege, pro fide nostra & amore illius, detenti fuimus; pistrinum Ecclesiæ, matris scilicet in proximo constitutæ, ante ipsam domum constructum est: propterea in hisce locis Ecclesiæ stipendia [distribuenda statui] & Matriculam ego inibi erexi. [Pag. 124] Quare supplex rogo Domno meo Pontifici, qui mihi successor fuerit, [& Xenodochium pro Episcopis & Religiosis,] ut omni tempore matricula ipsa, sicut usque nunc meis temporibus stipendia promeruit, ita semper in antea ministrante sancta Ecclesia alatur; & domus ipsa sit ad receptionem Pontificum vel Religiosorum, qui ad ipsum Oratorium (S. Michaelis) deserviunt: quia & virtutes ibi ostensæ sunt (visio scilicet præmemorata) & honorari in omnibus debet. Precamur Domno & Pontifici successori nostro, & per Deum Trinitatis (id est in Trinitate subsistentem, ne quid hic cavilletur Bondonnetus, Corvaserium captans, quasi ejus hæc phrasis sit, parum orthodoxa, cum sit originaria) per Deum inquit, Trinitatis conjuramus, ne de villis quas ego sanctæ Ecclesiæ per hoc folium Testamenti delegavi, [ipsumque commendavit suis successoribus.] vel quæ meo tempore conquisitæ sunt, vel in donationem sanctæ Ecclesiæ pervenerunt, ex omnibus vel in omnibus decimas annonæ, vini, casei, lardi, omnes decimas in domo ipsa S. Michaelis Archangeli annis singulis congregentur, sicut nostro tempore actum fuit; & pauperibus vel peregrinis in eorum alimonia ministretur: quia nec sancta Ecclesia dispendium perferet; si ea quæ nos, licet indigni, qui qualem cumque locum Sacerdotii visi fuimus occupare, Deo annuente pauperibus studuimus ministrare, a vobis indesinenter conserventur.

§. III. Fides Clothario Regi constanter servata inter ejus adversa a Bertichramno, & reliqua ejus acta.

[22] [Quamvis post an. 597 & antea multa passus sit Sanctus,] Francicorum Annalium Conditor jam sæpe nominatus le Cointe, cum ad annum DLXXXIX Bertichramnum repræsentasset, totum rebus piis vacantem, & quæ superiori § explicuimus enumerasset, tamquam in Testamento commemorata; inde colligimus, inquit, ante annum Christi DXCVII confecta fuisse tot ædificia: nam post obitum Fredegundis Reginæ (erat ea Lotharii mater, Bertichramni fautrix præcipua) bis aut tertio passus est facultatum suarum adeo grave dispendium, ut idcirco erubesceret in suo Testamento scribere quod parum ad offerendum resedisset… Sane ante Clotharii cladem amplissimis abundavit opibus. Hic videtur Annalista cladem eam intelligere, quam Rex iste anno DC pertulit, longe omnium maximam, sed neutiquam primam; dispendia autem quæ illius causa pertulit Bertichramnus, initium sumpserunt cum fine Guntramni Regis; quando idem qui regnum ipsius occupaverat Childebertus nepos anno DXCIII, etiam Cenomannos, ad Clotharii hereditatem alioqui pertinentes, sed tutelæ titulo relictos ejus patruo in beneficium quoad viveret, sibi contra juris ordinem vendicavit. [ideoque excuset in Testamento penuriam;] Verba Testamenti ad quæ Annalista respexit, ita sonant; Omnibus notum est, qualiter bis aut tertio in rebus sanctæ Ecclesiæ vel propriis, sustinui spoliationem. [Pag. 130.] Deus scit quod non pro culpis nostris hoc passus sum, sed pro eo quod fidem volui illibatam custodire. Et sancta Ecclesia in prædiis illo tempore grave pertulit dispendium, & ego pauperatus substantiola mea propria, valde egenus evasi, idcirco erubesco scribere quod parum resedit ad offerendum.

[23] Verum ex consequentibus mox apparet, non eum queri, quod sibi, [id tamen de argento solum intelligit.] Testamentum scribenti parum superesset in prædiis, sed in argento, quod postea Deus vel Domnus Rex aut amici contulerunt: de prædiis autem, ex quorum proventibus præcipue existimo fabricata ædificia, ea liquet identidem ad Episcopum rediisse cum fœnore. Etenim afflictiones Bertichramni, quas ab anno DXCIV ad DCXIII licet protrahere, lucida identidem habuerunt intervalla. Hoc ut clarius pateat, lubet Clotharii simul & Bertichramni fortunam omnem prosequi, sicut eam habemus in Testamento expressam. Præcipuus ea de re locus sic legitur: Licet nulli habetur incognitum, qualiter ego post transitum Guntramni quondam Regis, [Dum ipse fideliter adhæret Regi suo,] pro eo quod sacramentum insolubile Domno meo Clothario Regi dedi, propterea quod civitas Cenomannis, legitimo ordine, post transitum Domni Guntramni, ex hereditate genitoris sui bonæ recordationis Chilperici, quondam Regis, [illi] debuit provenire: sed faciente cupiditate, & civitas ipsa fuit ablata, & de reliquo regno suo multum passus est dispendium. [Pag. 119] [urbis possessione privato,] Sed dum me sacramentum meum in integrum constrinxit, ut eum nullatenus dimittere deberem; facilius mihi fuit ut tam Sedem quam facultatem, tam sanctam Ecclesiam quam & proprietatem relinquerem, quam perjurus (quod absit) invenirer. [Pag. 123] Interim (uti infra pergit) Berthigisilus, illicito ordine, contra decreta Canonum in Sede sua fuit aggressus nimium res S. Mariæ, vel meas proprias, & generavit pro his gravissimum dispendium.

[24] Quis autem ille Berthigisilus? [Pag. 110] Gesta Clericum quemdam vocant, [Sedem invasit Berthigisilus quidam,] qui bis Sedem & Episcopatum tyrannica potestate, contra Canonicam auctoritatem, invaserat. Non fuit certe Chorepiscopus Bertichramni, nullum enim talem illi adjungit syllabus antiquus Nominum Episcopalium, num. 4 allegatus; neque hoc ad exaggerationem injuriæ dißimulasset addere Sanctus. Verba tamen, in Sede sua; idem videntur sonare, quod tempore Sedis suæ, atque adeo ordinationem aliquam Episcopalem innuunt, quam absente Bertichramno, jubente Theodorico Childeberti filio, Bertegisilus susceperit; sed illegitimam, atque nullam; quare nec Episcopi nomine eum quisquam dignatur, præter Corvaserium. Hic vero dupliciter in historia errat; primum, quod contra hunc, [diversus a Baldegisilo decessore.] velut illegitime ordinatum, jam inde ab anno DLXXXI, fingat electum atque Parisiis ordinatum Bertichramnum, necdum annos Pontificales assecutum: deinde, quod Baldegisilum, quem Gregorius sexto Episcopatus anno ineunte mortuum asseverat, ipse præsumat in vivis retinere sub nomine Berthigisili, atque Episcopo Sancto non solum bis, sed tertio opponere in usurpata male Sede.

[25] Porro dum, Bertigisilo primas occupatæ Sedis vices sic tenente, [Per illum multa injuste distracta] pro amore ipsius Principis Clotharii, unanimiter cum illo consisterem, inquit Bertichramnus cœptæ narrationi insistens; necesse ipsi Principi fuit, ut nobis aliquid adderet, unde vitæ substantia & nos & pauperes nostros sustentare deberemus. [Pag. 119] Ubi existimo, non intelligi familiares, Dominum suum exulem secutos; sed pauperes ipsiusmet Ecclesiæ Cenomannicæ; quodque ad eamdem redierit Bertichramnus, post prælium inter utriusque Regis exercitus commissum; in quo prælio Deus justitiam reddidit Domno Clothario Regi, [Sancto ex parte fuerunt compensata, regressis ad Clothariū Cenoman.] sicut occasione alia antea dixerat. [Pag. 118] Tunc scilicet & Cenomanni redierint ad Domini sui legitimi potestatem (puta altero vel tertio a morte Guntramni anno) & Ecclesia ad Episcopum suum: qui alia quidem male ablata mox recuperavit, sed Bertigisilus, loco motus atque ad damna reparanda damnatus, non ut debuit restauravit nisi parvitate (malim legere parcitate) propter res Episcopi proprias, quas malo ordine distraxerat; & quædam locella cum charta venditionis dedit; hoc est, cum domibus Campariaco & Stivale, portionem suam in integrum Episcopo vendidit. [Pag. 123] Sic ergo annorum aliquot requies Cenomannis & Bertichramno fuit; non solum usque ad obitum Fredegundis Reginæ, [sed cum hic iterum ditionibus spoliaretur an. 600,] defunctæ anno DXCVII; sed omnino usque ad annum DC, quo a Theodeberto & Theoderico Childerici filiis invasus ac prælio victus Clotharius, deindeque Parisiis obsessus, damnosa pactione coactus fuit cedere, Theodeberto quidem quidquid autea possederat inter Sigonam & Ligerim, usque mare Oceanum & Britannorum limitem, ut loquitur Fredegarius, adeoque & Cenomannos; Theoderico autem Ducatum integrum Dentelini usque ad Oceanum mare, id est (si non fallor) totam Picardiam, Campaniam, Belgicamque; remanentibus sibi dumtaxat duodecim pagis, inter Iseram & Sigonam & mare littoris Oceani, id est, Normannia cis Sequanam, cum Parisiis atque Caletibus.

[26] Atque hæc fuit expoliatio posterior, quam injuste pertulit Clotharius, in Testamento post anteriorem nominata; [in captivitatem abductus Episcopus,] in qua, similiter ut in priori, amore ipsius Principis unanimiter cum ipso constitisse se gloriatur Bertichramnus; & de qua sic porro narrat. [Pag. 119.] Et postea cum alia vice gloriosus Domnus Clotharius de regno suo multum dispendium ex insidiis pertulit, & iterum ego propter ipsum valde in captivitate fui; [tempore] in ipso nec nominandus Berthegisilus iterum vastator Ecclesiæ accessit; & chartam ipsam, quam prius fecerat, in archivo Ecclesiæ invenit, & eam igni comburi præcepit. [Pag. 123] Cum his non potest bene consistere, [iterum a Berthegisilo supplantatur,] quod absque teste primus scribit Bondonnetus, Sanctum urbe exclusum a Bertigiselo, in supradicto loco Stivali, seu Æstivali cellam sibi eremiticam construxisse, in quo solitarius degens, Deoque ac sibi vacans, præstolaretur tempus relevationis suæ. Credo ego, ad primum victoris exercitus incursum captos Cenomannos, abductumque Episcopum; pace autem composita liberatum, non ad Sedem sub alienato Rege tenendam, sed Parisios se ad Clotharium contulisse; unde contigit ut non prius amissa recuperaret, quam anno DCV, postquam (sicut pergit ille) Domnus noster cum voluntate Dei, [nec ante an. 605 restituitur in integrum;] una cum præcelso consobrino suo Theodeberto Rege, nimiam fratris Theoderici potentiam formidante, charitatem ac fœdus contra hunc inivit; & voluntarie quantitatem de regno suo recepit; & nos locella illa, illo Bertigisilo nequidquam obsistente, ad Dominationem nostram revocavimus.

[27] Hac re narrata, subdit Carolus; Quamquam nec illis locis diu potitus est Episcopus: [ac tertiam postea jacturam patitur insuis & Ecclesiæ bonis:] quia Clotharius viribus iterum inferior fuit, postquam Theodebertus ac Theodericus fratres in amicitiam redierunt. Equidem apud Fredegarium invenio, occiso ab exercitu Theoderici Protadio, qui illum contra fratrem incitabat; ipsum confusum atque coactum, pacem inivisse cum Theodeberto, idque anno mox sequenti: sed non invenio notabilem aliquam cladem illatam Clothario. Cum igitur supra lego, de Bertichramno, quod bis aut tertio, in rebus sanctæ Ecclesiæ aut propriis, sustinuit spoliationem; tertiam hanc jacturam malim adscribere alicui non satis noto tempori & causæ; qua non urbs ipsa Cenomannica dominum mutarit, sed pervasa dumtaxat regio fuerit ad exercitibus Theoderici ac Theodeberti, sæpius ad dißidia redeuntium; a quibus periculis tunc primum liberati Cenomanni sunt, cum Deus, ut paulo post habetur, regnum suum integrum Domno Clothario dedit, anno scilicet DCXII, [quoad an. 612 in integrum restitutus Clotharius,] profligato bis Theodeberto. [Pag. 120] Sic enim anno præcedenti per legatos convenerat, ut, si Clotharius in solatio Theodeberti non esset, Ducatum Dentelini, quem contra Theodebertum cassaverat, si Theodericus Theodebertum superabat, reciperet. Ad pacem autem longe constantiorem Bertichramno redierunt omnia, mortuis illis duobus, uno alterove post anno, Christi DCXIII; quando (ut alibi loquitur Sanctus) Deus Clothario Regi, totum regnum Francorum, eatenus trifariam divisum, in sua ditione advenire præcepit. [mox etiam Francorum Monarcha est factus.] Postea nos (inquit ille) larga sua pietas, propter servitia nostra, in aliquo respexit, ipsum, & Ecclesiam ipsius causa, variis donans fundis; de quibus aliisque (ut supra dictum est) disposuit per Testamentum conditum anno DCXV, certe ante mortem Bertetrudis Reginæ, cui num, 19 villam Pempinas legat: illa autem obiit anno DCXIX. [Pag. 134]

[28] Ex dictis, & ex copia villarum, de quibus Sanctus testatur, liquet, [Post hæc & post conditum Testamentum,] neque perpetuo absentem illum ab urbe sua fuisse, usque ad integram Clotharii restitutionem; neque necessario cessasse totis XVII annis ab ædificiis; neque si cessavit nova tunc condere, consequens esse ut non aliqua ex præmemoratis postea fundaverit, sub faventißimo sibi jam Monarcha Clothario, prius etiam quam conderet Testamentum. De Sanctimonialium certe conventu postea erecto, fidem nobis faciunt gesta, in quibus proximo post S. Germani monasterium loco (nam nullus ibi temporis ordo servatur) Prædicto quoque Bertichramno Cellula quæ monasterium Stivale nuncupatur, a quodam Clerico Bertigisilo nomine… legaliter & per strumenta chartarum, pro quibusdam negligentiis suis, quas in Episcopatu Domni Bertichramni & in rebus S. Mariæ & S. Gervasii fecerat, sub jure & dominatione S. Mariæ & S. Gervasii atque Sanctorum Petri & Pauli Apostolorum tradita fuit, [fundatæ Monachæ in Stivali,] sicut in Testamento Domni Bertichramni hactenus inveniri potest. [Pag. 110] Verum nulla ibi mentio S. Mariæ: solum dicitur Campariacum & Stivale, quæ scilicet Bertigisilus (ut supra dictum) vendiderat, cum domibus, mancipiis, vineis & silvis, pratis, aquis, aquarumque decursibus, & jura earum vel omnium peculium, [cui subjectæ fuerint?] sanctæ Basilicæ Domni Petri & Pauli delego. [Pag. 123] Si ergo Domnus Bertichramnus monasterium seu cellulam prædictam nobiliter ampliavit & immelioravit, & Sanctimoniales Monachas sub Regula degentes ibi constituit; dubito equidem, an eamdem suæ Sedi S. Mariæ & S. Gervasii subjugavit, atque suis successoribus possidendam & regendam perpetualiter jure firmissimo dereliquit; & non potius Abbatibus SS. Petri & Pauli, licet id forte postea mutatum sit.

[29] Prædictus autem Domnus Bertichramnus, inquiunt Gesta, Archiepiscopus erat; & Pallium, sicut mos est Metropolitanorum, [Non fuit quidem Archiepiscopus Bertichramnus,] ferebat; atque omnibus Episcopis totius regni præerat & proderat; unde quidam colligunt, teste Corvaserio, jus Metropoliticum ad Cenomannos aliquando translatum fuisse ab Archiepiscopatu Turonensi; constare enim volunt, quod non solum S. Bertichramnus, sed etiam S. Madoinus, Agilbertus, aliique ex successoribus plures, Pallio & Cruce usi sint. [Pag. 112] Corvaserius suspicatur ejusmodi prærogativam non fuisse indicium potestatis Archiepiscopalis, sed natalium præcellentiæ, aut virtutibus tributum. Bondonnetus maluit de re tota silere. Nos solum optamus, ut antiquis Scriptorum testimoniis ea prærogativa Cenomannis confirmetur; scrupulum enim omnem exemit Cantelius noster, in Historia Metropolitanarum urbium Parte 1, Dissert. 3 de Pallio cap. 3, sic scribens: Primis temporibus usus Pallii concessus tantum iis est, quibus Pontificiæ delatæ vices; quod soli Arelatensi in Gallia Episcopo competebat. [Pallium tamen ei concessum esse,] Haud multo post aliis etiam, sive Metropolitani essent, sive meri Episcopi, a quibus in publicum Ecclesieque commodum multum opis sperabatur, quod aut virtutibus, aut nobilitate, aut magna apud Reges gratia florerent; quæ omnia tria in Bertichramnum cadebant. Eo nomine & Siagrius a Gregorio, & a Joanne VIII Adelgerius, uterque Heduensis Episcopus, Pallium obtinuit; quorum ille apud Theodebertum, [usus illius ætatis suadet credere.] (ipsißimo quo Bertichramnus apud Clotharium tempore) hic apud Carolum Calvum poterat sane plurimum. Ideo etiam datum est & Grodegando & Drogoni Metensibus, quod alter Pippini cognatus esset, alter Caroli Magni filius. Ætardo etiam Namnetensi virtutis ergo indulsit Adrianus II, ob cruciatus fidei causa fortiter toleratos. Infinitus autem sim, si exempla omnia persequar: hæc ad rem nostram satis sint.

[30] Sed quam hoc de Pallio Bertichramni verum esse citra controversiam potuit; tam citra controversiam ut falsum rejicitur etiam a Corvaserio, [S. Maurum non petiit a S. Benedicto,] id quo Saussajus Sancti nostri Elogium sic clausit, post laudatam Monasterii Apostolorum fundationem: Deinde augendæ religionis solicitus, S. Maurum e Cassino, per Frodogarium Archidiaconum & Harderidum Vice-dominum, qui ejus nomine a S. Benedicto hoc subsidium petierunt & impetrarunt, evocavit. Quo adventante, ipse eximiis laboribus pro Christi gloria, Ecclesiæ decore, Populi utilitate perfunctus, ad repositum abiit cæleste meritorum præmium. Qui possunt disparata magis quam hæc sint copulari? Etenim si a S. Benedicto, sub annum DXLIV defuncto, missus in Galliam fuit Maurus, [nec illo veniente obiit.] etiam post actos in fundato ibidem Glannofoliensi monasterio annos XL, prius obiisset quam Bertichramnus Episcopus ordinaretur: nec nisi per magnam conjectandi licentiam (uti ad Vitam S. Domnoli XVI Maji num. 10 dixi) ad Bertichramni initia adducetur Maurus, ponendo hunc petitum impetratumque non a Benedicto, sed a Bonito, annis post Benedicti mortem pluribus quam XL; quo casu toto tempore qua Cœnomannis Bertichramnus, Glannofolii vixisset Maurus, sub annum DCXXVIII defunctus, quod nescio an alicui Benedictino facile probandum sit. Gestorum Episcopalium Auctor primus, priorem partem finiens in S. Alderico cum anno circiter DCCCLVI; nihil habet de S. Mauri ad Cenomannos adventu; credo quia apud hos nihil ea de rescriptum inveniebatur, necdum edita Mauri Vita, quam non nisi sub annum DCCCLXIX Almodo Cenomanensi Archidiacono direxit Odo Glannofoliensis, nescio qua ratione usque eo deceptus, ut Domnolum Bertichramni successorem faceret, qui sine controversia decessor ejus fuit.

[31] Auctor Gestorum, de fine S. Bertichramni, sic loquitur: Hic autem plenus dierum, in senectute bona, obiit in pace … pri die] Kalend. Juliarum; & in præfixa ecclesia, quam ipse in honorem sanctorum Apostolorum Petri & Pauli ædisicaverat, a suis Consacerdotibus & Discipulis honorifice ac condigne sepultus est: [Sepelitur in monasterio Apostolorum.] qui & in cælis vivit cum Sanctis Dei, ubi & nos suis atque horum omnium precibus pervenire & vivere mereamur, præstante D. N. Jesu Christo, cui est honor & gloria per cuncta secula seculorum. Amen. Plura frustra in Regesto quæras; totum enim de Bertichramno contextum, per partes jam dedimus: proinde Translatio ejus, quæ nunc præcipua solennitate VI Iunii celebratur, necdum facta erat, cum primæ partis Auctor scribere desiit. Sed neque pars secunda, ultra seculi XIII medietatem producta, illius meminit: quare non nisi verbo uno loqui de ea Corvaserius potuit, & Vitam Bertichramni, sic finivit: Metus, ne importunus videar similia sæpe iterando, [post an. 1255 transfertus 6 Junii.] prohibet miracula scribere, quæ reddiderunt vitam ejus illustrem, pretiosam mortem, & tumulum frequentatum: qui modo habetur sub fornice capellæ inferioris, cujus columnæ sustinent altare majus ecclesiæ, ipsumque faciunt multum elevari supra pavimentum chori: quod totum opus, licet non valde antiquum esse existimem, facile tamen crediderim prius esse factum, quam Abbatia devolveretur in commendam, Episcopo Silvanectensi donata. Opinor autem per hanc calamitatem, aut per antecedentium temporum incuriam accidisse, ut neque de Translatione, neque de Miraculis, quidquam vel scriptum sit, vel saltem nunc inveniatur.

§. IV. Testamentum Sancti, quatenus continens donata primæ suæ heredi, scilicet Ecclesiæ Cenomannicæ.

[32] Post sic deducta vitæ acta, explicandum venit Testamentum, licet annis novem ante mortem conditum: non tamen eo quo scriptum fuit ordine, id est nullo, sicut in mentem veniebat dictanti: [Quo ordine hic detur Testamentum?] hunc enim tenere nihil nunc opus videtur, postquam insertum Regesto ecgraphum, non jam ex Corvaserii judicio emendatum mutatumve, sed omnino invariatum habemus. Placet ergo ad certa quædam capita revocare omnia; & sicut in superioris § punctis nonnullis, prout historia poscebat e Testamento exceptis, fecimus; ita & in reliquis digerendis corrigere, atq; ad grammaticas & orthographicas leges non nihil lævigare singula, voces etiam quasdam deficientes supplere beneficio horum signorum [] in gratiam lectoris, contrariam illis scabritiem, ecgraphisq; sæpius quam autographis imputabilem, [cur Stylo lævigato,] hic (ut reor) non desideraturi, quando omnia jam habentur ad litteram fidelißime a Mabilione expressa; ad cujus editionem dum remittitur Lector notato in margine, uti cœptum est fieri, numero Paginarum, nemo ægre ferre poterit articulorum ordinem, qui pene fortuitus in autographo est, hic immutatum & ad certa quædam capita revocatum. Quod autem Annotationibus nullis videas illustrata tam multa pagorum villarumque nomina, per contextum totum occurrentia, eo fit, quod in plerisque frustra laboraturum me viderem, [& absque Annotatis?] mutatis vel antiquatis appellationibus plurimis, quarum si qua adhuc supersunt vestigia, ea Cenomanni ipsi aliique Franci in suis quique provinciis reperient & eruderabunt facilius, ut hoc ab illis potius, quam a me opera istæc debeat expectari. Ipsum Testamentum sic incipit:

[33] In nomine D. N. Jesu Christi & Spiritus sancti, sub die sexto Kalend. Aprilis, anno XXXII regnante gloriosissimo Domno Clorhario Rege, Berttannus, [Per ipsum sanctus an. 615 Lotharii R, 32,] etsi indignus peccator, Episcopus sanctæ Ecclesiæ Cenomannicæ, sanus Deo propitio mente & corpore sanoque consilio, metuens casus humane fragilitatis, Testamentum meum condidi, ipsumque filio meo Ebbone Notario scribere rogavi & dictavi. [Pag. 112] Quod Testamentum meum, si quo casu, jure civili aut jure prætorio, vel alicujus novæ legis interventu, valere nequiverit, [heredes scribit ecclesiam Cenoman. & Basilicam Apostolorū,] ac si ab intestato ad vicem Codicillorum valere ipsum volo, & valeat. Itaque quando ego suprascriptus Bertrannus peccator ex rebus humanis excessero, debitumve naturæ tempus complevero; tunc tu sacrosancta Ecclesia Cenomannica, una cum sancta ac venerabili Basilica Domni Petri & Pauli Apostolorum… heredes mihi estote… Omnis itaque cui [per] hoc Testamentum meum [aliquid] dedero, legavero, darive jussero; id ut detur, fiat, præstetur, fidei heredibus meis committo; si quos autem liberos [liberasve] esse jussero, liberæ liberive sint toti. [Pag. 113]

[34] Et quia inclitus atque præcelsus Domnus Clotharius Rex, [ex facultate ad hoc a Rege obtenta.] cui Deus in millia æternam retribuat beatitudinem, [per] suum præceptum, manus suæ jure firmatum, mihi liberum tribuit arbitrium; ut de propria facultate, quam ex parentum successione habeo, seu quam munere suo consecutus sum, aut comparavi vel comparare Deo adjuvante potuero, vel in quibuscumque rebus aut corporibus augmentare, tam pro animæ meæ remedio, quam propinquis seu fidelibus meis delegare [possim quidquid] voluero; idcirco te sacrosancta Ecclesia Cenomannica, heres mea, habere volo ac jubeo villam juris mei, cujus vocabulum est Bonalfa, [Ac primæ quidem assignat villas, Bonalfam,] sitam in territorio Stampensi seu Æquilina silva; [quam] mihi præcelsus Domnus Clotharius Rex suo munere, una cum præcelsa Domna Fredegunda Regina quondam genetrice sua, postquam eam Domnus Vædola justitiæ eorum reddidit, me humilem eorum, profidei meæ conservatione, quam semper circa ipsum Principem inviolabilem habere & tenere visus sum, concesserunt; ipsam villam, cum domibus, mancipiis, vineis, campis, vel omni re, jure, & adjacentibus suis, tam mobilibus quam immobilibus; [ut eam] post meum obitum valeas perpetualiter possidere; excepto quos exinde liberare voluero. Similiter & agrum Culturam &c. num. 11.

[35] Et de villa Celonica, sita in territorio Tricurino, cujus medietatem bonæ memoriæ Bobolenus Ecclesiæ delegaverat, [Celonicam,] & pro ipsa medietate multas habui vexationes, sed meo opere egi, ut de jure sanctæ Ecclesiæ non auferretur; & postea aliam medietatem, quam uxori vel heredibus ad possidendum delegaverat, dato pretio ad integrum comparavi, & in dominationem meam pervenit; volo ut ipsam villam cum omni securitate, tu sacrosancta Ecclesia heres mea, una cum fano Vicinoniæ [possideas]. [Pag. 114] Quidquid mihi [ibi] comparavi, aut meo opere ad mancipia stabilivi; [cum fano Vicinoniæ,] cum eo quod adhuc Deo propitio in ipso agro meliorare potuero, cum omni integritate eorum, & mancipia ibi commanentia, tibi, sacrosancta Ecclesia, volo esse donatum. Itemque villa Brea, quam mihi Daulfus per donationis titulum contulit; [Bream,] & [quæ ibi] ego postea mihi comparavi vel quæcumque subjunxi, velut ipsa villa, cum omni integritate sua, sicut a me in præsente tempore possidentur, in dominatione sanctæ Ecclesiæ Cenomannicæ heredis meæ perdurent… Villam Dolus, quā meo opere construxi, & [quidquid ibi] meo ingenio undique ad me pervenit, quidquid inibi laboravero, [Dolum,] cum domibus, mancipiis, vineis, campis, pratis, cultis & incultis, & omni jure suo vel termino suo quod ibi justo ordine abstraxi, post diem obitus mei, te, sancta Ecclesia, in integrum habere decerno… [Pag. 117]

[36] Villam vero Morenaco, quam meo opere & cum grandi labore acquisivi, & postea, dum ego absens fui pro fidei mei conservatione, a Modeghisilo malo ordine fuit præoccupata; sed, cum Deus reddidit justitiam Domno Clothario Regi, [Morenacum,] iterum ad dominationem sanctæ Ecclesiæ vel meam pervenit; ipsam villam, cum omni jure suo & termino, te, sancta Ecclesia, habere, constituo… Vineolas seu prata, quæ sunt ad Riulione, [Grandem fontanam,] & adjunguntur ad vineas sanctæ Ecclesiæ, vel infra terminum Calimarcensem, quæ dato pretio comparavi, sanctæ ecclesiæ volo esse donata. [Pag. 118, Pag. 125, Pag. 121] Itemque & colonicam Statoveram, quam Vulsarius quondam tenuit, [Vineas quasdam cum colonica,] & postea Aiga eam nobis, cum ipsa venditione quam ab ipso Vulfario acceperat, dedit … cum vineis & cum omni jure suo, tu Sancta Ecclesia heres mea percipias… Sanctæ Ecclesiæ heredi meæ dono villam, cui vocabulum Grandefontana, quam dato pretio de Vaddoleno compatre meo, [Monciacum,] [& ejus ac meo] filio Bavone comparavi, cum omni jure vel termino suo… Villam Monciaco, cum colonica [Condaco] quam condidi, vel [quidquid] undique in ipso Condacensi aut Monciacensi [termino] comparavi & adjunxi, tibi, sancta Ecclesia heres mea ad integrum volo esse donatam: Vineas vero, quas mihi sanctæ memoriæ Domnus Licinius Episcopus (Andegavensis, cujus Acta dedimus XIII Februarii) pro amoris affectu, [vineas Cariliciensibus additas a se,] secus vineas Cariliacenses, suo munere, dedit & nos antea de Sargite quodam, negotiante partem divinam cum terra, comparavimus, & postea inibi vineas posuimus, & in una clausura cum vineis sanctæ Ecclesiæ adjunximus, volumus ut pro mercede animæ nostræ Ecclesia sancta Cenomanica possideat. [Pag. 126] Licet [enim] antea ipse ager parum habebat vineolas, nec Domni mei antecessores Episcopi aliquid ibi voluerunt addere; nos pro amore sanctæ Ecclesiæ vel augmento ipsius, tam de negotiantibus quam de reliquis, maxime [eas] spatiavimus & pretium dedimus; [atque] ut in jure sanctæ Ecclesiæ proficiant optamus…

[37] Villa Blacciago, sita in territorio Burdegalensi secus castrum Blavit, que est super alveum Garonnæ, & a parentibus meis longo tempore fuit possessa, [Blaviagi, partem 3,] sed per interregna vel adolescentiam meæ genitricis fuit de jure suo ablata, & ab Aunulfo filio Marilionis, qui eas occupaverat, per Testamenti sui paginas, duæ partes illicite ad sanctas Ecclesias Burdigalensem & Turonicensem & Enguilismensem, ex ipsa villa sunt delegatæ; tertiam [autem] Arnulfus germanus ipsius Aunulfi possidebat: unde altercationes habuimus inter nos & ipsum de prædicta villa. [Pag. 128] Sed ille, recognoscens quod nobis legitime debebantur, coram ipsis Pontificibus, qui duas tertias ex his possidere videbantur, nobis præsentē tertiam ex omnibus de predicta villa reddidit; & epistola exinde manu sua roborata, & a predictis Sacerdotibus firmata nobis tradidit possidendā. Sed dū nos ita constringit amor divinus, [cum proposito redimendi etiā duas alias,] ut contra sanctam Ecclesiam non ambulemus, forsitan [volemus] si possimus, cum gratia Domnorum meorum & Fratrum, rem ipsam redimere. Sed quia Domnus Agericus Episcopus (Turonensis) portionem illam quæ S. Martini fuit, nobis vendidit, & venditionem ipsam cum Canonicis suis nobis fecit & solidos LX, [quantum] secundum arbitrium suum valebat, de præsenti dedimus, & ipsam altercationem nostram subjunximus; volumus ut [ipsam] sancta heres mea Ecclesia Cenomannica, possideas: & si adhuc rem ipsam de Domnis Pontificibus Burdegalensi & Enguilismensi redimere possimus, totum & ad integrum ad tuam revoces potestatem. [Pag. 129]

[38] Villa Redonatiogo, quæ ad Bonalfa semper aspexit, & nos postea inibi tam terras quam silvas dato pretio a Chargario & Ragnarico comparavimus, [Redonatiagum.] vel undique totum & ad integrum, sicut semper ipsa villa Redonatiaco ad Bonalfa aspexit, [sic] & aspicere [imposterum] debeat, ut sanctæ Ecclesiæ heredi meæ in perpetuum proficiat… Villas Rufiniaco & Marogilo, quæ de actione Nuncianæ ad me pervenerunt, [Rufiniacum & Marogilum,] propter res sanctæ Ecclesiæ quas multum devastavit, & nobis gloriosus Domnus Clotharius post obitum ipsius Nuncianæ concessit (fuit hæc forte Bertegisili, mali Episcopi, pejor uxor, qualem Gregorius describit, & cum qua litigandum Bertechramno fuisse initio vidimus) te, sacrosancta Ecclesia heres mea, habere jubeo… Villæ nomine Tauriaco portionem illam, quam Nunciana inibi tenuit, [Tauriacum,] & nos modo per præceptionem Domni nostri, sicut Marogilo & Rufiniaco tenemus; & in ipsa villa Tauriaco, tam portionem Nuncianæ quæ fuit, & modo ad nostram [potestatem] traditione pervenit; quam portionem illam, quam Audericus & nepotes sui, filii germanæ suæ & germani sui nobis vendiderunt, & ipsas insimul conjunximus, te, sacrosancta Ecclesia heres mea, habere jubeo… [Pag. 134, Pag. 135, Pag. 136]

[39] Reicolas illas, quas sanctæ Ecclesiæ Suadria, soror Theodori quondam Episcopi (fortasse Maßiliensis circa finem seculi VI, Gregorio Turonensi & Aimoino multum a sanctitate laudati) per suum Testamentum dedit, [Luciniacum, Montem,] hoc est Luciniaco & Monte; & postea meo opere ipsas vindicavi: villam [quoque] quam de Dudone nepote Romani super Ligere comparavi datis solidis centum, [&] quidquid ibi ad præsens habere videor, [Villam qu. Dudonis,] cum domibus, vineis, terris, mancipiis, & omni portione illa, te sacrosancta Ecclesia heres mea habere jubeo. [Ibid.] Similiter Villam Berea, quam mihi Theudoaldus vendidit, & ipsam ad tuam revoces ditionem, cum vineis, mancipiis & omni jure suo… Villam Sitriaco, [Blaciacum,] quam dato pretio de Leugadio comparavi, cum alio locello qui nuncupatus Blaciacus, cum adjacentibus ad se pertinentibus, domibus, mancipiis, vineis, terris, pratis, silvis, vel omni jure earum, te, sacrosancta Ecclesia Cenomannica, heredem meam habere præcipio… Villam Montiniaco, [Montiniacum,] quam Giboaldus quondam Episcopus tenuit & postea ad nostram ditionem venit, cum omni jure suo, sancta Ecclesia, juris tui esse nunc delego atque decerno. [Pag. 137, Ibid., Pag. 144] … Domum Diablentes, quam meo opere ædificavi, [domum Diablentis cum adjunctis,] cum curte & stabulo, & hortis, & colonicis; & quidquid undique, tam de Bosone Presbytero, quam [ejus] heredibus Etoleno & Trilono, in loco qui dicitur Calviaco, vel undique in oppido Diablentis, juxta ripam Aroënæ fluvioli comparavi, cum terris, mancipiis, silvis, pratis & omni jure suo; & cum taxonaria, quam vindicavi contra Leutherum & heredes ejus, totum & ad integrum te, sacrosancta Ecclesia heres mea, habere volo; excipiendo res antiquas sanctæ Ecclesiæ Diablenticæ. Itemque portiones illas, quas mihi Guntherus in omnes res suas per donationem contulit, & ipsum conjunctum apud ipsam casam Diablinticam, te, sacrosancta mater & heres mea Ecclesia, habere decerno.

[40] Licet omnibus Christo propitio notum sit, qualiter ego & quam fideliter in sancta Ecclesia aut in monasteriis aut in cunctis rebus laborarim; tamen & tu, [Denique deprecatur successorem, ne, post tam multa Ecclesiæ a se collata,] Domne Pontifex, quem Deus in eis post me esse voluerit, cognoscere potes, quanta ibidem studio meo vel labore, tempore meo, Deus est dignatus conferre. [Pag. 114] Quod si fide integra disponis inquirere, cognosces, me tuæ Ecclesiæ non modicum laborasse. [Pag. 115] Unde tibi ineptum esse non debet, si aliquid de rebus S. Mariæ cuicumque ex Fratribus nostris, hoc est Presbyteris & Diaconibus seu Lectoribus, aut propinquis meis vel amicis aut servientibus, tam sanctæ Ecclesiæ quam & meis propriis, aliquid in usu-fructu committo; quia sanctæ Ecclesiæ proprietatem non aufero, [ægre ferat aliquid amicis legatum,] & de substantiola mea heredem ipsam constituo. Sanctæ quidem recordationis Domnus Domnolus quondam Episcopus de agro Ecclesiæ aliqua locella ad basilicam suam, ubi requiescere videtur, delegavit: sed nobis molestum fuit, si iterum nos simili conditione de agris Ecclesiæ aliquid auferre aut minuere deberemus, ut Basilicæ sanctorum Petri & Pauli Apostolorum, quam in honore nominis ipsorum construxi, conferremus. [& ex consensu Cleri Basilicæ Apostolorū] Sed [tamen] pertractans cum consilio venerabilium Fratrum nostrorum Presbyterorum seu Diaconorum vel omnium Clericorum, [æquum censui] ut unum locellum de Ecclesiæ conditione ad ipsam sanctam Basilicam, non tantum pro necessitate, quantum propter primitias vel reverentiam ipsorum Domnorum Apostolorum: eo quod sancta Mater Ecclesia, omnes Basilicas ad se pertinentes fovet & ditat. Convenit [igitur] cum Domnis Pontificibus [pariter collectis ad] diem illum, [datum Umbriacum,] quo benedictio cælestis vel Reliquiæ sanctorum Petri & Pauli Apostolorum in ipsa Basilica positæ sunt, & [ipsa Basilica fuit] dupliciter, divina opitulante gratia, a sanctis Sacerdotibus consecrata; villam Umbriaco, quam Basilius & Baudegundus quondam per donationis titulum ad sanctam Ecclesiam condederunt, [ipsi Basilicæ tradere] post eorum obitum possidendam.

[41] Unde & nos, postea jugiter laboravimus, ut Ecclesiæ non auferretur (post omnia supradicta) quod per me humilem sanctæ Ecclesiæ profecit aut provenit, [quod tamen videtur Ecclesiæ redditum velle.] tam in prædicto Umbriaco quam in suburbana Basilica Domni Petri & Pauli Apostolorum, quæ meo opere ædificata esse cognoscitur. Hic porro deesse mihi videntur aliquot verba, quibus Testator statuit, non obstante ceßione prædicta, ut defunctis donatoribus ipsum Umbriacum non ad Basilicam Apostolorum, sed ad ipsam sanctam Ecclesiam Christo propitio debeat in perpetuum permanere. Non ausim tamen ex contextu tam male sibi cohærente inferre, quod Testator voluerit (licet hæc ultima verba in editis immediate sequantur prægressa de Basilica Apostolorum) Ecclesiæ dominationi subjicere illam ipsam basilicam, quam æquali cum Ecclesia jure suam toties nominat heredem, nullo uspiam alio apparente talis voluntatis indicio; sed bene, quod, aliunde satis habens unde fundato a se monasterio prospiceret, sicut ex sequentibus apparebit, potuerit rationabiliter rescindere præfatam ceßionem, & Ecclesiæ reddere jam semel acquisitum jus in fundum istum: quare etiam ille non invenitur nominatus §. sequ. Ut ut est, voluit illi servatum jus supremum in Casellas, quas Domnigisilus Diaconus munere suo habuerat; quando eas conceßit pronepoti Leodochramno, sic quoque ut post illius obitum ad jus sanctæ Ecclesiæ revertantur.

§. V. Fundi legati Basilicæ S. Petri & Pauli, alteri heredi.

[42] Basilicam Sanctorum ac beatissimorum Petri & Pauli Apostolorum superius heredem, una cum sancta Ecclesia Cenomannica, constitui, sicut mea est devotio: [Volens in hac basilica sepeliri,] quia ibidem meum (quando quidem Deus voluerit) desidero collocari corpusculum; ut pro facinore meo, quod hic in seculo jugiter visus sum perpetrasse, ipsi Apostoli suffragiis suis ab infernali pœna me liberare dignentur; &, si non gloriam, quod non mereor, vel veniam eorum patrociniis aut intercessionibus merear obtinere. [Pag. 116] Dono itaque ad ipsam sanctam Basilicam villas sitas, tam in territorio Cenomannico, quam in Stampensi vel Burdigalensi aut ubicumque, tam [quas] per donationis titulum, [confirmat ei plures villas, in ejus dedicatione donatas:] ad ipsam Basilicam in die natalitii sui dedi, quam etiam quas adhuc per Testamenti hujus paginam dedero ex iis quas mihi Domnus gloriosus Clotharius per suam munificentiam contulit pro fidei mei conservatione: [qui etiam] præceptionibus suis manu sua roboratis, mihi integram tribuit licentiam, ut prædicto loco, pro animæ meæ remedio vel sui regni stabilitate, ipsas villas, quas munere suo promerui conferre deberem. Hæ [autem] sunt villæ. Villa Thedone, colonica nomine Telate, & alia villa Buresaco, & mansiones in Wastinensi, quas de viro illustri Warnachario Majore-domus, pro villa Columbaria percepimus.

[43] Illud vero rogo atque jubeo Abbatibus per singula tempora, [ex earumque proventibus] sicut divina potentia aut gratia Dominorum Apostolorum eos inibi jusserit perdurare; ut omni tempore vitæ eorum hoc sit eis potissimum observandum, ut de villis superius nominatis, quidquid exinde aut in tributum aut in suffragium annis singulis poterit provenire, medietas ex hoc, quando fuerit mea commemoratio, pauperibus aut in vestimento aut in auro erogetur; alia medietas [seponatur ut copia] luminis exinde in sancta Basilica omni tempore sufficienter accendatur; [jubet anniversarium suum,] ut numquam sit nec una hora noctis sine luminaria ipsa sancta Basilica; [sed] sicut dignum est, in honorem prædictorum Apostolorum, [ibi copia] luminis omni tempore fulgeat indesinenter, tam ad Basilicam Sanctorum Apostolorum, quam & ad sanctam Crucem quam postea ædificavi; vel ad Basilicam Domni Martini ad Synodochium quæ est in Ponte-leuga. [Pag. 117] Excepto eo quod de fructibus aut reliquis conditionibus de prædictis agris separatur in usibus sanctæ Basilicæ & monasterii sui, sive alimonia Canonicorum vel pauperum, [& lumen perpetuum ecclesiæ curari:] qui ad ipsam Basilicam sanctam ad Matricolam sedere videntur [quibus] victus & vestitus per singulos annos sufficienter ministretur, ut pro meis expiandis peccatis jugiter Domino deprecentur; & [ut] pro collata Principis [munificentia, Rex] cælestis eidem & regnum longævum præstet, & in retributione æterna centuplum accipere mereatur…

[44] [Delego etiam] basilicæ S. Petri & Pauli villas, quas dato pretio comparavi, id est, Gaviaco, Colonica, [item legat plures alias villas,] Laudolenas, & Ferrenas, meo opere undique acquisitas; & quidquis Cellis vel in Samarciano, prope Cenomannis civitate, & quidquid in Portithorengo, quem pro tutela percepi, mihi fuit; & hoc quod Ceta & Mancia & Gunthia illic possedisse jure visæ fuerant, & ad meam pervenit ditionem, tam in terris ac vineis [quam in] colonis & servis, integra portione eorum. [Pag. 117] Similiter & villas, quas in honorem Basilicæ Domni Petri & Pauli comparavi de pecunia, quam gloriosus Domnus Clotharius Rex nobis dedit pro fidei nostræ conservatione, vel nos undique conquisivimus (hæ sunt villæ ipsæ; Campocunana, Ludina, & Comariago vel Cambariaco, sicut venditiones edocent, [factæ ad] ipsam basilicam, cum villari, cui nomen Piciniaco, quem Gundobaldus quondam Diaconus tenuit; pariter & Iliaco, quem de viro illustri Babisone percepimus) in Dei nomine possidendas volo… De villa Morenaco … [habeat] basilica S. Petri & Pauli portionem, [& portionem Moriaci.] quam inibi possidere videor, cum colonica, quam mihi Leodaldus per donationis titulum contulit, cum eo quod ibidem postea undique comparavi in ipso fundo Mechensi & Voligione, cum omni integritate, [cumque] portionibus ipsius vel terminis earum & mancipiis, mobilibus & immobilibus; [ut iis omnibus] tu sancta Basilica, perpetualiter valeas dominari… [Pag. 118]

[45] [Fontanidum,] Locellum, qui appellatur Fontanido, quem mihi gloriosus Domnus Clotharius Rex suo munere concessit, ubi Eusebius quondam laicus vineas plantavit, & nos postea mancipia posuimus, cum omni integritate [& omni] quod eodem aspicere videtur, totum & ad integrum basilica Domni Petri & Pauli ad suam revocet dominationem… [Pag. 120] Villare meum, [Villare in Crampteno,] quod est in Cramleno territorio ad Summa Vedantia, sicut a me præsenti tempore possidetur, & ex successione Domni ac Genitoris mei legitime reddebatur, basilicæ Domni Petri & Pauli post obitum meum, pro mercede animæ meæ volo esse donatum… [Pag. 121, Pag. 122] Vineolas secus arenas, [vineas varias,] juxta quod ipsas maxima [cum diligentia] de deserto comparavi vel adunavi, de ipsa arena usque ad stradam quod clausura ipsa circumcingit, quod ipsa sancta basilica Domni Petri & Pauli præsenti tempore possidere videtur; itemque vineolas, pradella vel territorium, quod in dextra parte de strada est quæ vadit ad Pontileugua, quod de venerabili Fratre meo Eolado Abbate comparavi, quod ipsius basilicæ oppidum esse noscitur; cum Brugilo, [Brugilum,] quem de Fratre meo Leusio Abbate datis quadraginta solidis redemi; & campellos, quos cum ipso Abbate comparavimus, qui [sunt] ad alveum Sartæ, cum prato quod est ad confluentem, totum & integrum, cum servientibus quos inibi posui, aut adhuc Christo propitio ponere potuero, & modo ab ipsa sancta basilica in Dei nomine possidetur, eidem in perpetuum manere volo. [Pag. 123]

[46] [Vatilonnum,] Simili modo medietatem de colonica Vatilonno, quam de Berone in nomine ipsius sanctæ basilicæ comparavi; & aliam medietatem, quam illustris matrona Ægidia ad ipsum sanctum locum per donationis titulum contulit; jubeo in integrum, sicut a modo ab ipsa basilica Christo præside possidetur, in perpetuo inibi perseverare… [Pag. 124.] Curtem [quoque] illam cum casis, quas bonæ memoriæ Romulus, [domum in urbe,] quondam Presbyter, Cenomannis in civitate tenuit; & domum illam quam nostris temporibus supra muros ædificavit, & nos manum ad hoc porreximus, & postea de nepte sua comparavimus; domos ipsas [inquam] sicut a præsenti tempore in Dei nomine ab ipsa sancta basilica possidentur, cum eo quidquid inibi laboratum fuerit, aut ante vel meis temporibus subjectum, totum & ad integrum præfata basilica, absque ullius impedimento, perpetualiter valeat possidere… [Pag. 125] Te etiam, sancta basilica Domni Petri & Pauli, dono villa Conadaco, [Conadacum,] quam de Belletrude sive Bettane matrona, relicta quondam Mautini, dato pretio comparavi; & Colicas villas, quas postea dato pretio de Betholeno vel Mantharigo, cum silvis vel omni adjacentia ad se pertinente, cum domibus & mancipiis, sicut jam in tua ditione tradidi, cum mobilibus & immobilibus, in integrum volo esse donata; item agellum illum nomine Timiago, quem [de] filio & parente meo Berulfo ad usum fructum possidemus, post meum obitum ad tuam revoces potestatem… [Pag. 126]

[47] [Patriliacum,] Villam Patriliaco (de qua num. 10 … volo ut in perpetuum possideas, cum colonica ad se pertinente … itemque & vineolas, quæ sunt in Saboranensi, quas meo opere undique subjunxi, aut per donum aut per venditionem, & si adhuc subjungere potuero, cum cultoribus earum & familiis quas ibi stabilivimus, te sancta Ecclesia Domni Petri & Pauli habere jubeo… [Pag. 129] Colonicam vero Vincentianæ, [colonicam juxta Blaviacum,] quam Domna & Genitrix mea possedit, & nos modo in Dei nomine possidere videmur, quæ secus agrum Blaviaco esse videtur Basilicæ S. Petri & Pauli, cum mancipiis, vineis & terris volo esse donatam. Villæ Floriaco, sitæ inter duo maria, quæ parentum meorum fuit, & postea genitrix mea per orphanitatem [eam] perdidit, & a Childegerno fuit malo ordine possessa; cujus villæ medietatem, cum mancipiis, domibus, vineis, silvis, omnique termino suo vel adjacentibus sibi, a Berthtanno sive Bettone filio ipsius Childegerni dato pretio redemi, volo ut … Basilica S. Petri & Pauli in perpetuum dominetur… Locum vero qui appellatur Bresetum in territorio Burdigalensi, [Bresetum,] ubi picarias habere videmur, quas dato pretio cum Arennoaldo quondam comparavimus… cum picariis inibi manentibus & familiis eorum vel pixita, sicut a me præsenti tempore possidentur, post meum obitum tu, sancta & venerabilis Basilica Domni Petri & Pauli, ad tuam revoces ditionem, & exinde annis singulis pix recipiatur. [Pag. 130]

[48] Villam vero de Comancio, quam ego de filio & parente meo Ebroaldo comparavi, [Comancium,] & postea domos & vineas inibi ædificavi, cum eo quod inveni, & cum omni adjacentia sua, te Basilica S. Petri & Pauli, [sicut eam] in honore vestro ædificavi & immediate heredem institui, in omnibus habere decerno reicolam quæ appellatur Fontana, [Fontanam,] inter terminum Alaunensem, quam mihi vir magnificus Baudegisilus & Sancia conjux sua condiderunt, & donationes fecerunt, [quia] nos multa eis in quantum potuimus solatia præbuimus, post obitum nostrum, sancta ac venerabilis Basilica Domni Petri & Pauli ad tuam revoces ditionem, sicut ab ipso Baudegisilo possessa fuit; sic quoque ut nomina illorum in libro vitæ in ipsa Basilica recitentur. [Pag. 133., Pag. 134] Sed quia posteaquam Deus, glorioso Domno nostro Clothario Regi totum Regnum Francorum in suam ditionem advenire precepit … nos sua larga pietas propter servitia nostra in aliquo respexit, [partē suam in hereditate Aviti,] nec ipsum oportet præterire. [Ibid.] Ergo [ut pro eo jugiter oretur] villas illas, quas bonæ recordationis Avitus filius Felicis quondam Episcopi (Bituricensis) qui parentem nostram proximam in conjugio habuit sociatam, & omnes res Aviti inter me & virum illustrem Gundoaldum Majorem-domus sua Pietas [dividendas] concessit; omnem portionem meam quam ego contra ipsum modo ad præsens habere videor, tam quod in Biturigo est, quam in Albiensi, Cadurcino & Agennensi, totum & ad integrum quidquid medietatis ex agro ipso ad meam pertinet rationem… Basilica S. Petri & Pauli, quam heredem constitui, post obitum meum … percipias…

[49] [Vocriomnum,] Villam Vocriomno quam mihi gloriosus Domnus Clotharius Rex suo munere [dedit], pro rebus nostris quas Egulfus & Arnoaldus malo ordine tenuerunt & vastaverunt, licet plus jam nobis exinde pius Rex dederat, per injunctionem suam Ecclesiæ Metticæ in honorem S. Stephani relaxavi; sed villam istam a Domno Fratre meo Arnulfo Episcopo petivi, ut villas illas quæ fuerunt Egulfi & Arnoaldi ipse reciperet, & nos villam de Vocriomno perpetuo tenere deberemus, & quod exinde facere volebamus liberum arbitrium haberemus. [Pag. 135] Idcirco ipsam villam, tam pro mercede Domni Regis, quam & pro nostra, quia vineolas parum habet Basilica S. Petri & Pauli in loco isto, cum omni jure suo & adjacentia ad se pertinente, totum & ad integrum, tibi, sancta Basilica Domni Petri & Pauli, ubi corpusculum meum desidero sepeliri, in perpetuo volo esse donatam. Villam vero Nociogilos, [Nociogilos,] quæ est in territorio Pictavo super Ligerim, quam inibi Beato, nepos quondam Babonis, filius Theudaldi, de materno suo per donationis titulum condedit, te sacrosancta Basilica Domni Petri & Pauli habere jubeo… Locellum qui appellatur Luciacus, & quidquid inibi de Berthigisilo, vel conjuge sua & filiis eorum comparavi, [Luciacum,] & ad præsens habere videor, & quidquid inibi adjunxi aut adhuc adjungere potuero, Basilicæ S. Petri & Pauli heredi meæ delego possidendum… [Pag. 136, Pag. 137] Kairaco vero villam, [& Kairacum.] quam de Comerio Diacono datis solidis CCC comparavi, & nunc in ditione mea in Dei nomine esse dignoscitur, te sancta Ecclesia Domni Petri & Pauli, quam heredem cum Ecclesia nuncupavi, habere decerno, cum domibus, mancipiis, vineis, pratis silvis, cum omni jure suo, & si adhuc inibi aliquid meliorare potuero, totum & ad integrum ad tuam revoces potestatem…

§. VI Legata utrique heredi communiter, & alia aliis piis locis assignata.

[50] Domum intra muros civitatis Parisiorum, quæ ab Eusebio quondam ædificata fuit vel possessa, [Communiter possideri jubet suam domum Parisiensem,] & mihi a præcelso Domno Clothario Rege concessa esse dignoscitur, inter [vos] sancta Ecclesia Cenomannica & sancta Basilica, heredes meas, æqualiter possidendam decerno: sic quoque ut de tabernis, quæ infra domum esse noscuntur, locarium illud quod annis singulis exinde speratur, ad lumen in sacrosancta Ecclesia Cenomannica & prædicta Basilica Domni Petri & Pauli inferatur; [& jus hospitandi Burdegalæ.] & areas, quæ foris civitatis sunt, eædem communiter possideant… [Pag. 122] Domum vero intra muros civitatis Burdegalensis legamus quidem nepoti nostro Sichelmo, & suis posteris; sed jubemus ut omni tempore vitæ illorum, quando missi a Domnis venerabilibus sanctæ Ecclesiæ Cenomannicæ vel Basilicæ S. Petri & Pauli, pro piscibus negotiatum ibidem venient, semper in domo illa receptaculum habeant, & inibi quæ eis necesse fuerint comparent… [Pag. 122, Pag. 129] Item constituimus observandum, ut quidquid die obitus mei, [supellectilem vero dividi,] in die superius nominata Parisius, aut … in quibuslibet rebus quæ nostræ propriæ esse noscuntur [inventum fuerit], æqualiter heredes meæ, sancta Ecclesia Cenomannica & Basilica Domni Petri & Pauli, inter se dividant… [Pag. 118] Illud etiam constituimus & decernimus, ut quidquid mihi in minutis rebus aut in quibuscumque modis datum est, uti in meis chartis noscuntur esse conscriptæ, hoc totum & ad integrum, tu sancta Ecclesia & venerabilis Basilica S. Petri & Pauli, licet in hoc folio Testamenti mei forsitan in oblivionem mihi venit, æqua lance dividatis possidendum…

[51] Dono argentum illud, quod nobis post spoliationem, quam sustinui bis aut tertio, [item argentum quod reliquum erit:] Deus vel Domnus Rex aut amici contulerunt, sicut brevis manu mea conscripta continet, qua pertractavi, ut duas partes de ipso argento quod visus sum laborasse, tu sacrosancta Ecclesia percipias; aliam vero portionem, quam in ipsa brevi conscripsi, te, Basilica S. Petri & Pauli, quam heredem meam, sicut te sancta Ecclesia, institui, habere jubeo. [Pag. 130] Adiuro [autem] per Patrem, Filium, & Spiritum sanctum, tam te, Domne Pontifex, qui successurus es, quam & Abba, qui eo tempore fueris, quando me Deus de hoc seculo migrare præceperit, vel successores vestros; ut nullus præsumat de istis parvis munusculis, quæ ego sanctæ Ecclesiæ vel sanctæ Basilicæ pro commemoratione nominis mei [legavi, atque] de his speciebus nihil abstrahere vel venumdare; [adjurato successore ne quid subtrahat,] sed omni tempore tam pro ornatu sanctæ Ecclesiæ vel Basilicæ [quam pro instructione] mensæ earum perpetualiter debeat perdurare. De reliquo vero argentulo quodcumque post diem obitus mei in regestoriolo meo inventum fuerit, & hic non delegavi, argento sanctæ Ecclesiæ salvo, jubeo quod præsens habere videor vel adhuc laborare potuero, [& Abbate obstricto ad sepulturam curandam.] quod delegatum non fuerit, totum inter sanctam Ecclesiam & sanctam Basilicam Domni Petri & Pauli æqualiter dividatur: & Abbas portionem illam quam acceperit, si necesse fuerit sepulturæ meæ aliquid exornari, & si ego hoc antea non fecero, de hoc ipso quod contra Pontificem acceperit, ipsam sepulturam meam digne exinde jubeat componere: sed si nos Christus permitteret ad ea durare, argentum istud in ministerium quod necesse fuerit Basilicæ faciendum intromittatur… [Pag. 131]

[52] Volo ac jubeo ut ex omnibus servientibus sanctæ Ecclesiæ, [Ministris & Clericis suis equum sigillatim donari jubet:] qui ministeriales esse noscuntur; vel meis, tam Clericis quam secularibus, qui mecum conversari videntur, singulos caballos tam ingenui quam liberti vel servientes de præsenti percipiant: reliquos vero caballos, tam warannones quam spadas vel poledros, qui inventi fuerint & characterium sanctæ Ecclesiæ habuerint, Pontifex vel Ecclesia recipiant; illorum vero qui meum characterium particulare habuerint, aut quos mihi parentes vel amici dederunt, medietatem sancta Ecclesia accipiat; aliam vero medietatem Basilica vel Abbas qui inibi [præesse] videbitur recolligat. [Ibid., Pag. 132] Illud quoque huic Testamento adnecti volui, [ceteros equos vult inter heredes suas dividi,] ut de gregibus equinis, quos mea parvitas undiq; attraxit vel augmentavit… ex ipsis qui mei proprii esse videntur & super terra sanctæ Ecclesiæ pascua habent, duæ portiones fiant; unam percipiat sancta Ecclesia, & aliam percipiat Basilica S. Petri & Pauli…

[53] Nogiogilo villam, quam ego & vir illuster Gundolandus filiæ meæ & parenti Dundanæ usufructu concessimus, [nec non Nogiogilum,] post ipsius obitum vos sacrosancta Ecclesia & Basilica communiter mediate, sicut per precariam jam dictæ Matronæ convenit, ad vestram revocetis potestatem ad ipsam æqualiter dividendam… [Pag. 135] Villarum vero sitarum in Burgundia, [villasque in Burgundia] quas nobis gloriosus Domnus noster Clotharius Rex & viris illustribus Bradoni & Warnehario Majoribus-domus dedit, quæ fuerunt Leodigisili quondam, tertiam portionem quæ mihi ex ipsis villis legitimo ordine cum ipsis viris illustribus debetur, vos sacrosancta Ecclesia Cenomannica & Basilica S. Petri & Pauli heredes meas, æquivalenter cum ipsis habere volo. [Pag. 137, Pag. 138] Et villas in Provincia, quas ipse pius Rex inter me & viros illustres Gondolaidum & Chugonem de ratione Aurelianæ dedit, [& in Provincia.] quantum exinde per justitiam vindicare possumus absque peccato nostro, id est portionem meam, vos heredes meæ cum ipsis illustribus viris ad vestram revocetis potestatem…

[54] Id mihi placuit delegare ut villam de Nimione, sitam in territorio Parisiaco, [Ecclesiæ Parisiensi legat Nimionem,] cum vineis quæ Frontanito ad palastrias & vinitores esse noscuntur quas mihi Domnus Clotharius Rex dedit … tam de fisco quam de comparato possidendas, sanctæ Ecclesiæ Parisiacæ, sub cujus gratia nutritus sum, ad integrum velim esse donatam… [Pag. 116] Basilicæ Domni & peculiaris Patrini mei Germani Episcopi, qui me dulcissime enutrivit, & sua sancta oratione, etsi indignum, ad Sacerdotii honorem perduxit; si supersistit in Basilica Domni Vincentii, [& ei in qua est corpus S. Germani villam Bobonæ,] ubi ejus sanctum corpusculum requiescit; donari jubeo, in honorem sepulturæ suæ, villam Bobane, quæ est in territorio Stampense super fluvio Calla, quam mihi gloriosissimus Domnus Clotharius Rex suo munere contulit. [Pag. 121] Quod jubeo ea conditione, ut si sanctum corpus ejus in Basilicam novam, quam inclitus Chilpericus quondam Rex construxit, convenerit ut inibi transferatur; villa ipsa semper ibidem deserviat, ubi ejus sanctum corpus fuerit, ut ipse sanctus Pontifex pro meis facinoribus deprecari dignetur. Rogo, Abba illustris loci illius, ut nomen meum in libro vitæ recitetur…

[55] [vel in qua erit post factam translationem;] Dedimus XXVIII Maji, die natali S. Germani, Translationem corporis, sub Rege Pipino, anno DCCLV; in qua dicitur ea facta, cum a ducentis circiter & eo amplius annis, in porticus ecclesiæ beati Vincentii Levitæ & Martyris, jam pridem basilica facta, jacuisset humatum; cum tamen Sanctus primum obierit anno DLXXVI. Arguit hoc supinam auctoris in subducendo calculo oscitantiam: nunc vero etiam discimus, ignotam ei fuisse translationem hic designatam; simul & posterioris Basilicæ (nam priorem ecclesiam circa annum DLVIII Childebertus extruxerat, acceptis a Cæsaraugustano Episcopo Stola & Tunica S. Vincentii) conditorem fuisse Chilpericum, anno DLXXXIV defunctum. Quod si a loco primæ sepulturæ motum non fuit sanctum corpus, ut verosimile est non fuisse; oportet ut prior ecclesia conversa sit ex toto vel ex parte in porticum Basilicæ posterioris. Mabilio porro hinc etiam docet, veteres Regum statuas, quæ ad ecclesiæ majorem portam etiam nunc prostant, Chilperici ætati esse tribuendas: neque enim ulla hujus ecclesiæ aut destructio aut instauratio facta perhibetur, ex eo tempore usque ad Normannorum procellas, quibus antiquior ea porta est. Mereretur ergo, si vera illatio est, tam insigne antiquitatis Francicæ monumentum accurate exsculptum repræsentari ex ære, cito alias diffluxurum totum. Sed resumamus reliqua in Testamento legata pia Bertechramni.

[56] Locellum, qui appellatur Lucianus, & quidquid inibi mihi debet Hesigilo; reiculam [quoque] illam quæ est super Ledo fluvium, nomine Bauciallo, [item aliqua ecclesiæ S. Victurii Cenomannis,] quam ego de Bestingeselo Vendocinensi & conjuge vel filiastris suis comparavi; basilicæ S. Victurii in Cenomannica civitate, cum mancipiis & omni eo quod ibi melioratum est, volo esse donatam… [Pag. 136] Gregemillum equorum, qui portiones equinarias super rem sanctæ basilicæ Domni Victurii intendere videtur, ad ipsam sanctam basilicam volo esse donatum… [Pag. 132] Villam Cresciaco & Vallem, sicut per epistolas inter me & Domnum Arnulfum Episcopum Mettensis Ecclesiæ convenit, [S. Stephani Metis,] in honore Domni Stephani … post meum obitum ipsa sancta Ecclesia … ad suam revocet ditionem; & nomen meum in libro vitæ, qui tunc temporis Pontifex fuerit, scribi jubeat. [Pag. 137] Tres partes Colonicæ, quam de ratione Annoaldi habuimus, [& S. Medardi, suessione,] ipsam basilicam Domni Petri & peculiaris patroni nostri Medardi Episcopi, post meum obitum habere jubeo…

[57] Te, dulcissime Archidiacone, qui tempore obitus mei fueris, Domno vestro & Pontifici successori meo pariculos duos optimos de propria vestimenti-clavia reverenter offerre jubeo; [Tum successori suo aliquid,] tibi vero, sancte Archidiacone, præcipio ut unum caballum bonum, & unum pariculum de proprietate mea præsumas. [Pag. 131] Omnia vero quæ de proprietate seu ex militia in regesteriolo meo post obitum meum inventa fuerint, seu species aut vestimenta quæ ego laboravi vel acquisivi, tres exinde jubeo fieri portiones; unam, Domnus & successor meus Pontifex accipiat; aliam, basilica Domni Petri & Pauli; tertiam vero, de præsenti pauperibus jubeo erogari. Similiter tibi præcipio, Archidiacone, & coram Deo contestor, ut de eis fructibus quos eo anno reliquero, [& pauperibus,] cum diem extremum conclusero, per manus tuas tertia pars pauperibus absque fraude erogetur.

[58] Rogo, cum Testamentum meum, ab omnibus Comprovincialibus meis fuerit apertum; tunc per manum Archidiaconi centum solidi, per Domnum Episcopum Turonicæ civitatis, [item ecclesiæ Turonicæ S. Martini,] ad sepulcrum Domni & peculiaris Patroni S. Martini Antistitis, ubi comam deposui & annis singulis tributum ibidem reddidi, transmittantur. [Pag. 142] Similiter ad basilicam S. Albini Antistitis, [Andegavensi S. Albini,] per manum Andegavi Pontificis, solidi quinquaginta dirigantur: quos solidos, per saccellos separatim … in manu fidelis dispensatoris commendavi, sicut pagina Testamenti mei eloquitur, dispensandos. Tibi vero, Archidiacone, demando atque præcipio, ut per omnes basilicas, quæ circa civitatem nostram esse noscuntur, [& singulis ecclesiis urbis suæ,] [distribuas eleemosynam]. Hoc est, basilicæ S. Victurii, peculiaris Patroni mei, dabis solidos XX; basilicæ Domni Vincentii, ubi S. Domnolus Episcopus requiescit, in honore ipsius Martyris vel Domni Antistitis, dabis solidos XX; basilicæ S. Mariæ vel S. Crucis, dabis solidos X; basilicæ S. Juliani Episcopi, aut caballum, aut in auro dabis solidos V; itemq; Basilice S. Richomeri, solidos X; Basilice S. Hilarii, dabis solidos V. Ad oratoria Domni Martini, D. Victorii, vel S. Petri infra muros, dabis in auro aut in caballo solidos V … Ad matriculas capitulares in civitate, vel quæ per basiliculas sunt, per manns Archidiaconi quinq; solidos jubeo dari … [Pag. 143] Similiter volo ac jubeo, [atque Clericis:] ut omnibus Clericis nostris, qui hic in Ecclesia deservire noscuntur, de ovibus aut in quibuslibet rebus, quinquaginta solidos dones. Illud vero specialiter rogo, ut in supra scriptis locis, ubi aliquid, non ut decuit, sed in quantum virtus prævaluit, delegavi; [& ubique petit nomē suum referri in Diptycha.] nomen meum Sacerdotes eorum in libro vitæ jubeant adscribi, & per singulas festivitates recitari… Quando scilicet ex Diptycho Ecclesiæ recitabantur nomina defunctorum Episcoporum, Principum, ac Benefactorum; quæ cum tandem nimium excrescerent, cœperunt scribi Necrologia, post Martyrologium recitanda; & unumquodque nomen sibi inscriptum, anniversario cujusque die relatura; quæ similiter possent Liber-vitæ vocari.

§. VII. Legata Regibus, Nepoti, pronepotibus, aliisque familiaribus.

[59] Dum pro amore Domni mei Clotharii Regis unanimiter cum ipso consisterem, [Multis possessionibus auctus a Rege, gratum se volens testari,] [post] anteriorem spoliationem suam, vel posteriorem quam injuste pertulit; necesse Principi ipsi fuit, ut nobis aliquid adderet de vitæ substantia, unde & nos & pauperes nostros sustentare deberemus; unde illi Rex cælestis pro nobis remunerator existat: nam nos pauperes non habemus nec aurum nec argentum, unde tibi, gloriosissime Domine Clotharie, bona retribuamus. [Pag. 119] Attamen de eo quod Gloria vestra nobis contulit, [legat ei villas duas,] præsumemus in hoc Testamento nostro vestram Celsitudinem memorare. Offerimus itaq; Regno vestro de muneribus vestris; unde nobis per præceptum, vigore vestræ manus roboratum, licentiam tribuisti faciendi quod volebamus: id est villas Neolone & Walionno, cum omni termino & adjacentiis ad se pertinentibus, vel quidquid postea nobis fuit melioratum, hoc Celsitudo vestra ad suam recipiat dominationē. Similiter donamus tibi, gloriosissima Domna Berchtrudis Regina, [& unam Reginæ.] villam Penpinis, quæ appellatur Cella, quam nobis gloriosus Domnus noster, Jugalis vester, suo munere contulit; ut ipsam villam, cum domibus, mancipiis, vel termino suo, post meum obitum, ad vestrum regimen absque ullo impedimento recipiatis.

[60] Dulcissimo nepoti meo Sigechelmo & pronepoti meo Thoringo, si mihi superstites fuerint [volo esse donatam] villam Seuvacum, & villare Ripariola [quæ] æqua lance dividant. [Pag 120] Simili modo [fiat de] villa Briomilia, [hereditaria quædam bona relinquit suo nepoti Sigechelmo,] quæ ex successione parentum nobis juste debita erat, & per interregna nobis longo tempore ablata fuit: & postea cum Deus Domno Clothario regnum suum integrum dedit, ipsam villā nobis sua Pietas reddidit, & per præceptionem suam firmavit: quam villam dulcissimis pronepotibus meis, filiis Sigechelmi, Leuthramno & Sichramno volo esse donatam. Similiter villam Castalione, sitam in Santonico, que parentibus meis & viro illustri Sigeleno fuit, & ipsam nobis gloriosus Domnus Clotharius Rex per suum præceptum concessit; quia jam longo tempore & mihi & jam dicto parenti meo Sigeleno ablata fuit, [& pronepotibus Thoringo, Leuthranno, Sichranno, Sicheleco, Berthelaico,] si mihi superstes fuerit ipse Sigelenus, ad suam revocet ditionem: sin autem, filiis suis, Sicheleco & Berthelaïco, ipsam volo esse donatam. Villas Crisciago & Botilo, quæ nobis ex successione Genitoris nostri juste debentur, & [quas] cum germanis meis deberem partiri, si eorum mors non antecessisset; modo jubeo, dulcissime nepos meus Sigechelme, ut cum nepote meo Thoringo æqua lance dividas. Villam Bualone, sitam in Stampensi secus [Silvam] Æqualinam, quam per donationis titulum dulcissimo pronepoti meo Leuthramno die nuptiarum suarum dedi, sicut donatio ipsa continet, etiam per hoc Testamentum meum ei volo esse donatam… [Ex locello quoque qui appellatur Fontanido] medietatem de vineis pronepos meus Leuthramnus & conjux sua perpetualiter valeant possidere… [Pag. 120]

[61] Dulcissimo pronepoti meo Thoringo dono colonicam, cui vocabulum est Villa-nova, quam de filio [meo] Papoleno quondam dato pretio comparavi, [ut] in perpetuum eam teneat atque possideat. [Pag. 121] Villam Idguino, dulcissimo nepoti meo Sigechelmo, dum ad vivit, volo esse donatam: [aliaq; prius donata confirmat:] post obitum vero illius, filiis suis, qui ex Bertichilde filia Leuthramni nati esse noscuntur, absque consortio fratrum suorum (si alios filios [nepos meus Sigechelmus aliunde] habuerit) ipsam præcipio possidendam… [Pag. 125] Licet dulcissimo meo nepoti Sigechelmo jam per donationis titulum villam Murocincto anteactis temporibus contuli, quæ ex successione Domni & Genitoris mei legitime [mihi] reddebatur; & posteaquam, meis peccatis facientibus, germano meo Berthulfo, in expeditione Domni Clotharii Regis interempto, etiam portio sua mihi legitime obvenit; [ipsum] volui in hoc Testamento comprehendi, [item quæ sibi obvenerunt a fratribus Berthulfo atq; Ermenulfo præmortuis:] ut tam quod prius ei dedi, quam quod postea mihi de germano meo obvenit, totum & ad integrum ipse nepos meus [possideat] villam scilicet ipsam cum domibus, mancipiis, vineis, campis, pratis, silvis, aquis, aquarumve decursibus, mobilibus aut immobilibus, sicut hæc jam possidere videtur; [iisque] & ipse & soboles sua perpetualiter dominetur.

[62] Tertiam vero portionem de ipsa villa Muro-cincto, quam bonæ memoriæ germanus meus Ermenulfus tenuit, & ipsam mihi dedit, dulcissimo pronepoti meo, filio ipsius Sigechelmi, nomine Leodefredo, post obitum meum volo esse donatam; exceptis illis quos emisit [prædictus germanus meus] aut ego de captivitate redemi: [item domo: aliquas Cenomannis] ipsi liberi perseverent. [Pag. 126] Casam vero, quæ est infra muros civitatis Cenomannicæ, quam Domnus & frater meus Chaimoaldus Episcopus (Carolus le Cointe Aimoaldum, sive Annoaldum, aut Ennoaldum, tunc Pictaviensem Antistitem, esse putat, & consentit Mabilio) dum Archidiaconatus officio fungeretur, ædificavit; cum casella, quam Malaricus Diaconus tenuit, dulcissimo nepoti meo Sigechelmo, cui eas dedi [confirmo; &] volo ut eis ipse & filii sui in perpetuum dominentur, quia ubi casa nova est areæ illæ comparatæ esse noscuntur… [Pag. 129] [& Burdegalæ:] Domum infra muros civitatis Burdegalensis, quam ego & germanus meus Ermenulfus nostro opere recuperavimus,… cum appendicia sua additione, dulcissimo nepoti nostro Sigechelmo jubemus pervenire; ut ipse [eam] habeat & possideat, & suis posteris ad possidendum relinquat… [Pag. 132] Villam Mareiliaco, [item Mariliacum Leutchranno] sitam secus Diablentas vicum, quam dato pretio a Medighisselo & Ebretrudi comparavi, aut undique adjunxi, aut adhuc adjungere potuero, cum domibus & mancipiis & adjacentia sua, pratis, pascuis, aquis, aquarumve decursibus, dulcissimo pronepoti meo Leodechramno dono atque transfundo perpetua dominatione.

[63] Similiter villam secus Pacilenovico, quam genitor Blado… nobis pro solidis nostris vendidit, cum omni adjacentia sua, tibi, dulcissime pronepos meus Sigramne, [& Sichranno Pauliacum:] habere jubeo. Similiter villam Pauliacum, quam ego dato pretio, id est solidis trecentis auri, de venerabili Bobeno Abbate Basilicæ Domni Albini comparavi, dulcissimo pronepoti meo Leodochramno habere jubeo, ut ipsam in perpetuo possideat. Sic quoque ut si aliquid aut Basilica Domni Albini aut Abbas, qui successor ipsius Bobeni fuerit, inde attentaverit circa ipsam, cum duplici satisfactione jam dicto Leudochramno reddat; & villam ipsam, si voluerit contra definitionem antecessoris sui agere, ne sic quidem valeat vindicare, & sic ab ipso pronepote meo in perpetuum vindicetur. [Pag. 133] Villam quæ secus vicum Berulfi esse dignoscitur, & in ipsa villa quam quondam Berulfus amisit, quidquid inibi comparavi, tam de filio Erculphi, quam de Remoaldo vel conjuge sua; totum & ad integrum, inter dulcissimos pronepotes meos Leutfredum & Thoringum, si mihi superstites fuerint, æqualentia dividendum, volo esse donatum; [Leutfredo & Thoringo pronepotibus alia,] sic quoque ut [omnia] post obitum meum, ad suam in integrum revocent potestatem… Villas vero sitas in territorio Dunensi, hoc est, villam Pannonio, quam de Joanne Abbate dato pretio, hoc est solidis centum quadraginta, comparavi; & villam Marcirias, quam de Bethone filio Baddonis quondam visus sum comparasse; tu dulcissime nepos meus, Sigechelme, post meum obitum recipias; sic quoque, ut post tuum obitum filii tui inter se æqualentia dividant… [Pag. 136, Pag. 138] Villas, quas dato pretio de Dracoaldo Episcopo comparavi, & [quæ] juxta civitatem ipsam, ubi prædictus Pontifex fuit occisus, esse noscuntur; tibi, dulcissime nepos meus Sigechelme, una cum filiis tuis præcipio possidendas…

[64] [eumque adjurat, ut cum suis sæpe veniat ad sepulcrum.] Præcipio tibi, dulcissime nepos meus Sigechelme, & filiis tuis, [atque vos] rogo & adjuro per Deum omnipotentem, ut quamdiu vos in seculo superstitisse voluerit, una cum conjugibus vestris & sobole vestra, si sanitas permiserit, semper annis singulis bis aut ter sepulturulam meam visitetis: & hoc adjuro Abbatem loci illius, ut taliter vos reficiat & filios vestros honoret, qualiter cognoscit me sanctæ Ecclesiæ fuisse consolatorem ut vos & filios vestros delectet, frequenter visitare locum ipsum sanctum vel meam commemorare memoriam… [Pag. 144] Casellas illas, quas bonæ memoriæ Domnigiselus Diaconus ex nostro munere habuit, [Leudochramno donata confirmat ad vitam:] & ipsi pauperi inibi ædificavi; & nos post illius obitum dulcissimo pronepoti nostro Leudochramno concessimus, cum omnibus casellis, casticellis, vineolis, campellis, & quod ipse Diaconus habere ibi visus est, cum mancipiolis illis quæ inibi habitare videntur, volumus ut ipse nepos noster, dum pro amore nostro frequens ad basilicam S. Petri & Pauli Apostolorum venire deliberat, sicut & nos in Testamento scripsimus; volumus [inquam] ut ipsas cum gratia Pontificis successoris nostri semper possideat: sic quoque ut post obitum ipsius ad jus sanctæ Ecclesiæ revertantur…

[65] Villam, quæ de ratione Nuntianæ, tam in Pictavo quam in Erbaticola mihi [obvenit]; [Legat aliquid Ghisoni compatri suo,] & illas alias villas, quas cum Ghisone compatre meo in Cardurcino, Lemovicino, aut ubicumque in Gutia portiones Nuntianæ nobis exinde legitime reddebantur; te, dulcissime compater meus Ghiso, pro amoris affectu & compateratu, una cum nepote vestro & nostro Thoringo, æqualiter dividendum habere præcipio… [Pag. 138, Pag. 122] [duabusque famulabus,] Locellum qui dicitur Condomas, quem pro re mea accepi, & postea fidelissimæ Cottanæ per donationis titulum concessi, volo ut ipsa jam dicta Cottana vel filii sui in perpetuo valeant in integrum possidere… [Pag. 132] Jumenta illa, quæ fuerunt peculiaria Gallimero, pro fideli mea Elopodia volo esse donata…

[66] Fidelissimis meis Warnechario & Walconi, filio Tedemundi quondam, qui mihi fideliter ab adolescentia eorum, [tum ministris fidelibus, Warnehario & Walconi,] vel sanctæ Ecclesiæ cum integra fide, quod omnibus incognitum non est, deservisse noscuntur; quidquid eis in terris, mancipiis, vineis dedi, aut ipsi meo tempore visi sunt acquisivisse, totum & ad integrum eis volo esse concessum: & filii & filiæ eorum, quamdiu vixerint, possideant; & nullus ex eis quidquam auferat, jubeo ac decerno. [Pag. 138] Quidquid fideli nostro Cherulfo quondam dedimus vel filiis suis, hoc ad integrum confirmamus. [Cherulfo & Chadeleno,] Fidelissimo amico meo Chadeleno, quidquid ei hic & in Cenomannico dedi, volo ut hoc in perpetuo & ille & filii sui possideant: quia omnibus notum est, quod fideliter in ministeriis sanctæ Ecclesiæ & jugiter deservivit, & tempore vitæ suæ [idem] facere disponit; & justum est, ut quidquid ei [accessit] de jure Ecclesiæ, vel eo quod meo labore ad Ecclesiam pervenit, semper in eo perpetualiter perduret. Fideli meo Betoleno, filio Candoleni quondam, quidquid genitori suo dedero, vel quod postea ipsi Betoleno ex nostra largitate est concessum, ipsi Betoleno & conjugi suæ vel filiis eorum in perpetuo volo esse donatum: sic quoque ut genitrix sua quidquid exinde habet, quoad vixerit, [Betoleno & conjugi;] usufructuario possideat: post obitum vero ipsius, jam dictus Betolenus & filii sui in integrum percipiant, & semper amici Ecclesiæ persistant. [Pag. 139] Illud itaque rogo ac jubeo, [suamque iis memoriam commendat.] ut quanticumque amici mei vel fideles servientes fuerint, semper eis memor sit nutritura mea, vel benefactum meum quod circa illos impendi; & ut ipsis post obitum meum cura sit, ut cum dies commemorationis meæ evenerit, semper inibi adesse debeant; & Abbates loci illis solatium præbeant, & dicant; Felix est homo ille qui amicos bonos relinquit.

§. VIII. Manumissiones tam servorum quam mancipiorum sexus utriusque. Cura sepulturæ & anniversarii: conclusio cum subsignationibus.

[67] Hos & has liberas liberosve esse jubeo. [Pag. 140] Libigisum, cum uxore & filiis; Chinemundum; [Libertate donat utriusque sexus mancipia,] Chrodosindum, cum uxore & infantibus; Theodogundim, & filium suum; Lopum, & filiam suam; Emmanem, cum uxore & filiis; Ebrelenum, cum uxore & filiis; Gaviulfum; Julianum; Picoaldum, cum uxore & filiis; filium & filiam Maurelli. Similiter & famulos meos qui mihi deservire videntur, tam natione Romana quam Barbara, ut sunt, Theodanes, Bajanes, Baudesindus, Maurus, Austreharius, Audegisilus, Vetesigilus, Berchanus, Quotanes, Alagises, Leodigisilus, & filii Theodoniviæ. Hos omnes ad integrum liberos esse jubeo, cum omni peculiari eorum quod habent, [ea conditione ut in Anniversario suo ministrent,] aut deinceps laborare poterunt: & defensionem sanctæ Basilicæ Domni Petri & Pauli Apostolorum, ubi corpusculum meum in Dei nomine opto requiescere, habere mereantur: ita ut unusquisque tempore depositionis meæ conveniant, & obalta tantum nominis mei ante sanctum altarium offerant vel recenseant; & ministerium quale egisse visi sunt unusquisque in Dei nomen in prædicta die observent; & Abbati loci illius solatium præbeant; & postea in crastinum Abbas det illis dignam refectionem, & unusquisque ad domos eorum revertantur, tam isti quorum nomina hic continentur, quam quos postea de gente barbara comparavi, aut adhuc comparare potuero; tam pueri quam puellæ, qui a me empti noscuntur, & epistolas eis feci.

[68] Et Dasgastaldi qui voluerint ex ipsis cum ipso Abbate consistere vel Basilicæ deservire, [sub clientela Abbatis SS. Petri & Pauli:] de rebus sanctæ Basilicæ ditentur, ut melius eos delectet sepulturolæ meæ impendere honorem, & sanctæ Basilicæ deservire. [Pag. 141] Et qui hic in Cenomannico territorio manere noscuntur, defensionem sanctæ Basilicæ Domnorum Apostolorum Petri & Pauli se habere noscant, si necesse fuerit: & Abbas ille, cui Basilica sancta ad regendum & gubernandum commissa fuerit, omni tempore, de eo quod inibi a me collatum est, depositionem meam & limen sepulturolæ meæ taliter studeat celebrare, qualiter alios delectet loca Sanctorum in maximis rebus ditare. Quod si Abbas ille exinde negligens fuerit, cognoscat se ante tribunal Christi cum Domnis Petro & Paulo ex hoc habere actionem, [cujus curæ commendat suam sepulturam,] & perpetuam suscipere damnationem. Illi vero quos de ratione Ecclesiæ, pro singulis festivitatibus in Albis, per epistolas relaxavi aut relaxavero, sicut epistolæ eorum edocent, sub tuitione & defensione sanctæ Ecclesiæ rependeant…

[69] Adjuro & rogo Domnum meum Chaimoaldum Episcopum, quia consanguineus meus esse dignoscitur, [& Episcopo Pictavensi Chaimoaldo.] & eum divina pietas ad Sacerdotale culmen per [me] duxit; semper illi memor sit nutritura mea vel patrocinium S. Petri, unde ad ipsum onus Christo præsule ambulavit; & ut idonea sepultura, quandocumque me Deus ab hac luce migrare jusserit, suis manibus, cum reliquis Domnis & Fratribus suis, corpusculum meum dignanter sepeliant, ut inde Domini mercedem conquirant, & laus in populo percurrat. [Pag. 139:] Hoc jubeo Archidiacono meo, ut ipsis Domnis, qui peccatorem sepelire dignati fuerint, donet eis caballos padi duos, & poledros congregales duos, & singulos parioculos ipsi Domni accipiant: & tu hoc, Domne Chaimoalde, cum Archidiacono dignanter facias; & tibi simili modo, sicut tui Fratres accipient, ut accipias jubemus. Et quamdiu in seculo te Deus superstitem esse voluerit, rogo ad meam commemorationem digneris venire: & Domnus Abba vel Congregatio S. Petri & Pauli dignum tibi honorem impendant…

[70] Licet superius intimare debueram, qui cineribus meis inservire deberent; [Ex singulis villis vult designari aliquos] quia tamen non habui integre perscrutatum de familia mea, quorum [curæ] hoc agendum committerē; ideo mihi convenit, ut de quantiscumque villis [quas] sanctæ Basilice Domni Petri & Pauli heredi mee delegavi possidendas, [id faciant] singuli condomæ de unaquaque villa qui nitidiores esse noscuntur, & nobis vel Basilicæ sanctæ fideliter deserviunt; [& nos] volumus nomina eorum in una epistola conscribere, & manu nostra firmare, ut integre relaxentur a servitio; & ipsis, pariter cum Abbate, de sepulturola mea, tam de luminario quam de cineribus meis, [qui Anniversario suo interveniant, a servitio liberandi:] integra sit cura, usque diem ultimum vitæ eorum: & tam illi, quam soboles quæ ex ipsis fuerit procreata, in perpetuo debent [sepulturolæ meæ] cum integra diligentia deservire; & ingenuitas status illorum sub defensione ipsius Abbatis debeat perpetualiter perdurare. [Pag. 142, Pag. 143] Et quia nos de familia sanctæ Ecclesiæ, nec [pro] cineribus meis, nec [pro] depositione facienda, præsumimus injungere aut relaxare, sicut Domni & Antecessores nostri fecerunt; simili modo jubeo, [sicut & mancipia reliqua.] ut si aliqui mihi minime in mente fuerint de meis famulis, aut germani mei Bertulfi quondam, & hic in Cenomannico manere videntur, toti absoluti sint a servitio, & defensionem vel tuitionem sanctæ Basilicæ Domni Petri & Pauli, sicut reliqui liberti mei, habere mereantur. Illi vero, quos de captivitate redemi, & ante ingenui fuerunt, & modo pro pretio servire videntur, tam viri quam mulieres de villa Boalcha, omnes a servitio relaxentur…

[71] Quia deliberationis meæ arbitrium opto per hoc Testamentum firmiter conservare; [Commendat executionem Episcopis] ideo conjuro vos Domni & Pontifices &c. ut supra num. 15. [Pag. 143] Similiter conjuro vos omnes, per victorias clementissimorum Principum, qui in seculo virtutem agendi apud Domnos & Principes nostros habetis, [& Proceribus.] ut, si necesse fuerit, semper defensionis vestræ auxilium huic paginulæ non negetis… [Pag. 144, Pag. 145] Nam & ego in præsenti denuntio, ut siquis, contra hanc voluntatem meam venire tentaverit excommunicatione perpetua feriatur; [Concludit cum execratione contravenientium,] & tale in ipsum Deus judicium ostendat, ut lepra Naaman percussum, terra ipsum sicut Dathan & Abiron absorbeat; & sic ultio divina in illum appareat, ut in præsenti seculo se male egisse cognoscat, & in futuro judicio numquam remissionis veniam consequatur. Si quæ lituræ, [approbatione liturarum,] si quæ charaxaturæ, si quæ litteræ adjectæ sunt vel detractæ; ego feci, fierive jussi, dum meam mihi sæpius prælego voluntatem, & omnia per singula recognosco vel emendo. [Et hoc testamentum] ut Lex edocet, septem virorum subscriptionibus & sigillis credidi muniendum, & pro totius rei firmitate atque stipulatione annecti præcepi. Actum Cenomanis, die & anno superius comprehenso.

Bertichramnus, in Christi nomine, [7 testium subscriptionibus, &c.] acsi indignus Episcopus, Testamentum meum, quod filio meo, Ebboni Notario, scribendum dictavi, relegi & subscripsi.
Guntinus Honoratus subscripsi, rogante Domno Bertichramno.
Dado, rogante D. Bertichramno subscripsi.
Gerinus, rogante D. Bertichramno subscripsi.
Ibbolenus, rogante D. Bertichramno subscripsi.
Gaddo, rogante D. Bertichramno, subscripsi.
Ego Hugo Honoratus, subscripsi.

Ego Ebbo Notarius, jubente Domno meo Bertichramno Episcopo, & ipso præsente, hoc Testamentum scripsi, relegi, & subscripsi [&] notavi diem.

Similiter ergo, Bertichramnus Episcopus, rogo filium meum Archidiaconum; ut, cum Testamentum apertum fuerit, ipso prosequente, gestis municipalibus secundum legem faciat alligari, quo semper firmiter perduret.

[72] Hactenus Testamentum, eo quem initio promisimus, non quo originaliter scriptum est, ordine digestum, subsignatumque secundum Romanam Legem Constantini Magni, quam nunc frustra in Codice Theodosiano requiri, [juxta Legem Constantini M. quæ hodie in Codice desideratur.] notat eruditißimus Iacobus Gothofredus, in Comm. ad. l. 1 tit. 4 de Testamentis & Codicillis; olim tamen in eo legebatur. Nam quæ nunc prima est, secundum superiorem procedere, notat vetus Interpretatio; idemque per se patet, eo quod nunc prima sit de Codicillis, quos Testamentum non procedit; in quibus definit Lex, quod sicut in voluntatibus Testamenti septem testium vel quinque interventum non deesse oportet. Excidit ergo prior, quæ erat de voluntatibus Testamenti. Hanc vero ille ait a Constantino latam anno CCCXXVI, posteriorem vero filii ejus Constantii esse, latam anno CCCXXXIV; etsi utrumque nomen nunc confundatur, in legis posterioris titulo & subscriptione; in qua conflatum videtur jus Prætorium, quod septem, cum civili, quod solum quinque Testes requirebat. Si quando igitur testium numerus defecerit, instrumentum Codicilli (& multo magis Testamenti, de quo lex omissa) habeatur infirmum: quod & in ceteris voluntatibus placuit observari.

[73] Hinc in quodam Capitulari Caroli Magni, sub annum DCCLXXXIX condito, juxta eruditißimum Baluzium, dicitur: Testamentum, quod Romani faciunt firmum non esse, nisi per quinque aut septem testimonia firmatur. Porro ad explicationem formulæ, initio propositæ, qua cavetur, ut Testamentum hoc, si quo casu jure civili aut jure prætorio, vel alicujus novæ legis interventu, valere nequiverit; valeat acsi ab intestato ad vicem Codicillorum; ad explicationem, inquam, hujus formulæ notat Gothofredus, quod plerique testatorum ita timidi erant ea tempestate, ut, quia exactam juris diligentiam in testamentis ordinandis a se observari posse desperabant, aliis atque aliis nominibus voluntatem suam indigetarent, imo clausulam eodem fine quandoque adhiberent, Valeat jure Codicillorum. Quo pertinet inter alia quoque insignis illa Testatoris præfatio in l. penult. § ult. ff. de legatis 2. Lucius Titius hoc meum Testamentum scripsi sine ullo Jurisperito, rationem animi mei potius secutus, quam nimiam & miseram diligentiam: & si minus aliquid legitime minusve perite fecero; pro jure legitimo haberi debet hominis sani voluntas.

DE SANCTO ATTALO
THAUMATURGO APUD GRÆCOS.
Notitia ex Menæis excusis & Synaxariis Mss.

[Commentarius]

Attalus, Thaumaturgus apud Græcos(S.)

G. H.

Celebrant Græci hoc VI Iunii memoriam sancti Patris nostri Attali Thaumaturgi in Menæis excusis & antiquis Mss. Mediolanensibus Bibliothecæ Ambrosianæ, [Cultus in fastis Græcis.] & aliis Divionensibus Petri Francisci Chiffletii Societatis Iesu, atque apud Maximum Episcopum Cytherorum ἐν βίοις ἁγίων: apud quos omnes hoc profertur elogium. Οὗτος ὁ ἅγιος Ἄτταλος, τὸν βίον ἀποταξάμενος, καὶ τὸν μονήρη βίον ὑπελθὼν, πᾶσαν ἄσκησιν ἐπεδείξατο· νηστείαν, ἀγρυπνίαν, καὶ πᾶσαν ἄλλην κακοπαθείαν μετιών· καὶ γὰρ ἐπὶ δυσὶ καὶ τρισὶ, πολλάκις δὲ καὶ διὰ πέντε, τροφῆς μετελάμβανεν, Οὔπω δὲ έπὶ πλευροῦ καὶ ἄλλως ἐξεπίτηδες ἀνεκλίθη ποτὲ, ἀλλακαθήμενος καὶ ἱστάμενος τὴν φύσιν παρεμυθεῖτο. Ἐκ τούτων οὖν πολλὴν ἐκ Θεοῦ ἐδρέψατο τὴν ὠφέλειαν, καὶ πολλῶν θαυμάτων πηγὰς ἐντεῦθον ἐπλούτησεν· οὐ μόνον γὰρ ἐπὶ ψυχῶν λογικῶν τὴν συμπάθειαν ἐπιδείκνυτο, ἀλλ᾽ ἤδη καὶ ἐπὶ ἀλόγων καὶ ἀψύχων καὶ ἀναίσθητων τὸ συμπαθὲς ἐπεδείξατο· καὶ παρόντας προτρεψάμενος δοῦναι αὐτῷ τὸν ἐν Χριστῷ ἀσπασμὸν, τὴν ψυχὴν τῷ Θεῷ παραθέμενος. Sanctus hic Attalus, abdicata vita mundana, & suscepta vita monastica, omne genus exercitationum amplexus est; jejunia scilicet & vigilias, [Martificatio sui ardua.] & quidquid aliud malam confert molestiam. Sæpe etenim post duos vel tres dies, aut etiam quinque cibum sumpsit. Numquam de nocte in latus incubuit, aut alio aliquo commodo situ se inclinavit; sed sedendo aut stando naturam placavit. Quam ob rem multam a Deo utilitatem accepit, [Miraculorum gratia.] & fontem inde originemque multorum patrandorum miraculorum impetravit. Nam non tantum erga animas rationales suam misericordiam ostendit, sed etiam erga bruta irrationalia, aliasque res inanimas & insensibiles suam beneficentiam demonstravit. Denique adhortatus præsentes, ut sibi in Christo amoris amplexum darent, animam Deo reddidit. Hæc ibi: at quo vixerit tempore, hactenus nullo nobis judicio constat, Chiffletianum insuper eumdem Attalum, hoc disticho celebrat.

Εἰ θαυματουργὸς Ἄτταλος ζῶν, οὐ ξένον·
Ὁ θαυματουργὸς ὕστερον καὶ χρισμένος,

Quid Thaumaturgum vixisse Attalum stupes?
Inunctus etiam talis extremum fuit.

Sed hæc ejus miracula, ut aliquando in lucem prodeant, frustra forsan optamus.

DE SANCTO PHOTA
Ex Synaxario Græco Divionensi.

[Commentarius]

Photus, apud Græcos(S.)

G. H.

Græcis φῶς, φωτὸς, Latinis est Lux, Lucis: unde S. Photas, idem est quod S. Lucas aut Lucius. Quæsivimus curiose, num forte aliquis sub alterutro nomine alicubi relatus inveniretur Sanctus, qui a Græcis coli hoc die videri posset, sed non invenimus. Ergo aliis, huic S. Photæ lucem majorem forsitan allaturis, proponimus quæ in Synaxario Ms. Græco, Divione apud Petrum Franciscum Chiffletium Societatis Iesu reperto, habentur his paucis verbis: ὁ ὅσιος Φωτᾶς ἐν εἰρήνῃ τελειοῦται. Sanctus Photas in pace vitam finivit: tum adjungitur hoc distichon.

Τῶν ἀρετῶν τὰ Φῶτα τὸν μέγαν Φωτάν
Καὶ νεκρὸν αὐγάζοντα πᾶσι μηνύει,

Virtutis ingens fulgor ingentem Photan,
Splendere cunctis, mortuum quoque, ostendit.

DE SANCTO GURVALLO
EPISCOPO ALETHENSI IN ARMORICIS.

SEC. VII.

COMMENTARIUS HISTORICUS.
De ejus cultu, actis, ætate, & instituto.

Gurualtus, Episcopus Alethensis, in Britannia Galliæ Armorica(S.)

AUCTORE G. H. & D. P.

Maclovium urbs Britanniæ Armoricæ Episcopalis, in insula Aaronis constructa, [Alethensis Episcopatus] ob commodam navium stationem facta est celebre emporium, vulgo Sint Malo: a S. Maclovio, primo Alethensi Episcopo, ita appellata. Ipsius autem Alethæ ruinæ visuntur primo lapide a Macloviopoli, quæ post illius excidium crevit: & Ioannes XL Episcopus circiter annum MCL Episcopalem Sedem Alethensem in insulam Aaron transtulit, ubi ipse Sanctus Maclovius, ut Patronus tutelaris, sub ritu duplici primæ claßis cum Octava, colitur XV Novembris. Huic successor, [S. Gurvalli festum, 6 Junii,] ab ipsomet designatus, fuit S. Gurvallus, secundus Episcopus Alethensis: cujus festum in urbe & diœcesi Macloviensi agitur hoc die VI Iunii, & in Proprio Sanctorum hujus Ecclesiæ recitantur Lectiones secundi Nocturni de ejus Vita, desumptæ ex veteri Legendario Macloviensi. [Vita,] Post lectiones illas hoc loco dandas, donec ipsum antiquæ Legendæ textum communicet nobis aliquis, [Oratio] proponitur Oratio: Deus qui beatum Gurvallum, Confessorem tuum atque Pontificem, in terris vita laudabili decorasti, & in cælis æterna gloria sublimasti, concede, ut ejus suffragantibus meritis apud te vita nostra. commendetur. Albertus le Grand, inter Vitas Sanctorum Britanniæ Armoricæ Gallice editas, etiam ad hunc diem VI Iunii inseruit Vitam S. Gurvalli, ex Proprio Sanctorum & Legendario Ms. Macloviensis Ecclesiæ: nec quidquam scripsit quod in Lectionibus non contineatur: quæ causa fuit ut minus soliciti essemus de Legendario, quod allegat, requirendo.

[2] [alibi perperam refertur 6 Januarii,] Augustinus de Paz, in Historia Chronologica Episcoporum Britanniæ Armoricæ, etiam secundum Episcopum Macloviensem statuit S. Gurvallum, asseritque mortuum die VI Januarii; quod, mensis nomine non integre scripto, assumpsit pro VI Junii: illumque mox secuti sunt Ioannes Chenu, Claudius Robertus, & Sammarthani in Episcopis Macloviensibus; quodque magis mirandum, etiam Andreas Saussajus in Martyrologio Gallicano, non semel solicitus, ut ipsos Maclovienses eorumve Breviaria consuleret; poterat etiam consuluisse Albertum Le Grand, si sciebat eum jam inde ab anno MDCXXVIII, ex sui Provincialis mandato, incumbere in Sanctorum Armoricorum Vitas: sed ut hoc ignorasse absq; culpa potuit, ita multo magis librum Alberti anno primum MDCXXXVI editū, cum jam totum fere Martyrologium impressum haberetur, [& Benedictinis adscribitur.] sequenti mox anno vulgatum. Sed quomodo excusabimus, quod primus & solus hactenus in S. Gurvalli elogio, a se excogitato, ait, eum primo ætatis flore Ordinem S. Benedicti fuisse ingressum? nisi valde impropria locutione usum, exprimere voluisse dicas; Sanctum primo ætatis flore apud Benedictinos collocatum fuisse, ut more aliorum puerorum priscis temporibus usitato, pie educaretur ac institueretur. Bucelinus certe, ad sequendum Saussajum ubique proclivis, hic ausus non fuit. Mabilio vero ne quidem in Indice Prætermissorum, nominandum sibi Gurvallum censuit, utpote non repertum in kalendario Benedictino, alias pluribus talibus nihil ad Ordinem spectantibus abundante.

[3] Ætas Sancti, figmento isti Saussajano repugnans, colligi debet ex Actis S. Maclovii decessoris & S. Brandani, [Tempus vitæ] Abbatis Hiberni: sub quo & ipse & S. Maclovius Monachi fuerunt, & S. Gurvallus etiam Abbas constitutus. Duo autem fuerunt Sancti illustres Brandani seu Brendani. Alter monasterii Birrensis in Momonia fundator & Abbas, colitur XXIX Novembris; alter fundator & Abbas monasterii Cluanfertensis in Connacia, cujus Acta illustravimus XVI Maji, & ab hoc institutum fuisse S. Maclovium scribit Sigebertus in hujus Vita: quod idem de S. Gurvallo esset dicendum. Dictum autem S. Brandanum Cluanfertensem ex hac vita migrasse anno DLXXVII, diximus ad ejus Vitam. At S. Maclovius traditur quadraginta annis præfuisse Episcopatui Alethensi, [Episcopatus & mortis 7 seculo:] postea a malevolis civibus pulsus, a Leontio Santonum Episcopo exceptus, ac tandem data petentibus veniam Alethensibus benedictione, apud Santones vita functus, a dicto Leontio est honorifice sepultus. Interfuit dictus Leontius Concilio Remensi, quod sub Sonnatio Episcopo habitum fuit anno DCXXIV aut initio sequentis, ut sæpius a nobis est probatum.

D. P.

[4] Hinc optime colligimus S. Gurvallum Monachum in Hibernia factum, seculo Christi VI ad medietatem vergente, quando ab Hibernis Romam peregrinatis potuit quidem Casinensis monasterii & Benedictinæ Regulæ notitia aliqua advecta fuisse; sed illis, qui & Scoti dicti, patriarum institutionum usque ad pertinaciam retinentißimis, (sicut in celebratione Paschatis schismatica mordicus servanda patuit) quis credat ætate illa peregre advectam Regulam placuisse in suamet regione; quando nec in aliena quidem eamdem suscipere, cum illa jam paßim ab aliis Monachis teneretur, cito potuerunt persuaderi? Liquet etiam ex dictis, S. Gurvallum, seculo Christi septimo, Episcopum Alethensem fuisse; eaque Sede relicta, mox e vita exceßisse. Annum aßignat Albertus le Grand sexcentesimum vicesimum tertium, quo ait, die sexta Junii, in monasterio Guernio, infra indicato, mortuum esse; & sub altari majore honorifice sepultum, ac plurimis miraculis claruisse.

[5] Monasterium istud, ut postea Regulam Benedictinam susceperit, [professio Monastica;] verosimile tamen est ad normam Scotorum primitus institutum fuisse a S. Maclovio: qui tamen in tam diuturno Pontificatu, non omnino potuit ignorasse Glannofoliensis monasterii institutionem, late celebratam, sub eodem cui & Aremorici Episcopi suberant Metropolita Turonensi: sed agnitam Regulam mox suis præscripsisse, credi sine teste non debet, adeoque nec senex quidem Gurvallus ad eam trahi potest. Interrogati, qui Macloviensem ecclesiam post Benedictinos Monachos ab anno MC nunc tenent Canonici, num apud eos adhuc supersit Legendarium vetustum ecclesiæ prædictæ, ex quo acceptæ Lectiones sunt; respondernnt, nihil apud se manuscriptum extare; totamque de Sanctis suis fidem, impreßis niti, quæ impressa tamen, necesse est desumpta esse ex Codicibus, superiori seculo adhuc extantibus; ut credi non poßint eos secum abstulisse Benedictini. Interim, quod possumus solum, hoc damus, Lectiones scilicet hodierni usus, quæ tales sunt.

[6] Gurvallus in Britannia majori natus, puer factus, juste ac prudenter vivere cupiens, [In lectionibus propriis] scholasticam vitam, in qua regulas Ecclesiasticæ institutionis agnosceret, diligenter exercuit. Exinde corpus suum jejuniis, eleemosynis, vigiliis, & orationibus castigans, solitus erat omni die, Clericis simul convocatis, unum præbere sermonem, per quem multos a mundi tumultibus ad cælestem vitam provocavit. Proponens autem Christum heredem suum constituere, [dicitur discipulus S. Brandani,] patrimonium, quod sibi contingebat amplissimum, ad monasterium constuendum dereliquit. Quo constructo sub Brandano, magni nominis viro, Monachus permansit: & ab eodem, super degentes ibidem & Deo digne servientes Monachos, Abbas constituitur.

[7] Tandem beatus Maclovius Alethi Pontifex, in partibus Xantonicis infirmus, populo suæ diœcesis condolens, [a S. Maclovio moribundo designatus successor,] & de successore in Episcopatu cogitans, Fratres hortatur; ut, quam primum obierit, accersendum curent beatum Gurvallum, signis pollentem & virtutibus, qui regendam suscipiat Alethensem Ecclesiam: divinitus enim admonitus fuerat, illum ad talem honorem evehendum. Beato igitur Maclovio ab Angelis ad gloriam cælestem evocato, discipuli mandata exequentes, Alethum pergunt, & incolas monent, ut ad S. Gurvallum legatos mittant.

[8] Is itaque Legatorum Alethensium supplicationibus inclinatus, una cum ipsis æquora sulcans, [atque ordinatus.] ad portum venit optatum. Tum vero unanimi consensu Pontificum vicinarum civitatum sacris induitur infulis, & Metropolitani consecratur auctoritate, atque in Sede collocatur Alethensi. Porro cum per annum & menses aliquot Cathedram rexisset Episcopalem, electo Coalfinith Archidiacono, ipsoque in Pontificali Sede collato, ut liberius Deo vacaret, quoddam suæ diœcesis monasterium in pago Guernio constructum expetiit, pluribus secum ductis Sacerdotibus: qui pro Dei amore suas reliquerant facultates. Illic autem populorum frequentiam, ob sanctam ejus conversationem concurrentium ferre non valens, & Episcopatus sui notitiam deserere cupiens; duodecim de prædictis Sacerdotibus reliquit, & cum aliis alio migravit, ac in speluncam denique quamdam se recepit, ubi signis atque miraculis etiam conspicuus, & dierum plenus in pace quievit.

DE SANCTO GUDWALO
EPISCOPO BRITANNO, GANDAVI IN FLANDRIA.

SEC. VII.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
De Vitæ & miraculorum Actis, ac sancti ætate.

Gudwalus Episcopus Britannus, Gandavi in Flandria(S.)

AUCTORE G. H.

Gandavum, nobilißima Flandrorum urbs, sua amplitudine inter maximas Europæ computanda, [Cultus Gandaviob allatum eo corpus anno 959.] intra mœnia nunc continet illustre sua antiquitate & magnificentia monasterium, a S. Amando in monte Blandinio excitatum ad honorem Sanctorum Apostolorum Petri & Pauli, ab eorumque primo, S. Petri paßim appellatum, & plurium Sanctorum corporibus, tempore Normannorum eo translatis, locupletatum. In his fuerunt, anno DCCCCLIX SS. Gudwalus & Bertulphus istic honorifice depositi. Hinc Prioris ibidem VI Iunii celebratur festum tamquam Episcopi & Confessoris, sub ritu magno cum Octava, ut ipsi vocant, & desumuntur Lectiones ex priore Actorum parte. Laurentius Surius, vitandæ prolixitatis causa, hanc S. Gudwali Vitam comprehensius a se scriptam esse profitetur. Nos, instituti nostri memores, ut eruditus Lector de rei veritate certius ferat judicium, ipsam primogenia phrasi damus ex Ms. Thosano; [Vita datur ex Mss.] ubi illa quidem habebatur absque Prologo, & absque historia miraculorum, quæ in Flandria contigerunt: sed hæc & illum anno MDCLXII Rotomagi reperimus, in illustri Bibliotheca nobilißimi & eruditißimi viri, Domini Aimerici Bigotii, atque ipsi ibidem descripsimus ex codice, litteram D & numeri 8 signum præferente.

[2] In Vita S. Bertulphi Abbatis, a nobis ad diem V Februarii illustrata, [aliqua citata in Vita S. Bertulphi,] extat de S. Gudwalo ejusque Vita scripta tale testimonium: Erat B. Gudwalus, Confessor pariter & Pontifex, alta Britonum prosapia ortus, generis quidem titulo nobilis, sed vita & moribus multo nobilior. Qui ut spreta parentum celsitudine & hereditarii juris amplitudine, vel in monasterio, vel in Episcopatu Deo servierit, & post plurima ac inaudita seculis miracula ex hoc mundo ad Dominum transierit, liber, que de vita & virtutibus ejus plenissime conscriptus est, liquido pandit. Hæc ibi. Sed num intelligatur Vita, quam damus, non satis constat: quia hæc ab initio in tres libros fuit distributa, cui deinde quartus acceßit de miraculis, [videtur antiquior esse] ejus interceßione postea patratis. Præterea auctor Vitæ S. Bertulphi asserit in Prologo, se Vitam, veteri olim stylo descriptam, novo scribendi percurrisse studio: quod de Vita S. Gudwali etiam dici posse, colligimus ex num. 10, ubi hic Auctor scribit, sic in antiquioribus Gestorum ejusdem exemplaribus legi; & in Prologo ait, se memorabilem Vitam ejus styli officiis tradere, idque incitatum per inusitata miraculorum insignia, forsan eorum quæ contigerunt se in templo præsente. Ita num. 74 inquit, Quod oculis nostris vidimus actum, proferamus: & paulo post, quod cum multis adhuc superstitibus vidimus. Ita se mutam & cæcam sanatas novisse dicit num. 63 & 64. Quis autem ipse fuerit, indicat dicto num. 47 his verbis: Matutinis imponebamus Antiphonam, sive Invitatorium, Ecce beatissimus Gudwalus totus in miraculis est, rupto in muta suæ linguæ vinculo. [Auctor fuit monachus Blandiniensis seculo 12.] Auctorem ergo censemus Blandiniensem monachum, qui num. 57 clare asserit se vixisse sub Gisleberto Abbate, quem Sanderus lib. 4 Rerum Gandavensium cap. 2 ait, Abbatem XXIV ordinatum anno MCXXII, & morte vitam commutasse anno MCXXXVIII; idemque legitur in Ms. Monasteriologia Francisci la Barre Prioris Aquicinctini, tom. 8 parte 2. Compendium hujus Vitæ edidit in Legenda Angliæ Ioannes Capgravius, etiam aliqua Gandavi miracula facta adjungens. Aliud compendium ex prioribus libris continetur in Ms. Ultrajectino S. Salvatoris: alios qui sua ex Surio contraxerunt, non est quod memoremus.

[3] S. Gudwali mentio fit in Martyrologio Ms. Ultrajectino Ecclesiæ S. Mariæ, in Anglia aucto, & circa annum MCL excitato, nec non in Mss. Trevirensi S. Martini, Tornacensi & Lætiensi, his verbis: In Blandinio S. Guthwali Episcopi & Confessoris. [Memoria in Fastis.] Quibus in Ms. Bruxellensi S. Gudulæ ista adduntur: Cujus scrinium cum post processionem in Gandavo referretur, imago Crucis inclinato vultu eum venerata, immobilis mansit, neque se reflexit. Quæ ex posteriore parte Vitæ desumpta sunt. Plura ex Actis descripta habentur in Martyrologio, Anglice a Richardo Witfordo sub annum MDXXVI Londini edito, idque secuti paßim sunt posteriores Martyrologi. Item Ecclesia Macloviensis in Aremoricis; cujus veteri Kalendario inscriptus Gudwalus invenitur, & quidem velut Episcopus Macloviensis: qui titulus etiam ei adscribitur pro VI Januarii a Claudio Chenu, Roberto, Sammarthanis, Saussajo; & ad XXII Februarii in pluribus signatur Gudwali Archiepiscopi Translatio, ut dictum inter Prætermissos illorum dierum: & rursum XX Maji, a Molano, Saussajo & aliis, Translatio SS. Gudwali, Bertulfi & Amelbergæ. Num de eo agat Camerarius in Menologio Scotico, ad diem VIII Ianuarii, nihil attinet quærere, propter auctoris notam levitatem.

[4] [Vixit in Britannia sec. 7,] Tempus & locus, quibus vixit Sanctus, exprimuntur in ejus Vita. Scilicet haud procul Cornuvia, (quam Cornubiam interpretamur) monasterium extruxisse dicitur, idque in Devonia factum arbitramur: huc enim navigio potuit cum suis appellere, veniens ex Wallia illi satis vicina, ubi Episcopus fuerat. Hæc autem commodius explicamus in Actis, ad quæ etiam notamus, [non 4:] Gudwalum seculo septimo vixisse, cum Anglo-Saxonia jugum Christi suscepisset. Interim nescio quo abrepti antiquitatis desiderio, velint aliqui eum transferre ad Diocletiani tempora, & seculum Christi quartum. Ita post Martyrologium Anglicanum Wilsoni refert Michaël Alfordus in Annalibus Ecclesiæ Britanniæ ad annum CCCXL, & Iacobus Malbrancus lib. 2 de Morinis cap. 14.

D. P.

[5] [mortuus in Britannia, non in Flandria,] Idem, eo quod in Surio loco Cornuviæ legatur Corminia, sic reperire se putant locum Cormon, sesqui lapide dißitum Monstrotio, & Morinensem fecit Mevorum, de quo infra, ex nostra divisione, pluribus agitur capite tertio. Verum an putarunt expunctum iri apud Surium, etiam verba hæc sub finem posita? Fratres monasterii supradicti, absportato sacro corpore, mare, quod Britanniam a Galliis separat, transfretantes, in Franciam pervenere; eamque perlustrantes … tandem ad Monasterioli castrum pervenerunt. Quæ infra num. 40 aliquanto accuratius referuntur. Nolumus nos in similibus refellendis eruditum lectorem detinere, doceri cupientes si accuratior a monumenta quis poßit proferre. Ex Francia discimus a Claudio Castellano, [licet ad hanc translatus,] Canonico Parisiensi, in Vastinensi Pago per traditionem haberi; Corpus, illuc allatum ex Britannia, primum depositum fuisse Ebridæ, vulgo Yevre-le Chastel; ubi adhuc monstretur vetus illius capsa; & Pitiveri, vulgo Pluviers en Gastinois, os unum relictum; ideoque ambobus in locis festum agi cum officio de Communi Pontificis Confessoris: inde Gandavum ablata ossa credi. Quibus ad ulteriorem probationem remißis, damus hic ea de Sancto monumenta, quæ conscripta habemus, [nonnullis reliquiis in Francia relictis.] quinque ut minimum seculis post ætatem S. Gudwali; sed forsan aucta extraditionibus non satis firmis; dabimus tamen ea ut accepimus, istud præmonuisse contenti, nullo verbo mutata, sed more nostro distincta in Capita longiora. Veterem tamen in Libros plures & Capita breviora divisionem placet notare in margine, Capitumque titulos antiquos subjungere Prologo.

[6] Num. 51 dicitur SS. Gudwali & Bertulfi solennis apud Blandinienses depositio celebrata III Nonas Decembris, quod sequuntur nonnulla Martyrologia, a nobis ad Vitam S. Bertulphi allegata: in qua idem etiam legitur cap. 7, quod totum est de Translatione prædicta, [3 Decembris,] sumptum ex libello, qui de eorum adventu scriptus est, uti dicitur sub finem num. 30. Hunc libellum frustra requisivit Bollandus, Vitam istam illustrans in Annotatis litt. c: ego reperisse me credebam in Historia Monastica Francisci la Bar, Prioris Aquicinctini, cujus ecgraphum sub finem seculi XVI in 13 volumina digestæ, apud nos est a Rosweido scribi curatum. Etenim Tomi 8 parte 2 pag. 463 legitur hic titulus: [qua de re quæritur proprius libellus;] Incipit adventus gloriosus SS. Gudwali & Bertulphi, in territorium Gandense in monte, Blandinium rite vocato. Sed utrumque textum inter se conferens, deprehendi me aliud non habere, quam Sermonem, in anniversario prædictæ Translationis festo legendum; adeoque compendium alterum ejusdem libelli; quod tamen inde transcribendum, atque inter Caput V ac VI sub Embolismi titulo ponendum putavi; alterum enim alteri illustrando tantisper servire poterit, quoadusque reperiatur desideratus libellus; quem non solum verbis, sed ipsis quoque rebus ampliorem esse utroque compendio, demonstrant circumstantiæ, utrobique prætermissæ, & ex alterutro invicem supplendæ; quas simul omnes oportet in originali contextu reperiri. Annus prædictæ Translationis, necdum in Mss. repertus, ab Arnoldo Rayßio, in Hierogazophylacio Belgico pag. 116, ex Iacobi Meyeri Annalibus Flandriæ, notatur DCCCLIX. [datur epitome ex Ms.] Sed qui potuit non vidisse Meyerus, S. Gerardum, Blandiniensis pluriumque in Flandria monasteriorum reformatorem, Bronii mortuum III Octobris illiusmet anni, (ut habetur in fine Vitæ & ipse asserit) non potuisse III Decembris curare & interesse tali Translationi. Melius ergo Bollandus eligens, anno DCCCCLV factam ait, si (ut ejusmodi translationes solent) die Dominica peracta est, ad ciendum celebriorem populi concursum.

VITA
A Monacho Blandiniensi expolita.
Ex Mss. Thosano & Bigotiano.

Gudwalus Episcopus Britannus, Gandavi in Flandria (S.)

BHL Number: 3687, 3688, 3689

EX MSS. BLAND.

PROLOGUS.

[1] Angelico comprobante testimonio, pium est coram omnibus viventibus confiteri Domino, & valde honorificum opera ejus prædicare in populo. [Tob. 12. 7] Cujus verbi gratia, ex illo innumerabili Sanctorum agmine, Sacerdotem Christi Gudwalum, acsi quoddam cælestis gloriæ ornamentum, libet assumere, in medium ducere; & in eo, quasi speculo perlucido, magnalia tua, Christe, [Auctor miraculis incitatus Vitam scribit S. Gudwali] considerare: qui quondam inter homines, nunc vero inter Angelos gloriosus, suo tempore a Deo ad multorum salutem mundo est destinatus, suo æque tempore ad Deum e mundo gloriosius translatus. Hunc ergo magnum coram Deo in excelsis, mirabilem ex Deo in terris, per inusitata miraculorum insignia, per celeberrima omnibus seculis prodigia, acsi Prophetam quemdam aut Apostolum, commendat sibi pia Ecclesia fidelium. Cujus gloriam quia attollere cupio, memorabilem vitam ejus, virtutum fragrantia divinitus respersam, styli officiis trado: ad quam non arrogans præsumptor, sed ut devotus divinæ laudis propagator transmigro: scilicet ut lætitia cordis mei de gloria Dei augmentum, & de altiori reverentia tanti Patroni juge habeat jubilum. Nec multum terret subeundus neglecti leporis pudor, aut præferendus alienæ facundiæ decor: quia profusius accrescet ei materia ad gloriam, qui postposita rhetoricæ amplitudinis suadela, quasi torrens inundans per se divinæ laudis eructabit affluentiam. Qui enim aperuit clausa ora Prophetarum; & quid dico, Prophetarum? Qui brutum os asellæ aperuit, & humani sermonis modulis informavit; num invalidus est, ad gloriam suam, meum potenter suscitare silentium? Et qui linguas infantium, sicut canitur disertas facit, an inscius est de tacito cordis mei organo festivum attollere concentum?

[2] Præstat etiam fiduciam, quod dedicando sibi operi pius Gudwalus præsto erit, [confisus patrocinio ejus.] & apud Deum precibus efficaciam obtinebit: qui, sicut de eo legitur, muto a nativitate, solo auctoritatis verbo, linguam absolvit, solo imperio vocis organum in verba distinxit. Nunc autem quia tempus est sanctum opus aggredi pretiosarum Christi margaritarum; timeo ne forte spurcissimo porcorum ritu eas potius proteram & dispergam, quam debito honore colligam, & filiis lucis proponam. Unde humili prece Dei invitanda est sapientia, ne in tanta necessitate, omnibus semper superflua, ejus dehabeatur gratia. Exaudi Deus, Dei sapientia, qui Aaron os Moysi esse præcepisti, qui os Prophetæ calculo de igne altaris sublato emundasti; eamque ori & corde meo, data commissorum venia, infunde gratiam, qua & tibi & tuis, in tui Gudwali laude, nunc & in perpetuum placeam; qui cum Deo Patre & Spiritu sancto, vivis & regnas, per secula seculorum. Amen.

VETUS DIVISIO.

Lib. I Cap. I. De ortu viri Dei, & per ortum reddita pace.	num. 3
II Quod, in Christum renatus, in virum perfectum sit provectus.
III Quod, ob meritorum insignia, Pontificali sit sublimatus gloria.	4
IV Qualiter se mundo subduxit, & divino amori arctius junxit.
V Quomodo hostes Ecclesiæ fugati, & divinitus sunt prostrati.	5
VI Quod divini amoris gratia, spelunca cœpit uti maritima.	6
VII De animantibus maritimis, ejus obsequio divinitus excitatis.	7
VIII De aquarum substantia, ex rupe arida, Sancti precibus educta.	9
IX Ubi mare, elementum indomabile, ad dictum viri Dei se præbuit domabile.	10
X De cordis ejus innocentia & manuum munditia, in salutari hostia declarata.	11
XI Ubi mare ingressus, dextera Dei sustentatus est & roboratus.	13
XII Quod Sancto Præsuli psallenti reciproce respondere Angeli Dei.	15
Lib. II Cap. I. De loco cœnobitis congruo, sancti Patris usui divinitus proviso.	num. 17
II De Fratribus Cornuviam missis, & ad illustrem Mevorum legatione functis.	20
III De senibus, longæva sterilitate infœcundis, sed per B. Gudwalum prole jucundatis.	22
IV De discipulis melliti Patris, ab infestatione latronum mirabiliter ereptis.	24
V De imbre, per viam servorum Dei suspenso, & de expleto illustris Mevori voto.	26
VI Quod Christi odore perfuderit tempus peregrinationis suæ.	28
VII De mortuo, ad gloriam Dei resuscitato.	29
VIII De reo furti, ab amentia ad sanam mentem reducto.	31
IX Quo muto nato linguæ officium & sermonis contulit usum.	33
X De ove resuscitata, & natura lupi permutata.	35
XI De lupo sanato, sensuque bestiali abalienato.	37
XII Quod equum pridie mendicis dedit, sed mane facto similem divinitus accepit.	39
Lib. III. Cap. I. De Angelica visitatione & allocutione, & sanctissimi transitus sui revelatione.	41
II Quod ante diem obitus sui, Sanctorum usus sit consolatione.	43
III De dormitione ejus in Christo, & anima in columbæ specie de corpore egressa.	45
IV Quod ad exequias ejus splendor illuxerit divinus.	47
V Qualiter deportata corporis funebria, miraculorum solenniis facta sunt celebria.	48
VI Quod mortuus peregrinationem adiit, & in Blandinio sibi requiem elegit.	50
Prologus in librum Miraculorum S. Gudwali.	57
I Quod imago Crucifixi se inclinaverit S. Gudwalo.	58
II De infirmo sanato.	60
III De bove resuscitato.	61
IV De muta muliere sanata.	63
V De cæca illuminata.	64
VI De incendio extincto.	65
VII Circulus cælestis super feretrum sancti viri visus dependere.	67
VIII De invasore juris S. Petri, percusso & sanato.	69
IX De ove a lupo liberata.	70
X De muliere, quæ festum Sancti violavit.	71
XI De illo qui sacrilegium fecit.	72
XII De contracta muliere sanata.	73
XIII De contracta muliere erecta.	74

CAPUT I.
Vita Sancti in patria atque vicino scopulo, ante & post Episcopatum; nonnullaque miracula.

Liber. I
CAP. I

Cap. II

[3] In illis igitur diebus, cum Christiani Imperii majestas universo a orbi prævaluit, & Christus ubique gentium gloriam suam innotuit; Deo & piis omnibus amabilis Gudwalus terris est nobiliter natus, [In Britannia ortus] cælis nobilius nasciturus Ortus est sane Britanniæ b finibus, parentum & consanguineorum claritate apprime ornatus: cujus nativitatis tempus, quo se mucro furoris Domini a terra illa suspendit, quam eo usque gladio, fame, & peste afflixit c, de futuro pacis filio quasi quodam insonuit præsagii organo. Lætare ergo clara Britannorum Ecclesia, personans in laude divina, quia te salus respexit, cum Gudwalum maternus uterus effudit. Deinde puer almæ indolis, aqua & spiritu purificatus, per momenta ætatum & incrementa temporum, [litteris & moribus instructus,] Dei quam suscepit gratiam piis actibus augmentavit; quem infantem mater sapientia quasi inter ubera suspendit, & divino lacte educavit; nec adolescentem reliquit, sed solido cælestium doctrinarum pabulo in altum evexit. Et peracto tirocinii tempore, cum jam in robur virile migraret, cum columna lucis in templo Dei erigenda cunctis appareret; Ecclesia in hunc, Dei inspiratione, oculos convertit, [consecratus Sacerdos,] quem in gradus Levitici & Sacerdotalis officii eleganter assumpsit. Tunc thesaurizatus a tenero, sapientiæ thesauros aperuit; & pro immortali lucro Imperatoris sui, suscitavit effectum spiritus sui. His humanæ scientiæ argumenta solvit, illis divinæ sapientiæ mysteria altius reseravit. Ex profunda Euangelici fontis abysso, sitibundis peccatoribus haustum salutis infudit: [alios instruit.] sic ergo acsi lucernas, candelabro Christi imponendas; probabiles accendit personas, quas veri solis radio reddit flammi vomas.

III

[4] His igitur & his similibus illectus Dominus, vicissitudinem tam egregiis studiis condignam, sancto viro dignanter rependit; cui reposito bravio, cum Angelis in cælestibus possidendo, in Ecclesiastico principatu eum promovit, [ordinatur Episcopus:] & solium Pontificale d benignus contradidit. Qua gloria sublimatus, quo altius in plebe Dei caput extulit, eo diffusius piæ conversationis odorem respersit. Cujus Sacerdotis diebus opus gratiæ suæ magnifice extulit Spiritus sanctus, & gaudium omnis Cleri ad lætitiam totius gregis Dominici. Erat autem mellitus Præsul, nobilitatis titulo sublimis, & hereditarii juris potentia illustris: [sed cura Episcopali seposita;] sed hæc per omnia abhorrens, quidquid sibi mundanæ ambitionis arrisit, ad gloriam Dei convertit: amplum hereditarii juris cespitem Christo obtulit, & per Christum Ecclesiam confirmavit. Videns etiam se ex Pastorali cura acsi catenis quibusdam seculo innecti; his absolvi, & his per gratiam Dei citius studuit exonerari. Unde summo Pastori & electo a se idoneo successori. Ecclesiam commendans, quoddam suæ diœceseos monasterium expetiit, in quo Angelicæ vitæ instar, atque monasticæ conversationis præclarum enituit exemplar. Hic animæ quieti, hic divinæ contemplationi operam dedit; sperans locum, votis suis congruum, divina sibi gratia citius revelandum; [in monasterio degit:] iis, inquam, votis quibus patriam genuinam deserere, & paupertatem spontaneam volebat adire; ubi ex his quæ se divino sperabat munere accepturum, struendi cœnobii gerebat affectum. Sed hæc suo in loco. His igitur virtutum lampadibus pollentem, cœpit Dominus ad laudem sui signis glorificare, miraculis & prodigiis mirificare: e quibus quædam, more rosarum & liliorum, in odorem suavitatis spargamus in medium, ut fragrantia respersa divinitus fidelium spiret animabus.

[5] Morante ergo Sacerdote Dei in cœnobio præfato, & egregie more suo cælestia tractante; ecce die quadam quorumdam funestorum adest satellitum, comite cruenta manu latronum: qui more barbaro, quod suæ impietatis est exequentes, in res monasterii rapaci ungue debacchati sunt. Quos dum ratio persuadere non poterat, ut rationem admitterent; [& hostes in illud irruentes,] saltem cælestis judicii metu tanto scelere abstinerent; fama impudens prodiit, & ipsum aërem clamore nefando maculavit. Tandem ad notitiam viri Dei pervenit, qui in hostem Ecclesiæ Christo auctore insurgens, maledictionis jaculum ex Euangelio protulit, dicens: Sinite illos, maledicti sunt, nescientes bonum opus operari. [Joan. 7, 49] Et mox prophetice Dominicam subintulit sententiam, [maledictione sua] imminenti jam eis divinæ animadversioni congruam: Cæci, inquit, sunt duces eorum: cæcus autem si cæco ducatum præbet, nonne ambo in foveam cadunt? Tunc in oratione prosternitur, armis quibus Moyses in Amalech usus est accingitur, preces tacitas fudit, & quasi tuba bellica hostem terruit: suspiria cordis emisit, [& precibus,] & his Spiritus sancti gladium triumphaliter vibravit. Cum ecce inter hæc officium egreditur, ut tyrannidem compescat malignantium: zelo Dei armatur, sed bello Domini præveniente cohors inimica debellatur. Nam evaginato post eos cum furore mucrone Domini, divinitus perterriti, & divinitus sunt terribiliter effugati: quorum unus in sathan versus, seditione mota, in jugulum fratris sui pertinax homicida convertitur. Unde rabie exurgente, ita in cædem mutuam debacchati sunt; [in mutuam cædem cogit insanire.] ut nullo in hac acie superstite, omnes pariter in ore gladii absorberentur: factumque est ut execrabilis hæc phalanga, Deo judice & vindice, simul ibidem occumbens, quasi vice sepulcri, clam horrendæ foveæ una sortiretur baratrum. Quia, juxta quod scriptum est, sanguis sanguinem tetigit; & dum a rapina superbi spiritus impetum non retraxerunt, ad intestini homicidii flagitium, justo Dei judicio prolapsi sunt. [Os. 4, 2] Quid ergo hoc in facto? quid, inquam, aliud cernimus, nisi hic amplectendam Dei pietatem, illinc timendam ejus severitatem? Pietatis enim est, quod famuli sui injuriæ compassus est; severitatis, quod iniquitas impiorum in caput proprium redundare permissa est.

[6] Morabatur autem Præsul Domini in monasterio præscripto, eo (ut dictum est) affectu, quo locum votis suis congruum, se citius sperabat reperturum. Nec defuere preces & suspiria, hujus rei gratia ad Dominum fusa. [In rupem maris cum unico comite migrat:] Unde Dei mira dispensatione contigit, ut mare, quod proximum erat, e medio sinus sui rupem vastam prominentem, instar scilicet habitabilis insulæ, ostentaret. Hanc ergo marmoreæ soliditati innitentem, cum e mare in gyro concludat, nullo inter se compugnantium fluctuum turbine quassat. Hoc ergo comperto, Sanctus, Laus tibi Christe, ait, Alleluja dulce personuit, & locum votis suis congruum lætus proclamavit: ubi ratus habiturum sese divini cultus familiare secretum, & sanctorum posse promereri frequentiam Angelorum; Spiritu Dei afflatus, & signo Crucifixi armatus, uno tantum comite contentus, illuc properat festinus: tandemque illuc comite Deo perventum est. Hic more f antiquorum eremitarum, more anachoretarū sanctorum, in speluncis latentium, in cavernis terræ degentium, [mansiunculam sibi in ea excidit,] angustam sibi in petra mansiunculam excidit. Tunc discipuli, ejus sacra institutione informati, caritatis, pietate devicti, monasterium egressi, illud Dei templum, illud exorcizatum Dei domicilium pia solicitudine circumquaque scrutati sunt. Quem more columbæ in foramine petræ absconsum; & (ut altius dicam) more filii columbæ Dei, in petra, qui Christus est, reperientes fundatum; ipsi quoque in columbinam innocentiam conversi, [accipit plures socios, qui etiam sibi struunt habitacula.] sanctæ ejus simplicitati & vivificæ mortificationi satagunt cum gaudio participari. Sed dum eos loci angustia premit, speluncam ferreis sarculis scindunt, & habitacula satis Christo famulantibus sufficientia struunt. Attendant hæc tyranni purpurati, seculari pompæ in immensum dediti. Attendant hæc habitacula pauperum Christi: attendant, inquam, & sic saltem divino tremore compuncti, perpendant, quid hæ turres Babyloniæ, quid palatia spatiosa, quid mœnia in cælum ducta proderunt, cum exiguam carnis glebam angusta sepulcri urna concluserit. Ecce pauperes Christi, ab his cavernis terrarum & speluncis petrarum, ut Reges magni, Reges incliti, aulam cælestis Jerusalem laureati & coronati ascendunt: divites vero mundi, a citius dissolvenda pretiosi marmoris fabrica, in gehennale baratrum, nudi, rei, & peccatorum onere curvi incidunt. His per excessum dictis, cœptum felicis historiæ iter curramus.

VII

[7] Erat igitur secessus, præfato specui contiguus, speculorum hinc inde aëra petentium objectu privatus: [Formidabili maris æstui] & cum mare certis horis naturali fervore exæstuaret, aut interdum incertis vim procellarum moto turbine suscitaret; salsa fluctuum volumina, per eumdem secessum minaciter accedentia, desolationem eisdem sedibus, crebro impetu & importuno fragore, minitare consueverant. Vir autem Domini gravi sternebatur anxietate, hinc familiaris rei dispendio, illinc vitæ periculo. Igitur animo in omne consilium descendit, si quod forte utile, si quod aspiraret salubre: cui magna Dei gratia contigit omni humanæ argumentationis prudentia destitui, ut tantæ calamitatis evasio, soli adscriberetur magni consilii Angelo. Vere enim & sapienter intellexit, mari vim fieri non posse, etiamsi contingeret ad hoc omnes Reges terræ convenire. Ergo cor in manu Domini ponens, & oculos ad cælum attollens; misericordiam Domini, & spe & fide animatus, invitavit; &, ut similitudinem aliquam de exterioribus intus trahamus, musicam cælestem in mente aptavit, plectro spirituali vocem edidit, & in auribus Domini piarum precum modulis insonuit. Nec distulit preces justi piissimus Dominus, qui in sapientia sua mirificæ pietatis novitatem invenit, quam mirifice adimplevit. Mira dicam, gloriam Dei referam: referam namque miraculum præclarum & multum celebre, cælos laude & terram suscitans stupore.

[8] [impetrat arenariam molem a piscibus objici,] Cum ergo orasset Deo amabilis Gudwalus, mirabile edictum [prodiit] a superna arce, quod mare animantia sua Sancti obsequio producere jussit. Quæ cælesti imperio suscitata, quamdam prævalidi roboris machinam, a Deo provisam & ab ipsis inventam, supra ipsos spumantis pelagi fluctus, dictu & auditu mirabile, detulere: cujus oppositione & minas ponti exturbarunt, & virum sanctum salutis compotem Dei gratia reddiderunt. Quod ab eo tempore usque in hodiernum diem ita permanet, Deo creatori creatura obediente, & omnipotentissimo ejus imperio magnifice famulante. Quis ergo in iis non miretur sensum Domini? O sapientia, o prudentia Dei! quam excellens in miserationibus, quam supereminens in cunctis dispositionibus! Ubi quæso tantæ profunditatis consilium ab exordio abscondisti, quod nunc demum Gudwali tui gratia stupenti seculo aperuisti? Res mira & gratia Dei plena! Animantibus irrationabilibus ratio divinitus admittitur, & obsequium cæleste committitur. Fidele commissum, gloria tibi Christe, fideliter exequuntur, & imperio divino in omnibus obsecundantur: machinam namque deferunt, maris accessum obstruunt, nec ante recedunt, quam habitacula servorum Dei munitissima reddant. Sit ergo superexcellenti Deo magna gloria, in hoc tam ineffabili pietatis suæ indicio.

VIII

[9] In memorata reclusione natura aquam negavit, & sitis incommodo servos Dei fatigavit. Sed ecce dum caro deficit, fides proficit; dum fides proficit, mens erigitur, animus roboratur; quo clarus Dei Sacerdos per Spiritum sanctum animatus, pro redimendo aridæ sitis incommodo, superno Regi precum gemmas obtulit, [& ex rupe æquam stilare.] piæ orationis aurum appendit. Ad cujus preces uberrima Dei benedictio effusa abundanter, & sitis exturbavit incommodum, & affluentis gratiæ munus profudit copiosum. Nam veluti quondam in deserto Sina [Moises] petram percussit, & aquam produxit; ita & hic rupem aridam in fontem convertit, qui cameram ejusdem rupis, stillam limpidissimam desudare jussit; quæ deorsum uberrime distillans, & naturali exesione marmoream planiciem excavans; quoddam receptaculum in modum dolii rotundum perfodit; & concavum, in quo collectus salubris ille liquor, servorum Dei administravit usibus. En petra, quæ ignem excussa emittit, nutu Dei aquam produxit: sicut e contra aqua in crystallum gelu mediante solidata, ignem natura stupente emittit. Deus enim naturarum est Dominus, & idcirco utitur eis prout vult, ut vere Deus. Pro iis ecce omnibus laus tibi, Christe, qui Gudwalum tuum tam speciali signorum prærogativa dignatus es glorificare; cujus periculo cavens & compatiens, cum impetum accedentis pelagi in sapientia tua removisti, tum etiam aquæ indigentiam superni roris gratioso munere abstulisti. Mirabilis in his excelsis Dominus, mirabilis æque in his præcellentibus: nam magnis, si dici potest, majora, & mirandis magis admiranda succedunt.

ANNOTATA G. H.

a Seculo Christi septimo, cum jam heptarchia Anglo-Saxonum etiam Christi fidem esset amplexa.

b Christianæ Britanniæ fines, tum censebanturditiones, Cambriæ seu Walliæ postea adscriptæ.

c Ob bella, quæ inter Anglo-Saxones & dictos Britannos seu Cambros excitata, aut quæ horum Reguli inter se invicem habebant.

d In Wallia Britannica, Sedes Pontificales sunt maxime obscuræ cum suis Episcopis. Ibi ergo potuit illi aßignata Sedes fuisse, eaque mari vicina, uti ex sequentibus colligitur.

e Mare Hibernicum prope littus Walliæ.

f Sunt hi antiqui Eremitæ, qui seculo potißimum quarto & quinto in Ægypto & Syria floruerunt.

CAPUT II.
Terminus mari positus, Angelorum in Missa ministerium. Discessus in aliam ditionem, miraculis roboratus.

[10] Sacer igitur specus ille, Patris insignis quondam solitudine horridus, fit Dei gratia domus orationis, ecclesia fidelis, locus tam Angelica reverentia honorandus, quam Monachorum frequentia venerandus. Illic solennes agebantur excubiæ, in honorem Dei: [Monachos sub se habet 188,] illic cælestia personabant oracula, in laude Christi. Sic enim in antiquioribus gestorum ejusdem exemplaribus legitur: Discipulorum ferme centenorum octoginta octo multitudo coadunata, tam senum longævam ætatem in servitute Christi conterentium, quam tironum in laude Dei conspirantium, acsi ordinatissima acies castrorum Dei, in procinctu laborabant belli Dominici. Hujus ergo sanctæ multitudinis conventum cum angustia loci iniquo concluderet spatio; inclitus ille signorum operator, egregio more suo, [ut iis habitationem procuret.] consilii sui mysteria super his cœpit tractare cum Deo: a quo mirabilem confidentiam & laudabilem sumens constantiam, prece more solito non præmissa, sed magna Dei accinctus potentia, quasi ex sola auctoritate hoc laudabiliter egit. Cum ergo mare die quadam ex more in sinum recederet, & vastam arenarum superficiem proprio recessu detegeret; vir Dei, [terminum mari præscribit.] morarum nescius, propere accessit; & pastoralis virgæ radio terræ pulverem depingens, cum magna constantia dixit: In nomine Domini nostri Jesu Christi, accipe interdictum, quo tibi idem Dominus termini hujus interdicit transgressum; ipsius auctoritate legem tibi præscribo, quam testamenti vice ratam statuo, ut allapsi hucusque intumescentes fluctus tui inde resiliant, & in te remeando penitus dispereant. Dixit, & mox elementum insensibile imperio paruit divino. Videres indomabile pelagus mitigari, potestatem coërcere, impetus retinere, tumores deponere. Et hoc non sine admiratione maxima, quod tanta pars creaturæ Dei, naturali commotione sedata, unius hominis servi Dei dicto tanta facilitate obaudivit, ut usque in diem hodiernum statutum sibi terminum transgredi non præsumat. Et quomodo olim per animantia sua militis Christi providit saluti, ita nunc sibi ipsi vim facit, ut ejus militet voluntati. Magna sunt hæc, & gestis antiquorum non inferiora. Ecce veteris Legis miracula, nostra glorificant tempora: nam pius Pater Gudwalus, velut alter Moyses, in mari opus Domini operatus est. Sicut enim ille mare divisit, sic iste frænavit. Magnus Dominus, omni laude superexaltatus, qui tanta Sanctos suos gloria magnificat, & potentia exaltat! ipsi laus & honor in secula.

[11] Moris erat sancto Præsuli, prout competebat, sacra Missarum frequentare solennia: cui officio quanta se puritate delegavit, Deo ejusdē puritatis inspectori revelare placuit. [Missam celebrans,] Præmissis ergo ab eodem sancto Pontifice sacris jejuniorum & vigiliarum victimis, thurificatisq; piarum precum incensis Deo & Angelis in odorem suavitatis; cum Sanctis altaribus, bysso virginitatis candidatus, regio caritatis murice astaret purpuratus; ecce cæli aperiuntur, & novi gaudii spectaculū cælitus ei offertur. Erat enim videre gloriam, & talem gloriam, cui cedit in terris omnis alia gloria. Audi Christi Ecclesia; audi, & erigere in gaudium, tanti munere exempli. Cum ergo, ut dictum est, altaribus astaret, tamquam cruci affixus, & ad cælestia suspensus; ecce illa cælestis Jerusalem chorum Angelorum dimittit, cives supernos dirigit, servum Dei consolatione visitare, & gratissimam Deo hostiam in immolatione Agni Dei glorificare. [Angelos assistentes habet:] Cerneres assistentes Deo ministros, cælitus descendentes, Virum sanctum circumvallantes, & ei vice mortalium astantes: & sicut Deo devota Christiana plebs, ad templum Domini convolans, Sacerdotis sui ministerio intendit, officio applaudit, communicat benedictionibus; ita cælestem illam catervam, in illa intelligibili natura, qua apparere solet hominibus, Virum sanctum mirareris invisere, tremendis sanctæ Eucharistiæ mysteriis interesse, & nomen Domini cum tanto Pontifice in magna reverentia glorificare: quem etiam cælestium gaudiorum demulcent organis, piisque fovent consolationibus: & sicut homo amicus amico, sic chorus ille Angelicus utitur viro sancto; nec veluti sibi tantum amico, sed sicut Deo Regi, æterni fœderis pacto, immortaliter sociato.

[12] O celeberrimum omnibus seculis spectaculum! Stat hinc, ut splendida columna lucis Pontifex, sancta sanctorum celebrans, Agnum-Dei immolans, libamen cæleste degustans; illinc Angelorum chori, inter tanta mysteriorum solennia timorati; cælestia terrenis, & terrena junguntur cælestibus; immortales mortalibus sociantur, & pro indulta tanta Dei gratia mortalibus congratulantur. Inter hæc sacer Præsul animas, fontem vitæ sitientes, fluentis inebriat Euangelicis, sacrisque munit benedictionibus; sicque tam Angelica, quam etiam humana exhilaratus gratia, sacrosancta cum gaudio explevit Missarum solennia. Ne cui vero quod dicimus resideat ambiguum, & hujus mirabilis spectaculi exemplo, & auctoritatis Scripturarum comprobatur judicio, quod numquam absque Angelorum præsentia atque reverentia, Mysteriorum Christi sacra celebrantur arcana. Sed ad proferendum in oculis solis hujus famuli sui meritum, hoc sapientiæ Dei erga eum complacuit visibiliter agere, quod Spiritum sanctum constat in Ecclesia, quotidie invisibiliter celebrare, ipso auctore, cujus regnum cum Patre & eodem Spiritu permanet in eternum. Cum ergo hæc & his similia erga B. Gudwalum divinitus aguntur, magis ac magis Spiritus sancti cœpit calore excitari, quibus gratiarum responsis, tam evidentibus Dei obviaret beneficiis. Sed vir omnimoda laude prædicandus, quid facto faceret amplius? an amore divino amorem mundi mutaret, cui jam sibi crucifixo crucifixus erat? Regnum Dei nunc primo appetendum decerneret, pro quo non solum omnibus abrenuntiarat, sed etiam animam suam odio habuerat?

[13] [alio migraturus,] Hoc autem solum restabat, ut quas jam pro nomine Domini sedes incolere cœperat, easdem æque pro nomine ejus desereret: videlicet, ut quanto in his a genuina exulatus est patria, tanto ab eis pro amore Christi peregrinus effectus, sub alio sole jacentem, quasi alienus & ignotus, expeteret mansionem. Verbi gratia, sicut quis inter geminos ignes incedens, quo magis ab igne recedit ut ad ignem accedat, eo amplius hoc frigescit, illo calescit. Ita venerabilis hic Pater, inter carnem & spiritum, mundum & Deum positus, quo magis se carnalibus impedimentis absolvit, & mundum tergo postponit; [suos navibus septem imponit:] eo in spiritu robustior surgit, & in amorem Christi faciem ardentius intendit. Inito ergo cum Fratribus consilio, septiformi gratia Spiritus sancti repleto, septemplex in ipsius insulæ portu construitur navigium: ubi sanctissimo discipulorum grege comitatus adveniens, qui centenarii & octogenarii numeri, ut dictum est, summam excreverant; mare cum omnibus, Spiritu Dei ductore, ingressus est. Quod divina & non humana dispensatione ingreditur, ut & creatura alterius elementi communicet terræ, in miraculorum ejus sacra benedictione. Angelica sane caterva navium sinum complexa, inter nauticos clamores modulamine animas demulcentes, mare magnificum & spatiosum cælestium hymnorum sonoro complevit celeumate, pelago grata responsione reboante, & divinis jubilis in gloria Dei resultante.

[14] Inter quæ Vir sanctus, & Dei & Angelorum præsentia confisus, atque auxilio securus, navim egreditur; ubi ab ipsis fluctibus, [ipse supra mare ambulans,] quasi commendatus a Deo, suscipitur. Inter quos invicta Christi detentus dextera, tanti novitate miraculi meruit gubernari, ut magis libeat pro his mixto stupore admirari, quam aliquid inculto sermone effari. Qui enim Petro suo undas solidavit, & rursus mergenti manum extendit; qui Paulo inter naufragia portus salutis extitit; ipse, qua solus scit arte & sapientia, famulum suum erexit, & ab imminenti undarum periculo protexit in tantum, ut incolumi omni corporis substantia, intacta quoque ab aspergine fluctuum omni vestimentorum circumstantia, totus illæsus & alacer Dei munere permaneret. Interea gratulabundus se regentis, secumque manentis audit vocem Domini, dicentem sibi; [voce cælesti confirmatur:] Constans esto, o Gudwale meus; constans esto, electe meus? ne verearis, quia ego tecum sum Deus tuus. Protestati namque sunt Fratres, hæc se vere audisse, & Virum sancta hac gratulatione Domini animæquiorem fuisse. Quid hæc vox Domini, vox incomparabilis eloquiis Angelorum; quid rogo aliud sonuit, nisi (ut recurramus ad Petrum) quod ei mergenti dictum est; Modicæ fidei quare dubitasti? [Matt. 14. 31] Nunc igitur quia quasi in mari laboramus, licet exclamare; O Gudwale Pater pie, Pater benigne, attende de cælis, & famulis tibi in medio pelago laborantibus clementer adesto; ne absorbeamur fluctibus, & præda fiamus maritimis animantibus: præbe tabulam, porrige dexteram: ecce tecum Jesus ambulat in mari, cujus ductu tu inter undas & sacer exercitus tuus properatis ad terras. Per ipsum petimus, per ipsum exoramus, ne naufragantes scopulos incurramus, sed hilares per te ad littoream soliditatem tecum pertingamus.

XII

[15] Sed quoniam miraculorum ejus flores florere cœperunt, & fructus jam protulerunt; tollantur & comedantur, ut gustu eorum fauces condiantur. Gustemus ergo, & judicemus, quoniam suavis est Dominus. Contigit ergo ibidem egregium quiddam, præclarum quiddam, & celeberrimo laudum præconio efferendum. Cum enim inter undas, ex Dei, ut dictum est, præsentia securus sui versaretur, ferventis in se spiritus tenorem amplius divinis laudibus intendebat. Unde ei, horis Christi & Apostolorum auctoritate statutis psallenti, cum Pontificali more suo Fratrum concio non astaret; nam navigio, ut gravi carnis sarcina gravati, ducebantur; ecce Angeli adsunt, & Deo devoti Cleri officio funguntur. Cumque usu Ecclesiastico Præsul versum imponeret psallens, & dicens, Deus in adjutorium meum intende; [psallit cum Angelis:] solennem levant hinc inde Angeli concentum, dicentes: Domine ad adjuvandum me festina. Perseverant quoque cum eo nomen Domini benedicentes, hymnos & laudes cum tanto Pontifice reciproca modulatione alternantes. Quid inter hæc inusitata divinitatis miracula jucundius? Quid celebrius? Christum in mari complectitur, comitem Christum consolatorem, Christum [habet] gubernatorem. Angelos sanctos sibi in laude Dei cernit assistentes, sibi obsequentes, & secum perseverantes.

[16] Et ubi est quod canitur, In conspectu Angelorum psallam tibi? ecce in conspectu ejus canunt Angeli Deo. [Psal. 137. 1] Sed quid mirum si contubernio Angelorum utitur in laude Dei, cui ipse Rex Angelorum tutela est in medio pelagi, acsi pupillæ oculi sui. Delatus est sane ad terras, felici cursu & prospero navigio, omnis ille exercitus Domini: & sicut per columnam nubis & ignis, in manu Moysi & Aaron, Israel mare rubrum pertransiit; ita per visum, cui subjecta est potestas maris, in manu Gudwali castra hæc Angelica transvecta sunt per medium abyssi. [feliciter portum cum suis attingit.] Gratia tibi Deus, qui numquam deseris sperantes in te, sed semper in eis adimples misericordiam tuam, qua utuntur omnes diligentes te. Ecce habes, pie lector & Deo devote auditor, digesta sacra gestorum insignia, quibus sacer Gudwalus & marinam ecclesiam, & propriæ nativitatis lætificavit patriam; quibus etiam magnifice excitavit profundum abyssi, ad ineffabilem gloriam Dei. Hæc a sequentibus, quæ transmarinis postea oris magna coruscatione illuxerunt, distinguamus; ut sicut mare interjacens, patriam a patria, & regnum secernit a regno; sic & nos distinctis libris regnorum quoque distinguamus opera.

CAPUT III.
Monasterium constructum. Hereditas obtenta, & filius proprietario datus. Alia miracula.

LIBER II.
CAP. I.

[17] Et factum est ut viro Dei, propriæ peregrinationis fines egresso, a & proflua Dei benignitate & totius regionis magna occurreretur humanitate. Tanti enim hospitis gratiam Christus mox per omnem diffudit patriam, quem etiam cum Christo commendabant magnalia & maxima mirabilia; quibus jam, præfato attestante opusculo, terræ & mari, Angelis & hominibus clare innotuit. Cumque illic paria operari cœpisset, (hinc tibi Christe laus & honor in secula) amoris ejus spiritum attraxit sibi universa terra. [Benigne ab incolis acceptus,] Et primo quidem, licet difficulter, locus struendo cœnobio aptus exquiritur. At vir Domini ipsa difficultate non infirmatus, solidam spem velut clavo æneo fixam habebat in Domino: erigebant enim animum ejus præcedentia Dei beneficia. Nam tam ponderosæ fidei meritum quomodo desereret Deus, qui in se sperantibus & de se præsumentibus remunerator semper adest piissimus? Cum ergo, ut dictum est, struendo cœnobio per deserta & invia locus exquiritur; ecce agellus, non satis proposito congruus, sed qui advenis & rudibus accolis, quasi ex necessitate sufficiens videbatur, occurrit. Hic in nomine Domini laborare atque monasterium struere cœperunt. [locum monasterio eligit;] Compatiens autem piis eorum affectibus, sed frustra nitentibus, Deus, hoc modo decrevit consilium consilio, & locum loco mutandum.

[18] Quadam igitur die, cum in loco pii hujus laboris horam nonam, qua Christus passurus crucem ascendit, festiva luce celebrarent; ecce quidam præpotens terræ illius, militari septus agmine superveniens, ad hanc Sanctorum collectam, gaudio & stupore plenus, sese reverenter admisit. Hic zelo justitiæ armatus contra invalidam cædem latronum & crudelium raptorum lanceam suam levavit, & Christianam innocentiam ab eorum infestatione eripuit: qui virum sanctum in media Fratrum collecta, [sed consilio viri prudentis,] acsi Dei Angelum stantem, psallentem, & per singula versuum capitula Deo genua flectentem cernens, corde compunctus eum humiliato capite tertio adoravit: & accedens cum tremore & reverentia, benedictionem a viro sancto expetiit. Qua suscepta, quasi pro vicissitudine beneficii & consolatione eum fovit, & utilitatis consilio animavit. Dixit ergo ei: b Patriam, qua oriundus es, inclite athleta Dei scio, nobilissimam tuæ stirpis prosapiam agnosco, & de suscepto propter Deum spontaneæ paupertatis & peregrinationis labore admodum gaudeo. Sed quia in constructione hujus loci inani labore consumeris, qui nec proposito regulari, nec tantæ huic congruit multitudini; suscipe consilium Dei, & non meum, tibi & tuis Deo propitio profuturum. Est ergo in proximo locus, ubi si hujusmodi operam pio studio impenderis, fructuosi laboris gaudium multiplex obtinebis. Unde assumptis tecum aliquantis Fratrum, explorandi gratia illuc dirige gressum. Vere enim confido, te illic lætitiam cordis tui, desiderium animæ tuæ adepturum, locumque & Deo & sibi famulantibus congruum cum gaudio reperturum. His auditis venerandus Heros, sumpto Spiritus sancti plectro, laudem Deo & hymnum cecinit Christo. Deinde monitorem suum ductorem habens, præeunte & subsequente se Dei gratia, ad explorandum loci qualitatem celerius venit; cujus amœnitatem & commoditatem amplexus, Deo sacrificium laudis obtulit, & tota cordis jucunditate, Gloria in excelsis Deo, proclamavit.

[19] Hunc ergo locum suæ habitationis Deo ad gloriam dedicavit, & ad commanendum sibi conservos Dei undique invitavit. [commodiore loco illud construit.] Mandatumque est celebri internuntio, sacratissimam Fratrum catervam, cum omnibus ecclesiasticorum apparatuum reditibus, debere illo properare quantocius. Quibus advenientibus perpetuam illic sedem firmare decernunt, atque monasterium cum claustro cœnobii statuunt; ubi de loco agresti, de habitaculo belluarum, fit locus orationis, locus divinæ contemplationis. Sed quia perlongum est singillatim servorum Dei attentare studia, compendii causa similitudinem dico, quod cerneres familiam sanctam, ut prudens examen apum divinis fervere studiis. Comparatio hæc sumpta a minimis, sed collata maximis, quam siquis quasi incongruam calumniatus fuerit, physicam quæso naturarum inspectricem attendat: in qua si hujus minimæ sed admirandæ apis prudentiam, naturam, leges, mores, laborum exercitia & quietum otia, cetera quoque studia diligenter inspexerit & strenue intellexerit; habebit, ut autumo, comparatione congrua sibi rationem ad aliquid respondentem. His succinctim intersertis, felicis historiæ cursum, beati viri suffragiis & intercessionibus adjuti, repetamus.

[20] Beatus igitur Gudwalus, quasi unum ex animalibus cæli ante & retro oculatum, [Intelligens Mevori cujusdā locum esse,] præsentia pensans & futura prospiciens, secum quærere & cum aliis cœpit tractare; an locus tam amœnæ jucunditatis hereditario possessore gauderet, vel cur legitimi Domini præsentia tam diu neglectus esset. Dictumque est Christicolam quemdam, Mevorum nomine, paternas ibidem sedes habuisse; sed hosticam civium rabiem non ferentem, patriam sub alio sole manentem adisse, & c Cornuviam se domumque suam pacis gratia transtulisse. His auditis venerandus Heros dixit: Si ita est, Fratres mei, considerandum quid super his nobis agendum. Cum enim in omnibus, tum maxime in hujusmodi negotio, quæ sancta & justa sunt oportet tractare. Quid enim magni, si in hoc exilii incolatu regnare nos fecit dilectio Dei, si offendatur dilectio proximi? Quapropter regula rationis teneatur, & cespitis hujus Dominus super hoc amica legatione conveniatur: nam spero in Domino, quod præveniet cor ejus gratia Spiritus sancti, qui in eum pietatis suæ viscera commovebit: quibus per hoc patrimonium, tam saluti animæ suæ, quam etiam utilitati nostræ, ad coronam suam prospiciat. Qua de re quatuor Fratrum directum iri censeo legationem, solicitudinem nostram prudenti tractare consilio, & celebre hoc negotium peragere fideli effectu. Huic namque consilio cunctis salubriter faventibus, electi ex Fratribus missi, & de fructu obedientiæ certi, viam aggrediuntur, per eum ambulantes & ipsum comitem habentes, qui in Euangelio ait: Ego sum via, veritas, & vita. [Joan. 14. 6] Et permenso jam longi itineris labore, Cornuviam veniunt, [quatuor Monachos ad eum mittit,] illustrem Mevorum adeunt, salutem dicunt, legationem pandunt, laudabilem aperiunt præsumptionem Patris incliti, qua ex divina confidentia terminos prædii sui intraverit. Intravit, inquiunt, non, ut violentus invasor res tuas possideret; sed, ut has Regi Deo ad coronam tuam obtineret. Jam sedes tuas Christus, inquiunt, hereditavit; jam templum cultui suo providit, & castra ibidem propria coadunavit.

[21] His auditis illustris Mevorus, utpote Spiritus sancti gratia præventus, magnas Deo gratias egit; pia animum dulcedine demulcens, quia nec publici exactoris potentia, neque inimicorum violenta sors, præclaræ hujus hereditatis esset invasor: & ob hoc maxime, quod Christus eam sibi dicavit, [& obtinet hereditatem] sicut ubi jam titulos sui juris affixit, & tamquam sub alis cælestem militiam aggregavit. In hoc sane facto, ut viro Dei aliquid veteris historiæ asscribamus, Abraham Patriarcham, & David Prophetam, pro imitabili exemplo tenuit: quorum uterque, quod ex potestate possidere valuit, cum gratia obtinere maluit; ille videlicet, quia Princeps Dei inter suos erat, speluncam duplicem in possessionem sepulcri; hic vero aream Areuna in ædificationem templi. Vicit tamen potentiam imperii amor Dei & proximi, unde & semen eorum permanet in seculum seculi. Susceptis deinde hospitio Fratribus omnem humanitatem inclitus Mevorus alacriter exhibuit. Sed nec frustratus est sanctæ hospitalitatis mercede; ipse enim qui suis in fine dicturus est, Hospes fui & suscepistis me, reservato huic æternæ remunerationis deposito, non passus est ad præsens inexpertem manere proposito gratiæ suæ. Audiant & oblectentur, quos delectat gratia, quæ operatur in servis Dei.

III

[22] Igitur vir illustris, de quo sermo est, & clara conjux ejus, commanentes erant in Christo, caritate scilicet conjuncti, [quibus vicissim ipsi & ejus uxoristerili prolem addicentibus,] copula autem carnali disjuncti. Jam enim novennium effluxit, quod communis consortium cubiculi uterque non cognovit: erant autem grandævi senioque confecti, quos caræ sobolis jucunditate natura destituit, quibus affinitatis omnis lætitia defluxit. Suscepti autem hospites, quasi impensæ sibi caritati vicem rependentes, cum rememorarentur omnium magnalium, quæ per B. Gudwalum fecit Deus; antequam iretur cubitum, honorifice eos in secretis sic alloquuntur. Scimus, inquiunt, pro certo, quia direxit Dominus viam nostram; & meritis Patris nostri, cujus legatione fungimur, tam hic quam etiam in futuro, benedictionem Abrahæ hereditabitis. Consiliis ergo nostris acquiescentes, in nomine Gudwali, hac nocte castis legitimi connubii fruimini amplexibus; & dabitur vobis gaudium, unde caritas vestra Deum benedicat in æternum. Nam meritis Patris nostri preces nostras sociabimus, atque, ut in Domino confidimus, gratia caræ prolis dabitur vobis de excelsis. Illis autem de senio causantibus, sed in Domino spem profuturam alentibus, sanctorum Patriarcharum proponunt exempla, libidinis excusant incitamenta, & suscipiendæ prolis dulcia approbant incrementa.

[23] Tandem illis acquiescentibus, suscipiuntur thoro, superna consolatione mox honorandi. [mulieri apparet Gudwalus, indicans conceptum filium & appellandum Simeonem.] Nam intempestæ noctis silentio, dum gratus sopor omnia fovet, cælestis subito adest visitatio. Ecce enim sanctus Pontifex Gudwalus, in visione assistens mulieri; Gaude, inquit, mulier, gaude, inquam, & lætare: quia filium concepisti, quem in tempore suo paritura es. Hunc vocabis Simeonem, quem Domino consecrandum, mihi autem trades nutriendum. Facto autem mane, cum proficisci jam cœpissent famuli Dei, ex superna inspiratione hujus auctores consilii; hæc eadem mulier, gratias agens occurrit, & salutis visionem ex ordine pandit. Gratulantibus cunctis, & Deum inde benedicentibus, senex quoque accurrit, & ipse Deum benedixit. Spondet se venturum, filiumque ex promissione nasciturum, cum omni integritate hereditatis, Deo & B. Gudwalo ratis legibus traditurum: & benedicens eis, dimisit in pace. Qui Dominum super omnibus bonis, quæ experti erant, collaudantes, ad Patrem Gudwalum veniunt: quem tantæ legationis mysterio hilarem reddunt, & cum eo pariter hujus muneris largitorem Deum benedicunt. Visitavit igitur Deus mulierem, quæ juxta divini præsagii oraculum peperit filium, & vocatum est nomen ejus Simeon; gaudiumque floridæ ætati denegatum, senectuti (laus tibi Christe) lætantur concessum. Sane, attestante libro Judicum & sacris Euangeliis, Angelorum est senibus & infecundis parentibus, pro caræ sobolis spe, divinum ferre oraculum: cui ministerio pium hunc Patrem nostrum scribimus destinatum, ut verum Angelum Dei & veridicum vatem cælestis præsagii.

[24] Evoluto autem aliquanto annorum curriculo, memor B. Gudwalus fidelis sponsionis Mevori, eumdem per Fratres electos amica cum legatione convenit: quos qualiter gratia Dei, [Remittit suos ad Mevorum,] qualiter comitabantur suffragia viri sancti, hinc lectori facultas datur cognoscendi. Positis enim eis in itinere, contigit eos per vastissimam silvam transitum habere: & ecce ex improviso incurrunt in quamdam manum latronum, quos satanæ vinculo irrititos opus testabatur nefandum. [hi in via liberantur a latronibus,] Nam conglomerati more vulturum, circa quoddam extincti cadaveris funus, direpta inter se spolia dispertiunt; nec Dominum tam detestabilis flagitii enormitate offendere timentes, nec verecundam nuditatem nobilis naturæ in proximo reverentes. Qui famulos Dei per viam venire aspicientes, in impetu spiritus immundi obviam ruunt, quasi sanguinem eorum quem sitiebant mox bibituri, aut substantiam in eis pretiosam reperturi. Sed, ut scriptum est, frustra jacitur rete ante oculos pennatorum. [Prov. 1. 17] Nihil in hac conspiratione malignorum, profecit callida astutia diaboli. Servi enim Dei, memores Scripturæ dicentis, Nullus timens Deum timere debet creaturam; intrepidi viam cœptam exequuntur. Eis inter melodiam psalmorum, inter verba orationum, Dominum per meritum Gudwali in auxilium sui invitantibus; inimica phalanga, velut venti turbine retro agitata, [in fugam versis, cæcis factis & in fronte læsis,] in fugam maligna confusione est prolapsa. Et quia, ut nox cæcitatem, ita confusio generat turpitudinem; cum ignominia fugæ, justo Dei judicio puniti sunt oculorum cæcitate: quos etiam invadens Spiritus sancti terror, tanta confusione in gyrum aspersit, ut dum fugæ præsidium quærerent, capita opposito saltui horribili dedecore illiderent.

[25] Ecce triplex miraculum in uno, fuga, cæcitas, frons attrita. Accedit autem, adaugens calamitatem, stridor inconditi clamoris & vesania mentis. Dum enim fuga, ut dictum est, turbarentur; clamore confuso, sibique ex densitate saltus reboante, cælum pulsant & aërem replent, dicentes: O terribile nomen Domini! o admirabile meritum Gudwali, cujus invocatione cæcitate punimur, fuga dispergimur, [sed precibus illorum illuminatis:] insuper & mortem suspectam habemus, dum sententiam capitalem in illisione attritarum frontium sentimus. Discipulis autem venerandi Patris, exemplo Crucifixi Domini preces effundentibus, ab insania ad sobrietatem reversi sunt: qui etiam votum Deo cæli facientes, in receptione luminum clementiam Dei meruerunt. Quid frustra niteris invidia diaboli? Consilium Altissimi & sancti Patris nostri, per hos internuntios pacis disponendum, destruere cupis: dum dentes bestiarum tuarum in sanguinem eorum exacuere moliris: sed inevitabile consilium Domini in æternum manet; tua autem molimina statim frustrantur, & tela insidiarum tuarum in te retorquentur. Nam artis tuæ apodixim exequentes, Imperatori suo manum dederunt, cui votum fecerunt, & gratiam ejus acquisierunt. Gloria Agno Dei, qui in Cruce sanguine fuso obdormiens, sævi leonis ita vires confregit, ut nunc Sanctorum pedibus gemendo prostratus, antiquæ tyrannidis victoriam defleat contritus.

[26] Talia operum Dei insignia secum prædicti famuli Dei circumferentes, & hæc, in laude Creatoris efferentes, Cornuviam veniunt; Deo devotum Mevorum, claramque ejus conjugem requirunt, requisitos adeunt, & salutatis legationem pandunt. Memor esto, inquiunt, virorum optime, fidelis sponsionis tuæ sanctique Patris nostri votis concordans; nam adventus tui lætitiam summe desiderat, ne mors repentina irrumpens impediat, quo minus compos fias voluntatis bonæ, [benigne excipiuntur a Mevoro,] quam Christus inspirat. Respondens autem Mevorus, dixit; Votis Patris vestri, vota etiam mea respondent: & ad hæc implenda ejus accendit gratia. Unde mane ituri, opusque Domini consummaturi, hodie simul epulemur, & pro caritate adventus vestri festivo gaudio jucundemur. Quibus in Domino epulantibus, & de gloria Gudwali sermonem crebro texentibus, non modica materies tantæ gloriæ. Simeon parvulus in medio statuitur, & nomen Domini amplius benedicitur. Nocte autem elapsa, cum jam lux auroræ in matutinum prorumperet, iter diu desideratum cum famulis Dei Mevorus aggressus est. Et ecce cælum subito cœpit nigrescere, tempestatum horrores & imbrium inundantiones minitare. [cum eo redeuntes] Viatores autem, a Magistro edocti in tribulatione ad Dominum clamare, & de Dei misericordia non desperare, semel, secundo, & tertio genu flectunt, preces fundunt, sanctamque Trinitatem per meritum Gudwali sibi adesse in necessitate deposcunt. Et quia non deserit Deus sperantes in se; juxta illud Propheticum factus est piæ obumbrationis & protectionis umbraculum, in securitate & absconsione, a turbine & a pluvia. [Is. 4. 6] Nam imbre circumquaque de cælo ruente, eis autem spe & prece cælos intendentibus, [& ab imbre circumquaque cadente intacti.] apparuit gloria Domini in præclara ostensione miraculi. Sicut enim in diebus Gedeon factum est, quod, omni terra rore cæli madefacta, solum vellus siccum permansit; & iterum, solo vellere perfuso, omnis terra arida fuit: ita in tempore isto, cum totum mane omnesque campos omnesque saltus per gyrum inimicus imber fatigaret; publica tantum via, dirigens hos famulos Dei, ab inundatione procellæ illæsa permansit. Regia, inquam, via, invocato Christi nomine per merita Gudwali, intacta fuit; cum omnia hinc inde sub divo posita nimbosus horror haberet possessa. Invisibili enim potentia famulis suis desuper umbraculum, a dextris vero & sinistris extitit obstaculum: qui mirabile quondam iter inter undas siccavit, & ex utroque latere pelagi fluenta murorum vice solidavit. Illic quidem aqua naturam servavit, ut flueret; mutavit vero, ne flueret: hic autem imber naturæ obedivit, ut circum flueret; sed meritis Gudwali repugnavit, ne viam tingeret.

[27] Perseverat autem in hujuscemodi miraculo gratia Dei cum eis, donec ad præsentiam attingerent venerandi Patris. Ad quem illustris Mevorus cum reverentia accedens, Christum in tanto Patre manentem, in terra prostratus, devote adorat: [adducunt Mevorum ad S. Gudwalum,] a quo officiocissime receptus, diu optatæ benedictionis & allocutionis meruit consolatione relevari. Ipse quoque vir sanctus ubertim lætabatur in Domino, audito piæ memoriæ prodigio, Fratribus ad se redeuntibus in via cælitus ostenso. Inter hæc crescente spirituali lætitia, alternant sibi invicem sanctæ humilitatis obsequia, & conferunt divinitus afflata caritatis alloquia. Mevorum quidem pius Pater, acsi susceptum Angelum Dei, amplectitur; Gudwalum vero illustris Mevorus, ac si Christum suscipientem se, veneratur. Complevit ergo Mevorus omnia, ad quæ eum peragenda Dei & tanti Patris excitavit gratia. Simeon, almæ indolis puer, Deo offertur; omnisque hereditas illa rata legum sanctione, sub testamento æterno, coram testibus contraditur. Merito sane Mevorus iste Deo dicere potuit: [cui cum Simeone filio hereditas traditur.] Spes mea es tu, portio mea in terra viventium. Et idem: Tu es Domine, qui restitues hereditatem meam mihi. Christus enim in terra viventium hereditas eorum effertur, a quibus in terra hac morientium ipse heres eligitur: ea dico hereditas, non quæ successibus temporum transeat, sed quæ perseverans in æternum maneat.

ANNOTATA G. H.

a Navigatum ex Wallia per mare Hibernicum, ad provinciam, ut videtur Devoniam, eidem mari subjectam, neque a Wallia procul distantem.

b Hæc confirmant vicinitatem Devoniæ cum Wallia.

c Ista est constans lectio hoc in titulo & in sequentibus postea; & per Cornuviam intelligimus Cornubiam, vicinam Devoniæ provinciam. Surius edidit Carminiam.

CAPUT IV.
Miracula S. Gudwali, in mortuo suscitato, amente & muto sanatis: item in ove, lupis, & equo patrata.

[28] Confirmatus est autem per gyrum regnis ille fiscus Ecclesiæ Dei, quam in peregrinatione sua hic Pontifex clarus, anachoretarum & cœnobitarum Dux venerandus, Deo adjutore fundavit; & indeficientibus cæli thesauris ditatus, honorifice erexit. [S. Gudwalus ibidem vivens] In qua usque ad finem vitæ Deo servire, & pro corona sibi ante constitutionem mundi prædestinata elegit militare. Ibi positus, virtutum exemplis, sicut ubique, clarus fulsit: quibus adeo enituit insignis, acsi regium diadema gemmis pretiosis, aut sertum liliis redimitum & rosis, præsentibus quidem, quasi gemmifluum diadema & oculis subjectum sese ostendit, absentibus vero tamquam sertum rosulentum ex odore suavitatis apparuit: quasi in diademate splendor morum videbatur, & quasi in serto suavis fragrantia amorum sentiebatur; [præbet omnibus exempla virtutum,] Ecclesiæ quidem, quasi ex guttis purissimi balsami; omni autem patriæ, tamquam ex paradiso voluptatum odorem vitæ suscitavit: sic aliis exemplo radiabat, aliis opinione redolebat. Ipse autem in se, hoc est in mentis abdito, o quanti erat Deo! Totus enim in Spiritu sancto flagrabat pii amoris incendio, quo se quoddam pingue & medullatum holocaustum intus cremabat Deo. Unde totus divino igne liquefactus, tamquam de camino tentationum prodit aurum purissimum & excoctum, non alio usui quam summi Regis gloriæ & honori condignum. Sed hæc nobis tacentibus clarius produnt miracula, in præcedentibus & sequentibus pari modulamine consonantia: quorum tanta est majestas, [ac miraculis fulget:] tanta claritas, ut priorum Sanctorum, Ecclesiæ dicto columnarum, signis & prodigiis cedere nesciant; in quibus jucundum ducimus immorari, quia & divinæ laudis materies est infinita, & ad sequenda imitandi Patris vestigia maxima præbent incitamenta.

VII

[29] Igitur B. Gudwalus, Dei & multorum adjutus & auxilio, ad peragendum sacræ basilicæ ædificium infatigabilis perdurat; quo etiam propemodum consummato, architectonica tantum fabros lignarios expertos dedit, Dominus autem inexhaustos quotidie sumptus augmentavit, sanctæ ædificationis usibus profuturos. Econtra invidus omnium bonorum tentator, damna sibi in eodem loco ventura prævidens, more suæ malignitati proximo, antiquæ fraudis calumnias intexit, atque ad impediendum opus sanctum laqueos tendit: nec astu nefando quievit, donec uni artificum de pinna templi moliretur præcipitium; hoc sibi [procurans] in momento ad gaudium, perpetim ad dispendium; viro autem Dei in puncto ad luctum, perpetuo ad triumphum. Qui videlicet artifex ad mortem præcipitatus, [artificem e pinna templo lapsum ac mortuū,] pavimenti saxis, irremediabiliter contritus & conquassatus, illisus est: manus vero sociorum, tanto amici infortunio sauciata, ab opere solvitur, anxia ut a viro Dei occurratur. Quorum undique concurrentium, &, ut fieri solet, tumultuantium strepitu pulsatus Pater pius; & ipse gravi sauciatus dolore, festinus occurrit; sed repentina mors sic subito miserum invasit, ut nil medelæ seu incantationis, nisi cælestis hujus incantatoris arte, posset occurrere. Quem vir sanctus vita privatum intelligens, oratorium ingressus, coram divino altario hujuscemodi fudit orationem: Domine Pater omnipotens, qui genus humanum, inobedientiæ merito, gemina morte multasti; quarum unam, pretiosa Unigeniti tui morte, in electis peremisti; [precibus ad Deum fusis] donec alteram resurrectionis victoria absorptam, destruxeris gloria adventus tui: meis quæso condescende suspiriis, & compatere lacrymis: faveat, Domine, gratia tua huic defuncto; pietatis viscera, pio quodam affectu, fœtenti jam Lazaro effusa, [pande]; ut, una unius resurrectio multiplex multarum animarum fiat resuscitatio. Sicque præcurrente piarum precum sacrificio, rediit ad locum mœroris, ad jam paratas tristes exequias funeris.

[30] Tunc omnes circumstantes recedere jubens, solus cum extincto remansit. Hic se inter verba orationis prosternens, & totus super cadaver incumbens, os ori, manus manibus, pedes pedibus, & membra singula singulis superposuit: eo nimirum spiritu plenus, quo simili in facto magnus claruit Elizæus. Et sicut caro carni admixta, calorem ex carne videtur concipere; ita cadaver illud exanime, ex sacratissimo superincumbentis corpore, vitalem putares ignem recipere. Regreditur ergo anima, [resuscitat.] corporis sui domicilium ingreditur; & vivens homo in statum pristinum Dei gratia reducitur: quem vir sanctus amicis mœrentibus redivivum, &, nullis mortiferæ ruinæ clarescentibus indiciis, incolumem assignat, magnam futuræ resurrectionis gloriam miraculo hoc præoccupans; quando, absque triumphatorum Martyrum signis, nulla cicatricum vulnera erunt in resurgentibus Sanctis. Videntes hoc discipuli, & confluentes hinc inde populi, pias fundunt lacrymas, gaudio & admiratione suscitatas. Hinc catervatim pedibus ejus prostrati, magnas dant voces in cælum, dicentes: Vere sanctus Dei es, vere amicus Dei es. Sicque factum est, ut tanti materies miraculi, ingens fieret documentum potentiæ Dei, ingens æque manifestatio meritorum B. Gudwali, & in confusionem diaboli & in augmentum operis Dei. Per hanc ergo tantam gratiam, qua, beatissime Pater Gudwale, animam revocasti in membra defuncti, ampliori gratia revoca, quæsumus, animas diabolica captivitate abductas; vitæ morientes, Christo vivifica; & morti viventes, mundo mortifica; per eum, qui vera est animarum vita, & vivens permanet in secula.

VIII

[31] Cum ergo ratus monasticæ sanctionis Ordo, Patrum auctoritate & B. Gudwali dispositione statutus, felici processu cursum teneret; necessarii usus ratio poscebat, hora nona, peractis Sacramentorum Christi solenniis, refectionis gratia Fratres in unum convenire. At venerandus Pater arctiori se jejunio victimam immaculatam Deo faciens; in oratorio, edentibus illis, precibus erat insistens. Diaboli autem instinctu vir quidam nactus opportunum tempus malitiæ suæ, hora eadem temerare solitus erat viridarium monasterii; detestabilis furti sacrilegio quasi quoddam inopiæ suæ prævidens remedium. [Furem solitum olera horti surripere,] Nam olera & egregia quæque virentium carpens, quotidianæ huic nequitiæ modum ponere nolebat. Frater vero, horti curam habens, cum quotidiana laborum suorum dispendia patienter ferret, ut patientiæ palma, reum furti mutando corrigeret; ille vero vesaniæ suæ augmentum quotidie caperet; Gudwalum super his aggreditur; quid facto opus sit sciscitatur. At ille, ut totus semper affluens visceribus pietatis, Nisi hunc, inquit, reum necessitudinis summa compelleret, in hujuscemodi facto cum morte pactum non iniret. At sustine Dominum, & crastino super hoc gloriam Dei admirabere. Factumque est ut die altera, [sed precibus suis] Fratribus communi mensa participantibus, sancto autem Patre more suo in oratorio psalmis indulgente & precibus; fur, non immemor sui, non immemor moris perversi, suetæ machinationis calamitatem iterare aggressus est. Cumque inter densa olerum furtive insidias pararet, seque in tenebris suis latere gauderet; divino verbere in ultione servi sui desuper pendente, mira revelatione publicatus est. Cui cum nefario opere, tenuissimi venti sibilus, aut volantis folii strepitus, facile terrorem ingereret; [& verbere in amentiā lapsum,] terribilis est visa quædam sacerdotalis reverentiæ persona astitisse; & inter asperæ correptionis verba, tentam manu pastoralis virgæ ferulam in cædem ei vibrasse. Quo verbere tanta doloris insensibilitate amens effectus est, ut dum fugæ præsidium quæreret, confusi clamoris immanitate se proderet. Cumque trans sepem saltum moliretur, invisibili detentus catena, quasi simulachrum immobile mansit.

[32] Fratres autem, incognitæ vocis stridore attoniti, ad hortum venientes (vicinus enim erat monasterio) Deum talia operantem, mirabilem prædicant, gloriosum conclamant. Tandem venerandus Pater cum gravitate sese præsentans, miserumque ita dæmone obsessum considerans, clementia motus ait: [commendatum precibus discipulorū sanat:] Oportet, Carissimi, erroribus hujus compati: Frater enim noster in Christo est. Oportet etiam precibus insistere; ut Deus, qui neminem vult perire, geminam dignetur in eo salutem perficere, quem loquentem ipse, de quo agitur, audiens, vultusque ejus gloriam non ferens, exanguis in terram corruit. Orantibus autem juxta edictum Magistri discipulis, ipse ei manum clementer extendit, & confidenter ait: Dominus erigit elisos, Dominus solvit compeditos. Ad cujus vocem continuo incolumis surrexit, & quosque hæc videntium & audientium ad laudem & gloriam nominis Domini incitavit. O ineffabilem Dei sapientiam, quæ, in diaboli nequitia, tanta utitur clementia! Quod enim ille machinabatur ad pœnam, hæc clementissime disponit ad gloriam. Attende ergo in hoc miraculo, pie lector & auditor, quantæ dispensationis gratia plerumque Deus quorumdam prodit commissa & persequitur vindictam, ut aliis scilicet paria committendi alii fiant causa exempli. Ideo in veteri Lege furtum anathematis Acham publicavit, & per famulum suum Josue cum ingenti opprobrio eum exturbavit. Ideo & David crudeli plaga percussit, & Saulum de cælo mirabiliter in terram prostravit: cujus beneficiis æterna sit laus & gratiarum actio in secula.

[33] In quodam etiam puero, & Deum mirabilem, & famulum ejus Gudwalum prædicemus laudabilem. Erat namque mulier quædam fidelis, filium habens duo jam lustra peragentem: qui a nativitate linguæ destitutus officio, cæco illi euangelico in celebri divinæ laudis præconio conjunctus est. Sicut enim ille a Domino visum promeruit, ut clarificarentur opera Dei per ipsum; ita hic vocem loquelæ recipit, ut virtus divina manifestaretur, glorificans Sanctum suum: quod tali modo certum est contigisse. [pro filio 8 annorum a matre rogatus,] Venerando itaque Patre tempore quodam cum suis residente, & egregio more sibi utilia quædam tractante; præfata mulier, rogatura pro filio, accurrit; & plena fidei ait; Homo Dei, scio, quæcumque poposceris a Deo dabit tibi Deus; unde filio meo huic, quem diuturna ab utero premunt silentia, tacentis linguæ, quæso, vincula dissolve; ut Creatorem omnium, quem corde confitetur, communi etiam usu sermonis benedicens veneretur. Tunc vir sanctus, Omnia, inquit, quæcumque voluit Dominus fecit in cælo & in terra, in mari & in omnibus abyssis. Ipsum fideliter roga, ipsi vota sponde, ipsi preces funde; solus enim potens est filium tuum salvare, & linguæ ejus retinacula laxare.

[34] Hæc vir sanctus dixit, non quod se talia in digito Dei peragere posse diffideret (quippe qui se potiora jam adimplesse sciebat) sed quod in arte humilitatis se erigens, omnem miraculorum suorum gloriam in auctorem Dominum erat transfundens. Illa vero, quam in caram sobolem pietatis affectus movit, quam maternæ caritatis stimulus punxit; magis ac magis clamare cœpit, & pretiosæ fidei balsama latius diffudit. Cujus fidei ponderosum meritum famulus Dei attendens, & precibus condescendens, [attactu & precibus loquelam ei reddit.] extensa manu digitum in ore puero posuit, & plectrum linguæ tetigit, dicens: Repleti sunt omnes Spiritu sancto & cœperunt loqui. Dixit: & mutus natus, illico loquelam recepit. Nam sicut materiale organum per se quidem jacet tacitum, humana autem industria temperatum, & flatu perfusum distinctos reddit modulos consonantiarum: ita os muti prius quidem tacitum, sed ad tactum & verbum Viri Dei, Majestatem Spiritus sancti exprimentis, subito mirareris apertum: acsi idem in tanto Patre regnans Spiritus sanctus, sui afflatus potentia, mutæ vocis fistulam penetraret. Quis ergo a laude Creatoris temperaret? Fit gaudium stupore mixtum, & diuturnum divinæ laudis præconium.

[35] Loquamur adhuc magnalia Dei, celebria in miraculis Gudwali sui, quæ non solum in ipsis elementis admiranda, non solum in animabus & corporibus humanis amplectenda, verum etiam in animalibus & bestiis admodum sunt jucunda. Inter quæ, quod de ove, quod de lupis mansuefactis, & tamquam in humanam rationem permutatis, compertum habemus, ad laudem Dei in medium proferamus. Habebantur caulæ ovium in usus monasterii, quibus luporum insidiæ quamplurimum erant infensæ. Unde & contigit, ut die quadam ex oviculis unam, [Ovem a lupo extinctam,] ab ipsis pene lupi faucibus ereptam, ante pedes sancti viri pastor exponeret extinctam. Vir autem Domini in mortua pecude, Christum sicut ovem ad victimam ductum, & sicut agnum coram tondente in passione recolendo mansuetum, conversus ad Dominum dixit: Intret oratio mea in conspectu tuo, inclina aurem tuam ad precem meam, Domine. Tu! omine in figura David servi tui ora leonum dissipantis, brachia ursorum confringentis, ovem perditam eruisti de manu mortis; [precibus resuscitat:] quam idem pastor bonus, relictis nonaginta novem in deserto quærens invenisti, & humeris impositam ad gregem reduxisti; harum memor miserationum, fautor precum nostrarum, super hanc ovem benignus intende; ut in ejus resuscitatione virtus tua maxima declaretur, quam in ceteris creaturis per nos virtus tua operatur. Scis ergo, Domine, quod ad preces has, magis laude & gloria nominis tui, quam aliqua mortalis fructus cupiditate, provocamur. Oravit: & pastoralis virgæ summitate ovem tetigit, quam levi attactu suscitavit: quæ mox, cunctis Deum glorificantibus, in pedes constitit, & ad gregem suum non sine admiratione multorum repedavit.

[36] Rursus ad Dominum conversus ait: Jube, Domine, cruentum gregis nostri invasorem adesse; [& lupum ad se venientem, cicurat] ut & in ipso, quod tuæ gratiæ est, operemur. Quo dicto, ecce lupus, placido cane blandior, recenti adhuc præda cruentatus adest; quasi conscius commissi, beato viro satisfaciens, & ejus pedibus sese in terram prosternens. Videntes hoc omnes qui aderant Deum laudant, & cum gratiarum actione manus in cælum levant. Sanctus autem Episcopus, in Domino hilaris effectus; Recede, inquit, cruenta bestia; recede, nullaque deinceps læsione oves tuas inquietare præsumas. Quare ad imperium Sancti illico cum mansuetudine recedens, sensum permutat, dum a præfatis ovibus omnem crudelitatem abalienat, quam sua natura feris sævius exacuit. Factumque est, ut post hæc tamquam pastoris functus officio, tanta provisionis cura gregibus interesset, ut lupos trucesque belluas, cum siti sanguinis supervenientes, impetus sui occursu, ore sæviens & dentibus frendens, non segnis abigeret.

[37] Alia item tempestate, lupum in campestribus vidit, tam ambulandi quam etiam currendi invalidum, ægræ molis sarcinam magis trahentem, [alterius claudicantis miseratus,] quam ferentem. Cujus incommodo compassus, levata in altum voce clamavit; Silvatice, simplicium gregum insidians innocentiæ, quid sinistri contigit? quid asperi accidit, ut naturalis a te recederet celeritas, & non naturalis succederet tarditas? Ad quem viri sancti sermonem bruto pecori competens sibi ratio accessit, quia intellexit divinitus in se operandum, unde in Christicola plebe nomen Domini esset prædicandum. Ergo qua potuit valetudine accessit, acclini capite venerationem exhibens, reflexa cervice affectum præbens: deinde ungulam pedis spina perforati ostentans, nutu quo poterat quasi preces fundebat, quibus recuperationis suæ remedia exigebat. Vir autem Domini tantam in insensibili pectore rationem perpendens, [a spina pedem ejus sanat.] Deo laudem dixit, Deo gratias egit: & extenso pastoralis virgæ radio, quo ovem mortuam excitavit, claudum bestiæ pedem levi attactu contingens, ait ad Dominum: Homines & jumenta salvabis, Domine. [Ps. 35. 7] Ad hanc vocem cælestis medela, in manu viri Dei posita, eadem quæ in divina, quasi per aridam virgam deorsum membro claudicanti demissa est, qua olim in Ægypto virga Moysi, ad peragendum signa & prodigia, perfusa est.

[38] O mira virtus! O valida potentia servorum Dei! quam potens miraculorum, quam efficax curationum! Tunc sanatæ belluæ dixit vir sanctus: Nullam umquam creaturam lædas, sed omnibus diebus tuis fœnum quasi bos carpas: fœno, inquam, utere, siliquis saturare, sicque servata natura innocentiæ, ad solvendum commune mortis debitum tende. Nec defuere quamplurimi qui belluam exinde mansuefactam videre, [qui exinde nocere prohibitus, fœnum manducavit.] & exhibitæ sancti Patris imperio obedientiæ testimonium perhibuere. Sunt lacrymæ rerum, & mentem mortalia tangunt. En homo, rationis capax, rationi repugnat; bestiæ, rationis expertes, rationi communicant. Bestiæ, naturaliter insipientes, corporis gestu & animi affectu Deum in Sanctis suis venerantur; homines vero, divinæ mentis haustu naturaliter sapientes, dura cervice & indomabili corde Deum non verentur, Sanctos ejus detestantur. Attende, Jesu benigne, de cælis, & asperæ cautis instar ad obediendum tibi resistentes, bestiarum saltem exemplis, horum saltem miraculorum indiciis, inenarrabilibus beneficiis tuis fac resplendentes. Opportunum jam tempus est, gloriosum beati viri transitum stylo commendare, celeberrimas quoque super eum revelationes divinas annotare: ad quem opere pretium tendere, interposito sane miraculi clari testimonio, quo sancta eleemosynarum ejus eucharistia Deo astitisse, Deo probatum est placuisse.

XII

[39] Mendici quadam tempestate, stipem publicam petituri, [Equum donat mendicis] monasterium adeunt, & Gudwalum Patrem exquirunt. Exquisito autem mendicitatis preces offerunt, inopiæ querelas intexunt, pium Patrem clamoribus flectunt. Flexo autem Hero venerando, requiritur, si quæ eleemosynarum reliquiæ, si quæ pietatis superessent eulogiæ. Dictum ab officio est nil esse residui pauperum succursus: jam enim omnia pii dispensatoris in usum pietatis transfuderat gratia. Athleta autem Dei, pauper quidem seculo, sed dives cælo, equum agrariæ deditum, præsentiæ suæ potius jubet assistere. Adductus in medio statuitur, pauperibus cum magna gratia præbetur; benedictionem viri Dei pauperes suscipiunt, vultu dimisso gratias referunt, & Deo omnium bonorū auctori & largitori laudum munera persolvunt. Deinde hospitio recepti, omni humanitate, publicæ administrationis sunt expensis lætificati: lectisterniis suscipiuntur, quieti per alta silentia noctis indulgetur. Dies terræ redditur, [& similem divinitus recipit.] usus laboris agricolæ somnum matutinum abrumpit, recreatos nocturna quiete actus sueto operi reddit; conferunt ad invicem, equum boum laboribus deputatum mendicis perendie deditum, nec similem in agriculturæ haberi subsidium. Inter hæc oculos levantibus equus apparet, depascens in campestribus; quem eumdem effigiabat simillima membrorum & totius molis habitudo, qui per manus pauperum perendie susceptus est a Christo; & cum vere alius esset essentia, idem ipse tamen videbatur in specie: figura eadem membrorum, aciem fefellit oculorum; fit celebre in monasterio miraculum, visum in campo. Xenodochium aditur, ubi mendici hospitantur, de amissi jumenti dispendio sciscitatur. Animal, inquiunt, nobis donatum, in testimonium eximiæ virtutis, oculis subjectum [adstat]: hoc nostris necessitatibus gaudemus succursum, hoc in cælestes thesauros Pater pius Gudwalus sibi gaudeat translatum.

[40] Emergit fama facti, rumor spargitur miraculi, replentur ora vulgi, fit celebre in populo Dei: Novitas rei incitat audientes, ad spectaculum properare gaudentes: egrediuntur monachi, [Fama miraculi vulgatur cum stupore omnium.] conveniunt laici, replentur omnes stupore & extasi. Tantæ virtutis majestati diversæ laudes celebrantur in ecclesia Dei. Unde, inquiunt, animal animali adeo simile? Quo grege emersit? Quis in stabulis a tenero extulit? Quis pullum vidit aut sessioni suæ dedicavit? Quis hoc viri Dei obsequio direxit? Quis in loco alterius surrogavit? Nisi forte, sicut Creatoris imperio omnem animalis speciem mater terra in exordio mundi produxit, & servituti hominum delegavit; ita & hoc ex ejus voluntate protulit, atque agriculturæ servorum Dei subsidium providit. Vere non est alius, quam amicus Domini electus, quam servus Domini pretiosus, quem ita signis mirificat, virtutibus exaltat. Sane agricolæ equum equi vicarium suscipiunt, & pro collato divinitus laboribus suis subsidio, animos attollunt. Hæc tua, Christe, magnalia, hæc tui Spiritus mirabilia, quæ in dilecto tibi Gudwalo mirabiliter peregit maxima virtus tua. Tuum ergo, tuum est, quod operantur per te electi tui: quibus gratiam, quam hic impertiri incipis, in regno Patris tui plenius perficis: ubi ipse perpes efficeris corona, qui factus es momentanei laboris palma. His ergo omnibus a prudente prudenter inspectis, perpendat, si valet, quanta vir [Dei] gloria, in exulatus sui patria, & Deum glorificare, & a Deo glorificari meruit. Sed quia jam tempus est, ut, clausa sibi hujus vitæ janua, de mundo transeat, & cælestia conscendat; nos quoque ejus exemplo huic etiam libello januam claudimus, per quam quasi hinc cum eo transimus, si forte eum in subsequenti opusculo ad cælos ipso duce sequi valeamus.

CAPUT V.
Tempus mortis divinitus indicatum. Pius obitus. Translationes.

LIBER III
CAP. I

[41] Peractis denique miraculorum insignibus, perpetratis coruscantium signorum prodigiis, quibus maria nobilitavit, terras sanctificavit, Ecclesiam sanctam exaltavit, optatissimum beatæ consummationis tempus Deo sibi revelante in munere cognovit: super hoc sane & Angelica & Apostolica justificatione consolari divinitus & lætificari meruit. Ac primo quidem cum die quadam sacrosancti quadragesimalis jejunii, immolata jam in mensa altaris redemptionis nostræ victima, [In Quadragesima ab Angelo intelligens mortis tempus instare:] signum Cruciferi Domini supplex visitaret; piissimamque Christi passionem supplex, & mortem in mortificationem sui jam expertam, & mente coleret & laude celebraret; ipse quoque pro proximante jam sibi mortis natali, a Deo missa cælitus legatione, sublimiter meruit honorari. Ecce enim Angelus, jucundo aspectu cælis delapsus, hæc ei verba lætitiæ, læto deprompsit ore: Athleta Dei inclite, gaudium Domini tibi semper accrescat, & pax ejus tecum permaneat. Quia ergo salus æterna perseverantiæ palma acquiritur, pro coronis, tuis laboribus præparatis, victoriosissimi agonis trophæo quotidie ante Deum triumpha. Ne deficiat in te grata Deo constantia, quia post modicum divina vocatione es & invitatione hinc transiturus, Regi tuo cum palma victoriæ eris occursurus.

[42] Diuque cum eo commoratus ille superni Regis nuntius, soli Deo nota suavitate eructavit melliflua [verba]; quem, cælestia repetentem, vir Dei in cælum ut læto oculorum lumine, ita prosecutus est mentis aviditate: ex cujus præsentiæ sacra benedictione tanta divini nectaris suavitas relinquitur, tantus cælestis fragrantiæ vapor respergitur, [mira interius suavitate perfunditur:] quantum non spirat odor thuris & aromatum, odor balsami & universi pulveris pigmentatarii. Quo refecta felix illa anima, quo recreatum corpus illud, totius septimanæ jejunio sanctificatum, longa inediæ maceratione extenuatum, psalmum Deo dixit, ac vota gratiarum devote persolvit. In quo Dei beneficio cum multitudinem dulcedinis Domini totis animæ medullis hausit, tum etiam immortalis illius convivii, [quo] anhelabat, jucunditatem prægustare meruit. Sed vir Domini pro solenni totius septimanæ jejunio, spirituali divinæ remunerationis satietate suscepta, magis ac magis in se concupiscentias æternas provocabat, ad Christum veniendi voluptates animæ amplius incitabat; sanctissimi obitus sui diem, mundo sibi mortuo mortuus, ardentius expectabat; utpote legatione superna sua invitatus ad epulas, quas in regno Patris sui diligentibus se præparat prædives Dei benignitas.

[43] Adhuc altior gloria, &, ut ita dicam, fastigium quoddam Divinitati proximum coronat virum sanctum: die enim quodam, decimo ante sanctissimum sui transitum, coram sacrosancto altari cælestibus intendebat, atque in contemplationem Spiritus sancti faciem mentis ardentius erigebat. [decimo ante obitū die] Nec grata eum vicissitudine piissima Divinitas destituit, quæ desiderii sui ardore adeo æstuanti, summum mox cælestis exercitus Principem destinavit, in quo etiam optabilem pietatis suæ præsentiam clementer exhibuit. [præmonetur a S. Michaële,] Et descendens Archangelus Domini in mensam Dominici convivii, cui astabat vir Domini, vultus sui gloriam, his verbis placidus ostendit. Ego, inquit, Michael, legatione Domini mei functus, ex ipsius imperio, quæ tibi in proximo ventura sunt, innotesco. Ecce horam transitus tui prænuntio, quia abhinc solari orbita in se decies revoluta, de carnis ergastulo lætus exilies, & mundi hujus carcerem liber evades, occursuroque tibi Regi tuo inestimabili lætitia obviam procedes; qui te, nostro subvectum auxilio, cum gloria suscipiet, & civem aulicum sibi in regno suo conscribet. Adhuc eo loquente gloria gloriæ accrescit, & gratia gratiæ divinitus coalescit. Nam Petrus, Claviger regni Dei, Paulus quoque, Claviger thesaurorum scientiæ Dei, Angelicæ visitationi Apostolicam sociantes, eidem viro sancto gloriose apparent; & immortalitatis desiderio fatigatum, blande demulcent: [itemque a SS. Petro & Paulo,] qui per sacram basilicam cum radio luminis ingressi, sancto Archangelo sese in mensa Dominica jungunt. Inter verba quoque exhortationum se Christi Apostolos esse, & consolationis suæ gratia sese attestantur venisse: juxta verbum Archangeli, proximum sanctæ resolutionis diem prænuntiant, de promerendo regni præmio gaudia multiplicant. Eo, inquiunt, dierum numero, quo Christus ad dexteram Patris conscendens Spiritus sui distulit descensum, tibi quoque regni sui differt ascensum. Hunc ergo diem more tibi insigni hymnorum solenniis, precum sacrificiis, & jejuniorum præveni festis: his enim coronam regni obtinebis.

[44] Viro autem Dei ad hæc cælitus oracula tamquam extra se ducto, & veluti in extasi rapto, summi Regis nuntii cælo recepti sunt. In testimonium quoque eximium Angelicæ atque Apostolicæ præsentiæ, velut ex horto deliciarum Dei, [post quorū discessum fragantia suavi recreatus:] insatiabilis fragrantiæ suavitas prodiit: & templum illud rorali odore replevit: cujus jucunditate refecta mens sancta, refecta caro pudica, incensa orationum ardentius obtulitante Dei conspectum. Beatus es, care Dei Gudwale, quem Dominus cum speciali gratiarum prærogativa honoravit. Sicut enim de Unigenito Dei venerandus Præcursor suus in Euangelio narrat, quod non ad mensuram dat Deus spiritum; ita te de justo fidenter dico, quod quasi absque mensura data sit tibi Dei gratia. Nam Angelum lucis de arce luminis descendisse, summum autem Archangelum quasi præmisso nuntio subsecutum esse, Principes etiam Ecclesiæ tibi cum gloria apparuisse, quis mediocris reputabit mensuræ? & quod his majus est, ipse Angelorum & Apostolorum Rex in iis vere creditur affuisse, & per eos consolatricis gratiæ verba pia edidisse. De his omnibus etsi non digna eloqui, utinam digne sufficiat admirari!

III

[45] Factum est autem, ut die crastina omnem sibi congregationem venerabilis Pater coadunare juberet; & collecta in unum sacra Fratrum caterva, [indicat Monachis instantem sibi mortē:] inter excellentia doctrinarum, quibus statum roborabat animarum, pro expleto sibi cursu vitæ præsentis, tractum sermonis rigat lacrymis: & pandens, se super hoc Angelica atque Apostolica visione lætificatum, divina quoque consolatione roboratum, lacrymas lamentorum in lacrymas permutat gaudiorum; eo quoque amplius, quod sacris hesternis revelationibus per ordinem explicitis, de promisso sibi ab Archangelo Salvatoris occursu lætus sermo producitur, Fratribus autem inter se hinc de tanta ejus gloria in Domino exultantibus, illinc de recessu corporali ubertim mœrentibus, subjunxit vir Dei: Nolite, dilectissimi, flere, magis autem gaudete, quia mercedem jam mihi servo suo fideliter adesse repromisit. Recessui fragilitatis meæ debitum caritatis impendite, & orationibus protegite: quem his decem diebus venturum cælestis præsagii prompsit oraculum. Cujus salubribus monitis obaudientibus discipulis, extremo cœpit repente languore solvi, & saluberrima ægritudine fatigari. Cumque sanctissimi transitus hora instaret, circumvallat eum lamentabilis discipulorum concio, melodiis animæ egredienti congruis, exeuntem de thalamo sponsi immortalis amicam demulcens. Ipse vero in Domino gaudens, [& post ultima monita expirat.] exhortationis verba eis erat profundens, & ædificationis exempla imitanda proponens, de contemptu mundi: de appetitu regni [cælestis] suadens, Mysteriis divinis iturum spiritum roboravit: sicque vale ultimum dicens, lætus in Domino obdormivit. Obdormivit plane: quia pretiosa morte in pace quievit.

[46] Nec mora, janua ei vitæ æternæ aperitur, porta cælestis Jerusalem recluditur, occurrunt Angeli & Archangeli, obviam procedunt Dei nuntii, in oscula ruunt Apostoli, [in cælis coronatur,] eumque deferunt ante conspectum Altissimi. Emerito agonothetæ majestas ipsa coronas imponit, & intra urbis mœnia civem aulicum perpetuo describit. Quis autem obstupescet Angelorum & Apostolorum occursu huic famulo Dei honorem impendi, maxime cælestis aulæ palatium conscendenti; quorum toties potitus est visitatione, in hujus exilii adhuc manens peregrinatione? Quis ipsum Salvatorem inter Primates regni sui sedem ei contulisse, quem summus Archangelus spopondit cum gloria [obviam] ei processurum esse? In argumentum vero fidei, sanctæ ejus innocentiæ, [visus in columbæ specie ascendisse:] simplicitatisque innocuæ, sanctissima ejus anima, in columbæ specie, a discipulis visa est conscendisse, & in sinu Abrahæ assumpta cum gaudio quievisse. Ibi gaudium possidet Angelorum, amplexibus hæret Sanctorum: quod hic fide speravit, spe possedit, illic re ipsa & veritate obtinere meruit, ubi Deum facie ad faciem intuetur; ubi gloriam ejus, non per speculum & in ænigmate, sed sicuti substantialiter est, contemplatur: quam uti ad plenum nullus mortalium potest persentire, sic nihilominus sicuti est nemo verbis aut litteris valebit dicere.

[47] Transiit ergo venerandus Præsul VIII Idus Junii: gloriosum suum transitum Ecclesiæ Dei signorum prærogativa commendans. [tota nocte honoratur mira luce] Nam inter ipsas venerandi funeris exequias, circa illius aromaticæ glebæ memorabiles exuvias, mira Dei enituit gloria, magna æque ejus apparuit gratia: ubi sanctorum Angelorum frequentia, supernorum quoque civium non deerat reverentia; ex quorum gloriosa & admirabili præsentia, lux instar nitidi titanis per totam noctem incanduit, ita ut nocturnam cæcitatem lux divina fugaret, & naturales tenebras fulgoris sui radio dissiparet. Radiabat quippe tota cella ut sol in virtute sua, quæ non cereorum lumine, non flammantium eguit lampadum nitore: quia in testimonium æternæ lucis animam illustrantis, splendor iste circumfulsit glebam pretiosi cadaveris. O virum tanto laudum præconio gloriosum! cujus spiritus inter intelligibilia translatus, divinis coronatus adstat aspectibus, cujus corpus aureis miraculorum radiat fulgoribus.

[48] Intererat in hoc sacro ejus transitu, inter reliquos fidelium, a mater ipsius venerabilis, de tanta filii gloria admodum hilaris: [contendunt mater & sorores ut in Episcopali Cathedra sepeliatur.] aderant quoque & sorores, sacris vigiliis cum gaudio communicantes: quæ inductæ pio amore defuncti, in omnes preces descendunt, quatenus sacris dignæ haberentur exuviis, ad lætitiam gentis propriæ in terram nativitatis suæ deferendis. Faveat, inquiunt, conservi Dei, pia omnium vestrum gratia, ut saltem defunctus in propriæ Sedis Cathedra recipiatur, & Ecclesia sponsi sui mausoleo Pontificaliter honoretur. Nam exspectat eum concio Cleri, suspirat post eum populus Dei; utque desiderati sui corpus suscipiant, cor & manus ad cælos levant. Discipulis autem diu quidem refragantibus, ex Dei vero voluntate, ut liquido patet, non valentibus; ad concordiam demum cum pace redeunt, & affectibus piorum parentum suis conveniunt. Nescit enim sancto huic conventui interesse abominabilis discordia; quia qui intererat filius pacis, spiritum suscitat unanimitatis. Igitur utrimque Deo placitum committentes, [Corpus avehentes boves,] initiandi operis [arbitrium] utrimque in manu Domini ponunt. Corpus illud magna ambitione & pariter tegunt, & pariter loculo imponunt, humeris sustollunt, & plaustro bobus alligato superponunt. Quibus viam gradientibus, concursus & occursus fit populorum, tanti Præsulis exequias cum magna devotione solennizare gestientium. Prodit Monachorum chorus, procedit Deo devotus Clerus, & clara Christicolarum agmina tanti protectoris ducebant patrocinia: sacer grex, [in colle, S. Gudwali dicto, subsistunt:] exemplis & doctrinis ejus institutus, obsequio venerandi funeris adhæsit devotus. His ergo hymnidicis agminibus vallantes corpus pretiosum, usque cujusdam collis perveniunt tumulum: cui ob memorabile prodigium, ibi Deo servum suum mirificante perpetratum, Collis Gudwali accolæ indidere vocabulum. Hic ergo jumenta, pii oneris officio deputata, instar immobilis simulacri repente obriguere, ita ut omne venerandi illius conventus collegium secum cogeret figere gradum. Accedunt adhuc sex juga & bissena boum corpora, quæ instar priorum traxere insensibilitatem silicum.

[49] Tunc in se conversi dixerunt ad invicem: Cum voluntati Dei in omnibus obtemperare magnæ salutis est, & reniti evidens damnatio est; cujus nutu cum in his animalibus natura videatur permutari, & per hoc nostris studiis reniti, quid incassum dispositioni ipsius repugnamus? [unde illud duo indomiti juvinci deferant ad insulam Plecit;] Non nostra super hoc corpore Justi, sed voluntas fiat Altissimi. Inito autem consilio, ex pari consensu diffinitum est, ut præfato armentorum grege loris & jugis excusso? indomitæ geminorum vitulorum pubi felicissime illius sarcinæ commendaretur servitus. Adhuc, inquiunt, viarum imprudentes, ubicumque eos præcipua impulerit gratia, liberos conferant gressus. Factumque est ut juvenci, proprio arbitrio permissi, gressus a priore suspendentes itinere, erga locum insulæ, cui nomen Plecit est, Dei gratia & duce & comite, faciem recto tramite dirigerent. Hæc ergo, ni fallor, illa insula est, in qua, ut in prima hujus opusculi parte dictum est, idem sanctus Pontifex ex egregio Cœnobita, clarus enituit Anachoreta: ubi inter cetera miraculorum insignia de rupe arida aquam produxit, maris accessum in nomine Domini frænavit; [ubi detinetur,] ubi etiam inter celebria Christi mysteria supernorum honorari meruit civium frequentia. Huc ergo delatum corpus sacrosanctum, cum ingenti fidelium devotione, tumulum sumpsit; non sine admiratione multorum, quod inter gloriosa sancti funeris obsequia, signorum insignia non defuere. Cum enim, in magna Sacerdotum reverentia, pretiosi loculus thesauri ad locum bajularetur sepulcri; quidam luminibus carens, [& cæcus illuminatur.] & diuturnæ cæcitatis tenebras lugens, ut sæpe casu evenit, feretrum nescius tetigit: quo tacto visum recepit, oculorum sensu uti cœpit; & videntes se videns, præclara divinæ laudis extitit materies.

[50] Hic igitur gloriosum ejusdem incliti Præsulis corpus, per multorum spatia temporum, in pace & honore quievit; atque in gloriam Dei plurima miraculorum gaudia, credentibus suscitavit. [Ob barbarorum incursionem,] Peractis denique multorum annorum curriculis, ob infestationem barbarorum b & paganorum, gens Britannica magna ex parte hinc & inde dispersa est; relictisque avitis sedibus, per diversa orbis climata diffusa est. Hinc etiam Fratres præfati cœnobii, asportato secum sacrosancti corporis thesauro, mare fines Anglorum atque Francorum dividens transfretantes, cismarinam petiere patriam. Factumque est ut, quasi leo apertis oculis soporatus, hoc per ossa mortua ageret jam defunctus, quod spiritu vitæ animatus olim egerat vivus. Sicut enim tunc, relicta patria domo, sedem sub alio sole jacentem per mare exul expetiit; ita etiam nunc, deserto reconditi sui funeris loculo, peregrinam non absque Dei permissu requiem quæsivit. Dignum quidem erat, ut qui tanto cælestium coruscationum jubare enituit, more solis, ab ortu in occasum, ab Austro in Aquilonem tendentis, diversa orbis climata per maria circuiret & terras, sicque Ecclesiam, ab unitate nec mari disjunctam, [defertur in Franciam,] pia miraculorum communicatione & pignorum susceptione Deo ostenderet sociatam. Et cum Fratres prædicti cismarinam, ut dictum est, petentes patriam, Galliarum finibus applicuissent, cum pia quam gestabant sarcina; te inter cetera regna præclaram adeunt Franciam, ut inclita gens tua, inter cetera quibus gloriatur Sanctorum patrocinia, tanti etiam Præsulis benedictione maneret nobilius superba: quam hinc perlustrantes & inde, ubi ubi, pro ebullientibus ex cadavere vermibus, [ad Monasteriolum castrum,] pretiosa sparsere balsama vitam spirantia, & aromata Christi medelam suaviter redolentia. Tandem c Monasterialæ venere in castrum, aliquanto tempore tanti Patroni præsentia & gratia cælo adæquatum; ubi quia condigna sibi non colebatur reverentia, cor magni & incliti Marchisii d Arnulfi, ad multorum salutem destinati, gratia tetigit Spiritus sancti: qua intellexit, in Dei sapientia ab æterno dispositum, illa humana Sancti sui non diutius debere reservari, sed e Blandinum eorum justificatione revelari, eorum debere susceptione glorificari.

[51] Unde accersito Venerando f Gerardo Abbate, Ecclesiasticæ religionis & monastici ordinis industria præpollente, [inde Gandavum,] cum auctoritate Episcopi ejusdem g diœceseos, hujuscemodi officium injunxit, ad quod affectum suum magna Dei gratia incitavit: Venerabilis vero Abba vota gratiarum Deo persolvens, fidele negotium fideliter suscepit, fidelius peregit; & suscepto cum fide & tremore magno pretiosi corporis thesauro, cum gazis membrorum nulli pretio conferendis egregii Confessoris Domini h Berthulphi, magna Clericorum & Monachorum comitante cohorte, in monasterium detulit Beatorum Petri & Pauli Apostolorum, quod situm est in monte claro, [& deponitur in monasterio Blandino:] Blandinum nomine nuncupato. Convenit autem populus utriusque sexus innumerabilis, manibus applaudens, & in voce exultationis Deum benedicens; qui geminas has duarum gemmarum margaritas de inæstimabili pietatis suæ thesauro destinavit, & in ornamentum ecclesiæ suæ cum tanto decore collocavit. Quod actum constat III Nonas Decembris i, Lothario quidem Rege in sceptro Francorum jus regium agente, Domino autem & Salvatore nostro Jesu Christo, Angelorum totiusque mundi monarchiam cum Patre & Spiritu sancto moderante. Hoc ergo in loco B. Gudwalus gloriosus coram Deo in cælis, mirabilis ex Deo in terris, conjunctus præclaro Sacerdoti Christi Wandregisilo k & sociis, omnimoda semper laude rite colendis, larga intercessionum suarum præstat suffragia, & copiosa miserationum Christi cum fide & devotione quærentibus obtinet beneficia, ipso largiente qui in Trinitate & Unitate perfecta vivit, & regnat per immortalia secula seculorum. Amen.

ANNOTATA G. H.

a Hic matris & sororum accessus, & petita translatio corporis ad propriam Cathedram, indicant vicinitatem locorum; & vel maxime conjectura auctoris, de situ insulæ Plerit, hic subjuncta.

b Indicari videntur Danorum incursiones in hasce Britanniæ ditiones, seculo 9 potißimum cœptæ, & seculo sequenti continuatæ.

c Castrum Monasteriale, nunc Monasteriolum, vulgo Monstreuil, oppidum Picardiæ, prope ostium Cancii fluminis; sic dictum a monasterio, quod istic S. Salvius Ambianensis Episcopus construxerat, uti dictum XI Ianuarii ad hujus Vitam.

d Arnulphus, cognomento Magnus, Marchio seu Comes Flandriæ ab anno 918 usque ad annum 964. Hunc aliquando tenuisse Monasteriolum, docent Willelmus Gemmeticensis lib. 3 Historiæ Normannorum cap. 10 & alii.

e Blandinium, monasterium Gandense, Normannica rabie eversum, ab Arnulpho restauratum fuerat.

f S. Gerardus ab Arnulpho evocatus, & Abbas constitutus dicitur anno 937; colitur 3 Octobris.

g Suberat quidem Tornacensi diœcesi Gandavum, jam inde a principio prædicatæ istic fidei: sed cum illa diœcesis proprio Episcopo per annos 400 caruerit, Noviomensi unita; credibile est Flandros, Ultrajectino potius Archiepiscopo paruisse; hic autem tunc erat Baldricus ab anno 917 ad 977.

h Acta S. Bertulphi dedimus 5 Februarii, in qua hæc utriusque Translatio memoratur cap. 7 facta, ut scribit Raißius, anno 959.

i Lotharius coronatus est Rex Francorum 12 Novembrisanni 954.

k S. Wandregisilus, conditor monasterii Fontanellensis colitur 22 Iulii, cujus corpus cum corporibus SS. Ansberti Rotomagensis Episcopi & Wulfranni Episcopi Senonensis translatum Sigibertus ait an. 944, uti dictum ad illorum Vitas IX Februarii § 4, & XX Martii § 1 de Translatione. Adde his corpora SS. Winwaloëi & Condedi.

EMBOLISMUS D. P.
Sermo in Translatione S. Gudwali & S. Bertulfi,
Ex Chronologo Blandiniensi transcriptus, a Francisco la Bar, Priore Aquicinctino, tom. 8 part. 2.

[52] Quicumque memoriam Sanctorum agit, Creatori omnium bonorum laudem dicit; unde & Psalmista, Laudate, inquit, Dominum in Sanctis ejus. [Ps. 150] Ergo diem præsentem de Beatorum Gudwali & Bertulphi glorificatione festum agentes, [Exordium a laude Sanctorum] quidquid pro eorum veneratione agitur, in laudem Creatoris adscribitur: quia victoria Militis, gloria est Principis. Milites siquidem eruditos apprime dixerim, qui scuto fidei & gladio Spiritus sancti in hujus mundi principem insurrexerunt, & victoriosissime decertarunt. Hi ergo sanctissimi Patres duo, velut maxima luminaria fulgentes, e diversis mundi partibus procedentes; quorum unus ab Orientis a Pannoniæ, alter ab Occidentis Britanniæ finibus convenerunt, [eorumque invocatione:] & in unum quietis suæ sedem elegerunt. Tantorum ergo patrocinio Sanctorum subnixi, magna spe nitimur; dum ejus meriti sunt apud Deum, ut ad nutum ipsorum cælos aperiat & claudat. De quorum solenni translatione præsentem diem festum agentes, prout Dominus donaverit, narrare fideliter aggredimur.

[53] [ex Britannia Monstrolium translatum corpus,] Sanctus igitur Gudwalus, dignissimus Deo Archipræsul, cujus memoriæ jucundissima est nobis recordatio, post multiplices hujus seculi labores, quibus pro perennis vitæ bravio indefesse agonizabat, cursum certaminis sui gloriose consummavit in finibus Britanniæ, in loco Cornuvia: & in villam quæ Plecit b dicitur translatus, ibique humatus est: cujus vitam virtutibus decoratam qui nosse voluerit, libellum legat qui plenissime de virtutibus ejus conscriptus est. Sed dum per multorum annorum curricula in loco prædicto ipsorum venerantur pignora, gens totius Britanniæ a cyclicis, qui & piratæ, undique infestata, & propriis eliminata sedibus, terram sub alio sole jacentem quærere compulsa est. Inde vero contigit corpus sanctissimi Patris, omni pretiosa margarita dignius, a Fratribus ejusdem loci transferri in fines Galliæ, [ibidem jungitur corpori S. Bertulphi:] in castro quod Monasteriolum vocatur. His etiam diebus membra beati Confessoris Bertulphi, de loco sepulcri, quod in loco proprii juris nuncupante Rentica c habuit, effossa translataque sunt a quodam Erchengario Comite, cum frequentia tam Monachorum quam Clericorum, & promiscuo sexus utriusque vulgo, cum reverentia in civitatem Bononiam. Facta sunt autem hæc, tempore quo gloriosus Rex Francorum Carolus, quem Heribertus Comes post dolo comprehendit ac vinctum tenuit, honeste agebat in sceptris d.

[54] [Post hæc] fur quidam, Electus nomine, genere Brito, [his autem furtim sublatis,] maligno instigatus spiritu, latrocinium aggressus, furatus est corpora SS. Gudwali & Bertulphi, de locis supra memoratis transmarinam cupiens inire fugam; ut tantorum patrocinia Sanctorum lucri gratia Athelstano e venumdaret Regi Anglorum. Quo in tempore Arnulfus gloriosus Marchisius principabatur in dicto castro Monasteriolo seu civitate Bononia, ubi & tunc commorabatur. Quadam vero die, finitis vespertinorum hymnis in memorata civitate Bononia, ait venerabili Wifredo, memoratæ urbis Episcopo, Ne pigeat, Pater sanctissime, Sanctitatem vestram Sanctorum adire loca, ut sciatis, in quibus locis Sanctorum habemus pignora, ac utrumne salva sint signa. Ad hæc Episcopus; Non hoc, inquit, negotium horæ instantis. Persistente autem Marchione nutu Dei in sententia sua, [& facinore deprehenso,] Episcopus perrexit ire visitatum loca Sanctorum: & deprehendit sublatum corpus S. Bertulphi, cum aliis Sanctorum pignoribus. Qui prorumpens in lacrymas, pectusque pugnis contundens, pro destitutione tanti Patroni, tam ipse quam cuncti qui aderant, plurimas descenderunt in lacrymas: validaque facta inquisitione, supramemoratus Electus Britto deprehensus est, furti reus: jam enim asportarat corpus in villa, cui vocabulum f Oditigahem, ibique clanculum recondiderat.

[55] Venerabilis autem Wifredus, cum valida manu Militum, exitus viarum obstruendo eum persequitur g, & in villula supradicta cum corpore S. Bertulphi deprehendit. Et, sicut Propheta testatur, Sanguis sanguinem tetigit; non sibi satis visum est manum semel ad crimen mittere, nisi peccando adjiceret peccatum. [Os. 4. 2.] Nam corpus sanctissimi Patris Gudwali, [recuperatum thesaurum;] omni lapide pretioso nobilius, a memorato castro Monasteriolo furtim abstrahens, cum corpore S. Bertulphi recondidit. Factumque est, ut dum de amissione hujus querimoniam facerent, geminata lætitia ex amborum inventione, uberius in Domino exultarent. Egerat autem ille venenatus serpens & insatiabilis homicida diabolus, per satellitem suæ nequitiæ amicum, dico tamen latronem, ut distraherentur memoratorum corpora Sanctorum, atque ab hominibus deleret notitiam eorum; præcavens nequando, virtute divina examinandus, ad memoriam eorum deduceretur, ubi & ab obsessis eorum exire corporibus cogeretur. Sed quoniam draco iste est, quem formavit Dominus ad illudendam ei; quod ipse disponebat ad fraudem, Christus Sanctis suis providit ad gloriam; vel, ut ita dicam, negligentiori loco quiescentibus providit Deus, ut tali occasione ad alium eorum transferrentur corpora locum, ubi & altiori reverentia colendi, & majori devotione essent venerandi.

[56] [Arnulphus Marchio] Arnulphus autem, accersitis Præpositis monasteriorum S. Bertini atque S. Audomari, jussit corpora Sanctorum, cum frequentia Fratrum ac populorum utriusque sexus, deportari in ecclesiam suam, in prædium sui juris, cui Harlebeka est vocabulum, quam tunc regebat dignus Deo Presbyter Theodradus, ibique præsentiam suam præstolaretur. Cujus jussioni parentes, II Kalend. Decembrium h illo pervenerunt. Ex præcepto vero Marckisii, adest obviam Domnus Gerardus divæ memoriæ, Abbas monasterii Blandiniensis, ut hoc negotium ipsius industria honestius vel religiosius administraretur. Quarta demum die, [Blandinii collocat.] III Nonas Decembris, ipse adveniens, in hymnis & canticis & totius jubilationis devotione, transtulit corpora SS. Gudwali & Bertulphi, cum Reliquiis SS. Audomari & Bertini, in Basilicam Apostolorum Principis Petri, sitam in territorio Gandensi, in loco Blandinium dicto.

ANNOTATA D. P.

a Imo Alemanniæ, ut dicit Vita. Deceperit auctorem instituta num. 1 comparatio cum S. Martino, æque ac Bertulphus ex Gentilibus parentibus in Pannonia nato.

b Ecgraphum nostrum, festinantius scriptum, Plerit: malui sequi Vitam.

c Rentica, inter nobiles olim urbes Teroanam & Quentaricum, de qua vide Comm. Prævium nostri Bollandi num. 1.

d Ergo inter annum 898 & 923, uti idem docet num. 6. In Notis autem, ad cap. 6 Vitæ, illustrata vide, quæ hic posses requirere.

e Æthelstanus Rex, sub an. 929 restaurata Glastoniensi vetustißima Abbatia, eidem contulit Reliquias multas valde, sibi a diversis partibus orbis destinatas, uti ex antiqq. Glaston. legitur apud Alfordum nostrum, in Annalibus Eccles. Angliæ: unde etiam intelligitur, quanti sacra lipsana Rex ille faceret, & quam merito magnum sibi ab eo præmium polliceretur Electus.

f Oditegem, Malbrancus putat Audingem esse, inter Bononiam & Caletum: mallem ego eum vicum concipere in ea quæ Caletum & Gravelingam interest regiuncula, vulgo Terre d'Oye dicta, a vico maritimo Oye; qui potuit etiam Oyegem appellatus fuisse, molliori dialecto, pro Odegem, quod olim Oditegem fuerit. Pro priori tamen facit, quod Bononiæ duplo proprior sit, & brevior inde trajectus in Angliam.

g In Vita S. Bertulphi dicitur quod fur, Bononiæ fuit comprehensus, callideque ab Arnulfo inductus, ut furtum fateretur, & locum ubi illud habebat reconditum; atque ita eo missum Episcopum.

h Fr. la Bar legit III Iduum Decembrium & mox, quarta demum die III Nonas Novembris: quæ sunt manifesta librarii menda.

CAPUT VI.
Recentiora miracula, Gandavi & in vicinia patrata.

Liber IV.

[57] Benedictus Deus, qui facit mirabilia solus, qui dilectum suum & omnibus merito seculis laudabilem Gudwalum, non cessat mirificare in oculis hominum, nec quotidiano & mediocri miraculo, sed inusitato & (ut vere fatear) raro aut numquam comperto virtutis præconio: cujus sanctitatis pretiosissimo odore; odore, inquam, sicut agri pleni, [Prologus.] cui benedixit Dominus, cum jam non solum terra, sed & omne mare repletum sit; felix quodammodo es ante alia, sancta Blandiniensis Ecclesia, quæ tantum divinæ majestatis thesaurum, ante omnia secula tibi prædestinatum, & in fine seculorum commissum, penes te retines, servas, & possides. Speciosa certe facta es & suavis in deliciis tuis: altitudo tua similis palmæ, sufficienti in plenitudine caritatis; de qua plenitudine verum & merito laudabile Domini Jesu miraculum proferimus in medium, cujus adhuc supersunt testes, non modo unius hujus Ecclesiæ filii, sed pene omnes circumadjacentis provinciæ populi.

[58] Anno incarnati Verbi millesimo quadragesimo tertio, octava Idus Junii a, secunda feria, celebris beatissimi Gudwali recolebatur transitus, sicut Angelis pretiosus in cælis, sic & hominibus gloriosus in terris. [Anno 1043] Convenit autem Fratribus, ut pretiosissimum hujus Sancti Dei corpus, ad humilitatem supplicantis populi in montem, quem usitato vocabulo dicunt b S. Quintini, deberet efferri: pia scilicet, non præsumptione, sed devotione; quatenus liceret tam pio oneri humeros supponere, & quasi quoddam jugum cum fidelibus fideliter ducere. Et jam de loco requiei suæ a Sacerdotibus & Ministris, in hoc ipsum opus præparatis, [S. Gudwali corpori imago Crucifixi visa inclinari,] cum alta reverentia sanctissimi viri feretrum deponebatur; officiosa plebis multitudo pium onus præstolabatur; cum ecce, mirum dictu! imago crucifixi Domini, quæ in medium ecclesiæ in altari S. Joannis Baptistæ exaltata erat, cum ingenti fragore fixura clavorum cedente, manibusque sublatis a cruce, tota ad orientalem plagam conversa, corpore quasi in obsequium sui Gudwali visa est se deponere, & tertio humiliter inclinare. Apparuit autem hoc, non uni, nec de minoribus; sed multis, & de melioribus. Meliores dico, quorum hoc pretiosa & Deo nota fides obtinuit, ut tali & tam inusitato refoverentur Domini Jesu miraculo. Quid lacrymarum, quid jucunditatis dies illa habuerit, quantum fidelis populi devotio profecerit, me tacente prudens lector advertere poterit. Et ne dubitarent filii annuntiantibus patribus de gloria hujus Sancti Dei, reiteratum est idem miraculum, in salutem non modo præsentium, sed & omnium futurorum & credentium.

[59] Denique post quadraginta & unius anni curriculum, cum iterum immineret Beatissimi Gudwali festum, [iterum anno 1084.] & rursus laudabili illa consuetudine efferretur corpus sanctissimum; ecce iterum manus Domini & gloria Dei de loco sancto suo apparuit. Nam egredientibus ecclesiam eadem imago, eadem crucifixi Dei humilitas, manibus protensis prætereunti suo Gudwalo se inclinavit: velut si ad profectum eorum, qui aderant, videretur dicere; Quia Crucifixo militasti, quia crucem meam bajulasti, quia crucis gloriam non erubuisti, Crucifixus ego grates rependo, Crucifixum me in obsequium tui extendo. Nec tamen omnibus id apparuit, sed sicut in superiori miraculo, multis, & quorum fides hoc a Deo promeruit. Quis non stupeat, quis non miretur? Deficimus auditu, hebescimus cogitatu; & quia auditum Domini audivimus, & opera ejus consideravimus, ultra jam in nobis non est spiritus. Hæc tua, humilis Christe, opera; hæc tua sunt inæstimabilia magnalia; quæ etsi incircumcisi labiis non possumus digne protestari, liceat saltem precibus tui Gudwali humiliter & digna cum reverentia admirari.

[60] Parum est si corrupti aëris curatas incommoditates, si commoti maris sedatas tempestates, si languentis orbis terræ compressas referam ultiones, quæ ad invocationem hujus cælestis curiæ Senatoris ita hodie usque obediunt, ut in nomine ejus, adjecta sola fide, plerosque viderimus vel elementis vel mortibus imperitasse. [Moribundus sanatur:] Referam quod nuper gestum tota vicinia teste non siletur. Stomarum Presbyterum, optimum miraculorum B. Gudwali testem, & eumdem dicendi peritum nostis. Convicaneum ejus ita lues extrema vexabat, ut diræ calamitatis exemplo solam mortem vix spirantis vitæ remedium postularet. Claudebantur oculi in mortem, artus dissoluti nil nisi exequialia requirebant. Vocatur ad visitandum, quem dixi, Presbyter: accessit, assedit, benedictionem ex more dedit: ex occasione aliqua sermo exhortationis usque ad B. Gudwali memoriam perductus, cum ipsum ægrotantem totum in lacrymas compungeret, miseratus Sacerdos hominem; Si credis, inquit, omnia possibilia credenti. Quo respondente, Etiam Domine. Arrepta mox ejus dextera, In nomine, ait, Gudwali, surge & ambula. Mirum dictu! Velut si ex eodem simul ore sanitas derivaretur, homo statim surrexit, ad agendum negotium exiit; ut ex ipsius ore, quæ dixi, audita credantur.

III

[61] Quid illud, quod non dissimiliter actum, omnes quoque mecum audistis. Vidua quædam morientis bovis plorabat damnum, quam solam vel paupertas vel injusti Domini ei reliquā fecerant. [moriens bos suscitatur:] Forte idem, quem dixi, supervenit Presbyter, causamque scrutatus querelæ, miseratur inopem. Tum vero potenti fretus fide, admoto quo innitebatur baculo, Dominus, inquit, tibi imperat, in suo Gudwalo. Surrexit statim sanissimum pecus, & gregi suæ redditum dominæ lenivit damnum. Toto vico jucundissimi miraculi dulce cedit emolumentum. Res utraque in Truncinensi c villa acta est. Ita vero parum est, nostrum Gudwalum per seipsum apud benignum Dominum Jesum crebris & iisdem rarissimis enituisse miraculis; credite mihi, multi in nomine ejus, præsumpta fidei auctoritate, [Patrociniū ejus in Britannia circa pupillos & viduas,] multa fecere. Novit hoc pretiosi hujus germinis felix mater Britannia, quæ licet illa, quæ hujus mundi principem fortiter debellavere, nutu Dei nobis ex integro destinaverit tanti militis ossa; tamen dici non potest quanta meritorum ejus illustretur munificentia; eo vel maxime loco, quo, post tot desudatos agones suos, abundantissima sancti Spiritus aura frigerandus carnis exuit indumenta: neque enim ibi aut fasces Regum aut ulla tribunalia Ducum, non cohors Prætoria, aut potestas dominatur quam dicunt Præfectoria; solus Gudwalus, urbis curam & patriæ suæ agit monarchiam. Ipse adjutor pupilli & defensor viduæ: invocatum ejus nomen semper discernit de omni dubia re; evidenti indicio, quanta apud omnipotentem Deum eorum animas commendet intercessione, quorum corpora hic tuetur tam imperiosa auctoritate.

[62] Peregrina autem ut taceam, ne velut de longinquis argumentum adstruere videar; quis eorum, quos aut rei familiaris adstrinxit damnum, [& Gandavi circa energumenos:] aut catenæ colligavere carcerantium, quis pro facto timens judicium, adhuc apud hunc Patronum non facit familiare confugium. Prætereo dæmonomachos, quorum, propter naturaliter insitam levitatem vel potius feritatem, apud hos Occidentales frequentior usus est; qui in ultima positi angustia, mox ut hunc Advocatum inclamaverunt, statim ut pares aut superiores seipsos mirati sunt: in cujus dissimilitudine pugnæ etsi nullum ex ratione defendi potest justum judicium, frequentissime tamen experiri solet divinæ misericordiæ beneficium. Quid vero quod, propter nova miracula, usitato vocabulo eum appellare solent novum Sanctum? [ubi propter nova miracula appellatur novus Sanctus.] quod enim ex antiqua in eum consenuit pietate, quotidie non desinit innovare clementi bonitate: ut dictum de illo putetur, quia mecum crevit miseratio, & mecum egressa est ex utero matris meæ. [Job. 31. 18] Peccare autem me æstimem, si hujus præclaræ novitatis, qua nos omnipotens Deus inebriavit, calicem, adhuc sitientibus vobis, non misceo; quatenus & attentos vos video, nec quidquam jucundius quam loqui de Gudwalo. Ad cujus gestorum multitudinem enumerandam, etsi Tulliani eloquii fluenta siccarentur; dulce tamen erit de plena copia quædam degustare, quia memoria justi in benedictione.

[63] Ex annua in orbem revolutione, prædicata hujus tanti Patroni optatissima semper solennitate, frequens ut solet convenerat populus, vel studio devotionis vel devotione alicujus videndi miraculi. Mulier longo damnata silentio, quam & nos, utpote frequenter antea miserati, noveramus, fideli turbæ se immiscuit, & locum orationis sub corpore Sancti Dei potenti fide obtinuit. Jacebat miserabile mancipium, & cessante lingua, frequenti tamen singultu, provocabat Divinitatis beneficium: loquebatur interim pro ea & fides; & rogantibus Apostolis, [muta loquelam recipit:] Dimitte eam Domine, quia clamat post nos, miraculum de thesauris Dei præparabatur, & ut desiderabilius fieret interea, differebatur. Inchoabatur & nox, quæ in lucem miraculi deberet clarescere, & frequenti conventu initiatis Matutinis, imponebamus Antiphonam d; Christo Regi jubilemus cum Angelis, qui in Gudwalo suo resplendet mirabilis. Mox ut personatum est; Mirabilis; ecce beatissimus Gudwalus totus in miraculis; &, rupto in muta suæ linguæ vinculo, totam relaxavit in loquaci nobiscum jubilo. Tendebat manus, totos artus in laudem Dei & sui Gudwali præparabat, & facillima garrulitate cantus hominum femina loquax evincebat. Interrogata nil nisi laudem respondebat; &, quasi longi adhuc pigeret silentii, grates divinæ continuabat medicinæ. Profecit non parum & populi devotio: & quod in unius actum est lingua, multorum usque ad boni operis fructum prædicavere verba.

[64] Accessit ad hoc & aliud illustre miraculum, eodem die meritis ejusdem sanctissimi Patroni peractum. Femina ex oppido Gandensi (nomen non occurrit, personam novimus) septennii inclusa cæcitate, longi hujus sui incommodi rixam, cum tanti medici pietate, [cæca illuminatur:] constituit componendam. Addebat, & hoc in somnis sibi persuasum, ut ab hoc divino propitiatorio lumen exigeret pristinum. In quo quid aliud nisi pietas omnipotentis Dei innuitur, quæ ad hoc corripit ut sanet, ad hoc ut propitietur admonet? Duce autem regente gressus, præeunte spe, ad alteram, sed longe curabiliorem Siloë piscinam admittitur. Toto corpore sub sui medici feretro projicitur: offert orationum preces, aurum appendit fidei, clamosis lacrymis januas lacrymarum sibi postulat reserari. Dum interim Missarum aguntur solennia, loco quo invisibilibus mysteriis cælestia junguntur terrenis, movetur & distillat se divinæ misericordiæ aqua; & quos infanti creavit, pene jam seni feminæ oculos perfundens, illuminavit. Miratur reviviscentem pupillam, motabilem stupet palpebram; restituto visu, homines oculis, Deum illuminato corde recognoscit. Nota persona, frequens conventus, celebre miraculum, lætam diem egregie reddidere lætiorem.

[65] Instabat solita hujus Sancti sanctæ depositionis annua revolutio, quæ sopitis secularium negotiorum tumultibus, solennizanda erat communi populorum gaudio. Sed quia instantia negotiandi facile non quiverat avelli, cœtum plebeum, vel paupertati vel cupiditati male assuetum, non cohibuit tantæ festivitatis anniversaria indictio: quem iræ divinæ non præterivit exaggeratio. [negligentibus cultum debitum impendere S. Gudwalo] Dies enim forensium nundinarum Gandensibus instabat: quem pecuniosa cupiditas non dico celebrem, sed de celebri illis commutavit in lugubrem: in qua dum lucris inhiarent publicis, S. Gudwalo minus detulere quam decuit reverentie & devotionis. Quo factum est, ut, ad adstipulandum tanti Præsulis prærogativam, utilem sentirent divino verbere virgam. Jam ergo aderat, ut, quod pro fidelium devotione satis approbabile est, solenniter a populo conductaretur sanctissimi corporis gleba, & in montem Quintinianum celebri concentu atque reverentiæ cultu efferretur. Ubi dum præmemoratus Presbyteræ Stomarus ore facundo verbum salutis peroravit in populo, causabatur quam plures sanctis defuisse exequiis; quodque satis indecens videbatur, propriis insudasse commerciis: comperiensque Gandenses avaritiæ lucris inhiare, non Gudwalo spirituali officio fœnerari; ut Elisæus, illudentibus pueris vulnus infflixit maledictionis; sic iste, Sanctum Dei neglectui habentibus vindictam imminere significavit divinæ animadversionis; [prædicitur obventuræ calamitas:] taliaque sub inferens, Quoniam, inquit, hæc plebs Sanctum Dei invisere repudiavit; illos proculdubio, priusquam dies instans claudatur in vesperum, Sanctus visitare non dissimulabit. Dixit, nec dictum dicentem fefellit.

[66] Nam necdum illius diei orbe solari ad integrum perlapso, ignis egressus est a Domino; paulatimque succrescens flammicoma immanitate præoccupat obvia quæque. Gandenses vero concursu confuso atque discursu cœperunt perstrepere, [grassanti incendio] seque ad extinguendum toto ingerentes conamine, ægre omnino profecere: manu enim Domini ignis invaluit, cui reluctari amplius nec fortitudinis nec constantiæ fuit. Jam ergo, ut conjectura facili cunctis innotuit, ob Sancti neglectum illic prævaluisse ignis incendium; omni demum deficiente humano ingenio, omnes unanimi consilio ad illum, quem offenderant, se contulere confugio: cujus ossa, ut ita sit dictum, dignitatis prærogativa, gazis omnibus pretiosiora, raptim tollentes cum loculo, non dispari in Aarone exemplo furenti opposuere incendio. Cerneres, etsi non visibiliter, [opponitur sacrum corpus,] summum Pontificem ante Sanctum Sanctorum stantem pro populo, & de sacrosancto impectoratæ caritatis thymiaterio thura precum adolentem Regi altissimo; quarum libamina in odorem suavissimum admittens superna clementia, non ultra in ira misericordias suas continuit, sed ut complacitior fieret, manum misericordiæ apposuit; Jamque sufficit, cessa, flagranti incendio dixit. Mox mirum in modum, ut declareret res indubitata, præcordialem Dei amicum esse exauditum in cælestis senatus curia, viso tanto obice tota deferbuit vorax flammarum insania, resque tunc accidit omnium admiratione dignissima. Domus nempe proxima adurebatur parte media, perdurante adhuc intacta medietate altera: at ubi Sancti lipsanum semiustæ cœpit esse contiguum, subito, mirum dictu! in ea parte quam afflaverat sic contabuit incendium, [& illud subito sistitur.] ut ad partem illæsam nullum sibi vendicaret accessum. Nec huic fuit illud dissimile, quo hic Sanctus triumphavit in non dispari discrimine. Culpis siquidem Gandensium incolarum id promerentibus, dum ex divino judicio domata eorum ignis devastarentur exterminio, hujus fide periclitantium ad Deum reconciliandum delegata est legatio: dumque suscepta humeris bajulantium pia sacri corporis sarcina per domum cujusdam foret transposita, quam flamma invaserat ex parte maxima; mox ad tam celerem Sancti transitum in se deficiens cessit incendium; quodque jam præoccupaverat de domate, semiconsumptum reliquit repente; & quod necdum contigit, contingere deinceps non præsumpsit. Sed jam dictis dicendi finem imponamus, ne dicendis morosiores supersedeamus.

ANNOTATA G. H.

a Hæc accurate conveniunt, currente cyclo Solis XVI, littera Dominicali B.

b Est etiam nunc sacellum S. Quintini, haud procul a Blandinio.

c Truncinensis villa, vulgo Drongen, Ordinis Præmonstratensis Abbatiam nunc habet, Gandavi distantem leuca vix dimidia.

d Hoc Invitatorium etiam nunc præscribitur in Officio S. Gudwali.

CAPUT VII.
Alia ejusdem temporis miracula.

VII

[67] Pluviali imbre terris suspenso, quadam tempestate labor agricolantium periclitatur nimia ariditate, [In magna siccitate] spesque de frugum multiplicitate contuentium oculis adimebatur seminum tenuitate. Quo in periculo dejectis populi animis, saluberrimum haud defuit consilium; ut scilicet omni instantia precum sibi ad condescendendum flecterent S. Gudwalum, veræ pietatis amicum. Indicto igitur conventu publico, ætas universa, sexus & ordo convenerunt tempore præfixo, ut dato fidei speique commercio, tanti Præsulis exhilararentur beneficio. Quos præcedentes & subsequentes longo agmine comitatur ipse sanctus Præsul, [corpus S. Gudwali circumlatum] & vere Consul illius supernæ Curiæ. Pervenientibus demum cum sacratissimo corpore usque ad contiguum castrum, a Alst vulgari nomine dictum, in subjacenti ejus grata planitie libuit paulisper subsistere, & in verbo salutari auribus avidis requiescere. Plebs universa consedit, uno superstite, qui tuas tuique, Christe, militis victorias triumphales declamaret in populo, mox approbandas divinorum miraculorum mirabili indicio. Igitur ubi omnium vultus, divinus Orator dictorum pondere defixit; subito, mirum dictu! in superna cælorum arce, contra sacrum loculum, tricolori pulchritudine corona resplenduit: in cujus medio signum Crucis intermicans apparuit, [circulo cælesti honoratur:] quod oculos intuentium pariter & animos sui admiratione suspendit: quibus hac quoque visione attonitis, facula quasi ignea de cælo lapsa plus gaudii invexit atque stuporis.

[68] Accrescit interea miraculis miraculorum copia: liberalem enim omnipotens Dominus se exhibuit in commendanda amici sui gratia, qui populum suum calice tantæ dulcedinis cum maxima miraculorum debriavit gloria. Sublato nempe de eodem loco corpore sacro, ut ecclesiæ inferretur fideli bajulantium obsequio; cerneres illud triumphale signum, virtute indicibili, protenso viæ spatio ad ecclesiam usque pariter deferri. Ubi dum sacra corporis invectione prosequente populo illustraretur cœmeterium; erat cernere mirum, cælestem scilicet usque ad valuas ecclesiæ inseparabiliter circumferri circulum. [2 infirmi sanantur.] Sacris demum artubus cælo obsequente infra ecclesiam susceptis, duobus b infirmis statum redintegravit amissæ incolumitatis. Quam jucundum, Jesu bone! quam pium, quam celebre tunc fuit cernere tuum victoriosum militem, æthereo redimitum diademate, tanto plausu popularis frequentiæ, tuæ invehi ecclesiæ! lampade divina coruscat, cruce triumphat, corona resultat, potentia sanat. Sed de justitia ejus pauca dicamus, ut de misericordia quoque consequenter subinferamus.

VIII

[69] Fundus possessionis hereditariæ S. Petri de proximo adjacens erat, [Fundū monasterii usurpans,] cui tunc temporis invasor quidam, ut adultera perdix, incubuerat. Admonitus ut dexteram daret justitiæ, descendit in contumaciam: excommunicatus, defensione munit contumaciæ culpam. Hic, ne mala videretur aduri conscientia, ad Sancti locum mentita innocentia accessit; sed repulsus a Fratribus, obstinata mente recessit. Interminatur ei a suis terribilis quædam comminatio, nisi dicto citius resipiscat ab incepto. Ille vero, cui facilius fuit culpam tueri quam intueri; [fit cæcus & surdus,] culpæ culpam accumulat, dum suæ saluti consulere dissimulat. Tendit ad sua, plectendus pœna, quia injuste dominatur in re aliena. Cum ecce in media via divinitus corripitur, usuque videndi simul & audiendi exuitur. Indicat quid sentiat, consilium capit quid faciat. Reductus a suis ante Sanctum exponitur, velit nolit de crimine fatetur: reddensque non sua suis, absolutus pœna, emendatior restituitur. [facta restitutione sanatur.] Sic sic, bone Petre, ad securitatem tui satis prudenter invigilasti, dum Gudwalum contubernalem tuum ad ultionem tuarum injuriarum supposuisti, qui hostem tuum te animadvertente pœna plecteret, teque miserante clementer absolveret.

[70] Quidam, ob custodiam bidentium, S. Gudwali obsequialem ovem obtulerat usibus, [Ovem S. Gudwalo oblatam lupus rapiens,] certus nil morbi posse pestiferi prævalere in gregibus, quos tanti Pastoris vigilantiæ assignaverat tuendos a malis ingruentibus. In argumentum ergo susceptæ pecudis adhibitæque custodiæ, dum grex consisteret in pascuis, fera, ovibus semper inimica, effero impetu irruit lupus: nihilque discernens, quasi Sanctus nihil de ea commune haberet, ejus oviculam ex omnibus elegit, & sub sua sorte male dividens totam redegit; lustraque repetens silvestria, exultat capta præda, qui nec saltem cum Sancto voluit dividere pellis spolia. Cessit interius Sanctus, ut postmodum abductam ovem erueret jucundius satisque potentius. Pastor vero, vel, ut magis conjicio, mercenarius, fit mox villico sacri damni nuntius: villicus, ut audivit, Quid mea, inquit, interest Gudwali rebus invigilare, ipse pecus tueatur proprium: cui tuendo facile aspirat sanctitas & meritum. Dixit, & dicto citius, obnitente Sancto, [ultro refert.] fuga interdicitur lupo: actusque retrorsum quasi captivus cum capto redit pecore, reducemque prædam deponit illæsam, non quidem sine pari fœnore, sed alterius brebicis c malo omine: nam aliam nescio cujus impetens, silvamque quantocius repetens, dentibus cruentis tyrannidem placat famelici ventris. Ex providentia Dei corpus Sancti cum innumera plebis multitudine de proximo tunc constiterat, cujus conspectui pecus recens liberatum pastor repræsentaverat; satisque fuit dulce hoc ipsum admirantibus, Sancti patrocinium non deesse in tam exiguis vel vilibus: qui quamquam nonnullis negligentioribus paterna irascatur severitate, non tamen damnat usquequaque; sed, ut ex sequenti liquebit exemplo, correctos relevat materna pietate.

[71] Mulier quædam ex vicina Gandensium colonia, suis nomine & facie notissima, dum in vigilia, [Festum violans,] quæ hujus Sancti sacræ depositionis præcedit solennia, in horto intempestive olerum virentia decerperet; tanta exinde repente stillavit sanguinis affluentia, acsi pro naturali succo cruor innatus infecisset omnia. Illa autem rei novitate attonita, vehementer eventum exhorruit; [punitus contractione manuū, & adhæsione cultri] divinitusque perculsa manus contractione, qua cultrum tenuerat, tota obriguit: articulis quoque ungue tenus in se reflexis, manubrium ferri tanta tenacitate manui inhæsit, ut facilius disiungi posset manus ossetenus a brachio, quam digiti a manubrio. Res pro sui magnitudine celari non potuit, nec debuit; & rumore quaquaversum sparso, pene cunctis factum lugubre innotuit. Rea vero, miserabile intuentibus spectaculum, cum ipso quo cruciabatur tormento, ad memoriam S. Gudwali præsentatur; & quasi humilitate Davidica pavimento adhæsisset ejus anima, terræ ante Sanctum Dei coæquatur; precibusque indulgens, imbre lacrymarum fatetur culpæ reatum; & quamvis luat pœnam, spe tamen promovetur ad veniam. Dissimulabatur interim reparandæ sanitatis impetratio, & dilatione miraculi ad correctionem multorum pœnalis in rea protelatur ultio. Interea nonnulli tentavere, si quoquo modo ferro avulso manum reformare possent vigore pristino; sed frustra: nam, ut præmissum est, sic sibi manus & manubrium conglutinabantur mutuo, ut alterum ab altero humano non posset disiungi adminiculo. Immensis igitur continuisque per totam noctem exanimata doloribus. Ubi visa est satis dedisse pœnarum, Dominus de excelso sancto suo eam respexit; & gemitum compeditæ suæ exaudiens, [pœnitens sanatur:] ad sacrificandum sibi hostiam laudis vincula ejus disrupit: digitales articuli globosæ manus extenduntur, usuique pristino & statui ad integrum reformantur: ferrum cecidit, mulier Dei gratia incolumis surrexit; plebs laudes resonat, plus laudum femina donat. At fortasse legenti prius deficiet fides, scribenti quoque tempus & dies, quam de Gudwalo nostro vera scribendi materies. Unum adhuc succincte proponamus in medium; utile admodum contra incautam temeritatem circumspectionis documentum. Hoc etenim territi exemplo, quos cauteriata adurit conscientia, sacrosanctis tractandis ferendisque pignoribus infrunita ne se subinferant audacia. Certe Oza Levites, dum, quod sui non erat officii, Arcam, boum lasciva irratio nabilitate paululum inclinatam, irreverenter sustentasset, percussus est a Domino: cujus mors tam facilis, quid aliud innuit nobis, nisi quod periculosius patiantur in anima, qui sancta tangunt polluta conscientia: quod mirabilis Deus in Sancto suo Gudwalo evidenti comprobare dignatus est indicio.

[72] Igitur præfatus Sanctus Dei, dum in festo suo foras deportaretur, [sacrilegus corpus sacrum portare præsumens, fit cæcus,] juvenis quidam, nomine Sewalo, corpus bajulantium admixtus numero; dum se supposuisset oneri sacro, corruit illico, hærensque pavimento, decore videndi nudatur & gaudio: quique Sanctum indigne sustentare voluit, Sancto dejiciente salubriter corruit: quia sibi ceterisque casu innotuit, quid de illo divinis obtutibus displicuerit. Mirandum intuentibus spectaculum, salubre tandem confert consilium: quorum subvectione coram Sancti loculo expositus, prece eorum respirat in melius, fandique facultate indulta, interrogatur de conscientia. Fatetur de scelere, seque commemorat in Fresia templum Dei cum nebulonum manu profanasse, ibique sacrilegium perpetrasse: spondet tamen tota mentis obligatione, se de cetero per omnia fore correctioris vitæ, si Sancti indulgentia liberari meruisset a cæcitate illata. Cumque vespertina consummaretur synaxis, [pœnitens sanatur.] Deo Sanctum suum mirificante, os & nares multo sanguine cruentatus, lumen recepit; Deo gratias egit; domum rediit; & quod sacrilegio rapuerat, sicut promisit, ante Sanctum Gudwalum denuo rediens, præsentavit. Ad monumentum ergo tanti miraculi cum liber esset, sub S. Petri Sanctique Gudwali patrocinio, se annuo censu confirmavit in Blandiniensi cœnobio.

XII

[73] Vicus est, nomine Axla d, quatuor ferme millibus Gandensi continuus coloniæ: in hoc mulier, Ouda nomine, maritali copula fœtu gravida, passione, quam Physici spasmum vocant, [Contracta, brachiis pectori, & digitis palmæ adhærentibus,] contrahitur tam subita, ut brachiis cum manibus altrinsecus cohærentibus pectori, digitisque medio palmæ infixis ungue tenus, compassione dignissimum intuentibus exhiberet spectaculum. Quod quo Dei judicio, sive pro eluenda culpa, sive pro prædicanda ejus gloria, evenerit; nescio, Deus scit. Erat tamen in misera videre miseriam, cum manuum destituta obsequio, alterius velut pusio pasceretur adminiculo: cui adhuc ad cumulum calamitatis & miseriæ accessit, quod plus partui quam sibi condoluit. Ajebat enim, Heu me infelicem! [& prole gravida,] me duplici angore anxiam! Ego meipsa careo, mihimet subvenire nequeo; & quis parituræ, quis partui succurret edito. Desunt ancillarum matronarumque consanguinearum cuncta adminicula: desunt ad conducendum obsequentes universa mercedis commercia. Quis parvulum editum suscipiet? quis tenera membra componet? quis fascia alligabit? quis in cunis vagientem fescenninis demulcebit? quis lactandum mammis admovebit? quis lactatum removebit? quis cetera necessaria exhibebit? Væ miseræ matri, cum viderit miseriam nati! Hujusce igitur mali tormento quadraginta circiter dierum cruciabatur curriculo. Dum vero summæ majestatis placeret consilio, ream suam ab hoc absolvere incommodo, nomenque sanctitatis suæ per B. Gudwalum amplificare in populo; mulieris occurrit animo, virum quemdam approbatæ famæ, tunc temporis in ecclesia S. Petri commorantem, cum marito socio invisere; non tamen spe vel futuri boni eventus causa, sed cum prædicto viro colloquendi gratia. Quo perveniens, dum a confluentibus in tanta calamitate non sine magna miseratione esset intuita, quidam ex adstantibus consuluit, S. Gudwali expetere suffragia; certus de subventione, si illa ei humiliaretur fideli mentis devotione. Nec distulit, ecclesiam ingreditur, tota mentis devotione Sancto prosternitur. Vix hæc tria orationis protulit verba, S. Gudwale subveni; cum subito superna adest gratia, [sanitatem recuperat:] quæ meritis sui militis supplici suæ sanitatem reddidit ex integro. Articuli manuum cum fragore eriguntur de palmæ medio, brachiis usui restitutis pristino. Si dubitatis de miraculo, testis est tunc circumstantium omnis multitudo: quorum corda ad reddendas Deo gratias mulieris hujus amissa, sed recuperata excitavit sanitas.

XIII

[74] Quod oculis nostris vidimus actum in muliere per eum, ad laudem Dei in sole proferamus. Moris erat hujus nostræ Ecclesiæ retroactis diebus, scrinium S. Gudwali Alst deportari, & hanc deportationem annis redeuntibus iterari; & (ne hujus deportationis labor vel vexatio expers esset emolumenti) frequentia miraculorum Deum in Sancto isto, & Sanctum in Deo inibi glorificari. [sub Gisleberto Abbate,] Reverendo igitur memoriæ Abbate Gisleberto e isthic præsidente, Dei, quo & frequenter illustrabatur, instinctu eum incitante, mos prædictus, non diu tamen duraturus, nec a diu victuro reparatus, reiterari cœpit, simul & familiaria & assueta huic mori mira renovari. Prima ergo vice reparatæ sub Patre Gisleberto hujus consuetudinis, cum jam diu aperta ejus signorum perpetratio quasi eo obdormiente sopita esset; istud quod subjicimus cum multis adhuc superstitibus vidimus. Mulier quædam, Berta nomine, in vicino, bonæ piæque & nobis satis notæ cujusdam matris familiaris munifica beneficentia, [contractus ob adstrictos natibus calcaneos & pectori brachiæ] retributionis æternæ intuitu, fovebatur, hujusmodi multos per annos constricta calamitate. Calcanei siquidem ejus, natibus, perpetua insolubilitate quasi naturaliter compacti, hærebant; brachia etiam simili colligatione pectori imminebant. Jacebat misera & miserabilis sine eundi agendique officio, quasi truncus & inutile lignum, ad omnem humanæ utilitatis mortua functionem, vitam mortuam imo morte amariorem trahens. Hæc Alst delata, medico cælesti curanda offertur: ubi aliquamdiu scrinio Sancti supposita fuit. Plerumque augmenta insolita solitæ adversitatis, initia sunt sequentis insolitæ prosperitatis, ut ex aucta infirmitate, virtus quoque miraculi claresceret. Dolor illius jam fini imminens cœpit plus solito ingravescere; cum ad ea, quæ terminalis hora exigit, mulieri vix spiranti impendenda, Presbyter accersiretur. Interim trunci illius rami, complicati & curvi, in rectitudinem naturalis usus extenduntur: dumque in columnas corporis insolitam erectionem necdum bene firmata molitur, in terram relabitur: sed vero medico non deficiente, medela proficiente, iterum in altum nititur, [sanatur.] manibus brachiisque solutis; sustentaria scrinii, quas Scragas f dicunt, tenens, sensim sensimque in sursum repebat; donec tota corporis mole erecta, manus utrasque loculo Sancti supponeret; inde gaudium, imo velut debriatio quædam populis orta est.

ANNOTATA G. H.

a Alst, Alostum aliis, oppidum medio itinere inter Gandavum & Bruxellas.

b Apud Capgravium ista sic habentur: Cum ad ecclesiam corpus sanctum deferrent, & cœmeterium lustrarent, signum usque ad ostium ecclesiæ secutum est, & pluvias statim largissime cælum dedit.

c Brebix, ovis, Gallicæ Brebis, Glossario Cangiavo meretur apponi, necdum alibi lectum quod sciam, quod tamen nisi aliquando usitatißimum fuisset, Gallica lingua non haberet.

d Axla, jam oppidum, inter 4 ambactos ut vocant, versus Zelandiam, quatuor millibus, id est leucis horariis Belgicis distans Gandavo.

e Gislebertus Abbas 24, ordinatus anno 1132, mortuus 1138.

f Schrage vox Teutonica, Latinis Capreolus, tignum transversim affixum quatuor quasi pedibus, ipsum sustentantibus.

DE SANCTO AGOBARDO,
ARCHIEPISCOPO LUGDUNENSI.
Sylloge de cultu, actis, fide, & ætate.

ANNO DCCCXL.

[Commentarius]

Agobardus, Archiepiscopus Lugdunensis in Gallia(S.)

AUCTORE G. H.

Stephanus Baluzius Tutelensis, inter alia monumenta a se edita, protulit anno MDCLXVI opera, ut in titulo appellat, Sancti Agobardi Archipiescopi Lugdunensis, Notisque illustravit. In his, inquit, Sancti nuncupationem Agobardo tribuimus, post editionem Massoni; [Cultus] & quia cælestes ei honores persolvuntur in Ecclesia Lugdunensi, ubi vulgo vocatus Sainct Aguebaud: tum & in Martyrologiis quoque illarum partium Sanctus dicitur. Antonius Monchiacenus Demochares, Iacobus Severtius Ecclesiastes Lugdunensis, Ioannes Chenu Bituricus, & Claudius Robertus Presbyter Lingonensis, in suis Catalogis Archiepiscoporum Lugdunensium, Sancti titulo honorant S. Agobardum, & a Claudio Roberto citatur Breviarium Lugdunense, VIII Idus Junii. In Breviarii Lugdunensis Kalendario, quod una cum Vitis Sanctorum Lugdunensium prælo paraverat, nobisque anno MDCLXII communicavit Stephanus de Vernay, Presbyter Lugdunensis, additur ritus novem Lectionum. Sammarthani in Archiepiscopis Lugdunensibus, ista scribunt: Inter Sanctos Lugdunenses, VIII Idus Junii, memoria ejus anniversariis honoribus colitur in Fastis Ecclesiæ. Ex his allegat Baluzius verba Martyrologii Ecclesiæ Lugdunensis, & Ms. Martyrologii monasterii S. Claudii. Quibus addo Ferrarium in Catalogo generali, citantem Breviarium Lugdunense. [& titulus Sancti, æque ei debitus,] Demum Theophilus Rainaudus, in Indiculo Sanctorum Lugdunensium, quem Lugduni scripsit & bis edidit, eumdem inter reliquos Sanctos Lugdunenses Sancti titulo honorat, & ritu officii duplicis coli Lugduni asserit. Tot incitati argumentis & auctoritatibus, audemus etiam titulum Sancti tribuere Agobardo; neque terremur auctoritate Andreæ Saussaji, qui post conclusum hujus diei Martyrologium consueta formula, inter Pios eum collocat, sed hac honestiori phrasi: Celebrat hodie Lugdunensis Ecclesia feliciter depositionem Beati Agobardi, insignis sui Archiepiscopi. Forsan putavit illius sanctitati obesse exilium ejus, [ac Bernardo Viennensi, exilii socio,] ob conspirationem cum Lothario contra Ludovicum Pium Imperatorem patrem. Sed hoc non obfuit S. Bernardo, Archiepiscopo Viennensi, quem eo tamen non obstante summis laudibus extollit ipse Saussajus ad XXII Ianuarii; ad quem diem varia ejus Acta, Miracula, & gesta Translationis illustravimus, atque de utriusque exilio varia dedimus, ex quibus repetimus hæc verba Adonis in Chronico: Bernardus adhuc & Agobardus Viennensem Ecclesiam & Lugdunensem regebant. Qui ambo apud Imperatorem delati, desertis Ecclesiis in Italiam ad filium Imperatoris Lotharium se contulerunt, [ob favorem impensum Lothario, contra patrem.] & postmodum piis Imperatoribus agentibus, Agobardus Lugdunensem, Bernardus Viennensem Sedem recepit. En eadem utriusque causa exilii, & felix ad Sedes suas reditus, forte post probatam innocentiam.

[2] Acta S. Agobardi nulla reperimus ab antiquis scripta: edidit aliqua citatus Rainaudus. Nos ex hujus & aliorum antiquorum relationibus pauca excerpta damus. Ado in Chronico, [Anno 814 constitutus Episcopus,] relato obitu Caroli Magni Imperatoris, qui deceßit XXVIII Ianuarii anno DCCCXIV, ista subdit: Bernardus Viennensis Episcopus erat, & Leidradus Lugdunensis, qui initio Imperii Ludovici Imperatoris Suessionis monasterii locum petiit, & in loco ejus Agobardus, ejusdem Ecclesiæ Chorepiscopus, consentiente Imperatore & universa Gallorum Episcoporum Synodo, Episcopus substitutus est. Quod quidam defendere (id est prohibere) volentes, dixerunt: Eumdem venerabilem Agobardum, a tribus Episcopis, in Sede Lugdunensi, jubente Leidrado fuisse ordinatū. Sed Canonica auctoritas est, in una civitate duos Episcopos non esse: nec vivente Episcopo successorem sibi debere eligere. Ac proinde illa quacumque causa regulæ Ecclesiæ præteriri, in tanto ordine fixæ, non debent. [contra obtrectantes defenditur in Synodo.] Philippus Labbe, in Appendice ad tomum 7 Conciliorum columna 1864, arbitratur Synodum hanc Lugduni anno DCCCXIV habitam fuisse: in qua, contra istos obloquentes, verus Episcopus Lngdunensis constitutus est. Quæ eadem ex Adone desumpta confirmantur ex Chronico Virdunensi Hugonis Abbatis Flaviacensis, ubi etiam consensus Imperatoris exprimitur. Fuit autem ante Chorepiscopus ordinatus, similis illis quos jam Suffraganeos appellamus, qui in principalioribus Ecclesiis & amplioribus Episcopatibus assumebantur, ut Episcopos mole rerum agendarum aut senio aggravatos sublevarent in Ordinibus conferendis, ac diœcesi potissimum rurali visitanda. Rainaudus mallet legi Coëpiscopum, quem nunc Coadjutorem dicimus eum jure succeßionis, quod Leidradus jam disposuisset, abdicato Episcopatu, ingressum ad monasterium S. Medardi Sueßionense.

[3] [Fuit protector veræ fidei,] Ut ut sit, inquit Raynaudus, potitus Episcopatu Agobardus, plurima in eo digna Episcopo, tantæque Sedis Præsule gessit. Vixerat eo tempore Felix Episcopus Urgellitanus, qui Nestorianæ sectæ semina resuscitarat, & post aliquot revocationes relapsus fuerat. Hujus dogmatis fundamenta diruit Agobardus, per librum Ludovico Imperatori iuscriptum, qui primo loco inter opera ejus recensetur, capitibus XLVI distinctus. Huic succedit alter ad eumdem Imperatorem, de insolentia Iudæorum; cum altero adjuncto, de superstitionibus Iudaicis: & hunc suo & S. Bernardi Viennensis Archiepiscopi, & Eaofi sive Faguæ Episcopi Cabillonensis nomine obtulit. Accedunt hisce breviores tractatus de Baptismo Iudaicorum mancipiorum, & de convictu & societate Iudæorum cavenda. Unde ejus zelus pro vera Christiana religione elucet, uti etiam ex ejus libro adversus legem Gundobadi Regis, & impia certamina quæ per eam geruntur; nec non ex altero, adversus quasdam objectiones Fredegisi Abbatis.

[4] Jura Ecclesiastica, inquit Raynaudus, strenue tutatus est, [& juris Ecclesiastici:] & laicos Ecclesiastica bona invadentes generose arcuit … Illud in Agobardo eximium fuit, quod Clerum suum & ritus Ecclesiasticos ac divini officii formam componere sategit: qua in parte visus est paulo morosior aut scrupulosior justo, cum præter Scripturas nihil ad divina Officia admitteret. Quæ latius ibidem exponuntur. Graviora sunt, inquit idem Raynaudus, quæ S. Agobardo impinguntur ex Commentario ejus de picturis & imaginibus. Dicitur enim imaginum cultum inficiatus, solo earum usu ad memoriam retento. Inter plurima hic discussa addit, eum Catholice de imaginibus sensisse, nec aliud voluisse, quam non esse imagines adorandas supremo cultu: imo per se & secluso omni prorsus ordine ad prototypum, non esse cultu dignas: nec imagines, prout imagines sunt, in eum finem excogitatas esse, ut invocarentur & colerentur, sed ut memoriæ inservirent, manuducerentque ad prototypum, notitiam ejus ingerendo, [an etiam venerationis imaginum?] & prototypi cultum in ipsis imaginibus ac per ipsas adjuvando: quod est verissimum … Itaque Agobardus, quamvis incommode loquatur, nec sit hoc tempore approbanda ejus locutio, tamen reipsa videtur ab errore Iconomachorum fuisse immunis. Hæc aliaque plura in eumdem finem Raynaudus. Dignißima autem lectu est Dissertatio Mabilionis de cultu Sacrarum imaginum, quæ facit § tertium Præfationis ad Seculum IV Benedictinum: licet enim non eo tendat quasi Gallos ejus temporis omni penitus culpa vacasse existimet; si non in ritu colendi imagines, saltem in modo impugnandi decretum Nicænæ Synodi; eorum tamen religionem erga sacras imagines, Romanis Pontificibus perspectam probatamque vult, tum ex responsis Adriani I, qui eos nusquam erroris notet; tum ex aliis Pontificibus, qui nullum hac de re negotium ecclesiæ Gallicanæ facesserunt.

[5] [Post dissidiū a Ludovico Pio ad negotia adhibitus,] Quod attinet ad dißidia inter Ludovicum Pium & Lotharium aliosque illius filios, extat flebilis Agobardi Epistola ad Ludovicum: ex qua colligitur sincera mens ejus etiam erga ipsum; cui si in aliquo adversatus est, id unice tribuendum sit, non omnino vano scrupulo ac metui temerandi juramenti, auctore patre præstiti filio. Quod, inquit, juramentum nemini visum est spernendum aut superfluum, sed potius opportunum atque legitimum, eo quod ad pacem & concordiam pertinere videretur. Id quod etiam perpendisse videtur Ludovicus, qui Agobardum Sedi suæ restitutum, carum iterum habuit, atque ad negotia adhibuit, & secum in Aquitaniam duxit, ubi motus Aquitanicos componere sategisse legitur in Annalibus Bertinianis ad annum DCCCXL, [moritur anno 840] quo anno ex hac vita deceßisse videtur. Nam, teste Adone in Chronico, Agobardus apud Sanctonas in expeditione regia positus defungitur. Raynaudus, ista addit: Clarum miraculis Lugdunensis Ecclesia Cælitum honoribus prosequitur, & Kalendario suo insertum VIII Idus Junii duplicis Officii ritu celebrat. Ut dubitare non liceat, quin vel ab impactis noxis immunis fuerit, vel eas ante obitum condignis pœnitentiæ imbribus eluerit. In Chronico S. Benigni Divionensis componitur S. Agobardi obitus cum morte Ludovici Pii Imperatoris, atque prior refertur ad VIII Idus Iunii, posterior diebus quatuordecim serius, [6 Junii.] videlicet ad XII Kalendas Iulii. In Additionibus vero Greveni ad Usuardum, nescio quo errore, adscriptus est diei sequenti.

DE S. ALEXANDRO MARTYRE,
EPISCOPO FESULANO IN HETRURIA.

ANTE AN. DCCCXLI.

COMMENTARIUS HISTORICUS.
De Sancti cultu, actis, ætate.

Alexander Martyr, Episcopus Fesulanus in Hetruria (S.)

BHL Number: 0278

AUCTORE D. P.

Fesulæ & Fesula Plinio; Ptolomæo, Dioni & Appiano φαισοῦλαι, urbs olim florentißima, & inter duodecim primas Tuscorum colonias æstimatur. Distat ea haud procul ab Arno fluvio in colle sita, Florentiæque ad duo millia passuum proxima, quæ ex ejus ruinis mirifice crevisse dicitur. [Fesulis Patronus S. Alexander.] Aliquæ adhuc ædes extant, & Episcopatus antiquus cum Ecclesia Cathedrali; quam anno MDCLXII perlustravimus, sed nullo in rem nostram opere pretio relato. Inter urbis Patronos colitur hoc VI Iunii S. Alexander, Episcopus Fesulanus & Martyr, de quo Ferdinandus Ughellus, Tomo tertio Italiæ sacræ in Episcopis Fesulanis columna 272, hæc edidit: S. Alexander, civis ac Fæsulanus Episcopus, [Vitæ compendium ex Ughello;] Læto successit; Ecclesiasticæ libertatis defensor acerrimus, pro qua capitis adire periculum haud recusavit. Siquidem cum plures potentes in seculo Ecclesiasticas fortunas deripuissent, ad Atharim Longobardorum Regem Papiam confugit: quem Rex, cum Theodelinda uxore piissima femina, ob egregiæ sanctimoniæ laudem famamque, honorifice excepit: ad ejusque preces favorabilis, plura diplomata Ecclesiæ Fesulanæ indulsit; imperavitque consceleratos homines in Alexandrum refundere, quæcumque violentissime detraxissent. Redibat ille honoratus a Rege, victorque piissimæ causæ: cum subodorati prædones, sibi esse ex imperio Regis restituenda Ecclesiæ, quæ rapuissent; ex insidiis, in agro Bononiensi prope Renum rapidissimum flumen collocatis, prætereuntem undis præfocandum compellunt in flumen. Extinguitur Alexander in vorticibus, vitæ mortalis naufragium passus, ut ad portum beatæ vitæ securius deveheretur, [ecclesia sub ejus nomine:] anno quingentesimo octogesimo secundo, octavo Idus Junii. Socii ejusdem sacrum corpus denique expiscatum Fesulas deportarunt, in Cathedrali sepeliendum. Tametsi postea ex divino instinctu in templo S. Petri ad Hierusalem, ut vocant, decentissime collocaverint: quam postea ecclesiam de nomine Martyris, qui illic diuturniori mora jacuerat, S. Alexandri, superioris seculi homines usque ad hæc nostra tempora appellarunt.

[2] Franciscus deinceps Cataneus Fesulanus Episcopus, quique S. Alexandri Vitam perscripsit, ejusdem sacras Reliquias transtulit in Cathedralem, [translatio in novam arcam,] inque marmorea capsula cum hac inscriptione includenda curavit.

Divi Alexandri Episcopi Fesulani Martyrisque
ossa, hactenus in lignea portatilique capsula hic
asservata, Franciscus Cataneus Diacetius, ejusdem
Sedis Antistes, hoc marmore includenda curavit,
anno salutis MDLXXX.

Si consequens esse Ughellus credidit, ut qui in hoc marmor sacra ossa transtulit, [non in aliā ecclesiam.] eadem transtulerit etiam in suam Cathedralem; vehementer erravit, aut quisquis ei id persuasit. De ista enim urna quærenti mihi rescribit Mag. Raphael Badius Dominicanus, Fesulis sibi responderi, ipsam adhuc in Ecclesia S. Alexandri honorari e regione majoris altaris, muro ecclesiæ insertam opere cœmentario: Caput vero haberi ibidem in peculiari capsula, atque ad venerationem monstrari.

[3] Vitam S. Alexandri & aliorum Sanctorum Episcoporum Fesulanorum, a se Italice conscriptam, curarat anno MDLXXVIII excudi dictus Cataneus, [Nomen in Martyrol. Romano.] hinc prædictum compendium sumpsit Ughellus: ejusdemque auctoritate, a Baronio in Notis allegata, inscriptus est Martyrologio Romano S. Alexander, Episcopus Fesulis in Tuscia & Martyr; & adscriptus est annus DLXXXV, qui omnino supra apud Ughellum, non DLXXXII esset ponendus: cum Autharis, ibi Acharis dictus, solum anno DLXXXV fuerit regnum auspicatus ex sententia Baronii. Sed quod Alexandrum attinet, vereor ut Episcopus Cataneus aliud habuerit fundamentum adscribendi ipsum tempori istius Autharis, [Recentiores eum adscribunt sec. 6 aut 7.] quam quod invenerit Ecclesiæ suæ Lectiones de Sancto illo, non valde antiquas, hoc principio. Anno Domini DLXX. Tunc temporis Rotharius, Rex Longobardorum (atque, ut mox infra, barbarus & Paganus,) transivit in Italiam. Isto sane anno venerunt in Italiam Longobardi, pagani adhuc; sed, ut dixi, serius ibidem regnare cœpit Rex eorum tertius Autharis. Septimus eorumdem Rex Rotharis, Christianus fuit, regnum adeptus anno DCXXXVI. Ista ergo non convenire videns Episcopus Cataneus, illam melioris (ut rebatur) Chronologiæ rationem inivit. Invenimus nos Florentiæ Lectiones illas, novem quidem numero, sed tam breves, ut jam productum ex Ughello elogium non superent simul sumptæ; easque descripsimus, ex copiosa ejusmodi Officiorum collectione, apud Senatorem Carolum Strozzium reperta; sed non esse valde antiquas cognovimus, cum notaremus ibi verba prorsus Italica, Malvaggius, Adnegatus, Pelligrinasium, ac fluvium Po, pro Scelestus, Submersus, Peregrinatio, Padus: pro hoc autem Episcopus maluit substituere Renum, [Acta ex Ms. sanctæ Crucis narrant,] agri Bononiensis fluvium (nam Padus extra limites illius est, & Renum ad Ferrariam excipit) substituit autem Renum ex aliis prolixioribus & melioribus Actis, quæ etiam Florentiæ invenimus, in Bibliotheca Patrum Conventualium Sanctæ Crucis, Pluteo 34 Cod. 773, hoc tenore.

[4] Beatus Alexander, de civitate Fesulana, ex nobili genere oriundus fuit, & a primævo ætatis suæ, honestæ indolis existens, illud Apostolicum memoriæ commendabat: Nemo militans Deo, implicat se secularibus negotiis. [2 Tim. 2] [quod virtutibus a puero exornatus,] Despectis igitur pompis mundanæ nugacitatis, sincera devotione adipisci satagebat emolumenta perpetuæ felicitatis: & scalam, quam Jacob vidit, erigendam a se cernens, primum gradum stabilem ineundo, ita cordis humilitate pollere, ut tunc in eadem urbe nullus potuisset inveniri secundus. Hic namque, non vagans per abrupta vitiorum, ut mos est illius ætatis; sed frequentando ecclesias discere conabatur, quid sectandum, quidve foret vitandum. Affectans itaque totis viribus templum Spiritus sancti ornare castitate, fulcire caritate, coronare patientia, castigare jejunio, clarificare orationibus, munire eleemosynis, sepire reverentia, obedientia vallare; [creatus sit Archidiaconus;] cœpit esse ita perfectus, ut nullum haberet parem in his virtutibus. Ceterum ejus irreprehensibilem vitam agnoscens bonæ memoriæ Lætus, Fesulanæ urbis Episcopus, ipsum Archidia conatus sublimavit officio. Itaque cernens se B. Alexander tanta dignitate sublimatum, secundum Sapientis monitionem; quanto erat major, tanto plus in omnibus se humiliabat; & sequens exempla B. Laurentii, temporalia ita distribuebat, ut omnia fierent omnibus communia, nec quemquam ad se venientem permitteret ire expertem, dicens:

In tellure jacet, quod non in paupere surgit.
Inerat namque ei omnium virtutum lucidissima gratiositas.

[5] Interea Lætus Episcopus animam Deo reddidit, & Clerus & populus Alexandrum fore Episcopatu dignum dicebat. [dein Episcopus Fesulanus,] Ipse vero econtra se peccatorem & indignum vocitans, totis viribus resistebat. Trahitur ergo & capitur, eligitur & inthronizatur, & superna dispensante gratia, virtutum apicem paulatim ascendens, ad Apostolorum Petri & Pauli limina ducitur, ut a Papa canonice consecretur. Sanctissimus itaque Alexander reversus Fesulas, plebem sibi commissam sanctis monitis exhortabatur, ut scilicet terrena despicerent & cælestia diligerent. Diu vero noctuque in orationibus pervigil, [suos diligenter instruxerit,] paginas divinas jugiter scriptitans, omnibus ostendebat, quid sequi quidve vitari debebat, semper prius implendo, quod ipse docebat. Vir namque Dei dum talibus polleret studiis, res sibi commissas cernens a tyrannis invasas, arrepto itinere Papiam devenit ad Imperatorem Lotharium. Et ingressus ad eum, mox pileum ubi abstraxit, statim solis sphæra id per dimidiam fere horam sustinuit. Quo viso miraculo, Imperator surgens, propria manu eum ad Sedem suam perduxit, [ab Imperatore Lothario recuperarit possessiones,] & petitioni ejus sponte annuit; & non tantum possessiones antiquas concessit, sed etiam ex suis propriis largitur quamplurima: castrum scilicet Fesulanum & Montis-laurei; & Imperiali privilegio sibi & successoribus suis perpetualiter confirmavit.

[6] Lætabundus igitur ad suam Ecclesiam suos dirigens gressus, venit ad portā civitatis [Bononie]; [& in Reno per fraudē suffocatus,] ubi obviantes ei adversarii Ecclesiæ sibi commissæ, sub specie fidelitatis gratantes sibi prævenire, simulque cum eo reverti cœperunt. Interea ventum est ad flumen Renum, ubi proditione sibi adhærentes, captum quasi in modum tutelæ, ne impetus aquæ ei noceret, eum in fluvium immerserunt, dicentes: Væ! [sepultus Fesulis 6 Junii:] væ! quia cecidit vir Dei in gurgite. Et sic B. Alexander migravit ad Dominum martyrio coronatus. Tunc Clerici & fideles, qui cum eo erant, corpus inquirentes, reportarunt Fesulas. Venientes enim ad Episcopium, quod foris civitatem tunc erat, tanto eum pondere fixit Spiritus sanctus in bivio, ut in alteram partem deflectere, quam in illam, quam sibi acquisiverat, non valerent. Qua de causa infra urbem deferentes, honorifice tumularunt in ecclesia Jerusalem, quam nuper acquisierat ab Imperatore, die octavo Idus Junii.

[7] Post non multum tempus quidam filii iniquitatis, accipientes litteras a Principibus terræ, ut utique liceret eis fodere aurum; Venientes Fesulas, Episcopo qui Romanus dicebatur ostendentes, [corpus integrū translatum,] & responsum non habentes; indignati, arrepta virga ferrea & sudibus ligneis, detecto B. Alexandri tumulo, corpus ejus ita integrum visum est, sicut ea die, qua fuerat tumulatum: & præ fragantia odoris & coruscatione vestium, velut mortui ceciderunt, & post in fugam versi invicem se occiderunt. Unde Clerus & populus dignum fore duxerunt, ut corpus Sancti decentius collocaretur; & venientes ad tumulum, nisi debitis peractis laudibus, portare minime potuerunt. At Episcopus omnes monuit, ut per noctem totam hymnis, laudibus, & orationibus vigilarent. Populis autem ad sua regressis, Episcopus cum paucis Clericis Sancti corpus transportavit, [manus arida sanata.] quod multi facere non potuerunt. Cujusdam autem Sacerdotis, audactius capillos trahentis, arefacta est manus: sed pœnitens pristinæ redditur sanitati, regnante Domino &c.

[8] [Eadē Acta a Blondo Florentino exculta,] Habuit hæc Acta quidam Florentinus Presbyter Blondus, seculo XIV aut XV scribens Legendarium quoddam Hetruscorum Sanctorum, sumpto initio a Vita S. Zenobii; ad cujus diem XXV Maji num. 7 dedi istius Legendarii Prologum. Neque necesse censeo nunc inde dare Vitam S. Alexandri, sola nitidioris styli elegantia differentem ab ista antiquiori. Sufficit breviter annotasse, in hac posteriori dißimulari nomina, tam Imperatoris quam Episcoporum duorum, ante ac post Alexandrum, in superiori Vita nominatorum; diem autem mortis notari II Nonas Junii; quod cum supra notata die depositionis VIII Idus consistere potest, si in Hetrusci Bononiensisque agri confiniis, [cum miraculo galeri ex solis radio suspensi,] in quibus Renus oritur, suffocatus Sanctus fuit; vix enim XXX p. m. ea confinia Fesulis distant. Miraculum pilei, ad sphæram, seu (ut Vita posterior loquitur) radiū solis appensi, suspectum forte alicui, etiam alibi legitur de cappa vel pallio; & secunda Vita id imputat casui, per quem factum sit, ut famulo, quem sibi a tergo stare putabat, pileum se porrigere Sanctus crederet. Clarius quoque miraculum, quod sepulturam honoravit, sic exprimitur a Blondo: Cum autem ad portam civitatis deductum fuisset corpus, illud intromittere non valentes, divinitus inspirati, par indomitorum vitulorum assumpserunt, currum ipsis apposuerunt, desuper ipsum posuerunt; & Spiritus sancti dispositioni committentes, quo vellent pergere libere permiserunt: [& juvencorum sursum corpus trahentiū.] qui montem ascenderunt, & in montem ubi nunc est, cunctis mirantibus propter loci asperitatem & ipsorum facilitatem, deduxerunt.

[9] De posteriori corporis Translatione, quia nihil in Actis antiquioribus Blondus reperit, scripsit etiam nihil; sed illam explicant Lectiones prænotatæ his verbis: Corpus sanctissimum, a suis discipulis & sociis, [Translatio ad propriā ecclesiam,] fuit inventum & depositum in supradicta civitate Fesulana, cum magna reverentia: & postea, per suos successores & alios reverendos Prælatos, fuit translatum & transportatum, ubi hodie est ejus ecclesia, penes Roccam: & hæc verosimiliter est, quam S. Petri in Hierusalem Cataneus Episcopus nominat. De ipsa Rocca sive Arce quærenti mihi, rescripsit P. Mag. Badius, supra S. Alexandri ecclesiam esse, in summitate montis, & hoc per traditionem haberi; additque Capitaneum Cosmum della Rena dicere, se aliqua ejus vestigia vidisse circa veteres muros Fesulanos; alios negare quod appareat quidpiam, eo quod totum locum nunc occupet ecclesia & monasterium Franciscanorum reformatorum. Ad ætatem quod attinet, [apud quam videtur Sanctus obiisse.] nescio cur non debeam tenere Imperatorem Lotharium, Romæ coronatum anno DCCCXXXIII, & quamdiu pater Ludovicus vixit, in sua Italici regni Sede Papiæ sæpius commoratum; potius quam Autharim vel Rotharim Longobardos. Cum enim nos lateat series Fæsulanorum Episcoporum, & Lætus decessor, Romanusque successor ex solius Alexandri Vita innotescant, Sancti quidem a recentioribus scriptoribus dicti, sed nullo speciali cultu notabiles; nullum suppetit argumentum, ob quod discedere debeamus a Vita, jam producta.

[10] Etenim primus Episcopus Fesulanus, nobis ex Concilio Constantinopolitano sub annum DLV habito notus, est Rusticus; deinde Grusolphus, Synodo Romanæ præsens apud Baronium, anno DCCCXXVI; tum Donatus, [sub Lothario Imp. inter an. 833 & 841.] ab Anastasio Bibliothecario memoratus sub Sergio II, pro anno DCCCXLIV; ac denique Zenobius, qui anno DCCCXC a Widone Rege obtinuit Privilegium, in Ughelli tomo prælaudato inveniendum. Horum nemo ita alteri contiguus est, ut non interjici unus aut plures poßint. Atqui Lotharium a morte patris, id est anno DCCCXLI Italiam revisisse, nusquam legimus. Restat ergo, ut, inter Grusolphum & Donatum, Fesulis præsederit Alexander, siquidem sub Lothario Papiæ residente obiit mortem. Hanc vero Martyrii titulo honoratam, nemo mirabitur, qui mediæ ætatis usum intelliget eum fuisse, ut omnes Sancti, violenta morte extincti, Martyres vocitentur, & ut Martyres colantur, absque scrupulosiori indagine in proprietatem tituli; sicut neque nunc scrupulose inquiritur in titulum Confessoris, solitum aptari quibusvis Sanctis, sicca morte defunctis; licet is a principio ex vi nominis proprius sit fidem in judicio confeßis, ideoque tormentis, carcere, vel exilio maceratis, juxta primam ipsius nominis notionem.

DE SANCTO ALDRICO,
ARCHIEPISCOPO SENONENSI IN GALLIA.

ANNO DCCCXLI.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
De Vita, ætate, & cultu Sancti.

Aldricus, ex Abbate Ferrariensi Archiepiscopus Senonensis in Gallia(S.)

G. H.

Ob mutuam amicitiam & communicationem opusculorum manuscriptorum, quæ fuit inter Andream du Chesne Geographum Regium, libris quamplurimis editis clarißimum, [Vita ex Mss.] & nostrum Ioannem Bollandum, prædecessorem in Actis Sanctorum edendis, impetravit hic ab illo Vitam S. Aldrici, Archiepiscopi Senonensis, ex Mss. erutam: quam hic damus collatam cum alia, edita ab Acherio & Mabilione, seculo quarto Actorum de Sanctis Ordinis Benedictini. Auctor videtur fuisse Monachus cœnobii Ferrariensis in agro Vadicaßio, [auctore Monacho Ferrariensi.] ob hæc in titulo verba: Vita B. Aldrici Senonensis Archiepiscopi, & hujus Abbatiæ Ferrariensis Abbatis, ubi ejus corpus est inhumatum. Quapropter ejusdem transitus fit solenniter decimo die Octobris.

[2] Non est Auctor Sancto coævus, eumque credit prælaudatus Mabilio sub initium seculi XI vixisse. In hujus ergo scriptione displicent aliqua, [Tempus nativitatis] circa tempus, quo dicitur aut natus aut vita functus S. Aldricus; dum ita exorditur. Anno septingentesimo septuagesimo quinto … extitit oriundus, ac num. 2, sub Singulfo Abbate appellatur adolescentulus & flos adolescentiæ; cum ille successerit Alcuino, sub annum DCCCIV mortuo, adeoque jam tunc fuisse debuerit, vir maturus triginta annorum. Dein num. 3 evocatur adolescens ad Hieremiam Archiepiscopum Senonensem, a cujus dispensatione fuerit suppletum quidquid ætas juvenilis videbatur invidere, ut Sacerdos ordinaretur. Hieremias iste dicitur anno DCCCXVIII electus; esto etiam aliquanto citius; sic quoque Aldricus, si natus anno DCCLXXV, pervenisset ad annos vitæ quadraginta, aut ultra, cum Sacerdos erat ordinandus. Non bene igitur ista simul consistunt, sed in dicto nativitatis anno errorem merito apprehendimus; ac salvo meliore judicio statuimus, natum fuisse Sanctum circa annum DCCXC; in prima autem adolescentia, ut tum sæpe fiebat, monachalis disciplinæ suscepisse insignia; [& Monachatus,] eique Singulfum exposuisse Virgilium, ægre ferente Alcuino, ut in hujus Vita 19 Maji illustrata refertur num. 19; adeoque Monachum factum Aldricum ante annum Christo DCCCIV, quo e vivis exceßit Alcuinus, quando hic ejus discipulus potuit egisse annum ætatis decimum quartum, atque sub successore Abbate Singulfo adhuc adolescentulus haberi; deinde sub Hieremia Sacerdos consecratus, cum non procul abesset ab anno ætatis trigefimo, sed eo quod Monachi serius ordinari solerent, indulgentius cum ipso actum ferri.

[3] Postea ut dicitur num. 4, sub Ludovico Pio Imperatore Præceptor Palatinus instituitur, ut vita Imperialis aulæ & majora negotia suæ discretionis arbitrio definirentur: ac tum videtur a dicto Imperatore datus Cancellarius filio Pippino Regi Aquitaniæ. Porro Phillipus Labbe in Miscellaneis curiosis Elogio 22, ex Mss. Pictaviensibus monasterii S. Maxentii, hanc profert subscriptionem. Sigebertus Diaconus, ad vicem Aldrici, [Officium Cancellarii sub Pippino Rege Aquitaniæ:] recognovi. Data III Idus Januarii, anno XIV Imperii Hludovici & XIII regni nostri. Actum in Cassanegili palatio. Item ex Ms. Turonensi S. Martini: Sasibodus Diaconus, ad vicem Aldrici, recognovi. Data VI Idus Martii, anno XV Imperii Domini Hludovici, & XIV regni nostri. Quæ referenda ad annum DCCCXXVII, & sequentem, quando ex nostro computu egisset ætatis annum circiter XXXVIII; circa quod tempus erat, aut fiebat Abbas Ferrariensis. Post modicum vero temporis intervallum, dicitur num. 6 Hieremias Præsul Senonensis carne mortali exutus, eique S. Aldricus succeßisse, quod potuit contigisse labente anno DCCCXXIX aut sequente DCCCXXX.

[4] [in Episcopatu varia ab eo acta:] Iam ut aliqua, quorum infra mentio, non est facta, addamus, ab eo jam Archiepiscopo patrata; anno DCCCXXXV interfuit Concilio apud Theodonis-villam, in quo Ludovicus Pius iterum reconciliatus, & Ebbo Remorum Antistes damnatus graduque suo dejectus est. Ex præcepto quoque ejusdem Ludovici Imperatoris procurasse Aldricum Senonum Archiepiscopum cum Coëpiscopis, ut Heribaldus, in Palatio educatus, eligeretur Episcopus Autißiodorensis, legitur in Historia Episcoporum Autißiodorensium, apud laudatum supra Labbeum, Tomo primo Novæ Bibliothecæ pag. 432. Ab eodem Ludovico Imperatore, ut evitarentur discordiæ inter Abbatem & Monachos Flaviniacenses, Aldricum Senonensem Archiepiscopum, aliosque Episcopos missos fuisse habetur in Chronico Virdunensi Hugonis Abbatis Flaviniacensis, apud eumdem Labbeum pag. 270. Denique ab eodem Ludovico Imperatore directum fuisse Aldricum, sed adhuc Abbatem, ad monasticum Ordinem in monasterio Elnonensi sive Amandino confirmandum, discimus ex diplomate Ludovici Imp. edito a Mabilione ad Elevationem S. Amandi Episcopi: Trajectensis hoc seculo 4 pag. 66.

[5] Alia ad ipsam Vitam notabuntur: quare istis tantisper dilatis, aggredimur ultimam controversiam de obitu S. Aldrici, qui infra num. 11 Vitæ refertur viam universæ carnis ingressus, LXI vitæ suæ anno, & sexto Idus Octobris feliciter migrasse ad Dominum. Sed hæc non satis cohærent, undecumque initium vitæ sumatur. Nam etsi natus foret Sanctus anno DCCLXXV, dictus annus LXI ætatis incideret in annum DCCCXXXV aut sequentem: [Tempus mortis.] & tamen eum vixisse ad annum usque DCCCXL satis constat. Lupus Abbas Ferrariensis, Aldrici alumnus, epist. 1 ad Eginhardum asserit, se a sancto Metropolitano Episcopo Aldrico delegatum, ut doctorem Grammaticæ sortiretur, a quo præcepta artis acceperit a Grammatica ad Rhetoricam: & nonnullis interpositis, in Transrhenanam provinciam directum se ait a præfato Episcopo ad venerabilem Rabanum, ut ab eo ingressum caperet divinarum Scripturarum. Inde digressus sub finem anni DCCCXLI, Sospes regressus, inquit epist. 41, præter Domini ac nutritoris mei Aldrici, quantum ad me attinet, plenum infortunii obitum, non est quod mihi accidisse admodum triste meminerim. Et Carolus Calvus, eo tempore quo partem regni cum fratribus divisit, asserit, Metropolim Senonum vacasse Pastore. Divisio autem facta est post pugnam Fontaneticam, commissam VII Kalendas Iulii anni DCCCXLI. Qui porro non diu ante obierat, & Monachus erat ante annum DCCCIV, adhuc valde juvenis, non potuit multo major quinquagenario fuisse quando obiit.

[6] Sed jam inquirendum, num eodem anno DCCCXLI die VI Junii obierit, an autem anno præcedente X Octobris. Pro die VI Iunii est celebritas festi in urbe & diœcesi Senonensi; & in Breviario, quod habemus anno MDCXXV excusum, [Cultus sacer 6 Junii] aßignantur tres Lectiones propriæ, ex ejus Actis desumptæ: nec ulla ejusdem ibi memoria habetur ad diem X Octobris. Claudius Robertus, in Archiepiscopis Senonensibus, scribit, S. Aldricum obiisse anno DCCCXL die VI Iunii, sine VIII Idus Junii. Idem etiam videtur legendum apud Ioannem Chenu, dum omisso verbo Idus, scribit festum celebrari VIII Iunii. Demochares quoque adscribit festum VI Junii: ad quem referunt eumdem in suis fastis Galesinius, Ferrarius, Wion, Dorganius; & cum longo encomio Saussajus, Bucelinus, atque Ghinius. Interim solenniter in monasterio Ferrariensi colitur X Octobris, [10 Octobris,] forsan eo die depositus in dicto monasterio, & creditus tunc obiisse: ad quem diem nuper relatus est a Menardo, & dein a Mabilione: qui etiam asserit Translationem celebrari XXX Iulii. [ac 30 Julii.] Nos cum Ecclesia Senonensi eumdem ad hunc VI Junii referimus, potius arbitrati anno DCCCXLI isto die ex hac vita migrasse, anno ætatis non LXI, sed LI, ex computu supra formato; solennem autem in ecclesia Ferrariensi depositionem, ob tumuli forte apparatum, dilatam fuisse usque ad X Octobris.

[6] [Reliquiæ honoratæ,] Addit Mabilio in Appendice, Reliquias S. Aldrici in thecam magnificam inclusisse Ludovicum de Blancaforti, Abbatem Ferrariensem, anno MCCCCLXXXVII, expensis in hoc opus millibus nummorum argenteorum quadraginta eam vero thecam diripuisse Calvinistas anno MDLXIX, sacris ossibus dissipatis, [a Calvinistis dissipatæ.] præter quatuor aut quinque certis indiciis recognita, quæ in argentea capsula hodie asservantur.

VITA
Auctore Monacho Ferrariensi.
Ex Ms. Andreæ du Chesne & editione Mabilionis.

Aldricus, ex Abbate Ferrariensi Archiepiscopus Senonensis in Gallia (S.)

BHL Number: 0263

EX MS.

CAPUT I.
Ortus, studia, acta ab eo Monacho & Abbate.

[1] Anno septingentesimo septuagesimo a quinto, ab Incarnatione Domini, regnante Carolo Magno, B. Aldricus in territorio b Vastinensi de Principibus Palatinis extitit oriundus. [Præsagia virtutum præbet in utero,] Qui dum adhuc intra materni uteri angustias includeretur, voluit Dominus ostendere in mundum nato, quod futurum esset in adulto. Crebris quippe saltationibus ita movebatur, ut ipsos parentes suos stupor vehemens apprehenderet: qui motus signum creditur extitisse, quod contra hostes spirituales esset dimicaturus. Hic postquam in lucem prodiit, sacri Baptismatis charactere insignitus, Aldricus nominatus est. Qui more nobilium in deliciis suavitatis educatus, in prima pueritiæ teneritudine, operibus maturis ætatem cœpit anticipare; & præclaram nobilitatem, præclarissimis bonorum actuum excubiis reddere clarionem; puerilibus portendens tirociniis, qualis quantusque athleta esset futurus. Nam B. Nicolai æmulus, multo jejunio tenerum corpus macerabat, [& pueritia:] & intempestiva abstinentia exiles attenuebat artus. Non solum autem parentes tanta bonæ indolis signa vehementi stupore afficiebant, verum etiam omnium contemplantium animos mirabiliter reddebant attonitos. Igitur a primis pueritiæ rudimentis puerilia devitans oblectamenta, suæ ingenuitatis magnificentiam morum honestate mirifice extollebat; & Deum totis viribus diligendo, in anteriora se extendens, operum maturitate perfectiores æmulabatur.

[2] [studiis liberalibus & piis exercitus,] Tandem a parentibus traditus in liberalibus artibus erudiendus, mirabiliter cœpit proficere, & juxta scientiæ doctrinalis augmentum, incrementa religionis suscipere; ut non solum in liberalibus, verum etiam in spiritualibus disciplinis efficaciter institueretur. Recolens, juxta illud verbum Sapientis, mores ex convictu formari, cum Cœnobitis delectabatur continuare sermonem, & Religiosorum colloquiis quamplurimum demulcebatur. Gaudebat cum illis tempore jejuniorum communicare, nocturnis vigiliis interesse, & studio sanctitatis concupiscentias illicitas penitus declinare. Secum etiam singulis momentis secretius tractabat, qualiter mundi fallaces evitaret illecebras, cujus conversatione diutina sanctitatis propositum impediri verebatur. [habitum monasticum suscipit:] Hujus zeli facibus B. Aldricus ardenter accensus, arctioris vitæ semitam deliberavit arripere; & ut habitum exteriorem interiori conformaret, habitum monachalem assumere destinavit. Sed ne parentes gravius molestaret, vel iis ignorantibus hoc ageret; nactus opportunitatem, eis pium mentis revelavit arcanum. Qui licet quadam pietate in primis non acquiescerent; attendentes tamen in eo relucere inæstimabilem caritatis ardorem, honesto proposito noluerunt obviare; sed eum, Deo perpetuo serviturum, monasterio præsentaverunt, quod in honore c B. Mariæ erat fundatum: ubi sub d Alcuino Abbate magistro litterali, [sub Abbatibus Alcuino,] cui dicti cœnobii administratio tunc temporis erat commissa, monachalis disciplinæ suscepit insignia. Quo e defuncto, ad curam ejusdem loci gerendam substitutus est f Singulfus, natione Anglicus, nobili prosapia ortus, morum honestate præditus, & religiosæ conversationis prærogativa præclarus. [& Singulfo proficit in virtute:] Hic B. Aldrici futuram perpendens præeminentiam, quam manifesta religionis declarabant indicia, eum piis eruditionibus assidue instituebat; &, ut flos adolescentiæ in fructus uberes procederet, ætatem teneram pastorali cura studiose informabat. Singulis itaque diebus in adolescentulo succrescebat bonæ operationis industria, ut eruditorem suum in devotione, silentio, humilitate, & concordia uniformiter æmulari videretur, imo etiam cunctis præponi ad imitationis exemplum.

[3] Denique hujus beati adolescentis fama ad Sanctum g Hieremiam devenit, qui tunc temporis Archipræsulatui Senonensi feliciter præsidebat. [ab Hieremia Archiepiscopo evocatus,] Eum itaque videndi pio flagrans desiderio, præcepit eum suis conspectibus præsentari; ut, si fama de probitate ipsius vera prædicaret, præsentali visione & fide probaret oculata. Quo facto, tam admirandæ perfectionis expertus est, ut pluribus tam tacitis quam relatis, fama in ejusdem commendatione maligna fuisse videretur. Majori itaque promotione dignum arbitratus, ordine Diaconi illustrem insignivit adolescentem; [ordinatur Diaconus, dein Sacerdos;] postea vero delapso biennio eum ad Sacerdotalem sublimavit honorem. Attendebat etenim discreta Præsulis dispensatio in ipso morum maturitate redimi, quidquid ætas juvenilis videbatur invidere. Susceptis igitur sacris Ordinibus, divinis operibus propensius insistebat; ut luculentius in eo clarescerent virtutum insignia, & intentioris caritatis exuberarent incrementa. Nam quanto major factus est in omnibus, tanto se magis humiliabat, juxta verbum Apostoli; Humiliamini sub potenti manu Dei, ut vos exaltet in tempore visitationis. [1 Pet. 56]

[4] Tandem fama celebris viri illustris, longe lateque diffusa, ad Regis Ludovici, filii Caroli Magni, pervenit audientiam, [a Ludovico Pio Præceptor Palatinus instituitur,] qui tunc regni Francorum tenebat monarchiam. Ad cujus monitum, quorumdam incredulorum, qui tunc fidem Christianam impugnabant h, prout Spiritus sanctus dabat eloqui illi, versutias elisit argutas, & ruinam periclitantis fidei propulsata penitus ambiguitate redintegravit. Super quibus jucundatus Imperator Augustus, eum Præceptorem Palatinum instituit, ut vita Imperialis aule & majora negotia sue discretionis arbitrio diffinirentur. Tanto itaque patrono gratulabatut Francia, qui cum potestate ceteris præemineret, in omnibus tamen i parere exoptabat. Erat cunctis affabilis, verborum suavitate serenus, pupillorum adjutor, viduarum defensor, miferorum consiliarius; & sic omnibus omnia factus, omnium gratiam & favorem meruit adipisci. Cumque vir sanctus ab omnibus sedulo laudaretur, tamen elaborabat laudem humanam pia simplicitate obscurare, & ne elatione gloriæ serenatam conscientiam favorabilis aura percelleret: [evitat laudes humanas:] solet enim celsitudo meriti k sentire marcorem, quoties humanæ laudis subrepit jucunditas. Interea quorumdam æmulorum rancorem suscitavit maligni hostis suggestio, qui venenosæ detractionis invidia, in sanctum Domini cœperunt malignari, & famam laudabilem profana derogatione incrustare. Sed vir Dei jactans cogitatum suum in Domino, [detractiones invidorum patitur:] ob amorem Christi detrahentium amaritudinem patienter sustinebat; & fretus suavitate serenatæ conscientiæ, dolosas machinas sola sedabat patientia, innitens illi Davidico l, Deus Scientiarum Dominus, & illi præparantur cogitationes. [1 Reg. 2. 3] Per modestiam siquidem mitigatur invidia, ubi turpibus objectis virtus enitet taciturnitatis: nullatenus etiam armis sævientium conteritur, qui gratiæ cælestis tuitione munitur.

[5] Dum hæc agerentur, Adalbertus, Ferrariensis cœnobii Abbas eximius, migravit a seculo: quem Singulfus, senio debilitatus, communi Fratrum consensu sibi substituerat; malens cum Maria ad pedes Domini sedere, quam cum Martha diutius circa frequens ministerium satagere. Ille post quartum annum suæ administrationis a carnis ergastulo feliciter absolutus est. [creatur Abbas Ferrariensis:] Quo sepulto in Aldricum, probatæ religionis virum, omnium unanimis & canonica convenit electio. Qui licet pia simplicitate reniteretur, se tanto apice indignum judicans; victus tamen proterva Fratrum instantia, tandem eorum petitioni benigne acquievit. Quo audito venerabilis Augustus, prædictæ electioni assensum hilariter præbuit & favorem; & non solum privilegia Abbatiæ suæ, a prædecessoribus suis impetrata, sua petitione renovavit; sed etiam nova, eidem monasterio imposterum profutura, concessit. Igitur suscepto regimine, tanti Patris de die in diem bona crescebat opinio; & licet occulte vitam agens solitariam, multimoda exasperatione miseræ carni bellum indiceret; non tamen potuit abscondi lucerna sub modio; [novum monasterium construit.] sed, eo invito, sanctitatis opera prodibant in publicum, Patrem qui in cælis est glorificantia. Hic monasterium novum in honorem Beatorum Apostolorum Petri & Pauli construxit, & quasdam officinas usibus Fratrum perutiles; & in subditorum cura tantam exhibuit diligentiam, quod, quia super pauca fidelis extitit, super multa constitui mereretur. Quod ex subsecuto eventu rei evidentia declaravit.

ANNOTATA G. H.

a An loco anni 775, sit substituendus annus 790, supra inquisivimus.

b Vastinium, vulgo le Gastinois, ditio inclusa regimini Parisiensi, continens Ducatus Nemurensem & Stampensem, in Archidiœcesi Senonensi.

c Ipsum Ferrariense monasterium, in quo est ecclesia S. Mariæ dicata. Interim Lupus Abbas Ferrariensis Epist. 13. Ecclesiam in honore B. Petri & omnium ceterorum Apostolorum consecratam asserit, quam operire plumbo moliebatur, scilicet post aliam B. Mariæ constructam; & hanc minus principalem vocat Mabilio, aitque peregrinorum concursu hodie celebrem esse.

d Acta B. Alcuini illustravimus ad diem 19 Maji: in illis primum monasterium ei a Carolo Magno collatum, num. 12 dicitur Bethlehem, quod altero nomine Ferrarias vocatur: & num. 19 inter discipulos censetur Aldricus.

e Aut oneribus in discipulos dispertitis, ut dicitur in dictis Actis num. 14.

f Hic ibidem Sigulfus vetulus dicitur, & inter filios nutrivisse Adalbertum & Alricum: dictos autem Sigulfum & Adalbertum Abbates, ordine inverso, multo citius collocarunt Claudius Robertus & Sammarthani.

g Hieremias subrogatus Magno, mortuo anno 816, Philosophicarum rerum sciens ad disertus: qui licet Sanctus hic appelletur, non tamen reperimus eum ullis fastis sacris adscriptum.

h Quos hæreticos quibusve modis impugnaverit Aldricus, incertum nobis esse cum Mabilione fatemur.

i Mabilio, se parem exhibebat.

k Ms. du Chesne, certare in aërem.

l Non Davidis, sed Annæ, post editum Samuelem Deum laudantis in suo Cantico, verba hæc sunt.

CAPUT II.
Acta in Archiepiscopatu. Morbus, obitus, sepultura.

[6] Post modicum namque temporis a intervallum, celebris Hieremias memoriæ, Præsul Senonensis, carne mortali b exutus est; & in monasterio c B. Columbæ, expetito humanitatis officio, honorifice tumulatus. Præfinito igitur electionis [die], sicut mos est ecclesiasticus, ne oves erroneas sine Pastore lupus rapax disperderet, ad d eligendum Antistitem cum humanitatis devotione populus convenit universus: a quo, [Archiepiscopus Senonensis electus,] prius invocata sancti Spiritus gratia, unanimi concordia, populo acclamante & favorem præstante, B. Aldricus ordine Canonico in Archipræsulem e electus est. Audiens vir sanctus suæ contemplationis quietem per Episcopalium administrationem interpellandam, multimodas prætendebat excusationes; asserens f se tanto oneri minus idoneum, & honore tantæ sublimitatis indignum. [renitens inthronizatur:] Privatam tamen tranquillitatem publicæ utilitati postponens, importuna Cleri & populi victus instantia, vix tandem acquievit; & quasi invitus & renitens a monasterio raptus ad infulas, cum universorum plausu feliciter inthronizatus est. Sustinuit itaque alter Jacob ita dormire cum Rachele, ut quandoque Liæ vacaret amplexibus.

[7] Functus itaque officio Pastorali, cœpit diligenter vigilare supra gregem suum, ne fraus antiqui hostis illi officeret, qui circuit ut leo rugiens quærens quem devoret: [omnibus advigilat.] contra quem armatura Dei muniri crebris exhortationibus subditos animabat; nitore doctrinæ salutaris informatos illustrabat, & omnia pii Pastoris officia provida discretione solicitus exercebat. Erat namque consolator mœrentium, adjutor pupillorum, defensor viduarum; omnium compatiens miseriis, omnium indigentium anxiatus angustiis; injuriarum corrector, injuriantium reprehensor; æquilibrato semper moderamine rectitudinis, ut afflictis & affligentibus in fovendo & reprimendo esset æqualis, & sic paternæ pietati admisceret officium Judicis, ne nimis esset districtio rigida, nec pietas remissa. Canonicos etiam Ecclesiæ suæ paterna pietate instruebat, quatenus simpliciores efficerentur affatu, nitidiores actu, mitiores eloquio, puriores animo; ne simplices exemplo suo corrumpere viderentur, regulam canonicam excedere verecundarentur: [Canonicos instruit:] turpiter enim emarcescit vigor virtutis, cum peccanti non sentitur jactura pudoris. Præterea a præsentia [sua] secreta propensius fugiebat munuscula, ne per cupiditatis lubricum judicii examen inæqualiter ponderaret; juxta verbum * Apostoli, Beatus qui excutit manus ab omni munere. Quippe prædecessorem suum semper sibi proponebat imitationis exemplum, ut cujus successor extitit in apice, ei succederet in humilitate. [Isai. 23. 15] Tanto Prælato gratulabantur populi, Deo grates devote rependentes, qui mirificavit misericordiam suam in eis, virum tantæ religionis & honestatis suo præficiendo regimini.

[8] Forte dum magnis negotiis tractus ad urbem Parisiorum tenderet, prece Fossatensis Abbatis g, templum, quod ipse construxerat in honorem Beatæ Mariæ, dedicavit; & inde reversus ad propria, dum quadam die pro foribus h Ecclesiæ B. Stephani resideret; vidit quemdam prætereuntem i Matercalum nomine: [hominem fastu arrogantum corrigit,] cujus faciem intuens, evidentia in eo signa perpendit insolentiæ. Erat enim incessus vanus, gestus pomposus, cervix erecta, facies torva, oculi truces, sermo terribilis. Quo accersito, quis esset studiose requisivit. Ille, ut omnia in quodam fastu loqui consueverat, se custodem civitatis respondit. Ad quem Præsul: Si aliorum custos es, cur teipsum custodire contemnis? Tu, cum sis pulvis & cinis, cur immodicos fastus concipis? quid inani jactantia gloriaris? Et incipiens prædicare verbum Dei, nunc increpando, [nunc obsecrando] suavitatis admiscuit eloquia, Samaritani [more] vulneribus semivivi vinum & oleum infundens; nec ante destitit, quam tumidam efficaciter illius represserit elationem, & superciliosam humiliaverit contumaciam. Nam in cordis sui penetralibus tam penitus infixæ sunt sagittæ potentis acutæ, & ita vulneratum est cor suum caritate, quod omnino præteritorum oblitus in anteriora se extenderet k; & divina inspirante gratia, incontinenter se Monachum fieri ab eo postularet: & ita factum est.

[9] Etat eo tempore monasterium in honore B. Remigii consecratum, [monasteriū S. Remigii statuit transferre:] a porta civitatis Senonicæ modico distans intervallo, cujus vicinia quieti Monachorum erat inimica. Nam populari strepitu sæpe compellebantur minori devotione divinis vacare, & a fervore contemplationis interdum, subrepente vana meditatione, tepescere. Occasionem jurgiorum & seditionum sæpe loci præstabat angustia, inter civitatenses & Monachorum contubernales: difficile namque solet esse animorum concordia, ubi est morum & habitus discrepantia. Hujus ergo incommodi sanctus Præsul quærens remedium, monasterium prædictum l Valerias transtulit. Sed illud inceptum secularibus importunitatibus occupatus non perfecit.

[10] Post opera quippe gloriosa, post labores pro sua Ecclesia tuenda toleratos, [desideranti Episcopatum deserere,] suæ dignitatis administrationem fastidiens, & ad vitæ suæ novissima mentis acumen dirigens, cœpit secretius B. Martini sententiam refricare, asserentis, quod sibi major fuerit virtus ante Episcopatum quam in Episcopatu. Metuens itaque per secularium negotiorum perplexitates, religionis suæ meritum minorari; Pastoralis solicitudinis curam proposuit m exuere, & ad solitæ contemplationis tranquillitatem devotius cœpit anhelare. Veritus tamen ne gregem suo Pastore viduatum antiquus prædo dispergeret, misericordiam Dei singultuosis precibus cœpit efflagitare; quatenus & securæ quietis jucunditate perfrui concederet, & subditis suis idonei Pastoris protectionem provideret: quam orationem a Domino exauditam fuisse, ex post facto evidenter innotuit. Gloriosus namque Dei famulus, diem obitus sui Spiritu sancto revelante prænoscens, in quo ad veræ quietis gaudia transmigraret; convocatis discipulis, diem novissimum sibi instare pia relatione propalavit; [revelatur obitus instare:] solita pietatis solicitudine eos monens, vas proprii corporis mundum & immaculatum possidere, sicque currere ut comprehenderent, sic laborare ut æternæ beatitudinis quiete non fraudarentur, sic certare ut perpetuæ jucunditatis bravio præmiarentur. Finita autem prædicatione, locum idoneum sepulturæ elegit, scilicet cœnobium Ferrariense, quo corpus suum deferri, ejus & animæ celebrato divortio, [& sepulturā ordinat:] & in stillicidio ecclesiæ tumulari, præcepit. Hæc eo dicente stupor vehemens omnes apprehendit, quia nullum signum invaletudinis in eo poterant apprehendere.

[11] Post modicum temporis interstitium, morborum pulsatus gravedine, cœpit ægrotare; [morbo gravatur:] & crebris doloribus, mortis vicinæ præambulis, intolerabiliter fatigari. Solita tamen vultus serenitas semper immota perseverabat, & in fide & in caritate Christi mens devota magis ac magis solidabatur; sed tamen ingravescente morbo, [sumpto viatico obit.] debito refectus viatico, fixis in cælum oculis, manibus ad Deum erectis; viam universæ carnis ingressus, n LXI vitæ suæ anno, sexto Idus Octobris, feliciter migravit ad Dominum, coronam lætitiæ de manu Dei accepturus. Delatum est autem corpus ejus ad prædictum cœnobium, juxta tenorem præcepti sui, [sepultus Ferrariæ claret miraculis.] cum magno ejulatu populorum, lugentium & gementium, se tanti tamque benigni Pastoris præsidio destitutos & desolatos relinqui: & in stillicidio, juxta oratorium B. Andreæ, in lapideo tumulo, quem vivus sibi construxerat, honorifice sepultum est. Ubi non minus post mortem suam, quam in vita sua, quanti meriti fuerat servus ejus, Dominus per plurima virtutum & miraculorum declaravit indicia.

ANNOTATA G. H.

a Intervallum saltem annorum duorum aut trium, hic requirunt ædificia constructa.

b Anno 828 obiisse Hieremiam, ex Chronico Senonensi Odoramni liquet. Addit Clarius diem 7 Decembris; sed obitum perperam distulit ad sequentem annum, quando mense Martio vel Aprili, jam vacabat Episcopatus, ut mox patebit.

c S. Columba, Virgo Senonensis, sub Aureliano Imp. martyrium passa 31 Decembris: cujus monasterium, in suburbio situm, a Ludovico Augusto, teste Clario, commissum fuerat Hieremiæ, ut esset sub tuitione Archiepiscopi Senonicæ urbis.

d Observat Mabilio, ex Frotharii Episcopi Tullensis Epistolis 15, 16 & 17, alium ante fuisse electum, sed a Ludovico Augusto non probatum.

e Celebratum octavo Idus Iunii anni 829 Concilium Parisiense, ad quod inter Episcopos, ut adsit futurus Antistes Senoneus, mandat Ludovicus Augustus, in Epistola aliquot mensibus ante data, quando electio Aldrici nondum facta aut saltem rata erat.

f S. Aldricus, in Epistola ad Frotharium Episcopum Tullensem, Indigno mihi, inquit, Episcopalis cura injuncta est: quæ me, sicut indignum, ita quoque imparatum invenit. Et inferius. Quia prudentiæ meæ fiduciam ad tantum opus idonee exsequendum nullam habeo; quæso ut vestra sacra intentio apud Deum obtinere laboret, quatenus & meipsum sincere custodiam, & commissorum mihi curam eo miserante venerabiliter saltem exerceam, ubi mallem legere, Venialiter saltem.

g In Historia miraculorum S. Baboloni Abbatis Fossatensis, danda 26 Iunii, dicitur Ecclesia elegantiore opere a religioso Abbate Fossatensi Benedicto constructa, & a S. Aldrico Senonensium Archiepiscopo aliisque Præsulibus dedicata, ubi annotamus id factum anno 839. Ad hoc monasterium translatum est corpus S. Mauri discipuli S. Benedicti, cujus Translationem dedimus 15 Ianuarii, ubi plura diximus de dicto monasterio, quod S. Mauri fere appellatur.

h Est hæc Ecclesia Cathedralis, S. Stephano dicata.

i Mabilio Marrymardum, & mallet legi Marcavardum; quod limitis custodem significat, & apte quadrat fastuoso ejus mox dato responso. Hunc autem idem ait, postea factum Monachum Ferrariensem, dein Abbatem Prumiensem, ad quem extant variæ Epistolæ Lupi Abbatis. E vivis exceßisse dicitur Bucelino anno 853.

k Mutilus hic locus apud Mabilionem, sic legitur: quid omnium præteritorum gratia.

l Robertus Autißiodorensis in Chronico, Hic, inquit de Aldrico, cœnobium S. Remigii, in propria villa ejusdem cœnobii, quæ vocatur Vallilias, commutavit: quo tamen imperfecto, plenus virtutibus obdormivit in Domino. Post Aldricum præfuit Wenilo, qui cœnobium S. Remigii apud Vallilias, a suo prædecessore inceptum, perfecit. Ipse Aldricus Privilegium transferendi cœnobii accepit in conventu Wormatiensi anno 833, excusum Tomo 7 Conciliorum Labbei cum S. Aldrici Epistola, cui primus subsignat, & dein subscripserunt Episcopi quinque & viginti & aliquot Abbates: ac dein Ludovicus Pius hoc Aldrici Privilegium ratum habuit, per diploma anno 834, die 16 Kalendas Decembris signatum. Locus autem jam Vareilles appellatur.

m Lupus, Epistola 29 ad Guenilonem successorem, eadem ita confirmat: Decessor tuus beatæ memoriæ Aldricus, qui præfati Cæsaris, Ludovici Pii, jussu, & mirabili bonorum annisu, nobis cum esset Abbas, ablatus & Ecclesiæ Senonicæ Pontifex factus est, ad nos immutabiliter proposuerat regredi, Episcopali cura omissa; quando hanc vitam, ut credimus, feliciori mutavit.

n An non potius anno LI ætatis, & 6 Iunii anni Christi DCCCXLI Senonibus mortuus, & dein VI Idus Octobris Ferrariæ tumulatus, supra inquisitum.

* imo Prophetæ

CAPUT III.
Translatio corporis. Miracula patrata.

[12] Post B. Aldricum prædictæ urbis Cathedram sortitus est a Geneaulus, quem ipse sæpedicto monasterio b Abbatem præfecerat. Hic igitur bonorum actuum exercitiis pervigilans, [Sub successore] & mente cælestibus inhærens, divinitus comperit ubi requiescerent c corpora sanctorum Martyrum, scilicet Saviniani & Potentiani, Eodaldi & Serotini, quorum reverentia ne tempore & neglectu obsoleret, corpora beatorum Martyrum omni pompa solenni in ecclesia S. Petri honorabiliter collocavit. [corpora Sanctorum translata,] Corpus etiam B. Lupi Senonum Præsulis, & B. Columbæ Virginis, quæ sub Aureliano Imperatore passa est, & * altera transtulit, & in loco recondidit, ubi usque in hodiernum diem eis debita exhibetur reverentia. Fabricæ, [monasterii fabrica perfecta,] quam beatus Aldricus prædecessor suus apud Valerias inchoaverat, manu consummationis finem apposuit.

[13] Fuerunt autem in prædicto cœnobio tres juvenes, d Gauberto qui ejus curam susceperat, jugi famulatu assistentes: qui obsequii sedulitatem per vitæ lasciviam detrahentes, devotius gulæ quam Domino famulantes, Monachis dormientibus cibi potusque crapula se ingurgitabant: & in ridiculis & carminibus obscœnis intempestivæ noctis horas producebant. Accidit autem, ut somno gravati tandem requiem peterent, [tres ebrii, dormientes supra corpus B. Aldrici, divinitus avehuntur.] ut vinum quo madebant paulisper digererent. Usu vero temerario locum, in quo corpus B. Aldrici quiescebat, ebrietatis errore, vel contumacia correpti petierunt, & ibi somno resoluti repente obdormierunt. Sed Dominus locum, sacris artubus servi sui dedicatum, non patiens profanari; dormientes mirabiliter subvexit, & unum trans flumen proximum in strata publica, duos sub fago longe collocavit. Tandem aurora rutilante a plebe inventi sunt, dum de more ad Sanctorum in prædicto monasterio quiescentium properaret suffragia. Omnibus a somno excitatis, & miraculosum eventum confitentibus, stupor omnes apprehendit; & nomen sancti Confessoris, magnificatum ad honorem Dei, claruit gloriosius.

[14] Translatum est autem e corpus ejus a stillicidio ecclesiæ, virtutum indiciis clarescentibus, [Corpus honestius colcatur:] & in sublimiori exedra venerabiliter collocatum. Erat eo tempore vir quidam Consularis, Mauricius nomine, nobilis quidem genere, sed genus opere denobilitans: cujus instinctu satellites prædictis Monachis exactionibus indebitis cœperunt graviter injuriari, & res suas suorumque violenter deprædari: quod toties nullo resistente facere consueverant, [& ob exactiones indebitas] ut quod erat illicitum, consuetudo videretur licitum facere, & usus delinquendi delictum minorare. Itaque Monachi, tantæ calamitatis pressura coarctati, nec ab aliquo sperantes defensionis præsidium, communicato consilio constituerunt locum tranquilliorem petere, & per absentiam suam hostibus occasionem malignam præripere. Qui rebus suis plaustro impositis, sumptoque corpore B. Aldrici, [deferendum in plaustro.] cum ceteris Sanctorum pignoribus, iter sub noctis silentio arripuerunt. Dum autem per anfractus viarum devios plaustrum ducerent incaute; [servat bubulcum illæsum,] progrediens bubulcus quidam, in terram provolutus corruit: per cujus tibias rota plaustri graviter onusti transiens, eum seminecem credebatur reliquisse. Quo infortunio omnes perturbati, clamorem tollunt lacrymabilem; & voce consona opem S. Aldrici deposcunt: ad quorum devotionem bubulcus surrexit illæsus, tamquam nihil sensisset gravaminis; & iter aggrediens, soliti operis officium prosecutus est. Igitur luctu cunctorum in gaudium converso, Deo gratias reddentes, ad monasterium f Villarense feliciter pervenerunt. Quo audito, ad sancti Confessoris patrocinia plurima turba virorum & mulierum devote confluxit; inter quos, audito miraculo, ivit Consul Mauricius, minaci increpatione, in nocturna visione sibi facta, a B. Aldrico valde perterritus: [emendato exactore revehitur:] qui ante Reliquias, cum lacrymis & gemitu, præcedentis delicti postulavit indulgentiam; & imposterum monasterio, quod violaverat, spopondit debitam exhibere reverentiam. Voto igitur ab omnibus collaudato, [& scripturæ] munimine roborato, cum Reliquiis beati Confessoris, ad locum solitum hilariter reversi sunt.

[15] Erat autem consuetudo, quod Ferrariensis cœnobii Congregatio, finita festivitate Pentecostes, cum solenni pompa singulis annis Castrum Nantonis g peteret, obsequia devotionis redditura & suffragia Sanctorum petitura. [puella a nativitate cæca illuminatur] Igitur cum ad locum prædictum, tempore debito, pii cineres Deo dilecti Patris Aldrici, digna veneratione deportarentur; ecce puella grandiuscula, quam in lucem sine luce maternus effuderat uterus, per turbam eluctata, pannum Reliquiis superpositum in gestatorio manu injecta corripuit; & firmiter adhærens, per * tantum viæ spatium inde divelli non potuit; sed semper opem pii Confessoris intimo devotionis affectu feliciter postulavit. Ut tandem ad Castrum prædictum pervenerunt; in loco quodam ante portam facta mora modica, disposuit æternum Dei consilium, per virtutis opera mirificare Sanctum suum. Ibi namque patenti populorum spectaculo, erumpentibus ex oculis jam dictæ puellæ guttis sanguineis, per merita sancti Confessoris lux nova nativam cæcitatem illustravit. Illico ab omnibus concurritur, miris laudum præconiis attollitur Deus, qui in suis Sanctis semper est mirabilis.

[16] Advenerat forte revoluto anni curriculo B. Aldrici dies solennis: [in festo ejus nenti fit manus inutilis:] quem cum populus universus debita celebritate veneratur, mulier quædam scelerosa, quasi in contemptum solennitatis, nebat attentius, per peccatum inobedientiæ Ecclesiasticis sese opponens institutis. Quod dum fieret, venit ad eam hostis malignus in specie canis nigri, & manum ipsius deglutire moliebatur: quem obnixius arcere gestiens, non potuit; sed læsa morsu funesto labefacta corruit, manumque labentis fusus proprius perforavit; ut quasi manca de cetero manus illius solito officio destitueretur h.

[17] Tempore præcedente contigit hominem quemdam, Rambaldum i nomine, aliquamdiu propriis pollere divitiis; sed in senium vergens ad tantam devenit inopiam, ut nihil ad vitam suppeteret, nisi quod uxor sua, [pauperis viri languens mulier sanatur.] nomine Supplicia, labore manuum suarum acquirebat. Qui sæpe recolens felicitatem præteritam, ærumnarum cumulum gravius sustinebat, cum infelicissimum genus infortunii sit fuisse felicem. Accidit autem ad sui doloris augmentum, ut uxor sua solita corporis valetudine destituta, in diutinum languorem incideret; nec solito beneficio viri debilitatem poterat refovere, eidem consors facta miseriæ. Rebus igitur adversis graviter afflicti, opem divinam humiliter deposcebant; ut qui dat escam omni carni, non sineret eos miserabili penuria deperire. Cum autem, post nimiam luctus defatigationem, contingeret virum obdormire; ei revelatum est in somnis, quod uxor ejus subsidium B. Aldrici humiliter peteret, & doloris medicinam efficaciter inveniret. Excitatus vero a somno, pandit uxori cuncta quæ viderat, consulens & exhortans, quatenus cogitatum jactans in Domino & in ejus Confessore, fiducialiter agat. Illa vero consurgens, post modicum temporis intervallum, ad B. Aldrici limen cum humilitatis devotione pervenit: & spiritu contribulato ante sepulcrum, in quo pii cineres quiescebant, divinam implorans clementiam, a languore penitus liberata, pristinam recepit sanitatem, ipso adjuvante, qui vivit & regnat in secula seculorum. Amen k.

ANNOTATA G. H.

a Geneaulus, nomine plane detorto, aliis Guenilo, seu Wenilo dicitur. Mabilioni Heneaulus.

b Proximum successorem S. Aldrici in Abbatiæ Ferrariensi fuisse Odonem censet Mabilio, nec recipit Wenilonem inter Abbates; sed eum immediate putat assumptum ex Palatio, ut in Senonica Sede Aldrico succederet. Et sane Carolus Calvus in libello proclamationis cap. 1, asserit, se Weniloni, tunc Clerico in capella sua, cum consensu sacrorum Episcoporum ipsius Metropolis, hanc ad gubernandum commisisse. Est tamen quod aliquis suspicetur, Odoni Abbati, quia Lothario faveret pulso, suffectum Wenilonem ex commendatione Aldrici, assumptumque deinde ad ministerium Capellæ Regiæ, ac denique ad Archiepiscopatum. Videtur hoc quidem infra Abbatum dignitatem, cum econtra Lupus Ep. 25 queratur Clericos Palatii diversorum sibi cœnobiorum Dominium aptare atque poscere. Sed occurri objectioni huic potest dicendo, Wenilonem, non simpliciter Capellanum, seu Clericum Capellæ fuisse; sed Archicapellanum; quorum longam seriem texit Cangius in Glossario Tom. 1 col. 787 & 788, in iisque non solum Abbates, sed & Episcopos & Archiepiscopos nominat. Rex autem de Wenilone, ut ingrato conquerens, contemptim vocaverit Clericum. Sic commotus contra S. Thomam Archiepiscopum Cantuariensem Henricus Rex Angliæ, queritur impune sibi a plebeio quodam Clerico illudi, ut est in Vita apud Surium cap. 21.

c Clarius in Chronico Senonensi hanc Translationem refert ad annum 865, & VIII Kalendas Septembris; ac loco Serotini habet Altinum. In Chronico Monachi Altißiodorensis uterque collocatur, quod idem facit Saussajus, sed ad X Kalendas Septembris, seu diem 23 Augusti, eosque simul recolit 31 Decembris; quo die Martyrologio Romano inscripti sunt Sabinianus & Potentianus, cum S. Columba. At Lupus Episcopus Senonensis refertur Kalendis Septembris.

d Sammarthanis Gausbertus, Lupi successor, & in miraculis Alduini (puto Aldrici scribere voluisse) nominatus.

e Hanc Translationem celebrari apud Ferrarienses trigesimo die Iulii, indicat Mabilio, sub initium observationum præviarum.

f Vulgo Ville-monstier, quasi Viller-monstier, Villare-monasterii: ubi etiam nunc est Prioratus, Floriacensi monasterio subjectus, haud longe ab oppido Argiso seu Monte Argiso, duobus millibus passuum a monasterio Ferrariensi.

g De Castro Nantonis egimus XI Februarii, ad Vitam S. Severini Abbatis Agaunensis: qui dum Parisiis, curato precibus Chlodoveo primo Rege, reverteretur, vita functus est in Castro Nantonis, Gallice Chasteau-Lemdon, gemina leuca Ferrariis dissito.

h Infra in Hymno primo dicitur, apud capsam prostrata, ope S. Aldrici salutem consecuta.

i Mabilioni Tamboldum.

k Subjunguntur a Mabilione duæ epistolæ S. Aldrici: quibus omißis, damus tres Hymnos, ab Andrea du Chesne etiam submissos.

* an altare?

* an totum

HYMNI.

      I Felix dies hodierna, digna laude sempiterna,
Qua cælos Aldricus scandit, & polorum iter pandit.
Hic ante diem obitus, post legis pios monitus,
Ferrarias sepulturam funeris legit futuram.
Ubi quantis miraculis enituit a seculis,
Ut pie constat credere, nullus sufficit promere.
Solennitate præsenti numquid mulieri nenti
Claret canem teterrimū suam momordisse manum?
Ecclesiam ingreditur, coram capsa prosternitur,
Ut Aldricum exoravit, salutem recuperavit.
Cœtus omnis Monachorum, ibat quolibet annorum,
Cum pompa processionis ad castrum rite Nantonis:
Cum sacra nobilis capsa, Aldrici continens ossa,
Illuc semel portabatur, cæca nata illustratur.
Laus, honor, reverentia, regnum, virtus & gloria,
Sit decus & imperium Satori rerum omnium.
      II Clara præsens Ecclesia nunc Aldrici præconia
Modulizet, hac in die pangens odas lætitiæ.
O Galliarum gloria, ex Principum prosapia,
Tu decus omne Fratribus, quos exornasti moribus.
Imitator magnifice Joannis, pastor Aldrice,
Maternis in visceribus crebris saltationibus;
Infans, mirabile dictu! parvo contentus amictu,
Degens in pueritia mira cum abstinentia.
Ferrariarum felices quis reserabit apices,
Ubi sic est eruditus Aldricus atque nutritus?
Agmine cum monastico hoc fundo Bethlemitico
Militavit sub regula, flocco tectus aut cucula.
Ex hinc Abbas eligitur & Patribus præficitur,
Electione normali rituque cœnobitali.
Pastor hujus cœnobii, tuis sacris subsidiis
Pasce gregem tibi datum, discrimine constipatum.
Honor summo Creatori, Patri sit & Redemptori
Sacro Flamini pariter, in æternum perenniter.
      III Dulce melos & cantica pangat omnis Ecclesia,
Ingenti cum tripudio Aldrici sub præconio.
Hic Senonum sublimatus ad apicem Præsulatus,
Plebem miro conamine rector rexit regimine.
Ante valvas Ecclesiæ virum vocat superbiæ,
Quærens cujus dignitatis: Custos, inquit, Civitatis.
Ut quid custos aliorum, ritu nequam magistrorum,
Inter tot ambagum curas te servare non procuras?
Mox, ex oratu Pastoris, cor flectitur peccatoris,
Religionis adytum vilemque sumens habitum.
Quin & Præsul piissimus, morumque serenissimus,
Valerias Ecclesiam construxit Deo congruam:
Qui nunc, Aldrici precibus, cunctis pollens virtutibus
Annuat nobis in gloria, ejus frui præsentia. Amen.

DE S. HILARIONE IUNIORE,
HEGUMENO ET CONFESSORE CONSTANTINOPOLI.

ANNO DCCCXLV.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
De ejus Monasterio, vita & cultu, ex Græcorum Ritualibus.

Hilarion junior, Hegumenus Constantinopoli(S.)

D. P.

[1] Dalmati seu Dalmatarum monasterium, Constantinopoli celeberrimum ac vetustißimum, nomen istud debet cuidam Dalmato; qui, sub Theodosio Iuniore, [Dalmati celeberrimum CP. Monasterium,] dimissa uxore ac liberis, cum uno eorum Fausto, se contulit ad S. Isaacium. Hujus licet proprius dies sit XXX Maji, communi tamen cum duobus illis festo etiam colitur III Augusti, ubi de illo, in quod post Valentis cædem se contulit, monasterio dicitur, ὃ τῶν Δαλμάτου νῦν λέγεται, quod eorum qui Dalmati sunt nunc appellatur. Plura de hoc monasterio ejusque nomenclatore vide apud eruditißimum Cangium, Constantinopolis Christianæ lib. 4 cap. 8. Hujus monasterii Abbatibus aliquibus, si non omnibus, prærogativa peculiaris fuit, ut Catholici seu Abbates universales nominarentur, qualis apud Theophanem anno XXX Iustiniani, obiisse dicitur Timotheus, Ἔξαρχος τῶν μοναστηρίων καὶ Ἡγούμενος τῆς Δαλμάτου μονῆς. Nos hic insignem illius Abbatem proponimus Hilarionem, [insignem hunc sub Iconomachis Confessorem tulit:] Juniorem dictum cum respectu ad magnum illum Hilarionem, qui XXI Octobris colitur. Varia is exilia sub Leone Armeno, Michaele Balbo, atque Theophilo Iconomachis, & carceres plures passus; restitutæ anno DCCCXLII per S. Theodoram Theophili viduam orthodoxiæ triennium supervixit, adeoque obiit anno Christi DCCCXLV.

[2] [quem etiam Moschi colunt:] Idem expresse legitur in Synaxario Moscovitico, quod nobis Latinum ex impreßis fecit Perillustris ac Generosus Dominus Gabriel Baro de Sparwenfelt Suecus, toto quinquennio Moscuæ commoratus, multaque de gentis illius historia sacra ac profana, nec non de ipsa Slavo-Rußica lingua prælo parata habens, itemque de antiquis Sueciæ Patronis ac Sanctis multa pollicens. Synaxarium prædictum sic habet: B. Hilarionis Junioris, in monasterio Dalmatarum; qui postquam multa pro imaginibus perpessus esset, obiit anno DCCCXLV, sub Theodora & filio ejus Michaele. quæ omnia conveniunt cum infra dicendis; &, quoad hujus diei cultum, confirmantur ex Ephemeride figurata.

[3] [ejus præcipuus hodie apud Græcos cultus.] Idem celebrior cultus etiam ad Arabo-Ægyptios transierit, Synaxariorum Græcorum beneficio; quorum Græcorum erga ipsum venerationem testantur, primo Tipycum, εἰς τὰς στ᾽. id est, VI Junii, præscribens officium faciendum Τοῦ ὁσίου Πατρὸς ἡμῶν Βησαρίωνος τοῦ θαυματουργοῦ, Καὶ τοῦ ὁσίου Ἱλαρίωνος τοῦ Νέου μονῆς τῶν Δαλμάτων. S. P. N. Besarionis Thaumaturgi, & S. Hilarionis Junioris monasterii Dalmatarum: qui idem fere titulus eidem diei præfigitur in Menæis excusis, ubi tamen nec verbum quidem de Besarione, a nobis ad XVII hujus dilato, sed Odæ omnes sunt de solo S. Hilarione, illius Angelicam puritatem, insignem abstinentiam, invictam constantiam, & crebra miracula multimodis collaudantes; sed, quod mireris, post Oden VI, ubi vitæ compendium legi deberet, de Hilarione etiam nihil habetur, præter versus tres, quorum duo Iambi, quales Sanctorum Elogiis secuturis præmitti solent, hoc tenore:

Ἱλαρὸς ὢν πνεύματι σὺ Ἱλαρίων,
Ἱλαρὸς ἐν σώματι ᾖς καὶ καρδίᾳ.

Hilaris Hilarion spiritu cum sis pio,
Sis hilaris etiam corpore & corde in Deo.

Sequitur ex Ephemeride metrica Hexametron, nihilo minus prærogativam cultus præcipui sic denotans;

Βῆ δ᾽ ἐς ὄλυμπον Ἱλαρίωνος κέαρ ἄγνον ἐν ἕκτῆ.

Cor mundum sexta petit Hilarionis olympum.

[4] [Vita ex Ms Divionensi] Vitam, in Annotatis ad Ephemerides Græco-Moscas, non inveniri querebar; sed nescio an alia umquam scripta extiterit, quam mox danda ex Synaxario Divionensi, ubi illa habetur; breviter quidem, sed accuratißime digesta; idque ad diem præcedentem, quo etiam die idem Synaxario Constantinopolitano Ms, quod Parisiis in nostro ibi Collegio servatur; nec non in duobus aliis ibidem Parisiis, quorum unum Cardinalis Mazarini fuit, alterum poßidetur a PP. Prædicatoribus reformatis in via S. Honorati: sed in βίοις Ἁγίων Maximi Cytherorum Episcopi, novoque Anthologio Arcudii, Menæa Typicaque secutis, tenetur dies hodiernus.

[5] Idem, istis allegatis, fecit Ferrarius in Catalogo Generali Sanctorum, [Ferrarii circa eam errores.] in Romano Martyrologio desideratorum: sed si propriis oculis ipsa legere potuisset, ex Dalmatarum seu potius Dalmati monasterio non fecisset Dalmatiam; neque huic describendæ tam operose incubuisset in Notis: non etiam dixisset, Græcos in Menologio & Anthologio vitam admirabilem Hilarionis referre, quod longißime a vero abest, sicut vidimus. Si pridem promissæ & a Iacobo Sirmondo nostro colligi operosius cœptæ, S. Theodori Studitæ Epistolæ, aliquando lucem videant; inveniemus verosimiliter aliquas S. Hilarioni inscriptas: utinam & Vitam prolixiorem & miracula aliquis alicunde producat: nunc quod habemus & solum dare possumus, accipe.

VITA COMPENDIO COLLECTA.
Ex Ms. Synaxario Divionensi.

Hilarion junior, Hegumenus Constantinopoli(S.)

AUCTORE D. P.

Οὗτος ὁ μακάριος Ἱλαρίων, πατρὸς μὲν ὑπῆρχε Πέτρου Καππάδοκος, καὶ μητρὸς Θεοδοσίας, εὐσεβῶν καὶ θεοτίμων. ἀλλὰ καὶ γνωρίμων τῷ Βασιλεῖ· ὁ γὰρ πατὴρ τόν ἄρτον τῆς βασιλικῆς τραπέζης ἦν χορηγῶν. Γεννηθέντος δὲ τοῦ Ὁσίου ἐξ ἀὐτὦν, καὶ ἀπογαλακτισθέντος, ἐπαίδευσεν ἐπιμελῶς ἐν τοῖς ἱεροῖς γράμμασιν. Εἴκοσι δὲ γενόμενος ἐτῶν, καθαλιπὼν εὐαγγελικῶς πατέρα καὶ μητέρα, οἰκείαν, πλοῦτον, γέγονε Μοναχὸς ἐν τῇ μονῇ τοῦ Ξηροκηπίου ἐν τῷ Βιζαντίῳ. Εἶθ᾽ οὕτως ἐλθὼν ἐν τῇ μονῇ τοῦ Δαλμάτου, ἔλαβεν τὸ μέγα καὶ ἀγγελικὸν καὶ ἅγιον σχῆμα· καὶ ἡσυχίαν καὶ ὑπακοήν καὶ ταπείνωσιν πολλὴν ἔχων, ἐδούλευε τῷ κήπῳ χρόνοις δέκα, καὶ τὴν ψυχὴν ὡς ἥλιος λαμπρύνας, γέγονε θαυματουργός. Πνεῦμα ἀκάθαρτον διώξανθα, ἐκ νεανίσκου τινος, Ἱερουργὸν ὁ Ἡγούμενος πεποίηκε καὶ μὴ θέλοντα. Τελειοῦντος δε τοῦ Ἡγουμένου μετὰ χρόνων τινῶν, παραδραμὴν ἀποδρὰς, καὶ εἰς τὸ ὀψίκιον περάσας, ἐν τῇ μονῇ τῶν Καθάρων προσέφευγε. Τοῦτο οἱ Μοναχοὶ μεμαθηκότες, προσανεφέρουσιν Νικηφόρῳ τῷ ἁγιωτάτῳ Πατριάρχῃ, ὁ δὲ τῷ Βασιλεῖ Νικηφόρῳ προσυπομνήσας, ἀπέστειλεν ἀναγαγεῖν αὐτόν· καὶ τῇ παρακλήσει τοῦ Βασιλέως εἵξας, γέγονε Ἡγούμενος καὶ Ἀρχιμανδρίτης, καθὼς ἐκεῖσε συνήθεια, ἀπὸ συνόδου τυπωθεῖσα.

[2] Ὀκτὼ δὲ χρόνους τὴν τοῦ Χριστοῦ ποίμνην χριστομιμήτως κυβερνήσας, τοῦ θηριονύμου Λέοντος τὰ σκῆπτρα τῆς βασιλείας δραξαμένου, καὶ καθελόντος τὰς ἁγίας εἰκόνας, ἀχθεὶς καὶ οὗτος ἐν τὰ βασίλεια, ἀναγγάζετο διὰ πυθανολογίας, ὡς ὁ βδελυρὸς ὤετο, καὶ ὑποσχέσεων, τῶν ἁγίων μὴ ὑποστρέφεσθαι εἰκόνων. Ἀλλ᾽ οὗτον ἐλέγξας, καὶ ἅθεον αὐτὸν καὶ νεὸν Παραβάτην ἀποκαλέσας, εἰς ὀργὴν οὐ μικρὰν αὐτὸν ἐκίνησε. Καὶ τότε μὲν κολάσεις πολλὰς καὶ ἀφορήτους τῷ Μακαρίῳ ἐπαπειλήσας καθεῖρξε· μετὰ χρόνον δὲ πάλιν παραστήσας αὐτὸν, καὶ τὰ αὐτὰ τοῖς πρότερον διεξιῶν, τῷ ὁμόφρονι αὐτου παρέδῳκε Πατριάρχῃ καὶ κοινοετῷ ὁμοίᾳ δυσσεβείͅᾳ ὁς σκοτινῇ κατακλείσας φρουρᾷ, ἐταρίχευεν μετὰ πολλὰς ἡμέρας μήτε ἄρτος, μήτε ὕδωρ, μήτε ἅλλο τι [ἐάσας] προσδοῦναι αὐτῷ. Τοῦτο οἱ μαθηταὶ αὐτοῦ μεμαθηκότες, ἦλθον πρὸς τὸν Βασιλέᾳ, λεγόντες. Ὦ Βασιλεῦ, ἀποδὸς ἡμῖν τὸν Ποιμένα. καὶ μετ᾽ οὖ πολὺ ἐπαγγελόμεθα τὸ σὸν περατοθῆναι θέλημα. Ὁ δὲ ἀπατήσας τῇ ὑποσχέσει αὐτῶν, δέδωκε τὸν Ἅγιον μετὰ σπουδῆς. Τοῦ Ἁγίου δὲ χρονοτριβήσαντος ἐν τῇ μονῇ, καὶ μικρὰν ἄνεσιν τῆς ταλαιπορίας καὶ τοῦ λιμοῦ λαβόντος, ἐμαθαιοῦτο ὁ Βασιλεὺς, τὴν ὑπὀσχεσιν προσδηχόμενος ἐπὶ τοῦτο· γνοὺς δὲ ὅτι ἐνεπαίχθη, τοὺς μὲν Μοναχοὺς ἠμύναθον, τὸν δὲ Ἅγιον τῇ φυλακῇ ἔθετο.

[3] Εἶθ᾽ οὕτως ἀποστείλας ἐν τῇ μονῇ τοῦ Φονέος κατὰ τὸ Στένον, ἐπὶ μησὶν ἓξ τῇ φρουρᾷ καθεῖρκτο, δεινοῦ καὶ ἀδυσωπήτου καὶ σκληροῦ τῆς μονῆς τοῦ Ποιμένος ὄντος. Πάλιν δὲ εἰς τὰ βασίλεια τοῦ Ἁγίου ἀχθέντος, κολακίαις ἐπειρᾶτο ὁ θηριώνυμος τοῦτον ὑποσχελῖσαι· ἁλλὰ μὴ εἰσακουσθεὶς, ἐν τῇ μονῇ τοῦ Κυκλοβίου φυλακῇ κρατεῖσθαι καὶ κακουχεῖσθαι προσέταξε· καὶ μετὰ χρόνους δυὸ καὶ μῆνας ἕξ, τῇ φυλακῇ τῶν Νουμέρων προσέταξε καθεῖρξαι. Ἐκ ταύτης δὲ, πρότερον μαστίξας σφοδρῶς, εἰς τὸ Προτίλιον κάστρον ἐξώρισε. Μαχαίρας δὲ τούτου τήν ψυχὴν ἀπορρἥξαντος ἐν τῷ ναῷ, ἔνθα τὴν ἁγίαν εἱκονα τοῦ Χριστοῦ ἐν πρώτοις καθεῖλεν, ἐκράθησεν τῆς βασιλείας Μιχαὴλ ὁ Θραῦλος. Τότε ὁ ἀπολυθεὶς, ἐξενίσθη παρά τινος γυναικὸς πιστῆς, ἐν τῷ ἰδίῳ αὑτῆς οἰκήματι, ἐπὶ χρόνους ἑπτά. Ταύτης οὖν αὑτῷ ἀόκνως διακονησάσης, καὶ Θεοφίλου βασιλεύσαντος, καὶ πάντας τοὺς Ὁμολογητὰς συλλεξαμένου, ὁ μακάριος Ἱλαρίων ἐξητάζετο εἰ πείθεται τῷ βασιλικῷ προστάγματι. Καὶ ὅς ἐλέγξας ἀυτὸν μᾶλλον, ὡς ἄθεον καὶ ἁπατεῶνα, διὰ τοῦτο μαστίγας ἕκατον πρός τοῖς ἕπτα καὶ δέκα νότῳ δεξάμενος, ἐν Ἀφουσίᾳ τῇ νήσῳ ἐξωρίσθη. Λατομήσας δὲ κελλίον ἐκεῖσε πανὺ στενώτατον, καὶ διαγαγὼν ἐν ἀυτῷ χρόνους η᾽ καὶ τοῦ Θεοφίλου τελευτήσαντος, ἠ τούτου σύζυγος Θεοδώρα, πάντας τοὺς ἐν ἐξορίᾳ Ὁμολογητὰς συναθροίσασα ἐν τῇ βασιλευούσῃ, τὴν ὀρθοδοξίαν ἐκάρτυνε, διὰ τῆς τῶν ἁγίων εἰκόνων ἀναστυλώσεώστε καὶ προσκυνήσεως. Ἀπολυθεῖς δὲ καὶ οὗτος, ἀπέλαβε τὴν μονὴν ἀυτοῦ, ἐξαστράπτων τοῖς θαύμασιν. Τρεῖς δὲ ἐπιβιοὺς ἐκ τότε χρόνους, καὶ θεοπειθῶς καὶ θεαρεστῶς τοῖς μαθηταῖς διισθύνας, ἀπῆλθε προ Κύριον, ἐτῶν ὑπάρχων Ο᾽.

Beatus hic Hilarion, patrem quidem habuit Petrum Cappadocem, matrem vero Theodosiam, [Nobilibus ac piis parentibus natus,] pios ambos ac Dei cultores; insuper & notos Imperatori, eo quod pater Regiæ mensæ panem subministraret. Ita genitus ex illis Sanctus & ablactatus, diligenter institutus fuit in sacris litteris. Cum vero annorum jam esset a viginti, derelinquens secundum Euangelium patrem ac matrem, domum atque divitias, Monachum se fecit Byzantii in monasterio b Xerokepii. Inde ad monasterium Dalmati translatus, magnum atque angelicum & sanctum Habitum suscepit. Multa autem modestia, obedientia, atque humilitate præditus, [& Monachus factus,] servivit in horto annis decem; & animam componens, sic ut solis instar splenderet, dignus etiam effectus est, qui miraculorum patrator appellaretur. Cum vero etiam impurum dæmonem a quodam juvene expulisset, Sacerdotem eum vel invitum fecit Hegumenus suus ordinari. Quo e vivis excedente, [ordinatur Sacerdos & Hegumenus:] cursim ille subducens sese, transfretavit in minorem circa Propontim Asiam c, atque ad Catharorum monasterium confugit. Non potuit ea res diu latere Monachos: sed eam mox annuntiaverunt sanctissimo tunc Patriarchæ d Nicephoro, qui ad cognominem Imperatorem ipsam detulit, miseruntque qui reducerent illum. Tum vero adhortationibus Imperatoriis persuasus, factus est Hegumenus & Archimandrita, secundum ritus ibidem a e Synodo ordinatos.

[2] Jam annis octo Christi gregem ad Christi exemplum gubernaverat; cum Leo nominis ferini appellatione ad sceptra Imperii pervenit, [a Leone Arm. imagines abolente] cœpitque Imagines sacras abolitas velle. Pertractus igitur etiam ipse ad Palatium f, compellebatur verbositate multa, cui execrandus ille assueverat, pollicitationibusque, non amplius ad sacras Imagines venerandas accedere: verum redarguens eum, ipsum appellans atheum ac novum Apostatam, ad vehementem iram concitavit. Et tunc quidem ille multa intolerandaque tormenta comminatus, includi Sanctum fecit: post aliquod vero tempus, [traditus Pseudopatriarchæ torquetur inedia;] iterum sisti eum sibi jubens, & eadem quæ prius ex ipso audiens; tradidit ejusdem secum mentis & impietatis Patriarchæ g: qui obscuræ ipsum includens custodiæ, diebus pluribus asservavit, mandans ut nec panis, nec aqua, nec aliud quidpiam ipsi præberetur. Hoc cum discipuli ejus cognovissent, accesserunt ad Imperatorem, dicentes; O Imperator, trade nobis Pastorem, & pollicemur tibi, quod brevi implenda sit voluntas tua. Qui tali pollicitatione ipsorum deceptus, [sed a suis callide liberatus,] tradidit illis confestim Sanctum. Et hic quidem in monasterio diutius commorans, non modicum recreatus fuit ab ærumnis ac fame quam sustinuerat; Imperator vero frustrabatur expectans promissorum fidem, donec illudi sibi cognovit: quapropter & Monachos insectari cœpit, & Sanctum rursus mancipavit carceri.

[3] Postea misit ipsum Imperator ad monasterium Homicidæ, quod est juxta h Fretum, ibique sex mensibus conclusum tenuit, sub monasterii Pastore, homine aspero duroque & inexorabili. [per varios deinde carceres circumducitur:] Rursum vero adductum in Palatia tentavit efferus blandimentis subvertere; sed nihil in eo proficere se videns ad i Cyclobii monasterium amandavit; ibique teneri vinctum & ærumnose haberi præcepit. Inde vero, post duos annos & menses sex, in carcerem k Numerorum jussit eum transferri: atque hinc, sed prius atrociter fustigatum, ad Protilium castrum. Cum autem infelicis illius animam in templo l gladius expulisset, unde prius sanctam Christi imaginem sustulerat; [sub Michaele Balbo] Imperium suscepit Michael Balbus. Tunc Sanctus solutus vinculis, hospitium accepit apud fidelem quamdam mulierem in propria ejus domo: quæ dum impigre eidem ministrasset totis septem annis, & Imperium consecutus Theophilus m Confessores omnes ad se evocaret, etiam hic Beatus requisitus est, [& Theophilo exiliū passus,] utrum Imperiali mandato vellet obsequi. Ast ille eum increpuit, ut impium ac deceptorem: quare plagis septemdecim supra centum dorso exceptis, in Aphusiam n insulam est relegatus: ubi angustissimam sibi cellulam ex saxis construxit, [a S. Theodora revocatur,] in eaque octennium transegit. Mortuo vero Theophilo, uxor ejus o Theodora, omnes undique Confessores ab exilio revocatos, in regiam urbem convocans, restitutionem sacrarum imaginum adorationemque sancivit. [& moritur æt. an. 70.] Dimissus ergo etiam Hilarion, proprium ad monasterium est regressus, multisque in eo miraculis splenduit: triennio autem supervivens, discipulosque secundum Deum instruendo gubernans, ad Dominum emigravit, annum ætatis suæ septuagesimum agens.

ANNOTATA D. P.

a Qui anno ætatis septuagesimo, Christi 845 obiit, nasci debuit anno 775, & vicennis anno 795 monasterium ingredi.

b Xerokepii monasterium, quod Arentis horti poßis interpretari, videtur illud esse quod tempore Iunioris Theodori struxisse Patricium quemdam scribit Codinus, S. Gregorio Nazianzeno sacrum.

c Ὀψίκιον, Latine Obsequium reddas, eoque nomine etiam dicta est Legio, destinata ad obsequium seu comitatum Imperatori præstandum: quæ quia solebat præsidio statui in ea Asiæ minoris parte, cujus Metropolis Nicæa, urbes præcipuæ sunt Colyæum, Dorylæum, Medæum, Apamea, Lampsacus, Cyzicus & Abydus, sive Provincia Propontidi ad orientem meridiemque adjacens, Bithyniam Mysiamque complexa; ipsa quoque apud S. Nicephorum CP. Patriarcham dicitur χώρα τοῦ λεγομένου Ὀψικίου, Regio ejus legionis, quæ ab Obsequio nomen habet, sicut erudite observat ad hanc vocem Cangius: quo autem præcise loco fuerit Catharorum monasterium necdum comperi: de ejus Hegumeno Ioanne, similia hac in persecutione passo, egimus 27 Aprilis: hinc interim patet, extra Constantinopolim illud esse, contra quam putavit Cangius.

d S. Nicephori Vitam illustravimus 13 Martii. Ecclesiam is rexit ab anno 806 ad 828, eique cognominis Imperator regnavit ab anno 802 ad 811: sub quibus anno 807 ordinatum Hilarionem fuisse oportet, siquidem octo annis monasterium rexerat, quando Leo Armenus an. 814 cœpit Cultores imaginum persequi, uti ostendi ad Acta S. Theophanis 12 Martii num. 12 Comm. pr.

e Synodum aliquam Provincialem intelligo, Constantinopoli habitam, pro ordinatione monasteriorum, cujus vereor ut alia notitia extet, nedum temporis quo celebrata est.

f Vide in præcitata Vita S. Theophanis Hegumeni Magni-agri in Sigriana, similiter adducti Cap. 3, & eadem fusius deducta lege.

g Joannes, de quo vide quæ ad præcitatæ Vitæ compendium ex Menæis dixi Annot. q, sic inchoanda. Leo Grammaticus Joannem Grammaticum vocatum ait, verius alium Jannem vel Simonem, magos videlicet.

h Fretum, quod Byzantium & Pontum interjacet, τὸν αὐχένα τοῦ Εὐξίνου, Euxini collum vocat nonnemo apud Cangium in Glossario; & navicularii, illud trajicere soliti, Στενίται appellantur. Si loco φονέος legeretur Ληστοῦ, Boni Latronis honori monasterium istud conditum crederem: nunc aliunde quærenda nominis occasio est.

i Etiam hoc monasterium circa Pontum jacere concipias licet, quando eo versum exules fere demandatos pluribus exemplis eorum constat, qui pro Imaginum cultu relegari sustinuerunt.

k Numeri & Numera, Legiones dicuntur; militaris ergo in Urbe ipsa hic carcer erat.

l Ipsiusmet Palatii ecclesiam hanc fuisse indicat Leo Grammaticus: occisus est autem Leo ipso die Natalis Dominici anno 820.

m Cœpit regnare Theophilus an. 829 mense Octobris.

n Aphusiam insulam in Ponto quærendam, suspicatus sum in fine Comm. de S. Ioanne Hegumeno prædicto.

o S. Theodoræ Imperatricis Acta digeßit Henschenius II Februarii, ubi num. 33 docet obiisse Theophilum, sub exitum anni 841 vel initium sequentis.

DE S. COLMOCO SEU COLMO,
EPISCOPO IN SCOTIA.
Notitia ex Breviariis & scriptoribus Scoticis.

CIRCA AN. M.

[Commentarius]

Colmocus, seu Colmus, Episcopus in Scotia(S.)

G. H.

In Breviario Aberdonnensis apud Scotos Ecclesiæ Episcopalis, ad hunc diem sextum Iunii, proponitur veneratio S. Colmoci, seu Colmi Episcopi & Confessoris in Scotia, [Cultus sacer.] vulgo S. Colmæ sub Rege Kennetho III anno millesimo. Et hæc additur Oratio. Mentibus nostris, omnipotens Deus, gloriam tuæ laudis infunde, ut dum Beati Colmoci Confessoris tui atque Pontificis festivitatem agimus, in æterna refrigeria, ipso intercedente, transferamur. Hæc ibi de sacra S. Colmoci veneratione.

[2] Hector Boëthius lib. XI Historiæ Scotorum, & Ioannes Leslæus Episcopus Rossensis lib. 5 de Rebus gestis Scotorum cap. 80, proponunt Kennethum tertium Regem, asseruntque eum regnasse ab anno DCCCCLXXVIII usque ad annum M, & claruisse eo tempore in Scotia sanctissimos Pontifices Moveanum, Medanum, Blaanum, Englatium, & Colmocum. Thomas Dempsterus, citato Kalendario, sive Adami Regii, sive alterius, ad hunc VI Iunii, celebrat S. Colmum, Orcadum Apostolum, [An Episcopus Orcadum,] Kirkuæ. Idem Dempsterus lib. 3 Historiæ Ecclesiasticæ Gentis Scotorum cap. 267, citato Breviario Scotico, hoc concinnavit ei Elogium: S. Colmus incomparabili vitæ sanctitate suis præluxit, Episcopus doctissimus Orcadum: qui Romæ consecratus, familiaris Benedicto VII, ei sua opera nuncupavit… Floruit anno millesimo decimo, præcipua quadam religione: templa Deo, sub invocatione ipsius, varia dicata. Die VI Junii. Præfuit autem Ecclesiæ Benedictus VII, ab anno DCCCCLXV ad annum LXXXII dicti seculi. At David Camerarius, ad diem IX Martii, S. Colmum, Episcopum Orcadum Insularum, celebrat: & jubet consuli Annales Scoticos. Sed quos? Num dicti Dempsteri, qui ante ipsum libros citatos ediderat? Num forte intelligit dictum Lesleum, & Hectorem Boëthium supra relatos? Hos sequuntur Georgius Conæus lib. 1 de duplici statu religionis apud Scotos pag. 52, & Ioannes Spotweodus, Archiepiscopus S. Andreæ, lib. 2 Ecclesiæ Scotorum pag. 27.

[3] Sedes Episcopalis Orcadum indicatur Kirkua, incolis aliquando Kirckwal, [in urbe Kirkua?] ubi ædes pulcherrimas tempore Mariæ Reginæ, a Roberto Rhodo Episcopo Orcadum constructas, indicat Robertus Gordonus in sua nova descriptione Scotiæ. Hæc proponimus lectori, ut satis probabilia. Addo videri de eodem Episcopo accipienda, quæ idem Dempsterus libro 3 Historiæ Ecclesiasticæ cap. 255, tamquam de diverso, habet: S. Colmocus Episcopus, summa integritate vitæ, civium suorum vitia admirabili libertate carpsit: ac cum illi nollent resipiscere, neque ad bonam frugem redire; comminationes effectum gravissimum sortitæ, gliscente crudeli bello civili inter Constantinum Regem & Malcolmum Kennethi Regis filium… Obiit circa annum MX. Sanctorum Albo adscriptum, scribit Scoti-chronicum, & templa ei erecta testantur. Colitur IV Maji, Translatus V Februarii.

[4] [an idem Banfiæ colatur?] Idem Dempsterus in Martyrologio Scotico ad IV Maji, Banifiæ, inquit, Colmoci Episcopi, miri concionatoris, citatque Breviarum Scoticum & Hectorem Boëthium. Est Banfia in Scotia ultramontana, unde præfectura Banfiensis ibidem dicitur. Potuit ibi, unus idemque Sanctus, sub nomine Colmoci, cultum habuisse; sicuti Kirkuæ apud Orcades, sub nomine Colmi. Quos Dempsterus utrique adscribit libros enumerare omisimus; quia videtur ipse, in patriæ suæ gratiam, eos confinxisse; & propterea circa tales fides illius apud viros eruditos vacillat. Fatemur porro, dum Scotica tractamus, tenebrosa plurima occurrere, quæ illustrari a nobis omnino non confidimus. Et talis videtur esse, quæ huic Sancto apponitur Vita in Aberdonnensi Breviario, in Lectiones novem distincta. In hac enim ipse Sanctus, transmittitur ad Episcopatum Ultoniæ Dromorensem, ubi apud Iacobum Waræum Episcopus Colmanus dicitur; & a vetusto Ængusiani Martyrologii Scholiaste appellatur Mocolmoc; affingunturque stupenda miracula, ex Vita S. Colmani Episcopi: sed cum hic dicatur sexto Christi seculo floruisse, a S. Colmoco seu Colmo, de quo hic agimus, debuit diversus æstimari.

Juxta ordinem ætatis & Catalogum Sanctorum huic diei præfixum, sequi deberet Commentarius de S. Norberto; nisi aliæ rationes suaderent, & diem & Tomum tam illustri argumento coronare.

DE SS. GILBERTO ABBATE, PETRONILLA CONIUGE, PONTIA FILIA.
ORDINIS PRÆMONSTRATENSIS IN ARVERNIA.

ANNO MCLII.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
De cultu antiquo & Vita recentiori.

Gilbertus Abbas, Ordinis Premonstratensis in Arvernia (S.)
Petronilla conjux, Ordinis Premonstratensis in Arvernia (S.)
Pontia filia, Ordinis Premonstratensis in Arvernia(S.)

AUCTORE G. H.

Sammarthani tomo IV Galliæ Christianæ, qui est de Abbatiis Galliarum pagina 695, Novem-Fontium, inquiunt, alias S. Gilberti Ordinis Præmonstratensis, [Novem-Fontium Abbatia.] diœcesis Claromontensis, in Archipresbyteratu Limaniæ, in Parochia S. Desiderii, fundatur circiter annum MCL, a Gilberto, nobili milite Arverno, e Palæstina reduce, cui monasterio primus Abbas ipse præfuit. Hæc ille. In Registro beneficiorum diœcesis Claromontanæ Patronus dictæ Parochiæ S. Desiderii dicitur esse Abbas S. Gilberti, de quo hic agimus. Sita est dicta parochia ad fluviolum Sibalim, haud procul ab oppido S. Portiani, & Ducatu Borbonio. Ioannes le Paige, Doctor Theologus, Collegii Præmonstratensis Prior, ejusdemque Ordinis Procurator Syndicus, sæpe inferius ad Vitam S. Norberti laudandus, instar proludii suarum scriptionum edidit anno MDCXX Vitam S. Gilberti, [Vita scripta a Joanne le Paige.] Fundatoris & primi Abbatis ecclesiæ B. Mariæ Virginis Novem-Fontium, nec non S. Petronillæ uxoris ejusdem, Fundatricis ac primæ Abbatissæ monasterii SS. Gervasii & Protasiii de Albaperra, Claromontensis diœcesis. Idem Ioannes le Paige edidit postmodum anno MDCXXXIII Bibliothecam Præmonstratensis Ordinis, atque in ejus libro 2 pag. 482 & sequentibus inseruit eamdem Vitam, partim, inquit, ex Chronico Roberti Altissiodorensis, partim ex pervetusto archetypo Ms. ejusdem Ecclesiæ fideliter depromptam, uti infra in Prologo, sive Epistola dedicatoria, quam in posteriore editione omisit, satis accurate docet.

[2] Dies natalis ejus infra numero XI indicatur hic sextus Junii, [Dies natalis S. Gilberti 6 Junii] ille idem qui S. Norberti exitu notatus est. Quo etiam die in Ecclesia Cathedrali Claromontana præscribitur ejus cultus in Ordine divini Officii, quem vidimus, pro anno MDCLVI ad usum dictæ Ecclesiæ excusum. Aubertus Miræus in Chronico Præmonstratensi pag. 167 asserit, ejus festum celebrari in tota diœcesi Claromontana; sed die quarta Februarii, [non 4 Februarii,] quem fortasse deceptum fuisse nomine alterius Gilberti diximus dicto die inter Prætermissos. Is est S. Gilbertus fundator Ordinis Sempringhamensis in Anglia. Interim Miræum secutus est Iacobus Branche, in Vitis Sanctorum Arverniæ & Velauni. Alius dies, ejus cultui sacer, aßignatur tertius Octobris, [neque 3 Octobr.] ad quem Ioannes le Paige in prima editione retulerat ejus obitum; & secuti hunc fuerunt Ioannes Chrysostomus Vander Sterre in Natalibus Sanctorum Ordinis Præmonstratensis, atque Ioannes du Pre in Annalibus Brevibus Ordinis Præmonstratensis. Andreas Saussayus, ad eumdem III Octobris longo eum exornat encomio: ubi sub finem ista habet: Colitur vir beatus suo in Ordine & cœnobio, jam suo nomine insigni, repetitis sacris, octavo Idus Junii, qui est dies depositionis, & isto die V Nonas Octobris, qui elevationis. At loco V Nonas Octobris indicatur in Breviario Præmonstratensi nuper excuso V Octobris. [elevatio & repositio 24 Octob.] Idem Saussajus ad diem XXIV Octobris, ista scribit: In agro Claromontensi monasterio Novem-fontium facta est inventio & repositio corporis B. Gilberti, primi ejusdem cœnobii Abbatis, facta anno 1612. At quem hic solum Beatum appellat, titulo Sancti honorat die III Octobris, & hoc VI Iunii solum inter Pios recenset.

[3] [Cultus Petronillæ & Pontiæ.] Laudatus ante Ioannes le Paige, in titulo Vitæ in Bibliotheca Præmonstratensi editæ, addit, dari una Vitam Beatarum Petronillæ uxoris, & Pontiæ eorum filiæ, ejusdem cœnobii post matrem Præpositæ. Saussajus utriusque Elogium adjunxit Encomio S. Gilberti ad dictum tertium Octobris, & sub finem ista addit: Petronilla, ejus beatissima uxor, cum Pontia filia meritissima, tertio Idus Julii, scilicet colitur, ut ante dixerat: ad quem tamen diem harum non meminit. Dictam Petronillam celebrant ad citatum diem XIII Iulii Chrysostomus Vander Sterre in suis Natalibus, Iacobus Branche in citatis Vitis Sanctorum Arverniæ, ubi refert S. Pontiam ad diem XVI Maji. Verum S. Ponciæ Virginis commemoratio præscribitur in diœcesi Claromontana ad diem XX Maji, uti tunc inter Prætermissos annotavimus, ipsamque remisimus ad hunc VI Iunii, ubi de omnibus simul agimus; quod omnia quæ sciri hactenus potuimus, in hisce Actis contineantur.

VITA
Auctore Joanne le Paige, Ordinis Præmonstratensis.

Gilbertus Abbas, Ordinis Premonstratensis in Arvernia (S.)
Petronilla conjux, Ordinis Premonstratensis in Arvernia (S.)
Pontia filia, Ordinis Premonstratensis in Arvernia(S.)

A. IOAN. PAGIO.

PROLOGUS.
Nobilissimo & Clarissimo viro Domino, D. Gilberto Baroni de Alberia, sacri sepulcri Hierosolymitani Equiti fortissimo.

[1] Ex quo primum addixi me huic studio, ut quidquid ad Præmonstratensis Ordinis Canonicos, eorumque instituta, primordia, incrementa, privilegia, antiquitates, viros cum eruditione tum maxime sanctitate vitæ insignes pertineret, vestigiis omnibus indagarem, faceremque publici juris; S. Gilbertum, Conditorem illum primumque Antistitem cœnobii, quod in Arvernia apud Claromontenses est, & Novemfontium olim, nunc S. Gilberti cœnobium dicitur, imprimis semper colui; [Auctor ex affectu ad S. Gilbertum] sanctitatem pietatemque viri, non communi vulgarique instituto, sed proprio quodam studio, propria quadam mentis inductione complexus. Atque ea propter, ut ex ejus vita delibarem quædam, seu potius demonstrarem, iis mihi minime acquiescendum duxi (quamquam magnæ prorsus auctoritatis) quæ ex antiquis tabulis, tum excusis, tum manu exaratis in commentarios retulissem. Contuli me, præsertim cum id muneris atque Circatoris officii mei ratio postularet, [profectus ad ejus cœnobium] in cœnobium illud S. Gilberti (ut abunde extat renuntiatione illa, quam Divi Gilberti vitæ inserui) ex cujus tabulis & diplomatibus multa decerpsi, mihi ad institutum opus non mediocriter profutura. Hinc vero ad S. Mariani cœnobium, quod apud Altissiodorenses est, profectus; Roberti Altissiodorensis, ejus quondam conventus Canonici, manuscriptos codices excussi; [atque Autissiodorum,] quorum mihi pro sua singulari humanitate copiam fecit Reverendus Pater Frater Edmundus Martin, Cœnobiarcha meritissimus. Ex quibus aliisque compluribus membranis, præsertim vero duorum nostræ hujus facultatis Parisiensis Doctorum, [& utrobique varia monumenta nactus,] Jacobi Atrebatis Monasterii Montis sancti-Martini, & Eustachii Lensii Vallis-serenæ Archimandritarum vigilantissimorum, cum locupletes mihi commentarios confecissem, destinabam jam tum eos publicæ luci; & quamquam graviores curæ consilium istud meum magna parte interpellarint, numquam tamen penitus exciderunt. S. Gilberti vitam (quam habebam præ ceteris in animo) proludii instar, [Vitam hanc edit,] quanta potui brevitate descripsi; atque etiam beati Raynerii Prioris Antistitii Præmonstratensis, primique Abbatis sancti Mariani apud Altissiodorenses, manuscriptos illos, potissimum Roberti Altissiodorensis, codices secutus. Quidquid vero hic mei est laboris & opusculi, [& dedicat Gilberto Baroni] cui dicari consecrarique aut potuit aut debuit potius, quam Tibi? Quis enim est, qui in Divum Gilbertum venerationem cultumque professus, non idem in te tamquam in speculum intueatur? Joannes Savaro, Præses & Præfectus Arverniæ, [exemplo Savaronis,] pietate æque ac doctrina insignis, cum de S. Gilberti vita libellum conscripsisset, nomini tuo consecravit. Cui enim (inquiebat vir clarissimus) dicarem hoc potius quam ei, qui non modo singulari Dei beneficio S. Gilberti nomen, atque septem primoribus annis habitum induit; verum etiam auctorem illum ducemque secutus, in Palæstinam se contulit, ut ad Christi sepulcrum procumberet: ubi omnium non suffragiis modo, sed votis, in piam illam nobilemque Equitum sancti Sepulcri cohortem receptus est; quique (quasi hoc unum habeat in animo, ut Gilbertum se comprobet) ea conquisivit etiam apud exteras nationes, quibus quæ de Divi Gilberti vita ab aliis scripta sunt, illustrari locupletarique non mediocriter possint? Suscipe ergo levidense hoc munus, nec tam suo pretio, quam studio mei in Te cultus, atque ex ea causa, qua nihil nostrum non complecti soles, ama. E Gymnasio Præmonstratensi, [anno 1620.] pridie Idus Julii, anno Domini millesimo sex centesimo vigesimo.

CAPUT I.
Expeditio cum Ludovico VII Rege Francorum in Terram-Sanctam.

[2] Cum armis suis Palæstinam vastarent Turcæ & Saraceni a, Ludovicus junior Gallorum Rex, Ludovici Crassi filius, cum universi Ecclesiastici ordinis, [Cum Ludovico VII Rege Francorum] tum maxime divi Bernardi Clarævallensis Abbatis hortatu, expeditionem adversus istos Christiani nominis hostes infensissimos suscepit; conflatoque ex Episcopis, Abbatibus, aliisque pietate, dignitate, & virtute præstantibus viris exercitu, cum Conrado Imperatore (cui se suasque copias, [& Conrado III Imp.] ut totum negotium felicius conficeretur, adjunxerat) per Germaniam & Hungariam, Constantinopolim primum, deinde Hierosolymam pervenit.

Anno milleno centeno bisque vigeno [anno 1146]
Sexto, Jerusalem Rex Ludovicus adit.

[3] Inter tot tamque insignes vel Gallica nobilitate, vel Ecclesiastica dignitate viros, Arvernus quidam, Gilbertus nomine, [discedit in Palæstinā;] avo proavoque nobili natus, solenni voto ad hanc militiam se obstrinxit. Eo nimirum impellebat b Ornifius, primus ille cœnobii cujusdam nostri Præmonstratensis Ordinis, quod apud Senonenses est, & c Dei-locus dicitur, Archimandrita, qui ei a Confessionibus & consiliis erat. Eo etiam vocabat pietas & magnanimitas, eo antiqui nobilitas generis. Quale enim edendæ pietatis, ac bellicæ fortitudinis argumentum illustrius nancisci potuisset? Munit se sacra Stephani de Mercolio d Claromontensis Episcopi benedictione: S. Petronillæ, carissimæ & castissimæ conjugi, Pontiam filiam unicam commendat; [commendata S. Petronillæ filia Pontia,] jubetque impensissime, ut singulis diebus pauperibus tantum exhiberet alimenti, quantum præsenti sibi consuevisset. Mox itineri se committit, nobili fortique manu stipatus; Regem adit & salutat, a quo excipitur pro ea humanitate & benevolentia quam postulabat, non solum devota in Deum, [& eleemosyna danda, quotidie pauperibus:] in Religionem, in Regem & patriam fides, sed cum militari virtute conjuncta in rebus gerendis perficiendisque prudentia quædam singularis.

[4] Appellunt omnes ad Palæstinam: acies utrimque instruitur, conseruntur cum Turcis & Saracenis manus, anceps in limine pugna, donec Christiani in fugam versi sunt. [strenuus ipse miles] Nulli tamen tunc non explorata Gilberti virtus & magnanimitas; unde & a Rege Christianissimo summis honoribus affectus, provinciisque clarissimis præfectus, ita in iis se gessit, ut non tam Gilbertus re bellica administranda fieret illustrior, quam Gilberti virtute & industria ipsa rei bellicæ administrandæ ratio & dignitas. Tanta erat in Duce fortissimo moderatio, [Christianis profligatis] tanta recte vivendi agendique constantia, ut qui strenuum se foris & invictum Militem præbebat, domi Clericum prorsus agere videretur; suisque verendus, hostibus terribilis, omnibus amabilis foret. Fusa conflictu illo Christianorum acies sese recipit ad Balduinum Hierosolymorum Regem: mox e Damascum urbem obsidione cingit; qua tamen inani & irrita, Imperator in Germaniam, Rex in Galliam revertitur. Ægerrime ferebat hanc Christianorum cladem Gilbertus, ac dolore prope contabescens, hoc unum suspirabat, cum viro desideriorum Daniele; Peccavimus, iniquitatem fecimus, Domine in omnem Justitiam tuam. [Dan. 9.] Avertatur obsecro ira tua, & furor tuus a civitate tua Jerusalem, & a monte sancto tuo.

[5] Sensit jam tum nescio quid rerum humanarum fastidii. [Philip 3.] Omnia, cum Apostolo, arbitrabatur tamquam stercora, ut Christum lucrifaceret. Domum reversus, cum sanctissima conjuge consilium init, instituendæ in posterum solitariæ & sanctioris vitæ. A cognatis & amicis magno apparatu & hilaritate excipitur; mirantur solito tristiorem; [trislis revertitur.] sciscitantur, num quid de rebus domesticis adversi contigisset? Nihil (inquit) detrimenti cœperunt res meæ: publica me vexat calamitas. Ejicite hinc tibicines, conviviorum vestrorum quædam est nimietas, lætiora sunt & lautiora quam Christiana modestia, atque temporum ratio postulet. Quis enim æquum censeat, religione in summis periculis constituta, epulari Christianos, & ludicris istis ac conviviis oblectari? Terreat nos vitæ præteritæ recordatio, atque cervicibus nostris imminens casus. Musica nostra luctus sit, deliciæ condita lacrymis jejunia, ne quid res nostræ deterius patiantur.

ANNOTATA G. H.

a Extant Tomo 4 Scriptorum Historiæ Francorum, ab Andrea & Francisco Chesnæis editorum, Gesta Ludovici VII Regis, Junioris dicti, quod cum Ludovico VI Grosso patre suo cœperit regnare, & in hisce Gestis res tunc actæ explicantur accuratißime; unde aliquæ hic indicatæ circumstantiæ, corrigendæ videntur.

b Ornifius assumptus ex monasterio Vivariensi, postea Valle-secreta dicto, in diœcesi Sueßionensi, de quo agitur hoc die in Vita S. Norberti num. 77, Institutus autem est primus Abbas anno 1135.

c Dei-locus dictus a sanctimonia tunc ibi degentium Canonicorum, quem locum ipsis conceßit Henricus Sanglier, id est Aper cognominatus, ArchiepiscopusSenonensis factus anno 1122, mortuus anno 1144.

d Stephanus de Mercolio, aliis de Mercurio, postmodum vita functus 26 Ianuarii anno 1169.

e Anno 1147.

CAPUT II.
Monasteria duo constructa. In illis sancta ejus & uxoris conversatio, obitus & cultus.

[6] Gilbertus ergo & Petronilla sanctissimi conjuges, inter summas divitias arbitrati nihil possidere, [Ipse & uxor] thesaurumque in terris ampliorem nullum esse quam spontaneæ paupertatis; bonorum partem alteram sublevandæ mendicorum egestati, [bona distribuunt pauperibus,] alteram extruendis duobus Præmonstratensis Ordinis monasteriis impendunt. Probabat hoc tam laudabile parentum consilium Pontia filia: suadebant Claromontensis Episcopus, & Ornifius Dei-loci Abbas. Monasteriorum itaque alterum voluere parthenona esse, hoc est puellis ac virginibus destinatum; alterum viris. Atque illud quidem prius extructum est apud Scholam, [& Parthenonem ædificant,] Arverniæ vicum, sub invocatione SS. Gervasii & Prothasii martyrum, quod hodie Prioratus de Albaperra, vulgo d'Aubeperre dicitur, & a cœnobio Novem-fontium duabus fere leucis distat. Huic parthenoni tum primum B. Petronilla præfuit, ea probitate & suavitate morum, [ubi illa Abbatissa] ea monasticæ disciplinæ observantia, ut nobiles quasque a mundi illecebris revocaret, alliceretque ad sanctioris vitæ institutum; allectas quasi vinculis quibusdam pietatis & sanctimoniæ Christo strictissime devinciret, ut jam nihil de rebus humanis solicitæ, hoc unum dicerent amantius cum Sponsa mystica; Dilectus noster nobis, & nos illi, inter ubera nostra commorabitur. Invenimus quem diligit anima nostra, tenemus eum nec dimittemus. Quam dilecta tabernacula tua, Domine, concupiscit & deficit anima nostra in atria tua. Erat in B. Petronilla tantus virtutum splendor, ut ejus aspectu & alloquiis statim evanesceret, quidquid bonis mentibus nefarius hic mundus pulveris & caliginis solet obducere. Tandemque dierum ac virtutum plena obiit tertio Idus Julii, & in pronao, [mortua 13 Julii colitur:] hoc est anteriori ecclesiæ parte, quæ vulgo dicitur, la Nef, ad levam honorifice sepulta est, variis ante & post mortem miraculis conspicua, eique dies ille festus celebratur. Matri in regendo monasterio successit Pontia, [succedente S. Pontia filia:] pietate & sanctitate haud impari, quasi id unum haberet in animo, ut maternæ virtutis heredem se comprobaret.

[7] Sanctus vero Gilbertus ad locum, qui vulgo Novem-fontium dicitur, secessit, tamquam in eremum; [ipse in loco Novemfontium degit:] ubi pie religioseque vivendi rationem ita coluit, ut amictus rudi vestitu & cilicio, victuque aspero, pane & aqua contentus, caritate, humilitate, patientia, ceterisque virtutibus insignis, vitam ageret non humanam, sed Angelicam ac cælestem. Unde merito de illo Robertus Altissiodorensis; S. Gilbertus (inquit) ex potenti Milite seculi, [In Chronico ad annum 1152:] humillime miles Christi, elemosynarum, abstinentiæ, paupertatis, admirandus exemplis fuit; cujus magnitudinem meritorum miraculorum magnitudo declarat. Cum ergo virtutum illius fama quotidie increbresceret, atque ad eum multi tam pietatis quam recuperandæ sanitatis gratia convolarent, fundamenta jecit monasterii quod animo destinarat. [monasteriū aliorum consilio] Sed quoniam insalubris parumque commodus erat locus Novem-fontium (palustris quippe, ac vepribus & dumetis obsitus) quamquam ejus loci solitudine sentiret se oblectari, amicorum tamen consilio, præsertimque Claromontensis Episcopi jussu, adductus est, ut de monasterii sede opportuniori cogitaret. Elegit ergo locum, qui vulgo le Creu des a fosses dicitur, & a Novem-fontibus dimidiato fere milliari distat. [In vicino incipiens construere, cælesti monitu] Cum autem cæmentarii & lignarii fabri ædificium illud extruerent, immissæ divinitus aves turmatim convolare cœperunt; ita ut non modo artifices impedirent, sed rostris & unguibus exiguas assulas colligerent, & in locum illum Novem-fontium asportarent; ubi nativo cantu nescio quid suavius canerent, maxime iis horis quibus solent preces Canonicæ in Ecclesia celebrari.

[8] [Novemfontes redit:] Quo auspicio sensit B. Gilbertus divinæ Majestati gratissimum esse locum, sibique in eum divino jussu redeundum, unde humano discessisset. Quod gauderet habebat devota Deo mens. Quid enim non afferret hilaritatis argumentum hoc divinæ bonitatis & benevolentiæ? Majori igitur alacritate caritatis operibus cœpit insistere; ac priusquam susceptam primum inchoatamque monasterii structuram repeteret, amplum quoddam nosocomium extruxit: [nosocomiū construit,] ejus præfectum se curatoremque exhibens, non imperando solum, sed agendo. Nullum enim omittebat officii & hospitalitatis genus: ægrotis præsto erat vel in rebus vilissimis; ratus hanc certissimam tesseram & arrham futuræ nobilitatis, si ignobilem se in terris præstitisset. [servit ægris,] Leprosorum & aliorum ulcera, vel aspectu ipso & cogitatione horrenda, extergere nihil formidabat; imo nec osculari; eaque sputo suo linita sæpius sanabat.

[9] [sanat puellam strigosam,] Mœrebat angebaturque animo nobilis quædam femina, quod liberos educare & ad perfectam ætatem perducere non posset, unicamque ex multis haberet filiam languentem ac strigosam; in cujus curationem sedulo incumbens, medicorum opem ac industriam omnem frustra consumpsisset. Filiam ergo adduxit ad B. Gilbertum, qui fusis ad Deum precibus, eamque aqua lustrali aspergens, mox sanitati restituit; ita ut jam non matris manu subnixa incederet languidius, sed cum ea æquo passu contenderet. [alios imposita manu:] Manat tota regione tanti fama miraculi & rumor: adducuntur undequaque pueri languidi, febricitantes, cœliaci; hœmorrhoide, dissenteria, epilepsia, aliisque id genus morbis laborantes. Quibus S. Gilbertus manus imponens, recitabat Euangelium hoc; Sinite parvulos venire ad me, & ne prohibueritis eos; talium est enim regnum Dei; eosque parentibus sanos & incolumes reddebat. [Marci 10, & Luc. 18]

[10] Fuit etiam ipse pacis studiosissimus, adeo ut vel per se, vel fusis ad Deum precibus, [pacem componit] contendentes distractosque ad concordiam reduceret. Oppressos, pauperes, orphanos, viduas fovebat, tuebatur, [miseros fovet:] sustentabat: & cum Simoniacos, Schismaticos & Ecclesiæ perturbatores acerrime insectaretur, sacrum Clericorum ordinem pro viribus propagabat. [Clerum defendit:]

[11] Tum demum suo illo beatæ Virgini sacro Novem-fontium monasterio pene extructo, [habitum Præmonstratensem suscipit:] Præmonstratensium Canonicorum habitum suscepit in prædicta Dei-loci ecclesia: & ibidem professione monachali completa, præclaros quosdam ejusdem ecclesiæ Canonicos (e quorum numero Gofridus, b pietate & doctrina præcellens, S. Gilberto in Abbatiali munere, prout illi prædixerat, subrogatus est) ad suum Novem-fontium cœnobium adduxit anno reparatæ salutis millesimo centesimo quinquagesimo primo. [anno 1151] Cujus quidem administrationis onus, flagitantibus illis Canonicis, invitus suscepit, & admirabili sanctitate cum iisdem vixit. [Abbas præficitur] Denique jejuniis, vigiliis, & orationibus assiduis confectus, bonis operibus mirum in modum fulgens, miraculisque clarissimus, migravit ad Dominum, octavo Idus Junii, [moritur 6 Junii anno 1152] quo die festum illius apud suos agitur, quoque dies S. P. N. Norberti exitus notatus est anno Domini millesimo centesimo quinquagesimo secundo. Atque ut humilitatis suæ specimen aliquod posteris relinqueret, in cœmeterio pauperum xenodochii a se extructi sepeliri voluit. [in xenodochio sepultus] Verum crebrescentibus ad ejus sepulcrum miraculis, Petrus prædictæ Novem-fontium ecclesiæ (cui postmodum S. Gilberti nomen inditum est) Abbas tertius, [anno 1159 transfertur ad ecclesiā] anno Christi millesimo centesimo quinquagesimo nono, Pontificatus Adriani Papæ quarti anno quinto, transferri sancti viri corpus ab eo loco, in quo sepultum erat; & in eadem ecclesia prope chorum, septentrionem versus, in tumulo lapideo columnis quatuor imposito, honorifice collocari asservarique summa reverentia jussit.

[12] Atque eo quidem in hodiernum diem multi confluunt, pellecti multitudine miraculorum, quæ cum circa omnes, tum maxime circa pueros vel emortuos utero materno, [miraculis claret circa pueros, etiā mortuos.] vel affectos graviter morboque languentes, dum illi ad vitam, hi ad perfectam sanitatem reducuntur, ad tanti viri sepulcrum divinitus contingunt. Multi etiam, ut prolem suscipiant, S. Gilberti opem implorant; sicut testantur illa quæ ejus capellæ vitreis inscripta sunt. Alii ut proles suas sanas & incolumes servent, eas B. Gilberto tum primum vovent, & candido Præmonstratensium habitu induunt, quem pro parentum voto, vel quinque, vel septem, vel novem annis gestant; quibus elapsis, & Missæ sacrificio pro iisdem pueris oblato, ac veste eorum candida sacrario monasterii relicta, sanæ ac salvæ ad parentes revertuntur. Zona ejusdem sancti Gilberti ex corio nigro, & baculus pastoralis ex ligno vulgari ac inartificiali, adventantibus peregrinis illic ostenditur. In pariete claustri Abbatiæ S. Gilberti versus ecclesiam, hæc habentur metro & littera vetustissima:

Anno milleno, centeno, ter quoque deno, [Epitaphium]
Bino bis decimo, sursum migravit ab imo
Sanctus Gilbertus, multa virtute refertus,
Est ab eo, Christe, tibi donatus locus iste:
Et tunc fundatus fuit hic, hinc ædificatus.

[13] [Claromonti est S. Gilberti sacellum,] Claromonti in anteriori parte ecclesiæ Canonicorum beatæ Virginis de Portu, sacellum quoddam est S. Gilberto sacrum, in quo quotannis ejus & S. Boniti festum die septima Junii colitur. Illic B. Gilberti imago depicta conspicitur, sub habitu Canonicorum Præmonstratensis Ordinis, [cultus,] manu dextra baculum pastoralem, [imago,] sinistra librum tenens; pedeque dextro loricam, galeam, ferrum & alia id genus arma conculcans. Pueri ægroti, qui ad S. Gilberti monasterium nec adduci possunt, [miracula.] nec deferri, in eodem sacello habitu candido vestiuntur, quem expleto voto sani deponunt.

ANNOTATA D.P.

a Creu des fosses, id est, Cavitas fossarum.

b Ignoraverunt hunc Sammarthani, de Abbatibus Novemfontanis scribentes, tom. 3, ubi nemo eorum nominatur ante B. forte Bernardum, pro anno 1233.

CAPUT III.
Corporis inventio & elevatio. Aliqua miracula.

[14] Neque vero inter tot tantaque miracula prætermittendum illud, [Anno 1612,] quod anno Domini millesimo sexcentesimo duodecimo, in eo S. Gilberti monasterio contigit. Templi campanarium, edita quædam turris erat, laternæ in modum, e qua pyramis eminebat; totaque moles ex incisis politisque lapidibus, quatuor chori columnis nitebatur: quæ cum paulo ante labefactata ictu fulminis fuisset, [lapsu turris] nec pro ea quam res postulabat celeritate restaurata; die decima septima mensis Octobris, hora circiter decima, [choro & sanctuario confractis] noctu repente corruit; lapsuque suo, non chorum modo, sed sanctuarium, & templi anterides effregit, constravitque. In tanta vero ruina illæsum intactumque permansit S. Gilberti sepulchrum, [sepulcrum illæsum.] illæsi etiam cancelli lignei quibus sepulcrum hoc concluditur, quamquam ingenti lapidum mole circumsepti.

[15] [Anno 1615 auctor Novem-fontes profectus,] Anno salutis millesimo sexcentesimo decimoquinto, cum a Reverendissimo Patre nostro generali Præposito demandata mihi fuisset provincia, lustrandi ac reformandi pene omnes nostri Præmonstratensis Ordinis ecclesias & domos quæ in Francia sitæ sunt; iis peragratis, contuli me tandem ad prædictum S. Gilberti cœnobium. Ubi cum de iis statuissem, quæ tum ad communitatem vitæ, & disciplinæ monasticæ rationem, tum ad ædificia, aut conservanda sarta tectaque, aut reparanda videbantur pertinere; a venerandis Confratribus Priore & Religiosis, [petit aliquas Reiiquias S. Gilberti,] submisse hoc atque obnixe postulavi, ut ex B. Gilberti ossibus & reliquiis aliquid mihi Lutetiam perferendum darent, futurum templi illius, quod construere in Prioratu & Gymnasio nostro Præmonstratensi proponebam, quodque jam summo Dei beneficio inchoatum est, toreuma sacrum atque ornamentum singulare.

[16] Ad hæc illi ex divo Gilberto (inquiunt) nihil nunc habemus præter cingulum & pedum, [ut corpus latens inveniatur, indicuntur jejunia preces, sacrificia:] nec nostrum cuiquam compertum est, ubinam situm ac reconditum sit illius corpus. Tristior hoc responso factus, quod spe prope decidissem; non tamen destiti a proposito, sed disquirere ipse cœpi, diligentius omnia oculis perlustrans. At converti demum in meipsum oculos, & me tanto beneficio indignum sentiens, jejuniis publicisque orationibus vacandum censui. Cumque illi hoc meum consilium probassent, in id exequendum per aliquot dies incubuimus. Octobris vigesimo quarto die, qui sacro corpori indagando destinatus erat, excussit quisque propriam conscientiam, & quantum in se erat ab omni labe expurgare conatus est. Res sacra a singulis Sacerdotibus peracta, ad sacram Synaxim Novitii accesserunt. Missale sacrum, quod Spiritus sancti dicitur, sub invocatione S. Gilberti offero cum solenni apparatu.

[17] Tum religioso ritu & habitu, publicisque supplicationibus procedimus ad xenodoxii cœmeterium, [frustra quæsitum in cœmeterio xenodochii,] quod jam viridarium est frugiferis arboribus consitum, in quo sepeliendum se mandaverat S. Gilbertus. Animadvertimus ingentem lapidem, illud ipsum arbitrati esse quod quæreremus. Immissi cum falcibus multi purgarunt locum, & subducto lapide ad octo circiter pedes effoderunt. Quo cum patefactus esset aditus, solicite introspicimus; sed cum nihil præter humum appareret, ad templum solenni cum supplicatione reversi, jubemus inter quatuor columnas, quibus S. Gilberti sepulcrum suffulciebatur terram aperiri. Occurit quædam ingens urna operta, oppletaque terra quadam nigra & spissa. Tacita mœstitia incessit, defixitque omnium animos.

[18] Iterum Deum oramus atque obtestamur, ut concederet hoc omnium expectationi, nec tam nobis quam plebi Christianæ, quæ eo confluxerat, indulgeret. Constituti itaque inter metum & spem, cum in diversum tenderent sententiæ; atque alii in medio choro, alii pro altari, alii alio in loco jacere sanctum corpus dicerent; [in templo] ecce ex improviso quidam proponit videri sibi, S. Gilberti corpus, lapide illo qui columnis quatuor innixus erat, inclusum. Probamus hoc consilium; [sub 4 columnis,] disjunguntur qui majori illi incumbebant lapides duo, longitudine & latitudine fere pares. Apparet in medio lapide recessus quidam peramplus, & qui satis esset homini continendo, atque eo linteum conspicitur. [lapidibus remotis,] Gratulabundi gestimus, urget circumfusa turba, petitque duos illos lapides actutum removeri. Quibus subductis, expirat suavissimus quidam odor, & plusquam myrrheus; [cum suavissimo odore reperitur,] conspectumque in majoris lapidis recessu integrum sancti Gilberti corpus, leucophæo linteo exesis quibusdam partibus involutum, cum hac inscriptione: Hic Jacet Sanctus Gilbertus Fundator et Primus Abbas huius Ecclesiæ. Nos lætis animis erumpimus in gratiarum actiones, & solenne aggredimur epinicion, Te Deum Laudamus. Effero interea e sepulcro sacras Reliquias; [altari ipsis dicato imponitur] atque altari sacelli, quod præpotenti Deo sub invocatione S. Gilberti juxta illius sepulcrum dedicatum est, oblata a felicis memoriæ Fratre Claudio Varvuille, ejusdem monasterii tunc Priore claustrali, sindone nova & candida, intus pro angustiis temporis obvolutas impono.

[19] [seponuntur quædam ossa;] Rogantibus Patribus Priore & Religiosis prædictis, ossa quædam seposita sunt, quæ peregrinis spectanda & veneranda proponerentur; ut testatur brevis rei gestæ historia, quæ a me tum præsentibus illis atque approbantibus, his verbis concepta est. Hoc S. Gilberti Confessoris & Abbatis mausoleum, postulantibus & circumstantibus hujus ecclesiæ Canonicis omnibus, a nobis apertum, perlustratum, ac linteis albis renovatum; in quo corpus ejusdem Sancti integrum comperimus. Atque ut prædictorum Religiosorum, fideliumque devotioni faceremus satis, ex eodem sepulcro maxillam inferiorem, dentes duos ex superiori maxilla, brachium unum, [maxilla inferior, dentes 2, brachiū, costæ 2] articulum unius digiti, & costas duas, quæ peregrinis advenientibus veneranda colendaque exhiberentur, eduximus. In quorum omnium fidem & robur, præsentes, manu propria exaratas, nostra & prædictorum Canonicorum Religiosorum syngraphis, die vigesima quarta Octobris anni millesimi sexcentesimi decimi quinti, munivimus.

[20] Hac tabella predictorum Religiosorum, necnon venerandi Fratris Joannis Leger, [reliquum corpus eodē sepulcro includitur:] Prioris cœnobii beatæ Virginis Montis S. Martini (qui adjunctus mihi comes in monasteriorum nostrorum lustratione erat) meoque chirographo obsignata, S. Gilberti reliqua ossa (dum ab iisdem Religiosis & pia turba devote suaviterque Hymnus, Iste Confessor Domini sacratus, canitur) in sepulcrum illud retulimus, cum sacris cineribus, majorique lintei veteris parte, nova sindone contecta; sacro corpori tabellam eamdem ex membrana imposuimus; atque post multas orationes, sepulcrum, duobus; lapidibus, qui detracti fuerant, superinductis & cæmentatis, occludi fecimus. Et ut tota res foret testatior, Notarius quidam Regius, Gilbertus Mizon nomine, Arvernus, eam redegit in Commentarios, ac pro more consignavit, Religiosisque & mihi antigraphum dedit.

[21] Quibus ita peractis, ossibusque illis quorum in renuntiatione memini, ab hierophylace religiose sepositis, paucis post diebus postulavi a præfatis PP. Priore & Religiosis, ut mihi ex sacris ossibus quædam concederent, [auctor accipit 2 dentes, 2 costas, & ossa brachii,] quæ in prædicti Collegii Præmonstratensis templo collocarem. Annuere ultro omnes, mihique duos dentes, duas costas, & unius brachii ossa concessere; quæ Dei gratia & S. Gilberti meritis huc ipse attuli, feretroque inclusi ex ære cyprio (argenteo, si Deus & piorum eleemosynæ dederint, postea facturus) cum aliis quibusdam aliorum Sanctorum Reliquiis, adstantibus omnibus, qui in dicto Collegio studiorum causa erant Religiosi, [Parisiisque altari imponit.] tum altari sacelli cum loculo imposui. Dicam profecto, quod ex fide & veritate est; ex illo tempore vigere hic pietatem, monasticam disciplinam, litterarum studia magis magisque in dies reflorescere; neque restaurata esse modo ædificia, sed ecclesiam quamdam ampliorem inchoatam. Unde nobis illud Geneseos XXXIX, merito attribui posse videatur; Benedixitque Dominus domui Ægyptii propter Joseph, & multiplicavit tam in ædibus quam in agris cunctam ejus substantiam. Vel, quod I Regum VI. Et benedixit Dominus Obededon, & omnem domum ejus propter Arcam Domini.

[22] Atque ut inde concludam, quod vel affirmare certo possim testis oculatus, [curantur vulnera tibiæ,] vel mihi ipsi quoque contigerit. Scatebat cuidam utraque tibia variis ulceribus, eo sane periculosissimis, quod medendo magis serperent. S. Gilberti opem imploravit. Cumque ad utramque tibiam aliquid veteris illius lintei, in quo sepultus fuerat S. Gilbertus, applicasset; paucis post diebus, ad planum cicatrices reductæ sunt, nec umquam posthac refricatæ. Ea res attulit mihi nescio quid fiduciæ & securitatis, ut plane crederem idem mihi, Deo favente, eventurum. Cum enim anno Domini millesimo sexcentesimo decimo tertio, in Adventu Domini, ad Bruyerensem urbem, quæ in diœcesi Laudunensi est, missus forem concionator; lapsu quodam ex equo luxatum mihi est obtritumque sinistrum genu. Sanari non ita potui quin biennio claudicarem, [& luxatum auctoris genu.] incederemque gradu non satis firmo, & dolores paterer gravissimos. Linteum illud genu compositum, qua potui reverentia detuli novendiali voto; quo expleto perfectoque, non extenuatæ modo, sed extinctæ prorsus molestiæ sunt. Atque ex illo tempore nec claudicavi, ut antea, nec ullum prorsus dolorem sensi. Hoc ego obiter, ad honorem præpotentis Dei, qui gloriosus in Sanctis suis, & ne ingratus ac immemor beneficii, lumen sub modio occultasse videar.

DE B. GERARDO TINCTORIO,
FUNDATORE ET MAGISTRO HOSPITALIS MODOETIÆ IN LOMBARDIA.

ANNO MCCVII.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
De cultu per S. Carolum Borromæum probato, & Actis coram eo productis.

Gerardus Tinctorius, Modoëtiæ apud Insubres in Italia(S.)

AUCTORE D. P.

Longobardorum civitas Regia, vulgo Monza, Modoëtia dicta cum regnum illorum staret; in qua etiam, licet regno eorum per Francos everso, hodiedum servari & ab Imperatoribus moris est sumi Italici regni Coronam, [Per Processum Modoëtiæ confectū an. 1582] ut vocant, ferream; prætitulatū B. Gerardum, civem suum, anno MCCVII ad cælos transmisit, augustius coronandum; exindeque cœpit habere Patronum, non sibi tantum, sed & multis circumjectis in Mediolanensi & Comensi diœcesi oppidis. De jure & antiquitate ejusmodi cultus ut legitime constaret, S. Carolus Borromæus effecit; misso Modoëtiam, qui Processum formaret, Carolo a Basilica Petri, Congregationis S. Pauli Decollati postea Generali, ac denique Episcopo Novariensi. [habentur Acta,] Fecit is anno MDLXXXII, mense Augusto, quod jussus erat sane gnaviter. Actaque vitæ & miraculorum, ex Bonincontri Morrigiæ historia Modoëtiensi Ms. attulit, cum informationibus aliis. His acceptis Romamque transmißis, sanctus Præsul apud Gregorium XIII Romanum Pontificem, per D. Cæsarem Spetianum, postea Cremonensem Episcopum, suum in Curia Agentem, haud difficulter impetravit, ut Modoëtiensibus confirmaretur usus suus antiquus; prout ipsi eum multa cum solennitate & pompa instaurarunt anno mox sequenti, die obitus sui VI Iunii. Constant hæc nobis ex Discursu Italico, sub annum MDCIV Ticini impresso, quem scripsit Iosephus Ferrarius, postquam pauca ad lectorem præfando, [& instauratur cultus Beati, pro 6 Iunii.] obiter rejecisset errorem eorum, qui Gerardum ex laico finxerant Presbyterum, Canonicum ecclesiæ S. Ioannis; & ex Magistro seu Ministro Hospitalis, nullius voti tunc religione obstricto, professum Ordinis S. Ambrosii ad nemus.

[2] Duobus post annis Mediolani, Latine edidit Vitam & Miracula S. Gerardi Tinctorii, [Eadem hic dantur ex Mss.] Bartholomæus Zucchius, & Cæsari Cardinali Baronio dedicavit, non aliis quam prior adjumentis usus, prædicta scilicet Bonincontri historia, ab anno MCC ad MCCCXL deducta in membranis; & primum quidem in Modoëtiensis Basilicæ archivio, nunc vero in Bibliotheca Ambrosiana Mediolani asservata; unde quæ Gerardum spectant excerpta, una cum reliquo Processu, ex editione anni MDCIII, mihi misit jam dictæ Bibliothecæ Præfectus Andreas Pusterla. In his num. 5 dicitur, quod Sanctus in Domino quievit, anno Domini MCCVII die sexto Junii: [non 13 Junii.] & tamen Zucchius atque, ex hoc Ferrarius in utroque Catalogo, dicunt, quod Idus Juniæ fuerunt suprema mortalitatis ipsius dies. Viderint Modoëtienses, unde processerit diversitas illa, & utrum ipsæ Idus, pro die VIII Idus Zucchio obrepserint.

[3] [Imagines impressæ quales?] Addidit Pusterlæ in dicta Præfectura decessor, nunc Modoëtiensis Archipresbyter Petrus Paulus Bosca, triplex Actorum uno in folio compendium, cum imagine: sed hæc cum ubique alia atque alia vultus lineamenta præferret, differretque etiam ab illa quam ligneæ tabulæ insculptam; diu ante illas editas, præfixerat Discursui suo Iosephus Ferrarius; diu hæsi ambiguus an earum aliquam juberem sculpendam dare: cum etiam illa Ferrarii ceteris antiquior, novitatis evidens præferret indicium, in precatoriorum globulorum serto, ad zonam appenso, quo non potuit vivus Gerardus usus fuisse; cum ejus institutor fuerit S. Dominicus, decem annis post mortem Gerardi. Super his ergo interrogatus idem Bosca, respondit, illam Ferrarii discrepare ab omnibus quæ usquam extant, jam olim pictæ; si qua autem esset genuina effigies Sancti, eam videri, quam supra pilam, ad dexterum latus aræ maximæ, in basilica S. Ioannis Baptistæ, annis abhinc ducentis pinxit Bernardinus Lovinus, ex alia verosimiliter antiquiori.

[4] In Processu expreßior & frequens mentio Mantelli est, [Testimoniū in capsa, Pallii custode, inventum.] ad parturientes deferri soliti; quod cum circa annum MDCLXXV requireretur, in eo ubi servari dicebatur Hospitali; simul cum eo reperta fuit charta, situ fracida, quam apparebat fuisse impressam haud multo post Canonizationem S. Caroli Borromæi, Ejus chartæ hic tenor est. Anno MCCVII, die VI Junii obiit Beatus Gerardus, sepultusque fuit in ecclesia S. Ambrosii, nunc vero S. Gerardi; ubi nunc etiam ejus ossa quiescunt in marmoreo monumento, concurrentibus populis integris infrascriptorum locorum, tum voti tum devotionis causa, cum muneribus & oblationibus, quotannis certis anni diebus, ad visitandum ejusdem Sancti sepulcrum, & venerandas ejusdem sacras Reliquias. Populi sunt oppidorum Olgiati, Garini, Trevini, & Asnagi, in diœcesi Comensi sitorum: item populi oppidorum Decii, Sevesi, Segrati, Lentati, Barlasinæ, Varesii & Figini diœcesis Mediolanensis.

[5] Quæ omnia distinctius patescent ex Actis infra producendis. [Monumentum anno 1622 erectū] Hic nota S. Caroli Canonizationem fuisse quidem celebratam anno MDCX; sed chartæ impreßionem videri plus quam duodennio posteriorem illa fuisse; si marmoreum Monumentum, idem sit quod hodie post aram maximam hujusmodi visitur. Subtus legitur scriptus hic titulus: S. Gerardo de Tinctoribus, humilitatis & pudicitiæ singularis viro; mirificæ charitatis in pauperes, quibus fovendis publicum valitudinarium extruxit prædiisque locupletavit, miraculorum gloria clarissimi; tanto Civi, tam bene merito, Patri patriæ; monumentum hoc, priore multo illustrius, Modoëtia, beneficiorum memor, poni mandavit anno MDCXXII. Verum ruit ejusmodi conjectura, si prius monumentum, licet minus augustum, marmoreum etiam fuit.

[6] Atque hæc præmisisse sit satis; pro complemento præfationis, accipe, quæ de ipsa Modoetia mihi Archipresbyter ejus prælaudatus scribit, sexto Idus Novembris MDCLXXXV. Urbs est Modoëtia Imperialis, quoniam in insigni ejus S. Joannis Baptistæ basilica, [Breve encomium Modoëtiæ.] Italiæ Reges Corona ferrea redimuntur: eaque Corona isto in templo diligentissime custoditur. Colunt illud Archipresbyter, Infula & Lituo a Sede Apostolica decoratus, decem & octo Canonini, octo Sacellani ab Hispaniarum Rege creati, quadraginta item alii Sacellani, demum quatuor Coadjutores ad curam animarum. Intra mœnia degunt incolæ decies mille: duo sunt valetudinaria, alterum S. Bernardi, alterum S. Gerardi: octo Domus virorum Religiosorum, nempe Patrum Societatis Jesu, Barnabitarum, Dominicanorum, Augustinianorum, item aliorum Augustinensium nudipedum, Minorum de Observantia, Conventualium & Capuccinorum. Accedunt, unum Seminarium Clericorum, duo Orphanotrophia, quatuor cœnobia Sanctimonialium, unum Ursulanarum; in suburbiis vero duæ Parochiæ, quibus quatuor millia incolarum subsunt, præter sex Sodalitia Confratrum & Scholas plurimas doctrinæ Christianæ, sanctissimi Rosarii, & sanctæ Crucis: ut huic urbeculæ jure invideant præcipuæ ob celebritatem basilicæ, cui adhuc, post tot clades ac rerum vicissitudines, supersunt dona, quibus eam Longobardorum Reges ditaverunt, cum summa auri gemmarumque copia.

[7] Hic porro vides picturæ num. 3 memoratæ ectypon, ubi cerasorū ramusculus, [effigies ante annos 200 picta] qui alibi ex baculo furcato appensus pingi solet, tenetur sinistra, cujus rationem requisitus docere idem Boscha, respondit, quod Traditio est S. Gerardum, cum frequenter adiret Basilicam S. Joannis Baptistæ, aliquando pernoctare ibidem orando voluisse; & prohibere id volentes ostiarios atque exire jubentes exorasse, [quare cum cerasis] ut sibi indulgeretur, spondendo unicuique eorum cistulam recentium cerasorum. Mensis tum exibat December, ejusmodi fructuum nequaquam ferax: & tamen postridie ostiarios singulos singulis cistulis cerasorum donavit: cui miraculo commemorando solita sint cerasa tali numero ex baculo illius suspendi. Ad pedes appicta bascauda lignea cum cochleari, memoriam retinet eorum quibus utebatur, [& bascauda?] cum infirmis sui nosocomii ipse cibos ingereret ori; majorem etiam ipsa formam præferens vetusti temporis, quam in recentioris ævi imaginibus manu tenere conspicitur.

ACTA
Jussu S. Caroli Borromæi collecta.
Ex Processu in Bibliotheca Ambrosiana.

Gerardus Tinctorius, Modoëtiæ apud Insubres in Italia(S.)

EX MSS.

CAPUT I.
Vita, fundatio Hospitalis, miracula, mortui sanctitas Olgeatæ cognita.

[1] Beatus Gerardus, magnæ abstinentiæ, humilitatis & misericordiæ vir, de terra Modoëtiæ, ex illis de a Tinctoribus fuit; qui defuncto patre, [A puero deditus pietati,] cum puer esset (nam semper hospitalitatis studio intentus erat) jejuniis, orationibus, & eleemosynis vacabat b. Qui postquam fuit ætate maturus, Hospitale Modoëtiæ, juxta flumen Lambri, de bonis paternis fundavit. De custodia, regimine, cura; de electione Ministri, de receptione Conversorum, & de visitatione infirmorum, post suum decessum fienda in dicto suo Hospitali, per publicum instrumentum sicut hodie patet, cum Archipresbytero, Canonicis & Capitulo Ecclesiæ S. Joannis, & cum Communi Modoëtiæ valde bene ordinavit.

[2] Ipsum hic accipe, sicut ex originali transcriptum habeo. [fundati a se hospitalis advocatiam] Anno Dominice Incarnationis millesimo centesimo septuagesimo quarto, undecimo Kalendas Martii, Indictione septima, in præsentia Canonicorum S. Joannis Baptistæ de Modoëtia, & laicorum hominum Modoëtiæ testium, stetit & convenit inter Dominum c Obertum, Dei gratia Archipresbyterum Modoëtiæ, de consilio suorum Fratrum Canonicorum; nec non & Gerardum Tinctorem, Conversum Hospitalis pauperum, fundati ab eo in suprascr. loco Modoëtiæ, ultra flumen d Lambri, prope ecclesiam S. Ambrosii, & ejus Fratres; atque Ardericum Fidelem & Arnaldum Lanterium, Consules Modoëtiæ, ex parte Communis ipsius loci; quod avocatiam ipsius Hospitalis habere debeat ipsum Commune Modoëtiæ, & præf. ecclesia S. Joannis habere debeat pro censu annuali ab ipso Hospitali cereos duos, quemque de libra una ceræ, adducendos ab ipsis Conversis in festivitate S. Joannis ad ejus altare: & Magister e eligi debeat ab ipso Hospitali, & ipsa ecclesia S. Joannis, & a Consulibus suprad. loci: [ac regimen ordinat;] & ab Archipresbytero d. ecclesiæ investiri debeat: & manum obedientie ipse Magister eidem Archipresbytero dare debeat, & sui Fratres Conversi eidem Magistro suo. Deputatos vero servitio jam d. Hospitalis, esse debere Decanos sex populi Modoëtiæ, constitutum est, ut curam infirmorum habeant, qui eligantur ab ipsis Conversis, consilio jam d. Archipresbyteri. Magistrum vero ipsi Fratres eligant, consilio tantum præfatorum Decanorum; quem si malum tulerint, videlicet latronem, ganeatorem, minusve utilem; Ecclesia repudiandi habeat auctoritatem: nec Conversus jam d. loci ibi Conversum ponere possit: nec f albergandi ibi aut ejus loci possessiones vel res ullas tollendi habeat modo ullo ipsa Ecclesia libertatem aut potentiam, [coram testibus, & Notario:] quia sic inter eos convenit. Actum infra ipsam Canonicam, coram multis, Axandro Converso ipsius Hospitalis. Interfuerunt de Canonicis plures, videlicet Magister Vuidottus, Ambrosius Ciminus, Marchesius de Cellonia, Diaconi; & Mag. Ricardus Ormenus, & Ambrosius de Palatio, Subdiaconi; & Mag. Matthæus, & Martinus de Pirovana, & Michael de Besozo, & alii Fratres & Clerici præfatæ Ecclesiæ; & etiam de Populo Modoëtiæ complures, Joannes & Landus fratres qui dicuntur Bonvassalli, & Cazardus Pelluccus, & Arminus, & Germanus Patius, & Ambrosius Medicus, & Donixolus de Curate, & alii multi testes.

Ego Junius Judex interfui, & hanc chartam ad memoriam habendam subscripsi g.

[3] Idem Gerardus, maxime devotus S. Joannis Baptistæ fuit. Tantam compassionem, misericordiam, & humilitatem in se habebat, quod in quacumque parte terræ Modoëtiæ, [intendit operibus misericordiæ:] ubi noverat pauperes infirmos jacere, ibat; & ulnis suis solus, & aliquando cum socio, ad Hospitale suum portabat, & super mundos lectos, illos ponebat; leprosos manu sua tergebat; omnes infirmos, quos hospitabatur, cum osculo pacis recipiebat, illisque in omni hora debita personaliter ministrabat, & quodlibet necessitatis servitium sine indignatione eis faciebat. Petentibus egenis eleemosynam, numquam negabat: eoque tempore, quo alimentorum inopia Lombardiam graviter h affligebat, vir Dei diversis indigentibus Hospitalis sui cuncta tribuerat, [tempore famis publicæ] ut pene nihil in cellario, nisi forte modicum grani, & ex i vegete starium k vini remaneret. Tunc multi egeni ad se veniunt, magnopere postulantes: vir autem Domini, qui cuncta decreverat in terra tribuere, ut in cælo omnia reservaret; hoc ipsum parum, quod in Hospitali remanserat, petentibus jussit dari. Conversus vero, qui Canevarius l erat, audivit quidem jubentis verba, sed implere distulit; dicens, [cum distribui cuncta jussisset,] turbido animo increpando: In cellario modium grani, in vegete starium vini, nec plus in Hospitali est; quomodo debent vivere Minister & Conversi? Eadem hora vir Dei inquit: Frater, modicæ fidei noli esse: Euangelium dicit, Qui Dei caritate unum dabit, centuplum accipiet: Christus non derelinquet bona facientem, & in se spem habentem. Vade igitur: [frumentum ac vinum oratione multiplicat.] totum id quod potes pauperibus Christi ministra. Tunc vir Christi, tam pro Fratris sui turbatione, quam pro egenorum compassione, cum lacrymis in oratione se dedit: & Canevarius, causa distribuendi quod remanserat, ivit; & reperit granarium ita blado m plenum, quod ostium non poterat aperiri; & vegetem, quæ tenebat carra n quatuor plena boni vini. Qui statim Ministro suo hoc retulit cum lacrymis; veniam ei petens: qui etiam & alios Conversos admonuit, quatenus nemini miraculum dicerent, nec in fide deficerent, sed misericordiam semper consequerentur.

[4] [Lambrum fluvium exundantem] Quadam vero die, vir Dei in mane tempestive, dum de B. Joannis devoti sui oratorio, quod circa duos ictus balistæ, mediante flumine Lambri, longe ab Hospitali suo situm est, reverteretur (in quo causa audiendi Matutinales orationes omni die ibat, in quo etiam oratorio divino auxilio multoties januis clausis intrabat, prout evidenter a custodibus illius oratorii notatum fuit) flumen Lambri per pluviam, sicut hodie facit, subito creverat, & pontem ruinaverat. Cum [autem] suum Hospitale sit, mediante stricta strata, in ripa d. fluminis situm; timuit ne ipsa aqua damnum domui, & maxime ad infirmos intrando, [pallio desuper instrato transit,] faceret. Subito divinitus inspirando, sine alio cogitatu, nisi cum magno fervore liberandi infirmos a periculo aquæ, capam suam projecit in ipsius magni & currentis fluminis aquam, & cum pedibus superivit, semper recommendando infirmos suos Deo & S. Joanni, ne de aqua damnum acciperent. Sic ipsum Lambrum transivit, qui nec ipsum nec capam o balneavit; & in nomine Christi & S. Joannis devoti sui, [& ab aquis ægros defendit.] ipsi aquæ ne intraret cameras infirmorum præcepit: quæ per medium cubitum juxta ipsas cameras altius stetit, per plures horas, quam limina ostiorum ipsarum camerarum essent alta, & in eis cameris non intravit. O quam fervidum amorem & solicitam curam habebat vir sanctus iste ad pauperes Christi! Sicut B. Petrus Apostolus, sine alio cogitatu nisi cum fervore essendi ad Christum, ambulavit super mare: sic venerabilis vir iste, sine alio cogitatu, nisi cum magno fervore essendi ad pauperes infirmos, qui representant personam Christi, ut eos a periculo aquæ liberaret, se posuit super p capam in flumine, & meruit aquam transire miraculose q.

[5] Vir venerabilis iste B. Gerardus, pro suis sanctis orationibus, [Miraculis clarus] de multis languoribus sanabat multos bonæ fidei pauperes infirmos. Temporalem namque honorem fugiens, egit ut ab his, a quibus visus in tanta virtute fuerat, numquam in hac vita, in vanam sui laudem, aspiceretur. Tandem in bonis operibus vitam gerens, senex plenus dierum, de hac luce transiens, in Christo quievit, anno Domini MCCVII, die sexto Junii. [obiit 1207:] Eodem vero d. anno, quo ex hac vita erat transiturus, quibusdam bonis Conversis, secum conversantibus, multa prædixit, & sanctissimi sui obitus denuntiavit diem. Sed Christus servi sui bona opera, qui ea bona opera quæ fecerat in vita, despiciendo vanitatem mundi, occultaverat, voluit post illius mortem manifestare.

[6] [die postea 40 moniti Olgiatenses ægri de ejus morte,] Quadragesimo die post ejus obitum, in quodam vico, qui locus de Olgiate dicitur, longe a Modoëtia per viginti milliaria, in principatu Cumano sito, cujus loci habitatores erant plures, masculi & feminæ, percussi omnes de una infirmitate, quæ Syncope r vocatur, sic quod nec unus ejusdem loci poterat alteri servire. Sed admoniti a quodam sancto Solitario s, vici illorum habitatore, qui a Deo per revelationem habuerat, quod servus Dei, nomine Frater Gerardus, quadraginta diebus jam elapsis sepultus fuerat in terra, juxta portam ecclesiæ suæ in Modoëtia; ejus bona opera, quæ in sua sancta vita occulte, fugiendo vanitatem mundi, fecerat, post ejus obitum manifestarunt; ut ejus corpus in reverentia haberetur. [vovent quotannis adire corpus,] Voverunt [autem] inter se unanimiter, atque dixerunt, Si sanctus iste pro nobis intercedit ad Dominum nostrum Jesum Christum, & de hac infirmitate liberati fuerimus; nos omnes, ad visitandum corpus ejus, cum reverentia & dono ibimus; insuper & perpetualiter omni anno, in ipso die, a nobis, dum vixerimus, & a nostris descendentibus, scilicet ab uno pro qualibet familia, ex nostri voti promissione, visitabitur. Qui cum hoc votum fecissent, subito omnes liberati fuerunt, & votum adimpleverunt. [& subito omnes sanantur;] Sed illi sanctum corpus de terra, ubi erat sepultum, omni odore plenum, abstulerunt; & in arca lapidea, in qua nunc est, cum magna reverentia illum in ipsa sua t ecclesia posuerunt: qui usque in præsentem diem votum non fregerunt.

[7] A præd. vero Gerardo illis hominibus & aliis undique multis eorum circumdantibus, & maxime Modoëtiensibus, magna & infinita miracula facta sunt, [sequentibus exinde multis miraculis.] & quotidie in suis meritis spem habentibus fiunt; prout oculata fide aut discretorum relatione novimus: de quibus plura, prout tempus & ordo dictaverit, in sequentibus hujus nostræ historiæ a nobis scripta sunt. Sed quæ superius posui de ipso B. Gerardo & de miraculis ejus, pro magna parte audivi a senioribus terræ nostræ, scilicet Modoëtiæ, quibus Conversi & alii Religiosi bonæ famæ & fide digni, amici familiarissimi & noti ipsius B. Gerardi, ea dixerunt, quæ oculata fide de ipso B. Gerardo & miraculis ejus viderunt. Sed oportet jam ut antiqua priora taceamus: ad ea quæ nostris temporibus gesta sunt, veniendum est u.

ANNOTATA D.P.

a Addit Zucchius, quod Tinctoriæ familiæ neque obscura nobilitas, neque parvadecora sint: vetustior Epitome, ante annum 1174 vixisse seu floruisse Gerardum ait: Philippus Ferrarius, & cum eo Epitome recentior, definite asserit natum anno 1134.

b Idem Zucchius exaggerat propositum tenendæ castitatis, contra solicitantes ad uxorem ducendam propinquos firmum, aliasque virtutes, puta ferventem orationem, jaculatoriarum frequentium usum, discretionis spiritum &c. congrue quidem de tali viro cogitanda, non tamen huc ingerenda, cum veteres de iis tacuerint.

c Tertiagum cognominat Ughellus atque ex Archipresbytero Modoëtiensi Archiepiscopum Mediolanensem factum ait; utique jam grandem natu, utpote quem docuimus decimo suæ Sedis mense, anno 1196, obiisse.

d De hoc flumine Leander Albertus in Descript. Italiæ pag. 645. Lamber, aquarum perpetua claritate nitens, copiaque piscium optimorum abundans, ex Eupili sub Comensibus jugis, item Cerviano Segrenoque lacubus, qui fossis & ostiis Eupili conjuncti sunt, effluit: & sic ab Eupilo, in quem alii confluunt, effusus, tandem in Padum se exonerat.

e Sic etiam in mox proferendo Curiæ Modoëtiensis Statuto, edito post hanc conventionem, semper scribitur Magister: cum tamen in Actis constanter legatur Minister; idque hodiedum esse in usu probet Epitome Actorum, nuper in folio recusa. Aut igitur ipsemet Sanctus, recusata Magistri appellatione, Minister dici voluit; aut assumpta tertii Ordinis Regula, humilior iste titulus Conversis omnibus placuit, post Sancti mortem, idque secutus Bonincontrus sit.

f Albergare, hospitium præbere, a voce Italis, Hispanis,Francis communi Albergo, Alvergo, Auberge, ex Teutonico Al omnis & Berghen, abdere, tuendum suscipere, quomodo Græce Πανδοχεῖον dicitur, quia omnes excipit. Dicitur etiam Heribergum & Herbergum, id quod Teutonibus familiarius & forte altero antiquius, sumpto etymo ab Her exercitu: eo quod ad publicas vias Romanorum dispositæ mansiones, militares potißimum, eo nomine ac primum venirent.

Post authenticationem Processus de quo infra, Joannes Vicecomes, publicus Mediolani Notarius & oppidi Modoëtiæ, attestatur se de defensione Hospitalis S. Gerardi & Communitatis tertii Ordinis scripsisse, sicut in volumine Statutorum Modoëtiæ reperiuntur, capitula exempli sequentis, videlicet:

Ad hoc ut pauperes Hospitalis S. Gerardi & Communitas Fratrum tertii Ordinis, [Statuta pro conservatione Hospitalis.] quantum est pro factis pauperum, conserventur a persecutione malorum & superborum hominum, Rector & Curia teneantur & debeant d. Hospitale & Communitatem defendere, & manutenere in suo statu & jure, tamquam rem specialem Communis Modoëtiæ; cum d. Hospitale & Communitas antiquitus conservatum & conservata, sit illæsum & illæsa pro defensione Communis Modoëtiæ. Et per Curiam Communis Modoëtiæ eligantur quatuor boni & discreti viri, qui sint Advocati Hospitalis; & cum uno ex Fratribus tertii Ordinis & Pœnitentiæ debeant se congregare in d. Hospitali, ad videndum jura & rationes d. Hospitalis, & providendum super bono statu ejusdem: & quod non possit eligi aliquis in Magistrum d. Hospitalis sine licentia d. Communis Modoetiæ; & si electio aliter facta fuerit, non valeat. Qui Magister & Canevarius d. Hospitalis teneantur & debeant facere rationem singulis mensibus dd. Advocatis, de intrata & expensis factis de bonis d. Hospitalis ipso mense. Qui fuerint Advocati uno anno, non possunt [resumere advocatiam] infra annos tres, nec aliquis de eorum familia. Ita ibi, citra expreßionem anni; cum Gerardus jam vulgo nominaretur Sanctus, & Conversi ab eo instituti, tertium Ordinem suscepissent, sive tertiam Regulam de Pœnitentia S. Francisci.

h Ioseph Ferrarius Zucchiusque, hanc publicam famem ajunt per Italiam sæviisse, Frederico Ænobarbo imperante; de quo ex Actis Alexandri III apud Baronium discimus, quod anno 1162 multa famis inedia coactus sit ex Italia, quam fere totam occupaverat, exercitum ad propria remittere; & ipse ad regnum Teutonicorum, non sine magna tristitia, remeare.

i Veges quidem communiter significat dolium ligneum: sed hic usurpari videtur pro cella vinaria, idque suadet quantitas vini ibi miraculose reperti.

k Starium .i. Sextarius.

l Canivarius .i. Promus-condus, Teutonicæ originis, ex Kanne cantharus, & Waren custodire: aliis a buticula, Buticularius.

m Bladum .i. frumentum.

n Carrum, quæ vox pro unius carri vectura hic usurpari videtur.

o Balneare, Italis Bagnar, madefacere totum, sicut in balneo.

p Capa, alias Mantellum.

q Ios. Ferrarius etiam hoc factum comparat, cum miraculo Metauri fluminis, divisi ad transitum S. Fantini, quem ait coli 3 Junii; libenter sciam ubi: nam Syracusis colitur 24 ejusdem, alii etiam serius collocant: de quo videndus in Annotatis ad Vitam Octavius Cajetanus; & forte apud Ferrarium per incuriam typothetæ obrepsit 3, pro 23.

r Syncopen, interpretatur Ios. Ferrarius, defectum cordis.

s Manfredum Septalium nominant iidem Ferrarius & Zucchius: ejusque festum, ut Beati dicitur agi 27 Ian. quando licebit de eo agere in Supplemento; modo interim submittantur nobis, quæ hactenus nulla accepimus, vitæ & miraculorum monumenta.

t Tunc S. Ambrosii dicta.

u Fortaßis hic aliqua recentiora addidit Auctor, quæ notata in Processu non sunt; & infra, post caput 2, litt. r adnotabitur unum ex Iosepho Zucchio, patratum seculo 14; item recentißimum unum anni 1692, post Caput 3 litt. d.

CAPUT II.
Miracula seculo XIV patrata, & a Bonincontro Morigia, dum fierent, scripta.

[8] [Scriptoris pater,] Et quia, sicut miraculose puniuntur, qui contra Sanctos prave agunt; sic miraculose præmia & veniam recipiunt, qui in operibus Sanctorum student, & in eorum meritis confidunt; ideo neque hoc silendum existimo, quod actum in persona christianissimi ac devoti viri, genitoris mei, miraculose a B. Gerardo, de quo in primo libro hujus historiæ mentionem feci, reminiscor, prout ipse genitor meus multoties cum magna devotione mihi retulit. Primo anno, quo matrem meam duxit uxorem, ei sub vibriano a sinistri brachii apostema, ad modum ovi grossi, natum est. Cumque timerent Mediolanenses & Modoëtienses medici apostema in tam periculoso loco b tabiare, & tunc tam pro calore febris quam pro dolore nascentiæ, in periculo mortis se agnosceret; vovit B. Gerardo, [periculoso apostemate liberatur, apparente Beato:] quod de cera imaginem brachii sui ad illius ecclesiam offerret; & infirmos qui erant in Hospitali suo, cum certa eleemosyna visitaret; humiliter & cum magna devotione semper supplicans & orans B. Gerardum, ut veniam impetraret, & ab ipsa infirmitate liberaretur. Eadem vero hora soporatus, in visione B. Gerardus ei apparuit, qui brachium suum signavit, eique dixit: Christianus aliquando fit salvus ex fide & ex devotione, tam ab omni infirmitate corporis quam animæ, & postea disparuit. Qui cum esset e somnis excitatus, sine dolore apostematis (eo quod esset quasi penitus c malatia declinata) & sine febri remansit; & sic die tertia a d. infirmitate liberatus fuit. Quod maximum miraculum dictis Medicis & aliis apparuit d.

[9] Nuper quoque (scilicet anno MCCCXXIV) e cujus superius memoriam feci, B. Gerardus, pro ecclesia sua, [tectum ecclesiæ ejus detracturi milites] prout boni vicini ipsius ecclesiæ testati fuerunt, monstravit quoddam memoriale miraculum. Cum ecclesia illa sita sit extra portam terræ Modoëtiæ perictum arcus, quasi in medio burgorum portæ de Lecco & portæ S. Gerardi, quæ porta nomen accepit ab ipso B. Gerardo, in d. ecclesia sepulto; aliqui de supra memoratis perfidis f gentibus ascenderunt super coperturam ipsius ecclesiæ, & voluerunt eam diripere, causa comburendi lignamina, cum ipsa sola coperta in dictis burgis remansisset; quia sedimina g centum sexaginta familiarum, quæ habitabant in d. burgo, detruncaverant. Sed unus eorum cum increpatus foret, [miraculo se ex eo deturbantur.] quod vellet projicere copertam ecclesiæ tanti Sancti; maledixit, loquens nefanda increpanti, & dicens; Non credo quod hujus nominis Sanctus habetur in Paradiso. Qui statim de coperta omnes ceciderunt: sed qui maledixerat, subito moritur: aliis vero eorum ossa franguntur, sed non moriuntur. Sic de cetero nemo ausus fuit ipsam ecclesiam dirumpere; cum ceteræ ecclesiæ & omnia alia sedimina & ædificia, quæ erant extra d. terram, forent destructa a prædd. pessimis gentibus & combusta.

[10] [Olgiatensis rusticus, ad votivā peregrinationem ire recusans,] Sed quid de B. Garardo isto tempore apparuit unum de sua sanctitate signum, satis mirabile, libet nos huic nostræ Historiæ hoc breviter inserere. Illi de loco Olgiate, qui ex voto, scilicet unus de quaque familia, obligati sunt omni anno visitare corpus & ecclesiam B. Gerardi, sicut in primo libro hujus Historiæ diximus; steterant occasione guerræ h suprad. annis duobus & mensibus quinque, quod votum adimplere non poterant. Tandem suprascripto anno, vocati die statuto pro Communi loci, qui debebant ex debito post Crucem cum Pleviano i suo venire, ad visitandum ibidem sanctum corpus; unus eorum qui arabat in campo vocabatur verbis a sorore sua; Veni, veni, frater, [& ideo cæcus factus,] quia vocatus & notatus es: Crux deducitur: Presbyter & omnes de loco secundum votum vadunt, ad visitandum corpus & ecclesiam sancti nostri Gerardi. Qui cum irato animo, dicendo; Nolo ire, B. Gerardum & sororem suam blasphemasset; statim oculorum lumen amisit, & sororem clamare cœpit, illique dixit: Duc me tecum: curramus post Crucem, quia non solummodo pro mala responsione, sed pro mala intentione cæcus factus sum. Rogo ut una mecum supplicare debeas cum devotione B. Gerardum, quatenus pro me veniam a Christo impetrare debeat, ut mihi lumen oculorum restituat. Qui cum fere per duodecim milliaria cum sorore in pœnitentia peccata luxisset, prope vicinos suos junxit: cui Soror, Vide Crucem, inquit. [deinde pœnitens, illuminatur.] Qui cum magnis precibus humiliter genua flexisset, Crucem vidit, & de restituto sibi oculorum lumine omnibus indicavit; Deoque & S. Gerardo gratias cum magna promissione egit. Sed nos hic brevi relatu quæ digna erant contenti [scripsisse], ad historiam revertamur. …

[11] Isto vero tempore k quædam honestæ vitæ, credita l & nobilis Matrona, ex illis de Lampugnano, terraria m Modoëtiæ, quadam die cum vidisset duos homines, [Mulier sterilis,] masculum & feminam, de loco Olgiate venire Modoëtiam cum magna devotione, ad visitandum corpus B. Gerardi, secundum eorum votum, & de miraculis ipsius intellexisset; statim secreto suum intravit cubiculum, & humili corde cum magna devotione supplicavit, orando, dicens; O B. Gerarde, exaudi preces mei devotæ tuæ, quæ cum steterim annis novem cum viro meo, & prolem non habuerim, & vocata sum sterilis; tuam humiliter supplico pietatem, quatenus a Christo pro me impetrare debeas gratiam, [voto facto,] ut saltem unum concipiam filium, cui amore tui faciam ponere nomen Gerardum; atque omnes vestes quas ipse portabit, usquequo ad ætatem venerit, ad pauperes infirmos dabo qui erunt in Hospitali tuo; & perpetualiter dum vixero, ecclesiam tuam & corpus tuum omni anno cum optimo munere visitabo. Quod votum cum plena fide fecisset, [filium parit.] ad tempus gravidam se sentiens, nono mense post diem voti, filium masculum peperit, qui ad ætatem, prout votum, crevit, nec umquam alium filium habuit, & quod voverat adimplevit. Veritatem in Christo loquor.

[12] Matrona quædam, nomine Honoria, de Cassinis de n Boate, territorii Modoetiæ, senuerat, & lumen oculorum suorum tam pro senectute quam pro infirmitate amiserat. [Anus cæca] Hæc magnam devotionem B. Gerardo habebat; & quotidie filiis, neptibus, nuribus, & filiabus suis supplicando dicebat, Facite super plaustrum nostrum me conducere ad ecclesiam B. Gerardi; ad hoc ut illius Sancti corpus visitare, & de mantello suo oculos meos tangere possim; quia non dubito, pro ipsius mei devoti precibus & meritis, restituet mihi Dominus, prout cupio, [ad arcam Sancti visum recuperat.] [facultatem] videndi cum oculis B. Gerardum, Cumque de ejus verbis irriderent, & per plures menses illudendo sibi tempus dilatarent, tandem una die, cum rogare quod conduceretur non cessaret, ei complacere voluerunt, & ipsam ad d. ecclesiam conduxerunt. Quæ cum ecclesiam intrasset, & arcam & mantellum ipsius B. Gerardi cum magna devotione osculata esset, & oculos suos signasset; reversa domum, statim gratias Deo & B. Gerardo egit; & omnibus de domo, quod sibi oculorum lumen restitutum erat, veraciter indicavit. Veritatem in cælo loquor. Quidam devotus Presbyter & creditus, nomine Presbyter Finetus, Capellanus ecclesiæ S. Joannis Modoëtiæ, mihi scriptori & pluribus discretis viris certificando retulit, quod ipsam mulierem duobus annis cæcam stantem habuit ad Confessionem, & eam vidit cæcam & videntem.

[13] Ne legentibus audientibusque in dubium veniant miracula Sanctorum, [Pro uxore quotannis phrenetica,] quod gestum est certissimo isto tempore miraculum, confirmat, cetera Sanctorum quæ scripsimus miracula esse credenda. Nobili generatione, creditus vir & dives, Guffredus o de Nerio, vicinus noster, de semetipso narravit gratiam, quam ex voto per eum facto B. Gerardo habere a Christo meruit, de uxore sua; quæ ex improviso de mortali infirmitate liberata fuit, quia ipsa jacente per quindecim dies in lecto, continua febri & phrenetica (quam passionem pro quolibet anno semel vel bis tribus annis continuis sustinuerat, [votum faciente idque mox retractante marito] atque totum corpus ejus maceratum erat) cum in festo die B. Gerardi hac passione sic jaceret, & ipse Guffredus in prandio staret; & ipsa, prout phreneticorum consuetudo est, gerendo & dicendo turpia, nuda, cum teneri non posset, de lecto exire vellet; vovit intra se dicendo: O B. Gerarde, si pro tuis precibus & meritis uxor mea ab hac passione, quam quasi omni anno patitur, liberata fuerit; perpetualiter omni anno dum vixero, duos [cereos] unius libræ pro quolibet offeram ad ecclesiam tuam, aliudque pauperibus qui sunt in Hospitali tuo largitus ero. Cumque sic vovisset, statim sine dilatione de voto pœnituit, [ipsa sibi reddita illud ratificat,] & sæpe dixit: Sum stultus; posset alio modo, prout vidi alios, liberari, quare si oblationem, quam promisi offerem, pro memet ipso delusus fuissem? Qui stando in hac deliberatione, uxor alta voce clamare cœpit verbis insolitis pluries, Gerarde, Gerarde; & de hac voce non cessavit, donec ipse Guffridus dubitationem, in qua quasi una hora stetit, a se amovit; & firmo corde, cum firma fide & spe observandi, quod voverat firmavit.

[14] Eadem vero hora clamando cessavit, & cum bonis intellectu & pio voto, [& salva persolvit.] mulieribus quæ ad ejus servitium erant, Vocate virum meum, inquit, illique dixit: Date mihi vestitum meum pulcrum, quem habetis in p scrippo clausum: volo enim ire cum mulieribus illis ad visitandum B. Gerardi ecclesiam & sepulcrum: quia hodie tantum a me clamatum fuit, quod exaudivit; & ab hac infirmitate, cum nullum morbum sentiam, me liberavit. Cum crederent quod vanaciaret q, nec quod tam longe ire posset eo quod ecclesia erat per medium milliarium longe ab illius hospitio, rogabant quod staret. Quæ dixit: Hujus Sancti meritum probate, & me dimittatis ire. Cui vir, qui sciebat quod voverat, acquievit. Induta, cum dictis mulieribus sociata ad d. ecclesiam, absque ullo gravamine, eadem hora ivit: quæ reversa statim domum, liberata fuit; nec umquam, cum vixisset postea plus quindecim annis, ipsam infirmitatem habuit. Qui Guffredus, in nostri præsentia, Magistro Hospitalis ipsius B. Gerardi ac Priori Fratrum Prædicatorum de Modoëtia, & pluribus eorum Fratribus & Conventui hoc miraculum cum sacramento notificavit: etiam creditæ & honestæ mulieres, quæ tunc ad ipsius infirmæ servitium erant, hoc in sua anima, prout supra scripsi, testatæ sunt r.

ANNOTATA D. P.

a Vereor ut sincera sit scriptio: auctore Itali, sub axilla, vertunt.

b Taliare .i. dividere, secare, Francis, Italis, Hispanis commune verbum a Teutonico Thail, pars, sectio, Belgis Deel, molliori dialecto.

c Malatia .i. morbus, sic Malato, Italis; Malade, Francis, dicitur morbo laborans, quasi a verbo Malare, male habere.

d Aderat transitio: Cum de duobus miraculis Sanctorum nostrorum, S. Joannis & B. Gerardi, sit convenienter dictum, ad historiam revertendum est. Hinc intelligo eadem in historia etiam quædam S. Joannis Bapt. miracula describi, quæ optarem pro 24 Iunii vel 29 Augusti accipere. Sic in fine miraculi sequ. dicitur: Aliud autem in historia ordinandum est & pulchrum S. Joannis miraculum.

e Ecgraphum notat hæc haberi, inter narrationes anni millesimi trecentesimi vigensimi quarti, pro ceteris solum notatur folium; quamvis verosimile sit ad varios annos pertinere singula, sicut apparet illa in historiæ ipsius contextu discreta, aliisque narrationibus interpolata fuisse.

f Narraverat credo Auctor, quomodo Teutonici, mißi a Ludovico Bavaro electo Imperatore, in subsidium Galeatii contra Pontificos; Modoëtiam, a Pontificiis detentam, toto fere anno isto obsessam, tenuerint; quæ tandem pene destructa tota ac desolata, sub finem anni fecit deditionem, uti narrat in Historia Mediolan. Corius parte 3.

g Sedimina interpretatur Cangius, loca vacua ad habitandum vel plantandum; sed hic apparet minime vacua fuisse, quæ exscindi sic potuere. Domus ergo & habitationes agrestes intelliguntur; alias Mansi & Maneria.

h Scilicet inter Galeatium Vicecomitem Mediolanensem, & Raymundum Cardonam Siculi ac Pontificii exercitus in Italia ducem: quo bello durante Modoëtiaa Pontificiis, ut dixi, insessa tenebatur, reliqua fere Lombardia pro Galeatio & Imperatore faciebat.

i Plevianus, alias Plebanus .i. Parochus.

k Ioseph Ferrarius tempus indicat Ludovici Vicecomitis, filii Barnabovis, Domini Laudensis & Cremonenis, adeoque post an. 1385 quo pater obiit. Quod autem ille hic nominetur, indicio est, ipsum etiam Modoëtiam aliquando tenuisse.

l Creditus, hic & infra sæpius dicitur, fide-dignus & alicujus auctoritatis, aut ut vulgus loquitur persona crediti. Itali, a gran credito, valet auctoritate.

m Terrarius .i. incola alicujus terræ seu oppidi: Oppida enim Terras Itali nuncupant. Idem Iosephus Catharinam nominat, uxorem Joanelli Belloni.

n Idem Ioseph, Cassina Bovariorum, cognominatur, ait, a suis possessoribus, quorum familia diustißime eas tenuit: fortaßis Boari scripsit auctor, & sic invenitur altero a Modoëtia lapide etiam Cassina de Bansi. Addit autem Iosephus id factum eodem anno, quo miraculum sequens, prius ab ipso relatum, nec tamen annum nominat.

o Gottifredum Nessi nominat Iosephus, Gatifredum Nellum Zucchius, ambo autem asserunt, mulierinomen fuisse Olivæ.

p Ecgraphum nostrum scripto: male, ut reor: igitur scrippo substitui, quod peram vel saccum significat. Auctores vide apud Cangium in Glossario.

q Vanaciare, Italice Vaneggiare, desipere, delirare.

r Iidem, post relatam ex Morrigia sanitatem Auctoris patri redditam, referunt ex eodem (& quidem Zucchius allegato in Margine Hist. Modoëtiæ lib. 2 cap. 30) id quod sequitur, in ecgrapho Ambrosiano prætermissum. Non minus mirabilis fuit gratia, [Homo temulentus, sub rota currus transeuntis collisis.] eodem Sancto mediante, obtenta tempore Matthæi Vicecomitis, Vicarii generalis Mediolani & Lombardiæ ab Henrico VII Imperatore constituti. Succeßit hic Otthoni Archiepiscopo patruo suo, sub annum 1295, dominatus usque ad annum 1320, quo obiit. Henricus autem Luxemburgius, electus anno 1308, & Mediolani coronatus 1312, obiit 1313. Accidit autem miraculum in quodam Nazario, de Sexto S. Joannis, viro erga S. Gerardum devoto, ipsique scriptori satis noto, qui præsentem se fuisse affirmat, & quod narrat oculis propriis vidisse. Scilicet, quod cum is vellet declinare currum calce onustum, quem ferocissimi duo boves trahebant, per declive pontis S. Gerardi: ubi ille cum aliis sedebat bibens, & forte temulentus nonnihil; dum assurgit, [invocato ab accurrentibus Sancto,] retrorsum lapsus est inter pedes posteriores unius eorum animalium & primam rotam: quæ super guttur ejus pertransiens, sic ipsum elisit confregitque, ut per os naresque sanguis continuo multus effluxerit. Dum autem ad ejus casus spectaculum attoniti stabant, alii continuo exclamaverunt, S. Gerardus te adjuvent, S. Gerardus te adjuvet. Quamquam autem præ timore fugisset is qui boves minabat, hi tamen ultro substiterunt, cum jam posterior rota ad jacentis collum pervenisset. Ipse vero continuo subductus discrimini novo, [subito sibi restituitur sanus.] & semimortuus delatus ad hospitale Sancti, quod non longe aberat, dulci sopitus somno est: atque post horam unam experrectus, absque livore & macula ulla evigilavit sanus atque alacer; dixitque, quod inter cadendum invocarit S. Gerardum, per eumque fuerit liberatus. Hactenus Italice Iosephus, cujus verba malui Latine reddere, quam Latinis Zucchii uti, quod hic Auctoris sui contextui minus presse inhæreat, iste additis circumstantiis temporis atque præsentis Auctoris accuratius retulisse rem videatur.

CAPUT III.
Seculo 16 exhibitum Ms. Bonincontri. Seniorum Modoëtiensium depositiones, per Carolum a Basilica-Petri exceptæ.

[15] Reperitur in Actis, receptis per qu. Josephum de Casata, olim publicum Mediolani & Modoëtiæ Notarium, inter alia adesse Processum unum tenoris infrascripti a.

In nomine Domini. Amen. Anno a nativitate ejusdem millesimo quingentesimo octogesimo secundo, [An. 1582, jussu S. Caroli Borromæi,] die Lunæ, vigesima septima mensis Augusti, coram multum Reverendo I. V. D. Domino Carolo a Basilica-Petri, Clerico regulari S. Pauli decollati, delegato ab Illustriss. & Reverendiss. Domino, D. Carolo Cardinali Borromæo S. Praxedis, Archiepiscopo Mediolani, prout constat instrumento ipsius delegationis, rogato per R. D. Julium de Norate, Notarium præfati Illustriss. & Revenrediss. Domini Cardinalis, anno &c. ad quod &c. hoc pro assumendis informationibus, recipiendis testimoniis & monumentis, de vita, miraculis, & cultu, superioribus temporibus exhibito B. Gerardo Modoëtiensi. Vocatus R. D. Presbyter Benedictus de Brambella, filius qu. D. Joannis-Petri, Canonicus residens S. Joannis Baptistæ Modoetiæ, uti Syndicus & Procurator RR. DD. Archipresbyteri, Canonicorum, [citati ad monumenta de Gerardi sanctitate exhibenda cives,] & Capituli d. ecclesiæ S. Joannis Baptistæ Modoetiæ. Magnificus D. Joannes Maria de Hortensiis, filius qu. Magn. D. Gerardi. Joannes Angelus de Tricio, filius qu. Magn. D. Baptistæ. Joannes Baptista Bonfantus, filius qu. Magn. D. Joannis-Antonii, omnes Syndici & Procuratores Magnificæ Communitatis Modoëtiæ, requisiti ad exhibendum vetera monumenta & testimonia, item testes super vita & miraculis & cultu præfati D. Gerardi;

[16] [efferunt Chronicon Bonin contri Moriggiæ, ante annos 240 scriptum,] Primo exhibuerunt Chronicum quoddam manuscriptum in charta pergamena D. Bonincontri Morigiæ, viri primarii oppidi Modoetiæ, quod incipit, Historia Bonincontri Morigiæ &c. Qui auctor, quantum perspicitur ex lectione libri, fuit ante annos circiter ducentos quadraginta. In eo Chronico primo habetur, folio decimo quinto a tergo, infrascriptum Capitulum, positum ab auctore inter narrationes anni millesimi ducentesimi septimi. B. Gerardus &c. num. 1. Exhibitum fuit aliud Capitulum ejusdem Historiæ, in folio trigesimo primo, tenoris sequentis. Et quia sicut miraculose &c. num. 8. Item aliud Capitulum, folio quinquagesimo, inter narrationes anni millesimi trecentesimi vigesimi quarti tenoris sequentis. [in quo miracula prænotata.] Nuper quoque &c. num. 9. Item aliud Capitulum, ex folio quinquagesimo sexto, tenoris sequentis. Sed quia de B. Gerardo &c. num. 10. Item aliud Capitulum, in folio sexagesimo octavo, tenoris sequentis. Isto vero tempore &c. num. 11. Item aliud Capitulum, folio septuagesimo a tergo. Matrona quædam &c. num. 12. Item exhibitum fuit aliud Capitulum folio septuagesimo … tenoris sequentis videlicet. Ne legentibus &c. num. 13.

[17] Dei suprascripto vocatus fuit D. David Saldanus, filius qu. D. Joannis Jacobi, d. terræ Modoëtiæ habitator [annorum ætatis octoginta] qui juravit &c. & interrogatus respondit b: Ego semper audivi ex senioribus nostris, [Testis octogenarius affirmat cultum antiquum,] quod iste B. Gerardus fuit de familia Tinctorum, & vitæ sanctissimæ, qui multa miracula operatus est adhuc vivens; atque inter alia supra suum mantellum transivit Lambrum, urgente necessitate succurrendi pauperibus, quos habebat in Hospitali a se fundato, quod etiamnum subsistit, & monstrantur bona quibus ipsum dotavit; itaque vidi & intellexi, ipsum Modoetiæ haberi in multa devotione & reverentia: fuit autem Modoetiensis: & quantum possum recordari, vidi semper celebrari festum S. Gerardi Modoetiæ, quod occurrit die sexta Junii. Et scio quod in vigilia ejusdem festi Capitulum S. Joannis Baptistæ soleat venire ad ecclesiam S. Gerardi extra portam c Gradensem, cantatum Vesperas. Et postea ibant cantatum Hymnum unum aliasque Laudes intra oratorium Hospitalis S. Gerardi; dictisque Matutinis ipsius festi, [tam festi,] ibant ad d. ecclesiam cantatum Missam: ibidemque & in Hospitali fiebat magnus apparatus multo cum sumptu. Eodem autem modo vidi die tali adornari ecclesiam S. Joannis. Audivi etiam dici a pluribus senioribus, hanc fuisse consuetudinem a longo retro tempore: ab annis vero aliquantis solum veniunt aliquot Presbyteri, ad Missam tali die cantandam, & Vesperas unicas recitandas, quæ nescio an sint de S. Gerardo: sed festum eo omnino modo semper celebratur.

[18] Scio etiam partem quamdam vestis S. Gerardi esse & reverenter servari in Hospitali præd. quando autem ostenditur, [quam reliquiarum,] habentur accensæ faces; alias autem deferebatur ad mulieres parturientes: & audivi narrari varia miracula, tali occasione facta. Specialiter autem scio quod d. Reliquia delata aliquando fuit ad uxorem D. Joannis-Jacobi Legnani, a qu. Rev. Presbytero Baptista Brianza, Canonico S. Joannis Baptistæ, quæ tribus diebus in doloribus permanserat; mox autem atque mantellum præd. superpositum ei fuit, enixa fœtum est. Quapropter ipse D. Joannes-Jacobus; qui tamquam unus de Magistratu Modoetiensi inhibuerat deputatis præd. Hospitalis, ne uterentur quodam canali, unde derivata ex Lambro aqua irrigabantur eorum horti; miraculo ejusmodi motus, [parturientibus salutarium,] mutavit sententiam, & præd. aquæ usum Hospitali reddidit, quod eodem deinceps fruitum est ac fruitur. Ego vero in societate ipsius Presbyteri Baptistæ deduxi pred. vestimentum sive mantellum ad domum D. Joannis-Jacobi in loco S. Donati, extra Modoetiam ad unum milliare, presentibus quibusdam Domini istius famulis, funalia accensa gestantibus: atque hoc ab annis circiter quadraginta d.

[19] Scio etiam, quod Communitas Modoetiensis solita fuerit in festo S. Gerardi accedere ad ipsius ecclesiam, cum oblatione ceræ atque pecuniæ: [& frequentes ad corpus peregrinationes,] sed hoc annis ab hinc aliquot prætermissum est: & tamen audivi dici, quod Communitas ad ejusmodi oblationem festumque ex voto obligetur. Scio insuper, ex quo memorari possum, venisse multas terras quotannis processionaliter, cum Crucibus & Presbyteris suis, ad visitandam ecclesiam S. Gerardi, Missamque in ea cantandam, & cereos atque denarios offerendos: idque etiam ex senioribus intellexi, quotannis fieri pridem solitum, & quidem ex voto, quo majores ipsorum obstrinxere posteros, ut per intercessionem istius Sancti a pestilentia liberarentur. [ex voto communi solitas obiri] Nominatim autem id scio observari a Communitate Olgiatensi, milliaribus circiter sedecim e distante a Modoetia in diœcesi Comensi, in die S. Marci: audivique semper ex ipsismet Olgiatensibus, quod obligentur annuatim ex singulis familiis unum quempiam mittere: quodque ipsius Sancti festum celebrent in sua terra. Recordor etiam venire solitos semper centum & quindecim circiter personas promiscui sexus. Eodem modo etiam venire solet Garenum f, terra civitati Comensi vicina, sed longius distans quam Olgiate prædictum; venit autem ultimo sabbato Maji, recitatque Officium & Oblationem facit ut supra. Item terra Desii g cum Præposito, Canonicis, Sodalitate disciplinatorum, [diebus constitutis.] ac multitudine populi venire consuevit postridie Pentecostes: nec non Lenta, Barlassina, Afnagum, Figinum, & plures aliæ terræ, quarum omnium nomina haud facile sigillatim expressero: quia non omnes accedunt ad Hospitale, sed aliquæ solum accedunt ad ecclesiam S. Joannis extra muros. Omnia autem prædicta scio, quia ab anno MDXXXIII functus sum officio Cancellarii Hospitalis, & præfatas oblationes terrarum præmemoratarum recepi, retulique in libros rationum, quemadmodum etiam feci anno præsenti. Laus Deo.

[20] Addidit dicens. Anno MDXXI, dum Romæ essem, [Imagines Sancti Romæ an. 1521 contra pestē efficaces.] cum multis Modoëtiensibus aliis, pannorum laneorum propolis, suas ibi officinas habentibus, tempore magnæ pestilentiæ, sub Pontificatu Adriani Papæ, omnes curavimus nobis fieri imagines S. Gerardi, quas supra officinas nostras poneremus, implorando intercessionem Sancti præfati. Quamquam autem tanta grassaretur mortalitas, nemo tamen nostrum extinctus est. Cumque a Cardinali Farnesio, qui postea fuit Papa Paulus III, acciti fuissemus ad reddendam factarum imaginum rationem; isque ex nobis intellexisset Beati istius merita; permisit ut nostram devotionem prosequeremur.

[21] Die suprascripto vocatus Magister Gerardus de Beregho, filius qu. Matthæi-Stephani, Modoëtiæ habitans [annorum ætatis sexaginta quatuor vel circa] juravit & interrogatus respondit: [Alius æt. 64 an. prædicta confirmat,] Intellexi ex majoribus nostris, quod S. Gerardus de Modoëtia sanctissimam vitam duxit, atque miracula patravit: & quod Lambrum quadam vice transiverit supra suum mantellum; & alias cum necessitas succurrendi pauperibus urgeret, ministro suo mandarit ut ex dolio vinum peteret, quod vacuum erat, sed miraculose repertum est plenum: idemque audivi narrari factum de granario, quod similiter inventum sit aliquando plenum: idque specialiter audivi ex Canonicis, qui etiam affirmant, chorum veterem ecclesiæ S. Joannis Baptistæ a d. Sancto ædificatum fuisse. Recordor insuper, quod cum puer essem, haberemque fratrem Sacristam S. Joannis, sæpius eum juverim in adornanda ecclesia, pro die festo S. Gerardi extra Modoëtiam, & deinde intrabamus Hospitale: ibatque similiter illuc ad cantandam ipso die festi Missam: id quod fieri desiit annis abhinc aliquantis. Scio etiam quod die S. Gerardi publice celebretur Modoëtiæ festum, celebratumque fuerit semper ex quo possum recordari: idemque ex patre meo intellexi, quod idem festum etiam antiquioribus temporibus in usu fuerit. Scio etiam quod eodem die Communitas faciebat publicam oblationem, quæ similiter ab annis aliquot offerri desiit.

[22] [deponit etiam de picturis, Gerardum ut Sanctum exprementibus.] Sunt item picturæ veteres d. Sancti cum diademate ad caput, quemadmodum consueverunt Sancti depingi: quarum una consistit supra portam ecclesiæ S. Joannis, ducentem ad cœmeterium; alia supra basim ad Pontem-arenæ, ubi ego natus sum; & hanc pingi fecerat pater meus priusquam nascerer, quia erat valde devotus Sancto. Quantum etiam memoria mea fert, scio quod mantellum, vel aliud quoddam Sancti vestimentum, quod servatur in Hospitali, solitum fuerit portari ad mulieres in puerperio periclitantes, non sine miraculosis effectibus. Sunt autem anni forsan viginti octo, quod cum Helena uxor mea parturiens multum laboraret, toto uno die ac duabus noctibus, quia fœtus medio dumtaxat capite prodibat; curavi ut præd. mantellum ad ipsam deferretur, a qu. Rev. Presbytero Joanne Petro de Arsago: statimque ut eo contacta fuit & involuta uxor mea, fœtus integer prodiit. Scio denique quod multa oppida processionaliter veniant, cum Crucibus & Presbyteris suis, ad honorandum quotannis S. Gerardum: qui Missam dicunt & oblationem faciunt: atque ita etiam hoc anno vidi venientes Desio, Lenta, Olgiate, Asnago, Figino, Vare, Seveso, Barlassina, Crazino, atque ex aliis terris, quarum non recordor.

ANNOTATA D. P.

a Respondit autem tam ipse quam sequens Testis Italice, intercurrentibus nonnumquam his Latinis verbis, Interrogatus respondit; post omnia autem additur utrobique, Super generales, scilicet interrogationes, quales solent juridice examinandis proponi, Recte, subintellige respondit: & Est ætatis annorum… die supra scripto, coram ut supra; quæ omisi ut magis continuus haberetur contextus, ex Italico Latine redditus; ætatem autem cujusque transtuliad principium depositionis exactæ, ubi hæc vides []

b Titulus libelli totius, cui præcedentia duo Capita innectuntur, hic est: Sancti Gerardi Modoëtiensis Acta, Beati Caroli Cardinalis Borromæi Archiepiscopi Mediolanensis jussu confecta. Mediolani apud Heredes quond. Pacifici Pontii & Jo. Baptistam Piccaleum, Impressores Archiepiscopales, 1603 de Consensu Superiorum. In decreto Canonizationis definitæ anno 1610 nulla fit mentio Beatificationis prægressæ, Beatus tamen ibidem aliquoties vocatur Carolus: & hic forte titulus ei vulgo solum dari cœpit anno 1601 statim ac cœptum de Canonizatione agi, ad quam dixerim immediate proceßisse Paulum V, donec aliunde certius constiterit de speciali Beatificationis decreto.

c Si hoc antiquum ei Portæ nomen fuit, neque Gradi contractim dicitur pro Gerardi; apparet quod ipsa vicinia nominum facilitaverit appellationis mutationem, factam haud multo post obitum Sancti.

d Ergo circa an. 1542. Recentius aliud alio in genere sic mihi scribit Bosca. Erat Modoëtiæ Capitaneus Justitiæ Jurisconsultus, Gaspar Annibaldus, cujus filius sexennis, multos menses æger, desperabatur a medicis: surrexit tamen e lecto mox atque allatum sibi Pallium attigit anno 1671. Et hujusmodi gratias ait frequentißimas a Sancto referri.

e In tabulis Olgia, ubi 20 milliarium ponitur intervallum a Modoëtia, quale etiam supra num. 6 notarat Moriggia, distat autem Como p. m. 6.

f Ibidem Carenum nominatur 5 p. m. ultra Olgiam, versus lacum Luganum.

g Desium vix 5 p. m. Modoëtia versus Occidentem distat, ubi a Nobili quodam, ait Ioseph Ferrarius, legatam certam quantitatem panis, distribuendi in eos qui supplicationi interfuerint. Deinde, continuo fere a meridie in Boream tractu, jacent Barlassina, Lenta, Asnagum, Figinum, mox nominanda loca; quorum primus 8, ultimus 10 p. m. abest, quæ autem infra insuper nominantur Vare, Sevesum, Corazinum, in tabulis necdum reperi, exprimuntur autem circum imaginem Sancti, supra Modoëtiensis civitatis figuram, gloriose inter Angelos expreßi: & ad latera utrimque pendent simul cum Como, Mendrizio, Modoetia, Trevenum, Carima, universim oppida quatuordecim, clientelarem Sancto obligationem professa.

CAPUT IV.
Prosecutio informationum, de cultus antiqui continuatione sumptarum.

[23] Die suprascripta præfatus multum Rev. D. Delegatus venit in ecclesiam S. Joannis Baptistæ, [Inspiciuntur a Commissario Archiepiscopali] causa assumendarum dictarum informationum: & ostensa ei fuit imago d. S. Gerardi, in latere sinistro januæ Ecclesiæ versus cœmeterium, quæ videtur esse valde vetusta. Item in sacristia d. ecclesiæ exhibita ei fuit Crux magna argentea, in cujus cornibus inscripta est historia vitæ d. Sancti, & ejus actionum miraculosarum, distincte & sigillatim, prout habetur in d. Chronico Ms. quam Crucem referunt Canonici fabricatam intra annos quinquaginta, impensis fabricæ d. ecclesiæ. Die suprascripta venit in ecclesiam S. Gerardi extra portam Gradi, cujus curam seu gubernationem habent Disciplinati, quorum Societas erecta est ante annos fere quadraginta, [picturæ prædictæ,] sub nomine & protectione d. S. Gerardi; & obtentus fuit ei locus ab antiquis Huvomeribus Modoëtiæ, ubi positum est corpus S. Gerardi in arca lapidea, posita sub altari majori d. ecclesiæ. In cujus ecclesiæ capella majori pictæ sunt actiones piæ & mirabiles d. B. Gerardi, prout continentur in d. Chronico: quæ pictura dicitur facta ante annos quadraginta. Item picta est historia dd. Communitatum, quæ cum processione populi & cleri veniunt ad honorandum d. corpus, ut supra per Testes depositum fuit: & ostensæ eidem in eodem loco sunt picturæ vetustæ ejusdem B. Gerardi, in habitu pauperibus ministrantis.

[24] Die suprascripta præf. multum Rev. D. Delegatus venit ad domum Hospitalis S. Gerardi, [pallium B. Gerardi,] ubi visitavit oratorium, dedicatum nomini ejusdem B. Gerardi. Deinde ostensum ei fuit vestimentum, seu pars vestimenti, quod solebat portari ad mulieres, partus doloribus laborantes, ut supra testatum est: quod vestimentum servatur in capsula, & ostenditur honorifice & pie, estque ejusmodi coloris & materiæ, [oblationes ei factæ,] ut sanctitatem Beati illius aliquo modo ostendat. In eodem loco exhibiti sunt aliqui cerei, quos dixerunt esse oblatos d. Hospitali hoc anno a Communitate Olgiate & Crazini supradictis. Item exhibuerunt librum rationum d. Hospitalis, in quo descriptæ erant quædam partitæ, de receptione oblationum ceræ & pecuniarum dictarum Communitatum.

[25] MDLXXXII, die Jovis, tertia decima mensis Septembris, [Calix a Comensibus oblatus.] coram præfato multum Reverendo D. Delegato constituti Nobiles Domini, Jacobus de Vicomercato, filius qu. D. Baptistæ, & Bernardinus de Moltano, filius qu. Nob. D. Gerardi, ambo Modoëtiæ habitatores, & ambo Deputati Hospitalis S. Gerardi Modoëtiæ; exhibuerunt Calicem, qui adhibetur ad sancta Sacrificia peragenda in d. ecclesia S. Gerardi: quem Calicem dixerunt prædd. Deputati donatum esse, jam ante plurimos annos, supra eorum qui vivunt memoriam, præd. ecclesiæ a Communitate Comi; ex ejus devotione erga B. Gerardum, & ob beneficia ejus intercessione a Deo obtenta: in cujus Calicis pede inter alia est insigne Crucis albæ in campo rubeo, cum his litteris circum circa expressis, Communitas Comi. Adest etiam effigies ipsius B. Gerardi, Sancti habitu precesque Deo offerentis.

[26] Præterea exhibuerunt quatuor testimonia seu fides, factas a Reverendis Præposito Severi & Parochis Figini & Barlasinæ; tenoris hujusmodi, videlicet; Die XXX Augusti MDLXXXII in Barlassina. Ego Joannes Petrus Pelogri, [Ex publicis testimoniis cognoscitur] Curatus ecclesiæ S. Julii de Barlasina, Plebis a Sevesi, Diœcesis Mediolanensis, per præsentes fidem facio, qualiter Terra & Commune Barlasinæ in usu habebat quotannis, ultima die mensis Julii, ex quavis familia unum mittere cum suo Curato, sub vexillo Crucis, ad visitandum ecclesiam S. Gerardi de Modoëtia, & faciendam ibi vigiliam ipsa nocte cum collecta: [solitos Severenses quotannis votivas vigilias Sancti agere:] denarios autem sic collectos commutandos in cereum, offerendum ecclesiæ S. Gerardi. b Mane autem sequenti, celebrata per Curatum Missa, auditaque a populo, redibant ad habitationes suas. Annis ab hinc aliquot dimissa ea consuetudo fuit, idque propter excessus inordinatos, quorum causa Mediolani ordinatum mandatumque est, ad ejusmodi abusus tollendos, ut non amplius fierent vigiliæ in aliqua ecclesia. Et quia ignoratur utrū id fiat ex voto vel ex mera devotione, cum nulla de eis inveniatur scriptura, neque personæ quæ testari aliud possint, quam istud fieri ex consuetudine antecessorum; nunc autem dicuntur ejusmodi consuetudines, non esse utiles, sicut olim fuerant; ideo nolunt eo ire. Hoc autem totum intellexi ex antiquioribus Barlasinæ nunc viventibus: atque in fidem veritatis scripsi & subscripsi præsentibus manu propria, Barlasinæ die, mense, & anno supra notatis.

[27] MDLXXXII die XXVIII Augusti, Ego Presbyter Demetius Caspanus, Vicecuratus loci Figini, plebis c Galiani, facio amplissimam & indubitatam fidem, [ad eumdem Galianenses venire,] qualiter informandum me curavi a multis viris honestis & senioribus hujus loci Figini, quod ab omni sua & suorum majorum memoria, populus hic Figini, ex voto antiquitus facto, solebat quotannis die XXVIII Julii procedere Modoetiam, ad visitandam ecclesiam S. Gerardi, cum oblatione largæ eleemosynæ secundum cujusque facultates: quod votum nuncupatum fuit propter maximam quamdam pestilentiæ influentiam, quæ Figini grassabatur. [ex voto, a peste liberatos,] Facto autem voto isto subito cessavit pestis, ex eaque hora usque modo numquam attigit terram Figini. Ideoque prædicti homines quotannis vadunt visitatum ecclesiam S. Gerardi, intercessorem eum agnoscentes apud Deum benedictum, qui eos in perpetuum a peste præservat aliisque malignis influxibus. Et quia ita se habet veritas, præsentes scripsi, & manu propria iis subscripsi. Ego Presbyter Demetius Caspanus, Congregationis Oblatorum S. Ambrosii, & Vicecuratus Figini, ut supra.

[28] Die XV Augusti MDLXXXII, Ego Franciscus Perlasca, Præpositus Sevesi, fidem facio cuicumque præsentes visuro, qualiter Terra & Commune Sevesi diœcesis Mediolanensis, voto perpetuo obligatur quotannis ex unaquaque familia mittere unum, ad visitandam ecclesiam B. Gerardi de Modoëtia & S. d Rocchi, ibique offerendum cereum librarum septem. [similiter de visensibus testatur alius,] Votum autem istud a d. Communi factum fuit anno MDXXIV cum præd. terra Sevesi multum, infestata & afflicta fuisset a peste, tam præteritis temporibus quam tempore voti nuncupati. Ipsum vero nuncupatum fuit solenniter viva voce ante portam ecclesiæ Præposituralis, post Missam, in præsentia Vice-præpositi, qui tunc erat Rev. Presbyter Reverendus de Cirimitto, interveniente fere tota Communitate. Illo autem voto sic facto, continuo cœpit remittere pestis, quique ea tunc afflati erant cœperunt convalescere, & majori ex parte sanati sunt. Hæc porro omnia intellexi ex senioribus, in præsentiarum Sevesi viventibus: quodque amplius est Illustriff. D. Cardinalis S. Praxedis Archiepiscopus Mediolanensis, Sevesum personaliter visitans anno proxime præterito, statuit ut ejusmodi observantia continuetur; uti apparet ex Actis Visitationis præfatæ. Atque in horum fidem præsentes scripsi, iisque subscripsi manu propria, ut supra.

[29] Ego Claudius Mandellus, Curatus Lentæ, plebis Sevinensis, fidem facio, qualiter terra Lentæ voto perpetuo obligatur visitare, per unum ex singulis familiis lectum, ecclesiam B. Gerardi de Modoëtia, die primo Augusti; ibique offerre cereum librarum XV. [& alius de Lentensibus.] Votum autem istud factum a Communi est anno MDXXII, quia ipsa terra tunc gravi pestilentia tenebatur, & factum est viva voce dumtaxat in ecclesia parochiali, coram Curato cui tunc nomen erat Boviardi, præsentibus omnibus fere Lentensibus. Atque ex tunc cessavit pestilentia, & qui ea detinebantur multi convaluerunt. Verum cum successu temporis intermitteretur observantia istiusmodi, rursum anno MDLXXVI malum contagiosum invaluit; ideoque rursum omnes votum præd. instaurarunt, polliciti numquam deinceps in eo deficere; rursumque liberati ac sanati sunt multi. Proinde defecerunt numquam, sed magno numero ipsum executi quotannis sunt. In fidem autem veritatis præsentes scripsi, subscripsique manu propria, Sevesi XV Septembris MDLXXXII. Idem Claudius Mandellus Curatus.

[30] Ego Joannes Baptista Agugiarius, filius Marci, habitator contratæ Caterræ Modoetiæ, [Fides Notarialis prædictorum:] publicus Apostolica Imperialique auctoritatibus Mediolani Notarius, suprascriptas attestationes & processus, assumptos per suprascr. qu. Josephum de Casate, olim Modoëtiæ habitatorem, ab ejus actis exemplare feci, & concordavi, & me pro fide subscripsi.

[31] In nomine Domini, anno a nativitate ejusdem millesimo sexcentesimo primo, Indictione quarta decima, Pontificatus sanctissimi in Christo Patris D. N. D. Clementis, [& totius Processus conclusio.] divina providentia Papæ octavi decimo, die vero Mercurii, quinto mensis Septembris, in palatio Episcopali Novariæ, ibique in mei Notarii publici testiumque infrascriptorum, ad infrascripta specialiter vocatorum ac rogatorum præsentia, constitutus multum Ill. & Reverendiss. in Christo Pater D. Carolus a Basilica-Petri, Dei & Apostolicæ Sedis gratia Episcopus Novariensis & Comes Ripariæ &c. qui suis tenebat manibus attestationes antedictas, subscriptas a Joanne Baptista Agugiario Notario publico: illiusque volumen mihi Notario & Cancellario infrascripto dedit & exhibuit; dixitque & protestatus fuit, se eas recognoscere, & eas esse illasmet a Reverendissima Dominatione sua, & coram ac in ejus præsentia receptas, ex commissione Illustriss ac Reverendissimi b. m. Caroli Borromæi Cardinalis, Mediolani Archiepiscopi, pro verificatione sanctarum Reliquiarum corporis B. Gerardi, oppidi Modoëtiæ: & pro fide dictæ recognitionis mandavit mihi Notario & Cancellario infrascripto publicum confici documentum, præsentibus testibus m. R. J. U. D. Domino Horatio Jesmeo, Apostolico Protonotario, ejus Reverendiss. Dominationis Vicario generali; & Gabriele Beamio, ejus familiari, notis, idoneis &c.

Ego Michael Michaelius qu. Jacobi, publicus Mediolani & Novariæ Notarius, & loco Sunæ Cancellarius Episcopalis, Novariæ, rogatus de præmissis pro fide subscripsi.

ANNOTATA D. P.

a Hinc apparet Plebis nomen latius sumi, quam nomen Parochiæ; videlicet pro Præpositura vel Decanatu, plures sub se Parochias habente; interim, ut dixi, Sevesum nullum apparet in tabula, nedum circa Barlaßinam; sed inter ipsam & Figinum reperitur oppidum Serenia dictum.

b Id est, 1 Augusti, quo die etiam venire Lentenses & Carimenses scribit Iosephus.

c Similiter supra Figinum notatur Grajanum, quod magis integre hic Galianum est.

d Cujus scilicet die, id est, 16 Augusti, talis supplicatio instituitur, teste Iosepho: qui de Mondrisio addit, consuetudinem supplicationis annuæ, Modoëtiam ducendæ, istic mutatam in Scholam disciplinatorum, honori S. Gerardi erectam in ecclesia S. Benedicti, ibidem parochiali.

DE BEATO BERTRANDO PATRIARCHA AQUILEIENSI MARTYRE,
UTINI IN FORO-IULIO.

ANNO MCCCL.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Bertrandus, Patriarcha Aquileiensis, Martyr Utini in Foro-Julii (B.)

AUCTORE C. J.

§. I. Bertrandi distinctio ab aliis ejusdem temporis homonymis, natale solum, Patriarchalis Sedes, tempora vitæ præcipua.

[1] Egimus hoc die de S. Bertichramno Episcopo Cenomanensi, ac primo statim Commentarii numero notavimus, scribi solitum fuisse, Bertrannus breviori ac molliori vocabulo. Idem autem nomen, [Distinctio Bertrandi Patriarchæ] mutato elemento uno, transiisse opinor in Bertrandus, idque paßim deinde obtinuisse, duriori voce Bertichramnus relicta. Floruerunt certe ætate Beati, de quo agere occipimus, Bertrandi Aquileiensis Patriarchæ, plures alii ejusdem nominis, dignitate ecclesiastica rerumque gestarum gloria & ipsi celebres, quos inter se distinguere initio, pretium operæ fuerit, ut ne aliorum acta cum hujusce Beati confundantur. Imprimis distinguendus ab eo venit Bertrandus de Insula, Convenarum Episcopus, sanctitate conspicuus; cujus sacra lipsana tempore Bertrandi nostri solennißime translata sunt anno MCCCIX a Clemente Papa V, [a duobus Convenarum Episcopis,] qui & ipse ante Papatum Episcopus Convenarum & proprio nomine appellatus fuerat Bertrandus. Sed cum sanctus ille Bertrandus, seculis duobus ante Translationem modo dictam, in vivis floruerit; & Bertrandus, successor ejus in Episcopatu, Papa deinde fuerit, ulteriori distinctione hic nulla opus est.

[2] Alter Bertrandus de Poieto seu Podietto, aliis de Porto, [& Cardinalibus Bertrandis, de Porto,] oriundus e Castronovo-Rotherii diœcesis Cadurcensis anno MCCCXVI, a Ioanne XXII avunculo suo in Cardinales relatus est, titulo S. Marcelli, vel ut Bernardus Guidonis, illius temporis scriptor ait, SS. Marcellini & Petri. Legatum diu & præclare egit in Italia, multaque acquisivit Ecclesiæ, ac inter alia Bononiam ipsam; in quam etiam splendidißime introductus fuit; atque excitata arce subjectam aliquamdiu urbem habuit, quamvis inde postea recedere coactus sit, [de Montefaventio,] mortuus tandem Avenione anno MCCCLI aut LII. Eodem anno MCCCXVI, ex eodem natali solo Castronovo-Rotherii ejusdem diœcesis Cadurcensis, assumptus fuit ab eodem Pontifice Ioanne ad Cardinalatum Bertrandus de Montefaventio titulo S. Mariæ in Aquiro. Legatus in Galliam is ivit anno MCCCXXXVII, pro pace componenda inter Francorum Anglorumque Reges: qua in re ardua invenit obstacula. Extructa deinde in Montefaventio prope Avenionem Canonicis Regularibus domo, ac Deiparæ Virgini ecclesia, diem clausit extremum in prædicta urbe, anno MCCCLIII.

[3] Tertius his addi debet diœceseos ibidem Cadurcensis Bertrandus, [de Turre,] ex loco Cambolico oriundus, cognomento de Turre; qui, ex Ordine Fratrum Minorum S. Francisci, Archiepiscopus primum Salernitanus, dein Cardinalis, demum Tusculanus Episcopus creatus fuit ab eodem Ioanne Pontifice anno MCCCXX, ac vivere desiit juxta Wadingum MCCCXXXIV. Fuit etiam iste, obitis per Italiam legationibus, percelebris; ideoque cum Bertrando de Porto ab aliquibus confusus. Quid dicam de Bertrando Ducio, non quidem diœcesis Cadurcensis, [Ducio,] sed Uticensis non procul ab illa remotæ, ex oppido Blandiaco; pietate juxta ac juris peritia claro? Nuntius Apostolicus adiit Reges, Robertum in Sicilia, Petrum Aragonensem in Hispania, Ioannem Neapolitanam in Italia. Excitavit Avenione S. Desiderio ædem sacram, ac monasterium Carthusianis; obiitque ibidem XXI Octobr. MCCCLV. Addatur denique Bertrandus (aliis Bernardus) de Albia, [de Albia.] primum Rutenorum in Gallia Episcopus, dein Cardinalis titulo S. Cyriaci in Thermis; a Clemente VI anno MCCCXLIII Legatus & ipse ad Reges, Aragoniæ Petrum, & Majoricarum Iacobum, obiitque ex Contelonio XIII Novembris MCCCL.

[4] [Distinctio eadem clarius proponitur.] Viden' quam in multis prædicti omnes Bertrandi inter se & cum Beato nostro conveniant? Sed & vides in quibus differant. Omnes isti fuere Cardinales, non item Noster. Omnibus in pace vitam finire contigit; excepto Nostro; cui violenta mors obvenit, & Martyris inde nomen adhæsit, quod nulli aliorum competit, uti nec nomen Patriarchæ, nostro soli cum dignitate ac potestate tributum. De hoc igitur Bertrando, Patriarcha Aquileiensi, ac glorioso Ecclesiæ suæ vindice Martyreque, procedunt omnia quæ dicturi sumus.

[5] [Nascitur in Fano S. Genesii, Cadurcensis,] De natali solo ejus nihil dubitat auctor Vitæ, quin sit Diœcesis Cadurcensis, in eaque oppidum seu fanum S. Genesii. Idem oppidum natalibus ejus aßignant Cortesii, & collocant in Guasconia, cujus pars est Cadurcum cum sua diœcesi. Fuerunt auctores isti contemporanei Bertrando, & primus etiam domesticus ejusdem; sic ut audiendus hic non sit Paulus Carolus Suardus, qui in Vita Italica, Venetiis anno MDCLXVII impressa, licet Latinam antiquam præ manibus habuerit, ponit tamen oppidum S. Genesii, natale Bertrandi, in diœcesi Castrensi provinciæ Occitaniæ seu Languedociæ. [non vero Castrensis diœcesis.] Sed nullum ego in hac diœcesi, nec in provincia Languedocensi reperio locum a S. Genesio appellatum. Fuit olim in Provincia, proprio nomine sic dicta, fanum S. Genesii non procul a mari, ideoque piratarum incursionibus ac deprædationibus perquam obnoxium. Verum illud diu ante quam nasceretur Bertrandus, desertum atque dirutum fuit, nil nisi nomine ad posteros transmisso. Est igitur natale Bertrandi solum S. Genesii fanum, in diœcesi Cadurcensi, Cadurco in Ortum hiemalem tribus fere leucis dißitum.

[6] [Patriarcha incolit Utinum,] Clarior diœcesi Cadurcensi Patriarchatus Aquileiensis, quē deinde obtinuit Bertrandus; clarior S. Genesii fano civitas Utinum, quam ut plurimum Patriarcha incoluit; secutus exemplum decessoris sui Bertholdi, sub quo Utinum præcipue cœpit efferre caput, magnis ab eo beneficiis affectum & studiose ornatum. Ejus in illud merita commendans Iacobus Candidus, seculo XVI ineunte scriptum reliquit, quod Bertholdus ad ornandam Utinatem urbem, quam assidue incolebat, conversus, eam quinque regionibus distinxit: templum Divi Oderici extruxit, in quo Custodem & octo Canonicos instituit: Utinenses incompositos, ad quatuor & viginti viros, ut in comitiis reipublicæ negotia decernerent, redegit: [emergere cœptum sub Bertoldo Patriarcha] Aquileiensem civitatem, ruderibus obrutam atque aëre corruptam… cum Utinate adeo conjunxit, ut utriusque censeretur civis qui alterius esset, ac deinceps utrique communibus privilegiis gauderent; quod quidem jure factum Brutius quoque scripsit. Ideoque in obsignatorio Utinensis Reipublicæ adhuc excisum legitur;

Est Aquileiensis Sedes hæc urbs Utinensis.

Quo factum est ut postea successores omnes, veluti in eam translata Sede, Utinatem civitatem præcipue excoluerint.

[7] Inter illos etiam annumerari debet Bertrandus, septimus a Bertoldo Patriarcha, vir jurisprudentia clarus, vitæ sanctimonia celebris, [excultum dein a B. Bertrando.] pater pauperum & ecclesiasticæ libertatis acerrimus defensor; ut apud Ugellum legitur. Sed ad perficiendum Utinæ apparatum, inquit citatus Candidus, præcipuus Bertrandus Antistes divinitus affuit, ædes sacras, cœnobia, & xenodochia erigens, collapsa instaurans; divinumque cultum adeo excitans, ut jam civitas universa unicum esse religionis collegium appareret. Hæc pia opera, indicia externa internæ pietatis fuere & sanctitatis; qua meruit, uno post obitum anno refossus, integer & incorruptus reperiri; altero vero post anno iterum refossus, meruit universo populo spectandus, non aliter acsi viveret, altari superimponi; atque late gloriam suam miraculis propagare, ac publice coli.

[8] [Creatur Patriarcha 4 Julii, 1334,] De tempore quo vixit, duo certa sunt. Nempe quando creatus Patriarcha, & quando defunctus sit: unde tertium non minus certo consequitur, de tempore nativitatis ejus. Creatum Patriarcham esse anno MCCCXXXIV die IV Iulii docet Ugellus. Idque ipsum testantur etiam, saltem de anno, & verisimile reddunt de die, Cortusii, cum lib. 5 cap. 7 narrant, Bertrandum anno MCCCXXXIV die XX Octobris honorifice Paduam intrasse, in Aquileiam transiturum, videlicet ad posseßionem Patriarchatus adeundam. Et idem porro testatur Vita ipsa cum num. 7 distincte asserit, anno prædicto MCCCXXXIV, in festo Apostolorum Simonis & Judæ, XXVIII Octobris, ipsum Aquileiam pervenisse, [natus anno 1260.] impensis nempe octo diebus ab ingressu Patavino ad Aquileiensem. Moritur 6 Iunii 1350. De obitu discrimen est unius diei inter auctores etiam contemporaneos Bertrando. Cortusii namque anno MCCCL die VII Iunii: Vita vero (cujus sententiam tantisper suppono veriorem esse) die VI ejusdem mensis cædem ejus notat. Hinc jam facile deducitur annus nativitatis ejus. Cum enim Vita asserat, nonagenarium fuisse cum cædebatur; debet superioris seculi, id est decimi tertii, anno sexagesimo in lucem edita fuisse.

[9] Deducitur item, non recte supputare Candidum, cum scribit, e vivis exceßisse Patriarcham anno XVII mense XI Pontificatus sui. Sequitur enim ex præmißis, ipsum præfuisse annos XVI, menses XI, [Sabbato pie transacto,] dies III aut potius II. Puto enim, non die VII Iunii, sed VI, cædem ejus accidisse; prævalente apud me scriptoris domestici & vitam ejus ex professo concinnantis auctoritate. Neque vero obscura est auctoris sententia, quamvis aliqui circa ejus intelligentiam aberraverint. Nam num. 12 requiei Patriarchæ distincte adscribit diem VI Junii. Et paulo post describens, quomodo sabbatum transegerit, non solum devotissime audiendo Missam, [cæsus in Dominica obit:] sed personaliter etiam ob gloriosæ Virginis Mariæ reverentiam, humili confessione præcedente, illam celebrando; prosequitur sic: Elapso sabbato; equum ascendit, & circiter Nonam in hostes incidens ab iis letaliter vulneratur; ac hora dein quasi vespertina moritur. Moritur itaque die Dominico, qui anno MCCCL, incidentibus in feriam tertiam Kalendis Iunii, debet necessario sextus ejusdem mensis fuisse. Quem eumdem & Martyrologos assumpsisse; & Ecclesiam Aquileiensem semper tenuisse anniversarium, sequens paragraphus docebit: ut nihil dicam quod in Vita num. 57, miraculum anno MCCCCVIII, eodem mense Iunio, quo factum erat, jurejurando confirmans, asserat id contigisse luce sexta mensis hujus Junii, scilicet in venerando B. Bertrandi festo.

[10] Hæc ipsa tamen, quamvis non admodum obscura, fefellerunt Suardum, [non in sabbato,] ad temporis rationem non satis attentum. Dicit enim Patriarcham ultimum ascendisse equum die Sabbati, & Sabbatum facit diem sextum Junii, duplici errore, altero historico, altero Chronologico. Nam verba historiæ, Elapso Sabbato, proximo die, sequentive, designare Sabbatum ipsum non possunt, utpote jam tum elapsum. Dies vero sextus Iunii anno MCCCL in Sabbatum incidere nequaquam potuit, uti e Kalendis ejus jam indicatis sole clarius innotescit, [neque feria 2.] & ex aliis characteribus temporum ostendi potest. Ex dictis ulterius sequitur, quod Cortusii aliique, qui necem Patriarchæ die VII Iunii consignarunt, eam rejiciant in feriam II. In quo cum assentiri illis nullatenus paßim, credere malim, ipsos diem sequentem, quo cadaver tam mœsta quam frequenti pompa, illatum est Utinum, pro ipso die mortis sumpsisse.

§. II. Veneratio & cultus Bertrandi publicus.

[11] Nondum annus a cæde Bertrandi effluxerat, cum præludi gloriæ ejus, postea magis illustrandæ, cœptum est; diversis de eo somniis (ut Vita loquitur num. 14) noctis tempore apparentibus Nicolao, [Cœpta veneratio primo a morte anno,] successori ejus in Patriarchali Sede: qui inde motus, anni circulo revoluto, in die Depositionis ejus corpus exhumari jubet; totaliter integrum sine aliquo cadaverali fœtore, (cum tamen sine myrrha, thure, aloë, & aliis odoramentis fragrantibus, in terram depositum fuisset) reperit; & Pontificalibus indutum, mitraque & pastorali baculo munitum, in locum reponi pristinum facit. Hinc didita per urbem extraque insolitæ rei fama, accenderit pietatem ac fiduciam populorum in Patriarcham suum, ejusque meritis ac patrocinio poposcerint Deum in neceßitatibus suis opem, illamque experti fuerint.

[12] Certe nisi crebra aut insolita quædam intervenissent miracula, [aucta secundo,] non videtur novus Patriarcha post alterum annum denuo effossurus fuisse idem corpus; idque majori quam ante apparatu, inter Missarum solennia, anniversario ejus die per universos Clericos mirifice celebrato, ut loquitur Vita; cuncto populo Patriæ Forojulii aliisque universis populis concurrentibus, [corpore integro aræ imposito,] tam Sclavorum, Ungarorum, Germanorum, quam aliarum diversarum partium; quibus ipsum publice demonstrari jussit super altari; & ut vivus, mirifice stare a cunctis in ecclesia cernebatur. Quamobrem infinitis vocibus in altum dimissis, stupore admirabili videbatur quodammodo ecclesiæ fabrica ruinam minari. [dein arcæ marmoreæ incluso:] Addit Vita Italica Suardi, hoc tempore sacrum ejus corpus repositum fuisse in marmorea arca, quam ipse reponendis in ea S. Hermagoræ oßibus faciendam curaverat, sustentatam a quinque statuis similiter marmoreis, uti in templo cathedrali hodiedum videre est. In eadem arca conservatur etiam pastorale ejus Pedum, fabrefactum ex ebore totum; uti & gladius, temporalis Dominii index.

[13] [cujus hic iconismus habetur] Omnia hæc videre est in hic apposita icone, quam qui de lineandam curavit, anno MDCXCII, Goritiensis Collegii nostri Rector R. P. Antonius Gregorinus, sic misit, ut seorsim capsa sacrum corpus continens exprimeretur, seorsim Mausoleum cui ipsa includitur. Et de capsa quidem significavit, ipsam a Mausoleo eductam, apertamque exhibuisse corpus integrum excepta extremitate narium, crebro admotis Rosariis nonnihil attritarum: non addidit autem, quomodo illa capsa educi soleat ex arca marmorea, tam alte elevata. Ea ut hic a fronte sculpta cernitur, exhibet S. Hermagoræ, cujus Reliquis destinabatur, paßionem; quomodo scilicet ille, post liberatum energumenum, [& celaturæ explicantur.] crudis nervis cæsus, ac deinde in eculeo suspensus, circumfusos fideles animaverit ad constantiam; ita verosimiliter cælatam habet faciem alteram; & sicuti in ejus hic conspicuis cornibus symbola SS. Matthæi & Lucæ Euangelistarum, in limbo autem intercurrente Apostoli sex habentur expreßi; ita & in altera credimus haberi Leonem & Aquilam, symbola Marci & Ioannis, cum aliis sex Apostolis. Sed quid dicemus esse quinque figuras arcam sustentantes? Libera cuique conjectura est sua: mihi placet in medio concipere Utinum, sacro hoc deposito dives; alias vero quatuor Forojulii civitates, Gemonam, Civitatem-Austriæ, Palmam, & Belgradum ad fluvium Tiliaventum. Cur tamen hæ potius quam illud coronam gestent, non divino. In basi totius operis ingens tabula expanditur, hactenus quidem pura ab omni inscriptione: sed cui designaverit auctor suus insculpendum elogium prædicti S. Hermagoræ, suæque erga eum devotionis monumentum: qui locus ne vacuus relinqueretur, jußimus eidem insculpi formam corporis incorrupti, in sua capsa jacentis, quæ alias seorsim fuerat exhibenda, quamquam ipsa non hoc loco, sed in elevata desuper, ut dictum est, arca soleat asservari.

[14] [Missis quoque in Hungariam Reliquiis:] Fama porro Bertrandi eximia pervolavit in Regiam ipsam Hungariæ, pepulitque aures pientißimæ Reginæ Elisabethæ, inflammans cor ejus desiderio nanciscendi Reliquiam beati viri. Quamobrem misit anno MCCCLXXXIV, ut scribit Suardus, Georgium Comitem de Corbania & Iacobum Radurchium nobilißimum Iaderensem, Oratores suos ad Utinenses, rogatum prædictas Reliquias: qui gratiose donatum sibi a civitate & Capitulo Pedem alterum venerandi corporis, summa reverentia atque religione comportarunt ad Reginam; allatum thesaurum læte solemniterque, ut par erat, excipientem & publicæ venerationi exponentem. [de Canonizatione actum publice] Quod si tanta Bertrandi apud exteras gentes principesque feminas existimatio fuit; quanta credi debet fuisse apud Utinenses, caros olim subditos ejus, & magnis a vivente, majoribusque a mortuo beneficiis affectos? Indicia pietatis in illum Utinensis populi nonnulla supersunt in scripturis publicis iisque authenticis, quæ docent, in Concilio eorum semel atque iterum serio actum esse de canonizatione Bertrandi Romæ curanda, primum anno MCCCCXCI die XIII Iunii, deinde anno MCCCCXCII die XXIX Septembris. Habuit Suardus exemplum scripturarum illarum in forma authentica, & post Vitam Italicam Latine impreßit: ex eoque idem hic proponimus, multa castigatione (quia mendis scatebat) & subinde per conjecturam, emendatum. Sic habet:

[15] Anno MCCCCXCI, Indictione IX, die Lunæ, XIII mensis Junii actum Utini in Camino Palatii Communis; in Concilio, [an. 1491] ad sonum campanæ more solito congregato, &c. Magister Baldissar Murrarius dixit & proposuit, quod alias ex deliberatione Consilii, per cives & habitatores terræ Utini, fuerunt factæ oblationes pluribus annis in bona quantitate pecuniarum, quæ deberent expendi in faciendo canonizari corpus beati Bertrandi: propterea institit provideri, quod Venerandum Capitulum Utinense reddat rationem de ipsis pecuniis. In Christi nomine Amen. Anno nativitatis ejusdem Domini MCCCCXCII, [& an. 1492] Indictione X, die Sabbati, XXIX mensis Septembris, actum Utini sub logia Communis Utini, in publico & pleno Arengo, ad sonum campanæ more solito congregato, coram &c. In dicto Arengo spiritualis Dominus, Cittadinus della Frattina, Doctor, proposuit cum multa verborum serie, & ornatissimo sermone, quod pro honore magnificæ Communitatis præsens spirituale Arengum velit deliberare, & providere de canonizari faciendo beatum Bertrandum, Patronum nostrum, olim Patriarcham Aquileiensem, & Protectorem hujus civitatis. Super qua propositione fuit per ipsum spirituale Arengum deliberatum, quod omnino provideatur quod canonizetur: & commissum fuit spiritualibus Dominis deputatis terræ Utini, cum Magnifico & Clarissimo Domino Locumtenente nostro, ad providendum de pecuniis pro expensis fiendis, attento quod magnificus Dominus Nicolaus Savorgnanus Eques, obtulit dare ducatos mille in auxilium expensarum fiendarum pro dicta causa.

[16] Anno MCCCCXCII, Indictione X, die Martis, XXX mensis Octobris, [de expensis faciendis inquiritur Romæ] actum Utini in Camino Palatii Communis in consilio, ad sonum campanæ more solito congregato, &c. In dicto Consilio ad recordationem spiritualis doctoris Domini Cittadini della Frattina commissum fuit spiritualibus Dominis Deputatis terræ Utini, quod nomine nostræ Communitatis alloqui debeant Reverendum Decretorum doctorem Dominum Jacobum de Marano Decanum Ecclesiæ Utinensis, qui de proximo iturus est Romam; & illum rogare, quod dignetur inquirere, & diligenter se informare, de expensis quæ occurrerent & fieri deberent, in canonizando B. Bertrandum, olim Patriarcham Aquileiensem, & deinde referre seu per suas litteras intimare dictas expensas nostræ Communitati.

[17] Subjungitur ibidem a Suardo aliud efficacius Decretum, anno MDXCIX, a Patriarcha Aquileiensi, super veneratione & cultu Bertrandi, a Romano Pontifice permisso, editum & in archivo Patriarchali perpetuo asservandum: cujus tenor est ut sequitur: Franciscus Barbarus, Dei & Apostolicæ Sedis gratia Patriarcha Aquileiæ &c. Patrum nostrorum, qui sancta conversatione, & virtutum Christianarum gloria, & summa Ecclesiastici gubernii laude floruerunt, memoriam piis animis & grato recensere obsequio, laudabile semper habitum est. Quod primi, ut fieret, [Decretum de cultu publico permisso per Clementem VIII,] & pie curavimus, & factum summa lætitia prosequimur; & ut in omne tempus, & bene, & continuato cursu fiat, præcipimus, & perpetuo decreto, juxta dispositionem & oraculum Sanctiss. D. N. D. Clementis, divina providentia PP. VIII, sancimus.

[18] Alias vetere instituto in ecclesia collegiata Utini, die sexta Junii, singulis annis, confluentibus pluribus Sacerdotibus ex tota Patria Forojulii, celebrabantur Missæ pro defunctis in memoriam benedictæ memoriæ Bertrandi Patriarchæ Aquileiensis, & in eadem ecclesia in capella beati Odorici prope Capellam Majorem ossa & reliquiæ illius ostendebantur, quæ & quas populi omni venerationis genere prosequebantur. Fiebant præterea processiones solennes, & universa pene civitate exultante, vix constabat aliquid apud nos certi, quod ex omni parte satisfaceret. Res aliquando superioribus annis in longam consultationem adducta est; & cum de re tanta definire quisquam non auderet, inconsulto Romano Pontifice, ad sanctam Sedem causa relata est. Ex eo tempore obnixe petivimus ab omnipotenti Deo, ut quod esset pro illius gloria, & populorum salute, ostendere vellet. Demum ipsimet rem universam coram Sanctiss. Domino nostro proposuimus; ac diligentur, quantum cum Domino potuimus, egimus; & postremo etiam impetravimus, ut, post maturam discussionem, Sanctitatis suæ gravissimum oraculum haberemus. Ex cujus dispositione, & ordinatione, præsenti scripto, in archivio Patriarchali perpetuo asservando, decernimus, imposterum quotannis, die suprascripta VI Junii, Missas pro defunctis hactenus celebrari solitas, omittendas; & Missas pro gratiarum actione celebrandas esse. [in Missis, Reliquiis, supplicationibus.] Ossa & Reliquias sanctæ memoriæ Bertrandi Patriarchæ, cum veneratione ab antiquis temporibus ostendi solitas, eadem solennitate & veneratione ostendendas esse. Reliqua etiam observari, celebrari, frequentari, & solennizari debere; ut hactenus concursu populorum, frequentia Sacerdotum, processionum solennitate, factitatum est. Sic &c. Ad gloriam omnipotentis Dei, ad laudem Beatissimæ Virginis, SS. Hermagoræ & Fortunati, Patronorum nostrorum, & cælestis curiæ Sanctorum omnium, quorum pio patrocinio nos & Ecclesiam nostram devotissime commendamus. Datum in civitate Utini, die XXVII mensis Aprilis MDXCIX.

[19] Hinc Martyrologi quoque honorabilem Bertrandi mentionem faciunt ad diem VI Iunii. Et Ferrarius quidem, in Catalogo Sanctorum Italiæ, Vitam ejus per compendium contractam exhibet, adjecta tali Annotatione. Etsi in Sanctorum numerum minime relatus est; solenniter nempe; [Memoria ejus in Marliis Ferrarii] in multa tamen apud Utinenses, ob crebra miracula, quæ post mortem ab eo perpetrata sunt, in morbis præsertim insanabilibus curandis, habetur veneratione. Brevius quam apud Ferrarium legitur compendium Vitæ, aut potius Elogium, apud Saussajum, in Martyrologii Gallicani Supplemento, die prædicto, his verbis: Passio S. Bertrandi, Patriarchæ Aquileiensis, qui origine Aquitanus, patria Cadurcensis, ad hanc Cathedram excelsa ob sapientiæ & pietatis merita sublimatus, pauperum pater, ecclesiarum instaurator, [& Saussaji.] cultor justitiæ, acerrimus religionis vindex & propagator: pro defensione ecclesiasticæ libertatis gladiis impiorum apud Spilimbergam trucidatus, feliciter occubuit, miraculisque post mortem gloriose resplenduit; apud Utinum in Carnis, ubi, translata Patriarchali Sede, digna honorificentia conditus est. Morbis præsertim insanabilibus beatus iste opitulatur, hocque perenni beneficio magnam sibi conciliat populi reverentiam. Auctoritatem quoque antiquioris Martyrologii habere possunt, quæ hanc in rem leguntur inter Miracula seculo XV patrata, & in Vita a num. 57 narranda; nempe unum anno MCCCCVIII, die lunæ sexta mensis Iunii, scilicet in B. Bertrandi festo factum esse; uti supra etiam meminimus. Numero 59 asserit alius anno MCCCCXX, Utini corpus B. Bertrandi annuatim solenniter coli ac devote.

§. III. Instrumenta duo, quorum alterum per Indulgentias confirmat cultum prædictum; alterum exhibet compendium vitæ ac mortis: earumdem ex Cortusiis narratio.

[20] Venerabilis Pater, Mathias Soutermans, de Actis Sanctorum bene meritus, anno MDCLXXIX Collegii Societatis nostræ Rector Goritiæ, sollicite egit, ut ab Utinensibus impetraret nonnulla ad Bertrandum spectantia monumenta; tandemque duo submisit, speciali gratia, ut ait, ex archivo Utinensi desumpta sibique communicata. [Instrumenta duo Utinensia,] Alterum continet Indulgentias, visitantibus sacellum aliquod in festo B. Bertrandi anno MCCCCLXXVII concessas: alterum præfert titulum hunc, Mors B. Bertrandi de Utino, recensetque nonnulla alibi desiderata. Primum Latine, ut scriptum est, hic exhibemus; alterum deinde ex Italico Latinum facturi. Primo Instrumento ita subscriptum legitur. Ex originalibus, in pergameno existentibus, in scriptorio, capsula P hujus Cancellariæ, præfatas bullas Indulgentiæ requisitus Andreas Brunellesius, Cancellarius magnificæ civitatis Utini, manu propria descripsit, & solito officii sigillo roboravit, Utini die XVI Maji MDCLXXIX. Ipsum instrumentum sic habet.

[21] Guillermus Ostiensis, Rodericus Portuensis, Angelus Penestrinus, Oliverius Albanensis Episcopi; Jacobus titulo S. Grisogoni, [alterū Cardinalium,] Marcus tit. S. Marci, Julianus tit. S. Petri ad Vincula, Stephanus tit. S. Adriani, Ansias tit. S. Vitalis, Joannes tit. S. Praxedis, Antonius-Jacobus tit. S. Viti, Joannes Baptista tit. S. Ceciliæ, Philibertus tit. S. Luciæ in Silice, Presbyteri; Franciscus S. Eustachii, Franciscus S. Mariæ-novæ, Joannes-Michael S. Angeli, Diaconi; miseratione divina Sacrosanctæ Romanæ Ecclesiæ Cardinales. Universis & singulis Christi fidelibus salutem in Domino sempiternam.

[22] Deum placare credimus, & in cælis habere propitium, cum fidelium mentes ad pia exercendum caritatis opera, debitis exhortationibus invitamus. Cupientes igitur, [dantium Indulgentias,] ut Capella S. Joannis Baptistæ in Majori Ecclesia beatæ Mariæ civitatis de Utino, Aquileiensis Diœcesis, congruis frequentetur honoribus, & a Christi Fidelibus jugiter revereatur, ac in suis structuris & ædificiis debite reparetur & conservetur, librisque calicibus, & aliis ornamentis Ecclesiasticis decenter muniatur, in ea quoque cultus augmentetur divinus; & ut ipsi Christi fideles eo libentius devotionis causa confluant ad eamdem, ac ad reparationem, conservationem, & munitionem hujusmodi, manus promptius porrigant adjutrices, quo ex hoc ibidem dono cælestis gratiæ uberius conspexerint se refectos; supplicationibus quoque dilecti nobis in Christo Venerabilis Viri Pinzani de Soldoneriis Canonici Aquileiensis, ac præfati Reverendissimi Domini Angeli Cardinalis sanctæ Crucis Camerarii, & familiaris continui commensalis, super hoc inclinati, de Omnipotentis Dei Misericordia, ac Beatorum Petri & Pauli Apostolorum ejus auctoritate confisi, omnibus vere pœnitentibus & confessis, qui in Nativitatis, ac Decollationis S. Joannis Baptistæ, & Purificationis præfatæ B. Mariæ Virginis, [etiam infesto B. Bertrandi,] nec non B. Bertrandi Martyris, in qua Ecclesia jacet Corpus, & ipsius Capellæ Dedicationis Festivitatibus a primis Vesperis usque ad secundas Vesperas inclusive, Capellam hujusmodi devote visitaverint, annuatim, & ad reparationem ac alia præmissa manus adjutrices porrexerint, ut præfertur.

[23] Nos Cardinales præfati, & quilibet nostrum, pro singulis diebus festivitatum ipsarum, quibus id fecerint, centum dies de injunctis eis pœnitentiis misericorditer in Domino relaxamus, præsentibus perpetuo duraturis. In quorum omnium & singulorum fidem & testimonium præmissorum, præsentes litteras fieri, nostrorumque Sigillorum jussimus, & fecimus appensione communiri. [anno 1477.] Datum Romæ in Domibus nostris, sub anno a Nativitate Domini MCCCCLXXVII, die vero IV mensis Martii; Pontificatus Domini nostri D. Sixti divina providentia Papæ IV, anno VI.

[24] Aliud instrumentum, quod non admodum antiquum & e Vita desumptum videtur, [Alterū instrumentū docet causas conjurationis,] nonnulla etiam habens aliunde collecta, ita sonat, ex Italico Latinum. Statuerat Patriarcha Bertrandus, augendi Utini perquam studiosus, Insigne Patriarchatus, & corpora Sanctorum cum thesauro (ita vocant Itali pretiosiorem ecclesiæ supellectilem & Reliquias Sanctorum) aliisque: antiquis Ecclesiæ Aquileiensis monumentis transferre Utinum, ut hæc civitas, nova fieret Aquileia. Id ubi rescitum fuit a Comite Goritiæ ejusque fautoribus Forojuliensibus, continuo ipsis decretum fuit e medio tollere Patriarcham. Quamobrem convenientes Civitatem-Austriæ, submissi a Comite certi homines & Patriæ Nobiles, conjurarunt; indeque Spilimbergam profecti, opperiuntur adventum Patriarchæ, [insidias Patriarchæ positas,] per territorium illud iter facturi, ut per exploratores suos didicerant. Cum igitur memoratus Patriarcha rediret e Concilio provinciali, Patavii anno jubilæi celebrato; nec quidquam de pace confecisset cum Domino Francisco Cararra, qui, ut socer prædicti Comitis, auctoritatem suam interposuerat; venit tandem Sacilum Patriarcha: indeque post aliquot dierum moram profecturus, monetur a Frederico Savorgnano, Gerardo de Cucagna, aliisque Utinensibus eum comitantibus, imo & enixe rogatur, ut ne porro prosequatur iter suum; tum quidem: quia sibi constabat, per aliquot e complicibus, de conjuratione contra ipsum inita.

[25] [ejus magnanimitatem] Verum ille nihilo timidior inde factus, sponte sua se sacrificium obtulit pro Ecclesia sua, in hæc verba prorumpens; Cupio immolari pro Ecclesia Dei. Simulque iter ingressus, cum ad planitiem Archiveldæ, quater mille passus Spilimberga dissitam, accessisset; circumventus & quinque mortiferis plagis necatus fuit, anno MCCCL, die VI Junii, ab Henrico de Spilimberga, Nobilibus de Vilalta, & de Castro-Pagano, nec non duobus juvenibus de Maniaco, aliisque Nobilibus Forojuliensibus, qui cum militia Comitis & Civitatis-Austriæ, in hunc finem missa, advenerant. Cæsi Patriarchæ cadaver posuerunt tantisper in vicina Archiveldæ ecclesia, ac deinde Utinum miserunt in carro, cui ignominiæ causa duæ meretrices una imponebantur. Interea socii Patriarchæ, [ac cædem,] pars fuga consuluerant sibi, pars capti, Spilimbergam conducti fuerunt, interque eos annumerabatur Fredericus Savorgnanus, Odericus & Gerardus de Cacagna, Armanus de Cargna, Franciscus de Nimis, [sociorumq; captorum nominæ,] Paulus Gubertinus, Hector Miviletius, Fredericus Ottacinus, Nicolusius Orbenius de Castro-Pagano, Franciscus & Carlevanius de Fagagna nepos Ucelli, Utinenses omnes: qui multas variasque passi ærumnas, anno sequenti ad suos rediere, ope Patriarchæ successoris carceribus exempti, præter unum, qui antea illic mortem obierat.

[26] Fuit Bertrandus vere ideo occisus, quia semper Ecclesiæ Aquileiensis jura tueretur, contra Comitem Goritiæ atque alios ejus invasores; nec non quia plurimum favebat Utinensibus, multis multa conferens beneficia. [Patriarchæ sepulturam] Hinc etiam sepelierunt eum Utinenses cum magno planctu, tum promiscue omnium, tum maxime pauperum, in arca marmorea, ab ipso curata fieri pro sacris ossibus S. Hermagoræ, uti hodiedum videre est in summo templo. Utinensi. Legitur etiam in libris aliquot, apud Canonicos S. Odorici; quod Bertrandus iste, præter alia pia opera, ab ipso pro defensione Aquileiensis Ecclesiæ facta, in magna annonæ caritate, aluerit quotidie bis mille pauperes, effundens anno uno in eleemosynas ad duodecim millia Ducatorum. Tempore sui Patriarchatus Sacerdotio initiavit Utini fere septingentos, aliis vero Ordinibus inferioribus plus quam bis mille per diœcesim suam. Quas ob res merito consecutus est nomen Beati. Post necem Patriarchæ obivit continuo Goritiæ Comes apud Deputatos Utinenses officium humanitatis, commiserationis affectum ob necem tam religiosi sanctique, [& cædis auctorum pœnas.] ut ajebat, Pastoris per litteras commonstrans; conatus fictis tegere verbis, quod passim vulgo jam innotuerat. Pœna porro, Comiti divinitus inflicta, fuit, quod brevi post tempore miserandum in modum supremum diem obierit, nullo familiæ suæ relicto herede. Nec dissimilis pœna conjuratores ejus mansit: quorum pars major, Deo volente, supplicia sua solverunt seorsim Patriarchæ successori.

[27] [Eorumdem brevius ex Cortusiis compendium.] Paucioribus mortem Bertrandi ejusque occasionem perstringunt Cortusii, ita loquentes in sua istius temporis historia de Novitatibus Paduæ & Lombardiæ lib. 10 cap. 3. Beltrandus Guasionus, Aquileiensis Patriarcha, vir probus & sapiens; & Comes Goritiæ; inter quos erat magna discordia; coram Domino Legato & Domino Paduæ mense Madii convenerunt: & multum fuit de juribus partium disceptatum, sed nihil potuit expediri. Tunc multi Castellani de Forojulii erant rebelles Domino Patriarchæ. Dominus vero Patriarcha equitavit Sacilum, iturus Utinum cum ducentis galeatis. Contra eum pugnaverunt ejus rebelles cum gentibus de Goritia; & debellatus fuit Dominus Patriarcha. Capti fuerunt multi divites & nobiles Castellani, in quorum numero fuerunt Gherardus de Cucagna & Fredericus de Savorgnano. Ipse vero Patriarcha captus, fossus gladio a quodam de Villalta, obiit statim. Fuit hoc MCCCL, die VII mensis Junii, imo sexto, uti diximus: & non ita statim obiit, sed post aliquot horas, uti certius narrat Vita.

§. IV. Alia Bertrandi gesta. Vitæ auctor & auctoritas. Beati effigies.

[28] [Jubetur a Benedicto PP. XII; Sanctus,] Præter multa, quæ in Epistola sua ipse Bertrandus attingit, quæque iis subjecta Vita adjungit, citatur ab Odorico Rainaldo ad annum MCCCXLI num. 14 Epistola Benedicti PP. XII ad Bertrandum Patriarcham Aquileiensem, IV Kalendas Decembris scripta: qua Pontifex ei (cum fama percrebuisset, Margaritam, Carintiæ Ducem ac Tyrolis Comitem, divortium meditari a Ioanne legitimo suo marito) negotium dat continendi in officio impudentem feminam per censuras ecclesiasticas: ut nempe (verba sunt Rainaldi) si, relicto viro, Carintiæ Ducissa Ludovico juniori Bavaro, [Comitissam Tyrolis censuris coërcere:] non pronuntiata ab Ecclesia divortii cum Joanne Tyrolensi Comite sententia, matrimonio conjugari meditaretur; illam intentata censurarum religione ab scelere deterreret, moneretque, ut marito adhæresceret: ac si prorueret in flagitium, seque auctoritate sua segregaret a viro; & cum Ludovico juniori vel alio, matrimonium scelere contraheret; adulteros conjuges, & quoscumque illorum in eo scelere studiosos, anathemate defigeret. Constat divortium subsecutum esse: nec dubitandum, quin religiosißimus Patriarcha mandatum Pontificium executus sit, quamvis de illo nihildum scriptum invenerim.

[29] Alia ad Bertrandum spectantia leguntur apud Ugellum, in Patriarchatu Aquileiensi, [Canonicis Veronensibus jus suum in equum,] tomo 5 Italiæ sacræ, ubi a columna 74 in Valtero Patriarcha, monumenta producit ecclesiæ Veronensis, in controversia Canonicorum, contra Adelardinum de Capite-pontis, prætendentium, in jus suum transire equum; quo novus Patriarcha, primo suo Veronam ingressu, ad ecclesiam Cathedralem vehens deducitur. Orta controversia illa anno MCCVI, multum negotii faceßivit Canonicis, solicitosque habuit ut juridice posseßionem prædicti equi seu palafredi Patriarchalis subinde adirent, ac tandem in ingressu Bertrandi nostri per Notarios coram testibus ita scriptum reliquerunt die Lunæ XVII mensis Octobris MCCCXXXIV: [quo Patriarcha ecclesiam primū adit,] Cum Reverendus in Christo Pater & Dominus, D. Bertrandus, Dei & Apostolice Sedis gratia sancte Sedis Aquileiensis Patriarcha, transitum per civitatem Veronensem faciens, causa eundi ad dictam suam Sedem Patriarchalem… de quodam suo palafredo bruno, super quo insidebat, & dicta die Lunæ XVII Octobris tunc primo intraverat in civitatem Veronensem, descendisset, causa intrandi solenniter una cum cuncto Clero; & Populo Veronensi ibidem adstante, dictam ecclesiam Veronensem cum hymnis, ut moris est: tunc ibidem, in continenti post ipsius Domini Patriarchæ de dicto suo palafredo descensum; Ioanninus Canonicus nomine Capituli palafredum ipsum manualiter, cum reverentia tamen qua decuit, per frænum apprehendens, [inviolatum ultimus servat.] ejus corporalem possessionem præsentialiter recepit, sine omni dicti Domini Patriarchæ contradictione. Atque, ut in sequenti Instrumento additur, alius Canonicus capistrum equi recipiens, equisoni, more laudabili, qui consuevit in talibus observari, unum florenum puri auri pro se & nomine Capituli dedit, tradidit, & donavit. Fuit autem Bertrandus Patriarcharum ultimus, qui id juris conservatum Canonicis Veronensibus voluit; abrogantibus consuetudinem diuturnam ac immemorabilem successoribus.

[30] Subjungit etiam col. 107 Ugellus ex Candido, quam apte Bertrandus distinxerit Forojulium in regiones quinque. [Forojulium in 5 regiones apte distribuit.] Ac prima quidem regio decreta fuit Aquileiæ urbi, cui Montis-falconis agrum adjecit, & quidquid a Via-alta ad Tiliaventum protenditur. Huic præfecit Nicolaum Castellium cum Henrico Strasoldio & Pallæa Fermæo. Secunda Utinensis, continens quidquid citra Turrum, Judicum, Viamlatam, Coloretum, Melsum, & S. Danielem Tiliaventumque comprehenditur. Præfectus ei est Fridericus Savorgnanus, cum Oderico Villaltæo & Friderico Morutio. Tertia Civitatensis juxta Turrum & Judicum, cum Sclavis & collibus, Philippo Porteo, Joanni Cucaneo, & Hermanno Atempsæo legata. Quarta Glemonensis, a Taracento & S. Daniele cum montana Carnorum ora, Artuico Pranpergio, Asquino, Coloretæo, & Conradino tradita. Quintam vero quidquid est ultra Tiliaventum constituens, Begorrio Spilimbergio, Brisalio Purliliensi, & Nicolao Barensi subjecit.

[31] Rursus & ad togæ munia Utinensem Senatum, qui adhuc Bertoldi decreto sub quatuor & viginti regebatur, cum nimis parvus, [Senatum Utini auget ac reformat,] reclamantibus præcipue novis civibus & plebe, videretur, in majorem numerum redegit: consideransque multas apud gentes rerum publicarum formas,… ex omnibus mixtam quamdam constitutionem deligens, ex universis familiis, quæ genere & spectata virtute præstabant, viros vigesimum quintum annum attingentes conscribi fecit: qui postquam coram septem viris juraverint, se boni civis munere functuros, ipso sint jure Consilio adjecti: statuitque, ex qualibet Regionum quinque, interioris ambitus trinos viros per regionarios singulos deligi; [plebeios patriciis miscens;] totidemque ex singulis suburbiis quinque, qui cum suburbanæ plebis Præfectis in Consilium accederent. Atque ita quinque ac triginta tenuioris fortunæ viros Patritiis addidit; ex quibus omnibus Senatus conficiebatur, veluti ex pluribus membris corpus totum. Iis tam scite dispositis, omnes in concionem accersiit; suasitque, ut immortali Deo preces offerant, quibus præsertim benevolentia comparatur, [omnes ad honeslatem hortatur:] quæ cum adest omnia hominibus in melius feruntur. Deinde ut prudentiam ac justitiam servent, ob quas minus lædentes se invicem homines, magis sunt inter se concordes; neque turpissimis voluptatibus felicitatem, sed honesto metiuntur. Postremo eos ad generositatem excitans, ut graviter & magnamine omnia auderent, noscant se ab Aquileiensibus viris illustribus ortos, nil nisi condignum atque amplum complecti debere. Hactenus Candidus.

[32] [Monetam cudit novam,] Suardus quoque in Vita Italica tangit nonnulla, quorum alibi mentionem non invenio. Ac primum quidem quod initio statim Patriarchatus sui, jusserit monetam novam argenteam cudi, altera sui parte exhibentem effigiem S. Hermagoræ, altera Crucis; circum quam scriptum legebatur Deus. Valebat denariis quatuor: testaturque auctor, istius monetæ nummos sese vidisse, [duo Capitula in unū conflat:] & manibus contrectasse. Quod anno MCCCXXXV Capitulum S. Odorici transtulerit ad ecclesiam S. Mariæ de Castello Utini, ejusque Canonicis adjunxerit; ita ut e duobus Capitulis unum evaserit, per quam numerosum ac decorum, quod laudes Deo solenni ritu perpetuo solveret, mutato Custodis nomine in Decani, [sanctuarium ædificat:] additisque præclaris posseßionibus, reditibus, libris, & vario ornatu ecclesiastico. Quod in prædicta ecclesia præter sacellum, de quo ipse Patriarcha in Epistola sua num. 6, exædificaverit Sanctuarium, impendio marcarum quadringentarum.

[33] Quod ecclesiæ majori de Glemona ostensorium (ut Itali loquuntur, Belgæ remonstrantiam vocamus) faberrime factum ex argento inaurato, libras XIV Forojulienses appendens, [ostensorium & graduale donat.] donaverit; uti & Graduale (liber est Gradualia in Missa cantari solita continens) quod etiamnum conservatur cum hac inscriptione: Anno Domini MCCCXLV, Indictione XIII, die XV Decembris; Reverendissimus in Christo Pater & Dominus, Dominus Bertrandus, divina miseratione sanctæ Sedis Aquileiensis dignissimus Patriarcha, ad honorem & ob reverentiam Dei & beatissimæ Virginis Mariæ, & pro suorum peccatorum remissione; donavit ecclesiæ suæ S. Mariæ majoris plebis de Glemona hoc Graduale; ut omnes qui in eadem ecclesia pro tempore fuerint, teneantur ipsum litteræ recommendatum in eorum omnibus & pro ipso intercedere. Amen. Ita extat apud Suardum: ubi postrema pars necessario indiget correctione, seu ignorantia illius, qui notas compendiarias scripturæ antiquæ non recte legit, seu culpa typothetæ commissus sit error; malimque legere teneantur ipsum habere recommendatum in eorum orationibus & pro ipso intercedere.

[34] Venio nunc ad Vitam Bertrandi, quam partim ipse in epistola quadam, [Vita Ms. Utini & Romæ] partim Sacellanus ejus, utrobique satis Laconice scriptam, posteritati reliquerunt. Accedunt miracula plurima; pleraque tribus primis post mortem annis patrata; pauca subinde secutis temporibus addita; omnia jurejurando interposito legitime contestata. [apud Patres Oratorii,] Extant autem monumenta illa Mss. tum Utini in sacrario interiori ecclesiæ B. Mariæ, tum Romæ in præclara bibliotheca Patrum Oratorii S. Philippi Nerei, ubi sub annum MDCLXXXIV, admodum Reverendi & studiis nostris per quam addicti, nunc Eminentißimi S. R. E. Cardinalis & summi Pœnitentiarii, [unde ipsam habemus.] Leandri Coloredi, favore; illa ipse describenda curavi, descriptaque sedulo contuli cum codice, ac menda librarii correxi.

[35] Primo loco Epistola ponitur, quam ipse Bertrandus inscribit Decano suo Guilielmo nomine, [Pars ejus prima, est epistola ipsius Bertrandi:] qui Sede Patriarchali vacante, Conservatoris ejus munere functus fuerat; perstringitque præcipua gesta sua perpaucis, quia nempe ad illum scribebat, qui omnium gnarus erat. Si quis vero tunc temporis deducere illa voluisset, næ is prolixam inde historiam ac posteris jucundam pariter atque utilem contexere potuisset. Nunc, quod tantum possumus, Annotationibus aliquot Epistolam illustramus. Præfigitur in Codice prædicto Patrum Oratorii, iste titulus: Hoc est exemplum Vitæ & Miraculorum beati Bertrandi, olim Patriarchæ Aquileiensis, sumptum cum licentia & auctoritate Illustrissimi ac Reverendissimi Domini D. Francisci Barbari, ejusdem ecclesiæ Aquileiensis Patriarchæ dignissimi, ex libro perveteri, chartæ membranæ, tabellis ligneis munito, & corio rubro superinducto, qui servatur & custoditur in sacrario interiori ecclesiæ B. Mariæ civitatis Utini.

[36] [secunda a Sacellano ejus descripta est,] Præmisso hoc titulo subditur continuo Epistola. Epistolam, nullo interposito, sequitur Vita cum adjunctis Miraculis, uti a nobis eduntur. Circa quæ monendum solummodo est, quod Vita, uti jam insinuavi, scripta sit ab homine, in multis teste oculari, utpote qui de se fatetur, quod fuit Capellanus ejus commensalis, & ad obsequium ejus fuit continuo tempore triennali: quamvis & fateatur, multa tam occulte fecisse Patriarcham, ut quodammodo usque ad mortis ejus tempora fuerint incognita, etiam sibi Capellano ejus & commensali. [tertia complectitur miracula.] Quod ad miracula attinet, quæ intra triennium ab obitu Patriarchæ patrata sunt, fervente populi studio ac devotione, diligentius examinata atque annotata fuerunt: remittente vero paulatim, uti fit, studio illo, examinatio pariter atque annotatio etiam intermissa fuit: præterquam quod subinde, post intervalla temporis, suscitaverit Deus aliquos, qui beneficiorum miraculose obtentorum memoriam gratitudinis causa perennare volentes, in publicas ea tabulas referre, ac prioribus miraculis adscribi curaverint.

[37] [Effigiei antiquitas & similitudo.] Denique, ne quid hic desiderari poßit, accipe etiam imaginem beati Patriarchæ, quam in æs incidendam curavimus juxta exemplum Vitæ Italicæ præfixum, postquam super illius similitudine cum prototypo & hujus ipsius antiquitate consulti Utinenses rescripserunt, Auctore D. Carolo Bartoloni die XVII Augusti anni MDCXCI, similitudinem esse summam, quamvis positio corporis sit diversa: antiquum etiam esse prototypon ac desumptum credi ex lapide marmoreo. Sensus epistolæ ejus Italicæ hic est: Sunt quidem hic (Utini) aliæ tabulæ Beatum repræsentantes, earumque una spectatur in sacello ubi veneratio ejus præcipue viget; altera extat in sacrario ecclesiæ Cathedralis, sed utraque dissimilis & positione diversa. Submissa imago (nostra videlicet) desumpta est e tabella, conservata in domo personæ privatæ, quæ & dixit mihi, a majoribus se per traditionem accepisse, prædictam tabellam delineatam fuisse a quodam Joanne Petro Fabiano, ad similitudinem lapidis marmorei, reperti cum nescio quid ædificii repararetur in templo Cathedrali. Et hæc eadem tabella est omnium antiquissima, ac persimilis imagini impressæ, a qua solo positionis modo differt. Suspicor sub eo lapide sepultum jacuisse Sanctum primo post mortem anno, donec inde auferretur in arcam §. 2 propositam; adeoque hic repræsentari Sanctum, in ea nonaginta annorum ætate, qua mortuus fuit.

EPISTOLA
Continens præcipua gesta Bertrandi, pro immunitate ecclesiæ suæ Aquileiensis, ab ipsomet scripta ad Guillelmum Decanum ejusdem ecclesiæ.

Bertrandus, Patriarcha Aquileiensis, Martyr Utini in Foro-Julii (B.)

BHL Number: 1301

EX MSS.

PARS PRIMA.

[1] Recordare, fili Decane a, & in mente revolve, quales & quantos labores, tribulationes, expensas, & pericula sustinuimus, non thesaurizando nobis, [Recuperat Sacilum, Medunam, Avianum, castrum Turris.] nec nostros ditando nepotes aut propinquos; sed solum in recuperatione & defensione jurium & bonorum Aquileiensis Ecclesiæ. Nos enim, sicut scis, recuperavimus & redemimus terram b Sacili, de manibus Comitissæ c, pro quadringentis marchis d. Medunam e, quam tenebat occupatam Rizardus de Camino f, recuperavimus; nec non Avianum g & Castrum Turris h exegimus ab illis de Porciliis i, pro non modicæ pecuniæ quantitate, quæ castra ipsi de Porciliis sibi pignori obligata dicebant. Scis etiam quomodo stabant terræ & castra nostra Istriæ, & cum quanto labore nos illa habere potuimus a prædicta Comitissa, datis sibi prius quadringentis quinquaginta marchis. Postmodum & instanti hujusmodi guerra cum Venetis in Istria k, ubi quales & quantas victorias Deus Ecclesiæ suæ concesserit, [Bellum & pax cum Venetis.] non expedit dicere; quia tibi satis est manifestum; & etiam qualiter per tractatum Concordiensis Episcopi, compromissum fuit per nos & Venetos; & qualiter durante compromisso ejusmodi, dare nobis debent pro juribus Civitatis Polæ l, Serrarum-Vallis, Ignani & Regaliæ, quæ Pagano Patriarchæ proxime prædecessori nostro acceperunt & occupaverunt, ducentas viginti quinque marchas denariorum Aquileiensium annuatim.

[2] [Congressus cum Duce Austriæ.] Demum Rizardus de Camino guerram, quam fecerat Ecclesiæ, tempore quo vacante Sede Conservatoris nomine fungebaris, nobis renovavit; & tunc factis treugis inter nos & ipsum Rizardum, nos ivimus Laibacum m ad habendum colloquium cum Domino Ottone n Duce Austriæ: ubi cum quali & quam nobili fuimus comitiva, & cum quantis expensis, tu, qui interfuisti, potes testimonium perhibere; & dum rediremus de Laibaco, nobis pernoctantibus in Chirchenez o, habuimus nova, quod dictus Rizardus invaserat terram Ecclesiæ, & ibat comburendo per Patriam p. Nos autem non sine magnis laboribus, [Bellum cum Rizardo de Camino:] expensis & periculis, congregato Ecclesiæ exercitu, ivimus ad S. Vitum q, & deinde stetimus longo tempore apud S. Danielem r. Finaliter ivimus versus hostes, & castra nostra posuimus in Campis extra Sacile: & quantum illa guerra duraverit, bene nosti. Finaliter, ex dispositione superna, Deus ultionum de inimicis suis Ecclesiæ suæ Victoriam tribuit; [hujus clades & mors.] & ipse Rizardus, hostis & persecutor Ecclesiæ, contritus & debellatus, præ dolore post paucos dies sine heredibus masculis s mortuus est, & ad alienos est ipsius hereditas devoluta. [Verizonum intrat:] Pro redemptione Venzoni t quanta sustinuerimus, & victoria Ecclesiæ divinitus tradita u, & captione nobilium Comitatus Goritiæ, direptione Bragulini x, introitu Venzoni, non expedit dicere; quia res, Deo operante, satis per se claruit & extitit manifesta.

[3] [Carolum Regis Bohemiæ filium] Pace vero terræ reddita, Dominus Carolus nunc Romanorum Rex y navigio venit Aquilegiam, ubi ipsum recepimus sicut decuit tantum Dominum, & secum duxit Dominum Bartholomeum z, qui stetit in Civitate aa & Utini, ad nostras expensas per unum mensem & ultra: & postmodum frater ejus, Dominus Joannes Comes Tirolii bb, una cum Episcopo Tridentino cc, venit ad nos in Sacile, [ejusque fratrem Joannem excipit.] habentes secum ultra septingentos equos; quibus omnibus fecimus expensas abundanter, & ipsum Comitem investivimus de feudis suis. Processu vero temporis Comes Goritiæ, fultus potentia Comitum dd Veglæ, aggressus est de guerra fidelem nostrum & Ecclesiæ Aquileiensis Georium de Duino ee: & finaliter factis treugis inter eos, [Comes Goritiæ contra Georgium de Duino,] idem Comes cum magna potentia aggressus est terram nostram. Nos autem præparavimus ad defensionem, & venientibus in nostrum & dictæ Ecclesiæ subsidium præfatis Dominis Carolo & Joanne ff, cum equitum & peditum multitudine satis grandi, [& Patriarcham bellum gerens] cum eisdem & nostrorum gente processimus contra hostes. Et primo ivimus Cormonum gg, ubi stetimus decem diebus; & ibi dato damno, quod dari, potuit castra nostra in Vigilia nativitatis Domini duximus Goritiam: & solennitatem sacratissimæ noctis nativitatis Dominicæ, & Missas tres illius diei, videlicet in primo galli cantu & in aurora & Tertia, solenniter celebravimus in Campis ante Goritiam; assistentibus Principibus antedictis & Comitibus de Ortimburch, cum Militum ipsorum & nostrorum ac aliorum Nobilium multitudine copiosa. Ab inde in die S. Joannis Euangelistæ recedentes, dato guasto, [ab hoc inducias petere cogitur.] pervenimus Belgradum, & ibi stetimus, tenentes Belgradum & Latisannam hh obsessa usque in crastinum Epiphanie. Tandem Comes treugas anni unius postulavit, quas sibi ad ipsius postulationem concessimus: in qua guerra inexhaustam consumpsimus pecuniam. Non enim fuit dies aliqua, in qua non expenderemus quingentos florenos auri & ultra: nam solum in blado equorum expendebamus singulis diebus marchas quadraginta, & aliquando sexaginta; & omnibus stipendiariis integre fuit satisfactum, & ultra stipendia eorum a nobis alacriter cum muneribus recesserunt.

ANNOTATA C. J.

a Appellat hunc Candidus in historia Aquileiensi Guillelmum, & in ipsa hac Epistola num. 2 dicitur Conservatoris nomine functus tempore Sedis vacantis.

b Sacile, urbs olim Episcopalis & celebris, sita in confiniis territorii Tarvisini & Foro-Iulii ad Liquentiam fluvium, qui ipsum circumdat, teste Sabellico. Inde in ortum æstivum iter est Utinum 34 m. p. De illo sic scribit Leander Albertus pag. 730: Circa Meduni Liquentiæque confluentem, honestissimum ac ditissimum oppidum est Sacile, multis Italiæ civitatibus cum lautitia tum populi frequentia non cedens. Habet ædificia splendida, numerumque doctorum, excellentiumque & nobilium hominum tam magnum, ut cum nobis olim iter hac esset, in honestissima civitate versari videremur. Hæc Leander: sed errat in situ. Multo enim propius abest Sacile a fontibus Liquentiæ quam ab ostio Meduni: quod & ipse paulo post indicat, cum Saravalle Sacile eunti, Cordinianum occurrere in via, dicit. Atque hæc de Sacile pluribus, quia pluries de illo fit mentio in Vita.

c Videtur intelligi Comitissa Goritiæ, Beatrix nomine, de domo Ducum Bavariæ, vidua Henrici Goritiæ Comitis, Henricum tunc Carinthiæ Ducem sanguine contingentis, anno 1323 die 24 Aprilis vita functi, relicta Beatrice uxore sua: quæ, ut apud Cortusios lib. 3 cap. 2 legitur, post mortem Comitis regnavit in Tarvisio cum filio suo anniculo, ac, licet nobilis de domo Ducum Bavariæ & juvenis, fuit cum Comite annos LX (lego potius IX) matrimonio copulata.

d Marca una valebat tunc, uti explicat Suardus, libris 9, solidis 6, minutis 8.

e Meduana oppidum, Sacili distans meridiem versus p. m. non amplius decem, ad fluvium ejusdem nominis ubi Imesulum, vulgo Naucellum, excipit.

f Inter plures Dominos de Camino, eosque Rizardos, de quibus mentio fit apud Cortusios; fuit unus, qui sororem Dominorum della Scala uxorem habuit, uti aiunt Cortusii lib. 5 cap. 8 & 9; addentes, quod Rizardus de Camino cum exercitu obsedit Sacile, ostendens se contrarium Patriarchæ; contra quem deinde etiam pugnavit; & post multas strages occisorum, relicto campo fugit Saravalle; ubi non multo post verberibus belli fessus, tristitia captus, febre correptus, mense Septembris anni 1335, sine herede masculo solvit debitum naturale. Fuisse tamen hunc Nobilem veneno extinctum, publica fuit opinio. Atque ita defecit nobilis progenies de Camino, saltem quo ad illam lineam. Hunc Rizardum significari loco notato, patet ex hac ipsa quam illustramus epistola num. 2, ubi plura huc spectantia leguntur; colligiturque ex illis & hic notatis error Suardi, qui profectionem Bertrandi Labacum ad Ottonem Austriæ Ducem, & Rizardi mortem contigisse ait, anno 1337; cum Rizardus hic biennio ante obierit.

g Avianum abest Sacili in Septemtrionem m. p. 10, habetque territorium sat amplum ejusdem nominis.

h Castrum-turris proximum est Portui Naonis, seu Pordonone, ut vulgus loquitur; circa fontes Imesuli, in Medunam influentis, non procul ab Liquentia, qui utriusque aquas excipit. Quis castrum occupaverat, docebit sequens Annotatio.

i Est Porcilia (inquit Leander, in Marchia sua Tarvisina pag. 750) modicum quidem, at opulentum ac nitidum oppidum: quod una cum Broniaria, parvo etiam castro, quinto abhinc lapide secus Liquentiam, gens nobilis Comitum Porcilianorum possidet, a Jacobo illustrata, viro docto facundoque. Ex eadem gente fuit apud Sabellicum, de vetustate Aquileiensi lib. 4, col. 91, Beachinus Comes Porcilianus, Portus Naonis Præfectus, qui auxiliari manu a Spilibergensibus Regulis accepta, Castellum, quod Turrim vocant, occupavit.

k De hac guerra seu bello ita scribunt Cortusii ad annum 1335, lib. 5 cap. 9: Mense Martii Beltrandus Aquileiensis Patriarcha furtive abstulit Venetis Castrum-Vallis. Veneti indignati congregaverunt exercitum suum militum & peditum juxta Polam. Discurrit exercitus destruendo Forum-Julii. Semel vero Patriarcha cum Furlanis & Theutonicis contra gentem Venetorum occurrens, multos cœpit. Deinde addunt, pacem inter eos convenisse, Venetis restituto Castro-Vallis. Tacent vero de eo quod Veneti cedere Patriarchæ hic dicuntur debere, arbitropacis statuto Episcopo Concordiensi, qui tum fuit Guido de Guisis, celebris juris consultus.

l Civitas Episcopalis in plaga meridionali Istriæ ad littus maris Adriatici cum portu capaci. Vallis Pola distat in Septemtrionem m. p. 10. Ignanum puto esse quod in tabulis Geographicis dicitur Dignan, media via inter Polam ac Vallem. Regalam non reperio: sita est verosimiliter non longa a prædictis locis.

m Alias Labacum, incolis Laubach, Carniolæ Ducatus caput, Episcopali Sede ornatum a Paulo Papa II anno 1468.

n Otto filius fuit Alberti primi Imp. Obiit anno 1338. Accidisse autem debet legatio illa Bertrandi anno 1335, cum in fine præcedentis anni posseßionem Patriarchatus primum adiverit; & prius quam Labacum profectus sit, pacem cum Rizardo composuerit; & hic, dum rediret Labaco Patriarcha, bellum innovans, cæsus tandem & præ animi ægritudine mortuus sit hoc ipso anno 1335, uti supra annot. f retulimus.

o Chirchiniz, alias Cerniza, oppidum in Comitatu Goritiæ, fere m. p. x distans ab urbe Goritia in Ortum.

p Id est per Forojulium. Sumitur enim hic sæpe vox Patria, non appellative, sed proprie. Idque ipsumSabellicus de Vetustate Aquileiæ in Proœmio notat; quod nempe malit ditionem illam Forojuliensem cum ipsis incolis Patriam nominare, quam Forojulium aut Carniam.

q S. Viti oppidum, Regonæ (ut nunc tabulæ scribunt) fluvio adjacens, non procul a fontibus ejus: dißitum a Portu Naonis in Ortum m. p. x. Minus recte videtur a Leandro poni in ripa dextera Tiliaventi; cum inde versus ad Regonam, uti diximus, recedat.

r S. Danielis oppidum est præcelso difficilique in monte, ut ait Leander, qui nobilissimum appellabat, ad Tiliaventi minoris seu potius Stellæ fluvii fontes; Utino in occasum æstivum recedens ad m. p. XII. Admodum diversum est ab alio S. Danielis oppido, quod itidem in monte positum, sed ad Orientalem Utini plagam, in Comitatu Goritiæ. De priori sermonem hic esse puta.

s Accidit mors illa testibus Cortusiis, anno 1335, uti dixi Annot. f. Addit Suardus, mortuo Comite, bona ejus Ecclesiæ Aquileiensi feudalia rediisse ad Patriarcham; eumque illa contulisse partim Frederico Savorgnano, de Ecclesia illa optime merito; partim Nobilibus de Sbrugliovacca; & illi quidem contulisse Bibanum, Riginzolum, Canevam, & alia. His quæ contulerit non enumerat auctor.

t Vesonum scribit Sabellicus, addens; Tiliavento proximum esse; nempe ad sinistram ejus, ubi appellatus ab oppido illo fluvius Venzonissa in Tiliaventum influit, inter montes Alpestres; paulum supra Gemonam ad Boream.

u Legebatur, victoriam ecclesiæ divinitus traditam.

x Ad dexteram Tiliaventi ripam, m. p. x infra Venzonum, situm est Bragulinum.

y Postea etiam Imperator, nominis sui quartus, qui casum, quo delatus sit Aquileiam, quomodo a Patriarcha exceptus & quamdiu moratus in ditione ejus sit, ipse describit in Vita sua. Nempe, e Dalmatia in Italiam trajicere volenti, insidias a navibus Venetorum, tametsi amici essent, structas fuisse: illas vero se evasisse in cymba, coopertum saccis & retibus; sicque per medium Venetarum triremium devectum Aquileiam: ubi, inquit, notificavimus nos hospiti nostro, qui Consilio civitatis mox notificavit: cives vero usque ad Patriarchæ notitiam perduxerunt. Patriarcha mox civitatem ingressus, cum magno honore Cleri & populi, pulsatis campanis, nos suscipiens, in palatium suum deduxit. Et sic cum magno honore, familia nostra (quam fugiens reliquerat in manibus Venetorum) ad nos de captivitate perveniente, in terra sua per quatuor septimanas nos tractans, confirmatus est nobiscum, deducens nos per vallem Cad usque in comitatum Tyrolis. Hoc autem accidisse debet anno 1337, uti ex iis quæ sequuntur in eadem Vita, potest colligi.

z Dicitur is in memorata Caroli Vita, Comes Weglæ & Senii; subiitque eamdem quam Carolus fortunam, cum ipso e manibus Venetorum in cymba clam elapsus. Errat autem Suardus, cum ipsum Tirolis Comitem facit & fratrem Ioannis; qui verus Comes Tyrolis tunc fuit ratione uxoris Margaritæ; & fratrem Bartholomæum nuspiam habuit.

aa Civitas proprio nomine, quæ & Civitas Austriæ, & olim Forum-Julii teste Cluverio: vulgo nunc Cividal di Friuli, ad Natisonem fl. supra Utinum ad ortum æstivum m. p. VIII.

bb Ratione uxoris Margaritæ, Henrici Comitis Tirolis & subinde Bohemiæ Regis electi filiæ unicæ. Fuit Joannes Caroli modo dicti frater, ex Ioanne & Elisabetha Bohemiæ Regibus. Sed ab uxore Margarita per divortium inique sejunctus est, annitente Ludovico Bavaro, anno 1342 ut Cortusii habent, & colligitur ex litteris Benedicti XII Avenione anno 1341 die 28 Novembris ad Bertrandum datis; quibus jubetur divortium illud impedire, subjiciendo Censuris ecclesiasticis quotquot ei cooperentur. Litteras indicat Raynaldusad annum 1341 num. 14.

cc Nicolaus Brunus Episcopus Tridentinus, anno 1338, in locum mortui Henrici de Metis.

dd Bartholomæi, credo, supra nominati & consanguineorum ejus.

ee Est Duinum ad fines Foro-julii, media fere via inter montem-Falconis & Tergestum; atque huc e monte-Falconis tendenti, dicitur apud Albertum, occurrere juxta littus, edito in jugo, munitissimum castellum opulentumque ac nobile Duinum.

ff Hinc videtur exarsisse hoc bellum ante annum 1341, quo repudiatus est Ioannes a Comitissa Tirolis uxore sua: nisi aliunde suppetias tulisse velis.

gg Distat Goritia m. p. VIII in occasum.

hh Duo oppida, Utino in meridiem disiuncta, Belgradum quidem m. p. XII: Latisana vero, XVIII.

PARS ALTERA.

[4] [Tertio Venetias adit Patriarcha] Ceterum tribus vicibus, quibus fuimus Venetiis, ubi nobiscum fuisti qualibet vice, quantum expendere potuimus, tu ipse considera. Non enim fecimus vias illas causa nostri, sed solum ad inclinandum Domini illius animum, ut Ecclesiæ dimitteret jura sua. Pro quæstione Cavolani quanta expenderimus, & quot noctes duxerimus insomnes, tu & alii, quorum diligentia & solicitudine, [Cavolanum recuperat,] Deo & justitia operante, victoriam reportavimus, bene nostis: & bursa vestra etiam non fuit expers expensarum. Quia bene vidimus, & cognovimus, labores vestros sine damnis bursalibus non fuisse. Domum Francisci de Villalta a, pro eo quod ipse Testamentum patris, qui nos Commissarium suum fecit, adimplere nolebat, obsedimus, [Villaltanos submittit,] & finaliter se nostræ voluntati submisit. Quadraginta sex diebus stetimus ante Pinzanum b cum nostro exercitu, cum magnis expensis, periculis, & labore, pro illo detestabili homicidio, [Pinsanum obsidet.] perpetrato per Manfredum & suos complices de Pinzano, qui Franciscum & Pinzanutum patruos, & Succium consanguineum eorum de Pinzano, morte crudelissima peremerunt.

[5] [Comites Goritiæ bellum redintegrant] Post anni revolutionem iterato Comites Goritiæ nos & Ecclesiam invaserunt de guerra, in qua tenuimus pro majori parte duos exercitus; unum apud Latisanam c, & alium in Campis juxta Manzanum d, ad resistentiam inimicorum; & tribus mensibus, quibus ipsa guerra duravit, habuimus trecentos equites armigeros, exceptis peditibus ad nostrum stipendium. Constitit enim nobis illa guerra quindecim millibus florenorum: & tamen per Dei gratiam in omnibus pertransivimus cum honore. Anno sequenti, de mandato Domini nostri Papæ e, ivimus ad Regem Ungariæ; in quo itinere quanta incommoda & pericula atque labores habuerimus, transeuntes per montes Gelboë f, nationes barbaras & immanes, atque devia incredibilia, [Bertrandus legationem obit ad Regem Hungaria,] tacemus ad præsens: sed relinquimus tibi per Paulinum Notarium nostrum referenda, cum fueris apud; quoniam scribere nimis esset prolixum. In recuperatione Cadubrii g, in quantis nos posuimus periculis & gentem nostram, & quantas expensas fecerimus, quæ Deo gratiæ sunt, te credimus audivisse; & qualiter filius Bavari h cum exercitu suo copioso, volens nos invadere, [Cadubrium recuperat,] fuit cum gente sua per nostros paucos positus in conflictu: & quam mirabiliter & voluntate divina invenimus litteras, quæ contra nos, & in destructionem Ecclesiæ & totius Patriæ, filio Bavari & Comitibus Goritiæ mittebantur.

[6] Debita nostrorum Prædecessorum ab Ottobono i citra, in Romana Curia integre persolvimus, per gratiam Jesu Christi, quæ ascendunt ad viginti quinque millia florenorum. Arcam k, in qua recondi debent Patronorum nostrorum Reliquiæ, [debita Decessorum solvit,] cum Cruce & capite argenteis, & mitram campanilis ecclesiæ nostræ, non fecimus fieri gratis, Capella ecclesiæ S. Mariæ de Utino, cum pictura, constitit nobis plus quam quadringentis marchis. [arcam reliquiis & sacellū condit] De Monasterio Monialium S. Nicolai de Utino l, ubi posuimus viginti Moniales, & eis emimus redditus competentes, etiam tibi dicimus. De Castro Raimondi, quod erat spelunca latronum, & nocumentum mercatorum, [Monasterium fundat.] quomodo illud habuerimus violenter, quod inexpugnabile credebatur, & sine sanguinis effusione, quid dicemus? nisi quod Deus in hoc mirabiliter operatus est, [Castrum Raymondi capit.] & tota patria ab illis prædonibus, de quibus etiam justitia facta fuit, est liberata. Duo m provincialia Concilia habuimus, sicut scis, in quibus multæ constitutiones reformatæ & editæ fuerunt in favorem Ecclesiarum & Ecclesiasticæ libertatis n. [Duo concilia celebrat,]

[7] Nudius-tertius cum Hermagoras della Turre intrasset Varmum o, una cum Rizardo de Varmo fraudulenter, & Nobiles Castri illius captivasset, nobis existentibus causa solatii in Seplimbergh p, & multas crudelitates exercuisset in eos; nos gentem nostram illuc misimus. [Nobilibus Varmi succurrit,] Quod sentiens Hermagoras statim fugit: & redemimus castrum illud; ipsis Nobilibus, quorum erat, restituentes. Sed unum non prætermittimus de portis Sclusæ & Castri Moscardi, [portas Sclusæ restaurat.] quas ita mirabiliter reparavimus, imo de novo fecimus, quod numquam vidimus pulchriores. q Et vocatur hodie porta Sclusæ propter hoc, porta Bertrandi. Sequitur testimonium Notarii de supradicta scriptura.

[8] Et ego Bartholomeus Mastinus de Utino, quondam Odorici de Martinis de Valsa Sueviæ: [Epistola præmissa, a D. Nicolusio] civis & incola dictæ terræ Utini; Imperiali auctoritate Notarius publicus, suprascriptam paginam seu scripturam, quemadmodum invenitur apud spirituales scripturas quondam Nicolusii Notarii de S. Maria la Longa, & spiritualis Curiæ Patriarchalis Aquileiensis scribæ & Cancellarii, commissas per Reverendiss. Dominum Antonium Aquileiensem Patriarcham, [an. 1399 legata D. Petrobono,] die nona Novembris MCCCXCIX, olim Ser Petrobono de Joseppis, Notario Utinensi & quoque ejusdem spiritualis Curiæ Cancellario, & ipsi Ser Petrobono legatas per antedictum Ser Nicolusium in suo ultimo Testamento diei quinti Novembris MCCCXCIX, scripto per Ser Alexandrum de Ceneta, Notarium Utinensem; & demum die tertia Septembris MCCCCLXXIX mihi recommissas, [committitur an. 1479 Notario, hæc testanti,] per magnificum & generosum Militem, Dominum Joannem Nemo, tunc Patriæ Fori-Julii Locum-tenentem, seu investitas simul & promiscue cum notis quondam Raphaëlis Notarii, & antedicti Petriboni; ita illam fideliter de verbo ad verbum, manu alterius, mihi fidi Notarii, in hac tertia & aliis duabus præcedentibus chartis, per numerum distinctarum litterarum, [collatis sedulo inter se Mss.] manu mea in supremo angulo signatis, publicari feci, ad requisitionem Venerandi Capituli Utinensis; & facta diligenti collatione, auscultante mecum honorabili Ser Joanne-Francisco Filtino, Notario & Cancellario magnificæ Communitatis Utini, omnia cum antedicto exemplari concordare inveni; salvo quod in secunda linea secundæ chartæ omissa fuerant ista verba, videlicet, & aliquando sexaginta; quæ corrigendo restitui ad locum suum etiam manu mea. Et ideo in fidem, robur, & testimonium omnium & singulorum præmissorum, me etiam hic propria manu subscripsi, signo, nomineque meis appositis consuetis.

ANNOTATA C. J.

a Sumpto familiæ nomine, ut puto, a loco Villa-alta, sex m. p. Utino Occasum versus dißito.

b Pinsanum, uti id describit Sabellicus, situm est ad radices montium, Tiliavento proximum. Locus satis sua natura, sed longe magis Savorgnanæ familiæ, cujus ditionis est, in primisque Nicolai Equitis, viri præstantis ingenii, cura & diligentia munitissimus.

c De Latisana egimus Annot. hh.

d Adjacet Mansanum Natisoni fluvio, stadiis XLVIII infra Civitatem Austriæ (vulgo Cividal di Friuli, ut diximus) relinquens infra se ejusdem fluvii stadia fere XV, antequam se Turri misceat; quocum una in Sontium deinde influit.

e De anno certo nil satis certi possum uspiam eruere. Papa tunc fuerit Clemens VI, anno 1342 creatus, & mortuus biennio post Patriarcham. Eodem anno 1342 Rex Hungariæ electus fuit Ludovicus, Caroli filius.

f Metaphorice sumit pro montibus arduis & infaustis; ex eo quod montibus Gelboë, quorum sæpe mentioin sacra Scriptura, maledixerit David, ob mortem Saulis, in iis patratam.

g Cadubrium, tractus terræ satis extensus inter Forumjulii ad ortum, & Comitatum Tirolim ad occasum; ditionis quondam Dominorum de Camino, a quibus ad Patriarcham Aquileiensem transiit.

h Nempe Ludovici Imperatoris, & ipse Ludovicus.

i Decessore Bertrandi in Patriarchatu Aquileiensi, creato anno 1301.

k Illa ipsa arca fuerit, quam Patriarcha faciendam curaverat, ut in ea reconderentur translatæ Aquileia Reliquiæ S. Hermagoræ: sed in qua ipse deinde conditus fuit, ut alicubi lego.

l De fundatione Monasterii illius instrumentum extat datum Aquileiæ 6 Novembris anni 1341; cujus initium hic adscribo: Nos Beltrandus, Sedis Aquileiensis Patriarcha, non dubitamus magni esse apud Deum meriti, errantes & infirmas oves reducere ad ovile, & a contagiosa eximere infirmitate. Tali nos consideratione inducti, pioque directi affectu, prævia etiam matura deliberatione, habita cum nostro Aquileiensi Capitulo, simplicem S. Nicolai Confessoris ecclesiam, animarum cura destitutam, in suburbio Pascolle sitam, nostri Utinensis oppidi, diœcesis Aquileiensis, ad laudem & honorem Dei, B. V. Mariæ, & S. Nicolai, erigimus in regularem ecclesiam; constituentes ibi Cœnobium viginti Monialium, inclusa earum Abbatissa: quæ debeant opitulante Deo, durare perpetuo, ac profiteri vitam sub Regula S. Augustini, assumpto candido habitu, quo puritas mentis & corporis denotetur, cum flammeo nigro; ut intelligant, mundano se affectu exutas, Christo Domino se militaturas sub Regula S. Augustini, sub ductu Abbatissæ. In quod cœnobium declaramus & ordinamus ut recipi valeant in Moniales & Antistitam, & Virgines & viduæ continentes, ac etiam impudicæ; quæ vel effrænato cupidinis œstro, aut rerum inopia impulsæ, in locis infamibus quæstum corpore faciebant; quæ tamen ex certis indiciis cognoscantur ad cor contritum, & veram, non autem fictam pervenisse pœnitentiam. Nos censentes non in postremis caritatis operibus reponendam hujusmodi personarum revocationem ad veram viam, &c.

m Alterum in Vita num. 4 dicitur celebratum anno 1339, 25 Aprilis: de altero nuspiam invenio mentionem.

n Ad fluviolum in Tiliaventum influentem, aliquantum infra Belgradum Fori-julii.

o Hic finis est Epistolæ apud Ughellum, quam is tamen putat se integram dare, a Candido, ut queritur, mutilatam.

p Imo Spilimbergh, quæ urbs memorato Tiliavento adjacet, versus Boream.

q Bertrandine ipsius sequens clausula sit, an librarii alicujus?

VITA ET MIRACULA.
Ex Ms. Vallicellano Patrum Oratorii S. Philippi Nerii Romæ.

Bertrandus, Patriarcha Aquileiensis, Martyr Utini in Foro-Julii (B.)

BHL Number: 1302, 1303

EX MS.

CAPUT I.
Vita ante Patriarchatum, in eo liberalitas & solicitudo erga sibi commissos.

[1] In nomine Domini, Sanctæ & individuæ Trinitatis. Amen. [Bertrandi natales, studia, mores,] Beati Bertrandi Gesta hoc breviloquio scripta. Bertrandus ex nobili genere oriundus de sancto Genesio a Diœcesis Caturcensis, utriusque juris Doctor, sacri Palatii decem & septem annis causarum Auditor, continentissimæ vitæ & sobrietatis eximiæ, magnæ solicitudinis & vigiliæ, pro subditorum commodis noctes transibat b insomnes; circa divinum Officium devotus, ac fidelis minister erga sacra Mysteria, nullo labore poterat fatigari; potissime in Ecclesiarum consecrationibus, & Ecclesiasticarum personarum ordinationibus: nefanda scelera, Simonis Græci & Scariotis Judæ nomine c nuncupata, semper abominando in consecrationibus & beneficiorum collationibus. Quis enim dubitat, quod qui sacra mediante pecunia exhibent; Christum, qui est omnium sacrorum principium, finis & medium, commercio subjiciunt? quorum pœna lepræ aspersio, patibuli appensio, propriæque salutis amissio. Ille vendebat sacrum corpus mortificandum, hi mercantur sacrum corpus glorificatum; unus altero tanto sceleratius agit, quanto glorificatum mortificandum excellit.

[2] [Ordinationes,] Ordinavit enim tempore suo circa septingentos Sacerdotes; ad reliquos vero sacros & inferiores Ordines, duo millia & ultra. Cultui divino intentus, in Ecclesiarum augmentationibus seriosus, inter alias Ecclesiam S. Mariæ majoris de Utino d (ubi suam deputavit sepulturam ad faciem majoris Altaris, [liberalitas in ecclesiam S. Mariæ Utini,] supra cujus corpus celebraturus Missam Sacerdos agendo Confessionem pedes teneret) Canonicis possessionibus, redditibus, ac libris cultui divino deditis, & aliis multis tam paramentis, quam aliis ornamentis ampliavit. Numerum Canonicorum octonarium duplicavit: panes distributionis, tempore quadragesimali interessentibus divinis, de suo proprio dari mandavit; ac alia notabilia multa in eadem Ecclesia fecit. In ordinatione divini Officii, & constitutionibus ac visitationibus, nullas umquam recepit procurationes, [Bibliothecam Prædicatorum,] quas etiam de jure recipere potuisset. Conventui quoque Prædicatorum loci prædicti, quem aliquando visitans, & eorum librariam e diligenter explorans; velut vir providus & in omnibus circumspectus, deficere comperit in pluribus libris valde necessariis, pro prædicationis officio & consiliis animarum; hujusmodi libros, pro animæ suæ merito, ad perpetuum usum Fratrum misericorditer est largitus. Sororibus etiam [monasterii] S. Mariæ ad Virgines, apud Civitatem Austriæ suæ diœcesis situati, sub cura memoratorum Fratrum degentibus, ad quarum sanctitatem sincero ferebatur affectu, ad augmentum divinæ gratiæ consequendum, [& monasterium S. Mariæ:] donavit unum calicem, valde pulchrum ac magni ponderis & valoris: quibus insuper pluries in magnis solennitatibus prædicabat, & Missam celebrabat cum nota f, nec non & sacram Communionem manibus propriis ministrabat.

[3] Compellebatur frequenter Pastor bonus, pro Ecclesiæ suæ juribus recuperandis aut etiam conservandis, [solicitudo in obeundo munere Ep.] expeditiones bellicas instruere contra hostes; in quibus interdum in hebdomada sancta Quadragesimæ constitutus, & ab ecclesia sua non modicum elongatus, per totam noctem velociter equitavit sub armis; nulla eum hostium formidine, aut aëris intemperie retrahente, ut feria quinta in cœna Domini posset in Sede sua conficere sanctum Chrisma. Considerabat enim, quod spiritualia, tamquam digniora & præcipua, erant magis acceptabilia apud Deum. Unde, quoscumque alios spirituales actus in illis sacratis diebus eum facere oportebat, cum mira devotione & ædificatione atque consolatione populi exercebat. In illis quoque diebus signanter circa pœnitentium reconciliationem, curam solicitam cum omni diligentia impendebat. Nam cum de sua Diœcesi non solum Sclavi, sed etiam Theutonici & Latini, de diversis partibus, illo sancto tempore Aquilegiam properarent, ad recipiendum Pœnitentiæ remedium opportunum, [deputandis populo idoneis Confessariis,] pro removendis suorum gravaminibus peccatorum; providebat Pastor solicitus, qui super gregem suum oculos non claudebat, de quodam Fratre Prædicatore, litterato ac conscientiato viro, trium supradictarum linguarum plenarie erudito, qui auctoritate ipsius audiebat hujusmodi pœnitentes, ac eis imponebat pœnitentias salutares. Unde illud, quod per se ipsum facere non valebat, per idoneos ministros exequi satagebat.

[4] [fundandis monasteriis & ecclesiis,] Fratres Ordinis S. Petri Papæ, Cælestini vocati, arctissimæ ac devotissimæ vitæ, juxta Utinum evocavit; & eisdem Ecclesiam S. Gervasii, deputatis certis redditibus, assignavit; monasterium Monialium Ordinis S. Benedicti eis assignando. Ecclesiam S. Nicolai cum sufficientibus redditibus fundavit & dotavit. Concilium Provinciale Aquilegiæ g celebravit; ubi utiles Constitutiones edidit, & innovavit antiquas, tam contra usurarios, bonorumque Ecclesiasticorum invasores, quam contra alios approbatæ a Patribus consuetudinis transgressores; & hoc anno Domini millesimo trecentesimo trigesimo nono, die vigesimo quinto Aprilis: [cogendis conciliis,] cui concilio interfuerunt Episcopi Paduanus h, Feltrensis & Bellunensis i, Cumanus k, Concordiensis l, Vicentinus m, Tarvisinus n, Emonensis o, Justinopolitanus p; ac Procuratores Veronensis, Tridentini, Tergestini, Polensis, Cenetensis & Petinensis, Abbates, Decani, & alii quamplurimi Prælati. Concilia autem Synodalia, [exhortando per se Clero,] quasi annis singulis celebravit, proponendo verbum Dei personaliter ad Clerum de fonte suæ scientiæ profundissimæ, potius divinitus infusæ, quam humaniter acquisitæ. Hunc prædicandi laborem adeo sitiebat, quod fere nullas solennitates, prædicationibus & Missarum celebrationibus vacuas, pertransiret, ex nimio fervoris zelo, quem agebat ad subditos, devotioneque quam gerebat ad superos.

[5] [fundendis noctu precibus] De ocultis orationibus, propriique corporis afflictionibus, dicendi audacia careo; quia oppositum agens, est temeritate damnabili merito reprehendendus. Unum tamen non taceo, quod a digno fide percepi. Nocte quadam, jam galli cantus tempore per horam transacto, & per ipsum ejus licentiato q Cubiculario; super eum, ut quiescere fingeretur, ostio clauso; se nudo corpore prostravit in terram, lacrymosis ac devotis ad Deum fusis orationibus. At casu supervenit quidam suus familiaris secretus, eum reverenter increpans, quomodo senex annosus sic suum corpus affligeret, ut vitam suam ante tempus, in grave damnum tot eidem subjectorum, abbreviandam duceret. Quem reciproca vice (repente surgens, ut ne videretur orare) redarguit; Nescis, imperite, quid dicas; eumque ut nulli manifestaret, donec super terram ageret, jurare coëgit. [Ast ille] conscientia remordente nō duxit omittendum, quod non erat omnino secretum. In Parasceve enim Domini, cum ejus familia nocturno tempore ad requiem fuisset dimissa, solus per porticum secretam suæ Aquileiensis Ecclesiæ nudis pedibus introibat, ibique in devotissimis orationibus pernoctabat. Ab aliquibus quandoque Sacerdotibus deprehensus, eos occulte adjurare nitebatur, ut nemini manifestare valerent, ut quodammodo usque ad mortis suæ tempora, hæc fuerint incognita, etiam mihi Capellano suo commensali r, ad cujus obsequium fui continuo tempore triennali.

[6] Hic pater pauperum, agnatos non ditavit, nec thesaurum Ecclesiæ ad alienas partes transmisit: sed inter Christi pauperes suæ diœcesis, ut Laurentius, divisit; [juvandis alendisque pauperibus,] ut propriis oculis vidi, meisque manibus contrectavi. Quondam famis & penuriæ tempore, duo millia pauperum singulis diebus alimoniæ refectione sustentabat; continuo autem tempore, quotidianis diebus, suis propriis manibus duodecim mendicantes, ob honorem duodecim Apostolorum, cibariis, quibus illa die vescebatur, reficiebat. Demum benedictione facta, cum devota comitiva, potissime litteratorum virorum, discumbebat. Virgines complures Deo dedicavit, aliasque non paucas jugali matrimonio propriis & Ecclesiæ suæ facultatibus copulavit; ut a quodam ejus Pœnitentiario, post ipsius mortem, [collocandis Virginibus,] percepi. In his dispensavit ultra duodecim millia florenorum, quod tempore vitæ suæ sciri vetuit; sicut homo [qui] humanæ laudis favore contempto ad divinam gloriam suas eleemosynas referebat. Hujus, patriæ Forijulii majores natu sint testes, aliique omnes. De occultis egentium provisionibus, Dei & ejus Secretariorum attestationibus derelinquo.

[7] Qui Imperialis Princeps, Patriarchali dignitate insignitus, [defendendo ecclesiæ suæ jura contra hostes,] in festo Apostolorum Simonis & Judæ pervenit Aquilegiam, currentibus Dominicis annis mille trecentis quatuor & tricenis, contra gentes Venetorum s in Istria, contra Rizardum Comitem de Camino t juxta Sacilum, contra Comitem Goritiæ u juxta Bragulinum; [ubi] pro defendendis Ecclesiæ suæ juribus pugnare coactus, Dei dextera mediante, ac ejus precibus & orationibus suffragantibus, adeo viriliter egit, ut, Principis militiæ suæ industria cooperante, gloriosum triumphum de inimicis mirifice reportaverit: quarum certationum descriptiones singulares, Regum, Machabæorum, & Paralipomenon librorum narrationibus fere adæquari mererentur. [quos orationibus magis quā armis vincit.] Moysis enim vestigia sequebatur, dum bellum per milites indiceretur; signoque ad pugnam dato, nudis genibus in terramque deflexis, nudato capite, manibus ad cælum levatis, orationibus insistebat continuis, donec ad eum finis belli perveniret optatus. Ex his triumphis temporibus diversis, Verezonum, Ecclesiæ suæ Aquileiensi diu occupatum, Cadubrium x, & Cavolanum sub suo pacifico merito possedit dominio.

ANNOTATA C. J.

a Fanum S. Genesii, ipso Cadurco civitate Episcopali distat tribus fere leucis in Ortum hiemalem, uti diximus in Commentario prævio §. 1 num. 5.

b Active sumptum pro transigebat.

c Intellige Emptionem & venditionem sacrorum, quarum prioris exemplum est in Simone-Mago, Act. VIII, Spiritum sanctum conferendi virtutem oblata pecunia emere volente, unde etiam dicta Simonia; posterioris in Iuda, Iscariote nomine, qui rem sacerrimam Christum Dominum pretio vendidit.

d A Bertholdo Patriarcha in honorem S. Odorici excitata fuit ecclesia illa, postea mutato titulo S. Mariæ appellata.

e More Italo pro bibliotheca.

f Seu Musica: quæ certis notis, uti vocant, seu tonis componitur.

g Hoc etiam concilium Aquileiense apponere tomis suis potuisset Labbeus, si hanc Vitam habuisset, forte plura eo spectantia alicubi inventurus. In Epistola præmissa ipse Patriarcha asserit, duo se Concilia provincialia celebrasse.

h Hildebrandinus de Comitibus, natione Romanus.

i Erant enim jam tum uniti duo isti Episcopatus, &Episcopum habebant Gorgiam de Lusia, Decanum antea Feltrensem.

k Seu Comanus aut Comensis, Benedictus de Asinago, Ordinis Prædicatorum, post Concilium habitum ante finem anni mortuus.

l Guido de Guisis, de quo supra.

m Blasius, Ordinis Minorum Religiosus.

n Verosimiliter Joannes de Benedictis, ex Ordine Prædicatorum, de quo constat anno 1334 vixisse; nec alius illi succeßisse legitur ante annum 1344.

o Seu Civitatis-novæ in Istria. Cui illo tempore præfuisse videtur Marcus, patria Novariensis, ex Ordine Prædicatorum.

p Marcus Semiticulus, ex Canonico S. Marci Venetiis. Atque hæc Episcoporum nomina ex Ugello fere desumpta sunt. Eorum vero nomina, qui Procuratores suos miserunt, quærere apud eumdem poterit qui volet.

q Id est dimisso.

r Disce hinc auctoritatem Vitæ.

s De bello illo Veneto vide præmissam Epistolam num. 1, Annot. k.

t De hoc bello similiter vide in eadem Epistola num. 1 Annot. f.

u Videtur hoc bellum non omnino idem cum illo, de quo in Epistola præmissa. De hoc distincte refert Sabellicus, quod Comiti Goritiæ, invadenti levißima de causa Forojulium, &, conjungentibus sese illi pluribus Regulis, oppida multa occupanti, tandem ad Bragalinum restiterit cum suis Patriarcha. Nam cum Goritianæ copiæ Braulinum concessissent, (verba sunt Sabellici) repente Hunnienses, id est, Utinenses, ad hostem proficiscuntur; eosque trepidos, & ad pugnam se tumultuarie expedientes, parvo negotio fundunt, eorumque impedimenta diripiunt. Signa quam plurima militaria ex ea victoria relata, & in basilica divæ Virginis, quæ Hunnii est, suspensa sunt. Ceterum hostibus fusis, Braulinum oppugnant; quod intra paucos dies vi captum diripiunt & exurunt.

x Vide in Epistola Annotationes parte 1 lit. t, & parte 2 lit. g.

CAPUT II.
Reliquæ ejus præclaræ virtutes, cædes, postuma gloria.

[8] Qualis, ac quanta fuerit ejus Vicariorum spiritualium & secularium, [Ejus in eruditos amor,] litterarum sapientia refulgens turba, publice annuntiet Patria; quæ Doctoratu sacrorum Canonum, & Imperialium Legum splendebat insigniis, ac cingulo militiæ triumphalis & secularium negotiorum fulgebat præsidiis. Litteratos viros, morum honestate decoros, suis affectuose cupiebat aggregari consortiis. De ceteris familiaribus, adhuc in hac mundi peregrinatione degentibus, subticeo. Quis autem vivens potest sine trepidatione laudari, cujus iter vitæ occulta dæmonum velut latronum obsidet multitudo? Tantæ enim fuit vigilantiæ, ut semper intempestæ noctis mediano silentio, spreto cubiculo, Matutinalium ceterarumque canonicarum Horarum devotissimæ deserviret Officio. [religio erga Deum,] Demum illucescente die, circa Missarum celebrationem adeo piissime instabat, ut nulla pertransiret dies, quin Missas tres a, duas, vel saltem unam celebraret, vel faceret celebrari; ut postmodum die clarefacto cum suis consiliariis super agendis liberius insudaret.

[9] Quanta humilitate ac mansuetudine venerandus Princeps irradiaverit, loquantur Legati de latere b, Concilium Paduæ celebraturi; qui cum multis & variis lacesceretur injuriis opprobriisque diversis, [humilitas in opprobriis,] tamquam mitis silebat, humiliter ori suo digitum superponens. Novissime Forojulienses exponant ejus clementiam, quibus notum est, quot offensiones sibi illatas pertransiverit impunitas; quot ejus nominis detractores, ejusque honestam famam denigrare volentes, immunes dimiserit a vindicta, considerans illud Senecæ: Nullam ex omnibus virtutibus magis homini convenire scimus, quam clementiam, cum sit nulla humanior; nullum tamen clementia ex omnibus magis, quam Regem aut Principem decet. Istæ enim virtutes magnis viris decori gloriæque sunt, si illis salutaris potentia est: nam pestifera vis est, valere ad nocendum. Clementia in quamcumque domum pervenerit, eam felicem tranquillamque præstabit. Magna fortuna magnos animos decet. Magni autem animi proprium est placidum esse tranquillumque, & injurias atque offensiones supreme despicere. Muliebre est furere in ira; ferarum quidem nec generosarum, præmordere & urgere projectos; elephantes leonesque transeunt, quæ impulerunt: ignobilis bestiæ, pertinacia est. Non decet Regem sæva & inexorabilis ira: non enim multum supereminet is, cui se ira exequat. Nil gloriosius Principe impune læso.

[10] Hic acceptus Pontificibus, potissimum Summo, cujus nuntios læta fronte & hilari vultu, [reverentia erga Sedem Apostolic.] ut Loth Angelos, semper in suo Palatio colligebat, propter reverentiam Apostolicæ dignitatis. Dilectus a Regibus, & gratus Principibus existebat: sciens enim beatius esse magis dare, quam accipere, juxta sententiam Salvatoris, multis Principibus, ut forent suæ Ecclesiæ in favorem, dona magnifica destinabat: [munificentia erga Principes,] unde ipsum non modicum fecit illustrem ejus munificentia liberalis. A subditis quoque suis, tam Clericis quam Laicis, timebatur ut dominus, & tamquam pater mira veneratione ab omnibus amabatur: conveniens nempe erat, ut qui diligebatur a Deo, [veneratio apud subditos,] a cunctis etiam hominibus amaretur. Adeo enim dilectus fuit, ut cum ex consuetudine patriæ visitaret terras & castra, descenderetque ad eas, tanto jubilo reciperetur & gaudio, quod ab ignorantibus vix crederetur ex dubio. In suis enim expeditionibus, & populi excitationibus, non erat necessaria vocatio trina: unico solo signo, a Principe militiæ dato, læto corde, veloci pede, pro juribus Ecclesiæ defendendis, omnes exibant, & communiter cum glorioso triumpho redibant.

[11] Hic ornatus suarum vestium. Cultu incedebat honesto, [modestia in vestitu,] omni vano pompaticoque habitu a se spreto. Vestibus demissis, histrionibus neglectis, pauperes, honestas, nubilesque mulieres, ac verecundos & fortunis Sacerdotes tenues, eis ornabat. Quantum jejuniis domabat se ipsum, omnibus compatriotis noscitur esse clarum. Adventum Domini cum debita singulis annis servavit abstinentia: [abstinentia a cibis,] subticendo de jejuniis Quadragesimæ, & Quinquagesimæ, & aliis ab Ecclesia indictis. Totius anni Sabbatis & sextis feriis, devotis se affligebat jejuniis; ceteris autem solutis temporibus, sobriis utebatur cibariis; abjectisque perdicibus & aliis delicatis altilibus, corpus suum bovinis reficiebat carnibus & arietinis; reliquis secum discumbentibus lautis & splendidis divisim propinatis cibariis, pro anni parte majori, unica & sola refectione contentus. Tanta in eo floruit sobrietas, [amor sobrietatis,] ut non solum in se, sed etiam in subditis, maxime clericali cingulo cinctis, exceptis refectionibus ordinatis, abominaretur primas potatas c, maxime ante tertiam, quarum crapulam spiritu quodam indicabat esse notam. Malvasiam & alia vina, ut asserebat, choleram gignentia, ut humanæ naturæ detestabatur inimica. Ex suo modesto victu, & honesta vita, Dei gratia prævia, tempore suo, febribus aliisque diversis languoribus immunem suam conservavit personam. Arteticas, guttas, podagras, ac cholicas passiones totaliter ignorabat. [vacuitas a morbis.] Dolores stomachi & capitis aliorumque membrorum nullo modo portavit; sed penitus sine eis suam vitam finivit. Ignium calefactiones & d pannorum, etiam tempore hiemali, devitabat: duabus tunicis, una fodra e, contempta pellicia, etiam cruditate frigoris perseverante, nivium tempore & pluviarum, addito simplici pallio, corpus suum tegebat; quod verisimiliter poterat ex sua naturali plasmatione, aut divina provisione adimpleri. A multis fertur, ipsum vix moriturum, sed solum senio defecturum, nisi martyrii triumpho migrasset ad Christum.

[12] [Patavio anno 1350 domum rediens] Rediens Pater inclitus a prænominato Concilio, tunc Paduæ celebrato, annis Dominicis decies centenis trecentis quinquaginta fluentibus … f, die Junii sexta, sui spiritus vaticino moram illo mane contrahens in Sacilo, per inusitatam viam nitebatur ad patriam. Tandem Militum suorum, timoris periculum exuere conantium, devictus instantia, alta voce verbum emisit, Vado immolari pro vobis. Quam veritatem hæc habuerit prophetia, testetur sui martyrii triumphalis victoria. Licet enim dum in humanis ageret, [mortemque præsagiens,] sæpissime assereret; Deum oro, & dissolvi opto pro Ecclesiæ meæ juribus conservandis, tropheo, quo gloriosus Thomas pro suæ Ecclesiæ juribus militavit Altissimo (quem magnis venerabatur obsequiis, singulis autem Matutinarum Vesperarumque Horis completis, ipsius gloriosi Thomæ commemorationem agebat devotam) tamen cernens in spiritu suæ proximæ resolutionis eventum, ex humanitatis fragilitate agonizabat in mente. [ad aram facit die Sabbati:] Demum gratia confortatus divina, jam completis suis canonicis Horis, Missam celebrari jussit, eamque devotissime audivit; personaliter etiam, ob gloriosæ Virginis Mariæ reverentiam, humili Confessione præcedente, Missam celebravit.

[13] [postridie facta Cruce iter ingressus,] Elapso sabbato, proximo die, præmisso sancte Crucis signaculo, equum ascendit, Christi nomine invocato. Pergens usque ad nonam, ad planiciem quamdam g, a Spenimbergo h per quatuor milliaria distantem; aspiciens ejus comitiva a longeque cernens inimicorum copias, in dicto Castro Spenimbergi congregatas, gentis Comitum Goritiæ & quorumdam Castellanorum eidem rebellium, ac propinquius intuens; tanto fuerunt terrore perfusi, [incidit in hostes;] quod datis tergis omnes sunt in fugam conversi, aliqui tempestivius, alii tardius; solus immolandus remansit. Inimici autem irruerunt in eos, sic in fugam conversos, aliquibus captivatis, aliis ab eorum manibus liberis factis: ipse vero captus ad victimam ductus fuit, quinque vulneribus lætiferis sauciatus; non oleo & vino fotis, [& 5 vulneribus sauciatus,] sed pluvia maxima madidatis. Quamdiu caro tenuit spiritum, devotissimis orationibus animum habebat intentum; suisque carnificibus indulgendo, pro eis Deum suppliciter exoravit. Tandem dicto, in manus tuas, Domine, spiritum meum commendo, ductore Deo migravitad Christum hora quasi vespertina; [pie moritur] hora Completorii verisimiliter suo rutilanti sanguine, pro suis defendendis Ecclesiæ juribus, Thomæ i beato sociatus, cujus semper flagitabat martyrium imitari. Defleat Clerus, tali Pastore nudatus: ingemiscat Populus, tanti Rectoris providentia spoliatus; tota suspiret patria, tali Patre privata; ululent pauperes, nunc tanto suffragio carentes, tamquam pupilli & orphani derelicti. Quis enim exterus, [nonagenarius:] cujus animi non dulcorentur motus, & sua non commoveantur viscera, de nonagenario, tot moribus, virtutibus, & sapientia pleno, qui tali modo de hoc migraverit mundo? Consolemur k. Mortem perdidit, vitam invenit, ut infrascripta præsumptione quadam annuntiant miracula.

[14] Sequenti die l Utinum adductus, tanto fletu, lacrymis, [postera die Utinum delatus,] & ululatu repletus est populus utriusque sexus, ut eorum lacrymabilibus vocibus cælum transcendere viderentur. Occurrentibus cunctis choris secularium Clericorum, Religiosorum Prædicatorum atque Minorum, orationes devotas fundentibus; piisque Psalmorum melodiis ad Ecclesiam majorem m cum infinitis gemitibus est delatus; & ante faciem altaris majoris, [sepelitur ante aram majorē sine aromatibus:] prout ipse disposuerat, per Canonicos Utinenses, Sacerdotes, Religiosos, lacrymabilibus & devotis completis exequiis, subterraneo sepulcro extitit tumulatus; sine myrrha, thure, aloë, & aliis odoramentis fragrantibus in terram depositus. Demum Venerabilis Pater Dominus Nicolaus n, ejus successor, de eo diversis somniis noctis tempore apparentibus, [post annum semel iterumque exhumatus,] anni circulo revoluto, corpus ejus exhumari jussit: eoque totaliter integro reperto, sine aliquo cadaverali fœtore, Pontificalibus indutum, mitra pastoralique baculo munitum, in locum reponi fecit pristinum. Hoc in suo depositionis die, dicto revoluto anni circulo, noscitur factum. Demum infrascriptis coruscantibus miraculis, integro anni tempore devoluto, [integer invenitur;] iterato exhumari sacrum corpus fecit, infra Missarum solennia; anniversario suo per universos Clericos mirifice celebrato, cuncto populo totius patriæ Fori-Julii, aliisque universis populis concurrentibus, tam Sclavorum, Ungarorum, Germanorum, quam aliarum diversarum partium: publiceque demonstrari jussit super altari, [ita] ut vivus mirifice stare a cunctis in ecclesia cernebatur: [& imponitur altari cunctis spectabilis.] infinitis vocibus in altum dimissis stupore admirabili, videbatur quodammodo ecclesiæ fabrica ruinam minari.

[15] Qualis ejus sit gloria in triumphante Ecclesia, denotant non solum supradicta, sed subscripta miracula. Gaudeat Aquileia lætitia singulari, quæ est novi Martyris titulo decorata. Utinum vero lætitia præcipua jucundetur, quod excellenti thesauro tam pretiosi corporis est ditatum. Exultet quoque Forijulii patria universa, quæ quotidie per ejus merita gloriosa, in largitione sanitatum, divina percipiet beneficia admiranda. Sit laus & gloria bonorum omnium Largitori, ac toti Ecclesiæ triumphanti: reverentia autem & mentis devotio ad Sanctum ejus, cum spirituali gaudio, in Ecclesia militante jugiter perseveret. Amen. Simplici corde puraque fide telam talem texui inusitato licio, inexercitata navicula o, aridis spolis, & rudi seta; mendacium non inserui, [Fides & sinceritas scriptoris.] sed filum ex vero vellere traxi. Sileant ergo detrahentium voces, latrantium morsus, æmulantium risus; quorum linguæ gladius acutus, & sub labiis eorum venenum aspidum; in tendiculas foveasque, quas instruunt, incidant: ecclesiarum devoti, moribus ornati, fideque clari, ad regna cælestia tendant. Amen.

ANNOTATA C. J.

a Memini legisse me de pio Sacerdote, solito, annis necdum centum elapsis, post Missæ sacrificium rite peractum, facere plures Missas votivas, recitando scilicet omnes eas preces, quarum usus est in eis quas imitabaturMißis, eo modo quo pii Laici Communionem spiritualem (ut appellant) sæpius uno die usurpant: neque plus hic credo fecisse Bertrandum.

b Intellige Guidum (seu Guidonem) Comitem Bononiæ de supra mare (seu Galliæ) ut loquuntur Cortusii initio libri 10, titulo S. Luciæ (non S. Cæciliæ, uti ex illis male citat Labbeus) Presbyterum Cardinalem, Romanæ ecclesiæ Legatum; qui ex Hungaria, ubi pacem Legatus composuerat inter Hungariæ atque Neapolis Reges, Concilium Patavii coëgit; ac inter alia conciliare inter se Patriarcham nostrum & Comitem Goritiæ nequidquam annisus est.

c Potatæ, vices seu tempus potandi.

d Deleo verba, requiei Patris divini, quia absque illis consistit sensus; qui cum illis nullus est, quem quidem assequi poßim.

e Fodra, sive Diploïs, vestis interior; ab Italico fodera, id est, Duplicatura, ad frigus arcendum comparata.

f Id est Dominico, qui fuit anno 1350 sextus Iunii.

g Archiveldam, ut alibi appellatur.

h Alias Spilimberga.

i S. Thomam Cantuariensem intelligit tum hic, tum supra, qui colitur 29 Decembris.

k Paßio sumitur, pro solatium accipiamus, aut bono animo simus.

l Id est Lunæ, septimo Iunii.

m S. Mariæ dictam; de qua supra Annot. d.

n Nicolaus, Ioannis Bohemiæ Regis filius nothus, & eatenus frater Caroli IV Imperatoris.

o Desumit metaphoram auctor a textrina, adhibitis etiam Italicis vocibus. Navicula enim ponitur pro navicella, quo Itali radium textorium significant. Spola similiter vox Itala est a Longobardis accepta; qua etiam Teutones utuntur, & Spoule nominant fusum, cui subtegmen circumvolvitur; aut etiam ipsum glomum, subtegminis fuso circumvoluti, cui trajiciendo Navicella inservit. Seta vox etiam Italica, proprie quidem significat Sericum; sed hic generice est quodlibet stamen, quod jugo intensum, subtegmine interjecto connectitur.

CAPUT III.
Miracula legitime ac juridice deposita anno MCCCLII, Iunio, Iulio, & initio Augusti.

[16] In nomine Patris, & Filii, & Spiritus sancti. Amen. Hæc sunt miracula beati Bertrandi, [Miraculæ legitime deposita corā Episcopis:] Reverendissimi olim Patriarchæ Aquilegiensis, nota & manifesta per infrascriptos idoneos Testes, & vera fide dignos, cum debito juramento, coram Reverendissimis Patribus Dominis Episcopis Concordiensi a, & Emonensi b; nec non coram Venerabilibus Dominis Abbatibus S. Prosperi c, Reverendissimi in Christo Patris ac Domini Nicolai, Dei gratia sanctæ Sedis Aquilegiensis dignissimi Patriarchæ, in spiritualibus Vicario generali; & Sextensi ac Rosacensi, nec non Mosacensi d Abbatibus; & Domino Fratre Joanne, Custode conventus Fratrum Minorum Forojulii; & providis & discretis viris Dominis Canonicis, Raimundo Vicedecano Majoris Ecclesiæ sanctæ Mariæ de Utino, Meliorantia, & Viviano, Magistro Petro Joannetto, & aliis multis Canonicis dictæ Ecclesiæ, & Magistro Bartholomæo Rectore Scholarum Utini; & aliis multis nobilibus & notabilibus viris, summa fide dignis, quorum nomina hic scribere nimis prolixum esset.

[17] In nomine Domini. Amen. Anno Nativitatis ejusdem MCCCLII, Indictione V, die VI mensis Junii: Dominica, [Curantur gutta,] uxor Francisci, quæ moratur in Utino, posuit super sepulturam B. Bertrandi imaginem unam ceream; quæ ex devotione & ex voto facto curata est, & sanata a maxima infirmitate, scilicet a gutta e, quæ sibi duravit per quatuor menses & ultra, taliter quod ipsa non poterat se movere, nisi cum maxima difficultate & juvamine. Item prædictis millesimo, indictione, & loco, die VII mensis Junii: [affectus digitus,] Lucia, filia Dominæ Claræ de Utino, posuit super sepulturam reverendi Corporis B. Bertrandi manum unam ceream: quæ [curata fuit] ex maxima infirmitate, quam habuit in digito, scilicet in indice in sinistra manu: quæ infirmitas sibi duravit bene per menses tres & ultra, taliter quod ipsa credit digitum ipsum infallibiliter amisisse. Unde Lucia ipsa personaliter accessit ad sepulturam beatissimi Corporis antedicti, & manum ipsam posuit super capsam corporis ipsius; dicens & vovens, quod si sanaretur ab hujusmodi manus sive digiti infirmitate, quod ibidem ceream manum offerret. Quo voto sic facto, post tres dies per Dei gratiam, ipsiusque beatissimi Corporis f merita & intercessiones, ex devotione quam habuit ad dictum Corpus, a dicto morbo curata est, & restituta pristinæ sanitati.

[18] [dolor gravis] Anno Domini MCCCLII, Indictione V, die VIII mensis Julii; Vitalis de Vasconia, nunc Utini commorans, cui in die sanctorum Hermagoræ g & Fortunati supervenit tantus & tam gravis dolor capitis & corporis, quod ex dicto dolore indubitanter mori credebat, per diemque totum ac noctem mori totaliter dubitavit; posuit super sepulturam beatissimi Corporis Domini Bertrandi duo cinctoria cerea; eumque fuit humilibus precibus deprecatus, ut ipsum ab hujusmodi dolore redderet liberatum. Unde per Dei gratiam, & ipsius beati Corporis merita, ex maxima devotione quam habuit & habet ad ipsum Corpus, statim a dicto dolore curatus remansit. [gutta,] Prædictis millesimo, Indictione, & loco, die vero XII mensis Julii; Veneria, uxor Joannis Sclavi, a maxima infirmitate guttæ, quæ sibi duravit bene per quinque menses & ultra, cum magnis doloribus & anxietatibus, ex speciali devotione & voto gesta ad dictum Corpus, curata est; oblata & posita per eam una tibia, cum crure & pede de cera, facto voto. Eisdem millesimo, Indictione, & loco, [dolor capitis.] die vero XV mensis Julii; Clara, filia Omnibeni de Strasoldo, quæ patiebatur maximos dolores capitis & corporis, posuit super sepulturam ejusdem Beatissimi unum cinctorium ceræ, & facto voto ex maxima devotione curata est, & sanata ab hujusmodi doloribus capitis & corporis, eam sic graviter vexantibus.

[19] Millesimo, Indictione, & loco præscriptis, die vero XXIX mensis Julii; [Mulier jurata deponit] Domina Agitussa, filia quondam Pidrussii de Civitate, & uxor quondam Nicolai de Utino, constituta in præsentia venerabilium virorum Dominorum Fratris Alberti Abbatis Monasterii sancti Prosperi de Regio, Reverendiss. in Christo Patris & Domini, Domini Nicolai Dei gratia Patriarchæ Aquileiensis in spiritualibus Vicarii generalis, & Dominorum Episcoporum Concordiensis & Emonensis, ac Abbatis Sextensis, nec non Dominorum Guidonis Præpositi Concordiensis, Matthæi Canonici Aquileiensis, Raimundi Canonici & Vicedecani Utinensis, Fr. Joannis de Mortegliano Custodis Fratrum Minorum de Utino, Fr. Matthei Subprioris, & Fr. Anzuti Ordinis Prædicatorum de Utino, & multorum aliorum Clericorum, secularium & religiosorum Ordinum supradictorum, & astante ibidem copiosa multitudine utriusque sexus populi, delato sibi sacramento per Dominum Fr. Albertum Vicarium antedictum, suo sacramento dixit, & testificata est; quod cum fuisset infirma, jam sunt quatuor anni, & plurimum debilitata ac inutilis de persona, & specialiter in tribus locis dictæ suæ personæ, videlicet in pede sinistro, & in digito pollari h manus dexteræ & in costa seu flanco lateris sinistri, [quod a tribus malis, gressum impedientibus,] in tantum quod nullatenus poterat stare in pedibus, nec de prædicto digito se juvare, neque ipsum extendere digitum; neque poterat jacere, nisi supina propter infirmitatem & debilitatem d. costæ seu flanchi; dum ipsa Domina fecisset se portari, quia per se ipsam venire non poterat, de domo, retro ecclesiam S. Mariæ de Utino sub quadam porticu, quæ est juxta domum Domini Meliorantiæ; & inde transiret Jacobus i Monachus, ad officium campanarum deputatus dictæ ecclesiæ, d. Domina dixit eidem, non possem ego gratiam aliquam habere, aut aliquid ab ipso Domino Bertrando, olim Patriarcha Aquileiensi, in quo tantam habeo devotionem? Qui respondit: Bona Domina, credo quod vos truffamini k, & cœpit ridere. Quæ Domina respondit: [attactu vestis ejus liberata sit.] Ad sacra Dei Euangelia non truffor, imo maximam devotionem & affectionem habeo in ipso. Et statim dictus Monachus extraxit de tascha l sua particulam modicam diploïdis m de sindone rubea, quam d. Patriarcha tempore mortis suæ tenebat in dorso: & fricavit cum illa costam dictæ Dominæ, ex ea parte & latere, in qua patiebatur; & recessit: & paulo post d. Domina cœpit ponere pedem in terra, quem ponere non potuerat bene per annum & ultra; & liberata fuit de infirmitate sua, quam patiebatur in costa prædicta: quia costa prædicta habebat quoddam os grossum, & sublevatum exterius, propter quod se juvare non poterat, quod fuit statim, & est totaliter explanatum. Et dixit, quod post prædicta per aliquos dies Presbyter Zanettus, Canonicus d. ecclesiæ, tradidit d. Dominæ modicum d. diploïdis, cum qua fricavit sibi digitum, in quo patiebatur; & statim cœpit extendere digitum, quem extendere non potuerat per unum annum & ultra.

[20] Millesimo, Indictione, die, & loco prædictis; Domina Stella, filia quondam Bartholomæi, [Puerperæ lac impetratur.] qui fuit de Vincentia, uxor Joannis de Cramariis de Utino, suo sacramento testificata est, & dixit; quod cum peperisset quamdam puellam, quæ est modo quatuor mensium vel circa, nomine Julianam, & haberet modicum lactis ad nutriendum ipsam; ipsa vovit (forte est unus mensis vel circa) Deo & B. Virgini Mariæ, & B. quondam Domino Patriarchæ Bertrando, quod si daret sibi lac ad sufficientiam pro nutrimento dictæ puellæ, quod offerret eidem unam mamillam ceræ, ponderis mediæ libræ: & statim habuit & habet lac, ad sufficientiam & ad votum suum. Anno Domini MCCCLII, Indictione V, die II mensis Augusti; Brida Cancellaria, posuit super sepulturam beatissimi corporis Domini Patriarchæ Bertrandi duo cinctoria cerea, & ex maxima devotione ac spe, quas gessit ad dictam Corpus, a gravissima infirmitate, qua detinebatur & detenta erat per decem annos & ultra, curata & sanata est.

[21] [Oculus pene amissus sibi restituitur.] Eisdem millesimo, Indictione & loco, die VIII mensis Augusti; Focina de Faganea diœcesis Aquileiensis, venit ad sepulturam B. Bertrandi, & posuit ad partem superiorem capsæ unum doplerium n, & aliud ad partem inferiorem; & ex voto, quod fecit dixit se totaliter esse sanatam a maxima infirmitate, quam habuit in oculo dextero. Etiam sic dixit, quod per dies multos stetit quod nihil in toto mundo videbat cum oculo, imo medici dimiserunt eam, credendo amisisse oculum; & per gratiam Dei totaliter sanata est. d. infirmitas duravit sibi per tres menses & ultra. Ista sunt dicta in præsentia Presbyteri Nicolai Plebani in Castro Utini, & Presbyteri Laurentii de Utino, & Regutii Nepotis Domini Meliorantiæ, & Joannis de Cramariis. Anno, indictione, & loco suprascriptis, die vero X mensis Augusti. Margarussa filia quondam Pagani de Corhaco posuit super sepulturam præfatam unam imaginem ceream; & ex maxima devotione, quam habuit ad beatissimum corpus Domini Bertrandi Patriarchæ ac spe, curata & sanata est a maxima infirmitate, quæ sibi duravit: per annos quatuor & ultra.

[22] Anno, indictione, & loco quibus supra proxime, die vero XI mensis Augusti; Dominus Meliorantia, Canonicus ecclesiæ S. Mariæ Majoris de Utino, juratus dixit; quod bene sex annis elapsis passus fuit dolorem ventris, [Dolor ventris pellitur,] a parte sinistra; & quod per quatuor annos vel circa, ille dolor semel vel bis in mense gravabat eum; sed in quinto anno quasi omni die habebat ipsum dolorem. Et sciens quod Domina Agitussa, quæ per magnum tempus in costa sinistra tantam guttam, & dolorem sustinuerat, quod ossa anchæ o dislocata erant extra juncturam: & quod per tactum unius petiæ rupæ p bonæ memoriæ Domini Bertrandi Patriarchæ Aquileiensis, in qua mortuus fuit, erat sanata, & ossa in locum suum reducta, & dolor qui fuerat continuus recesserat; habens spem quod sibi debebat prodesse, tetigit se cum ipsa petia rupæ, in loco, ubi habebat & habere consueverat dolorem, jam sunt septem septimanæ vel circa; & dixit, quod numquam postmodum habuit ipsum dolorem, testibus ut supra in miraculo Dominæ Agitussæ. Millesimo, indictione, loco & die prædictis; cum d. Dominus Meliorantia equitaret solus ad solatium circa Utinum per braidam q Domini Patriarchæ, sunt anni sex; [in inguine læsus curatur.] volens transire per unum campum, equus voluit saltare, projiciens se ante: & pars anterior sellæ læsit eum in corpore, videlicet in inguine; sic quod medicus, qui curabat eum, plus reputavit ipsum ad mortem, quam ad vitam; & dixit sæpe & sæpius, quod nisi permitteret se scindere, quod numquam evaderet a d. infirmitate. Unde Dominus Meliorantia dixit, non permittere se ullo modo scindere, sed potius velle mori. Unde d. Dominus Meliorantia vovit se beato Bertrando, quod si ipse impetraret sibi gratiam, quod sanaretur a d. infirmitate, quod diceret ob reverentiam suam, vel faceret dici viginti Missas. Unde, per Dei gratiam & beati Corporis, totaliter est sanatus, & purgatus ab hujusmodi infirmitate.

ANNOTATA C. J.

a Petrus vocatur infra num. 23. Translatus, teste Ughello, anno 1348 e Melphiensi ad Concordiensem Sedem.

b Joanne, de quo in monumentis ecclesiæ Emonensis mentionem fieri pro anno 1348, auctor est idem Ughellus.

c Vocatur is infra num. 19 ac 23, Frater Albertus, Abbas Monasterii S. Prosperi de Regio.

d De Abbatiis istis apud Ughellum sic lego tomo 5 col. 25 b, Sunt in hoc tractu Forojuliensi tres Abbatiæ consistoriales, commendari solitæ; prima de Medio nuncupata, quam Mosacensem esse credo, altera Rosaccensis, tertia Setensis. Abbas Rosacensis infra num. 23 appellatur Gaiardus; Mosacensis vero Guido.

e Gutta, podagram notat ac subinde paralysim.

f Improprius sed hic frequens loquendi modus, quo corpus sumitur pro ipso Sancto: sic etiam dicitur alicujus corpus canonizari in Actis B. Nicolai de Rupe 22 Martii.

g Coluntur 12 Iulii, Hermagoras, primus Aquileiensium Antistes; ac Fortunatus, ejusdem Diaconus, Martyres.

h Pollaris digitus, id est, Pollex. Fianco autem Italis est latus, seu pars lateris infra costas.

i Infra num. 31 bis dicitur, Monachus sive Campanarius; credo quia olim moris ibi fuerit curæ isti adhibere Monachum, sive Solitarium commoratem juxta ecclesiam: sic in Belgio omnes scribas seu amanuenses vocamus Clericos, quia olim soli fere Clerici litteras norant.

k Truffamini, id est nugamini, a Truffo jocus ludus.

l Tascha, Lombardica vox, peram aut crumenam notans, Teutonibus Tesche.

m Diplois hæc, infra num. 22 vocatur rupa. Sonat autem Diplois vestem duplicatam seu fultam alia materia. Hic forte pro toga aut penula sumitur.

n Doplerium seu duplerium, cereum aut potiusfunale sonat; uti clarius indicabitur num. 25 & 26. Lego etiam apud sæpe citatos Cortusios lib. 7 cap. 10, quod in exequiis Marsilii de Carraria omnes Clerici cum singulis dupleriis incedebant. Desumitur autem ab Italico doppiere, quod ipsum quoque funale significat. Cinctorium vero de quo supra num. 18 & infra sæpius, est filum cera obductum & longum ad mensuram corporis ejus, qui vovet, vel pro quo votum sit, vel etiam ad mensuram sepulcri sacri, ut infra num. 30, 34, 40, 42, 44, 45.

o Anca Italis, coxendix est Latinis.

p Petia, quod & petium, est frustum, pars, lacinia. Quod autem rupa hic vocatur, supra num. 19 diplois dicitur de sindone rubea; ibique suspicor pro penula aut toga itinerantis sumi. Confirmabor vero in suspicione mea, si liceat Τὸ Rupa, uti Ropa, quod alicubi lego, pro Roba, scriptum dicere. Roba enim Italis significat tum vestes, tum aliam quamvis supellectilem; Galli Robe scribunt & proprie intelligunt talarem togam, reliquis vestibus superindui solitam.

q Braida, est planities, campus.

CAPUT IV.
Miracula reliqua in Augusto deposita.

[23] [Quatuor annis febri & stomacholaborās,] Eisdem millesimo, indictione, & loco. Die XII mensis Augusti; in ecclesia S. Mariæ Majoris de Utino, præsentibus testibus, Venerabili in Christo Patre & Domino D. Petro, Dei gratia Episcopo Concordiensi, Ven. Viro Domino Gajardo Abbate Monasterii Rosacensis Aquileiensis Diœcesis, Ven. Viro Domino Guidone Abbate Monasterii Mosacensis, Venerandis Viris Dominis Corrado de la Turre, & Mattheo de Padua Canonicis Aquileiæ, Ven. Viro Raymundo Vicedecano & Canonico prædictæ ecclesiæ S. Mariæ de Utino; Religiosis Fratribus Simonino de Utino, & Joanne de Mantua Ordinis Fratrum Minorum, Religiosis Fratribus Matthia de Civitate Ordinis Fratrum Prædicatorum, & Fr. Dominico de Venzono d. Ordinis, & astantibus etiam ibi multitudine copiosa religiosarum & ecclesiasticarum personarum, ac etiam populi multitudine sexus utriusque; religiosa & honesta Domina D. Mabilia, Abbatissa monasterii majoris de Aquileia, constituta coram Ven. Viro Domino Fratre Alberto, Abbate Monasterii Sancti Prosperi de Regio, Reverendissimi in Christo Patris & Domini Domini Nicolai Dei gratia Sanctæ Sedis Aquileiensis Patriarchæ in spiritualibus Vicario generali, & sibi per ipsum delato debito sacramento, dixit, & testificata est, quod cum fuisset infirma infirmitate febrili, quartana videlicet, & dolorem stomachi passa fuisset, [desperantibus medicis] jam sunt quatuor anni elapsi, sicut publicum & notorium est in tota patria Foro-julii, & maxime in civitate Aquileiæ; & non potuisset opera aliqua vel industria medicorum liberari, experiendo multa medicamina diversorum medicorum de diversis locis & civitatibus; semel sibi in nocte, videlicet de mense Augusti proxime præterito, prima die sabbati a post festum beatæ Virginis, sibi in visione venit Corpus beatum olim bonæ memoriæ Domini Patriarchæ; & tunc cum excitata esset, ipsa votum emisit, [facto voto sanatur.] quod si virtute & meritis ipsius ab infirmitatibus liberaretur hujusmodi, ipsa quam citius haberet possibilitatem seu convalescentiam sui corporis, personaliter visitaret corpus prædictum Domini Patriarchæ Bertrandi; & eidem offerret duos cereos octo librarum ceræ, & duas libras olei pro luminaribus, & faceret dici Missas septem. Quo facto, statim omnis infirmitas sibi cessavit, & totaliter sanata remansit.

[24] Millesimo, indictione, die, & loco suprascriptis. Andreas de Ragonea Diœcesis Aquileiensis, [Alius annorū 4 morbo liberatur.] juramento suo dixit, quod quatuor annis stetit infirmus in hospitali S. Mariæ Magdalenæ de Utino, jacens continue in lecto, guttosus & contractus, non valens ambulare nec se movere: votum fecit Deo & Virgini Mariæ ac beato Patriarchæ Bertrando, quod si liberaretur poneret duos pedes cereos ad sepulturam d. Domini Patriarchæ Bertrandi. Quo voto emisso surrexit, & cœpit ambulare & ambulat quotidie, taliter quod in festo S. Mariæ de mense Septembris visitavit ecclesiam S. Mariæ de Monte.

[25] Prædictis millesimo, indictione & loco, die vero XIII mensis Augusti; dum ego Presbyter Joannettus starem in domo mea ad balconum b domus meæ post prandium; venit ad me Dominicus, Monachus ecclesiæ S. Mariæ de Utino; qui dixit mihi, quod irem cito ordinare c unum hominem, qui est in periculo mortis, scilicet in porta de Aquileia juxta gurgitem. [Pene mortuus, & ratione destitutus,] Et dum ego veni ad istum hominem causa dandi sibi Pœnitentiam; inveni eum in lecto laborantem in extremis, & sine intellectu & loquela. Et dum uxor sua multum fleret, & doleret de marito suo, quia sic videbat eum mori sine Pœnitentia & Eucharistia; ego Presbyter Joannettus vocavi eam, & dixi sibi, quod in continenti debeat ipsum recommendare B. Mariæ Virgini, & filio suo, & B. Bertrando; quod si habet potestatem, & virtutem impetrandi cum Domino nostro Jesu Christo gratiam aliquam, quod ipse impetret, ut possit recipere Pœnitentiam & Corpus Christi, antequam sic moriatur. Unde in continenti d. mulier, cum maxima devotione & affectione, flens ante lectum d. mariti sui, vovit ipsum B. Bertrando, & ipsam semper diem suæ passionis jejunare, & suam sepulturam cum uno mantili lineo cooperire, & unam imaginem de cera in sepultura sua ponere. Facto voto, ego recessi a d. infirmo cum doplerio d benedicto in manu sua dimisso, credendo ego & homines circumstantes, ipsum veraciter mori. Facta prædicatione Domini Episcopi Emonensis, qui illa die in ecclesia majori prædicavit; venit ad me filius d. mulieris, quod ego cito debeam venire, quia recuperatus est ad intellectum, sed non ad loquelam. Dum reverterer ad d. infirmum, inveni eum in bona memoria, & perfecta, [paulatim ad se redit,] sed non poterat aliquid loqui. Sed per Dei gratiam ego feci facere sibi omnia signa contritionis, quæ quilibet Christianus debet facere, & sic irerato ab eo recessi. Post maximam vero horam e, bene per spatium trium horarum, reversus est ad me filius d. Dominæ, quod ego debeam cito reverti, [ut viaticum suscipiat.] quia recuperatus est perfecte ad loquelam. Quo audito in continenti ego portavi sibi corpus Christi: qui in continenti recepit primo Pœnitentiam valde bene & diligenter, & postmodum corpus Christi, cum maxima devotione & contritione; dicendo coram hominibus, quod totaliter resuscitatus est a mortuis, ex devotione & ex voto facto B. Bertrando. Dominus Monachus d. ecclesiæ, & Marcolinus filius Marchisinæ de Utino, & Hermagoras Monachus suprad. ecclesiæ, & Michael dictus Paci, Presbyter Laurentius de Utino, & quamplures homines & mulieres, ad supradicta interfuerunt.

[26] Eisdem millesimo, indictione & loco, die XV mensis Augusti, Murulinus, filius Nicolai de Pontiba, [Curantur dolores ventris] posuit super sepulturam beatissimi Corporis unum doplerium rotundum de cera: qui devotione & voto curatus est, & sanatus a dolore maximo, quem passus fuerat & patiebatur in ventre. Anno, indictione, & loco quibus supra, [& capitis.] die vero XVI mensis Augusti; Lucas de Venzono posuit super sepulturam beatissimi Bertrandi unum doplerium, qui ex voto facto & ex devotione maxima curatus & sanatus est a dolore maximo, quem passus fuerat & patiebatur in capite, & etiam in toto corpore. Millesimo, indictione, & loco prædictis, [Semimortuus sibi restituitur.] die XVIII mensis Augusti; Lena de Flaibano, uxor quondam Balzuti, nunc commorans in Utino prope ecclesiam S. Mariæ Magdalenæ, posuit super sepulturam beatissimi Corporis unum cinctorium cereum; quia dixit se totaliter mortem evasisse, dum ipsa esset una die in quodam campo pro serendo millium; subito venit sibi inanitas f, taliter quod cecidit in terra pro mortua: Unde & maxima devotione, & voto facto, sanata & liberata est.

[27] Eisdem millesimo, indictione, & loco, die vero XIX mensis Augusti; [Depellitur periculum] Diana de Utino posuit super sepulturam beatissimi Corporis unum cinctorium cereum; quæ dixit se liberatam & sanatam esse a maximo periculo, propter magnam devotionem quam habuit & habet ad d. beatissimum corpus Domini Patriarchæ Bertrandi. Millesimo, [dolor brachii,] indictione, & loco prædictis, XX mensis Augusti; Nicolaus Mirissa de Utino posuit super sepulturam beatissimi corporis unum brachium cereum: & voto facto, ob magnam devotionem quam habuit & gessit ad ipsum corpus, curatus & sanatus est a maxima infirmitate, quam patiebatur & passus fuerat in brachio & etiam in manu. Millesimo, indictione, & loco præscriptis, [febris,] die vero XXI mensis Augusti; Domina Lucarda, filia Astiri de Brassano, dicit se gratiam habuisse a beatissimo Corpore Domini olim Patriarchæ Bertrandi, quia ipsa febricitante a febre quotidiana, & postea conversa in tertianam, deinde conversa in quartanam, cum devotione maxima & affectione vovit se beatissimo corpori Bertrandi; propter quod, ipso voto sic facto, dixit se statim & totaliter ab ipsa febre sanatam.

[28] Anno, indictione, & loco prædictis, die XXII mensis Augusti; dixit Petrus Caligarius, [hydrops periculosus,] gener Dominæ Milliæ, commorantis in burgo g Aquileiæ Utini, maximam gratiam obtinuisse a beatissimo corpore Bertrandi, quæ talis fuit; videlicet, quod dum ipse per unum annum & duos menses passus fuisset & tunc pateretur quamdam gravissimam infirmitatem, nuncupatam ethicam h & hydropicam, & a multis medicis valde doctis, & præcipue ab infrascriptis, tamquam mortuus, & homo qui a d. infirmitate evadere non poterat, derelictus fuisset; videlicet a Magistro Joanne de Aquileia, in civitate Austriæ commorante, & quodam alio medico de Padua, qui curabat Dominum Joannolum de Lisono, & Magistro Lazaro de Utino; facto voto beatissimo corpori Domini Bertrandi, per gratiam Dei & ejus gloriosæ Matris sanctæ Mariæ, ipsiusque beatissimi corporis precibus & intercessione, incontinenti cœpit meliorari, & taliter quod totaliter sanatus & curatus est ab hujusmodi tam gravi morbo seu infirmitate. Millesimo, Indictione, & loco prædictis, [surditas,] die XXIII mensis Augusti; dixit Collinus Præco de Utino, gratiam habuisse a beatissimo Corpore Bertrandi; quia cum esset infirmus in auribus, taliter quod nihil audiebat, vovit se cum duabus auriculis visitare sepulturam beatissimi Corporis Domini Bertrandi: quo voto sic facto, totaliter sanatus est.

[29] [contractio & immobilitas corporis,] Millesimo, indictione, & loco præfatis, die XXIV mensis Augusti; ego Petrus de Sano de Tarvisio, perhibeo testimonium veritatis, & veritatem dico, sic Deus me adjuvet; quod filius meus Guillelmus habuit maximam gratiam a B. Bertrando, de infirmitate, quam passus est per tres annos & ultra, tali modo quod non poterat se movere de lecto, nisi cum maxima difficultate & bono juvamine. Unde cum essem uno die in Portu-gruario i cum Beno Vicecapitano d. terræ, & eidem exponerem & lamentarem infirmitatem ipsius filii mei, ac dolorem & malinconiam k, quos ob hoc sustinebam; ipse mihi dixit & consuluit, quod ipsum filium meum recommendarem cum voti emissione B. Bertrando, olim Domino nostro Patriarchæ Aquileiensi, qui infinita facit miracula die quasi qualibet; videlicet multos infirmos, variis & gravibus infirmitatibus detentos, curando & sanando; ut pro ipso filio meo intercederet, & oraret pro ejus liberatione & sanitate apud Dominum nostrum Jesum Christum, & ejus gloriosissimam Matrem S. Mariam. Unde cum reversus fuissem in Tervisium, in domo meæ solitæ mansionis, vovi eumdem filium meum B. Bertrando, cum promissione de visitando ejus sepulturam, si eum sanitati pristinæ restitueret. Quo voto sic facto, incontinenti ivi in crastinum de mane ad ecclesiam, ad audiendum Missam, causa orandi beatissimam Mariam Virginem & B. Bertrandum, pro sospitate eidem meo filio restituenda. Qua Missa dicta & per me audita, & factis orationibus antedictis, redii ad domum; ubi inveni d. filium meum ab hujusmodi ejus infirmitate curatum & sanatum, & circumcirca domum euntem. Quo sic sano per me viso, debitas laudes reddidi omnipotenti Deo, & ejus Matri Virgini gloriosæ, ac B. Bertrando, cujus precibus tam cito sanatus & liberatus fuerat.

[30] Eisdem millesimo, indictione, & loco, die XXVIII mensis Augusti; Catarina uxor Nicolucii de las Momuas de … Perhibeo testimonium veritatis & veritatem dico, sic Deus me adjuvet, quod habui maximam gratiam a B. Bertrando: quia cum ego Catarina valde fuerim infirma, [paralysis.] & steterim in lecto assiderata l per talem modum, quod non poteram me movere neque ire, neque me sustentare super meis pedibus sine baculo in manibus meis, nec elevare personam meam a terra nisi valde parum; stando sic in infirmitate per quatuor annos & ultra; videns me in tanta tribulatione, angustia, & miseria constitutam, rogavi cum lacrymis maritum meum, quod me conduceret vel conduci faceret ad sepulturam B. Bertrandi, quem audiveram multis de præsenti miraculis corruscare, & a quo sperabam sospitatis gratiam impetrare, & etiam obtinere. Qui quidem maritus meus me statim super uno curru conduxit ad sepulturam ejusdem B. Bertrandi: & dum stetissem per duos dies circa capsam, in qua erat corpus ipsius, vovi cingere sepulturam ipsam cum uno cinctorio de cera. Et ipso voto sic facto, statim incepi me erigere, & elevare a terra: unde per Dei gratiam & B. Mariæ Virginis, beatique Bertrandi precibus & intercessione, ab eadem infirmitate servata sum: quibus tunc, & ante laudes debitas retuli atque infinitas gratias egi.

ANNOTATA C. J.

a Quæ fuit 20 Augusti anno 1351. Cum enim hæc deponantur die 12 Augusti 1352, dicaturque apparitio facta esse mense Augusti proxime præterito, prima die Sabbati post festum beatæ Virginis; intelligendus utique est Augustus anni 1351, quo festum beatæ Virginis Assumptæ, id est dies 15 mensis, incidit in feriam 2: & Sabbatum sequens colligitur fuisse dies 20.

b Balconum, non male podium aut exedram, seu locum extra murum prominentem vertas, augmentativum a Palco suggestu: utrumque vero per Longobardos Italiæ invectum a Teutonica radice Balk, trabs.

c Ordinare hominem hic dicitur pro administrare ei extrema Pœnitentiæ atque Eucharistiæ Sacramenta.

d Sive cereo benedicto, uti supra notavimus. Observari hic etiam potest consuetudo illius temporis moriendi cum cereo benedicto in manu.

e Hora, pro tempus.

f Inanitas, defectus sensuum, deliquium, & sic etiam Belgicis dicimus Ydelheyt.

g Burgum, id est suburbium Utinense Aquileiam versus.

h Sic vulgo nominatur febris hectica.

i Urbs est, quam Limen amnis, auctore Sabellico, perfluit, non multum supra Concordiam, Semiemporium Patriæ hoc tempore (Sabellici), ob Venetarum Germanarumque mercium frequentem illuc convectationem.

k Vox omnino Italica, pro melancholia.

l Assideratus vox Itala est, frigore rigidus: Latinobarbare loquentibus usurpatur pro tactus paralysi.

CAPUT V.
Miracula mense Septembri deposita.

[31] Anno Domini MCCCLI, indictione V, die III mensis Septembris; Flordalis de Budrio dixit, [Depositiones & curationes factæ mense Septembr.] quod cum esset quadam nocte in lecto, & dormiret juxta quandam suam parvulam filiam, etiam dormientem in cunis juxta lectum suum; excitata a somno, invenit d. suam filiam extra cunas in terram cecidisse, & unum brachium eidem fractum esse, videlicet dextrum. Quo sic invento, timens ne d. puella ob hoc moreretur, fecit eam mederi, & sibi provideri ut melius potuit, per Magistrum Gasparinum: [brachium fractū sibi restituitur.] & nihilominus vovit B. Bertrando, dicendo, quod si eidem filiæ suæ sanitatem restitueret in d. brachio, poneret & offerret super capsam, in qua reconditum erat corpus ejus, unum brachium de cera. Quibus promissione & voto sic factis, paucis diebus elapsis, puella libera & sanata fuit a d. morbo, ex devotione d. B. Bertrandi. Millesimo, indictione, & loco prædictis, die vero VII mensis Septembris; Joannolus de Lesono posuit super sepulturam Reverendiss. [Levatur dolor capitis.] Domini Bertrandi unum caput de cera; qui ex maxima devotione & voto facto, liberatus fuit a dolore maximo, quem passus fuerat & patiebatur in capite per plures dies, Eisdem millesimo, indictione, & loco, die vero VIII mensis Septembris; Cilot Cornamusa, posuit super sepulturam Domini Bertrandi unam maxillam ceream, qui fuit per multos dies valde infirmus, & ex devotione & voto facto beatissimo corpori Domini Bertrandi curatus & sanatus est. Et de hoc testis est Jacobus Monachus sive Campanarius ecclesiæ S. Mariæ Majoris de Utino, & Dominicus etiam Monachus sive Campanarius d. ecclesiæ.

[32] Millesimo, indictione, & loco prædictis, die vero IX mensis Septembris; Dominica de Utino, commorans in burgo S. Lazari d. terræ Utini, [Tollitur malum oculorum & capitis.] posuit super capsam beatissimi corporis Domini Bertrandi olim Patriarchæ, unum oculum de cera; quæ ex devotione & voto, quod fecit propter infirmitatem, quam passa fuerat per quatuor menses & ultra, & tunc patiebatur in oculis, per Dei gratiam & d. beatissimi corporis merita & intercessiones, ab eadem infirmitate sanata est totaliter & curata. Anno, indictione, & loco prædictis, die vero X mensis Septembris; Venetia, filia Domini Cortellarii, posuit super capsam corporis B. Bertrandi unum caput de cera; & ex voto per eam emisso a maximo dolore capitis, quo detenta & gravata fuerat per multos dies, curata est & restituta pristinæ sanitati. Millesimo, indictione, & loco prædictis, die X mensis Septembris; Domina Catarina, uxor Joannoli de Lesono, posuit unam imaginem ceream super sepultura seu capsa B. Bertrandi, quam ponere voverat pro marito suo; ob quod votum & ipsius satisfactione dictus ejus maritus a maxima ægritudine curatus & sanatus fuit.

[33] [Moribundus unus] Anno, indictione, & loco supradictis, die vero XV mensis Septembris; Catarina de Porta de Ronco Utini, dixit & testificata fuit, se a beatissimo corpore Bertrandi, in persona filii sui Nicolai maximam gratiam obtinuisse; ex eo quod, cum dictus ejus filius per multos dies fuisset, & tunc esset valde debilis & infirmus; ipsa, timens de morte ipsius sui filii, eum lacrymando rogavit & hortata fuit, quod se recommendaret corpori B. Bertrandi, & eidem voveret aliquid se daturum, quia ut intellexerat multum eum juvaret. Qui quidem Nicolaus ejus filius, quia pauper, devoto corde vovit eidem beatissimo corpori, quod si eum de hujusmodi ægritudine liberaret, personaliter sepulturam & corpus ipsius visitaret, eique offerret unum cereum pretii duorum denariorum. Ob cujus voti emissionem, & satisfactionem ac devotionem puram, dicit Mater, ipsum ejus filium a d. infirmitate, per Dei gratiam & ipsius Matris Virginis gloriosæ, ac beatissimi Bertrandi merita & intercessiones, sanatum esse totaliter & curatum.

[34] [& alter convalescunt.] Eisdem millesimo, indictione, & loco, die XVI mensis Septembris; Joannes filius quondam Manchini hospitis, dixit; cum ipse ivisset ad indulgentiam S. Petri de Camea, in reversione sua invenit filiam suam valde infirmatam, & quasi in mortis periculo constitutam: ex qua infirmitate ad tantam pervenit debilitatem, quod plus sperabatur de ipsius morte quam vita; pluriesque candela in suis manibus fuit apposita, quia videbatur expirare. Tandem vero pater, dolens de sua filia & ejus morte, devote recommendavit eam beatissimæ Mariæ Virgini, rogavitque B. Bertrandum & vovit eidem, quod si posset eidem suæ filiæ impetrare gratiam & restitutionem sanitatis, ipse iret cum dicta ejus filia ad sepulturam ejus; & cingeret capsam in qua reconditum erat corpus suum cum uno cinctorio de cera. Unde facto voto & promissione hujusmodi, filia totaliter sanitati pristinæ est restituta. Imo (ut dixit) attentis signis fuit a mortuis quasi resuscitata: & hoc per gratiam & misericordiam Domini nostri Jesu Christi, & ejus Matris Virginis gloriosæ, ac merita & intercessiones B. Bertrandi.

[35] Millesimo, indictione, die & loco prædictis; Annussa, [Brachium putrescens sanatur.] quæ moratur in Utino prope ecclesiam sanctæ Mariæ Virginis, dixit; quod cum ipsa phlebotomiam fecisset in brachio dextro, elapsis tribus mensibus, tantus dolor tantaque infirmitas ipsam invasit in brachio, quod non poterat se juvare nec movere de brachio, imo brachium ipsum totum nigrum & tumefactum erat. Ex quo dubitans vovit B. Bertrando offerre unum brachium cereum, si sanitatem in brachio restitueret eidem. Quo voto sic facto per ipsam, statim ipsius brachii sanitas sibi fuit per Dei gratiam, & B. Bertrandi preces & merita totaliter restituta. Millesimo & indictione prædictis, die XVIII mensis Septembris; [Febris post multa vota,] ego Jacobus, filius Leonardi Utinensis, commorans prope furnum Dominæ Eliensæ, perhibeo testimonium veritatis, & veritatem dico, sic Deus me adjuvet; quod habui maximam gratiam a B. Bertrando. Quia cum essem valde infirmus & debilis, propter febrem tertianam, quæ mihi duravit per duos menses & ultra, [aliis sanctis frustra facta,] ego multa & infinita vota infinitis Sanctis feci ob hoc. Quæ cum demum nihil mihi proficerent, recommendavi me B. Bertrando: & eidem, una dierum cum essem in lecto, & ipsa febris me graviter opprimeret & detineret, taliter vovi; videlicet, Ego promitto & voveo Deo & B. Mariæ Virgini ac B. Bertrando, quod si ipse me juvabit evadere ab ipsis febribus, ego visitabo ejus sepulturam, & super altare S. Mariæ, ob ipsius reverentiam, [invocato B. Bertrando depellitur.] unam Missam faciam celebrare. Quo voto sic facto, in continenti per gratiam Domini nostri Jesu Christi, ejusque genitricis Virginis gloriosæ, ac preces & merita B. Bertrandi, fui a dd. febribus derelictus, & restitutus pristinæ sanitati: quibus sit laus & gloria per infinita secula seculorum. Amen.

[36] [Phthysi ad desperationem medicorum laborans] Eisdem millesimo, indictione, & loco, die vero ultimo mensis Septembris; Margarussa Cusandaria, socrus Guidonis Cinatorii, Utini commorantes, posuit super capsam, in qua reconditum est corpus Reverendissimi Domini Patriarchæ Bertrandi unam imaginem de cera. Et ob hoc ab ipso Domino Bertrando maximam gratiam habuisse dixit, quæ fuit talis: Videlicet, quod dum prædictus Guido passus fuisset a festo sancti Joannis de mense Junii, usque in præsentem diem, quamdam infirmitatem ethica nuncupatam, quæ ad tantum ipsum adduxerat, quod flatum trahere non poterat, nec emittere; imo pulmonem expuebat, & tantam tussim patiebatur in pectore, quod mori totaliter videbatur; [pristinæ sanitati redditur.] ac ab omnibus medicis fuerat derelictus, tamquam persona, quæ (ut dicebant) non poterat evadere ab infirmitate eadem; vovit B. Bertrando, quod si eidem Guidoni sanitatem impetraret ac redderet de infirmitate prædicta, ejus sepulturam visitaret, & super ipsam imaginem ceream ad formam hominis, trium librarum & valoris quadraginta frixoriorum a poneret, & offerret. Unde facto d. voto, per Dei gratiam, & B. Bertrandi merita, totaliter sanatus est a d. infirmitate.

ANNOTATIO C. J.

a Quod genus monetæ & cujus valoris fuerint Frixoria, ignorare se hodie fatentur Foro-julienses interrogati: suspicantur autem nummum fuisse, Frixorii seu sartaginis formam referens vel impressam sibi habens.

CAPUT VI.
Miracula mense Octobri ac Novembri deposita.

[37] Anno Domini MCCCLII, Indictione V, die III mensis Octobris; Ursula de Tergesto, Utini commorans de præsenti in burgo Aquileiæ, dixit, magnam gratiam a B. Bertrando habuisse & obtinuisse. [Medetur Sanctus doloribus capitis,] Nam cum passa fuisset per multos dies, & tunc pateretur maximum dolorem in capite, vovit se Corpori B. Bertrandi daturam unum caput cereum, ut eidem succurreret contra dolorem hujusmodi. Quo voto sic facto, statim per Dei gratiam, & beatissimæ Mariæ Virginis ac B. Bertrandi merita & intercessiones, extitit a d. dolore sanata. [manus,] Millesimo, Indictione, & loco prædictis, die IV mensis Octobris; dixit Domina Lippa, uxor Joannis de Bononia, se maximam gratiam obtinuisse a corpore B. Bertrandi: quia cum ipsa per magnum tempus in digito indice suæ manus dextræ, tantum dolorem & tantam infirmitatem habuisset & sustinuisset, quod manum credidit amisisse; vovit corpori B. Bertrandi, quod si a d. infirmitate eam liberaret, unam manum ceream offerret eidem. Unde per Dei gratiam, & B. Bertrandi merita atque preces, facto hujusmodi voto, statim ob devotionem, quam habuit ad ipsum corpus, sanata est in ipso digito. [dentium.] Millesimo, Indictione, & loco quibus supra, die vero V mensis Octobris; ego Bartholomeus, Rector Scholarum Utini, perhibeo testimonium veritatis, & veritatem dico, sic Deus me adjuvet; quod dum pranderem uno dierum, uxor mea Sophia conquesta fuit de maximo dolore dentium ultra modum; & rogata a me ut pranderet, dixit se nullo modo posse comedere ex nimio dolore dentium. Cui dixi; Fac votum omnipotenti Deo, & B. Mariæ Virgini, ac Patriarchæ Bertrando, quod tu dabis prandium duobus pauperibus amore ipsorum, ut liberent te ab isto dentium dolore. Quæ statim fecit d. votum, & statim facto voto cessavit dolor, & mox liberata fuit. Laus sit omnipotenti Deo, & B. Mariæ Virgini, ac B. Bertrando, cujus meritis & precibus tam subito sine mora aliqua dentium sedavit dolorem, & d. uxorem ita perfecte & subito liberavit.

[38] Millesimo, indictione, & loco prædictis, die vero XIII mensis Octobris; Nicolaus dictus Glos, qui moratur in burgo Pescollis Utini; dixit, se gratiam maximam habuisse & obtinuisse a B. Bertrando; quia cum ipse ivisset ad venationem leporum die tertio exeunte mense Octobris, ipso die cœpit duas lepores vivas: & cum reversus fuisset domum suam, [In venatione dolore pedis correptus,] & suæ uxori dixisset se velle in crastinum Domino Patriarchæ dd. lepores præsentare; ipsa ejus uxor consulendo dixit, quod non erat bonum d. die, quæ erat Veneris, ipsa lepores præsentare; sed quod in crastinum rediret ad venandum, & si posset alias capere, omnes tunc præsentaret; ex quibus pluribus major sibi succederet honor, quam de duabus tantum. Unde Nicolaus ipse, juxta uxoris consilium, ipsa die non præsentavit; sed in crastinum rediit ad venandum; & cum invenisset unam leporem juxta quoddam sepe a, seu ad pedem unius sterpi b, & voluisset descendere de equo, causa capiendi eam; subito invasit eum tantus dolor in tibia, quod videbatur mori. Et cum voluisset pluribus vicibus ascendere equum, & non potuisset; tandem ascendit, cum magna tamen difficultate & labore. Et cum revenisset domum, uxor ejus interrogavit ipsam qualiter sibi erat. Qui respondit ei, quod male; & narravit sibi de dolore, qui eum invaserat, & propter quem in aliquo loco stare non poterat.

[39] Cui ipsius uxor sic respondit: Scio quod vos dilexistis B. Bertrandum Patriarcham in vita sua, & ipse e converso vos dilexit: volo ergo quod vos habeatis devotionem ad ipsum, & quod vos faciatis aliquod votum ad ipsum, saltem de visitando ejus sepulturam; quia credo & spero quod vos juvabit. Credo etiam quod Presbyter Zanettus monstrabit vobis corpus suum, quia habet unam clavem capsæ, in qua d. corpus est reconditum; & Joannolus de Lisono habet aliam. Qui quidem Nicolaus sic respondit; Si scirem Presbyterum Zanettum habere ambas claves, libenter visitarem Corpus suum; sed gratiam aliquam non peterem a Joannolo, quia ipse fuit mihi contrarius in quæstione mea paucis diebus transactis. Demum vero d. Nicolaus, videns & cognoscens ac sentiens d. ejus infirmitatem crescere, & multiplicare, & non minuere; una nocte, scilicet tertia decima mensis Octobris, dum jaceret super lecto & dolores eum dire torquerent, infra se locutus sic est, dicens: O Deus! multi vovent ire Romam, & ad S. Jacobum, & ad S. Nicolaum, qui sunt ita remoti abhinc, & gratias ab eis obtinent; [a sibi noto dum viveret, Bertrando curatur.] numquid ego potero gratiam obtinere ab isto beato Domino Bertrando, qui sum ita sibi vicinus? Et his dictis recommendavit se beatissimæ Mariæ Virgini, & ejus filio glorioso, ac B. Bertrando, ut apud eos sibi gratiam impetraret liberandi ab hujusmodi infirmitate & doloribus suis: vovitque jejunare diem, vel vigiliam Passionis d. B. Bertrandi, vel unam Missam ob ejus reverentiam facere celebrari, & ad præsens sepulturam ipsius personaliter visitare, & ibidem unam tibiam ceream offerre. Unde juravit ad sancta Dei Euangelia, quod incontinenti, facto voto & promissione hujusmodi, fuit & remansit totaliter ab eadem infirmitate sanatus, ob reverentiam & devotionem, quam habuit ad B. Bertrandum Patriarcham.

[40] [Subito deficiens puer,] Millesimo, indictione, & loco præscriptis, die vero XIX mensis Octobris. Dixit Leonardus Porcarius, qui morabatur in burgo Aquileiæ Utini, se gratiam maximam habuisse a corpore B. Bertrandi pro filio suo. Quia cum ipse ivisset Cividatum c, ad complendum unum votum pro filio suo per eum omissum & factum; scilicet ad ecclesiam S. Pantaleonis, & in ipsa ecclesia unam Missam faceret celebrari; subito invasit proprium filium tanta infirmitas, quod pater credidit ipsum mori. Sed pater d. ejus filium recommendavit B. Mariæ Virgini, & ejus filio gloriosissimo; [facto per patrem voto redit ad se.] vovitque B. Bertrando, quod si redderet eidem suo filio sanitatem, ipsum ad ejus sepulturam conduceret, & eam cingeret cum uno cinctorio cereo. Quo voto sic facto, statim puer, per Dei gratiam & merita B. Bertrandi, a d. infirmitate sanatus est. Eisdem millesimo, indictione, & loco, die XXII mensis Octobris; [Annulus aureus offertur Sancto.] Bartholomeus quondam Bertucii de Tabulis de Bononia, visitavit corpus B. Bertrandi; qui ex devotione magna, quam gerebat ad ipsum, dedit & obtulit unum annulum aureum in manu sua.

[41] Anno, indictione, & loco prædictis, die vero XXII mensis Octobris prædicto; [Auditus redditur.] Franciscus Caligarius, filius Joannis Cerronis, qui nunc moratur in caligariis; dixit obtinuisse pulcram & magnam gratiam a corpore B. Bertrandi. Nam cum haberet tantam infirmitatem in una ejus auricula, quod nihil posset audire; ob fidem quam habebat & gerebat ad corpus B. Bertrandi ac devotionem, vovit eidem offerre unam auriculam ceream; & a d. infirmitate, per Dei gratiam & B. Bertrandi merita, totaliter sanatus est. [Inimici reconciliantur.] Millesimo, Indictione, & loco prædictis, die XXIII mensis Octobris; dixit Domina Palma, uxor Petri de Brassano, quod habuit gratiam maximam a corpore B. Bertrandi. Quia cum maritus suus haberet rixam & quæstionem cum quodam vicino suo, per quem erat taliter accusatus, quod mortem incurrebat; ipsa recommendavit eum beatissimæ Mariæ Virgini, & filio suo, ac B. Bertrando; eis humiliter supplicans, quatenus ipsum ab hujusmodi tribulatione & mortis periculo liberare dignentur: & voto facto seu emisso, eodem die in continenti; ambo invicem sunt pacificati & concordati, seu boni amici facti.

[42] Millesimo, indictione, die, & loco suprascriptis; Cumina uxor Jacobi Becarii, qui morabatur in Grazzano, dixit, se maximam gratiam obtinuisse a corpore B. Bertrandi. [Morbo caduco remedium affertur.] Quia cum filius suus per multos dies passus fuisset, & tunc pateretur morbum caducum; recommendavit ipsum beatissimæ Mariæ Virgini, & gloriosissimo Filio suo; ac vovit B. Bertrando, quod si faceret eum evadere a d. morbo, offerret & poneret super ejus sepulturam, ad ipsius beati corporis reverentiam & commemorationem hujusmodi gratiæ, sibi taliter impetratæ, unam imaginem ceream. Quo voto sic facto, ab illa hora in antea non habuit amplius, neque passus fuit d. morbum; sed per Dei gratiam, & ipsius beati corporis intercessionem, a d. morbo liber evasit & sanus. Eisdem millesimo, indictione, & loco, die vero XXIV mensis Octobris; [Gradiendi sine fulcris facultas restituitur.] Soprana de Sacilo quondam Madaloti, constituta in præsentia venerabilium virorum Dominorum Raimundi Vicedecani majoris ecclesiæ sanctæ Mariæ de Utino, Magistri Petri de Regio, Domini Meliorantiæ, Domini Zanetti, & Domini Simonini, Canonicorum Utinensium, delato sibi debito sacramento per suprascriptum Dominum Vicedecanum, dixit, quod de mense Julii proxime futuro erunt duo anni, quibus numquam potuit ire absque cruchigliis d: & hoc dixit sibi accidisse, dum laboraret in quodam campo. Demum audita fama & miraculis, quibus vigebat B. Bertrandus, vovit visitare & visitavit sepulcrum ipsius, ut pro ipsa & ejus restitutione ad sanitatem intercedere dignaretur. Quo voto sic facto, & sepulcro B. Bertrandi per d. infirmam personaliter visitato; ipsa optime & sine cruchigliis, vel alio quovis adminiculo, incepit ire & præsentialiter ibat, prout publice ab omnibus visa fuit. Dominicus, quondam Almerici de Hospitali, constitutus in præsentia prædictorum, dixit, suo sacramento delato eidem per supradictum Dominum Vicedecanum, quod vidit prædictam Sopranam infirmam in domo sua, & etiam in Sacilo infirmam, & cum cruchigliis incedentem ut præscribitur.

[43] Millesimo, indictione, & loco prædictis, die vero ultimo mensis Octobris… Uxor quondam Domini Frederici de Savorgnano, perhibeo testimonium veritatis, & veritatem dico, sic me Deus adjuvet, [Aufertur dolor capitis & febris;] quod habui magnam gratiam a B. Bertrando. Nam cum essem valde infirma prænimio dolore capitis, & ob febres tertianas, quas passa fueram & patiebar; vovi corpori B. Bertrandi, quod si removeret a me prædictum dolorem capitis, & febres tertianas, primam viam quam facerem, mihi reddita sanitate, sepulturam ipsius visitarem & cingerem uno cinctorio. Quo voto sic facto incontinenti per Dei gratiam & misericordiam & beatissimæ Mariæ Virginis ac intercessiones beati corporis a dictis infirmitate & dolore sanata fui. Sit laus Deo omnipotenti, & B. Mariæ Virgini, ac B. Bertrando, cujus precibus & meritis tam cito liberata sum. Anno MCCCLII, indictione V, die III mensis Novembris. [Mortis periculo puer eripitur.] Ego Dominicus filius Zerlini de Utino, perhibeo testimonium veritatis, veritatemque dico, sic me Deus adjuvet; quod cum filius meus Stephanus infirmaretur ultra modum, taliter quod credebam ipsum amisisse, vovi B. Bertrando, quod si restitueret eum pristinæ sanitati, visitarem una cum ipso meo filio sepulcrum ejus, ibique offerrem unam imaginem ceream. Unde, per gratiam Dei & B. Bertrandi merita, sanatus est.

[44] [Paralysi subito tacta subito opem experitur.] Millesimo, indictione, & loco prædictis, die vero XXIII mensis Novembris; ego Fusta, uxor Canciani de Strosolt, perhibeo testimonium veritatis & veritatem dico, sic me Deus adjuvet; quod habui maximam gratiam a B. Bertrando; quia dum essem in quodam campo meo, subito invasit me quædam infirmitas in parte sinistra meæ personæ; & talis ac tanta, quod amisi visum, auditum, & loquelam, ac fui tota perdita & contracta in brachio & pede sinistris. Unde videns me in tanta tribulatione & infirmitate constitutam, cum maxima devotione & affectione, vovi B. Bertrando visitare ejus sepulturam; & capsam, in qua reconditum erat corpus ejus, cingere cum uno cinctorio cereo, ut ipse mihi restitueret sanitatem meam. Quo voto sic facto, mox liberata fui ab omni dolore & infirmitate prædictis: sit laus Deo omnipotenti, & beatissimæ Mariæ Virgini, ac B. Bertrando, cujus precibus & meritis tam cito & sine mora tanta infirmitas mea sanata est.

[45] [Puer moribundus,] Eisdem millesimo, indictione, & loco, die ultimo mensis Novembris; Domina Cunigundis suo sacramento dixit, quod quidam suus filius duorum annorum, nomine Petrus-Fredericus, fuerat & erat tam gravi febre gravatus, quod totaliter credebatur per d. suam matrem ac etiam per patrem & nonnullas alias mulieres ibidem astantes, de hac vita transire. Et jam d. ejus mater posuerat in manu ipsius pueri candelam, quia erat quasi totus frigidus, & expirare videbatur. Demum vero candela prædicta consumpta, bene de una spana e, mater ejusdem pueri, reducens ad sui memoriam B. Bertrandum & ejus miracula noviter facta; [confugiente ad Sanctum matre,] devote flexis genibus, in præsentia supradictorum ac Dominorum Matthei & Conradi fratrum ejusdem loci, vovit B. Bertrando, quod si impetraret d. ejus filium restitui pristinæ sanitati, ipsa duceret eumdem puerum ad visitandum sepulcrum ejus, & manibus propriis ipsius pueri præcingi faceret d. sepulcrum cum una candela cerea. Quo facto, coram omnibus prædictis puer aperuit oculos, [illico sibi redditur.] & miraculose liberatus est, & sanus perfecte factus, per gratiam Dei & merita B. Bertrandi. Ego Christophorus quondam Pagani de Cargnaco, Imperiali auctoritate Notarius, prædictis omnibus interfui, & rogatus fideliter scripsi, præsentibus Dominis Raymundo Vicedecano, Guidone, Joanne, & aliis pluribus.

ANNOTATA C. J.

a Sepe neutrius generis hic, pro seps sive sepes feminini.

b Sterpum vel sterpus ponitur pro Stirps, quod arbustum Italis.

c Cividatum, trans Nadizonem X p. m. Utino in Orientem distat, in tabulis scribitur Cividal.

d Id est fulcris diminutivum a Krucka, subaxillare fulcrum, formam T referens: ecgraphum male habebat Chuchigliis.

e Sive Spanna Italis, Spann Germanis, Span Belgis, & Anglis, espan Gallis; spatium scilicet quantum pollex & digitus auricularis distensi attingere possunt: a verbo Spannen, tendere.

CAPUT VII.
Miracula mense Decembri anni MCCCLII, & anno MCCCLIII deposita.

[46] Anno Domini MCCCLII, indictione V, die XIV mensis Decembris; in capella majoris ecclesiæ S. Mariæ de Utino, præsentibus discretis & Venerabilibus viris Dominis Guidone Præposito Concordiensi, Raimundo Vicedecano prædictæ ecclesiæ, Guidone, Joanne, Joannetto, Nicolao de Samerdenga, Simonino, Francisco nepote Domini Meliorantiæ, Canonicis d. ecclesiæ & aliis; Domina Cunigundis, uxor Fradoni de Brazaco, constituta in præsentia prædictorum ven. virorum & mei Notarii infrascripti, delato eidem debito sacramento per præfatum Dominum Raimundum Vicedecanum, juravit corporaliter ad sancta Dei Euangelia, vera esse quæ infra deponet seu dicet. Et primo, videlicet, quod de anno præsenti & mense Augusti proxime præterito, in festo S. Mariæ Virginis, cum essem gravissime infirmata in mamilla sinistra, [Mamilla, uti lapis dura,] per duos menses & ultra, cum dolore quodammodo insupportabili; & d. mamilla esset dura facta sicut lapis, multaque remedia medicorum, tam phlebotomiæ quam alia, per ipsam fuissent adhibita & nihil profuisset, imo dolor semper crevisset, & auctus fuisset; dicto tamen die ipsa Domina convenit, cum Domina Rodulphina de Utino ejus Sorore, in ecclesia S. Mariæ de Plaino, [voto facto statim saniem emittit & curatur:] conquerens de dolore suo prædicto; a qua tale recipit consilium: videlicet, quod votum faceret beato Bertrando, Patriarchæ olim Aquileiensi. Quæ statim, audito consilio hujusmodi, vovit cum magna devotione visitare sepulcrum d. beati Bertrandi Patriarchæ, & ibidem offerre unam mamillam ceream. Quo voto sic facto, incontinenti coram d. sorore sua, Candido barberio, Fradono ejus marito, & Gabriele filio, miraculose sanies de d. mamilla exivit: & cessavit dolor & tumefactio recessit, ipsaque liberata & sanata fuit.

[47] Millesimo, indictione, & loco prædictis, die sequenti mensis Decembris; [Similiter curantur febres periculosæ.] cum d. Domina Cunigundis fuisset reversa ad domum suam, invenit quamdam suam famulam, nomine Fuscam, ætatis annorum XVII, quæ fuerat gravata & infirmata gravibus febribus; cui, dum febribus ipsis graviter opprimeretur & de remedio suam dominam postularet, domina ipsa tale consilium & remedium impertivit; videlicet quod se recommendaret beato Bertrando Patriarchæ, per quem ipsa etiam ab infirmitate suæ mamillæ liberata fuerat; votumque aliquod eidem faceret, ut ipsam liberare dignaretur a dd. febribus, Cui puella sive famula ipsa respondit: Nescio cujusmodi votum facere deberem. Cui Domina ipsa sic dixit & consuluit: Voveas visitare corpus beati Bertrandi, sive sepulcrum in quo reconditum est, pedibus discalceatis, ac dicere per unum mensem completum quolibet die decies Pater noster ad ipsius honorem & reverentiam, ut tibi impetret sospitatem. Cui puella: Ego sic voveo. Quo dicto, immediate coram ipsa Domina a dd. febribus miraculose liberata fuit: & statim surrexit, & amplius non habuit neque sensit dd. febres.

[48] Anno, indictione, & loco suprascriptis, die vero XVIII mensis Decembris, præsentibus Venerabilibus Viris Dominis Raymundo Meliorantia, [Juratus testatur] Joannetto & Nicolao de Sameidenga, Canonicis d. ecclesiæ; ac Presbytero Valtero, Capellano ecclesiæ S. Mariæ de Castro Utini, Antonio quondam Pasculutti de Utino, & aliis pluribus. Presbyter Blasius Capellanus Domini… Episcopi Signensis a constitutus in præsentia prædictorum Ven. Virorum & mei Notarii infrascripti, interrogatus per prædictum Dominum Raymundum Vicedecanum, juravit corporaliter per sacramentum, vera esse quæ infra deponet seu dicet; videlicet, [maxillam adeo sibi intumuisse,] quod dum esset in Gonlbiz, invasit eum quidam dolor intolerabilis in maxilla dextra in festo S. Nicolai, & duravit eidem duobus diebus sic. Quibus elapsis equitavit b Ciliam cum præfato domino suo, ubi cum fuit, maxilla in tantum fuit tumefacta, quod vix comedebat. Unde recedens, Laibacum accessit; ubi maxilla multo fortius tumefacta est, & dolor augmentatus est, adeo quod comedere non poterat, nec somnum facere; imo in tantum eum gravabat, quod videbatur scindi in binas partes. Tandem vero recordatus beati Bertrandi, & miraculorum suorum, [ut edere non posset:] cum maxima devotione intravit quamdam ecclesiam, & ibi flexis genibus vovit, quod si Deus precibus beati Bertrandi liberaret ipsum a dolore & tumefactione prædictis, per unum mensem continuum diceret omni die septies Pater noster & totidem Ave Maria. Quo facto, rediit domum: & statim quædam vesica facta seu orta est intus; qua vesica sic orta, [vovit] iterum, quod si frangeretur, [sed voto emisso sanatam esse.] visitaret sepulcrum beati Bertrandi prædicti, & veniret per quinque milliaria nudis pedibus: & statim voto facto, in præsentia d. Domini Episcopi & familiæ ac Domini Joannis de Ordine Cruciferorum, vesica ipsa miraculose fracta est, & sanies exivit, & dolor recessit, & tumefactio: & liberatus fuit, adeo quod comedit ut prius. Ego Christophorus quondam Pagani de Cargnaco, Imperiali auctoritate Notarius prædictis interfui, & rogatus fideliter scripsi.

[49] Anno Domini MCCCLIII, indictione VI, die XIV mensis Januarii; Domina Fumia, uxor quondam Zanini Vasconi, [Apostema, mortem allaturum,] olim Aquileiæ commorantis, constituta in præsentia Ven. Virorum Dominorum Guidonis Præpositi Concordiensis, Guidonis, Joannis, Zannetti, Canonicorum S. Mariæ majoris de Utino, præsentibus Presbyteris, Pasculo, Paulo, & Andrea, Capellanis in d. ecclesia & aliis, sacramento suo dixit; quod septima die mensis Januarii proxime præteriti, invasit eam quædam infirmitas a latere sinistro in parte interiori; que secundum dicta Medicorum erat quoddam apostema, ut communiter a Medicis & aliis dicebatur. Quæ quidem infirmitas ipsam gravavit & detinuit per XIII dies, cum febribus magnis & continuis; infra quod tempus cibum aliquem non sumpsit, neque potum, nisi aquam frigidam. Tandem vero, cum videret sibi mortis periculum imminere; recepit candelam ardentem in suis manibus, indubie credens mori. Quam dum sic teneret, recordata fuit beati Bertrandi & miraculorum ejus; cui statim vovit cum magna devotione, quod si a dicta evaderet infirmitate, per unum annum completum, aliquo die lunæ carnes non comederet; & per quatuor menses, etiam completos, [post votum continuo evanescit.] dicto die lunæ vinum non biberet. Quo voto sic facto, ipsa Domina immediate convaluit, & ea die incepit comedere; ac comedit quinque grana uvarum, & restituta fuit pristinæ sanitati. Nomina Medicorum sunt. Magister Joannes de Aquileia, & Magister Joannes de Padua. Benvenutus & Alexius, ac communiter omnes de terra Aquileiæ. Viderunt prædicta Dom. Culussa & Dom. Clara. Ego Nicolaus quondam Varnerii de Clauto, Utini commorans, prædicta scripsi.

[50] Anno Domini MCCCLIII, indictione VI, die XIII mensis Februarii, [Cæcitas decennalis depellitur:] in Capella ecclesiæ majoris S. Mariæ de Utino; Claraspina de Toppo, constituta in præsentia ven. virorum Dominorum Raimundi Vicedecani & Canonici d. ecclesiæ, Viviani, Nicolai de Samerdenga, & Zannetti de Conciis, Presbyterorum & Canonicorum d. ecclesiæ, & Simonis de Marano Canonici ipsius ecclesiæ, & aliorum plurium, suo sacramento dixit & juravit ad sancta Dei Euangelia, vera esse quæ infra dicet. Videlicet; quod a decem annis proximis non vidit oculis suis, nec sciebat ire aliquo sine duce, usque ad mensem Augusti proxime præteritum: sed tunc, auditis & intellectis [miraculis], noviter a Deo factis meritis B. Bertrandi Patriarchæ, a multis, & specialiter a Domina Catarina de Utino, uxore Leonardi de Toppo, commorantis in Utino; se humiliter fudit quadam die prædicti mensis in orationem, Deo & B. Bertrando Patriarchæ, ut Deus liberaret eam a tali cæcitate, & redderet sibi lucem meritis B. Bertrandi Patriarchæ; vovendo portare, si liberaretur, ad sepulcrum prædicti B. Bertrandi tantam candelam de cera, quantum ipsa mulier esset longa; & visitaret personaliter sepulcrum ejus. Quibus factis, statim & miraculose vidit, & illuminata fuit, [quod multi testantur.] & ex tunc sine duce quo voluit ivit. Item prædicta Domina Catarina, uxor etiam Leonardi Bresini de Toppo, constituta coram prædictis ven. Viris, delato sibi sacramento, dixit, quod cognovit & vidit præd. Claraspinam non videntem. Item Adaleta, quondam Philippi de Toppo, coram prædictis, delato sibi sacramento de veritate dicenda, dixit; quod multis annis ante cognovit præd. Claraspinam non videntem; & frequenter, cum veniebat ad domum suam, quia vicina ejus erat, percutiebat per parietes cum debebat introire per ostium: & hoc posset probari per omnes, qui viderant & cognoverant prædictam.

[51] Anno Domini MCCCLIII, indictione VI, die XVIII mensis Januarii, in capella ecclesiæ S. Mariæ majoris de Utino, in præsentia Ven. Virorum Dominorum Zannetti Canonici præd. ecclesiæ, Joannis Coriarii de burgo Glemonæ, Presbyteri Fantucii, Nicolai quondam Morandi, Joannis quondam Sirtulis de Prademano, & aliis; Domina Leicia, uxor Martini de Utino, [Brachii dolores pelluntur,] constituta in præsentia prædictorum & mei, suo sacramento dixit, vera esse quæ infra dicet. Videlicet; quod de anno præsenti & mense Augusti, dum esset multum infirma in brachio sinistro, per duos annos fere; & hoc quodam casu, quo cecidit; & ipsa de d. infirmitate lamentationem faceret quibusdam vicinabus suis, & specialiter cuidam nominatæ Stella. Et ipsa dixit; Nescio nisi quod faciatis votum B. Bertrando Patriarchæ, cui ego similiter feci de quadam infirmitate mea, & statim fui liberata. Quæ auditis his, reversa fuit domum: & statim fecit votum devote, quod si liberaretur a Deo precibus B. Bertrandi Patriarchæ, ipsa faceret unum brachium cereum, & portaret illud ad sepulcrum suum. Quo facto, in eadem nocte sequenti, a Deo miraculose liberata fuit, ut unquam; & ita manendo per aliquot dies, aliquæ de prædictis vicinabus adhuc dixerunt; Fecit vobis B. Bertrandus gratiam? Et ipsa dixit: Quid vultis? Petatis etiam vos aliquid. [sed ob dicta quædam redeunt] Et illæ dixerunt: Creditis vos, quod ipse sit Sanctus, qui in vita sua habuit agendum cum mulieribus? Et ipsa Domina dixit: Ego bene audivi, sed nescio. Quo dicto, incontinenti dolor intolerabilis in d. brachio suo intravit, multo plus quam primo: & ipsa stetit cum ipso dolore intolerabili per quatuor dies, in quibus vicinæ & maritus dicebant: Vultis quod mittamus pro medicis? Et ipsa dixit: Nolo alios medicos, [ac denuo pelluntur a Sancto.] nisi illum, qui mihi dedit. Quia sciebat, & vere credebat, quod ipsum malum revenisset sibi ex prædictis verbis, quasi derisivis, & non vere. Et post quatuor dies & noctes, cum festinatione & devote fecit facere præfatum brachium de cera: & statim eo facto, fecit portare ipsum ad sepulturam prædicti B. Bertrandi: quo portato, statim mitigatus est dolor: & mane sequenti cum surrexit, ita sana facta fuit sicut unquam.

[52] Anno Domini MCCCLIII, indictione VI, die XVIII mensis Martii; Domina Catarina, uxor Gardemoris hospitis, habitans in Utino, constituta in præsentia Ven. Virorum Dominorum, Gnidonis, Joannis, Raimundi Vicedecani, & Zannetti, Canonicorum d. ecclesiæ S. Mariæ, & Gardemoris prædicti, suo sacramento dixit; quod a tribus annis circa habuit quamdam infirmitatem in coxa sua dextra, quam portavit usque ad festum S. Michaelis proxime præteriti, cum aliquibus doloribus; [Carcinoma nigrum in coxa] & a d. festo citra passa est maximos dolores, & quodammodo insupportabiles. Dicta autem infirmitas erat elevata ab alia carne, sicut unum ovum gallinæ: & ista elevatio erat nigra, & caro circumquaque erat rubea; & d. tumefactio erat dura quasi lapis: & heri de sero fuerunt quindecim dies, cum pateretur maximos dolores; vovit Deo & B. Bertrando dicens: Si verum est, quod d. B. Bertrandus faciat miracula, quæ dicuntur; facio ei votum, ut si ejus precibus & meritis liberabor de ista infirmitate, visitabo sepulcrum suum personaliter, & portabo unam coxam de cera, cum crure & pede. Et sic facto voto, sedens super scamno juxta imaginem per modicum tempus, favilla de igne exiens intravit in gremium ipsius. [excidit sine dolore in terram.] Cum autem expelleret d. favillam, surrexit sine aliquo dolore: & sic quassando pannos suos propter d. ignem, aspiciensque in terram, vidit juxta pedes unum glomum carnis nigrum & grossum, sicut una nux: & ponens manum ubi erat d. infirmitas, invenit se totaliter liberatam, sine aliquo vulnere ibidem apparente. Et tunc reddens gratias Deo & Bertrando beato, accipiensque d. carnem in manibus suis, cum gaudio ivit ad maritum suum, sana sicut unquam; annuntians ei, & aliis pluribus ad cœnam discumbentibus, eisque ostendens d. carnem. Summo mane venit ad ecclesiam, ad corpus B. Bertrandi, & votum complevit, & d. carnem dimisit in manibus d. Presbyteri Zannetti. Quæ omnia supradicta d. Gardemor ibidem juravit corporaliter, vera esse: & etiam Daniel dictus Latina, qui fuit de Tarcento; & Joannes Traffico de Cividato, & plures alii discumbentes in cœnis prædictis, viderunt prædicta.

[53] Millesimo, indictione, & loco præscriptis, die vero IV mensis Aprilis; Domina Colussa, [Ridens miracula Beati punitur & curatur.] uxor quondam Simonis de Flagonea, & soror Dominæ Fumiæ, constituta in præsentia Ven. Virorum Dominorum Guidonis, Joannis, Meliorantiæ, Magistri Petri Zannetti, & Simonis, Canonicorum in infrascripta ecclesia, & aliorum plurium, suo sacramento dixit; quod cum audivisset a Domina Fumia sorore sua, miraculum factum in personam suam; dixit, quod non credebat talia, & sic deridebat. Et incontinenti invasit eam quidam dolor magnus in stomacho: & cum isto dolore immenso fuit tribus diebus, quibus nullum cibum sumere potuit; & si quem sumpsit, illum statim emisit. Tandem vero reduxit se ad beatum Bertrandum, facta pœnitentia de verbis per se derisive dictis, factis, & prolatis: votumque fecit eidem beato Bertrando, quod si de d. infirmitate liberaretur visitaret sepulcrum suum, & ipsum cingeret, faciendo celebrari unam Missam ab honorem ipsius. Quo facto, ejus meritis statim liberata fuit. Actum in capella S. Mariæ majoris de Utino, ubi jacet Reverendissimum corpus prædictum. Testes sunt Franciscus Notarius, Presbyter Guido Capellanus in ecclesia S. Joannis de Foro de Aquilegia, Alexius de Montelupo, Antonius qui fuit de Flagonea, omnes habitantes in Aquilegia, & alii quamplures.

[54] Eisdem millesimo, indictione, & loco, ac die, [Puella exanimis redit ad se.] coram Ven. Viris Dominis Guidone, Joanne, Meliorantia, Magistro Petro Zannetto, & Simone, Canonicis ecclesiæ S. Mariæ majoris de Utino, Constituta Domina Fumia, suo sacramento dixit; quod dum cantaretur Passio Domini in ecclesia Aquilegiæ, quædam sua filia, nomine Joannina, annorum XIII, repente gravissima infirmitate oppressa, cecidit in terram quasi mortua, & tota nigra; ita quod oportuit, quod mater portaret eam domum cum aliis mulieribus. Quæ eam portavit, & posuit super lecto, conquerentem de magno & intolerabili dolore in parte sinistra. Quæ puella fecit c testamentum, cum dubium esset de vita ipsius. Tandem vero ejus mater prædicta fecit votum beato Bertrando, quod si de d. infirmitate liberaretur, pedibus scalciis d una cum d. sua filia, visitaret sepulcrum beati Bertrandi, & apportaret unum cereum duarum librarum, & faceret cingi sepulcrum. Quo voto facto, statim precibus & meritis beati Bertrandi, liberata fuit: Et infrascripti sunt testes, qui prædicta viderunt, Franciscus Notarius, Presbyter Guido Capellanus in ecclesia S.Joannis de Foro Aquileiæ, Alexius de Monte Lupo, Antonius qui fuit de Flagonea, omnes habitatores Aquileiæ, & alii plures. Ego Christophorus quondam Pagani de Cargnaco, Imperiali auctoritate Notarius, prædictis interfui, & rogatus scripsi.

[55] Millesimo, indictione, & die de quibus supra; in capella ecclesiæ S. Mariæ majoris de Utino, coram Ven. Viris Dominis Guidone, [Hemiplexia curatur.] Joanne, Magistro Petro de Regio, Meliorantia, Joannetto, & Simonino, Canonicis d. ecclesiæ & aliis pluribus; Domina Clara, filia quondam Bassii de Carisaco, Aquileiæ habitans, corporaliter juravit, vera esse quæ infra dicet. Videlicet; quod in festo S. Mariæ de mense Augusti, proxime præterito, dum esset Aquileiæ, invasit eam quædam infirmitas maxima cum pruritu, ita quod tota nigra facta est. Et semel flebotomata, nihil profuit, imo plus invaluit, & de sua parte sinistra nihil sentiebat, quasi mortua: & in ista infirmitate permansit per octo dies, ipsa semper augmentando. Postmodum vero mater, nesciens sibi remedium, fecit votum pro ea B. Bertrando Patriarchæ; quod si d. sua filia ejus precibus & meritis liberaretur ab hujusmodi infirmitate, ipsa portaret unam imaginem ceream, & visitaret una cum filia sepulcrum ejus. Quo facto, incontinenti libera fuit. Et testes, qui talia viderunt, sunt prædicta mater ejus, quæ ibidem juravit, prædicta vera esse; Alexius Vanni de Montelupo, & Nihil de Asquino, habitantes in Aquileia, & aliæ plures mulieres. Ego Christophorus quondam Pagani de Cargnaco, Imperiali auctoritate Notarius, prædictis interfui, & rogatus fideliter scripsi.

ANNOTATA C. J.

a Nescio cujus diœcesis hic designetur Episcopus nisi Signinæ seu Signiensis in Latio: ejus autem hoc tempore Episcopus indicatur apud Ughellum. Fr. Michaël Mathiæ, Ordinis Carmelitarum, electus anno 1349.

b Cilia vulgo Cillei, Comitatus a se dicti caput trans Savum ad Sanum fluvium, distat Laubacho ad XL p. m. Laubacho vero Utinum iter est p. m. LX Gonlbiz tabulæ non exprimunt.

c Hinc suspicor pro annis XIII ætatis, scribendos XXIII.

d Italice Scalzo id est Discalceatus; solent enim Itali ex particula negativa Latina dis, solum s retinere.

CAPUT VIII.
Miracula annis MCCCLV, MCCCCVIII, MCCCCXX, & MCCCCLXXX patrata.

[56] Anno Domini MCCCLV, indictione VIII, die V mensis Februarii; [Oculus fere amissus] providus Vir Presbyter Betinus, Plebanus in Laude ecclesiæ S. Floriani Diœcesis a Bellunensis, constitutus in præsentia Venerab. Virorum Dominorum Raymundi Vicedecani, Guidonis, Joannis, Zannetti, Canonicorum ecclesiæ Utinensis & aliorum complurium, suo sacramento dixit, quod de anno proxime præterito cum esset graviter infirmus in oculo sinistro; qui oculus erat tumefactus, propter vesicas ipsum oculum gravantes cum maximis doloribus, adeo quod dubitabat de oculo, & communiter credebatur morbus ipse incurabilis esse. Tandem una nocte, reducendo sibi ad memoriam de miraculis, quæ audierat, ob reverentiam B. Bertrandi factis; proposuit in corde suo, [visum recipit.] adveniente die votum facere, si precibus & meritis d. B. Bertrandi liberaretur a d. languore, quod indueret unum pauperem, & sepulcrum suum visitaret: ita quod illucescente die d. votum emisit. Quo voto facto, statim intercessione B. Bertrandi miraculose liberatus fuit, votumque complevit; & hac die venit Utinum, causa visitandi corpus. Testes qui viderunt d. oculi infirmitatem, & etiam post votum factum sanitatem, quæ sanitas evidenter apparet, sunt hi (qui quidem testes juraverunt ad sancta Dei Euangelia, coram supradictis hominibus, se vidisse d. oculum infirmum, & post votum emissum esse sanatum) Petrus filius Saimbeni de d. Valle de Laude, Bartholomeus Tudischini de eodem loco, supradicta dixerunt, in præsentia supra & infrascriptorum testium, in sacristia ecclesiæ S. Mariæ majoris de Utino; videlicet prudentium Virorum Presbyterorum, Stephani quondam Pharaoni, & Benvenuti, Capellanorum & intitulatorum in d. ecclesia, & Senti quondam Hieremiæ de Venetiis, tunc Utini habitantis, & aliorum plurimorum. Ego Albertinus de Gatis de Cremona, Imperiali auctoritate Notarius, his omnibus præsens fui, & rogatus scripsi.

[57] [Testatus cerdo] Anno Domini MCCCCVIII, indictione I, die vero X mensis Junii; actum Utini Aquileiensis diœcesis in sacristia collegiatæ ecclesiæ S. Mariæ, ubi ipsius Capitulum congregari & fieri consuevit; præsentibus ibidem Venerabilibus Viris, Presbytero Nicolao de Vogliano, Presbytero Leonardo, Presbytero Benvenuto de Martignaco, & Frederico quondam…, & Bertoldo de Muratio, & Frederico quondam Nihili de Castronovo, & Nicolao quondam Brisini de Toppo, omnibus in dicto Utino habitantibus, testibus ad hæc adhibitis, convocato & congregato Capitulo ejusdem majoris ecclesiæ. In quo quidem majori Capitulo, interfuerunt venerabiles circumspectique Viri, Presbyter Nicolaus Vicedecanus, Guilielmus de Paona, Jacobus de Amaro, Rizardus de sancto Viro, omnes ipsius ecclesiæ Canonici præbendati, ipsiusque ecclesiæ Capitulum facientes & repræsentantes, cum plures pro tunc in ipsa ecclesia vel apud eam non essent, [quod, dum festo B. Bertrandi laboraret,] qui de jure vel consuetudine possent aut deberent ad d. Capitulum convocari. Ibidem in præsentia dd. Dominorum Vicedecani, Canonicorum, dictorumve testium, & mei Aloysii Notarii publici infrascripti, constitutus Nicolaus cerdo, quondam Antonii genitus, cujus habitatio ipsum Utinum est, S. Lazari contrata b, per d. Dominum Vicedecanum sibi prius delato juramento, per summum ac omnipotentem Deum omni exploso mendacio effatus est, veritatem suis verbis locum vendicare: præfatisque Dominis circumstantibus, mirum hoc recitavit horrendum; asserens, quod luce sexta mensis hujus, scilicet in venerando tam beati, tam incliti Bertrandi festo, dum in sua statione, ut mos cerdoniæ artis est, sutilaris c scapino d infigeret acum suendi causa, [subulā sanguis secutus sit;] sunt illico extra scapinum ipsum sanguinis guttæ tres effusæ. Qui hoc cernens, ingenti est stupore commotus, trepidisque opus a manibus cecidit; dehinc alta voce ad vicinos clamavit: Huc adeste, huc concurrite, Viri; miraculumque prospicite.

[58] Tunc occurrerunt vicini, videruntque metuendum prodigium: [idque plures viderunt.] quos attestatus fuit præfatus referens; & primo providum habilemque virum, Nicolussium Zanni, Utini in superiori burgo commorantem, fide dignum; & Nicolaum de Villalta; Magistrum Petrum cerdonem quondam Nicolussii, prædictum burgum colentem; & Antonium Spisolinum. Præpositique omnes testes, sacramento præsuscepto juraverunt, hoc vere vidisse mirum; dictumque approbaverunt & ratificaverunt; & asseruerunt, ibidem infinitas affuisse personas, de quarum nominibus ad præsens eis non perstabat memoria. Ego Aloysius, natus quondam Jacobi aurificis de Montegnaco, Utini habitans, publicus Apostolica & Imperiali auctoritate Notarius, ac Curiæ spiritualis Patriarchalis Aquileiensis & d. Capituli Scriba, supradictis omnibus & singulis, dum sic, ut præmittitur, agerentur & fierent, una cum prænominatis testibus præsens fui, eaque sic fieri vidi & audivi, & in notam propriam recepi; ipsaque rogatus & requisitus propria manu scripsi, meisque signo & nomine appositis consuetis, in fidem & testimonium præmissorum omnium & singulorum [munivi].

[59] Inter præscripta miracula, quæ sacro ex corpore B. Bertrandi olim ex multis apparuerunt, hoc proculdubio ab omnibus mirabilius creditur extitisse, quod emicuit MCCCCXX, indictione XIII, die vero VI Junii. [Anno 1420 Utinenses bellis civilibus sævientes,] Nam cum tota Fori-Julii patria diu fuisset foretque maximis discordiis agitata, præsertim hæc Utini terra, in qua corpus ejus annuatim solenniter colitur & devote; hic B. Bertrandus tantis angustiis tantisque tribulationibus, quantæ perseveraverant, finem imposuit condecentem; graves discordias & inexorabiles mitigando, quæ quidem cives inter Utinenses annis quampluribus viguerant. Una etenim pars civium, alteram crudeliter in exilium relegarat; & ipsorum bona sub præconis voce vendebantur in foro. Communitas ex hoc profecto parvam consequebatur utilitatem; &, heu! si quis expulsorum casu capiebatur, ipse truci suspendio tradebatur: & attinentes non solum, sed etiam amici, indigne quærebantur ad pœnam, novis occasionibus adinventis. Unus ad alterum accusandum præmiis incitabatur; multis variisque modis inimicitiæ cumulabantur continue; atroces erant animi ad vindictam peragendam. Concordii e spes nulla penitus sperabatur, adeo erat in pectoribus omnium crudelitas introclusa. Hoc omnibus fere notum constat, patriam incolentibus.

[60] Interposuerant etenim se viri optimi, pacis & virtutis cujuslibet amatores: nemo has discordias poterat mitigare. Tanta quotidie fiebant enormia, quod vix verbo posset aliquis explicare. Et ut breviter multa, quæ poterant evenire, unico verbo perstringam; totius terræ Utini destructio ab omnibus iniquissima timebatur, consideratis animorum motibus truculentis. [in festo Beati præter spem reconciliantur inter se.] Miseratus itaque B. Bertrandus, tandem hos terrores atque calamitates tranquillam reduxit in pacem: quod miraculosum valde, & inopinabile videbatur. In die namque sui obitus, dum ad sui memoriam exequiæ celebrarentur eximiæ, uti annis fuerant continuis celebratæ; inter omnes quietissimum est concordiem consecutum. Expulsi revertuntur in terram Utini, nulla facta sanguinis effusione, quod ab omnibus incredibile putabatur. Quis non credat esse mirabile? Hoc fide digni quamplurimi persenserunt: omnium communis erat opinio, atque judicium, B. Bertrandum, suis efficacibus factis intercessionibus, tam salubre suffragium impetrasse a Virgine gloriosa, cujus protectioni tota est patria recommissa. Quare devotissime eum colere debemus, & ejus festum merito celebrare; ut, sicut transacto tempore adversitatis nos incolumes reservavit, ita futuro prosperitatis tempore nos perenniter ab omni superveniente periculo valeat liberare. Amen.

[61] Stupendum miraculum de quinque mulieribus, ex maleficio continue tripudiantibus, meritis & intercessione beatissimi Bertrandi liberatis f. Quamquam immortalis Deus gloriosum Pontificem suum B. Bertrandum, olim scilicet Aquileiensis Ecclesiæ Patriarcham, [An. 1480 feminæ 5,] qui pro Ecclesiasticæ libertatis defensione gladiis occubuit impiorum, plurimis & pene innumeris, retroactis temporibus, miraculis decoraverit; tamen de præsenti anno Gratiæ MCCCCLXXX, indictione XIII, & die ultima Junii, proxime revoluti, corpus ejus hoc insolito gratiæ & virtutis munere plurimum illustravit. Nam dum Lazara, uxor Joannis Odorici; Marculina, relicta quondam Dominici Mitri; Joanna, uxor Picotti; Maria, uxor Aulivi; Bertulina, uxor Joannis de Vivaro, habitantes in Lauzacco g, ætate admodum juvenes, quodam inaudito morbi genere, ex maleficio, ut creditur, cujusdam veneficæ mulieris contracti, [ex maleficio assidue tripudiantes,] incredibili modo ac miserabili casu pluribus diebus & noctibus vexarentur; & fere semper, licet compotes mentis essent, bacchantium more invicem tripudiarent, acsi in publico carnis-privii spectaculo choream ducerent, cum maxima membrorum omnium agitatione; ita ut ex labore tam longæ & continuæ vexationis largo sudore madidæ, fatigata sæpius corpora in terram ponerent; prout hæc omnia mala & ipsarum infelicitas multorum oculis mortalium, & præsertim populi Utinensis, conspectui actualiter subjecta fuere. Nec ejusmodi malitia morbi [multis ab ipsis, ac parentibus & amicis remediis adhibitis] ulla humana ope tolli, vel ex parte aliqua levari potuisset: [voto emisso, post quietē sibi redditæ sunt:] tandem maturato intra se consilio, de visitando præfati Antistitis beatissimo corpore, singulari devotione votum emiserunt; eoque piissime reddito & adimpleto, ad vesperam ipsius diei, propria cum bona fiducia repetentes, ac fessa & debilia membra somno & quieti pristinæ commendantes; sequenti luce, meritis & intercessione præfati nostri Præsulis Bertrandi, Utinensis populi & aliorum in se sperantium Patroni & veri apud Deum intercessoris, totius d. morbi furore deposito, ac vi ejus non modo mitigata sed penitus extincta, sanæ quidem & liberæ ut primum fuerant, surrexerunt.

[62] Quo factum est ut universa Civitas Utinensis, tanto excitata miraculo, una cum juvenibus supradictis, [idque ipsæ legitime coram multis testantur,] ac multis de ipsarum cognatione, a Clero majoris ecclesiæ d. civitatis, apud quam corpus præfati gloriosissimi Patriarchæ congrue veneratur, ad habendas gratias tanti beneficii, solennem processionem die Dominico, nono mensis Julii d. anni, ad perpetuam rei memoriam fecerit celebrari. Ubi d. die post majoris Missæ & divinorum Officiorum celebrationem, apud tribunam majoris aræ, & penes monumentum, in quo præfati corpus Præsidis in pace quiescit, prædictæ mulieres, coram Reverendo Patre & eximio decretorum Doctore, Domino Butio de Palmulis, Reverendissimi in Christo Patris & Domini, Domini Marci, miseratione divina Episcopi Prenestini, Cardinalis S. Marci, Patriarchæ Aquileiensi, dignissimis Vicario generali; nec non Venerabilibus Dominis Canonicis, Capitulo & omni Clero præfatæ ecclesiæ, ac frequenti multitudine d. populi Utinensis, personaliter constitutæ; & a præfato Reverendo Domino Vicario omnes singulariter & de per se super præmissis diligenter examinatæ; deposuerunt, & confessæ sunt, se a prædicto morbo, meritis solum & intercessione præfati beatissimi Bertrandi, pro ipsorum liberatione piissimo Deo facta, mediante voto, ut præmittitur, [& Notarii 4 confirmant.] ad eum emisso & reddito, sanas & liberas effectas esse.

[63] De quarum mulierum confessione & testimonio præfatus Dominus Butius Vicarius, pro æterni Dei gloria, & præfati beatissimi Antistitis devotione in fidelium mentibus augenda, & ad titubantium de nostra religione corda opportune confirmanda, me Paulum Sanctoninum, præfati Reverendissimi Domini Patriarchæ Aquileiensis Cancellarium, una cum infrascriptis quatuor egregiis Viris Notariis Utinensibus; ut in præsenti libro aliorum miraculorum ejusdem olim Patriarchæ Bertrandi notam facerem, & eam propria manu subscriberem, ibidem publice rogavit, commisit, atque mandavit. Ego Paulus Sanctoninus, filius quondam honorabilis Viri Joannis de Sanctoninis, laicus Narniensis Diœcesis, publicus Imperiali auctoritate Notarius, & Præfati Reverendissimis Domini Domini Patriarchæ Aquileien, Cancellarius, prædictis omnibus & singulis per me dictatis, & per alium scriptis, una cum infrascriptis aliis Notariis Utinensibus, præsens interfui; & de mandato prædicti Reverendi Domini Butii Vicarii, ea omnia hac subscriptione mea & signo artis tabellionatus, quo utor, roboravi. Et ego Bartholomæus, filius quondam Joannis Cumini de Latisana, civis Utini, publicus imperiali auctoritate Notarius, prædictas mulieres ut supra maleficiatas vidi; earumque confessionem coram suprascripto Rev. Domino Vicario factam audivi, & omnibus prædictis interfui. In quorum omnium fidem & testimonium rogatus, ac de mandato præfati Rev. Domini Vicarii me subscripsi. Et ego Bartholomæus Mastrinus de Utino, quondam Odorici de Mastinis de Valsa-Sueviæ, civis & incolæ d. terræ Utini, Imperiali auctoritate Notarius publicus, suprascriptas mulieres ex maleficio ita laborantes vidi, & suprascriptæ earum confessioni præsens fui, rogatusque me hic propria manu subscripsi, in fidem, robur & testimonium omnium & singulorum præmissorum; cum appositione signi & nominis mei consuetorum.

ANNOTATA C. J.

a Bellunum distat Utino ad LX P. M. versus Tridentinam diœcesim: quod vero hic Raude infra videtur Taude scribi: sed neutrum exprimunt tabulæ.

b Contrata, quasi Conterrata, vicus.

c Seu potius Subtalaris. Vox media ætate calceum significat, quod hic sub talo induatur.

d Italicum scappino soleam calcei sonat.

e Similiter etiam infra, concordium dicitur.

f Titulus est sequentis miraculi, diu post alia scripti, sicut omnia fere hujus Capitis.

g Lauzaccum non habent tabulæ circa Utinum, sed Rosaccum intervallo X milliarium ad Orientem pro Losacco.

DE B. PACIFICO CEREDANENSI, ORDINIS MINORUM OBSERVANTIUM,
IN NOVARIENSI INSUBRIÆ DIOECESI.

A. MCCCCLXXXII.

SYLLOGE HISTORICA.
De ejus Vita, translatione, & cultu.

Pacificus, Ordinis Minorum Observantium Ceredani in Insubria (B.)

D. P.

[1] Carolus a Basilica-Petri, Novariensis Episcopus, quem supra vidimus, de mandato S. Caroli Borromæi causam B. Gerardi Tinctorii Modoetiæ cognovisse; [Ceredani, vico ab Acerris diverso, natus,] anno MDCXII Novariam suam edidit, accuratißime duobus libris explicatam. In harum primo, qui est de locis diœcesis totius, sub Terminatione Trecati, agit is pag. 56 de prætitulati Beati patria, pari fere intervallo quinque vel sex milliarium Navaria atque Viglebano dißita, sed ad istam pertinente, atque hæc scribit: Ceredanum, quia vulgo Ceranum dicitur, putavit Gaudentius Merula fuisse antiquum oppidum Acerras, de quo Polybius & alii, belli illius Gallici scriptores. Sed omni tempore integre loquentes Ceredanum dixerunt: Acerræ potius dicendus est, vicus huic nostræ finitimus, qui vulgo dicitur Acere. Ceredani autem vicus, utpote Ticino proximior, aliis ejusdem Terminationis præstare videtur amœnitate: præstat vero magis, beato viro Pacifico, quem protulit, & cujus corpus tenet. Hæc Carolus prælocutus, talem porro de eo sermonem texit. [in Ordine litteris & officiis clarus,]

[2] Natus dicitur ex familia hujus vici Ramota. Ordinis fuit Franciscani: doctrina sanctitateque insigni. Librum composuit anno MCCCCLXXIII, Sixti III Pontificis anno II, de Casibus quos conscientiæ dicunt, qui ab ejus nomine Summa Pacifica est nominata. Ejus, uti Prædicatoris verbi Dei & Commissarii Apostolici, in Pontificia indictione, quæ Cruciata dicebatur, promulgata contra Turcas, qui nonnullas Italiæ oras occupaverunt; legimus litteras quasdam Ceredanensibus concessas, anno Domini MCCCCXXXI, nona Septembris die. [in patria colitur 6 Junii;] Corpus ejus, artubus adhuc compactum, palpatur, vestitum Ordinis indumento: & antiqua consuetudine, ob famam sanctitatis, servatur in altari ædiculæ, quæ majori ecclesiæ adjuncta est ad meridiem; ubi precibus, votis, oblationibus Fidelium colitur ut beatus, præsertim postridie Nonas Junii: quo die magna Ceredanum convenit multitudo, venerandi visendique corporis gratia. Deest tamen Caput, quod in ecclesiæ majoris altari asservatur; & digitus dexteræ manus, qui Mortarii dicitur haberi; brachium quoque sinistrum, quod in Sardinia servari fertur, ubi diem suum Vir beatus obiit, & unde corpus olim transferri curarunt Ceredanenses, ut patrium solatium præsidiumque; quo loco mox etiam Hospitium ejus Ordinis fundavere.

[3] [mortuus in Sardinia an. 1482,] Totum hunc locum transtulit in suos Annales Waddingus, ad annum MCCCCLXXXII; præfatus, constare sibi, quod hoc anno obierit; idque ex Registro veteri Observantium, in quo notatum est, Vicarium generalem Florentiæ die XIV Junii, hoc ipso anno constituisse Commissarium Sardiniæ Michaelem Aquensem, celeberrimum Prædicatorem; propter obitum, inquit, Pacifici a Novaria; eo scilicet modo sic cognominati, quo sæpe solent in designanda alicujus patria, urbium potius quam oppidorum usurpari nomina. Causa igitur colendi ipsum die VI Iunii, [fortassis in Januario,] non est, quia tali die obierit: sed quia tunc corpus ejus Ceredanum allatum, & publica verosimiliter proceßione acceptum, ac ritu Beatorum est collocatum in altari. Anno autem præcedenti num. 7 notaverat idem Waddingus, quomodo post Comitia Generalia Ordinis Ferrariæ, habita XIII Martii, in Curia Romana Commissarii instituti sunt; [Commissarius ibi Apostolicus:] pro aliis quidem Provinciis, alii; Sardiniæ vero, Pacificus a Novaria. Operæ pretium omnino foret videre Epistolam, quam ille, jam Commissarius Apostolicus, ipso anno ad Ceredanenses dedit; & cognoscere, ex quo loco sit data, & qua ex causa. Interim satis intelligitur, non longas in Sardinia moras trahere potuisse eum, qui sequenti anno, forsitan vix dimidio ab acceptata Commißione, Romæ sciebatur jam esse defunctus. Et hac forte causa motus Arturus a Monasterio, eum inscripsit Martyrologio Franciscano primæ editionis, [subobscure inscriptus Martyrologio Franc.] mensis Januarii die XXIV. Sed hoc ille tamen in secunda editione mutavit, ad quem autem diem ipsum transtulerit hactenus non comperi: fallit enim istius editionis index Alphabeticus, in quo legitur Pacificus a Cerano Confess. apud Tertiariam insulam, 24 Junii: ubi quid Tertiariæ insulæ nomine significatum velit, fateor me ignorare. Tertiam, Hispanice Terceram, medio fere inter Africam & Americam spatio sitam, novi: sed eo Pacificum appulisse, nusquam lego.

[4] [ex Gonzaga, non recte informato:] Non Mireris autem quod Arturus in præcitata prima editione, Pacificum commendans, ut virtutum laude ac sanctis operibus celebrem; & in Notis Auctores, quos secutus est, nominans; Waddingum, diligentißime alias solitum appellari, prætermiserit: Tomus enim Annalium VII, unde discere certiora Arturus poterat, primum prodiit anno MDCXLVIII, utique de cennio serius quam prima editio Martyrologii; & hanc post XV annos est secuta secunda; in qua ex Waddingo Auctor potuit, ac verosimiliter voluit emendare perperam scripta ex Gonzaga, in Provinciæ Mediolanensis Conventu VII, Gonzagamque secuto Baresso.

[5] Conventus ille Viglebanensis civitatis est, ad quem, inquit, Hospitium Divæ Annæ sacrum, Ceranique erectum, & id quod Gambali ædificatum perseverat, pleno jure spectant. In altero vero istorum oppidorum, nempe in eo cui Ceranum nomen est, beatus Pater Pacificus, hujus olim Provinciæ alumnus, diem clausit extremum; atque in alia a præfato hospitio ædicula, tumulatus est. Quamobrem confecto Instrumento, in eam tum Fratres tum Ceranenses sententiam venere, ut ejus corpus, inde exhumatum, ad præmemoratum hospitium, honestiori loco tumulandum, transferatur. Verum Gonzagam, licet totius Ordinis Ministrum generalem cum scriberet, non semper fideliter fuisse informatum, patet ex prægreßis; nec minus patebit ex altero Waddingi loco, ad annum 1474, ubi de eodem Viglebanensi Conventu agens, sic loquitur num. 57.

[6] [Corpus sub altari in capella hospitii Minoritici,] Hujus Conventus incolæ duo habebant hospitia, in duobus oppidis propinquis, Ceredani & Gumbali; atque in primo tumulatus est B. Pacificus, eo prognatus oppido, sed in Sardiniæ insula mortuus, atque Ceredanum furtim in sarcinulis mercatorum, expensis oppidanorum, translatus. Errant, qui in patria mortuum affirmant. Dum Mortario transibant qui ferebant, elevavit brachium; quod tandem obtinuerunt Clarissæ Mortarienses, habentque in magna veneratione. Caput, a reliquo corpore separatum, [concessi Confratribus Corporis Christi.] servatur honorifice in ecclesia parochiali Ceredani. Sæpe orta est contentio inter Fratres & Oppidanos circa ostensionem corporis: cesserunt enim Fratres hospitium & ædiculam conjunctam, sub cujus altari jacet S. Pacificus, Confratribus Corporis Christi, prope cœmeterium ecclesiæ parochialis; ea lege, ut Fratribus domus & ecclesia commodiori loco construeretur. Quod promiserunt Confratres, compleverunt: sed corpus noluerunt reddere. Tandem conventum est ut duabus seris clauderetur, primamque clavem haberent Fratres, tamquam legitimi possessores; secundam, Confratres, tamquam custodes; demumque Fratribus Ceredani ædificaretur cœnobium.

DE SANCTO ANTISTITE NORBERTO
FUNDATORE ORD. CAN. PRÆMONST. IN GALLIA,
APOSTOLO CIVIUM ANTVERPIENSIUM IN BELGIO,
ARCHIEPISCOPO MAGDEBURGENSIUM IN GERMANIA,
Ad Amplissimum & Reverendissimum Dominum
ABBATEM S. MICHAELIS ANTVERPIÆ.

ANNO MCXXXIV.

AMPLISS. AC REVERENDISS. DOMINO IOANNI CHRYSOSTOMO TENIERS,
CELEBERRIMÆ ECCLESIÆ S. MICHAELIS SACRI ET CANONICI ORD. PRÆMONSTRATENSIS ANTVERPIÆ
ABBATI DIGNISSIMO, ILLUSTRISSIMORUM ORDINUM BRABANTIÆ ASSESSORI,
TRIUM ABBATIARUM
Averbodiensis, Tongerloënsis & Middelburgensis
PATRI ABBATI,
Toparchæ de Santuliet, Berendrecht, Neder-Ockerzeel, List, Domino in VVilryck, Beirse, & Vosselaer,
CONRADUS IANNINGUS SOC. IESU.

Norbertus, Fundator Ordinis Præmonstratensis, & Archiepiscopus Magdeburgensis (S.)

Amplissime et Reverendissime Domine,

Quem de sancto Patre NORBERTO, fundataque per ipsum Abbatia Antverpiæ, & successoribus in ea Præsulibus, concinnavit Tractatum meus in studio historiæ Ecclesiasticæ Magister; ipsius ego ac meo nomine, meo quondam in studiis juvenilibus Condiscipulo, nunc autem Amplissimo ac Reverendissimo Domino, oblatum venio, priscæ familiaritatis, venerationis hodiernæ, obsequii perpetui monumentum. Eccui enim potius sistatur Lucubratio hæc, quæ a sancto Antverpiensium Apostolo NORBERTO orditur, Vitam ejus pertexens; quam Tibi? qui ipsius locum Antverpiæ tenes, quadragesimus quintus ordine continuato Successor, meritissimus Præsul. Cui potius sistatur Lucubratio, quæ fundatam a sancto Viro Abbatiam, ejus Vitæ subnectit, illustrans obscura, innovans antiqua, reducens sepulta; quam Tibi? qui ibidem loci præsides, prudentissimus Rector, scientissimus antiquitatis Æstimator. Cui potius Lucubratio sistatur, quæ decessorum istic Abbatum gesta atque omnis generis virtutes, veluti in theatrum, orbi spectandas toti, producit; quam Tibi? qui easdem virtutes imitari atque exprimere in propria persona didicisti, vivum aliis earumdem exemplar factus. Quibus enim non eluceat præluceatque nunc in virili ætate religiosus Antistes virtutum splendoribus; qui privatus ac juvenis & pene puer, plurimis, continua exercitatione acquisitis, pridem fulsit? Tua, Amplissime ac Reverendissime Domine, tua illa sunt, quæ loquor, a puero supra ætatem laudabiliter, sapienter constanterque gesta, me audiente, & inspectante, & æmulo in multis. Quoties enim (juvat meminisse) pulcro certamine contendimus, uter alterum antecelleret salutari Christianæ doctrinæ scientia; uter juvenili Poëticæ laude; uter virili Eloquentiæ gloria; uter Dialectica disputandi arte! In quibus vicisse me alios sæpe, per menstrua, uti sit, intervalla, libentius recolo; quia simul recordor, victum esse nonnumquam abs Te. Quid porro indicant præmia publica, quæ decurso classium singularum curriculo, annuatim tibi cesserunt? Quid theatrum, quod pluries declamantem cum plausu miratum est; ipsumque illud magnum ac in Humanioribus ultimum honoris tui; ubi spectatoribus Amplissimo urbis Senatu, Consulibus, supremoque Belgii pro Rege Catholico Gubernatore, tunc recens creato; Cyrum Regem, Regali habitu, oculo, incessu, majestate repræsentasti: quid, inquam, theatrum illud resonat aliud, quam gloriam tuam, usque adeo in animis spectatorum insidentem adhuc, ut Cyri prius Regis oblituri sint, quam Actoris? Interea celebrius meditabaris theatrum, palæstram Lovanii Philosophicam, ubi etiam plausibilius quam Antverpiæ partem egisti arduam; eoque evasisti perfectionis, ut elapso biennio in prima, ut vocant, Linea cum Primo contenderis de prima gloriosi certaminis laurea, septimam ex innumerabilibus adeptus, suave præmium laboris. Hinc altius ascensurus, demittis Te; secutusque exemplum & institutum S. Norberti, præ gloria mundi amplecteris opprobrium Christi in Tirocinio Antverpiensi: cui ex omnium voto succedit Professio Religiosa. Ascendere continuo juberis Cathedram, explicaturus aliis, quam paulo ante bene Tibi didiceras, Philosophiam. Vix me teneo, quin ampliores hic in laudes prorumpam; cum oculi mihi mei atque aures hodiedum repræsentent consessum illum celeberrimum virorum, tota urbe doctissimorum, qui confluxerant ad Ecclesiam vestram, oppugnaturine dicam Positiones, a Te propositas Præside; an miraturi potius expeditam nodosorum argumentorum solutionem, objicientibus a Te datam? Sed eloquentia Te tua non sivit diutius profanis impendi scientiis, intra parietes privatos; aptissima nempe sacris ad populum concionibus, lucrandisque Deo animabus publica dictione. Audivit illam per annos facile quatuor continuos Ecclesia vestra, ita flectentem & impellentem, quo velles, animos auditorum (quod etiamnum præstas sæpe, in illa qua emines Dignitate) ut alia nulla opus sit eloquentia, nedum mea, in laudem Oratoris Christiani. Transeo igitur ad nobilem, quæ exinde nascitur, contentionem, Religionem inter & Sapientiam Theologiæ sacram. Utraque Te sibi conciliare, utraque per te illustrari cupida, in suas Te partes trahere nititur. Evicit Religio, & exercitatam per varia virtutem tuam evexit ad præcipua quæque munia, Procuratoris, Magistri Novitiorum, Prioris, ac tandem Abbatis. Satis hoc in laudem foret, nisi sublimiora mereretur virtus, quæ Abbatem fecit; virtus illa, quæ mavult operari laudanda, quam laudari ipsa. Illam ego, non in Te Tibi, sed in Decessoribus tuis Abbatibus inspiciendam atque admirandam propono. Inspice primum recentiores illos, quorum gesta immortalia oculis nostris obversantur adhuc, & perpetua dulcedine afficiunt animos recordatione sui; Gerardos, inquam, Josephos, Macarios, Norbertos, Chrysostomos, Matthæos, Christianos, Dionysios: quales viros! Transi inde ad antiquiores, Cornelium de Mera, Joannem de Weert, Joannem Robyns; primum liberalitate in egenos, alterum benevolentia in subditos, tertium hospitalitate in peregrinos, insignes. Adde tenacissimum æqui Andream Aechtenryt; amantissimum librorum ac litteratorum Joannem Fierkens; reverentissimum rerum Ecclesiasticarum Olardum Teerlinck: nec non Petrum Breem, miserorum commiserando solamen; & mansuetudine mitissimum, Martinum Loys. Admirare Guilielmorum triada, commodabilium a perseverantia in bonis litteris indefessa, a continentia inter epulas mirabili, ab assiduitate in psalmodia publica. Intuere Godeeridi de Waerloos æqualem animi magnitudinem atque constantiam, prosperis rebus non elati, non fracti adversis. Suspice Ægidii Bierevliet eminentem in supremo Præmonstrati culmine dignitatem, eo suis meritis evecti ex Abbate Antverpiensi. Contemplare sanctitatem Waltmanni, primi a fundatore Norberto instituti Antverpiæ Abbatis, viri (ut Epitaphium ejus sonat) Apostolico spiritu pleni. Hæc & alia Decessorum tuorum decora, ita singulorum sunt singula, ut omnium sint tua: dum enim illa renovas in Te, tua facis; ut dicere liceat de Te (quod nobilis Poëta Scaliger civitati tuæ natali Antverpiæ, præcipuis quibusque in Europa urbibus comparatæ, honorifice canens tribuit)

QUORUM INSUNT ALIIS SINGULA, CUNCTA TIBI.

Atque ex hoc etiam capite Lucubratio hac nostra, nulli potius sistenda, nulli jucundius legenda est, quam Tibi, inter legendum contemplaturo Te in ipsis, operamque daturo, ut si qua illorum fortasse Tibi desint, æmulando acquiras, acquisita perficias, perfecta conserves, quo possis inter tuos Canonicos in Monasterio, inter concives in Urbe, inter gentiles in Belgio, inter homines ubique in Mundo, cum Abbatia tua reputari ac esse, uti Fulgor lucidissimus Gemmæ, uti Acies acutissima Pupillæ, uti Corona pulcherrima Lauri, uti Fructus saluberrimus Arboris vitæ, uti Radius ferventissimus Solis. Ausim enim (ut obscuriora quæ dico explicem) amplificare, quod pridem magnifice scriptum reliquit Carolus Scribanius noster, encomium Antverpiæ; ad Abbatiam quoque vestram, quæ suam cum suo Præsule communicat gloriam, per me extensum.

BELGIUM ORBIS ANNULUS,
ANNULIQUE HUJUS GEMMA,
ANTVERPIA;
ET HUJUS IPSIUS GEMMÆ FULGOR LUCIDISSIMUS,
ABBATIA VESTRA.
BELGIUM ORBIS OCULUS,
OCULIQUE HUJUS PUPILLA,
ANTVERPIA;
ET HUJUS IPSIUS PUPILLÆ ACIES ACUTISSIMA,
ABBATIA VESTRA.
BELGIUM ORBIS NEMUS,
NEMORISQUE HUJUS LAURUS,
ANTVERPIA;
ET HUJUS IPSIUS LAURI CORONA PULCHERRIMA,
ABBATIA VESTRA.
BELGIUM ORBIS PARADISUS,
PARADISIQUE HUJUS ARBOR VITÆ,
ANTVERPIA;
ET HUJUS IPSIUS ARBORIS FRUCTUS SALUBERRIMUS,
ABBATIA VESTRA.
BELGIUM ORBIS CÆLUM,
CÆLIQUE HUJUS SOL,
ANTVERPIA;
ET HUJUS IPSIUS SOLIS RADIUS FERVENTISSIMUS,
ABBATIA VESTRA.

Fulgor Gemmæ lucidissimus est Abbatia vestra, quæ in ipso ortu suo dispulit hæreseos Tanchelinianæ, ut aurora noctis, tenebras; splendidissimumque veritatis lumen, cum novo pietatis ardore conjunctum. Acies Pupillæ acutissima est Abbatia vestra, quæ ultra Antverpiæ ambitum late prospectans, ut aquila; detexit pares hæreseos atque impietatis tenebras, Averbodii in finibus diœcesis Leodiensis, Tongerloæ in Taxandria, Middelburgi in Zelandia; & quo acies oculorum præcucurrerat, intulit continuo fulgorem suæ lucis, missis qui tenebras inde exterminarent Canonicis; & ternis, quæ lucem conservarent perpetuam, extructis filialibus (ut vocant) Abbatiis. Corona Lauri pulcherrima est Abbaria vestra; quæ gloria & honore coronavit Antverpiam (ut e sacris paginis loquar) in vasis virtutis suæ. Fructus Arboris vitæ saluberrimus est Abbatia vestra, quæ spiritualem civium Antverpiensium vitam, olim aut amissam restituit, aut revocavit fugientem, ac deinceps retinuit, usque adhuc perennantem. Radius solis ferventissimus est Abbatia vestra; imo tot Radii, quot in varios circum Antverpiam pagos emittit Pastores, emisitque perpetuo innumerabiles, qui lumine fidei & ardore caritatis rustica corda illuminant atque accendunt. Hæc Abbatia, tot titulis commendanda, variis, uti par erat, temporibus mutata in melius, amplificata superbius, ornata speciosius, Decessoribus tuis simul omnibus debet, quod spectetur cum admiratione coram a præsentibus; amplius aliquid post hac uni debitura Tibi, quod absentibus quoque & longissime dissitis spectari cum admiratione non minori possit, in æs multipliciter eleganterque incisa. Habes hic, Amplissime ac Reverendissime Domine, aliquot tua adolescentis, aliquot decessorum tuorum Abbatum, aliquot Abbatiæ tuæ decora; quæ in Te, illorum successorem, hujus Antistitem, redundant omnia. Illa igitur pro tuis; cum illisque Lucucrationem hanc; priscæ, ut dixi, familiaritatis nostræ, venerationis hodiernæ, obsequii perpetui monumentum, benignus accipe; oblatum anno MDCXCIV, pridie Dedicationis ipsius Archistrategi vestri, S. Michaëlis Archangeli; qui quemadmodum, pariter dedicatam nomini suo Abbatiam vestram, ab initio tuendam suscepit, ac plura per secula huc usque fideliter defendit; ita porro eamdem constanter propugnabit, ad gloriam vestram, ac præcipuæ Dei, ampliorem. Ita opto ac voveo; non minus nunc servire, quam olim condiscere, gaudens

AMPLISSIMÆ AC REVERENDISSIMÆ DOMINATIONI TUÆ,

Famulorum minimus
Conradvs Janningvs
Societatis Jesv.

AD ACTA VITÆ ET TRANSLATIONUM SANCTI NORBERTI COMMENTARIUS PRÆVIUS
DANIELIS PAPEBROCHII SOC. JESU.

Norbertus, Fundator Ordinis Præmonstratensis, & Archiepiscopus Magdeburgensis(S.)

AUCTORE D. P.

§. I. Synopsis Vitæ chronotactica, cultus sancitus a Gregorio XIII, a successoribus auctus.

Si gloriosum sibi esse putaverint plures Asiæ populi, Colophonii, Chii, Salaminii, Smyrnæi, adscribere civibus suis Homerum, Poëticæ laude clarum; suumque illum esse alii præ aliis non indecore contenderint: [Ut viri honorati sunt gloria patriæ,] quanta gloriatio accedere debet Europæis, qui eminentiorem Homero, & sanctiore virtutum laude illustrem Norbertum, suum sibi aut civem vendicant, uti Sanctenses; aut institutorem religiosißimi Ordinis agnoscunt, uti Præmonstratenses; aut Apostolum venerantur, uti Antverpienses; aut Archiepiscopum transmiserunt cælo, uti Magdeburgenses; aut mortuum conservant religiose in cineribus, uti Pragenses: quem eumdem Galli, Belgæ, Germani, Itali, olim terras suas cum multorum salute docendo peragrantem mirati, nunc adorant triumphantem in cælis. Siti sunt Sancti urbs, Collegio Canonicorum, magnifica templi fabrica atque ortu S. Norberti nobilis, in ducatu Clivensi prope Rhenum. [sic Norbertus gloria multorum,] Situm est Præmonstratum in Picardia, Galliæ provincia, distans Lauduno in occasum leucis tribus, magis floridum religiosarum virtutum cultura, quam ubertate telluris. Incunabula hic sunt Ordinis, ab ipso nomen mutuati Præmonstratensis. Antverpia, Magdeburgum, Praga, notiora signant loca, quam ut debeant explicari. [Natus Sanctis urbe,] Natales igitur Norbertus (Nortbertum scribunt multi, procul dubio secuti originem vocis, Septemtrionis Principem denotantis: sed mollior plurium pronuntiatio T extrivit; uti cum Lambertus dicitur pro Lantbertus, id est terræ Princeps, & Suibertus pro Suitbertus, quod meridionalis Princeps interpretari potest) Natales, inquam, Norbertus habuit Sanctos quam dixi urbem, nobili e stirpe prognatus sub annum MLXXXV: Præmonstratum cœpit incolere, ac religiosi Ordinis fundamenta jecit anno MCXX; Antverpiam evocatus ad destruendam Tanchelini hæresim, ecclesiam S. Michaëlis sibi suisque, perpetuis temporibus poßidendam, [sepultus Magdeburgi,] accepit quadriennio post; ad infulas deinde Magdeburgenses assumptus Archiepiscopus anno MCXXVI; anno demum MCXXXIV, die VI Iunii, laborum suorum præmia accepturus æterna, migravit in cælum; corpus præcipiens sepeliendum inter Fratres suos & Filios, in ecclesia beatæ Mariæ Magdeburgi: ubi & sepultum fuit per aliquot annos, ante altare sanctæ Crucis in medio monasterio. Sed boni Filii (uti habent Acta num. 115) qui… eum tenere diligebant, ut sine oblivione memoriæ ipsorum commendaretur, ante oculos suos in choro eum transtulerunt. Hinc tandem anno MDCXXVII, prævalente Magdeburgi Lutherana lue, [translatus Pragram,] gloriosius Pragam translatus est; incumbente jam inde ab anno. MDXCVI in id Ioanne de Pruetis, Præmonstratensium Abbate Generali, uti constat ex ejus litteris, Antverpiensi ad S. Michaelis Abbati ea super re inscriptis.

[2] Quod vero addat ibidem Auctor, Canonizatum fuisse Norbertum jam ab ipso tempore Innocentii III; [Canonizatus non ab Innoc. III,] idque constare ex Martyrologiis veteribus in Bibliotheca Vaticana, quæ leguntur quotidie in Ecclesiis Romanis, maxime D. Petri, ex minus certa notitia, aut informatione minus sincera profluxerit: quamvis idem deinde etiam scripserit Ioannes le Paige, Ordinis Syndicus, lib. 2 Bibliothecæ Præmonstratensis anno MDCXXXIII editæ, cap. 43; distincte insuper exprimens annum Pontificatus circiter XVII, qui esset Christi MCCXIV, quo ea Canonizatio sit facta. Nam præterquam quod nullum Innocentii prædicti, aut alterius antiquioris seculo XVI Pontificis ea de re scriptum extet aut extitisse memoretur a Scriptoribus ullis; nos, quam cupidi opinionem prædictam de canonizatione confirmandi; tam studiose coram Romæ intenti examinando complura Martyrologia Mss. in iisque nonnulla propria ipsiusmet Ecclesiæ Vaticanæ S. Petri; dolemus nihil inde desideratæ confirmationis elicere potuisse. Adversatur eidem opinioni aliorum Scriptorum auctoritas, qui temporibus longe posterioribus Canonizationem Norberti adscribunt, & quidem de memoria sua loquentes: quos inter Petrus Opmersensis seu Cratepolius, Franciscanus, Theologiæ Baccalaureus, in Catalogo omnium totius prope orbis Archiepiscoporum &c. edito Coloniæ anno MDXCVI, ubi pag. 232 agens de Magdeburgensibus & Norberto; ait hunc suis temporibus canonizatum per Gregorium XIII esse anno Domini MDLXXXII; [sed a Gregorio XIII,] annos videlicet tantum XIV ante, quam isthæc sua imprimeret Baccalaureus Theologiæ. Eodem redeunt, quæ habet Aubertus Miræus in Originibus Monasticis pag. 371, inquiens, a Gregorio XIII anno MDLXXXII Divis adscriptum esse Norbertum, illiusque diploma extare in Chronico suo Præmonstratensi ad annum prædictum. Lucas etiam Castellinus, Procurator generalis totius Ordinis Prædicatorum, in tractatu de certitudine gloriæ Canonizatorum quem impreßit Romæ anno MDCXXVIII, pag. 441, Norbertum in numerum Sanctorum solenniter certo relatum dicit, [concedente publicum ejus cultū] sed nesciri per quem. Quod si plusculum diligentiæ & inquisitionis adhibuisset in rem suam quam tractabat; facile potuisset rescire, editum a Gregorio XIII Diploma, de quo Miræus, unicum quod scimus fundamentum, cur Canonizatis adscribatur Norbertus. Illo enim concedit Pontifex Præmonstratensibus inter alia, ut festum ipsius S. Norberti Confessoris atque Pontificis die VI Junii, qua idem S. Norbertus ex hac vita migravit ad cælum, cum sua Octava, officio duplici de uno Confessore ac Pontifice, in omnibus & singulis dicti Ordinis monasteriis, ecclesiis, & locis, anniversaria solennitate in perpetuum celebrare; ac ejusdem Sancti Commemorationem, [per Officium Divinum.] quandocumque aliæ consuetæ Commemorationes ex monastico dicti Ordinis instituto vel ritu fieri debent, facere; nec non præfatum S. Norbertum, qui in pluribus Martyrologiis, usu Catholicæ Ecclesiæ receptis, sub ipsa sexta die Junii descriptus & annotatus reperitur, in Kalendario ejusdem Ordinis tantum, sub eodem die sexto Junii, pro festo duplici cum sua Octava describere & annotare libere & licite valeant.

[3] [allegatis Mrlogiis,] Ad hæc decernenda ut moveretur Pontifex, probandus imprimis fuit vetus & ab immemorabili cultus Norberti, ut Sancti; huc autem vel sola vel præcipue adducta videntur fuisse Martyrologia, quandoquidem sola illorum in jam recitata Bulla auctoritas allegatur: sed gratis assumptum Præmonstrati est, ea Martyrologia Vaticana fuisse: melius id de Gallicanis Germanicisque dictum esset, in quæ Norbertum referri magis pronum erat. Cur tamen de Vaticanis cogitaverint aliqui, causam mihi eruere videor ex Miræi Chronico Præmonstratensi, occasionem petiti impetratique Officii ad annum MDLXXXII sic exponente. Cum Joannes Molanus, inquit, Doctor Theologiæ Lovanii, de historia Ecclesiastica optime meritus, Usuardi Martyrologium cum indiculo Sanctorum Belgii edidisset (est hæc editio Lovaniensis, anni MDLXXIII, octennio post primam curata & sæpius deinde recusa) non sine Dei numine factumest, ut in dicto Indiculo ista de S. Norberto scriberet. “Norbertus Sanctensis, Fundator Ordinis Præmonstratensis & Archiepiscopus Magdeburgensis, [occasionem dante Molano in suo Sanctorum Belgii indiculo,] nondum est Catalogo Sanctorum inscriptus; haud propter inopiam meritorum, quæ amplißima habuit; sed, ut opinor, quia id Ordo a Romana Sede petere neglexerit.” Quæ quidem verba R.D. Ambrosium Loots, Monasterii Parcensis ad muros Lovanienses Abbatem, sic pupugerunt; prorsus ut ad Joannem a Pruetis, Abbatem tunc Præmonstratensem, adeoque universi Ordinis Principem, amplissimas litteras daret, quibus eum de nota ista negligentiæ abolenda hortabatur. Quo factum est ut dictus D. Joannes a Pruetis, per Illustriss. Cardinalem Philippum Boncampagnium, Ordinis Præmonstratensis Protectorem, [& invento veteri pro Canonizatione Ms.] sedulo Romæ ageret de B. Norberto Canonizando (ut vocant) seu Catalogo Sanctorum, a Gregorio XIII Pontifice Romano, adscribendo. Itaque dum eo fine scrinia & bibliothecæ excutiuntur, & luculenta sanctitatis testimonia quæruntur, inventum est Romæ in bibliotheca Vaticana scriptum amplissimum, a multis retro annis ad solennem illius Canonizationem (ut vocant) adornatum. Quo quidem diligenter excusso, Gregorius XIII Pont. Max. diploma de festo S. Norberti solenniter die VI Junii celebrando, alterumque de Indulgentiis eodem die apud Præmonstratenses promerendis, evulgavit.

[4] Hactenus Miræus, allegato qui solus ad rem faciebat Molani Indiculo, & verbis de promovendi cultus neglectu querulis; sequitur alioqui ibidem explitum, [Interim titulo Sancti Molanus abstinuit:] quantum illi Antverpienses debeant, quæ eadem omnia etiam habentur in Natalibus Sanctorum Belgii, una cum brevi totius reliquæ vitæ expositione, proximo ab Indiculi editione decennio compositis, sed non nisi decennio altero post, auctore mortuo, vulgatis anno scilicet MDXCV. Quod addo ut, ab eo qui Norbertum necdum viderat coli ut Sanctum, sed Anniversarium ejus in Belgio quotannis ritu funebri celebrari (id quod deinde melius sic mutatum est, ut postridie festi sacrum ejusmodi fiat pro defunctis ex eadem familia) ut, inquam, non mireris a Molano nusquam usurpari religiosiorem titulum: cujus omißio in Additionibus ad Martyrologium, indicio etiam nobis est, nullum ab eo visum aut manuscriptum aut typis excusum, quod sequeretur ipse, ad Sancti titulum usurpandum. Talia tamen extitisse aliqua jam olim non dubitamus (etsi neque nos ulla viderimus præter, unicum Coloniense anni MDXXI, ubi simpliciter notatur, Commemoratio Norberti, sanctæ memoriæ Archiepiscopi Magdeburgensis & Confessoris, Fundatoris Ordinis Præmonstratensis; [& quotquot vidimus vetusta Martyrologia:] & Ms. Florarium, ubi legitur, Ipso die Beati Norberti Ep. & Conf.) talia, inquam, extitisse jam olim non dubitamus quidem, sed non putamus ex talibus probari expressam alicujus & formalem canonizationem. Quid ergo? Cultum illa nobis probant a tempore immemorabili, diuturna Sedis Apostolicæ vel Ordinariorum notitia ac tolerantia confirmatum, adeoque sufficientem ad fundandam declarationem indubitabilis sanctitatis pro tota Ecclesia, qualem promulgavit Gregorius, allegans Martyrologia: quæ etiam videntur vel solum vel præcipue allegata fuisse in prolixo illo scripto, quo motus Pontifex dicitur a Miræo. Esset nihilominus operæ pretium ipsum instrumentum habere: quare & ego Romam scripsi ad Illustriss. Vaticanæ Bibliothecæ Custodem Schelstratium, & Præmonstratensibus auctor fui ut ibidem per suos urgerent quæstionem, ad hoc fortaßis profuturam, si inveniatur quod requiritur, ut sciatur quinam & quando id Romam miserint, atque adeo coram quo Pontifice causa fuerit vel instituta vel instituenda, quibus etiam impedimentis intercurrentibus usque ad Gregorium prætermissa.

[5] Huic interim S. Norberti Canonizationem, velut Decreto isto contentam, [adeo ut Gregorius dici possit S. Norbertū canonizasse] adscribens Michael Malcorpius, in Vita Sancti versibus elegiacis reddita impressaque Leodii anno MDXCIX, postquam in margine notasset hæc verba, Canonizatur anno 1582, 5 Kal. Augusti, ita poëma suum concludit

Ac licet Indigetem merito fraudavit honore
      Posteritas, longo tempore cæca, suum;
Hactenus ille tamen carpsit carpetque perenne
      Nectar, olympiaco Numen in axe novum.
Quo magis æternam laudem Gregorius, heres
      Tertius & decimus nominis hujus, habet.
Hic juste atque pie, cæli aurea templa tenentem,
      Hoc quoque Norbertum sanxit in orbe coli:
Jamque are, jam templa, ejus de nomine, surgunt:
      Fertque piis certam rite vocatus opem.

[6] [Idem aliique Pontifices auxerunt cultum,] Sic institutum cultum, idem Gregorius (ut jam ex Miræo audire cœpimus) auxit, concessa pro die festo S. Norberti plenaria Indulgentia, usque ad annum Jubilæi exclusive. Eamdem ad septennium concessit Clemens VIII; sed Paulus V perpetuam fecit anno MDCVI, & dein anno MDCXVII permisit cum festo transferri. Postea Gregorius XV Orationem & Lectiones secundi Nocturni, die festo S. Norberti recitandas, approbavit & confirmavit anno MDCXXI: Urbanus VIII etiam festi translationem ad diem XI Julii approbavit per diploma anno MDCXXV concessum, & a Chrysostomo Vander Sterre in Echone S. Norberti pag. 173 excusum. Interim cum idem Urbanus VIII festum inseruisset Breviario & Missali Romano, ac voluisset sub ritu semiduplici celebrari; retraxit dictam solennitatem a die XI Julii, ad hunc VI Junii, verum Sancti natalem; quo itidem die, in hodierno Romano Martyrologio, ante omnes ponitur memoria Sancti Norberti &c. Ipsum vero Officium sub ritu Duplicis in posterum ab omnibus celebrandum sanxit Clemens X anno MDCLXXII. [usque ad ritum Duplicis, a Clemente X sancitū.] Exemplar Decreti cum mihi mitteret R. P. Carolus Alexander a Manderscheit, tunc Romæ pro Belgio Pœnitentiarius, meus olim in tirocinio Societatis instructor, litteras addidit in hæc verba. Si res hæc a me non est perfecta, certe cœpta fuit & inchoata, suasionibus meis atque consiliis. Ego primus ante aliquot annos suggessi ut rem, perparum difficultatis habituram, tentarent; ego ad vos scripsi, ut per Abbatem S. Michaelis ceteros commoveretis in spem consequendi id, quod alii Ordines pro suis Fundatoribus jam fere omnes obtinuerant; ego denique nostros hic Norbertinos induxi, ut per Abbatem Strahoviensem Pragæ impetrarent commendatitias a Cæsare litteras: quibus impetratis, & totius rei commendatione suscepta a Cardinali Landgravio, tandem, per summam industriam Procuratoris generalis Præmonstratensium, felicissime confectum negotium est.

[7] Ita ille, qui deinde, cum Vaticana Porticus, ad peribolum supremum educta, Sanctorum statuis ornaretur, interque eos censeri audisset plerosque religiosorum Ordinum Fundatores; operis istius curatoribus primus suggeßit, [Statua in porticu Vaticana.] & argumentis atque omni qua apud eos gratia valebat, interposito etiam P. N. Generali Ioanne Paulo Oliva, persuasit, ut locus daretur S. Norberto; de quo alias cogitasset Italorum nemo, eo quod apud illos non aliter notus nunc Ordo sit, quam ex paucis Tongerloani in Brabantia monasterii junioribus, studiorum causa Romæ per vices commorantibus, sub Præside indidem misso, & æque ac illi ibi peregrino. Honoribus hisce S. Norberto deferendis præluserat Ordo suus, id quod nunc Abbatibus & Episcopis omnibus, commune est, suo etiam Institutori aptans; Scutum scilicet tesserarium cum Lemmate, quale in fronte hujus Commentarii posui, acceptum ex iconum, Vitam Sancti per partes repræsentantium, penultima; ubi ille jacet compositus in feretro, [Tesserarium scutū cum Lemmate] unde defluens per latera tapes funebris ornatur, ex hujus ævi more, Scuto quale dixi, sic composito, ut complecti videatur summam omnium quæ de Beato Viro explicanda nobis prolixius sunt. Siquidem totius parmæ fundus ruber alba primum Cruce totus dispescitur, supra quam hinc inde emergens Palmæ atque Olivæ ramus, medium stipant cum sacra Hostia Calicem eucharisticum: quæ quo spectent omnia, indicat Lemma, Fide et Patientia; principalibus utique Sancti virtutibus, cum quibus Crucem Domini tulit constanter; hostiumque tam visibilium quam invisibilium triumphator gloriosus, pacis autem quocumque se inferret reformator egregius, fidei Christianæ mysteria, tum alibi, [ex usu ævi nostri Norberto aptatum.] tum Antverpiæ contempta aut etiam conculcata, in locum debitæ venerationis restituit. Utriusque etiam Vitæ, Activæ & Contemplativæ studia, quæ in præliminari ad icones prædictas imagine pariter repræsentantur, tam belle conjunxit, ut summum earum apicem constanter tenuerit, quoad illuc pervenit, ubi actione laboriosa cessante, sola eum occupat beata visio firmiter creditorum, constanterque prædicatorum mysteriorum.

§. II. Vita scripta curante Hugone, primo Sancti socio, & in Præmonstratensi regimine successore, cum Analectis. Historiæ translationum hoc seculo factarum, & Corollaria.

[8] Ad Vitam quod attinet, jam pridem inceperant colligere Decessores mei ex variis codicibus Mss. Acta primaria. [Acta dantur ex plurimis Mss.] Acceperant quoque Acta cum aliis nonnullorum Ordinis Præmonstratensis Patrum Vitis impressa anno 1608 typis Monasterii Lucensis ad fluvium Dia (quod est Ordinis ejusdem prope Znoimam, in Moravia, proxime ab Austriæ finibus) per Sigismundum Kohel, ibidem Abbatem. Verum cum Vita ista arbitrio, ut videtur, Editoris truncata in multis, & alibi mutata sit; ea prætermissa, ad primarium nos referimus textum; cujus solicitius inquirendi cura suos & nos liberavit Ampliß. ac Reverendiß. Dominus Ioannes Chrysostomus Vander Sterre, Abbas Ecclesiæ S. Michaëlis in hac urbe Antverpiensi, Ordinis Præmonstratensis per Brabantiam &c. Vicarius Generalis, noster singularis amicus & studiorum fautor. Exemit autem solicitudinem istam, communicando sancti Fundatoris sui vitam, qualem excudi fecerat, sed vulgari nondum patiebatur; [scripta a Canonico Præmonstratensi,] vulgari vero eamdem anno MDCLVI jußit dignißimus ejus successor Norbertus van Couwerven. Etenim impreßio illa curata fuit, collatis inter se Codicibus Mss. omnino quindecim, videlicet, Antverpiensi, Grimbergensi, Parcensi, Averbodiensi, Trunchiniensi, Ninivensi, Bernensi, Heylesemensi, Neomagensi, Morinensi, Steinveldensi, Knechstadiensi, Chotiessoviensi, Marchtalensi, Wilthinensi, aliisque, ut textus ejus per omnia purus & sincerus exhiberetur. Auctor hujus Vitæ fuit Canonicus Ordinis, & probabilius archimonasterii Præmonstratensis, adjutus a pluribus. Nam, ut sub finem Prologi loquitur, diligenti examinatione procuratum est, ut convenientibus in unum quibusdam, qui ab initio cum eo jugiter conversati sunt, eo modo & ordine conscribantur singula, quemadmodum plurium assensio comprobasset.

[9] [oculata sua aliorumque fide] Primus qui ab initio adfuit, potest censeri Hugo, ante inceptam habitationem Præmonstratensem Norberti socius, ac postea in eodem Præmonstrato primus ipso vivo & adstipulante successor, eidemque per annos triginta superstes: quem adhuc, cum hæc Acta absolverentur, extitisse in vivis, constat ex num. 142, ubi narratur apparitio Sancti huic facta, & additur hæc apprecatio: Det omnipotens Deus, ut secundum promissionis intellectum ad ipsum veniat: & quem socium & successorem participemque miseræ & pœnalis tribulationis seculi hujus reliquit, consortem eum faciat gaudiis felicitatis æternæ, & donis a Deo perceptæ benedictionis. Incitante ergo, aut favente & adjuvante Hugone, scripta sunt hæc Acta, secundum ea quæ aut ab aliis conscripta legimus, [potissimum Hugonis successoris:] (inquit Auctor in Prologo) aut magna ex parte vidimus & videmus: & infra; Quæ de ipso, legitimo & fideli testimonio ab aliis narrata didici, & scio, summatim perstringam. Ex hac Vita sumptam Lectionem I pro II Nocturno approbavit Gregorius XV, quasi ea Vita sit, quam scripsit B. Hugo Præmonstratensis, Sancti successor: quod ab ita suggerentibus credo præsumi facilius quam probari potuisse; nemo certe postea id ut verosimile assumpsit, & laus piæ & sanctæ conversationis inserta num. 27 prohibet credere, quod vir humilis sic de se ipse scripserit.

[10] Ceterum, quod favente & adjuvante Hugone scripta, ut dixi, Vita sit, testimonio esse possunt Versus, ab Auctore ad calcem positi, hoc exordio:

Felix Norbertus, primus Pater Ordinis hujus:
Gaudeo quod meritis ejus, Pater Hugo, favetis. [præter quā non videtur extitisse alia.]

Non possum autem mihi persuadere, veram esse famam, ex Gallia ad Petrum de Waghenare Suppriorem Furnensem delatam, quasi istic extaret Vita alia, annis XXX ab excessu S. Norberti scripta, in qua sint multa quæ vulgo ignorantur, prout ille scribit Bollando nostro sub annum MDCXLVII. Quomodo enim talem ignorasset Pagius in Bibliotheca? Credo igitur multa illa vulgo ignorata, contineri in hac ipsa quam damus Vita quæque tunc necdum edita in vulgus erat, sed adhuc latebat in manuscriptis. Nonnulla tamen vel plenius dici, vel nova addi potuisse, patet ex Cappenbergensium scriptis, & aliis quæ addimus sub titulo Analectorum ex lib. 3 Hermanni Monachi de Miraculis B. Mariæ Laudunensis, ad Bartholomæum Laudunensem Episcopum; [dantur tamen Analecta;] ipsum qui S. Norbertum primus in Francia excepit & fovit: qui liber potius inscriberetur, uti editor Lucas d' Achery, vel antiquior aliquis librarius fecit, de Venerabilis Bartholomæi Episcopi & S. Norberti gestis: unde etiam sic præfatur Auctor; Post ipsa quoque miracula subjunxi, quomodo divina misericordia in diebus vestris novem, imo decem monasteria vestro labore construi fecerit, per Domnum Norbertum Domnumque Bernardum Abbatem Claravallensem. Quin & tertium Caput Analectorum dabo de fundationibus duorum monasteriorum, quorum alterum adhuc secularis Norbertus promovit in patria sua Clivia, alterum in metropoli Magdeburgensi, productis originalibus instrumentis.

[11] Primariæ, de qua dixi, Vitæ, per prælaudatum Chrysostomum vander Sterre excudi jussæ, statuerat idem Annotationes suas addere, idque foliculo ultimo indicarat: [&, omissis aliorū prolixioribus ad vitam Notis.] verum morte præventus deceßit XXVIII Iulii anno MDCLII. Sed quod infectum ille dimiserat, effectum dedit Polycarpus de Hertoghe, ejusdem cœnobii Canonicus, longißimis Notationibus lucubratis, quas etiam sententiis Sanctorum Patrum stabilivit, & subinde Theologicis dissertationibus corroboravit. Eas benevolus Lector in prædicta editione poterit legere, nec non varias Lectiones a Chrysostomo adjunctas. Ego more nostro quædam ad historiam facientia annotasse, & paucas alicujus momenti diversitates lectionis indicasse contentus, digreßiones longiores vitandas censui, ne moles operis immensum crescat. Eadem de causa etiam in breviorem formam contraham prolixiores duos Tractatus, spectantes, [historia Translatarum Reliquiarum,] Translationem sacri corporis Magdeburgo Pragam, nonnullarumque Reliquiarum Antverpiam, quorum alterum semel interumque ac tertio auctiorem publicaverunt Conventus Strahoviensis Pragæ Canonici; alterum prælaudatus Chrysostomus vulgavit Antverpiæ, & Echonem S. Norberti triumphantis appellavit anno MDCXXIX. Hic etiam dicendum nobis veniet, quomodo sub annum MDCLIV successor Chrysostomi Norbertus prænominatus, partem sacri Cerebri. Praga acceperit, quam hodiedum cum aliis Sancti Patriarchæ Reliquiis grandi elegantißimæque arcæ argenteæ inclusam veneramur.

[12] [ac recentiora miracula quædam.] Petrus Baptista Burgus, Belli Suevici historiam tribus libris complexus, post narratum Magdeburgensis urbis excidium, a Cæsareis duce Tillio patratum anno MDCXXXI Majo mense, præter multa præclara Urbis ejus ornamenta quæ enumeraverat, pretiosissimum omnium, inquit, habebat Divi Norberti corpus, quod… Pragam translatum vidimus, numero & qualitate miraculorum clarum, quod ipsam civitatem ab exitio servasse, dum in ea fuit, vel ab ipsis hæreticis creditur. Sed hujusmodi miraculorum collectio nulla hactenus prælum subiit: illustriora quædam submisit nobis modernus Abbas Strahoviensis Reverendiss. D. Vitus Seipol, quæ ad finem invenies. Hic noto, ut rem consideratione dignißimam, quod ædes Cathedralis Magdeburgi, in qua tot annis Sanctus jacuit, & Marianum ab eo fundatum cœnobium, fere sola superaverint flammarum, ab irato milite Urbi postea injectarum, voracitatem. Prima Translatio seu verius Inventio Magdeburgi, vel Elevatio, ex eo in quo apud hæreticos inhonoratus Sanctus jacebat monumento, facta III Decembris MDCXXVI, soli Gallicano Martyrologio Saussaji inscribitur: neque in Ordine cultum ullum habet aut habuit. Ast quæ anno MDCXXVII Pragæ est solennißime facta die II Maji, [Translatio 4 Dom. post Pascha.] Dominica IV post Pascha, celebratur per Ordinem in Hispania; inscriptaque est Martyrologio Gallicano Saussaji, atque sacris memoriis regni Bohemiæ a nostro Crugerio editis. Depositio deinde in novum, suoque loco infra describendum sacellum, facta est anno sequenti XXI Maji, Dominica item IV Paschali: decretumque, ut eadem Dominica quotannis, non vero secunda dies Maji, eo ipso titulo anniversaria Pragensibus esset. Porro quotquot deinde Sanctorum Vitas digesserunt per anni Ordinem, [Vitæ recentiores indicatæ:] variis linguis ac locis, non omiserunt iis inserere aliquam Epitomen vitæ: alii qui ipsam seorsim ediderunt me latent, præter Ioannem Baptistam Schellembergium Societatis nostræ, qui aliquam, necdum mihi visam Latine edidit Augustæ Vindelicorum anno MDCXLV, ut habet nostræ Societatis Bibliotheca, a Nathanaële Sotuello aucta. Denique, post Historiam Translationum, dabo Corollaria duo; primum de institutione Archiepiscopatus Magdeburgensis, [addita Corollaria duo.] Primorumq; Præsulum Actis & post S. Norberti ætatem indulto successoribus Primatu Germaniæ: alterum de Abbatia S. Michaëlis Antverpiæ, a S. Norberto suscepta, & hodiedum florentißima, ejusque Abbatum serie, Actis, & Epitaphiis.

§. III. De Festo Sancti, a Semiduplicis ad Duplicis ordinem translato.

[12] Post Translationem, de qua supra, crevit indies Præmonstratensium, præsertim Strahoviensium zelus, pro sancti sui Fundatoris cultu ad summum ecclesiasticæ venerationis gradum extollendo. Igitur Hieronymus horum Abbas, [An. 1671] anno MDCLXXI, die XXVII Iunii, sequentes ad Christi Vicarium, tunc Clementem X, supplices scripsit.

Beatissime Pater.

Cum Sanctos religiosorum Ordinum Fundatores & Antesignanos, [Clementi IX supplicans Ab. Strahoviensis,] post exactam Vitæ gloriosæ militiam cum Christo triumphantes, a Filiis, Institutorum suorum sequacibus, quibus religiosæ vitæ semitas præmonstrarunt, æquum sit quam maxima coli veneratione; neque ullum prætermitti studium ac laborem, quo Deus in iisdem Sanctis suis indies magis magisque glorificetur; indignus ego Strahoviensis Ecclesiæ in urbe Pragensi Abbas, & Præmonstratensis Ordinis per Bohemiam aliasque Provincias adjacentes Visitator, Reliquiarum S. Norberti in Ecclesia nostra quiescentium Custos, ad humillima sacrorum Pedum oscula Sanctitati suæ advolutus, unicam mihi totique familiæ nostræ Præmonstratensi desideratissimam gratiam, ex liberalissimo Sanctitatis suæ clementissimæ sinu conferri, ardentissimis precibus subjectissime flagito. Ut Festum S. Norberti, Præmonstratensis Religionis nostræ Fundatoris, Archiepiscopi Magdeburgensis, per totam Ecclesiam, [petit S. Norberto festum duplex,] Apostolico suo regimini commissam, ad honorem Festi Duplicis elevari clementissime jubeat. Promeruerunt id honoris, a supremis in orbe terrarum Christi Vicariis, non pauci jam Ordinum Religiosorum Fundatores. Idem venerationis sancto Patriarchæ nostro accedere, universus Ordo Præmonstratensis, Apostolicæ Sedi subjectissimus semper ac devotissimus, ardentissime suspirat; votisque suis aliquando se potiturum, Sanctitatis suæ favente clementia, confidit. Suadent hoc Divi Norberti erga Romanam Ecclesiam impensa merita, cum Archiepiscopi Magdeburgensis & Germaniæ Primatis fungens titulo, Lotharium Imperatorem comitatus, consilio & auxilio suo, Innocentii II Pontificis legitime electi auctoritatem, contra vim Petri Leonis, summum in urbe ac orbe honoris apicem violenter occupantis, pro sua in Sedem Apostolicam pietate, viriliter asseruit ac defendit.

[13] [adhibita etiam intercessione Cæsaris,] Supplicat pro eodem beneficio, Ordinis Canonici Præmonstratensis antiquitas: qui plurimis abhinc annis, quinque jam secula excedentibus a Divo Norberto plantatus, palmites suos a mari usque ad mare quondam extendit: & quamvis Germanicis in Provinciis, hæresis furente atrocia, multis in locis excidium passus sit, ob Romanæ Catholicæ fidei defensionem; auctiora tamen denuo sumit incrementa, non tantum piæ contemplationis otio, ac sedula regularium observantiarum custodia, Deo sibique serviens; sed etiam activæ vitæ studio, Ecclesiæ militans. Implorat pro ejusdem favoris gratia suæ Clementiæ Sanctitatem universum Bohemiæ Regnum, quod publici ac singularis Patroni titulo, quadraginta jam amplius annis, Sanctum eumdem veneratur; in cujus etiam Metropoli, parte sua corporea, supra Montem Sion requiescit, multa etiamnum gloria miraculorum illustris. Expetit idem universa Germania, cujus olim, dum viveret, Apostolus extitit, Primatis etiam titulo ab Innocentio II Romæ condecoratus. Exoptat demum magnopere hunc Divo præstari honorem Imperator noster Leopoldus, in Divos, maxime vero Regnorum suorum Tutelares piissimus, ac religionis fideique propagandæ Catholicæ zelantissimus: cujus gratiosa interventione, apud suam Sanctitatem quam plurimum valitura, humillimas indignitatis meæ preces gaudeo adjuvari: & jubente clementissimo suæ Sanctitatis Imperio, futurum spero, ut Ordo noster Præmonstratensis, qui per tot secula complures animas, sanctitatis laude ac miraculorum gloria illustres, cælo transcripsit; raro tamen hactenus Canonizationis beneficio gavisus est; saltem sub auspicatissimo Sanctitatis suæ Pontificatu, de honore Fundatoris sui, per totam Dei Ecclesiam adaucto, lætetur. Rependet honoris præfati obsequium amicus Dei Norbertus, in cælis triumphans: & quanto solenniori, per Ecclesiam Dei, sacra ejus memoria celebrabitur Officio, tanto magis Deum exorando insistet, ut sua Sanctitas, Deo adjuvante ac fortunante, universum Christiani nominis gregem in terris militantem, quam diutissime ac felicissime gubernet. Quod universus Ordo Præmonstratensis, Sanctitati suæ subjectissimus, indefessis precibus assidue a Deo exposcit; & ego, indignissimus ac humillimus suæ Sanctitatis filius, cum omnibus meis Strahoviensis Ecclesiæ Religiosis, ad aram ejusdem Divi Patriarchæ Norberti, Superos quotidie, ut hactenus, deprecari non omittam; ut S. Petri Navicula, Sanctitatis suæ gubernamini commissa, contra omnes adversitatum fluctus, Clementinæ Anchoræ subsidio, diu stabilita & inconcussa persistat.

[14] Dederat antea idem Abbas ad Imperatorem litteras, quibus commendatitiæ prædictæ obtentæ fuerunt, hoc tenore:

Augustissime & invictissime Imperator, Domine, Domine Clementissime.

Cum plerique Ordinum Religiosorum Fundatores, eum post sua fata nacti sint in terris honorem, [suppliciter jam rogati,] ut Festa eorum annuatim recurrentia ritu Duplicis per totam Ecclesiam colantur; id tamen honoris Divo Norberto, incliti Bohemiæ regni Patrono, qui sacrum & Canonicum Ordinem Præmonstratensem, jam ante quinque secula fundaverat, nondum obtigerit; ego, indignus Ecclesiæ Strahoviensis Abbas, & Sacratissimi Cælitis, corporea sui parte apud Nos quiescentis Custos, cum omnibus meis Strahoviensibus Religiosis, apud quos Sanctissimi Patris ossa quiescunt, & universo Præmonstratensi Ordine, sacram suam Cæsaream Majestatem submississime humillimeque supplicans, accedo; ut imbecilles nostros hoc in negotio apud Sedem Apostolicam conatus, suo præsidio clementissime promovere ac fortunare non dedignetur: quatenus, eodem annuente, prædictum Divi Norberti Festum, ritu Duplicis, per totam deinceps Ecclesiam celebretur. Reddet pro impenso sibi prædictæ pietatis studio uberes sua interventione gratias, Dei amicus in cælis triumphans: & Nos ad ejusdem aram quotidie, pro suæ Cæsareæ Majestatis longæva salute ac regimine felicissimo, nec non Regnorum & Provinciarum ipsi subjectarum pace ac tranquillitate, divinum Numen, ut hactenus, exorare die noctuque non desistemus &c.

[15] Istis motus Cæsar Augustißimus non multo post, has ad Summum Pontificem litteras direxit.

Beatissime Pater.

Recurrit ad Nos…Hieronymus Abbas Strahoviensis; & ductus exemplo aliorum Ordinum Religiosorum, [& commēdantis per epistolam,] quod Festa Sanctorum Fundatorum ritu Duplicis per totam Ecclesiam celebrentur, quatenus etiam Sancto Norberto id venerationis accedat, nostrum desuper interventionem humiliter exposuit. Cujus desiderio eo propensiores subscribimus, cum nosmetipsi, imo totum inclitum Regnum nostrum Bohemiæ, speciali Sancti illius patrocinio dicatum, suffragia illius luculenter experiatur; adeoque majori, quo possumus conatu, gloriam & cultum ejusdem zelamus; Sanctitatem vestram filiali observantia & obsequiose requirentes, præfati Abbatis ejusque conspicui Ordinis Præmonstratensis preces, hoc in passu exaudire, & Sanctum illum Patriarcham, eo, qui aliorum Ordinum Fundatoribus obtigit, honore atque solennitate condecorare non dedignetur. Quod uti eximia merita & sanctitas Viri illius divini per se exigunt, dicto quoque Regno nostro, & ipsi sacro Ordini, impetrata hac gratia, singulari solatio eveniet. Ita & Nos effectum hujus petitionis sperantes Sanctitatem Vestram &c. Laxenburgi die XX Maji MDCLXXI.

[16] Porro cum nosset Abbas, ejusmodi causas a Pontifice non definiri immediate, sed ad sacram Rituum Congregationem remitti; scribi quoque fecit ad illius cœtus Præsides Cardinales, quo de causæ suæ munimentis instruerentur: scribi autem in hunc modum fecit, per sui Præmonstratensis Ordinis Procuratorem generalem, Fr. Franciscum Bruyrette.

Eminentissimi ac Reverendissimi Domini.

Ut S. Norberti, Canonicorum Præmonstratensium Institutoris, Magdeburgensis Archiepiscopi, Verbi Divini Præconis eximii, Antverpiæ & Saxoniæ Apostoli, Bohemiæ singularis Patroni, in vita pariter, & post mortem miraculis clarissimi, festum a Semiduplici ad Duplex evehatur, suadere videntur.

I. Ipsius Natalium splendor. Ex Regum quippe ac Imperatorum stirpe, [propter Sancti nobilitatem,] Patrem habuit Heribertum, Comitem Palatinum Rheni, Henrici Junioris, tunc regnantis, cognatum; Matrem vero, Hadwigem, Eudonis Burgundiæ Ducis, ex Sancto Roberto Franciæ Rege oriundi, filiam.

II. Mirabilis ejus conversio, [conversionem mirabilem,] Divi Pauli, quem proxime in vita est imitatus, conversioni non absimilis. Fulminis enim ictu, equo disiectus, vocanti Deo, per vocem e cælo dicentem, Norberte quo vadis? quo properas? durum est tibi contra stimulum calcitrare; respondit; Domine quid me vis facere? Statimque in virum mutatus alterum, verbum Dei prædicando, innumeros hæreticos ad fidem; peccatores ad pœnitentiam; dissidentes ad pacem & concordiam revocando, se verum vas electionis ostendit, ad portandum Christi nomen coram gentibus, Regibus, &c. Unde & Illustrissimus ac Reverendiss. D. Franciscus Belleiensis Episcopus, ipsius Sancti Vitam sub hoc titulo evulgavit, Vir Apostolicus; eum in omnibus Apostolo simillimum ostendens.

III. Paupertatis Euangelicæ professio. Illud enim Sacri Euangelii sibi nominatim dictum existimans Norbertus: [Euængelicam paupertatem,] Si vis perfectus esse, vade, vende omnia quæ habes, & da pauperibus, & veni, & sequere me; resignatis in sui Archiepiscopi manibus, pinguissimis quæ habebat Beneficiis ecclesiasticis, Cameracensi Episcopatu humiliter ac generose recusato, bona sua omnia pauperibus distribuit, solis sibi ad celebrandum retentis paramentis sacris, nudus nuda Christi Jesu sequens vestigia.

IV. Zelus animarum incredibilis. Norbertus siquidem, tamquam bonus miles Christi, [zelum animarum,] ad opus Euangelii se accingens; potestate prædicandi verbum Dei ubique terrarum a Summo Ecclesiæ Præsule Gelasio II accepta; urbes, pagos, castella perambulans; peccatores arguit, obsecrat, increpat, in omni patientia & doctrina; idque tanto studio ac fervore, ut de eo scriptum sit, quod, nec aspera hiems, nec inedia, nec corporis lassitudo ipsum a sancto prædicationis proposito avocare poterant.

V. Ipsius in Deum fides miraculo comprobata; dum ipse in crypta quadam celebrans, [miracula,] grandem araneam, in calicem jam consecratum delapsam, (cum, quid hoc casu agendum foret, ab Ecclesia nondum esset determinatum) magna in Deum fide, cum pretioso Sanguine sumpsit illæsus; quod salutifero hoc antidoto vires suas venenum crederet amisisse: illud Marci XVI verum in se comprobans; Et si mortiferum quid biberint, non eis nocebit; unde & illud celebre ipsius temporis effatum: In Norberto eminet fides; in Bernardo Claravallensi, [revelationes,] caritas; in Milone Taruanensi Episcopo, Norberti discipulo, humilitas.

VI. Ipsi a Deo factæ revelationes, ac futurorum prædictiones. Primo etenim locus ille, in quo primam sui Ordinis fundaret ecclesiam, ipsi a Christo Domino, in cruce septem radiis solaribus coruscante, præmonstratus est; unde & ipse Ordo Præmonstrati nomen accepit. Secundo, [fidem defensam,] Beatissima Virgo candidi habitus, a Præmonstratensibus gestandi formam Norberto, in oratione pernoctanti, præostendit. Tertio, Norberto de eligenda sibi suisque Regula solicito; divinumque beneplacitum jejuniis, lacrymis, ac precibus exploranti; B. Augustinus apparuit, suamque ipsi porrigens Regulam, dixit: Quem vides Augustinus ego sum, Hipponensis Episcopus; ecce habes Regulam quam ego conscripsi; sub qua si bene militaverint Confratres tui Filii mei, securi Christo adstabunt in extremi terrore judicii. Quarto, Coloniæ Agrippinæ, ubinam essent sepulta Sanctorum Gereonis aliorumque Christi Martyrum corpora, divinitus accepit. Quinto, futuram in Westphalia famem, celebremque illam Lotharii Imperatoris tempore seditionem Augustanam, & alia multa prædixit.

VII. Sacramentariæ Tanchelini hæresis, quæ totam Brabantiam infecerat, extinctio; unde & Brabantini, ac maxime Antverpienses, eum pro suo Apostolo habent, colunt, ac venerantur.

VIII. Ipsius in Archiepiscopatu præclare gesta. Sciens enim a Christo Domino dictum esse Apostolis, [Ecclesiam adjutam,] eorumdemque successoribus Episcopis; Vos estis lux mundi; Saxones, & Wandalos e gentium ac hæreseon tenebris in admirabile lumen Christi revocavit; ecclesiasticam disciplinam, at inprimis cœlibatum in sua Diœcesi postliminio restituit; Ecclesiæ suæ bona ab injustis possessoribus repetiit, ac revendicavit: &, quod non omittendum, Innocentium II contra Anacletum Antipapam strenue, non modo in Germania (cujus Primas fuit) sed & in Concilio Rhemensi defendit; ipsumque Pontificem Romam cum Lothario Imperatore (cujus erat Cancellarius) veniens, in suam Sedem reposuit, ac schisma compressit.

IX Insignia miracula, quibus Deus eum illustrare voluit: quæ tot & tanta sunt, [institutum Ordinem amplissimū,] ut de eo dixisse sufficiat, dæmones fugasse, ægrotos sanasse, cæcos illuminasse, mortuos suscitasse. Tres siquidem ab ipso suscitatos esse ad vitam, ex fide dignis auctoribus habemus, sed præsertim ex Imperialis Monasterii Bergensis, Ordinis Sancti Benedicti, diœcesis Magdeburgensis Annalibus, quæ Sancti Patriarchæ nostri Norberti Vitæ epitomen, his verbis concludunt. Norbertus ad suam Ecclesiam reversus, plenus Spiritu sancto, trium mortuorum resuscitator, beato fine quievit. Denique omnes ferme Religiosorum Ordinum etiam recentiorum Fundatores (inter quos novissime S. Petrus de Nolasco, sacræ Congregationis vigesimo tertio Julii ultimo præteriti habitæ decreto) eo cultu per totam ecclesiam celebrantur: Sanctus autem Norbertus, Canonici Ordinis, secundum B. Augustini Regulam, a sexcentis propemodum annis est Institutor: qui quidem Ordo, [latissime diffusum,] confirmatione Apostolica ab Honorio secundo accepta, multa refulgens gloria meritorum (ut loquitur Adrianus IV, qui dicti Ordinis, Bulla ad Præmonstratenses data, se fuisse testatur) & gratia redolens Sanctitatis, palmites suos a mari usque ad mare extendit; ita ut Clementis VI tempore (ut etiam ex ipsius Bulla constat) præter septem Archiepiscopatus & novem Episcopatus ipsi Ordini Præmonstratensi incorporatos, MCCCXXXII Canonicorum claustra, Sanctimonialium vero seu Canonissarum CCCC, cum trecentis & quinquaginta Præposituris (parochialibus Ecclesiis, quæ sine numero erant, non computatis) habuerit; quæ quidem monasteria, iis exceptis quæ in Palæstina, Cypro, Hungaria, Saxonia, Livonia, Dania, Suecia, Anglia, Hibernia, Scotia, Hollandia, Frisia, Zelandia, ac diversis aliis Europæ partibus, Turcarum & hæreticorum furore extincta sunt; etiamnum in Gallia, Hispania, Belgia, Germania, & Polonia extant magno numero, [& multis laudatum:] in viginti & octo Provincias distincta: in quorum plerisque, ultra quinquaginta, sexaginta, octoginta, imo centum & viginti extant Canonici, Deo secundum Divi Augustini Institutum famulantes; extra vero, in ecclesiis parochialibus, quas adhuc dictis in Regnis ad millia possident: suæ ac proximorum saluti invigilantes: ita ut non mirum, si fel. Record. Clemens PP. VIII, Præmonstratensem Ordinem esse dixerit, perpetuum virorum fortium, & propugnatorum Ecclesiæ seminarium; & Aubertus Miræus, Antverpiensis Episcopus, dicta Ordinis Monasteria, fœcunda Parochorum sive Pastorum Seminaria nominavit.

X. Quæ cum ita sint, facile speramus eum, de quo canit Ecclesia; [quibus moti Pontifex & Cardinales] Norbertus, lucerna ardens & lucens super candelabrum positus, omnibus qui in domo erant lucebat, non diutius sub modio latitaturum; sed Eminentissimorum & Reverendissimorum Dominorum meorum suffragio, a Sanctissimo Domino nostro, tamquam lucernam ardentem, ut omnibus qui in domo, id est Christi Ecclesia sunt, magis ac magis luceat; supra festi Duplicis candelabrum fore tandem aliquando reponendum; sicque Augustissimi Cæsaris Leopoldi, hunc in finem Sanctissimo Domino nostro, per suum Oratorem Eminentissimum Cardinalem Landgravium, iteratas preces, benigne fore exaudiendas. Et totus Ordo Præmonstratensis &c. Quam Deus &c.

Valuit, ut merebatur, sic instructa causa; & servatis tali occasione servari solitis, prodiit hujus tenoris Decretum a sacra Congregatione, mox ubique vulgatum. [festum Duplex decernunt, anno 1672.] Sanctissimus D. N. D. Clemens PP. X, de consilio Eminentissimorum DD. Cardinalium, Sacræ Rituum Congregationi Præpositorum, habitæ die III Septembris currentis, ad preces Cæsareæ Majestatis, per Eminentissimum D. Cardin. Landgravium Hassiæ eidem Sanctitati suæ porrectas, mandavit; ut Officium S. Norberti, Episcopi & Confessoris, Institutoris Ordinis Præmonstratensis, quod hactenus sub ritu Semiduplici recitatum est, in posterum ab omnibus Christi fidelibus, tam Secularibus quam Regularibus utriusque sexus, qui ad Horas canonicas tenentur, sub ritu Duplici de præcepto recitetur. Hac die VII ejusdem mensis Septembris, MDCLXXII.

F. M. Episc. Portuen. Card. Brancatius.
Loco ✠ Sigilli.
Bernardinus Casalius Sacr. Rit. Congr. Secr.
Romæ, ex Typographia Rev. Cameræ Apostolicæ MDCLXXII.

§. IV. Encomia S. Norberto ejusque Ordini ab ejusdem ævi scriptoribus data.

[17] [Norberti spiritum probat S. Bernardus,] Primum, hoc Paragrapho, merito appellamus S. Bernardum, qui licet non usquequaque sententiam S. Norberti probarit in quæstione de Anti-Christo Epist. 56; gratulatur tamen sibi, quod tali occasione ejus faciem videre, & de cælesti fistula, ore videlicet ipsius, plurima haurire meruit. Brunoni autem Coloniensi Electo, consilium petenti super electione sua num ei deberet acquiescere, scribens Epistolam 8, sic concludit: Habetis Dominum Norbertum, quem melius præsentem præsens de talibus interrogare potestis: nam tanto vir ille in divinis aperiendis mysteriis nobis promptior, quanto & Deo propior esse cognoscitur. Annus erat, cum hæc scriberet Bernardus, MCXXXII, [ejusque Ordini arctissime devinctum se profitetur:] S. Norberto ante penultimus vitæ: hoc autem pridem mortuo, scribens Præmonstratensi Abbati Epist. 252. Vestrum, inquit, Ordinem fovi & promovi semper quantum in me fuit; quod deinde luculentis argumentis probat: ac denique excusatis omnibus quæ occasionem dederant querelarum, insolubilem sibi cum illis amicitiam esse & futuram, profitetur. Adhærebo vobis, inquit, etsi nolitis; adhærebo, etsi nolim ipse. Olim me alligavi forti vinculo, caritate non ficta, illa quæ numquam excidit. Cum turbatis ero pacificus, cum turbantibus quoque dabo locum iræ, ne diabolo dem. Vincar jungiis, vincam obsequiis: invitis præstabo, ingratis adjiciam, conhonorabo & contemnentes me. Et nunc tristis est anima mea, quod quacumque occasione offenderim vos; eritque tristis, usque dum vestra indulgentia relevetis. Si tardaveritis; ibo & excusabo; præ foribus perseverabo pulsans; instabo, opportune, importune, donec vel merear vel extorqueam benedictionem.

[18] Tam altas in Sancti illius visceribus radices egerat contracta cum S. Norberto amicitia, [ab utroque oppugnatus Abailardus] ex eo potißimum tempore, quo junxerant prædicationis sacræ arma, contra Petrum Abailardum. Hic licet anno MCXX aut XXI, in Synodo Sueßionensi, suum ipse librum propriis manibus igni dedisset, ita jubente Sedis Apostolicæ Legato Conone; pergebat tamen de judicio illo velut perverso queri, & eadem quæ antea docere ac propugnare; calamum interim, felle amaritudinis tinctum, exerens subinde contra utrumque Sanctum, veras utriusque laudes in contumeliam vertit. Sic aliud non erat quam testimonium dare virtuti; ut cum in Epist. 1 queritur, ab æmulis contra se excitatos esse novos Apostolos, quibus mundus plurimum credebat: quorum alter Regularium Canonicorum Vitam; alter Monachorum se resuscitasse, gloriatur. Dum autem in Sermone de 10. Baptista eos calumniatur, quod de solitudine ad turbas procedentes, [utrique testimonium perhibet,] sicut de ficto Religionis nomine tumebant, ita & simulatione miraculorum, gratia mirabiles videri appetebant; in utroque & de utroque errasse, si non & mentitus fuisse convincitur ex eorumdem Actis, & infallibili Ecclesiæ, ipsos pro Sanctis coli jubentis, judicio; ac denique ex sententia Innocentii II, anno MCXL lata contra ejusdem errores, probante, non impudenter, sed perquam prudenter fecisse Sanctos, quod per mundum discurrentes prædicando, ipsum quantum poterant diffamantes, non modice tam ecclesiasticis quam secularibus potestatibus contemptibilem effecerint, & de ejus tam sede quam vita præterita, scilicet & libidinibus palam notis dehonestata, licet tum forte correcta, adeo sinistra disseminaverint, ut ipsos quoque amicorum præcipuos ab eo averterint.

[19] [etiam dum eos calumniatur,] Tantum vero abest ut fidem obtineat, cum, summa illa miracula de resuscitandis quoque mortuis, inaniter tentata fuisse; asserit, quod nuper quidem fecisse Norbertum, miratus ipse sit & riserit; ut vel ideo magis id vere narratum fuisse credamus, licet istud siluerit Auctor Vitæ; cui, propter infidelium quorumdam & impiorum obstinatam impudentiam, solum curæ fuit, sicut in Prologo profitetur, ea breviter perstringere quæ omnibus nota sunt, neque ipsimet ulla improbitate audeant diffiteri. Dicerem, hic Abailardum sugillari; nisi post mortem illius, anno MCXLII Cluniaci obitam, [postea correctus & reconciliatus.] crederem scriptam hanc Vitam; & illum testaretur Petrus Cluniacensis, ad Innocentium II scribens, cum S. Bernardo, sopitis prioribus querelis (adeoque & hæresibus retractatis) pacifice convenisse; idemque proculdubio fuisset facturus cum Norberto si vixisset, & calumnias eidem impactas recantaturus: reliquos enim tres vitæ annos sanctißime traduxit, & pientißime obiit, prout legere est in epistola prælaudati Petri ad Heloissam, tunc Abbatissam æque sanctam, olim autem Abailardi discipulam & amasiam.

[20] [Herimanus Ab. S. Martini Tornac. an. 1141 scribens,] Sed venio ad distinctiora magisque explicata Norberti & Ordinis Præmonstratensis elogia variorum; in quibus scriptionis ordine antiquior est Herimannus, Abbas S. Martini Tornacensis: qui Romæ sub annum MCXLI restaurationem monasterii sui prolixam texuit, variarum rerum notitia refertam, qualis in Spicilegii Acheriani tom. 12 legitur. Hic cum narrasset fraudulentam Paschalis Papæ II captionem, ad extorquendam investiturarum approbationē, anno MCXI patratam ab Henrico IV; Quidam, inquit, Clericus, nomine Norbertus, qui in eadem captione Capellanus Imperatoris fuerat, videns tantam nequitiam domini sui Regis, pœnitentia ductus, pedibus Domini Papæ se prostravit; & absolutione ab eo suscepta, eatenus saltem conversus est, [narrat, qua occasione cœperit Romæ converti Norbertus,] quod oblatum sibi anno MCXIII Cameracensem Episcopatum, utpote non sine labe Imperialis investituræ tenendum, recusaverit; non multo autem post de cælo tactus est instar Pauli, & secularem vitam relinquens, in Franciam venit; & in Episcopatu Laudunensi locum quemdam solitarium reperiens, qui Præmonstratus dicitur; ibidem Deo sub Regula S. Augustini, immo multum rigidiori & arctiori, servire cœpit: sicque per Dei gratiam brevi tempore profecit, ut nullum post Apostolos videamus hodie tantum fructum in Ecclesia fecisse. Nam cum necdum conversionis ejus trigesimus annus sit, jam fere centum monasteria a sequacibus ejus, per diversas orbis partes, constructas audivimus, ita ut etiam in Hierusalem usque Regula eorum servetur. Nam, ut de aliis taceam, in urbe Laudunensi commissa est ei a Domno Bartholomæo Episcopo quædam paupercula ecclesia, in honore S. Martini constructa: in qua idem Norbertus paucos ex Fratribus suis ponens, [& quam cito ejus Ordo sit toto orbe propagatus.] Abbatem eis præfecit virum religiosum, nomine Walterum: cui Deus tantam gratiam contulit, ut hodie in ipsa ecclesia fere quingenti Fratres degere videantur; jamque ex ipsa decem fere alia monasteria processerunt. Ipse vero Norbertus, postmodum in urbe Magdeburgensi Archiepiscopus factus, tempore Lotharii Imperatoris, qui Henrico successit, defunctus est.

[21] Herimanno succedat Laurentius de Leodio, ejusdem cujus ille Benedictinæ Profeßionis, [Laurentius de Leodio ante annū 1144] in Historia Episcoporum Virdunensium, Alberoni Episcopo scripta ante annum quo hic obiit MCXLIV, & in eodem Specilegii prælaudati tomo invenienda. Ibi is narrat, quomodo idem Episcopus Albero, vigorem monastici ordinis diu frustra restaurare in quibusdam conatus, degenerem & aridam plantationem ferro abscissionis extirpavit, & novellam Clericorum monastici Ordinis ibi inseruit, quos Norbertus, Magdeburgensis Archipræsul, vir magnus in Ecclesia, de Professoribus sui Ordinis delegaverat ei. [cum de Præmonstratensibus, Virdunum adductis egisset,] Extat ibidem ipsiusmet Alberonis ad Innocentium Papam Epistola, qua causam reddit, cur in ecclesia S. Pauli, juxta civitatem, quæ per incuriam & irreligionem paucorum Monachorum ibi degentium, ad tantam infamiam redacta fuerat, ut jam non domus Dei, sed diceretur esse quoddam prostibulum; posuerit pauperes Christi ecclesiæ Præmonstratæ, secundum Regulam B. Augustini laudabiliter viventes.

[22] Hac epistola relata, cum etiam de introductis per eumdem Episcopum Cisterciensibus egisset Auctor, atque ad Ecclesiastici & monastici ordinis reformationem, primum quidem Simoniacam avaritiam gladio Petri succisam dixisset; [ipsos & Cistercienses vehementer extollit:] deinde novam Carthusiensium Religionem, Aquilæ in cælum volanti comparasset; ut habeamus, inquit, animal vituli laborantis & offerentis in sacrificio Dei, itemque hominis prudenter divina & humana ratiocinantis, subsecuta sunt illa duo Cherubim, expandentia alas suas in medio Ecclesiæ, & versis vultibus in Propitiatorium se mutuo respicientia; id est, duo præclarissimi Ordines, devotione sua Ecclesiam protegentes, & conversis ad Deum cordibus se mutua caritate æmulantes: quorum unus Cisterciensis, duce Bernardo, sanctissimi nominis Abbate, Monasticum ordinem, jam pene lapsum, ad primam Apostolicæ vitæ normam reparavit; alter, merito & nomine a Deo Præmonstratus, duce Norberto Parthenopolitano Præsule inceptus, Ecclesiasticum ordinem de luto mundanæ vanitatis excussit. Credas hos duos Ordines esse, de libro Apocalypsi duos Prophetas, circa finem mundi a Deo missos, & sacco pœnitentiæ amictos; duas Olivas clementiæ cælestis, divinæque duo Candelabra gratiæ: ita se in omnibus cruciant, ita verbo vitæ mundum irrigant, ita meritorum luce illuminant. Isti duo, Deo cooperante & piis omnibus juvantibus, adeo jam profecerunt, ut Cisterciensis quidem, per id temporis tricennium, jam in ducentas Abbatias, magni nominis, meriti, & numeri excreverit; & usque in barbaros Sarmatas & extremos Scythas jam diffundi cœperit; Præmonstratus autem per hos viginti annos in Abbatias pene septuaginta adoleverit.

[23] Et hactenus quidem antiqui illi, sed nuper primum impreßi scriptores: necdum autem lucem viderunt Antikimenωn libri, Eugenio Papæ III inscripti, [Anselmus Havelberg. Ep. Eugenio Papæ III scribens,] atque adeo ante an. MCLIII scripti, ab Anselmo, Episcopo Havelbergensis Ecclesiæ, in Saxonia inferiori sub Magdeburgensi Metropolita. Codicem originalem Ms. & fortaßis toto mundo unicum, dignumque in auctiori Sanctorum Patrum Bibliotheca vulgari, poßidet amicißimus nobis Henricus Iulius Baro de Blum, Cæsareus in Appellationum tribunali Consiliarius Pragæ, a quo etiam submissum Florentinio exemplar Hieronymiani Martyrologii alterum sæpe laudamus. Hic cum suum illum Codicem nostro Hermanno Horstio, Eleonoræ Imperatricis viduæ Confessario, legendum commodasset; isque Reinoldo Dehnio, itidem Societatis nostræ erudito & libris noto Sacerdote (quorum amborum animas Deus habeat) inspiciendum dedisset; sua is manu transcripsit nobis ex lib. 1 cap. 10, sequens de argumento, quod tractamus, fragmentum.

[24] [Norbertini instituti celerem propagationem admiratur:] Surrexit in eadem professione [Canonica nempe] & in Apostolicæ vitæ imitatione quidam Presbyter religiosus, nomine Norbertus, tempore Papæ Gelasii: qui, propter suam religionem; & multas enormitates & schismata, quæ tunc fiebant in occidentali Ecclesia, a Romano Pontifice Gelasio litteras & auctoritatem prædicandi accepit. Iste suis temporibus in religione clarissimus & famosissimus, diversas provincias prædicando peragravit, non parvam turbam religiosorum collegit, multas congregationes instituit, & eas ad perfectionem Apostolicæ vitæ verbo & exemplo informavit. Qui etiam tantam gratiam habuit coram Deo & hominibus, ut vere beatos se dicerent, qui illi adhærere possent. Postea in Magdeburgensi Ecclesia Archiepiscopus factus est, cujus corpus Sanctum & venerabile requiescit in Ecclesia B. Mariæ, in sua Metropoli, ubi ipse Fratres suæ Religionis ordinaverat. Igitur religio per eum renovata, maxima cœpit habere incrementa & ubique terrarum diffusa est; adeo ut nulla fere provincia sit in partibus Occidentalibus, ubi ejusdem Religionis Congregatio non inveniatur, Francia, Germania, Burgundia, Aquitania, citerior Hispania, Britannia minor, Anglia, Dacia, Saxonia, Leutecia *, Polonia, Bavaria, Sueviaque, Pannonia & Hungaria, Langobardia, Ligniagia *, Etruriaque, & Tuscia. Omnes nempe hæ provinciæ habent Congregationes præfatæ Religionis, quarum etiam exemplis & orationibus confidunt incessanter adjuvari. Extendit etiam palmites hæc eadem sancta Societas in partes Orientis: nam in Bethlehem una, & in loco, quem vocant sanctū Abacuc, alia Congregatio est.

[25] [uti & Auctor Actorum Episcopi Laud,] Atque hi pauci ex multis illis fuerint, de quibus in Prologo Auctor Vitæ ait, quod cum S. Norberti vitam & gesta conscripserint, rem tamen plenarie & ordine non persequuntur; uti nec facit is, qui Gesta Bartholomæi Episcopi scripsit, coævus etiam Auctor sub annum MCL, necdum triginta annis a Sancti adventu in Urbem Laudunensem: qui Auctor hic non profertur, quia excerpta ex illo facient nobis Caput 2 Analectorum, post illud quod Cappenbergenses adjunxerunt; quodq; solum hactenus excusum habetur; cum istud a Pagio & Polycarpo carptim & per partes delibetur. Videtur autem esse illa, quam Andreas du Chesne, in Bibliotheca Historiæ Francicæ pag. 248, appellat Historiam restaurationis Ecclesiæ Laudunensis, sub Bartholomæo Episcopo, Ms.

[Annotata]

* an Suecia?

* an Liguria?

§. V. Auctorum quorumdam seculi sequentis testimonia. Sanctimonialium Ordinis vetus disciplina.

[26] Locum sequenti seculo primum damus Roberto de Monte, Sigeberti Gemblacensis usque ad annum MCCX continuatori, [Laudant eosdem, Robertus de Monte circa 1200.] ad annum MCXXXI sic scribenti: Sub his temporibus Ordo Canonicus Præmonstratensis & Monasticus Cisterciensis, quasi duæ olivæ in conspectu Domini, pietatis lumen & devotionis pinguedinem mundo ministrabant; & quasi vites fructiferæ, religionis palmites circumquaque propagabant; & per omnes fere Christiani orbis terminos, bonæ opinionis paulatim odore diffuso, novas Abbatias, ubi antea Dei cultus non fuerat, construebant: unde etiam in Syriam & Palæstinam de Præmonstrato Fratres missi, nonnullas Abbatias ædificaverunt. Sic ille, breviori Elogio multa complexus. Prolixior aliquanto est Auctor Annalium Laudunensium, Roberto plane contemporaneus; siquidem hic ille est Anonymus Canonicus Laudunensis, natione (ut videtur) Anglus, [Chronologus Laudunensis anno 1228,] cujus labor laudatur ab Andrea du Chesne in Bibliotheca & pag. supra citatis, sub titulo Chronici Ms. a Nativitate Christi usque ad annum MCCXVIII, in quo de rebus præcipue Belgicis tractatur. Ut autem id opinemur; facit Pagius, quando ex Annalibus, ut vocat ille pag. 10 transcribit nobis lib. 3 cap. 1 ad annum MCXXI; tale enim Chronicon, quale jam audivimus, facile potuit ac debuit implevisse duos libros, prius quam ad Bartholomæi Episcopi tempora veniret. Igitur verba ejus hic accipe, quousque Annales seu Chronicon istud integrum exhibeat aliquis; quod etiam Historiæ Episcopi Bartholomæi optamus.

[27] Post paucos annos ille novi luminis novæque conversionis, non solum exterioris, sed etiam interioris candoris novus inventor & inceptor, Dominus Norbertus, de Germania in Franciam adveniens, divina præcedente & comitante gratia, in Episcopatu Laudunensi, primam illam, Præmonstratensem scilicet, vineam plantavit: quæ in charitate radicata & fundata, [prolixiori Elogio.] quasi vitis fructifera propagines suas, a mari usque ad mare, & a flumine usque ad terminos orbis terrarum, extendit; & vino fortitudinis suæ, quod lætificat cor hominis, jam ubertim inebriavit plures Principes & Judices terræ, juvenes & virgines, senes cum junioribus; ita ut fortiter inebriati, nihil aliud quærant nisi laudare nomen Domini, & cantare ei canticum novum; quoniam veterem hominem cum actibus suis exuentes, & novum qui secundum Deum creatus est induentes, carnales illecebras funditus abjiciunt; & quasi de aqua in nuptiis a Domino in vinum conversi, quæ retro sunt obliviscuntur, & ad ea quæ ante sunt extenduntur. Sicque licet in terris corporaliter consistant; tamen quæ sursum sunt sapiunt, non quæ super terram; dicentes cum Apostolo; Nostra autem conversatio in cælis est, ubi Christus est ad dexteram Dei; cælestibusque Seraphim mente conjuncti, solo Christi jugiter ardent amore; cui etiam corpora sua exhibent hostiam viventem, sanctam, Deo placentem; candorem virtutis, quo intrinsecus nitent, etiam in exteriori veste præferentes. [Phil. 3. 20] Ita ille, ac plura forsan alia in progressu historiæ, digna lucem videre, si quis obstetricetur.

[28] [Jacobus de Vltriaco] Ternarium, seculi XIII prolixius laudantium Præmonstratenses, vel eorum conditorem Norbertum, (plures enim nobis modo non occurrunt, etsi plures esse vix ambigamus) claudat Iacobus de Vitriaco, ex Acconensi in Palæstina Episcopo, S. R. E. Cardinalis Tusculanus, qui vel eo nomine prætermittendus a nobis nō fuit; quod ipsiusmet, anno MCCXXIV defuncti, Vitam daturi sumus ad XXIII Iunii, nobile Corollarium ad Vitam S. Mariæ Ogniacensis ab eodem editam, cum argumentis communis cujusdam utrique cultus. Sane concinnatum ab eo candidi Ordinis elogium, [ante annū 1244] sive Caput 22 Historiæ Occidentalis De Canonicis Præmonstratensis Ordinis, tanti fecit Pagius, ut operosis commentariis dignum judicaverit; quibus tamen omißis sufficiet paucas notas subjungere, ab Henschenio relictas, qui idem totam S. Norberti Vitam cœperat Notis illustrare, a me secundis curis amplisicandas, quatenus necesse videretur. Vitriaci verba hæc sunt:

[29] Quidam a vero vir justus & timoratus, verus Dei cultor, & permanens in innocentia sua, [fusius & distinctius explicat severam disciplinam Ordinis,] dictus Nobertus, cum prædicatione sua, velut cælestis fistula & tuba argentea, multos docuisset; & ad Dominum convertens, ad frugem melioris vitæ divinitus inspiratos incitasset; tandem in loco, qui Præmonstratum dicitur, ad opus sui & discipulorum suorum, pacificum constituit habitaculum. Sumpto autem regulari b habitu, ut secundum c regulam B. Augustini Domino militaret, consuetum vivendi modum, quem prædicti Regulares Canonici usque ad tempora illa laxius observaverant, in se & in discipulis suis coarctavit, quasdam novas institutiones addendo, quasdam etiam veteres immutando. d Carnes siquidem Præmonstratensis Ordinis Canonici & Fratres laici numquam, nisi in infirmitate, manducant. A festo sanctæ Crucis usque ad Pascha e jejunant: duobus pulmentis, more Cisterciensium, in refectorio vescuntur. f Camisiis non induuntur: pellibus caprinis utuntur. Vestiti tunicis albis, & caligis calceati dormiunt. Cappis laneis albis, absque tinctura aliqua, vestiuntur. Diebus festis, more aliorum Canonicorum, novem lectiones; aliis autem, tres tantum in Matutinis legunt. Post Officium nocturnum ad dormitorium revertuntur, ut dormiant & quiescant. Temporibus determinatis & horis certis ad labores manuum g egrediuntur. Parochiales ecclesias & animarum secularium curas in propriis personis suscipiunt. Omnia hujus institutionis & religionis monasteria sub uno capite Præmonstratensis monasterii continentur, ad quod h annis singulis ad generale Capitulum omnes hujus Ordinis Abbates congregantur. Habent autem i Curias & Prioratus, non solum hominum, sed & feminarum: in quibus tam clerici quam laici, secundum quod a Superioribus suis injungitur, commorantur.

[30] A principio autem Ordinis & novellæ plantationis, cum adhuc pretioso paupertatis thesauro abundarent, quasi musto novæ religionis inebriati, & ferventes igne illo, quem misit Dominus in terram ut arderet, [etiam Sanctimoniales complexi,] adeo succensi sunt, quod non solum vicinas regiones, sed remotas per universum fere mundum provincias accendebant, illuminabant, & exemplo conversationis suæ provocabant. Unde parvo tempore multa ubique hujus Ordinis & professionis tam Clericorum quam Sanctimonialium constructa sunt k monasteria, largitione Principum & eleemosynis fidelium, copiosis redditibus & latis possessionibus in immensum ampliata & sufficienter ditata. Castis siquidem matronis, & viduis sanctis, & Deo devotis virginibus, velut lapidibus pretiosis, ad ornatum & pulchritudinem tam sanctæ & honestæ religionis convenientibus, quasi ex duobus virorum & mulierum parietibus uno angulari lapide conjunctis, jucundum Deo constructum est habitaculum, & quasi alterius arcæ ædificium cubito consummatum: in quo immitia animalia, & bestiales sensualitatis motus, jejuniis, vigiliis, orationibus, & aliis variis disciplinis tanta districtione domabantur, quod refrænato tumultu pacem habentes, arcæ rectores non multum infestabant. Quod si aliquando contra ipsos indisciplinate insurgerent, capitibus eorum allisis ad petram, in matutino, id est in principio suggestionis diabolicæ, interficiebantur omnes peccatores terræ. Moniales siquidem adeo inclusæ intra septa monasterii tenebantur, [sed magna sub cautela.] quod ad eas nullus hominum patebat ingressus. Et quoniam in choro & ecclesia non cantabant, sed tantum in silentio orationi vacabant, psalteria sua legentes, & Horas Canonicas vel beatæ Virginis Mariæ secreto cum omni humilitate & devotione dicentes; commorabantur seorsum ejusdem Ordinis Sacerdotes & Clerici, viri probati & religiosi, qui eis in divinis Officiis servientes, Confessiones earum per fenestras audiebant, & eas certis temporibus verbis divinarum Scripturarum instruere & informare studebant.

[31] Auctor Gestorum Episcopi Bartholomæi, cap. 2 Analectorum, sic de iis loquitur: Miro modo videmus, ad illius institutionis monasteria sic festinantes, [uti etiam liquet ex Bullis Pontificum.] ut plusquam decem millia feminarum in eis credamus contineri. Notat autem Parcensis apud Lovanium Abbatiæ Chronologus Ms. ab ipsomet S. Norberto, eas in Præmonstrato collocatas; idque liquere ex diplomate Cælestini II, ad Hugonem Abbatem dato III Idus Decembris anno MCXLIII; & inter alia ubi eæ habebantur monasteria, numerat Cellam superiorem prope Herbipolim, & Augiam Minorem apud Ravensburgum, & S. Michaëlis Antverpiæ, & suum denique Parcense, cujus secundus Abbas Philippus, scribens S. Hildegardi; Ora, inquit, Mater venerabilis, pro me, & pro congregatione Fratrum ac Sororum, quam habeo regere, ut pacem & concordiam nobis Dominus tribuat. De quibus idem Chronologus ita scribit, Commorabantur illæ seorsim a viris, neque in choro & ecclesia cantabant, sed tantum in silentio orationi vacabant; Psalteria sua, & Horas canonicas vel beatæ Virginis secreto, & cum omni humilitate & devotione, legentes; & in aliis operibus Ecclesiæ & Fratribus, suendo, nendo, texendo, lavando, servientes.

[32] Et hæc quidem omnia innocentißime, donec primo fervore tepescente, ut addit Vitriacus, [Hæ prudenter separatæ postea.] improvida securitas torporem & negligentiam inducere cœpit; & fenestras, per quas solas primitus dabatur alloquium, convertit in ostia. Unde prudenter, ut idem concludit, in Generali Capitulo Præmonstratenses unanimiter firmaverunt, quod feminas de cetero in Ordine suo non essent recepturi. Capitulum hoc anno MCXXXVIII celebratum fuisse, docet Pagius ad hunc locum pag. 352, simulque declarat in eo non fuisse statutum, ut omnino non essent ullæ; sed, [extinctis Conversis,] quemadmodum ait Bartholomæus, earum recipiendarum primus S. Norberto auctor, visum est illas removere, & ad serviendum Deo longinquius collocare. Paulo aptiorem ac clariorem forsitan modificationem eruit Chronologus Parcensis ex ipsis Statutis Ordinis, ubi dist. 4 cap. 15 dicitur, Nulla mulier in Ordine nostro recipiatur in Sororem; nisi in illis locis quæ sunt ab antiquo cantantibus Sororibus deputata. Conversas ergo dumtaxat, & tantum non in ipsis habitantes monasteriis, quales superius descripsit Chronologus, arceri Patres voluerunt; non omnino extincta earum, quibus choro & cantui sacro vacare indultum fuit, monasteria, quæ ad hæc usque tempora perseverarunt, [& longius remotis iis quæ chorū habebant.] secundum Bullas Summorum Pontificum Innocentii II, Cælestini II, Eugenii III, quorum postremus anno MCLIV; Illud etiam, inquit, humanitatis ratione perspeximus, & præsenti decreto in perpetuum valituro sancimus, ut Sorores, quæ, per laborem Fratris nostri Norberti Magdeburgensis Archiepiscopi & vestram exhortationem, ad omnipotentis Dei servitium accesserunt, & semetipsas Domino obtulerunt, de bonis vestræ ecclesiæ (quorum non minima pars eidem loco per ipsas noscitur pervenisse) sine cujusquam contradictione, nunc & semper in sustentatione temporalium necessaria consequantur.

[33] Hactenus scripseram & prælo paraveram cum Perillustris Dom. Iacobus Baro le Roy, editis Marchionatus S. R. I. & Gallo-Brabantiæ Notitiis clarus, ad me detulit feliciter redemptum Chronicon Alberici Monachi trium-Fontium, [Quid de initio Ordinis Albericus 3 fontium ante. 1240.] in eoque legendum exhibuit locum, etiam ab Andrea du Chesne inter Probationes ad lib. 6 Historiæ Genealogicæ familiarum Guisnensis, Ardrensis, Gandavensis & Cociacensis, descriptum pag. 333, ubi initium Ordinis explicatur, ad annum MCXIX, his verbis. Ordo Præmonstratensis cœpit hoc tempore, per virum mirabilem Dominum Norbertum, natione Teutonicum. Et fundata est Ecclesia sub Episcopo Bartholomæo in diœcesi Laudensi, & in præsentia viri nobilis Thomæ de Cocy, & filii ejus Ingelranni. Habebat hic Ordo trecentas quinquaginta Abbatias. Desinit scribere Auctor iste, in iis quæ seculi sui sunt fide dignißimus, anno MCCXLI. Pergit deinde Nobilium istorum, sub quibus fundata est Domus illa, Præmonstratensis, antiquitatem genealogice explicare; quod nostri hoc loco instituti non est. Quare Commentarium hunc prævium finio cum Annotatis Henschenii nostri, jam olim ad locum Iacobi de Vitriaco præparatis, in hæc verba:

ANNOTATA G. H.

a Egerat Vitriacus cap. 21 præcedenti de Canonicis Regularibus, cui hoc subjungit.

b Pagius lib. 1 cap. 3, explicans textum Vitriaci, asserit, horum essentialem habitum esse tunicam laneam & niveam, cum scapulari candido & laneo.

c Idem cap. 4 ait, hanc S. Augustini Regulam ipsis confirmasse Summos Pontifices, Alexandrum, Lucium, Urbanum, Clementem, Innocentium, Honorium, suiquemque nominis tertium, item Gregorium IX, Innocentium IV, Urbanum & Gregorium X, aliosque, quorum Privilegia libro 3 idem Pagius profert, & Privilegio 105 Gregorius X plurium decessorum exemplar allegat. Regulam prædictus Pagius cap. 4 libri primi exhibet, & Sectionibus 19 exponit.

d Abstinentia a carnibus perpetua relaxata fuit a Pio Papa II anno 1460, ac dein a Sixto IV, Alexandro VI, & Iulio II. Consule caput 6 Pagii.

e Modificatum dein auctoritate eorumdem Pontificum jejunium, & redactum ad Adventum Domini, Quinquagesimam, ferias sextas totius anni, Vigilias Deiparæ Virginis & similes, docet Pagius cap. 7.

f Auctoritate Clementis VI usum vestium lanearum ad carnem, Prælatorum arbitrio & dispensationi relictum, tradit Pagius cap. 8.

g Scilicet ut otium fugiatur, ceterum præferri studia litterarum labori manuum palam est.

h Capitulum generale de annuali factum est triennale anno 1605, sub Francisco a Longoprato Præmonstrati Abbate.

i Curiæ sunt, curtes, grangiæ, villæ seu prædia, in quibus si duo vel plures Presbyteri collocentur, appellantur Prioratus.

k Fuerunt monasteria per 30 circarias seu provincias distributa, & hæc indicat Pagius a pag. 318, quæ ibi videri possunt. Huc facit quod Miræus, ad calcem Indicis monasteriorum, post Chronicon Præmonstratense inveniendi, ex Ms. Steinfeldensi recitat, tamquam in Cœnobio Cellæ-superioris apud Herbipolim lectum: Hæc est summa claustrorum sive monasteriorum Ordinis Præmonstratensis. Mille Abbatiæ, trecentæ Præposituræ, cœnobia vero Sanctimonialium sunt quingenta. Insuper in Ordine Præfato sunt sexdecim Episcopatus: de his sunt septem Archiepiscopi, & novem Diœcesani Episcopi. Quam quidem summam ita credo collectam intra primum aut sesqui-primum seculum Ordinis; nam, teste eodem Miræo, Slagæ in Austria sic legitur parietibus aulæ inscriptum: Dinumerata sunt ubique terrarum hujus candidæ familiæ cœnobia, ante annum millesimum ducentesimum, Canonicorum quidem mille trecenta, Sanctimonialium vero quingenta, exceptis Prioratibus & aliis domibus minoribus.

VITA
Auctore Canonico Præmonstratensi coevo.
Ex pluribus Mss. imprimi curata a D. Chrysostomo, Abbate S. Michaëlis Antverpiæ.

Norbertus, Fundator Ordinis Præmonstratensis, & Archiepiscopus Magdeburgensis (S.)

BHL Number: 6249

AUCTORE COÆVO.

PROLOGUS.

Tanto procul dubio quisque fidelis piusque animus, ad omnipotentis Dei amorem & gratiam promerendam, propius accedit; quanto bonum, quod de alio audit, facilius credit, idque sibi ab eodem Domino Deo conferri optat & sperat. Qui non credit, non imitatur: qui vero non imitatur, numquam perveniet: quia sicut vera est patria, quam in exilio hujus vitæ quærimus; ita similiter vera & singularis est via, qua tendimus. In hac autem via, [Exempla Sanctorum ad æternam salutem ducunt.] erroribus & ærumnis valde & multipliciter intersepta, non defuerunt nobis ab initio mundi, inter cetera divinæ dispensationis beneficia, sanctorum virorum exempla: quorum vestigia sequentes, æternæ beatitudinis gaudia & avidius quæreremus & certius caperemus. Horum nimirum quædam sunt, quæ præterita & ab aliis conscripta legimus; quædam vero, quæ ipsi quoque ex magna jam parte vidimus & videmus. Quapropter, cum nihil sit homini Christiano in peregrinatione sua tam commodum, & ad sempiternæ gloriæ præmia capessenda necessarium, quam vitam informare honestis moribus, & laudabilibus studiis occupari; gratanter profecto & cum omni devotione suscipit, quæcumque de hujusmodi viris memoriæ commendanda potuerit invenire: ut quorum satagit æmulari virtutem, studeat etiam merita jugi meditatione revolvere. Sed infideles & impii, quorum Deus venter est, & summum bonum corporis voluptas; quidquid legunt vel audiunt, quod ab eorum studiis & conversationibus sit alienum, falsum continuo & confictum esse judicare non metuunt: & quia fœdam & immundam conscientiam gerunt, exosam habentes justitiam & suspectam veritatem; simplices quosque a via salutis avertere, & suis corruptis & perditis moribus subvertere non desistunt.

[2] Propter istorum itaque obstinatam avertendam impudentiam, [Auctor volens de Præclaris Præmonstratensibus scribere,] cum proposuerim scribere de Præmonstratensibus viris, nostris temporibus omnis religionis & sanctæ vitæ meritis coram Deo & apud homines approbatis; cogor multa prætermittere, ea dumtaxat breviter attingens, quæ omnibus nota sunt, neque ipsi ulla improbitate audeant diffiteri. Horum profecto virorum cum considerarem opera, & animadverterem incrementa, mirum in modum comperi, non hominum virtutē, sed Dei. Recordatus proinde illius Euangelicæ sententiæ, quam Magister bonus & Salvator omnium Jesus Christus protulit, dicens: Ex fructibus eorum cognoscetis eos: &, quia non potest arbor mala bonos fructus facere; contuli me ad arborem, unde tot & tanti fructus processerant, indagandam. [Matth. 7. 16] Cumque paulo diligentius rei originem & radicem perquirerem; occurrit mihi piæ & reverendæ memoriæ Pater Norbertus: de quo, prout ratio narrarationis & ordo suggesserit, eorum, quæ de ipso legitimo & fideli testimonio ab aliis narrata didici & scio, [incipit a Vita S. Norberti fundatoris.] pauca summatim perstringam. Et, ne sermo continuus atque prolixus lectori fastidium ingerat; hoc ipsum, quoad diligenter potero, distincte & per capitula ordinate & titulis annotare curabo; ab eodem præfato Patre competens dicendi sumens exordium, qui hujus Congregationis extitit primus. Præterea sciendum est, quia cum multi hujus vitam & gesta conscripserint, nullum omnino invenerim, qui rem plenarie & ex ordine persequatur: quod ne hic quoque accideret, diligenti examinatione procuratum est, ut convenientibus in unum quibusdam, qui ab initio cum eo jugiter conversati sunt, eo modo & ordine conscribantur singula, quemadmodum plurium assensio comprobasset.

Capitula indicata, margini ubique adscribimus, eorumque titulos hic subjungimus; more nostro in capita & numeros distincturi, & additiones marginales cum Annotatis adjuncturi.

INDEX CAPITUM ET TITULORUM
editionis Antverpiensis.

Cap. I. De S. Norberti natalibus, ortu, & seculari vita.
II Qualiter gratia Dei visitavit eum.
III Ubi & quando exuit veterem hominem, & induit novum.
IV De initio prædicationis ejus, & longanimitate patientiæ.
V Quare patiuntur Sancti mala, quæ non faciunt.
VI De constantia fidei, in discrimine vitæ & mortis.
VII De instantia prædicandi.
VIII Qualiter se excusaverit, accusatus coram Legato Romanæ curiæ.
IX Quomodo satanas ei adstitit in oratione pernoctanti.
X Quomodo, relictis omnibus, peregrinationem aggressus est.
XI Quomodo primum generalem ubique prædicandi potestatem accepit.
XII Quomodo Valentinianas venit, ubi tres socios suos amisit.
XIII Quomodo ibidem unum pro tribus recepit.
XIV Quomodo socium suum exhortabatur.
XV Quomodo discordantes apud Fossas pacificavit.
XVI De duobus Principibus discordantibus, quorum alter viro Dei consentire noluit.
XVII Item de duobus, quorum unus, cum fugere vellet, non potuit.
XVIII De invocatione & confirmatione prædicationis ejus a Callisto Papa.
XIX Quomodo Præmonstratum venit.
XX Quomodo ad colligendos socios exivit.
XXI De quodam juvene, quem satanas multipliciter tentavit.
XXII De puella, a dæmonio curata apud Nivigellam.
XXIII De Reliquiis, quas Coloniæ invenit.
XXIV Quomodo Professiones fieri instituit.
XXV De voluntaria paupertate, & prompta obedientia.
XXVI De quodam Novitio, qui viro Dei fraudulenter adhæserat.
XXVII Quomodo per visionem cuidam Fratri ostensum est, ubi ædificari deberet ecclesia.
XXVII De constructione & dedicatione Præmonstratæ ecclesiæ.
XXIX De multimodis tentationibus Fratrum in principio.
XXX De quodam juvene, a dæmonio arrepto, & per Fratres curato.
XXXI De dæmoniaco, apud Trajectum curato.
XXXII De conversione Comitis Godefridi.
XXXIII De Theobaldo Comite Blesensi, viro illustri.
XXXIV De itinere Romano, & quomodo Comiti duxerit uxorem.
XXXV De dæmoniaco apud Vivarias curato.
XXXVI De Tanchelino hæretico, & de Antverpia.
XXXVII De spiritu maligno quem præsensit in olla.
XXXVIII De lupo ad horam domestico facto.
XXXIX Item de alio lupo, qui præcepto pueri ovem dimisit.
XL De Fratre qui dæmonem apprehendere voluit; & de illo cui dæmon adstitit, & non audebat surgere.
XLI Quomodo dæmon coram Patre Norberto ursi similitudinem assumpsit.
XLII Qua occasione venit ubi electus est Archiepiscopus.
XLIII Quomodo in civitatem receptus est.
XLIV Quomodo dispersa congregavit.
XLV Quomodo de Ecclesia B. Mariæ Canonicos transtulit, & Fratres suos imposuit.
XLVI De persecutionibus, quas sustinuit.
XLVII De Clerico, qui voluit eum interficere.
XLVIII Quomodo successorem ordinavit in Præmonstrata ecclesia.
XLIX De aperta seditione Parthenopolitanorum civium adversus hominem Dei, & de constantia ejus in necessitate mortis.
L De ebrietate Parthenopolitanorum.
LI Quomodo in Sede repositus est.
LII Quomodo in Italiam ivit cum Innocentio Papa & Lothario Rege.
LIII De contentione sepulturæ ejus, inter majorem ecclesiam & ecclesiam B. Mariæ.
LIV De tribus visionibus, quibus post discessum suum visus est.

APPENDIX.
Fratrum Cappenbergensium.

I Qualis quantusque Norbertus fuerit.
II Quod famen Westphaliæ adventuram prædixit.
III Quod febres verbo fugavit.
IV De regulari Fratrum proposito.
V De Regula B. Augustini.
VI De Sanguine Domine, qui in patena calicis Patris Norberti apparuit.
VII De velo S. Servatii.
VIII De prædonis cujusdam interitu.
IX De guerra quam prædixit.
X Quomodo dæmoniacum curavit.

Hæc Appendix mihi faciet Caput i Analectorum, quorum reliqua Capita nihil attinet adnotare; quia nihil faciunt ad Antverpiensium editionem, cujus solius hic reddimus rationem.

CAPUT I.
Ortus; secularis vita; conversio ad meliorem.

Cap. I

[3] Fuit in diebus a Henrici Junioris Cæsaris Augusti b, Paschale summo Pontifice Sedis Apostolicæ regimen administrante, anno ab Incarnatione Domini nostri Jesu Christi millesimo centesimo decimo quinto, [Sanctis natus,] vir quidam, nomine Norbertus, natione Teutonicus, municipio de c Sanctis, quod antiquitus d Troia dicebatur, genere de illustri Francorum, & Germanorum e Salicorum prosapia ortus, opibus adauctus, forma decorus, statura gracilis ac paululum longus, ætate adultus; scientia tam litterarum quam curiæ ac seculi eruditus; eloquio excultus, officio Clericus, ordine Subdiaconus, vita & moribus pro ætate & seculari consuetudine admodum levis. Nomen patris ejus Herbertus, de castro juxta silvam Kettel a f Genepe nomine, & nomen matris Hadwigis; quæ cum eum a Domino postulatum gestaret in utero, audivit per somnum dicentem sibi: [Matri prædicitur fore Magnus.] Æquo animo esto Hadwigis g, quoniam Magnus apud Deum futurus est & apud homines.

[4] Hic, cum in omnibus ei præsentis vitæ obsecundaret felicitas, & rerum temporalium prosperitas arrideret; factum est inter cetera, ut etiam in Magnatum curiis perspicuus haberetur; primo quidem in curia Domini Frederici h Coloniensis Archiepiscopi, deinde in aula Imperatoris: in hac nimirum, propter officium i Clericatus & scientiam litterarum; [Clarus in curiis] in illa vero, propter generositatem animi & excellentiam urbanitatis; in utraque autem, propter affabilitatem vitæ & elegantiam morum. Hic clarus, ibi nobilis; strenuus utrobique: dilectus & honoratus non minus a Dominis quam ab universa familia; gratus omnibus, & habilis universis; magnus inter magnos, & inter parvos exiguus; inter nobiles illustris, [& omnibus carus] & inter ignobiles rusticanus; inter peritos disertus, & inter idiotas tamquam fatuus, cunctis se amabilem exhibebat: omnibus denique omnia factus, omnium, inter quos versabatur, studiis congruebat. Erat enim homo adspectu hilaris, vultu serenus, sermone jucundus, conversatione mansuetus, societate affabilis, suis beneficus, extraneis pacatus; in dando profusus, in accipiendo pudibundus; in manu consilii sui positus, & ante cogitationum suarum oculos constitutus, proprio pro ratione utens arbitrio, & pro arbitrio agens vitam; nihil sibi denegans, neque intentatum relinquens, quod propriæ voluntatis suggereret appetitus; non attendens quid liceat, & quid non deceat non cavens, dum tantum quod libet suppetat, & quod displicet non obsistat: transglutiens præterita, præsentia devorans, præoccupans & futura: civis seculi hujus egregius, & inclitus Babyloniæ colonus; clausis incedens luminibus, & capite verso retrorsum, nesciens quid super eum disponeretur in posterum, [in vanitates & illicita diffluens.] & ignarus quid sibi crastinus pararet dies, immo, quod deterius erat, penitus non curans; religionis & quietis impatiens, inquietudinis & impatientiæ servus.

[5] Amplificabant præterea in his omnibus spem votorum ejus, & dilatabant desideria cordis, secundorum proventuum temporalis successio, & aura favoris humani, plausu dulcisono, & voce, homini sic affecto melliflua, acclamantium undique atque dicentium, Euge euge: præ cujus dulcedine atque suavitate, promissio regni cælorum, seu comminatio gehennæ ignis ardentis, & quæ his similia, insonabant auribus ejus, tamquam verba lenta & somnolenta, perstrepentia & tumultuosa, indignationis & molestiæ plena, quasi deliramenta senilia, [ingreditur viam perditionis.] & ineptiæ pueriles. Omnis denique cantio, quæ non geminum in circuitu ejus duplicaret Euge, videbatur ei veluti locutio inanis & narratio fabulosa. His igitur stimulis exagitatus, atque hujuscemodi solicitatus aculeo, circumferebatur Norbertus in medio Babylonis; multiplicibus & tortuosis anfractibus, per vias laboriosas & difficiles, semper vadens & numquam rediens, errans & nesciens, vagus & profugus, fluctuans nec sentiens, periclitans & securus, exhauriens ventum & aucupans vanitatem. Tum factum est, & ecce subito & ex improviso sermo velox & manus præpotens imminet dorso fugitivi, dejiciens adscensorem, & erigens curvum.

[6] Accidit enim ut solus, uno tantum assumpto secum puero, festinaret ad locum quemdam k Freden nomine: sed cur clam vel solus ierit, ipse novit qui dixit: Sepiam vias tuas spinis. [Oseæ 2. 6:] Cum vero, cum miro tam equitaturæ quam sericæ vestis apparatu, procederet in prati virentis amœnitate; subito densantur nubes, insurgunt procellæ, terrent tonitrua, micant fulgura & tempestates: villæ refugia procul: [In tempestate deprehensus,] spiritus potestatem tempestatum habens, terrores incutit, & mortis horrendæ responsa. Quid plura? Non destitit illitteratus docto, seruus domino, puer seniori clamare, prædicare; Norberte, quo vadis? Domine, quid agis? Revertere pater, revertere: manus enim Domini valida contra te. Clamat servus, loquitur asina, sed utilius quam illa Balaamitica. Dominus enim desuper pius ad revocandum, nec tardus ad convertendum, quasi diceret; Norberte, Norberte, quid me persequeris? Corpus aptavi tibi, [monetur a puero comite:] divitias quibus te ostentas, administravi tibi; mihi servire debueras: cur & alios perdere festinas? Durum est tibi contra stimulum calcitrare. Adhæc repente prosiliit ictus ante pedes equi, pervorans herbam, scindens & aperiens terram profundius quam ad staturam hominis, quem sano sensu nullus audire posset mortalium; &, ut supra dictum est, [ictu fulminis dejicitur exequo:] manus præpotens Domini dejecit adscensorem; ejus misericordia vivificans, incurvatum & humiliatum protinus erexit. Stabat puer stupefactus; jacebat dominus, jacebat & equus, fere usque ad mortem extra se factus: fœtor impleverat locum & vestes hominis, velut sulphureus, velut infernalis ignis.

[7] Post horæ spatium surgit homo quasi de gravi somno; sed & reversus ad se, [& incipit converti:] tactus dolore cordis intrinsecus, dicere cœpit intra se: Domine, quid me vis facere? Et statim, quasi responderetur: Desine a malo, & fac bonum; inquire pacem, & persequere eam; non processit ulterius, nec transivit vallum quod foderat ei Dominus: sed revolvens secum misericordias Domini, quoniam bonus, quoniam in seculum misericordia ejus, reversus est via qua venerat. [cilicium induit.] Et ex tunc conceptum divini amoris ignem paulatim augmentans, nec subito mutavit habitum, nec statim reliquit seculum; sed asperitate cilicii membra domabat sub mollibus indumentis, & erigere se contra se prætentabat. Tum vero deinde sensim atque paulatim, interior verbi Dei gladius, penetrans profunda, [atque paulatim mutatur interius] urensque renes & scrutans corda, cœpit ab interioribus versa vice reformare quod mendaciter fuerat deformatum; evellens & destruens, reædificans & plantans, eadem qua irrepserat via ejiciens serpentem; vertitque repente atque in momento, & mutavit silvestrem & rapacem accipitrem, in simplicem & mansuetam columbam. [Rom. 5. 20] Factum est autem, sicut dicit Apostolus, ut ubi peccatum superabundavit, abundarit & gratia. Et quia noverat Spiritus sanctus modum & ordinem operationis suæ, non est quidquam oblitus; sed postquam inspiravit amorem, addidit insuper & aperuit intellectum; misitque in animum renovatæ jam intrinsecus mentis, ut tempus adhuc modicum & sibi congruum sustineret exterioris hominis exuendi cum actibus suis, [deliberat de abnegando seculo:] locumque aptum & idoneum eligeret publice abrenuntiandi huic seculo, ac principi & magistro ejus diabolo, cum omnibus pompis suis, ubi divinæ pietatis clementia & evidentior appareret & gratior existeret.

[8] Collectis ergo interim ad se Vir Dei viribus, l rediensque introrsum apud se, corroboransque animum suum, & altiora secum versans consilia; mutavit funditus atque convertit omnia vitæ suæ studia, ad vias penitus alias & omnino diversas. Jam igitur edoctus pugnare cum hoste, retraxit continuo pedem a Curia; ac domi residens, vel in Abbatia Sigebergensi, cum bonæ memoriæ m Conone Abbate, [in Sigebergensi monasterio exercitiis spiritualibus vacat:] qui tunc illi præerat monasterio, mirandæ sanctitatis viro, commorans, & Scripturas divinas memoria colligens; expectabat, ut dicit Salomon, sapiens usque ad tempus; & tirocinia quædam futuræ conversionis exercens, quidquid paupertatis apud se disponebat, quidquid passionum & agonum accidere poterat, infatigabili præmeditatione levigabat. [Prov. 29. 11] Ne autem novelli tironis, & inexercitati adhuc militis, affectuosus animus sedula dilationis suspensione aliquatenus angeretur; confortabatur exemplo Domini & Magistri sui ac Redemptoris omnium Jesu Christi, de quo ipse legebat, quia sustinuit donec veniret tempus & hora ejus; sicut refert sermo Euangelicus, dicens. de Judæis; Et non tenuerunt eum, quia nondum venerat hora ejus: & alibi sub persona ipsius; Quid mihi & tibi est, mulier? nondum venit hora mea: & iterum; Tempus meum nondum advenit, tempus autem vestrum semper est paratum: & rursus Euangelista; Cum appropinquasset Pascha, dies festus Judæorum; sciens Jesus, quia venit hora ejus, ut transeat ex hoc mundo ad Patrem, &c. [Joan. 7. 30, Joan. 2. 4, Joan. 7. 6, Joan. 6. 4, Joan. 13. 1] Imbutus itaque nova interioris virtutis gratia, exterioris autem vetustatis tunica nondum exutus, demulcebat desiderium suum spe uberioris fructus; malens simul novi hominis indumentum pariter & ornamentum suscipere; illud quidem in habitu Religionis, istud vero in dignitate Sacerdotii: fierentque collata munera tanto jucundiora, quanto existerent ex alterutra collatione potiora; ac per hoc malignus spiritus eo gravius in circumstantium conspectu rueret, quo magnificus Rex in Norberto gloriosius triumphasset.

ANNOTATA D. P.

a Henricus Imperator IV, & Rex Germaniæ V, Junior dictus, respectu patris Henrici senioris, cui, auctoritate Sedis Apostolicæ deposito, succeßit die 25 Decemb. anno 1105, mortuus 23 Maji anno 1125.

b Paschalis II sedit ab anno 1099 die 14 Augusti ad 20 Ianuarii an. 1118.

c Sancti seu Xancti oppidum Cliviæ ita dictum a sanctis Martyribus Victore & sociis, tempore Diocletiani ibidem occisis, 10 Octobris. Anno 1028 accepit locus Collegium Canonicorum: [Canonicæ Sanctensis fundatio anno 1028.] e quorum numero postea fuit ipse S. Norbertus: unde in quodam illius ecclesiæ Kalendario, ad VI Iunii, sic legi ait D. Crasius apud Polycarpum; Norberti, Archiepiscopi Magdeburgensis, Fratris nostri: & Arnoldus Archiepiscopus Coloniensis an. 1144, in charta, ad Cap. 3 Analect. danda, ejus meminit, ut Sanctensis tunc Canonici, cum cœnobium in Vurstenberg fundaretur, ac postea Magdeburgensis Episcopi. Cum ergo in cap. 2 Analect. Hermannus Monachus, æque coævus, Canonicum Coloniensem facit Sanctum, intelligendus est diœcesim nominasse pro particulari intra eam Ecclesia. Porro quæ ibidem Xantis hodie monstratur domus Natalis S. Norberti, in via vulgo de Mar-strate dicta, jam non una, sed tres contiguæ domus sunt, sicut huc scripsit R. P. Lambertus Buren, per plures annos Xantensis nostræ Residentiæ senior & plerorumque Canonicorum Confessarius, prope septuagenarius: qui studiose singulos interrogando, ait eam esse omnium tam incolarum quam accolarum traditionem. Invenit autem anno 1692, quo litteras illas dedit, quod trium istarum domorum prima versus forum, [S. Norberti domus Natalis:] cui signum trium mercatorum, ab aliqua mercatrice habitatur; secundam pistor incolit; tertiam faber ferrarius: cujus pater, vir octogenarius refert, has tres domos unam fuisse domum, sed totam præter muros incendio periisse. Idem confirmat alius quidam senex octogenario major, natus & educatus in illa quam nunc pistor incolit: additque se audivisse a parente suo, viro similiter octogenario, S. Norbertum olim eo loco, in quo ipse tum commorabatur, natum esse. Ibidem in Vicaria S. Petri perseverat Calix, qui dicitur S. Norberti fuisse, vel ab eo donatus.

d Creditur constructum ex ruinis Coloniæ Trajanæ; & forsitan inde occasionem sumpsere quidam comminiscendi, locum olim dictum fuisse Trojam, seu Trojanam.

e Egimus I Februarii, ante Vitam S. Sigeberti Regis, de origine Francorum, tam Ripuariorum, quam Saliorum, & hos docuimus, ortos in ditionibus Zutphaniæ & Transisulania, inde migrasse in Betuam atque Brabantiam, ac tandem regnum antiquum Francicum constituisse. [genus ejus ex Francis Saliis.] Ex his ergo Francis Saliis origo deducitur. Et Hadwigis quidem mater, a Polycarpo creditur fuisse filia Eudonis Burgundiæ Ducis, Roberto Franciæ Rege nati: Herbertus vero Comes Palatinus Rheni, Otthonis I per matrem Mathildem pronepos: sed hæc vellemus confirmata antiquis testimoniis legere.

f Genepe oppidum Cliviæ, antiquitus Genapum, unde Genapii: ad Ruram fluvium, trans quem jacet silva, in veteribus scripturis Kettelensis, hodie Kesselensis dicta; ab antiquo Kettel, nunc Kessel, Castro scilicet Genapiorum, media supra ipsorum oppidum leuca sito, ubi silva illa initium capit; sicut infra idem oppidum, ad dicti Ruræ & Mosæ confluentes, [Castrum Genapiorum] jacet Genapiorum Curia, vulgo Genepper-Huys, versaetiam ipsa superiori seculo in munitißimam arcem, nunc solo æquatam. Quod autem antiquitus scriberetur Kettel (sicuti Hassum, inter Genapum & Gochum, antiquitus dicebatur & scribebatur Hattum) docuit me Ioannes Michael vander Ketten, Brigittinorum Kalkariensium in eadem Clivia Prior: & sic intelligitur pater S. Norberti nomen habuisse, ab ipso Castro Genapiorum (nam Kettel seu Kessel linguæ nostræ idem sunt quod Castellum, & ab hac Romanis usitata voce verosimiliter relicta) quod castrum fuerit proprii ipsius juris, sicuti plerumque Nobiles ea ætate a suis dominiis cognominabantur. Nobilem autem fuisse familiam a Genepe, patet, [hæreditas parentum ejus.] tum ex Heriberto & Ereberto a Genepe fratribus, in prædicta Vurstenbergensi charta nominatis, ac S. Norberti verosimiliter consanguineis; qui etiam Heribertum fratrem habuisse ibi legitur: tum ex Wilhelmo de Gennep, Archiepiscopo Coloniensi, cujus anno 1362, 15 Septembris defuncti monumentum ornatißimum cum epitaphio habetur in Metropolitana ecclesia. Insinuavit porro in sua de Trajectensibus Diatriba Henschenius, Menapios Germanos (quos Iulius Cæsar asserit trans Mosam magnam partem equitatus ad Ambivaritos, prædandi frumentandique causa misisse) potius Genapios appellandos, quos Tacitus dixit Gugernosq; nobis Gochenars, quos, modo Clivios vocamus, sumpta diversimode appellatione a tribus istic oppidis præcipuis & vicinis, Gennep, Goch, Cleve.

g Varia Mss. Quoniam Archiepiscopus futurus est, quem gestas in ventre: & natus traditur circa annum 1080.

h Fredericus, sedit ab anno 1100 ad an. 1131, diem 25 Octobris: apud quem dicitur fuisse circa annum 1012, & sequenti anno in aula Imperatoris.

i Hermannus Abbas S. Martini Tornac. Capellanum Cæsaris facit.

k In charta Vurstenbergensi prænotata nominatur Agena Abbatissa de Frethena, quod molliori dialecto Freden hic dici nihil dubito: invenio autem ad amnem Borkelam in Westphalia, [Vredense monaster.] sex leucarum intervallo a Sanctis, Vreden oppidulum; & intelligo ibi esse nobile Canonissarum monasterium, cum Canonicis ad sacra illis ministranda divinumque Officium, sicut in aliis multis Belgii locis; huc ergo vanæ conversationis potiusquam spiritualis utilitatis causa iter habuerit Norbertus, quando divinitus tactus fuit: quamquam eadem in via, post secundam a Sanctis leucam, occurrat Marien-Vreden, Eremitas Augustinianos nunc habens locus. Propius etiam abesse locum, Vreden olim dictum, nunc dirutum, seniores aliqui cives asseverant.

l Ms. Neomagense, residensque.

m Cononi seu Cunoni Abbati Sigebergensi inscripsit Rupertus, Abbas Tuitiensis, libros de Victoria verbi Dei. Is anno 1126 factus fuit Episcopus Ratisponensis, mortuus anno 1130. Abbatiam autem rexisse videtur, in ordine tertius apud Bucelinum, ad annum 1115 aut sequentem. Est Abbatia, quam illa ultra Coloniam trans Rhenum ad 3 circiter milliaria Germanica, vulgo etiam Siburg.

CAPUT II.
Ordines sacri suscepti. Verbum Dei prædicatum. Injuria patienter tolerata.

III

[9] Cumque diu optatum jam tempus adesset, & sacri Ordines forent ex more in Ecclesia celebrandi; vir Dei, pia exultatione repletus, festinanter & cum omni devotione adiit Dominum Fredericum Coloniensem Archiepiscopum, petens se prima vice inter ceteros ordinandum. [Sacros Ordines expetit:] Quo audito, Archiepiscopus non mediocriter admirans, hominem per se ipsum demum petere, quod ab aliis sæpe recusasset oblatum; libenter tamen & læta responsione annuit, se facturum quod quærebat. Moxque ille subjunxit: Diaconus & Presbyter simul volo fieri. Ad hæc Archiepiscopus, vehementer stupens & pavens, [cum lacrymis agnoscit peccata sua:] quæsivit, quænam esset hujuscemodi tam subitaneæ atque inopinatæ voluntatis causa. Qui ait: Sic est in animo meo, nec poteris scire modo, scies autem postea. Cumque Archiepiscopus, causam scire volens, vehementius ex adverso insisteret; recogitans apud se vir Dei, quod per omnem modum honesta & congrua esset persona, cui possit & debeat secretorum suorum conscientiam aperire; procidens ad pedes ejus cum lacrymis & gemitu, & peccatorum suorum veniam petens & accipiens, confessus est ei firmum & indeclinabile voluntatis suæ propositum. Videns igitur Archiepiscopus, hominem apud se quod petebat firmiter deliberasse, ac metuens gratam sibi & jucundam familiaris sui amicitiam violare; considerans quoque bonum, quod posset de tam laudabili viro facillime provenire atque intelligens, quod non sine instinctu divino talia contingerent; quamvis non a liceret hos duos supremos Ordines a quoquam simul dari vel recipi; admissa tamen pro causa & tempore dispensatione, tandem aliquando annuit.

[10] [ordinandus Diaconus & Sacerdos:] Facta itaque hora celebrandi Officii, & singulis qui ordinandi erant, sacris & albis vestibus, juxta consuetudinem Ecclesiasticam, indutis, locisque suis dispositis; adfuit & Norbertus in medio circumfluentium populorum; notus, ut putabatur, omnibus; sed ignotus, ut rei veritas se habebat, universis; mirabilis apud homines, sed mirabilior coram Deo. Spectantibus ergo cunctis & expectantibus, cum ei Sacrista vestes offerret benedictas, quas, ut ceteri, ad Ordines suscipiendos indueret; ille, in cujus jam pectore Spiritus sanctus inchoaverat templum suum, [pelliceum agninum induit:] convertit manum ad unum de famulis suis, qui erant ibidem juxta eum; & innuit sibi præsentari pelliceum agninum, quod ad hujuscemodi opus de industria jusserat præparari. Quo accepto, & illis attentiore suspensione intuentibus, exuit varium & multiformem diabolum (indumentum scilicet miræ æstimationis pretio abundante vanitate, de iniquo mammona comparatum, in cujus comparatione in plateis Babyloniæ nullum simile inveniretur) &, videntibus universis, induit uniformem & simplicem Christum; vestem videlicet hominibus hujus seculi, & maxime illius regionis apud nobiles prorsus insolitam, vilissimi pretii & nullius fere momenti; quæ consortibus pristinæ levitatis ejus, irrisionis potius signum ostentaret, quam ulla conversionis præferret indicia; sed homini Dei pretiosior quam purpura & byssus. Tum vero demum convertit aliam manum ad Sacristam, & induit insuper oblatas sibi vestes, quibus, ut mos habet, in accipiendis sacris Ordinibus uteretur; quid de se homines cogitarent aut dicerent, penitus non attendens.

[11] Acceptis ergo juxta votum & desiderium animi sui sacris Ordinibus, & spreto atque postposito humano de se judicio; divertit continuo pedem, & contulit se ad Sigebergense quoddam magnæ ac præclaræ famæ cœnobium: ubi inter religiosos ac devotos in omni sanctitate Monachos, & accepti Sacerdotii addisceret usum, & certa religiose vivendi caperet documenta. Completisque ibi diebus circiter quadraginta, rediit ad patrium solum; conferens se ad Ecclesiam, unde fuerat & erat Canonicus, ut dicitur, secularis. Sequenti vero die, cum obtulissent ei Decanus & Concanonici sui, [primitiis celebrandis] sicut consuetudo habet apud plerosque offerri noviter ordinatis, ut majoris in Conventu Missæ mysteria celebraret; ille humili responsione annuit se facturum. Temporis ergo hora instante, acceditur ad altare, & singula, prout res exigebat, usque post Euangelium solenniter peraguntur. [interponit concionem] Lecto itaque Euangelio, vir Dei, zelo divini fervoris accensus, incalescente in præcordiis ejus igne Spiritus sancti, versus est ad vestibulum Ecclesiæ; subjiciensque verbo Dei ministerium vocis & officium linguæ, cœpit, prout divinitus ei inspirabatur, proferre de thesauris sapientiæ & scientiæ Dei pia futuræ vitæ monita, & salutaria æternæ beatitudinis hortamenta. Addens præterea & ostendens, quam sint omnia hujus vitæ oblectamenta fluida & caduca, brevia tempore, vilia æstimatione, nec amore digna, nec possessione idonea; gloria labilis, [de vanitate rerum caducarum.] ambitio cæca, divitiæ fugaces, delectatio momentanea, requies infida, securitas incerta, gaudia vana, prosperitas falsa; quam denique mordaces in his omnibus curæ & ærumnosæ solicitudines cupientem stimulent, & solicitent possidentem: quia non sine dolore amittitur, quidquid in hac vita cupide possidetur; cum id, quod concupiscitur, nec sine difficultate conquiritur, nec sine periculo custoditur: inflectens & retorquens totum negotii pondus in Concanonicos suos, neminem tamen aperte designans, sed ea præcipue crebro sermone versans, quibus eorum conscientias acrius perurgeret, intentans minas, & exaggerans vindictam; asserens & adstruens, atque idipsum multis & necessariis argumentis irrefragabiliter asseverans, quod divini rigoris severitas nihil inhoneste perpetratum, patiatur inultum; nec quidquam illicite gestum, relinquat impunitum: &, quoniam qui talia agunt, sicut dicit Apostolus, regnum Dei non consequentur. [Gal. 5. 21.] Post hæc autem reversus ad altare, incepta sacrosanctæ Missæ mysteria ad finem usque perduxit.

[12] Crastina rursus die, cum jam omnes ex more in Capitulo refedissent, cœpit primo accepto codice alloqui Decanum, ostendens ex verbis b BB. Gregorii atque Isidori, quorum se Regulam tenere dicebant, quia ipse, qui erat omnium Præpositus & Magister, [Postea ad Canonicos dicit:] deberet eos ad rectum honestæ & sanctæ vitæ tramitem revocare. Audientes autem hæc seniores & Prælati, utpote sapientes, rem taciti considerabant, juxta id quod scriptum est; Sapiens autem differt, & reservat in posterum; & quia veritati nullatenus & Spiritui, qui loquebatur, resistere præsumebant. [Prov. 29. 11] Juniores vero, quibus mos est, minus quæ Dei sunt attendere, ad alterutrum murmurantes, & seorsum subsannantes, pristinæ levitati deputabant. Unde factum est ut inde recederent, exteriorem [solum] ei reverentiam exhibentes; tum quia gravis erat inter eos auctoritatis, [deinde eos sigillatim redarguit:] tum quia signum prætendebat & habitum alicujus religionis. At ille singulorum aditus atque diverticula a longe quodammodo prospiciens & attendens, in crastinum rursus, cum iterum convenissent, cœpit proclamare in eos, nominatim unumquemque significans, quis videlicet, quid, ubi, qua hora, cum quo, quod minime liceret, egit vel dixit.

[13] Eo itaque in hoc per dies quamplurimos perseverante, cum jam eis intolerabilis videretur; & quia, sicut ait sermo divinus, nemo propheta acceptus est in patria sua; Deo viam ejus ad plurimorum salutem altius disponente, reptante in cordibus eorum, ex occulta permissione Dei, spiritu maligno, qui operatur in filios diffidentiæ, [quare convitiis sputoque petitus,] quales illi tunc erant; concitaverunt adversus eum quemdam ignobilissimum Clericum, vilis conditionis humilisque fortunæ. [Luc. 4. 24, Ephes 2. 2.] Hic dum temeraria & audaci præsumptione obloquitur ei, & salebra convitiorum perfundit eum, sputis etiam, incredibili arreptus dementia, fœdavit faciem ejus. Accepta vir Dei tanta contumelia, continuit seipsum, & conticuit; detersaque facie, ac peccatis suis deputans, maluit coram Deo lacrymis indulgere, quam ultioni. In quo facto, ut datur intelligi, expertus est, quantum sibi per gratiam Dei virium superesset, ad majora pro justitia toleranda. Erat autem, ut ex multorum relatu cognovimus, Clerici illius, a quo sputis injuriatus est, talis persona; quem si ipse per cœnum trahi & demergi a coquis coquinæ suæ mandasset, [fert patienter injuriam.] nullus diceret aliud, nisi, Bene factum est. Hæc autem & his similia ob hoc maxime de eo referuntur, quia visibilia miracula simplicibus & idiotis stupenda sunt; patientia vero & virtutes Sanctorum, his qui ad Christi militiam se accingunt, admirandæ sunt & imitandæ; quatenus & retributionis possint esse participes, qui laboris & tolerantiæ extiterint consortes; ac per hoc nec in remuneratione dispar sit merces, quorum non est in voto dissimilis caussa.

ANNOTATA G. H. & D. P.

a Hinc apparet ante Cælestinum, Honorium, & Innocentium Tertios, quorum extant decreta, id prohibentia, fuisse prohibitionem istam, sed ab Episcopis dispensabilem. Infra num. 24 a Gelasio II Papa, de hoc facto veniam postulans, impetravit.

b In Concilio Aquisgranensi, anno 816 sub Ludovico Pio habito, forma institutionis Canonicorum præscribitur ex Sanctis Patribus, potißimum ex regulis a SS. Isidoro & Gregorio tradita; ab hoc quidem, in libro Pastoralis Curæ; ab isto vero, in libris de Officiis ecclesiasticis atque de summo bono: uti apparet inspicienti prædictum Concilium, quod in omnibus editionibus, vel in margine vel in titulis designatos habet cujusque Patris locos, quod fieri etiam potuisset in iis Martyrologiis, quibus ad singulos dies sententiam aliquam, ex prædicta Regula sumptam, invenimusadscriptam, in editionibus Parisiensibus Usuardi, anni 1490 & 1536: quem salubrem usum revocari pro Clericis, quibus sæpe nulla suppetit copia instructionum, statui suo aptarum, perquam utile foret. Ceterum habetur in Codice Regularum parte 2, pag. 197 editionis Holstenianæ, Regula Monachorum S. Isidori: quæ Patribus Aquisgranensibus an visa fuerit, necdum vacavit facta collatione examinare.

CAPUT III.
Quare & quo modo patiantur Sancti mala. Constantia fidei in S. Norberto.

[14] Nam a si, ut ait sermo divinus, nihil fit in terra sine causa, & hoc est summum & principale rationalis creaturæ decus, eorum quæ fiunt cognoscere causas; nullus profecto ambigit an sint, non dico quia sint, sed an sint Sanctorum, [Cognoscenda tum causa cujusque rei,] quas in hoc seculo patiuntur, adversitates, & relatione dignæ, & cognitione idoneæ: quia nec eorum sciri potest causa, quorum exitus ignoratur. Causa namque intellecta & cognita, tum demum facillime quisque atque ex seipso, tamquam sponte propria & ultroneo appetitu, movetur circa finem, prout utilitatis seu dispendii ratio dictaverit, ad id quod proponitur imitandum vel refugiendum. In omni enim re diligenter considerata duo præcipue occurrunt, causa videlicet, cujus cognitione reficitur interior animi ratio; & effectus, cujus usu juvatur exterior corporis sensus. Ex quo fit, ut duplex sit rerum perceptio: una quidem per experientiam secundum usum, quæ pertinet ad exteriorem corporis sensum; alia vero per scientiam secundum cognitionem, quæ pertinet ad interiorem animi rationem. Horum autem duorum, animæ scilicet & corporis, [tum rationis ac sensus diversa natura:] & rursus rationis ac sensus, cum sit natura diversa, motusque contrarius; contingit plerumque, ut vel ratio exercitata debilitet sensum, & adimat pervicaciam sentiendi; vel e converso, sensus invalescens obruat rationem, & obtundat aciem intelligendi. Proinde cum ratio, subjecto sibi corporis sensu, exercetur ad virtutem, agitur fortiter; cum autem sensus, obruta ratione, fovetur ad voluptatem, toleratur pecualiter. Ex hoc ergo est, [(quorūneutrum faciunt homines carnales)] quod homines sensibus carnis dediti, & rebus corporeis assuefacti, nec rationem quærunt, nec causam attendunt; existimantes omnia fortuitis & inopinatis motibus provenire. In quibus autem ratio viget, & ingenii lumen refulget, hi profecto diligenter inquirunt, & facile advertunt, quod nihil umquam sine certa & rationabili causa non solum non contingat, sed nec contingere possit.

[15] Itaque si videris hominem rebus visibilibus irretitum, sensuum judicio innixum, curam carnis agentem, asserentem casum, diffinientem fortunam, blasphemantem Mercurium; noli ab eo quærere, quare homines sancti, & justi, & boni, tot in hoc seculo mala, cum nihil horum faciant, patiantur: quoniam qui ejusmodi est, pro nihilo ducit, & quod patiuntur scire, & quod faciunt imitari. Cui autem Christus vivere est, & mori lucrum; qui potest in veritate cum Paulo dicere, Mihi mundus crucifixus est, & ego mundo, piam salutis suæ gerens solicitudinem; hic procul dubio solicite advertit, & diligenter considerat, quid Sancti ad tempus, in hac dumtaxat vita, [utrumque qui spirituales sunt.] humanæ conditionis debito patiantur, & quo per talem patientiam divinæ miserationis clementia perducantur. [Philip. 1. 22] Verum in hac distributione tria sunt præcipue attendenda: quid videlicet quisque patiatur, quare, quid postremo exinde consequatur. Quod potest sic compendiosius dici; pœna, [ideoque intelligunt quæ causa & fructus patientiæ Sanctorū:] caussa, & finis. De pœna dicit Apostolus: Quia per multas tribulationes oportet nos introire in regnum Dei, & iterum: Non sunt condignæ passiones hujus temporis ad superventuram gloriam quæ revelabitur in nobis. De causa legitur, quia non pœna facit Martyrem, sed causa. [Act. 14. 21] Propter quod dicitur in Euangelio ex persona Domini: Beati qui persecutionem patiuntur propter justitiam. [Rom. 8. 18, S. August. epist. 61 & 167] De fine denique scriptum est: Absterget Deus omnem lacrymam ab oculis Sanctorum. [Matth. 5. 10] Et rursus in libro Sapientiæ: Hi sunt quos aliquando habuimus in derisum, & cetera quæ ibi sequuntur. [Apoc. 21. 4, Sap. 5. 3.] Horum vero trium pœna prior est in cognitione, deinde sequitur finis: verumtamen b in imitatione, finis præcedit, & pœna sequitur. Finis persuadet ut velimus; pœna probat si possumus: causa vero media discernit inter filios regni & filios gehennæ, tamquam inter paleam & frumentum; inter eos qui propter justitiam patiuntur, & eos qui secundum justitiam puniunter.

[16] [Quomodo Deus permittat malos esse] Quamobrem Deus, cujus providentia universus regitur & administratur mundus, ut ostendat se rerum omnium potentissimum effectorem & justissimum ordinatorem, non c prohibuit, ut nullus sit malus; sed subdens eos, qui per propriam & iniquam voluntatem tales sunt, legibus imperii sui; facit per omnipotentiam suam, ut sicut de nihilo ab ipso & per ipsum factum est aliquid; similiter ab eodem & per eumdem, aut de malis fiant boni, aut per malos, tamquam per idonea instrumenta, perficiantur qui volunt & satagunt esse boni; non eos separans neque disjungens, sed permixtim & insimul esse permittens. Hæc nempe quatuor, bonum & aliquid, nihil & malum, tam ordine considerationis, quam naturæ conditione, gradatim quodammodo ab invicem disjunguntur. Quantum enim differt nihil ab aliquo, tanto procul dubio & malum per pœnam inferius est, quia nihil; & bonum per meritum superius, quia indifferenter aliquid. Quapropter Deus, [omnia sapientissime disponens] tamquam Rex in republica sua, disponens atque ordinans per sapientiam attingentem ubique rerum universitatem, malorum quidem cupiditatem aperit, vel intercludit viam, prout ipse oportere judicat, ad quod inhiant consequendum; bonorum autem & voluntatem præveniendo præparat, & possibilitatem adjuvat subsequendo. [Sap. 8] Ut autem certius fiat quod dicitur, de Scripturis divinis utrumque probandum est. In Psalmo CIII, commemoratis quibusdam operibus Dei, loquitur Spiritus sanctus & dicit: Quam magnificata sunt opera tua Domine! omnia in sapientia fecisti. Et, paucis quibusdam iterum breviter enumeratis, subiungit: Draco iste, quem formasti ad illudendum ei; omnia a te expectant, ut des illis escam in tempore. Hoc nimirum est dare escam, quod est aperire viam, ad quod inhiant consequendum. Huic sententiæ etiam illud convenit, quod legimus in Euangelio petiisse dæmones a Domino Jesu Christo, ut intrarent in porcos. [Matth. 8. 31] Quod enim sermo propheticus ait, Expectant; hoc ab Euangelista Matthæo positum est, Rogabant: & quod iste dicit, Dante te illis; hoc ille ait, Ite: & quod iste, Colligent; hoc ille, Abierunt. Post hæc sequitur Propheta, & dicit: Avertente autem te faciem tuam, turbabuntur, quod est intercludere viam, coërcendo voluntatem pravam, & invisibilibus quibusdam vinculis religando. Huic sententiæ simile invenitur in lib. Tobiæ: Tunc Raphaël Angelus apprehendit dæmonem, & religavit in deserto superioris Ægypti. [Tob. 8. 3]

[17] De misericordia vero preveniente ait Psalmus LVIII, Et misericordia ejus præveniet me: [& gratia adjuvans,] de subsequente vero XXII, Et misericordia ejus subsequetur me. Huic sensui attestantur reliqua verba utriusque Psalmi, a principio usque ad finem. [Ps. 58. 2] Nam iste incipit ab adversitate; & tribulationem suam, quasi nondum preventus, prosequitur describendo; ille vero a prosperitate incipiens, utpote jam præventus, divina erga se beneficia describit. [Ps. 22. 1] Proinde iste orat cum gemitu, Eripe me de inimicis meis, Deus meus; ille vero narrat cum gaudio, Dominus regit me, & nihil mihi deerit. Communicant ergo boni permixtim atque indiscrete temporalia ista commoda vel incommoda inter malos, tanto nonnumquam majora, quanto inventi fuerint meliores. Sed bonis proveniunt hæc bona, ut a Deo esse ac distribui credantur; malis autem, ne ab his qui boni vel sunt, vel esse cupiunt, [hinc ad emendationem suscipiendæ adversitates.] talia pro magno habeantur. Item hæc temporalia mala & bonis ingruunt, & malis: sed istis, ut vel probentur, vel purgentur, vel exerceantur; illis vero, ne scelera & iniquitates eorum ignorari ab eo vel negligi putentur: ac per hoc divini consilij altitudo eo majori veneratione sit dignior, quo intellectibus humanis existit incomprehensibilior. Unde nos quoque, qui malorum pœnas extimescimus, & bonorum præmia desideramus, non debemus his auditis & cognitis obdurare corda nostra; sed istorum & illorum exemplis, tamquam divinis vocibus provocati, studeamus in adiutorio Domini nostri, ad ea quæ cupimus consequenda, emendare vitam, corrigere actus, instruere mores; sensum quoque, voluntatem & propositum nostrū ad meliora semper provehere.

[18] Probatus itapue vir Dei Norbertus, ut superius dictum est, [Sic exercitatus Norbertus] & in uno jam per omnia dignus inventus; ut etiam secundum hoc evidentior super eum divinæ providentiæ operatio appareret, juxta id quod scriptum est, Qui diligit filium suum, assiduat illi flagella; repetitur adhuc, & examine majoris tentationis exquiritur. [Eccli. 30. 1] Nam cum post hæc incredibili se jejunio & abstinentia maceraret, die noctuque vigiliis & orationibus insistendo; contigit semel, dum in quadam crypta Missam ex solito celebraret, ut in Calicem jam consecratum aranea laberetur. Quo viso stupuit Sacerdos, vitam & mortem ante oculos habens: erat enim aranea non modicæ corpulentiæ. Quid faceret homo, cujus fides jam in Domino solidata erat? Ne ergo aliquod præparati Sacrificij faceret dispendium, magis elegit subire periculum; & totum quidquid erat hausit. [araneam in calicem lapsam bibit innoxie;] Ergo peracto Sacrificio se statim moriturum præstolabatur. Dum igitur, immotus a loco, ante altare exitum quem expectabat Domino precibus commendaret; pruritu narium provocatus dum scalperet, subita sternutationis commotione, aranea integra per nares excusa est. Ecce Deus iterum Sacerdotis sui, quem sibi utilem futurum præsciebat, mortem adhuc nolebat, sed fidem. In quo facto manifestissime compertum est, quanta & hujus esset in Domino fides, & Domini erga eum benignitas. Duo namque illi, ad quod præparabatur, erant necessaria, Patientia videlicet & Fides; patientia pro armis, fides pro robore; patientia, ne inermis cederet; fides, ne infirmus deficeret. Tantam proinde adeptus est fidem, ut in ea omnibus vitæ suæ diebus cunctis tunc temporis viventibus, [in patientia & fide excellens.] communi omnium judicio, facillime præferretur. Erat præterea homo ille absque omni dubitatione ceterarum virtutum munere laudabiliter imbutus: sed fides in eo propterea tam diligenter præ ceteris commendatur, quia sine dubio per eam operatus est tam multa quæ fecit, juxta id quod legimus in Euangelio, ex persona Domini dicentis discipulis suis: Si haberetis fidem quantum granum sinapis, & diceretis monti huic, Transfer te, & transferret se. [Matt. 17. 19, Marc. 9. 22] Et iterum: Credenti omnia sunt possibilia. Apostolus quoque in hæc verba consentiens ait: Sancti per fidem vicerunt regna, operati sunt, & cetera quæ ibi sequuntur, fidem proculdubio commendans. [Hebr. 11. 33] Unde quidam cum diceret; quis in quo, illius ipse vivebat temporis, excelleret, ait: In Norberto eminet fides in d Bernardo Claræ-vallensi charitas, in e Milone Tarvanensi humilitas. Et idcirco, si quid de ipso dictum fuerit quod humanæ consuetudinis conditionem excedat, non debet videri ei, qui talis non est, incredibile; sed ad eum continuo id referat, qui huic per gratiam fidem, & per fidem talia posse donavit.

ANNOTATA G. H. & D. P.

a Sequentia usque ad num. 20 desunt in nonnullis Mss. & apud Surium, quia est doctrinalis tractatus, parum ad Vitam spectans; retinendus interim, ne opus censeatur mutilum.

b Aliqua Mss. immutatione vel mutatione finis.

c Prohibuit, idem hic est quod, Impedivit.

d S. Bernardus laudat S. Norbertum epistola 8 ad S. Brunonem Archiepiscopum Coloniensem, ep. 38 ad Theobaldum Principem, ep. 79 ad Lucam CuißiacensemAbbatem, ep. 56 ad Gaufridum Episc. Carnotensem, & ep. 126 ad Innocentium 1 Papam.

e Milo, discipulus S. Norberti, primus Abbas Ecclesiæ S. Iudoci in Nemore, quod nunc cœnobium Donmartinense appellatur, in Artesiæ finibus juxta Hesdinium situm. Idem anno 1131 15 Februarii creatus Episcopus Tarvanensis, mortuus 16 Iulii anno 1159. De eo inter Prætermissos egimus XV Februarii, sunt enim qui Beatum vocent, aut etiam Sanctum. Excusat eumdem Polycarpus prolixe, contra amaram Petri Cluniacensis Epistolam: tamquam nimio impetu, etiam ex S. Bernardi sensu, rapti in causa Bertiniensis cœnobii, pro quo Milo stabat.

CAPUT IV.
Persecutiones toleratæ; peregrinationes assumptæ. Potestas concionandi obtenta.

VII

VIII

[19] Patientiæ igitur clypeo protectus, & fidei fortitudine communitus, prædicans omnibus & annuntians verbum Dei, [Ob prædicationem patitur persecutionem;] oportune, ut dicitur, & importune, seseque quotidie meliorem reddens, conversatus est per annos tres in eodem habitu. Cum autem persequeretur ab his, quibus erat ejus prædicatio importuna, conferebat se interdum ad Sigebergense quoddam monachorum cœnobium, quod tribus a Colonia leucis distat; aliquando in Regularium Canonicorum monasterium, quod dicitur a Roda; sæpius autem ad quemdam Eremitam, nomine Lidulphum b, miræ sanctitatis & abstinentiæ virum, Clericalem vitam agentem. Ad hujuscemodi ergo viros confugiebat causa recreandi spiritum, quotiescumque persequebatur his quibus verba veritatis erant tædiosa. Apud eos autem divertebat, [spirituales viros frequentat:] ut inter eos & sanctæ vitæ addisceret instituta, & spei cælestis susciperet incrementa. Nonnumquam vero domum suam Sanctis rediens, cœptæ prædicationis studiis infatigabiliter insistebat. His ergo ita se habentibus, accidit ut Concilium quoddam fieret in Teutonicis partibus, apud oppidum quod dicitur in Friteslare c, coram Domino d Conone Sedis Apostolicæ Legato. Ex qua re occasione accepta, Episcopi, Archiepiscopi, Abbates, aliæque multæ personæ, [in Synodo Frislariensi,] qui negotiorum suorum causas illuc convenerant tractaturi, inito consilio vacaverunt hominem Dei. Quo præsente, cœperunt eum ex communi omnium assensu coram præfato Domino accusantes redarguere; quare videlicet prædicationis officium usurpasset, eosque in ipsa prædicatione quare verbis & convitiis tam acriter insequeretur, cum a nullo mitteretur, [varia sibi objecta] nec eorum princeps esset constitutus: quare insuper habitum Religionis prætenderet, cum in nullo Religio & proprietas convenirent; & qua ratione pretiosas vestes abjecisset, cum mos terræ id non habeat, & maxime apud, Nobiles, qualis ipse erat, ut, quamdiu versantur in seculo, agninis seu caprinis vestibus utantur.

[20] Ad hæc omnia vir sapiens, a Deo edoctus, sapienter respondebat, dicens: Si de religione impetor; [prudenter diluit;] Religio munda & immaculata apud Deum & Patrē hæc est: Visitare pupillos & viduas in tribulatione sua, & immaculatum se custodire ab hoc seculo. [Jac. 1. 27] Si de prædicatione; scriptum est: Si quis converti fecerit peccatorem ab errore viæ suæ salvabit animam suam a morte, & operiet multitudinem peccatorum. [Jacob. 5. 20] Si de potestate; datur nobis in susceptione Sacerdotii, cum dicitur: Accipite potestatem, & estote relatores verborum Dei. Si postremo de veste; docet nos primus Ecclesiæ pastor, quia non in veste pretiosa acceptum est coram Deo; & Joannes Baptista vestitus pilis camelorum; & Cæcilia, quæ induebatur cilicio ad carnem; &, quod his omnibus majus est, omnipotens Deus, protoplasto Adæ in exordio mundi non purpuream vestem, [adversarios vincit,] sed pelliceam tunicam fecit & dedit. [1 Pet. 3. 3, Gen. 3. 21] Taliter igitur invictus, adjuvante se gratia divina, recessit ab eis, quia non erat conveniens testimonium illorum adversus eum. Omni ergo destitutus solatio, divino tantum fultus auxilio, orationibus & psalmodiis jugiter incumbebat, vanitati & voluptati secularium contrarius prorsus existens; propter quod & ipse contra omnes, & omnes erant contra eum.

[21] Inde cum proposuisset totam sequentem noctem insomnem ducere, & orando rogare Deum, ut ipse, qui est dator recti consilii, [In oratione pernoctans,] & bonorum operum adjutor, secundum beneplacitum voluntatis suæ consilium ejus dirigeret, & propositum adjuvaret; ac sic in oratione pernoctasset; summo diluculo paululum, maxillam manu sustentans. Et ecce adversarius adfuit, sperans aliquid se facere per seipsum; cum nihil prius in membris suis, per quæ adversus eum molitus fuerat, potuisset, ita subsannando & illudendo loquens: Eia, eia, multa proposuisti; sed ad quem finē devenire speras, qui nec in unius noctis proposito perseverare potuisti? Expergefactus itaq; homo & insidiantis insidias inimici non ignorans, respondet: Quis minis tuis crederet, cum ab initio, teste Veritate, mendax sis, & mendacii pater? [Joan. 8. 44] [diabolum tentantem fugat,] Taliter ergo spiritus malignus confusus recessit ab eo. Videns autem homo Dei, quia omnes essent contra eum, & jam veritas, cui testimonium perhibebat, ex superabundanti multorum mendacio suffocaretur; præsertim cum peccatum eorum ex relatione verborum Dei amplius invalesceret, juxta id quod Dominus dixit; Si non venissem, & locutus eis non fuissem, peccatum non haberent: intelligens etiam, quod in ipsum usque ad falsi criminis injectionem irruerent; [beneficia resignat,] eorum detrimentum ac perditionem potius, quam quod sibi nocere possent, dolens ac metuens; venit ad Archiepiscopum suum, & resignavit ei quidquid beneficiorum ac reddituum, quibus plurimum abundabat, in Ecclesia fuerat consecutus. [Joan. 15. 22]

[22] Venditis insuper domibus, ac ceteris omnibus e, quæ vel ex patrimonio vel aliunde jure hereditario possidebat, [& cetera omnia dat pauperibus,] cum omni supellectili sua, & pauperibus erogatis; nihilque sibi retinens, præter decem marcas argenti, & mulam unam, capellamque unam ad Missam celebrandam, assumptis secum duobus tantum laicis comitibus itineris sui, exemplo Patriarchæ Abrahæ spontaneam adiit peregrinationem. Cumque venisset ad quoddam castrum f, super Mosam fluvium situm, considerans apud se, quod nudam crucem nudus utique sequi deberet; ipsam eamdem supradictam, quam sibi retinuerat, proprietatem ibidem pauperibus erogavit, sola dumtaxat capella sibi retenta, ad sacrosanctæ Missæ mysteria celebranda. [Tenuiter aspereque vestitus] Deposita itaque funditus atque rejecta sarcina rerum temporalium, vigore animi bene jam compositi & præparati ad paupertatem omnimodam & indigentiam tolerandam, arduam & sublimem sanctæ vitæ aggreditur viam. Pede igitur nudo, tunica, lanea, & pallio sibi sufficiente, sine tecto, sine certo domicilio, virtute animi horrendas hiemes & asperam glaciem superans, solo Christo duce, cum duobus tam singularis propositi comitibus, proficiscitur versus g S. Ægidium. Quo cum pervenisset, ibique, gratia Dei ordinante, qui sperantes in se non derelinquit h, Gelasium Papam, qui successit post Paschalem, [adit Gelasium Papam:] invenisset; confessus est ei voluntatem & propositum animi sui. Veniam deinceps, specialiter de hoc, quod duos simul supremos Ordines contra Canonum instituta susceperat, a præfato Pontifice postulans, impetravit.

XII

[23] Papa vero videns prudentiam ejus, & spiritum Dei habitantem in eo, voluit eum retinere secum. At ille rogans & obsecrans, [cui adhærere recusans,] ne hac eum obedientia cogeret; exponebat qualiter seipsum in curiis Regum atque Pontificum lasciviendo dissipaverat: & quia id, ad quod invitabat eum, juventuti i ejus vel assumptæ pœnitentiæ minime competebat. Quod si Canonicum, vel Monachum, aut Eremitam, seu etiam euntem Peregrinum eum esse præciperet, libenter ac per omnia obediret. Videns autem sanctus Pontifex constantiam hominis & devotionem animi bonam; nec non & persecutione, quam pro verbo veritatis pertulerat, [ab eo prædicandi amplissimā potestatem accipit.] audita & cognita; dedit ei licentiam facultatem prædicandi verbum Dei, non solum ubi prius prædicaverat, verum etiam ubique terrarum vellet & posset; idipsum ex persona sua monendo & præcipiendo injungens. Præterea eos, qui prius ei ex invidentia obsistebant, prohibendo inhibuit, ne saltem simplices impedirent, si hujus sibi prædicationem superfluam seu minus utilem judicarent: et hoc ipsum, ut ratum esset & stabile, auctoritatis suæ litteris ac sigillo firmavit. Accepta itaque prædicandi ex Apostolica jussione obedientia; cæpit media horrendæ hiemis intemperie, nudis item, ut ierat, pedibus remeare. Tanta quippe quod prætereundum non est, homo ille caritate in Deum flagrabat, ut eum nec frigoris asperitas, nec famis inedia, nec corporis lassitudo, [Vitam rigidissimam prosequitur:] ab eo quod inceperat revocaret. Pertingebant ei aliquando absque omni dubitatione in ipso itinere nives usque ad genua, nonnumquam vero usque ad femora; nec tamen eum uno saltem die poterant retinere.

[24] [parcus in victu:] Cibus ab eo, nisi quadragesimalis & vespertinus, præterquam in Dominicis diebus, minime sumebatur; piscibus namque seu vino rarissime utebatur. Corpus ejus non requiescebat per diem; spiritus autem nec per noctem habebat requiem, nec per diem: singularis enim fidei & magne fortitudinis erat homo ille. Cum ergo, hujuscemodi tam honesto tamque laudabili corporis & animi vigore procedendo, transiret Aurelianum, adjunxit se comitatui ejus Subdiaconus quidam; ac sic cum tribus sociis venit Valentianas Sabbato Palmarum. In crastinum ergo fecit sermonem ad populum vix adhuc aliquid sciens vel intelligens de lingua illa k, Romana videlicet, quia numquam eam didicerat: sed non diffidebat, quin, si materna lingua verbum Dei adoriretur, Spiritus sanctus, qui quondam centum viginti linguarum erudierat diversitatem; linguæ Teutonicæ barbariem, vel Latinæ eloquentiæ difficultatem, [Valencenis Teutonice concionans intelligitur:] auditoribus habilem ad intelligendum faceret. Et ita per gratiam Dei omnibus acceptus factus est, ut cogerent eum fessa ibi & attenuata membra paululum recreare. Quibus cum nulla ratione vellet acquiescere, (facies enim ejus erat euntis in Episcopatum Coloniensem, propter populi & linguæ notitiam quam habebat) factum est per dispensationem Dei, ut sociis ejus subitanea ægritudine oppressis, non posset inde tunc ulterius proficisci. Remansit itaque homo ad custodiendum infirmos suos, [sepelit 3 socios.] qui sequentibus infra Octavas Paschæ diebus beato fine in Domino quieverunt. Equibus duo laici sepulti jacent in suburbio apud Valentianas, in Ecclesia beati Petri juxta forum, in sinistro latere ad Occidentem, Subdiaconus vero Monachus effectus, jacet sepultus in Ecclesia sanctæ Mariæ, quæ in eodem oppido sita est l.

ANNOTATA G. H. & D. P.

a Rodæ Monasterium, in diœcesi Coloniensi, Ducatu Limburgensi, nominatur apud Cæsareum lib. 11 cap. 42, indicaturque vicinum fuisse villæ Wurme: cujus nominis licet villa nulla nunc sit, est tamen fluvius inde dictus, vel illi nomen donans; atque ab Aquisgrano, circa quod ortum ducit, ad Ruram Iuliacensem descendens, interimque transiens villam insignem Herzogenrath, Gallice Rolducq, cui adjacet Abbatia Canonicorum Regularium, Claustrum Rodense vulgo Kloster-rath: cujus Abbas & Monachi Latine scribentes, Rothenses vel Rodenses se dicunt. Est autem Abbatia hæc sita, medio fere itinere inter Iuliacum & Trajectum ad Mosam, nec minus Sanctis quam Colonia distat. Vide 5 Ian. ad Vitam S. Gerlaci cap. 7 litt. d.

b Alias Ludolfus & Ludulfus: aliunde necdum nobis notus, nisi quod Gelenius in Sacrario Colon. lib. 3 Syntagm. 22 Parochialem S. Mariæ in Littore, alias Liskercken, ab antiquioribus dicat S. Lisolphi ecclesiam appellari; suspiceturque hunc esse in Vita S. Norberti nominatum, Lidolfum, cum alibi nullum inveniat S. Lisolfi vestigium: & pag. 752 Indiculum texens Sanctorum ac Venerabilium, quorum dies ignota. Ven. Ludolfus vel Lovo, inquit, Comes Cliviæ, circa an. 755 traditur duxisse uxorem, excitatoque ex ea herede vitam sectatus eremiticam, in monte S. Joachimi prope Bedbur, ad Erpam fluvium, 4 leucis Colonia ad Occidentem. Nomen placet: sed discrepant ætas & locus, duabus forsan personis in unam conflatis implicata.

c Meminit hujus Fritislariensis in Haßia Concilii, ad an. 1118 habiti, Urspergensis, qui addit aliud tunc habitum Coloniæ, cui Norbertum interfuisse scribit: sed unum pro altero accipiens, aberrat.

d Conon seu Conus Germanus, Prænestinus Episcopus Cardinalis, a Paschale 2 creatus.

e Chrysostomus Vander Sterre in Vita, vulgari lingua Brabantica edita, scribit, magnam bonorum suorum partem contulisse monasterio fundando in alto monte Firstenbergh prope oppidum Santense, quod quidem ex Charta, ad Cap. 3 Analectorū danda, probatur: sed oportet statim ab initio conversionis, si non etiam citius, factum fuisse. Ceßit deinde Sanctimonialibus Cisterciensibus locus, quæ eodem per bella destructo, Sanctos migrarunt. Superest autem adhuc villa rustica cum parvo sacello, & turricula lapidea rotunda, propter eminentem situm ad tres & ultra leucas spectabili. Stephanus Pighius noster, Caroli Principis Neoburgici iterdescribens; ait, Varesberg etiam dictum, id est, Montem Vari; ejus scilicet, qui commissum sibi ab Augusto Rhenum per tres annos tutatus, sua deinde & Legionum Romanarum clade celebrior evasit.

f Hoyum, celebra ditionis Leodiensis oppidum, inter Leodium & Namurcum.

g Oppidum S. Ægidii, in Occitania & Episcopatu Nemausensi, ubi olim celebris Abbatia Benedictinorum, postea Melitensibus Equitibus ceßit.

h Gelasius, ob schismaticorum rabiem fugiens anno 1118, ducente Domino, portum villæ S. Ægidii sanus cum omnibus suis & incolumis attigit. Ita Pandulphus Subdiaconus qui aderat, in Vita, quam vide in Propylæo Maji; & Baronium ad an. 1118 num. 16, ubi hic addit, Norbertum a Pontifice munus prædicandi impetravisse.

i Hinc nonnulli putant se posse ascendere ad annum, quo natus Sanctus sit; sed ita, ut discrepent eodem modo, quo discrepatur in definiendo termino juventutis. Polycarpus censet legitimam Sacerdotio ætatem annorum XXX habuisse, cum est ordinatus circa an. 1115 atque adeo natum esse anno circiter 1085.

k Pauperes, rudes, ineruditos & rusticos intelligit. Romana lingua erat, quæ modo Gallicana seu Francicadicitur. Id anno 1118 contigisse mense Iunio infra num. 27 dicitur; tunc autem Dominica Palmarum inciderat in 7 Aprilis, Pascha in 14.

l Eadem ex Chronico Præmonstrat. narrans Petrus Doutremannus in historia Valencen. pag. 120 ait, S. Petri ecclesiam quidem ad forum, quod nunc medium civitatis occupat, tunc suburbium erat, fuisse proximam sacello Leprosorii: alteram vero D. Virginis, vocat primariam loci, ut etiam nunc est, cum titulo Majoris, ad distinctionem alterius Abbatialis eadem in civitate, a qua portarum una locum habet.

CAPUT V.
Colloquium cum Episcopo Cameracensi. Ascitus Hugo socius. Conciones habitæ.

[25] Interea dum ibi maneret ad custodiendum socios, contigit Dominum a Burchardum Cameracensem Episcopum, [A Burchardo Episcopo Cameracensi excipitur,] piæ ac reverendæ memoriæ virum, transitum inde habere Feria quarta, proximo die ante Cœnam Domini. Quo audito, vir Dei, quia cognoverant se mutuo, dum adhuc versarentur in seculo, accessit ad colloquendum ei. Veniens ergo ad ostium domus, in qua hospitatus erat Episcopus, invenit ibi ante fores, per voluntatem Dei, unum de Clericis ejus stantem. Hunc igitur submissa voce rogavit, ut introduceret se ad Episcopum: erat enim gelu super terram, & homo nudis pedibus incedens. Ingressus igitur prædictus Clericus, locutus est ad Episcopum, & introduxit hominem. Qui paululum inter se pariter colloquentes, recognoverunt se, continuo memores facti pristinæ familiaritatis. Episcopus autem intuens hominem, & intra se vehementissime admirans ac stupens, collacrymatus est: non enim se poterat continere; mota quippe sunt viscera ejus super eum. Et irruens collo ejus, [cum lacrymis,] ac pio ejulatu exclamans, cum suspirio dixit: O Norberte, quis umquam de te talia crederet aut cogitaret! Stans vero prædictus Clericus, qui eum introduxerat, & affectum Episcopi videns erga hominem, minime tamen sermocinationem eorum intelligens, quia Teutonice loquebantur; [stupente & collacrymante Hugone Clerico;] præsumens accessit, & interrogavit quidnam hoc esset. Statim ait Episcopus: Iste, quem sic vides, in curia Regis mecum pariter nutritus est, homo nobilis & deliciis affluens, in tantum ut Episcopatum meum, cum ei offerretur b, respueret.

[26] Audiens hæc Clericus ille, lacrymis statim perfusus est; tum quia Dominum suum flentem videbat, tum quia mens & spiritus ejus in amorem tanti hominis caritate melliflua redundabat. Erat etiam ipse voluntatem habens relinquendi seculum, & hujuscemodi vivendi modum, quem in homine illo cernebat, in corde suo jam diu elegerat; eumque nimia cum devotione per dies singulos consequi optabat. Qui tamen, nec adhuc inde quidquam loquens, conferens id tantum in secreto conscientiæ suæ, quonam viæ illius verterentur, tacitus considerabat. At vero Vir Dei, in eodem interim loco permanens, [qui dein solicitus de ægro,] expectabat finem sociorum suorum. Illis igitur, quorum solatio plurima itinera, rigoremque viarum, ac frigidas nives frequenter superaverat, ad Deum, ut superius dictum est, ob sanctæ vitæ meritum receptis, ipse idem gravi infirmitate consequenter arripitur. Episcopus autem præstolabatur interim, quem tandem exitum infirmitas, quæ acciderat, haberet; familiaremque suum per Archidiaconum quemdam & quasdam alias personas suæ curiæ visitabat. Prædictus vero Clericus, utrum convalesceret, & quando, amori ejus ardenter inhærens, de die in diem solicitus investigabat. Postquam ergo convaluit, [convalescentis societatem expetit,] accessit ad eum: & cum confessus esset ei votum & desiderium animi sui, seque sponderet cum ipso iturum; extendens homo continuo manus ad cælum, & in immensum gratias agens, dixit; Domine Deus, hodie te rogaveram, ut dares mihi socium: existimabat enim, ut statim secum remanens, nusquam ad aliquid agendum ulterius repedaret. At ille non eo modo statuerat, sed prius volebat res suas ordinare: & ideo cum post hæc verba intulisset, dicens; Habeo de rebus meis disponere; contristatus est homo ad hujuscemodi sermonem; & sono vocis, pietatis affectum indicans, ait; Eja frater, si ex Deo est, non dissolvetur. At ille continuo respondit: Vinculo indissolubili colligasti me, Pater. Ac sic abiens, rebus suis dispositis qualitercumque vel indispositis, paulo post, cito prout potuit, reversus; & deinceps irregressibiliter secutus hominem Dei Norbertum, nefas & indignum esse arbitratus est, si pro re aliqua temporali, ullam horum quæ Deo placent faceret moram; vel aliqua, in tanta devotionis affectione, dilationis intervalla pateretur.

XIII

[27] Anno igitur post incarnationem Domini nostri Jesu Christi millesimo centesimo decimo octavo, mense Junio, cum adhuc esset homo Dei apud Valentianas castrum, [& an. 1118 ad eum accedit.] ab omni comitum suorum, quorum superius mentio facta est, solatio destitutus; quatenus miseratio divina erga famulum suum Norbertum evidentior appareret, & gratior existeret; post illorum ex hac vita decessum, accessit ei Dominus Hugo, supra memoratus videlicet Clericus; hoc enim erat nomen ejus, qui proximo post eum loco successit in regimine c Præmonstratæ Ecclesiæ; relictisque omnibus, se cum eo in eadem vita & paupertate contulit, [Sanctus cum eo gratis prædicans,] piæ nimirum & sanctæ conversationis homo. Gavisus est homo, & in immensum gratias agens Deo, & interiorem inspirationem cum exteriori Dei munere conferens, animatur ad prædicationem. Et jam sciens & præsumens de voluntate Dei, castella circuibat & villas & oppida, prædicans & reconcilians male dissentientes, & inveterata odia & bella ad pacem reducens. Erant enim veri pauperes Christi, laborem suum aliis gratuito impendentes, nihil a quoquam vel etiam in victu seu vestitu expetentes vel accipientes, nisi forte ad Missam eis oblatum fuisset: & hoc totum, quidquid illud erat, pauperibus erogabant; Spiritus sancti & Prophetæ memores, qui laudat eum, qui dispersit & dedit pauperibus, cujus justitia manet in seculum seculi. [Psal. 111. 9] Securi nimirum erant de gratia Dei, qui servis suis provideret quæ necessaria essent. Fixum enim tenentes, quia peregrini & hospites essent super terram, nec ulla poterant ambitionis nota perstringi, quorum tota spes de cælo pendebat. Vile namque videbatur generoso spiritui, ut qui omnia pro Christo contempserat, ceu canis ad vomitum, quocumque ingenio vilibus rapinis inserviret, & abjectis mercedulis anhelaret.

[28] In tantam igitur admirationem & dilectionem in cordibus omnium inductus est, ut quocumque iter agentes se verterent, villis aut castris proximantes, etiam pastores, relictis gregibus, concito cursu prævenirent; & populis, servos Dei adventare, conclamarent. Tunc vero campanæ pulsabantur, tunc concursus populi omnis sexus, [miro affectu ubique excipitur,] omnis ætatis, omnis conditionis, catervatim ad ecclesiam confluens, Missarum solennia libenter audiebat, & verborum exhortationes ac monita libentius suscipiebat. Post sermonem vero non modica facta collatione, de Confessionis frequentatione, de agenda pœnitentia, de conjugatis, de proprietatibus, & quomodo qui moriuntur in eis, debeant salvari; de omnibus ergo his dato & recepto responso, circa vesperam tandem ad hospitium ducebantur. Gaudebat siquidem non modice, felicemque se ac Deo dignum judicabat, qui eum in hospitio suo excipere merebatur. Aliquando autem alius trahebat asellum, alius rapiebat aselli capistrum, alius vi detinebat juvenem illlum, quem solum habebant ad asellū custodiendū. Quis enim non stuperet novū genus vitæ in terra degere, & de terra nihil habere, nil quærere? Si enim, ut ait Salomon, gaudium justo justitia est; maxime gratulabatur homo Dei, se illud euangelicum complesse mandatum, quod in executione prædicationis neque peram, neque calceamenta, neque duas tunicas portaret, nisi virgam, & capellam d ad Missam celebrandam, & Psalterium, vel nescio quemlibet alium libellum. [Prov. 21. 15, Marc. 6. 8] Ad reficiendum autem nullam sedem præparare, non mensam apponere sibi vir sanctus sinebat. [tenuem admittens refectionem:] Terra sedes, & genua mensa illi erant; fercula, salis condimento condita, & non alio; potus, aqua illis erat, nisi forte in civitatibus & abbatiis, aliisque hujuscemodi locis, ab Episcopis, Archiepiscopis, seu Abbatibus invitati cogerentur: ubi, propter simul discumbentium pacem, modum & consuetudinem eorum nollent excedere.

[29] [Religiosorum collationes habet utiles,] Nam illi, omnimodam eis humanitatem exhibentes, etiam in Capitulis cum timore & reverentia ad faciendum sermonem colligebant eos; & post sermonem, data opportunitate, multis eos quæstionibus pulsabant, de ordinibus, de regulis, de habitu, & de diversis institutionibus sanctorum Patrum; de vita & moribus Prælatorum, de subjectione & obedientia subditorum; de sacramentis cælestibus, & de cælesti vita, & de retributione ac beatitudine electorum; de gloria perenni, & de felicitate bonorum spirituum; de indifferenti bonorum malorumve tribulatione in hoc seculo, & ad quem exitum deveniant opera singulorum, cum ad judicium Judex venerit in fine seculorum. Etenim hujusmodi & tam multiplices quæstiones, non sine instinctu & fraudulentia insidiantis inimici esse poterant: quod exinde compertum est, quia hominem alii ad tentandum, alii ad decipiendum, plerique tamen ad discendum, suis multiplicibus interrogationibus circumveniebant, [& multum apud omnes fructificat:] ut eum in sermone capere possent, & probare, utrumne tam insolitum modernis temporibus morem vivendi, in veritate prædicaret. Sed Vir sanctus, quamvis eos insidiari sibi, ipsis confitentibus, pro certo haberet, nihil horum metuebat; sed clamans, & quasi tuba exaltans vocem suam, scelera peccantium annuntiabat; & quod prædicabat ore, demonstrabat opere; & quod operabatur, signis & virtutibus confirmabat. Sic itaque, undique pertranseundo, multos ab errore revocabat; & pœnitentiam suadens, multos restringebat a crimine, multos etiam discordantes ad concordiam reducebat. Propter hæc igitur & his similia, tantum amorem & gratiam ad populum contulit ei Deus, ut visu & alloquio ejus vix aliquis satiari posset; & ipse tantam caritatem haberet ad populum, ut multo tempore, relicto ecclesiarum hospitio, potius hospitari præferret in medio urbium & castrorum, ubi omnes adventantes gratanter exciperet. Erat præterea in his omnibus, supra quam dici & credi potest, patiens in vigiliis, sedulus in labore, gratus in verbis, gratiosus in visu, benignus in simplices, severus contra hostes Ecclesiæ. Nullus, temporibus illis, eorum qui religiosi videbantur, tantum favorem ad populum, tantamve confrequentationem obtinuit.

XIV

[30] Sanctus itaque vir, qui novum noviter Hugonem acceperat, sicut a Deo postulaverat, socium; ne in tanta pœnitentiæ asperitate titubaret, verbis hujuscemodi alloquebatur, & multis admonitionibus sustentabat; & ne paupertatem abhorreret, [socium instruit cælestibus monitis.] B. Laurentium, qui thesauros sancti Pontificis Sixti dispersit, in exemplum proponebat: volens ut ille, paulatim siccitate æstus secularis postposita, hauriret cælestis refrigerii & dulcedinis fontem; idem ei promittens, quod a Veritate promissum est, scilicet, qui ex eo bibit, non sitiet umquam. [Joan. 4. 13.] Docebat etiam eum, quomodo reconciliari Deo & appropinquare peccator debeat; quibus studiis, quibus laboribus, quibusve virtutibus justus quilibet ad bonorum spirituum consortium pertineat; quantæ sit virtutis humilitas, adstruens, qua venitur ad cæsum; quantæque simplicitas, qua penetratur; qualisque sit obedientia, qua ad occultorum Dei notitiam pertingitur; qualis patientia, qua virtus animi possidetur; qualis castitas, quæ proximum facit Deo; qualis virginitas, quæ ambulat cum ipso; qualis paupertas, quæ regnum celorum possidere facit. Hæc & his similia Vir Deo plenus multoties de die in diem, exhortationis gratia, repetebat.

ANNOTATA D. P.

a Burchardus, creatus Episcopus anno 1115 ecclesiam S. Foillani in Hannonia postea Præmonstratensibus tradidit, & Ecclesiæ Tungerloënsis libertates eidem Ordini firmavit.

b Vacaverat Episcopatus, mortuo B. Odone, a 19 Iunii 1113 sesqui-anno & amplius: intra quod tempus oblatum Episcopatum ideo videtur recusasse Norbertus, quod, licet necdum conversus a seculo, investituras tamen abominaretur, quibus extortum privilegium, sed an. 1112 cassatum a Pontifice & Concilio, noverat nullum esse.

c Hugo mortuus est anno 1164 die 10 Februarii, quando inter Prætermissos aliquod ejus elogium dedimus, quia ab ipsis Norbertinis nostratibus tunc intelleximus, nullum extare cultum Ecclesiasticum. At postea in quodam Capitulo plurimis Abbatibus præsentibus ejus corpus elevatum est, & aliquæ Reliquiæ Antverpiam delatæ ab Abbate Norberto van Cauwerve: in eamdemque cum Reliquiis S. Norberti capsam compositæ; quare si certiora de cultu, vita, miraculis proferanturinstrumenta, ea in Supplemento danda erant.

d Capella .i. instrumentum capellæ, puta Calix &c. Missæ necessaria: ita supra num, 22 Capellam unam sibi dicitur reservasse Sanctus.

CAPUT VI.
Discordiæ sublatæ, & pax firmata.

[31] Igitur ut aliqua, ex his quæ generaliter dicta sunt, specialiter dicantur; contigit quadam die, cum pertransiret per quoddam castrum a Fossas nomine, fieri concursum populorum tam clericorum quam laicorum, insolitum hujus vivendi modum admirantium; & eo maxime, quia, quem socium acceperat, [Pacis studiosissimus,] notum habebant. Intelligentes autem, eum concordiæ & pacis esse, ex collata sibi a Deo gratia, ministrum; obnixe rogare cœperunt, ut apud eos requiem paulisper haberet; asserentes, in eadem regione mortalis odii non minimam esse discordiam; de qua non minus quam sexaginta peremptos esse confirmabant, nec a quoquam, cum a multis religiosis seu potentibus jam diu laboratum esset, pacificari poterat. Cumque multi multa super hac re loquerentur, non casu æstimandum est, sed divina disponente gratia, quod quidam pertransibat, cujus frater de eodem odio, eadem septimana, interemptus fuerat. Quem cum adstantes cernerent; Ecce, inquiunt, unus ex his, de quibus sermo habetur inter nos. Quo advocato, statim homo Dei, brachiis collo ejus circumdatis, sic ait: Dilecte mi, [suavi alloquio impetrat remissionem occisi fratris.] peregrinus ego sum pertransiens, & nihil a quoquam petii in istis partibus adhuc vel accepi; sed quia te juvenem bene armatum elegantemque video, placet mihi primum munus quærere a te & accipere, quod ex patenti probitate, rogo te, non habeas contradicere. Statim ille, nutu divino, pietatis affectu permotus, & lacrymis obortis perfusus, respondit; Quid est, Pater reverende, quod tibi a me vel a quolibet negari possit? Qui cum remissionem perempti fratris ab eo quæreret, sine mora remissum est; & non tantum remissum, sed exinde obsequium viro Dei præstabat; ostendens opportunitatem quomodo cuncta pacificarentur, & ex integro odia reconciliarentur. Erat enim Feria b sexta, quando homini Dei primo indicatum est.

[32] Factum est autem mane in sequenti Sabbato, ut ad villam, quæ Monasterium c nuncupatur, utraque pars adversariorum conveniret, populus etiam multus ex eadem vicinitate conflueret, partim ut hominem Dei, de quo insolita nuntiabantur, viderent; [Ad pacem conciliandam expectantibus multis] partim ut dissidentes, de quibus tota regio perturbabatur, ad reconciliationem provocarent. Cumque vir ille, ex præcepto Dominicæ veritatis, intra cubiculum quoddam, clauso ostio, fere usque ad horam tertiam orando persisteret; populus tædio & curiositate quadam (ut fieri solet) affectus; cœperunt mirari non minimum, & murmurare, murmurandoque alter ad alterum dicere: [ipse persistit in cubiculo orans,] Ut quid convenimus? Putabamus quod exiret, & verbi Dei semina seminaret, & fluentis fontis vitæ dura corda discordantium emolliret; ipse autem in latibulis jacet, dormiens & requiescens, aut aliud quod suæ voluntatis est faciens. Cum vero adeo impatientes ultra sufferre nollent, coëgerunt socium suum, qui ad eos egressus fuerat, ut ingrederetur, & diceret, se omnes in præsenti recessuros, si non exiret. Ille siquidem, ut erat timidus, sciens quia oraret, ne in oratione sua eum perturbaret, ingredi distulit; importunitate tamen eorum impulsus, demum intravit; & stans coram eo tremens, submissa voce dixit: Pater, populus te expectat; & quia præsentiam tuam ei non exhibes, recedere vult. Et ille, Tace, inquit, fili mi: non est nostrum servire Deo secundum voluntatem hominum, sed secundum voluntatem Dei. Sed tamen non post multum surgens ab oratione, [Missam celebrat] ecclesiam ingreditur; & sacris vestibus præparatus, primo Missam beatæ Virginis Mariæ, ut in Sabbatis fieri solet, celebrat; deinde Missam d illorum defunctorum, quorum mors extitit causa odii quod pacificare volebat. Quibus devotissime, juxta consuetudinem, peractis, exivit ad faciendum sermonem: sed quia prandii jam hora transierat (erat enim fere nona) multis ad reficiendum egressis, [sermonem habet:] paucos quibus prædicaret invenit. Mos siquidem ipsius erat, ut sic in paucis sicut in multis, sicut in divitibus sic in pauperibus, ex abundantibus caritatis visceribus, unicuique pro modulo suo & facultate sua faceret sermonem. Et paululum facta oratione, cum cœpisset loqui, & attraxisset spiritum; miro & ineffabili modo spiritus ille caritatis, quasi vox diffusa, sonus factus est in cordibus eorum qui præ tædio recesserant; & ut ad sonitum tubæ unusquisque, relicta refectione vel potatione, de locis & tabernis in quibus consederant, quasi meliores epulas accepturi, concito cursu ad ecclesiam convolant.

[33] Cumque vir Dei repletam esse ecclesiam videret, abbreviato sermone sic eos alloquitur: Viri fratres, Dominus noster Jesus Christus, cum discipulos suos ad prædicandum mitteret, inter alia præcepta, hoc illis dedit præceptum; ut in quamcumque domum primum intrarent, primo dicerent; Pax huic domui; & si ibi esset filius pacis, requiesceret super eos pax eorum. [Luc. 10. 5, Matt. 10. 12] Nos autem, non nostris meritis, sed sola superabundanti Dei gratia imitatores eorum effecti, eamdem pacem vobis annuntiamus, quæ mente incredula contemnenda non est; nam ad pacem perpetuam pertingere facit. Vobis igitur incognitum non est, ad quid convenimus. Non est nostrum, nec ex nostro (utpote qui peregrinus sum & advena pertransiens) sed potestatis & voluntatis Dei; vestrum est autem, ipsius voluntati ex integro & devoto affectu acquiescere. Adhæc vox omnium una facta est: Præcipiat, inquiunt, [ac deinde coram Reliquiis omnes pacificat.] per te nobis Dominus quod beneplacitum est ei; non habemus contradicere, quod te ordinante, in hoc negotio Dominus de nobis facere voluerit. Quid plura? Egressa est utraque pars adversaria hinc & inde foras in atrium, Reliquiis in medio positis; & parvo intervallo facto, abjurata est discordia, & concordia facta, & pax sacramento confirmata.

XVI

[34] Quia vero non segnis erat ad hujusmodi opus, & ad cetera opera Dei, quæ, ex officio sibi injuncto & in pœnitentia, divina miseratione susceperat; in crastinum, [Gemblaci] summo diluculo consurgens, secessit ad aliam villam, non longe positam, e Gemblacum nomine, ut sermonem faceret ad populum, in qua devotissime susceptus est; [duos dissidentes Principes adit:] eo quod & verborum Dei relatorem, & mansuetæ pacis eum esse portitorem audierant. Sed & in eadem regione duo Principes sibi non minimum inimicabantur, &, ut fieri solet, rapina & incendio tota regio vastitati & solitudini redacta fuerat. Hoc vir Dei audiens, & populorum vocibus commotus, ipsorumque miseriæ & paupertatibus misertus; ipsos, quo potuit labore, adiit, ad alterum primo, deinde ad alterum. Qui cum primum alloqueretur dicens: Magnus es & potens, & ignorare non debes, quod tibi a Deo potestas concessa sit; & ego servus ejus qui ad te missus sum, me, inquit, non pro me, sed pro ipsius amore audire debes, qui pro tuo & multorum proficuo ad te diverti. Audi ergo pauperem peregrinum, suscipe Domini Dei tui præcepta, [priorem emollit] per eum tibi transmissa; suscipe, ut ab eo suscipiaris; dimitte ei qui tibi nocuit; dimitte, ut tibi dimittatur, tibique sit ad proficuum, pauperibus & egenis ad subsidium; ut proficuum tuum, peccatorum tuorum fiat remissio, pauperum subsidium, rerum suarum dissipatarum reparatio. His auditis Princeps ille, & homine inspecto (ut erat vultu Angelico) considerataque vestitus & habitus humilitate, & facundia verborum cum columbæ simplicitate, & serpentis astutia; totus intremuit (commota quippe sunt omnia viscera ejus) & pietatis affectu responsionem emolliens, dixit: Fiat quod vis; non est aliqua certæ rationis oppositio, quam possit aliquis objicere, tuæ contradicendo vel obsistendo petitioni.

[35] [alteri obdurato] Cum ergo tali affectu ad effectum perduxisset quod petebat, ab eo transivit ad alterum. Sed seminator discordiæ, qui sedem suam ad Aquilonem posuit, præveniens cor ejus sic obduraverat, & sui seminis radicem in eo sparserat, & ita mentis oculos clauserat, ut nullus veri luminis radius in mente, nullus caritatis fervor esset in corde, quo viro Dei vel ad modicum suavitatis responsa ministraret. Videns autem atrocitatem vultus illius, & oculorum intorsionem, & feritatem verborum, & cordis duritiam; ne margaritas ante porcum jactaret, statim conticuit; [pœnam prædicit] & versus ad socium, quem secum habebat, dixit: Insanit hic homo, sed futurum est in brevi ut retrorsum cadat, & detur inimicis suis ad capiendum, & illaqueandum, & conculcandum. Hæc dixit, & in eadem septimana verborum effectus subsecutus est; nam & captus ab inimicis detentus est. Hæc idcirco narrata esse sciat auditor, quatenus in hoc etiam vir Dei spiritum prophetiæ habuisse credatur.

XVII

[36] Et procedens inde, venit ad proximam villam, quæ vocatur f Colrois: &, quia fama de eo jam undique percrebuerat, populus de eadem vicinia ad audiendum sermonem confluebat. Et post celebrationem Missæ, audito finitoque sermone, sicut consueverat, de pace & concordia; si inter eos aliquod dissidium esset, cœpit inquirere. Cum autem nominarent quosdam inter eos discordantes, cœpit eos humili exhortatione a veteris odii litibus revocare. [alium obstinatum prohibet fugere,] Unde cum unus ex ipsis, multis rogatus precibus, nullatenus petitioni ejus & omnium circumstantium acquiesceret; foras exiliit, & ascendens equum suum (Miles enim erat) nitebatur fugere: sed cum ferociter calcaribus iterum atque iterum urgeret eum, nullatenus vel passum unum potuit procedere. Exeuntibus autem ceteris qui in ecclesia remanserant, & undique concurrentibus cum stupore & admiratione nimia; quidam subsannando clamare, quidam condolendo flere cœperunt; omnes tamen una voce Deum laudabant, qui & in Sanctis suis gloriosus est, [& admittit pœnitentem.] & ibidem in oculis peccatorum hanc eamdem demonstrabat gloriam. Ille vero confusione non minima confusus ad vocem clamantium, ad ecclesiam coram viro Dei rediit; & prostratus veniam petens, quod prius ab eo petebatur, quantocius gratanter annuit; & absolutionem, quod sanctum Dei virum offenderat, petiit & accepit. Et sic impletum est in eo quod scriptum est: Imple facies eorum ignominia, & quærent nomen tuum, Domine. [Psal. 82. 17]

ANNOTATA G. H. & D. P.

a Fossæ oppidum ditionis Leodiensis, ubi quiescit S. Ultanus; uti ad hujus Acta diximus Kalendis Maji.

b Surius & quædam Mss. secunda; plura, tertia; sed ex sequenti mox Sabbato apparet legendum esse sexta: scriptum verosimiliter erat uI, quod facillime convertitur in III, & ductu uno extrito in II.

c Monasterium, vulgo Monstier, ob monasterium ibidem a S. Amando erectum secunda leuca ab urbe Namurcensi, uti diximus 6 Februarii ante hujus Vitam num. 62; & iterum dicendum erit 17 Iulii ad Vitam S. Fredegandi, cujus Reliquiæ istic quiescunt.

d S. Aybertus, Presbyter a Burchardo Episcopo Cameracensi ordinatus, hoc eodem tempore duas Missas quotidie celebrabat, alteram pro vivis, alteram pro mortuis: ut scribit Robertus Archidiaconus Ostrevandensis in ejus Vita, a nobis edita 7 Aprilis num. 14.

e Gemblacum, in Brabantia Gallicana, in eodem tractu cum dictis locis oppidum, ubi illustris Abbatia, de qua egimus ad Vitam S. Guiberti Fundatoris 23 Maji.

f Colrois, Surio Coteri, videtur esse Covroy, non integra leuca dißitum Gemblaco oppidum.

CAPUT VII.
Favore Callisti Papæ & patrocinio Episcopi Laudunensis Prœmonstratum cœptum habitari. Diabolicæ tentationes superatæ.

XVIII

[37] Si igitur rei veritas, & veritati ordo succedentium adjungitur, causis præcedentibus, legenti & audientibus fastidium & derogandi occasionem generare nullatenus debet; [Prologus ad sequentiā.] quia etsi quædam sint, quæ tædiosis vel quibuslibet æmulis superflua videantur; vera tamen ab his, qui viderunt & audierunt, retexuntur, & quæ prætermitti nequeunt; eo quod alio modo seriatim procedere res gesta nequeat, & scire volentibus satisfacere. Sunt etenim cuncta, quæ præmissa sunt, ex multis pauca, quæ gessit, priusquam Fratres colligeret; nunc autem plurima restant, quæ in colligendo, & locando, & conservando laboravit: & quomodo eos, quos per verbum Dei, & Spiritus sancti gratiam, in unitatis vinculo colligaverat, conservavit; & voluntariæ paupertatis amatores, & obedientiæ per omnia Christi imitatores esse docuit. Eodem denique anno contigit, beatæ memoriæ a Gelasium Papam, a quo prædicandi auctoritatem acceperat, migrasse a seculo; [Ad Gelasii successorem Callistum 2] cui successit Callistus Viennensis Episcopus, piæ & sanctæ conversationis homo & dignæ recordationis; quem constat apud Cluniacum electum fuisse, & in Sede universalis Ecclesiæ potestatem honoris ac dignitatis culmen, communi omnium electione, suscepisse. Transierat enim prænominatus Gelasius Papa, cum saniori parte Cardinalium, ut sanctam matrem Ecclesiam in membris visitaret: qui multa sedens in capite de his audierat, utpote qui Cancellarius per multos annos extiterat, tempore Paschalis Papæ & aliorum; & quæ ubique terrarum dextra sinistrave fuerant, illum latere non poterant. Tanto denique Patre orbati Cardinales, ceterique Sanctæ Romanæ Ecclesiæ filii, qui ad exsequias Gelasii convenerant, ab eo qui dixit, Non relinquam vos orphanos, consilio quæsito & accepto, ad perficiendum quod cœperat prædecessor Callistus; bonum dans adveniens principium, Remis b Concilium convocavit: ubi & introitum suum Ecclesia confirmavit; & ipse quæ bene gesta erant, approbavit & corroboravit; & quæ sinistra inventa sunt & corrigenda, auctoritate Romana & correxit, & corrigi præcepit. [Joan. 14. 18]

XIX

[38] Audiens autem homo Dei, Apostolicæ Sedis dignitatem esse innovatam (Autumnus erat, [in Synodo Remensi accedens] quando primo brumale tempus hiemis incipit frigescere) ut erat nudis pedibus Remos adiit: ubi ab Episcopis & Abbatibus, qui convenerant, cum gaudio susceptus est; non minimum tamen admirantes super excellentia verborum prædicationis & responsis ejus, & super duritie & asperitate assumptæ pœnitentiæ; de qua a quoquam ipsorum, cum plurimi remitti & sibi indulgeri postulassent, quantum ad vexationem corporis attinet, nullam volebat recipere relaxationem. Verumtamen, ne ab aliquibus oblatrantibus, [accipit confirmationem.] qui in hujuscemodi novitatibus esse solent, sana ejus doctrina ab aliquo posset infirmari; litteras auctoritatis Apostolicæ, quas a Papa Gelasio acceperat, sicut jam superius dictum est, iterum renovari postulavit. Quibus acceptis, Dominus Papa Venerabili Laudunensi Episcopo c Bartholomæo præcepit, ut curam ejus susciperet: erat enim ipse homo habens ex progenie matris suæ quosdam in Episcopatu, [Laudunum abductus,] & in eadem civitate propinquos; quorum viscera pietatis affectu super eo mota sunt; & eorum instinctu submonitus erat Episcopus, humanitatis ei manum, licet invito, per aliquod tempus ministrare. Quo deducto & finito Concilio, Papa non post multum Laudunum devenit: [cogitur præesse ecclesiæ S. Martini] initoque Episcopus cum Papa consilio, quomodo eum retinere posset, obtulit ei Ecclesiam B. Martini, quæ in suburbio sita est, in qua pauci Fratres erant sub Regula Canonicæ professionis degentes; qui omnibus modis renuebat.

[39] Tandem cum cogeretur, ne summi Pontificis offensam & inobedientiæ notam incurreret, [sed reformationem non admittentibus Canonicis liberatur.] quod petebatur annuit; si tamen Canonici, in eadem commorantes, mores suos, quos secundum Euangelium & Apostolicam institutionem eos doceret, observare non recusarent. Sed cum inquisitis ostenderet modum Euangelicæ institutionis, quomodo imitatores Christi, contemptores mundi esse deberent; quomodo voluntarii pauperes; quomodo ad opprobria, ad contumelias, ad irrisiones, ad famem, ad sitim, & nuditatem, & cetera hujusmodi patientes; quomodo præceptis & regulis sanctorum Patrum obedientes; illi statim, ad verbum & adspectum illius perterriti, dixerunt: Nolumus hunc super nos; quia talem magistrum nostra non novit nec prædecessorum nostrorum consuetudo; liceat nos sic vivere. Castigare quidem Deus vult, sed non mortificare: sic homo & obedivit, & ab obedientia solutus, ab ea non recessit. Mansit itaque ibidem; socius vero suus, de quo superius mentio facta est, cum Cameracensi Episcopo Burchardo perrexerat: habebat enim ipse de rebus suis, quas noviter reliquerat indiscussas, quædam disponere. Quæ quia aliter diripiebantur quam vellet (novitius quidem erat) æquanimiter non poterat sustinere. Interea Episcopus, attenuata & dissoluta jejunio & frigore hospitis sui membra nitebatur reficere; sed ipse quotidie ab hospite suo reficiebatur spirituali & melliflua verbi Dei refectione. [Inter alia loca oblata] Ob hanc causam amore nimio & caritatis igne in eo accensus, assidue hortabatur eum, precibus quibuscumque poterat adjunctis, quatenus in Episcopatu suo vellet remanere; quotidie circumducens eum, & ostendens, si qua sit ecclesia que ei placeat; si que solitudines, si quæ deserta, si qua terra culta vel inculta, [eligit Præmonstratum.] ad ædificandum & commanendum. Victus tandem ipsius & multorum, tam Religiosorum quam aliorum Nobilium, precibus; elegit locum valde desertum & solitarium, qui ab incolis antiquitus Præmonstratum vocabatur; in quo si quando daret ei Deus colligere Socios, se mansurum spopondit.

[40] Transacta igitur hieme, niviumque & glaciei frigore, vernali calore paululum deterso; [Socios colligit.] vir Dei, ut erat solitus, virtute divini solatii accinctus, ad prædicandum exiit; solus Cameracum veniens; factoque sermone ad populum, cecidit semen in terram bonam, scilicet in juvenem d Evermodum nomine: [Cameraci B. Evermodum;] qui tanto rore Spiritus sancti perfusus extitit in verbi Dei susceptione, quod amoris ejus gratia stans oraret ad Dominum Deum suum, in eodem loco, & in eisdem passibus, ubi hominem Dei stare diligenter consideraverat in faciendo sermone. Quid igitur puer, Spiritu sancto edoctus in verbo, nisi eumdem e Verbum, quod caro factum est, esse credidit, qui, ubi steterunt pedes ejus, adoravit? Nec moras intulit; sed statim, relictis omnibus, secutus est eum. Qui tanto amoris intimi vinculo ei alligatus est, ut omni tempore vitæ suæ spiritus viri Dei in eo requiem caperet, & post discessum suum, locum sepulturæ suæ ei commendaret; dans hoc præceptum, ut numquam, nisi reversurus, ab eo recederet. Perveniens autem f Nivigellam, alium juvenem, Antonium nomine, a Deo sibi datum, recepit. Hi duo, [Nivellæ Antonium,] & tertius quem prius susceperat, quantum ad humanum spectat examen, radices & fundamentum fuere futuræ multitudinis quæ subsecuta est: Dei enim dispositioni relinquitur, quod, præ nimia altitudine sapientiæ & scientiæ ipsius, occultum ab humanis oculis ignoratur. In hoc, ubi collegerit, vel quomodo g Socios alios Deus illi contulerit, non est immorandum. Scitur tamen, [& alios:] quod intra Quadragesimam illam tot habuit, quod in septimana Passionis Domini ante Pascha, cum tredecim reversus, prænominatum locum, Præmonstratum videlicet, possedit h.

XXI

[41] Locato igitur fundamento in Christo Jesu, ut ait Apostolus, Fundamentum positum est, quod est Christus Jesus, paulatim de vivis & bene sectis & politis lapidibus crescebat ædificium, & domus Dei ampliabatur, ad suscipiendos peregrinos, spontaneam adeuntes peregrinationem, & ad Jerusalem cælestem festinantes. [1 Cor 3. 11] Sed non defuere tentantis inimici & adversantis hostis insidiæ, [quos subversurus diabolus] qui plantata eradicare, fundata evellere, congregata dispergere, dispersa morti tradere, multiformi dolositate & multimoda calliditate laboraret. Nam in singulis singulas & proprias considerans affectiones (ut in quibusdam summæ contemplationis affectum, in aliis quibuslibet idiotis majoris sapientiæ desiderium, in aliis jejunia, in aliis remissionem inimicorum) omnimodis se opponebat: & quod usurpative esse voluit, scilicet, ut similis fieret Altissimo, ad decipiendos novos tirones Dei, sese in Angelum lucis transformare non metuebat. Itaque ut de his quamplurimis, auribus audire volentium, quædam disserantur; contigit quadam nocte, cuidam ad Matutinas stanti & contemplanti, & de illa gloriosa & ineffabili Trinitate cogitanti, ut ille antiquus adversarius visibiliter adstaret, & diceret: O quam felix es, & quam in tuo bono proposito laudabilis! qui & bene cœpisti, & te perseveraturum in tanta afflictione deliberas! Idcirco Trinitatem sanctam, ad quam toto mentis affectu suspiras, videre mereberis: &, his dictis, apparuit tria gestans capita, Trinitatem se esse contestans. [Trinitatem se mentitur, sed a tirone repellitur:] At ille expavescens, & plurimum admirans, paululum tamen præmeditatus, cum non sibilum auræ lenis, sed ventum turbinis fœtidum sentiret, dixit: O miser & infelix, & omnibus creaturis deterior! Tu, inquam, qui signaculum similitudinis Dei fuisti, & superbiendo veritatis hujus cognitionem perdidisti, quomodo præsumis, non tantum scire te Trinitatem, sed ipsam temetipsum esse, qui te velle scire amodo potestatem non accepisti. Recede, inquit, recede, & me tuis fraudulentiis non obedientem ulterius non præsumas inquietare. Statim recessit, posthac ad eumdem reversurus.

[42] Erat quidem Frater ille ad obedientiam promptus, in oratione devotus, [eidem tamen indiscrete abstinenti] in jejunio assiduus, ita ut per totum annum jejunaret tam æstate quam hieme, & a nullo cogi poterat, nisi in Dominicis diebus, ut alteram in die perciperet refectionem; & tunc crudum quid sumebat, & non aliquam coctionem. Sed cum super eo omnes mirarentur, & tanta ejus abstinentiæ & continentiæ virtus ubique in laude ipsius prædicaretur; adfuit iterum satan, occulte ponens insidias, ut novum militem prosterneret; juvenis siquidem erat, & indignari potuit quod aliquando ei restitisset. Nam quarta Feria in capite Jejunii, cum devotioni cunctorum fidelium abstinentia Quadragesimalis indicitur, tanta fames & gulæ voracitas eum invasit, ut diceret, se nullo modo posse jejunare, & ex toto mori, si etiam a lacte & caseo cogeretur abstinere. Cui cum diceretur: Quid est, Frater? Sacrum & annuale jejunium est, & non est licitum alicui, etiam seculari, bis reficere; vel cuilibet parvulo, lactis & casei abstinentiam frangere. Ille, torvo vultu & lupina rabie, [ingerit famem enormem;] respondebat: Numquid vult Deus hominem mori, subtrahendo illi quocumque tempore, quidquid ad usus ipsius creavit & necessitatis hora ad percipiendum? Quid plura? Aberat Pater Norbertus, & Fratres adhuc rudes, qui ad hujusmodi insultus arma ferre non consueverant, multimodis supplicationibus hoc tandem ab eo impetrarunt, ut & bis, & quantum vellet cibum quadragesimalem comederet; timentes ne illud improperium exiret, quod tam arcta & subita Religio, vel secularium consuetudinem in suis Conversis non servaret.

[43] Cum ergo transissent Quadragesimales dies, & ad celebrandum Pascha homo Dei reverteretur Præmonstratum ad Fratres suos; ad introitum ipsius vallis horror nimius invasit eum, & ventus turbinis circumvallavit eum, [a qua eum liberat Sanctus.] quasi ventus veniens ab Aquilone: & ipse statim sentiens, secum venientibus malignam prædixit adesse tentationem. Perveniens autem ad Fratres, trepidi ad interrogata narraverunt quid actum fuisset. At ille dolens: Heu mihi, ingeminans, in meam, inquit, miseriam, & in detrimentum animæ Fratris, & ad notitiam nostræ insipientiæ, hoc consentire voluistis; ac per hoc locum diabolo, nisi viriliter ei resistatur, ad disperdendum dedistis. Ubi est, ait, ille? Qui cum adduceretur, vix se sustentare præ nimia pinguedine poterat; & velut vesica turgens, edacitatis spiritu plenus, non nisi torvis oculis Magistrum, quem super omnia diligere solebat, respicere prævalebat. Videns ergo vir, cui Deus discretionem spirituum dederat, non esse infirmitatis humanæ, sed tentationis diabolicæ; statim vetuit omnino quidquam ei dari. Qui postquam per aliquot dies jejunavit; ubi ei reddita est quarta pars grossioris panis, & vas aquæ ad mensuram, pro summis deliciis computavit; & sic ad pristinam consuetudinem, bene & moderate vivendi, Deo per Magistrum suum subveniente, rediit.

ANNOTATA G. H.

a Gelasius, vita functus Cluniaci die 29 Ianuarii anno 1119, cui mense Februario succeßit Callistus II.

b Cœptum Concilium Remense celebrari 20 Octobris anni 1119.

c Bartholomæus Episcopus ordinatus anno 1113 qui anno 1150 Episcopatum dimisit; & factus MonachusFusciniaci, ibidem mortuus est 26 Iunii, quo die inter Prætermissos de eo agimus.

d B. Evermodus, postea Raceburgensis in Wandalia seu Saxonia inferiore factus Episcopus, vixit ad annum circiter 1178; quo mortuus est 17 Februarii, quando ejus Acta illustravimus.

e Scilicet in spiritu, uti S. Ioannes Baptista a Christo appellatus Elias, & sub quadam repræsentatione ac virtute.

f Nivigella sive Nivella, vita & sepultura S. Gertrudis celebris, uti dictum ad hujus Vitam 17 Martii.

g Nomina horum exprimit Petrus de Waghenare; sed fidem non adhibet Polycarpus de Hertoghe.

h Quomodo Præmonstratum poßidere cœperit Sanctus, dilucide explicant Gesta Bartholomæi infra, ejusdemque ad Cap. 2 Analect. in Annotatis prolata diplomata, ex quorum uno hic habe primos loci terminos & jura. Notum fieri volumus quod ego Bartholomæus Laudunensis Episcopus, Norberto, [Termini Abbatiæ Præmonstratensis.] & successoribus ejus, in sancto proposito viventibus, dederim locum, qui nostri juris erat, totum liberum, ab omni exactione cujuslibet personæ absolutum, apud Humberti-pontem, a loco qui dicitur Halierpret, usque ad Vallem-Rohardi; cum tribus adjacentibus vallibus, totum alodium a rivo versus Vois, sicut valles dividuntur & proportant, ad ecclesiam Dei in honorem Dei Genitricis construendam; & sicut totum possidemus in alodium, ita omnimode libere possidendum eis concedimus. Pascua vero seu prata a Ponte-Humberti, usque ad Monandi-vicinum, & citra & ultra rivum, animalibus eorum communia erunt omni tempore. Ultra rivum autem ex parte ecclesiæ, in defensionem erunt ad opus eorumdem Fratrum, usque ad collectionem fœni & frugum: deinde vero communia erunt, tantum ut nullus importunus sit religioni eorum super ulla occasione. Conceditur tamen rusticis, qui sunt de vicinia, de silva quæ est in jugis montium, colligere materiam ad opus capitis seu stipitis aratri sive axis. In omni igitur labore Fratrum, facto in iisdem locis, nullus exiget ab eis nec decimam, nec terragium; nec molestiam quælibet persona inferet quieti eorum; & omnimode ab omni parochia absolutos, omnesque ejus subjectos Eremitas, manere censemus. Data hæc charta erat anno 1121; cum anno præcedenti, ut alibi asserit idem Bartholomæus, Laudunum cum ipso venisset Norbertus.

CAPUT VIII.
Varii socii acquisiti. Energumena liberata. Reliquiæ acceptæ.

XXII

[44] Devictus a juvene hostis antiquus, & pusillanimi gregis timore depulso, pace reformata; homo Dei, ut erat solitus, ad prædicandum egressus est. Sed, ut fieri solet, absente signifero ubi bellum geritur, hostes positi in insidiis suos adversarios aggrediuntur; ita nihilominus malignissimus insidiator arcum tetendit, & in eo paravit vasa mortis; simul utrumque considerans, & gregem vacillantem, [Sanctus recepto Hugone,] & belli ductorem & frequentium jaculorum protectorem absentem. Verumtamen de adversario interim prætermittendum est, ut prius, quid in hac egressione vir Dei egerit, dicatur. Exivit itaque homo ad opus suum; nam pertransiens recepit primum socium suum, qui ad res suas abierat componendas: & quam plurimis in itinere discordantibus ad concordiam revocatis, Nivigellam pervenerunt. Quia vero, ab exordio prædicationis suæ, in eodem oppido nimium carus habebatur; [etiam alios suscipit,] statim ut Præmonstrati consedit, quidam ex ipsis, a conversationis gratia ad eum cucurrerunt; sed asperitatem Ordinis & institutionis impositæ ferre non valentes, ut canis ad vomitum, reversi sunt. Qui, ut fieri assolet, suam nequitiam tegere volentes, ad opprobrium hominis Dei, & ad repulsionem seminis prædicationum ejus, ut etiam inimicus homo, in agro patrisfamilias zizania superseminaverant; ita quod nec eum videre, nec ejus prædicationem curarent audire. [eorumque resilientiū detractiones spernit:] Sed is, qui hujusmodi haustus sorbere consueverat, pertæsus malitiam eorum qui hoc commoverant, nullo modo expavit; confidens magis hoc esse materiam victoriæ contra dæmones, qui ejus prædicationi, & saluti credentium, quam per eum operabatur Deus, nitebantur obviare.

[45] Dum igitur ob hanc causam in populo illo parvi pretii haberetur, suscitavit militi suo Deus bellum, de quo, ipsius dono, certando viriliter assecutus est victoriam; amorique pristino redditus, non tantum Nivigellensi plebi, sed etiam coram omnibus hoc audientibus adeptus est suavissimi odoris favorem & gratiam. Nam ibidem aderat quidam pater cujusdam puellæ, quæ jam per annum a dæmonio fuerat vexata, [exorcizat obsessam a dæmone] & vinculis & carcere tenebatur; qui graviter flens & suspirans, dolore filiæ affectus, cœpit rogare eum, ut saltem videre eam & tangere dignaretur. Magnum opus! sed non dispar fides in opere. Adducite eam, inquit, ad me. Adducitur puella jam duodennis, & populi plurima frequentia convenit. Tunc igitur Dei Sacerdos, tempus & locum & materiam videns, ut glorificaretur Deus, majorem fiduciam concepit. Itaque Stola & Alba indutus, exorcismum agere aggressus est; [procace,] cœpitque diversa legere Euangelia super caput illius puellæ. Ad quæ dæmon respondit: Hujusmodi liras frequenter audivi, neque pro te, neque pro his omnibus hodie recedam de habitaculo isto. Nam pro quibus recedam? Columnæ Ecclesiæ ruerunt. Cum autem Sacerdos multiplicaret exorcismum, respondit dæmon: Nil agis, quia necdum per coruscum sanguinem Martyrum me adjurasti. Tunc igitur, ut vere superbus est dæmon, scientiam suam volens ostentare, [& variis linguis loquente,] Cantica canticorum, a principio usque ad finem, per os puellæ edidit: & iterans verbum ex verbo, in Romanam linguam usque in finem interpretatus est; & reiterans verbum ex verbo, in Teutonico totum expressit; cum illa puella, dum adhuc sana esset, nihil nisi Psalterium didicisset.

[46] Nihilominus Dei Sacerdos imminebat: & dum insisteret, & præciperet ut exiret a creatura Dei, coactus respondit dæmon: Si hinc me compellis exire, permitte me intrare in Monachum illum (ibi quippe Monachus quidam adstabat) & nominavit eum. Tunc vero Pater Norbertus, cui Deus discretionem spirituum dederat, exclamat in populum: Audite, audite, inquit, malitiam hujus dæmonis, qui, ut infamaret servum Dei, vexandum expetiit quasi peccatorem & dignum hos supplicio; sed nolite super hoc scandalizari, quia talis est nequitia ejus, ut bonis omnibus velit derogare, [ejusque astum detegit,] & quantum potest infames facere. Hoc dicto, iterum cœpto officio cœpit acrius insistere. Tunc ait dæmon: Quid agis, inquit? neque pro te, neque pro alio hodie exibo. Quod si videris mox exclamare, jam tantum veniet de meis, id est de nigris, ad bellum; Eia ad bellum, eia ad bellum. Eia jam faciam corruere arcus istos & fornices super vos. Ad hoc verbum populus diffugit, Sacerdos vero imperterritus & intrepidus mansit. Tunc illa injecit manum ad Stolam ejus, ut proxime collum ejus adstringeret. Cumque hi, qui aderant, vellent manus ejus dimovere; Nolite, inquit; permittite illam: si accepit a Deo potestatem, faciat quod potest. Tunc vero, ejus audacia hoc verbo perculsa, tamquam reverentiam exhibens, manus sponte relaxavit. [minasque spernit:] Jam itaque plurima parte diei consumpta, Pater Norbertus consilium duxit, ut in aqua exorcizata eam imponeret. Et ita factum est. Et quia flava erat, verens Sacerdos, ne occasione crinium diabolus in eam potestatem retineret, tonderi eam jussit. Qua permotus dæmon injuria, maledictis cœpit in Sacerdotem ulcisci, dicens: Peregrine de Francia, Peregrine de Francia, quid tibi forefeci? Quare non sinis me quiescere? Omnia mala & infortunia, & omnes mali eventus super caput tuum veniant, quia tantum vexas me.

[47] Jam vespertina hora erat: & videns Pater Norbertus non exisse dæmonem, aliquantulum contristatus, jussit eam reddi patri, [ipsa Energumena in crastinum dimissa,] & in crastinum iterum ad Missam adduci, ipse vero cœpit se expoliare Alba & aliis indumentis. Cum ergo hoc vidisset impius dæmon, cœpit insultando plaudere manibus, & dicere: Ha, ha, he, modo bene facis; & hodie non fecisti opus quod mihi sic placeret; & hodie consumpsisti diem, & nihil profecisti. Ad hec stomachando Pater Norbertus & indignans, contulit se ad hospitium, & obfirmavit in animo suo non gustare cibum, donec illa sanaretur, & ita transegit diem illam & noctem sine cibo. Jam crastina dies advenerat, [jejunus manet,] & Dei Sacerdos parat se ad celebranda Missæ mysteria, & iterum puella adducitur: & iterum multiplex fit concursus populi, ut videret agonem Sacerdotis & dæmonis. Tunc vero mandavit duobus Fratribus qui secum erant, ut tenerent eam ibi juxta, haud procul ab altari. Inchoato igitur servitio, ventum est ad Euangelium: & illa applicata ad altare, [tandemque post Missam] plurima Euangelia super caput ejus lecta sunt. Et dæmon iterum derisionem cœpit replicare, quia hujusmodi liras frequenter audierat. Cum ergo ventum est ad locum, ubi Sacerdos elevat Hostiam coram Domino; exclamat dæmon: Videte, videte, quomodo Deiculum suum inter manus suas tenet! Fatentur dæmones, quod hæretici negant. Tunc vero Sacerdos Dei inhorruit; & concepto spiritu virtutis, in ipsa oratione sua cœpit agere dæmonem & torquere. [dæmonem expellit.] At ille coactus & tortus, per os puellæ exclamat: En ardeo, en ardeo. Iterum iterumque clamabat, En morior, en morior. Tertio quoque magna voce dicebat, & sæpius replicabat: Volo exire, volo exire: dimitte me. At illi duo Fratres fortiter eam tenuerunt. Sed spiritus immundus nullas patiens moras, fœtentissimæ urinæ fœda relinquens vestigia, aufugit, vasque possessum reliquit. Illa vero destituta a suo tortore, collapsa & languida delata est in domum paternam; & paulo post accepto cibo, ex integro incolumis, & compos sui, & perfecte sanata apparuit. Hoc ita publice factum est, teste omni populo, qui Dei laudes in commune prædicabat, & Patrem Norbertum vere Apostolicum virum fatebatur.

XXIII

[48] Post hæc devenit Coloniam, ubi & libenter suscipitur, & libentius in sermone & confessione auditur; [Coloniæ plures Socios accipit] eo quod ipsum prius juvenem noverant, & modo mirabiliter immutatum videbant. Et quia populorum consuetudo novitatum imitatrix esse solet, multi ad verbum & exhortationem ejus tam clerici quam laici concurrentes, imitatores paupertatis Christi effecti, ipsum secuti sunt. Habebat & ipse jam tunc in voluntate ædificare ecclesiam, in qua coadunatos reciperet. Ob hanc causam petivit ab Archiepiscopo Frederico & ceteris fidelibus, ut aliqua sanctarum Reliquiarum mereretur patrocinia suscipere, [petit Reliquias Sanctorum,] e quibus non minimum ab antiquo repleta & dotata erat felix Colonia. Annuit Episcopus, annuit Clerus, justam esse petitionem judicans, & populus. At ille Fratribus suis, quos secum habebat, & quos ibidem Deus ei contulerat, jejunio indicto, hoc pretiosum donum Deo commendabat, quatenus venerabile patrocinium daret invenire. Nocte vero eadem, Virgo ex numero undecim millium Virginum, & nomen ipsius Virginis, & locus ubi jaceret, [& impetrat] per visionem cuidam designatus est: & in crastinum, ex ordine visionis, corpus ibidem quæsitum, integrum repertum est. Quo cum hymnis & laudibus Dei & gratiarum actione suscepto, de Reliquiis etiam aliarum b Virginum, aliorumque quorumdam Martyrum, videlicet Gereonis, Maurorum, duorum c Ewaldorum, duo vascula, in modum feretri, ad efferendum ei impleta sunt.

[49] Sequenti vero die, cum a Præposito & Canonicis S. Gereonis sibi similiter Reliquias dari supplicaret; concessum est ei, ut, si quid in ecclesia eorum placeat ei, vellet, quæreret, & acciperet. Gavisus est homo, [corpus S. Gereonis detegit:] & hoc promissum, ut erat solitus, Deo per totam noctem orando commendabat attentius. Mane autem facto, in medio monasterio, ubi nullum alicujus sepulchri patebat vestigium, effodi præcepit: ubi corpus integrum absque cerebro repertum est, honorifice & cum omni diligentia collocatum. Quod cum Canonici, & plebs innumerabilis, quæ convenerat, cerneret; Ecce, inquiunt, noster Dominus S. Gereon, & nostrum venerabile patrocinium; quod a nobis & a prædecessoribus nostris per multos annos diligenter quæsitum est, &, peccatis nostris exigentibus, inveniri non potuit. Et exclamantes voce magna cum gaudio, immensas Deo gratias agebant, hominem Deo dignum efferentes, per quem talis & tantus thesaurus, diuque desideratus, merebatur inveniri. Et ne quis dubitet ipsum non esse, sciat pro certo, verum agnitionis ejus fuisse indicium, quod de morte & martyrio ejus legebatur, quod pars capitis, & non totum caput esset abscissum. Hanc partem habebant, [ejusque partem obtinet:] sed reliquum corpus ubi esset, ignorabant. Susceptum est itaque corpus sanctum ut digne debuit, & elevatum; parsque inde viro Dei data est: quod reliquum fuit, magnifice a Clero & populo repositum est. Assumptis non post multum Reliquiis, collectoque Fratrum tam clericorum quam laicorum collegio, quos Deo per verbum prædicationis genuerat, redeundi iter aggressus est; qui ubique in ecclesiis & congregationibus cum processione magnifice suscipiebatur. Audiens autem transitum ejus matrona quædam nobilis, d Ermensendis nomine, Namurcensis Comitissa, [Ecclesiam Floreffien. suscipit.] velociter occurrit ei; obnixe deprecans, ut ad imponendos Fratres & Religionem, quamdam ecclesiolam suam in villa Floreffiæ vellet suscipere. Habebat etenim ipsa multo tempore in voluntate, ob remedium animæ suæ & prædecessorum suorum, in ecclesia eadem Religionem propagare. Videns autem ille affectuosam mulieris devotionem, respexit eam, & suscepit quod petebat. Et ibidem altero e Reliquiarum vasculo derelicto, festinavit Præmonstratum (erat enim instans Nativitatis dies) habens clericorum & laicorum Fratres circiter triginta novitios.

ANNOTATA G. H.

a Forte legendum, Conversionis gratia.

b S. Ursula ejusque sodales, coluntur 21 Octobris.

c S. Gereon & socii 10 Octobris, & duo Ewaldi 3 ejusdem.

d Ermensendis Comitissa, uxor Godefridi Comitis Namurcensis, qui & ipse fundator Abbatiam Floreffiensem S. Norberto anno 1121 in fez obtulit; postmodumque in eo Conversus (ut loquuntur) factus, ibidem quiescit, ante aram summam, cum uxore Ermensende, filio Henrico & hujus conjuge Agnete. Sita est hæc Abbatia secundo fere a Namurco milliari ad Sabim fluvium.

e Sunt ibidem Reliquiæ ex præscriptis Sanctis, & potißimum brachium S. Gereonis, thecæ auro obductæ decenter inclusum.

CAPUT IX.
Professio secundum Regulam S. Augustini. Exercitia virtutum præscripta.

XXIV

[50] Congregatis igitur Clericis ferme quadraginta & quamplurimis laicis, assidua consolatione vespere & mane fovebat eos, & multiplicibus sermonibus hortabatur, [Adhortatur suos ardore magno,] ne desisterent a felici proposito & spontanea paupertate quam susceperant; & quod docebat, velut aquila provocans ad volandum pullos suos, operibus demonstrabat. Erant enim exhortationes & sermones, non de terra, nec terrenum saporem quemlibet prætendentes; sed ut columba, pennis assumptis, volabat. Volabat quidem mente & ore ad requiescendum, & suos auditores volare faciebat; ita ut cum Propheta videretur dicere: Assumam pennas sicut columbæ, & volabo, & requiescam. [Psal. 54. 7] Unde quidam ex Fratribus assidentes, in tanto meritis excessu rapti sunt, ut de locis, in quibus sedebant, surgerent: & circa se pennas quærentes invenire putarent, statim se volare existimantes & requiescere. In tantum denique credebant se ei, & tanto familiaritatis affectu adhærebant, ut nullum Ordinem, nullam Regulam, nulla sanctorum Patrum Instituta ad obtinendam æternæ felicitatis gloriam quærerent, nisi quod ab ore ejus audirent, vel dictum esse rescirent. Sciens hoc vir per omnia discretus, & ad omnia providus; [eosque cum simplicitate sibi obsequentes habet.] ne in posterum sancta plantatio posset eradicari, & fundamentum, quod supra firmam petram locare disposuerat, posset labefactari; submonuit eos de Ordine, de Regula, de sanctorum Patrum Institutionibus, sine quibus ad integrum non posset observari Apostolica & Euangelica institutio, per quam constant Dei certa mandata, & omnis consummationis finis, & fidelium omnium benedictio, Illi, ut oves in simplicitate pastorem sequentes, non renuunt quod hortatur, non renuunt quod suadet; sed quod docet amplectuntur, & ob æternæ pascuæ desideria in omnibus obsequuntur.

[51] Quapropter magis metuebat homo, ne gregi pusillo & in simplicitate Deum ex toto corde quærenti, minus quod ad salutem pertineat ostenderet; non quia diversas Regulas & sanctorum Patrum Instituta ignoraret, [perpendens varia Instituta,] sed quia multi Religiosi tam Episcopi quam Abbates diversa consilia dabant, alius eremiticam, alius anachoreticam vitam, alius Cistertiensium Ordinem assumendum suadentes. Sed ille, cujus opus & consilium de supernis pendebat, qui suum principium non sibi, non hominibus, sed ei qui est omnium rerum initium commendabat; in corde suo cuncta conferens, ut sapiens velox ad audiendum, qui differt & reservat in posterum; tandem ne professioni Canonicæ, cui & ipse & quotquot cum ipso vivere volebant attitulati fuerant ab infantia, injuriam inferre videretur; Regulam, quam B. Augustinus suis instituit, adferri præcepit: Apostolica enim vita, [eligit regulam S. Augustini profiteri,] quam in prædicatione susceperat, jam optabat vivere; quam siquidem ab eodem beato Viro, post Apostolos, audierat ordinatam & renovatam fuisse. Quam cum allatam diligenter inspexisset, in paucis compositam, in multis tamen bene dispositam; statim in die Natalis Domini, quæ instabat, adinstar Dominicæ descriptionis, sub eadem & stabilitatis in loco, & professionis gratia, ad illam beatæ perennitatis civitatem singuli seipsos conscripserunt. Deinde cum quamplurimi, quamplurimas super eamdem Regulam expositiones & interpretationum diversas opiniones autumarent; eo quod ejus præscripta ad mores aliorum Regularium & opera videbant non convenire; aliosque ad timorem, alios ad dubitationem, alios ad teporem inducerent, utpote plantationem adhuc tenuiter radicatam; Quid miramini, inquit homo Dei, vel hæsitatis, cum universæ viæ Domini misericordia sint & veritas? & si diversæ, numquid adversæ? Si usus mutatur & institutio, numquid mutari debet caritatis vinculum, quod est dilectio?

[52] Regula quidem dicit, Primo diligatur Deus, deinde proximus. [ejusque auctoritatem tuetur:] Regnum Dei non operatur sola institutio, sed veritas & mandatorum Dei observatio. Ergo quia de dilectione, quia de labore, & de abstinentia escæ & jejunio, de vestitu etiam, de silentio, de obedientia, & quod invicem honore prævenire debeant, & Patrem suum honorare, evidenter hæc Regula determinat; quid est quod amplius alicui Regularium ad salutem obtinendam expediat? Quod si de colore vel grossitate & subtilitate vestium fiat aliqua inter aliquos spirituales contentio; dicant, qui ob hoc derogandi occasionem accipiunt: dicant, inquam, de hac Regula, dicant de Euangelii & Apostolorum institutione, ubi albedo, nigredo, subtilitas, vel grossitudo, præceptum dando, describatur; & erit eis credendum. Unum est tamen, quod testes resurrectionis Angeli in albis apparuisse leguntur; auctoritate vero & usu Ecclesiæ, pœnitentes in laneis sunt. In laneis similiter in veteri Testamento exibant ad populum, [vestem candidam & laneam præscribit:] in Sanctuario vero, ex præcepto uti consueverant lineis. Quia vero sanctorum Patrum & prædecessorum nostrorum docet expositio, sanctis prædicatoribus & canonicæ professionis utentibus, horum Angelorum in typo vicem gerere, de albis vestibus a scandalum non generent: & si sunt pœnitentes, & si eos ad populum exire suum cogat officium, laneas non abhorreant; quod si ad Sanctuarium Dei ingressuri sunt, lineas non prætermittant. Non docebat hoc Vir justus, ut aliis Patrum institutis, quæ quamplurima sunt, derogaret; qui erat omnibus omnia factus, ut omnes lucrifaceret.

XXV

[53] Erat enim severus in censura: & cum multi ad eum jam confluerent, [Docet suos] totum spiritum eorum Spiritu sancto docente exhauriebat; ut spiritu superbiæ evacuato, idem Spiritus sanctus in eis melius locum inveniret. Et gratia Dei non deerat, quæ, quamlibet dissolutis & remissis, & quantumlibet marcidis cordibus, vigorem divini solatii ministrabat. De corporalibus cura & solicitudo vix aliqua erat: universum vero studium ad spiritualia contulerant, [sola spiritualia curare,] Scripturas divinas sequi & Christum ducem habere. Nam & hoc attendit spiritualis ille Pater, quod numquam exorbitare possent, qui secum vellent remanere, si professionem suam secundum Euangelia & dicta Apostolorum, & propositum S. Augustini facerent, & opere complerent. Hoc vidit, & has professiones, ut præmissum est, hoc modo fieri censuit. Erat ergo mens eorum, [amare vestes veteres,] qui ab initio collecti sunt, sic affecta, ut potius eligerent veterem & clavatam tunicam, quam novum & integrum quodlibet vestimentum. Unde & factum est, ut quidam non minimum paupertatem amplectentes, cum datas novas sibi vestes erubescerent; ad ostendendum quam sit vilis seculi pompa, ad reprimendam superbiam, pannos veteres novis superconsuerent. Nullum opus erat tam vile, quod respuerent. [obedire prompte,] Obedientia adeo prompta, ut si clibanus ardens proponeretur eis, vel quælibet mors se offerret, magis timerent imperantem quam mortem. Juge silentium in omni loco, in omni tempore, [silere jugiter,] in omni statu: ita etiam ut hi qui illum comitabantur, licet confertissimis populorum turbis admixti, vix unum verbum ab eorum ore posset extorqueri. Quod si quemlibet eorum de quantulocumque commisso culparet, ibidem ad pedes corruens satisfacturus, neque visum hominum circumstantium erubescebat. Quod si amaritudinem actione, [confiteri humiliter,] verbis & vultu, etiam male facientibus, aliquis suorum responderet, ibidem statim satisfactionis pœna reddebatur.

[54] Voluit ut omni tempore jejunarent, una vice contenti in die. Voluit etiam ut asellis circumvectarentur usque ad quatuor vel quinque leucas; sed obsistente carnis infirmitate, observari non potuit. Feminalibus b semper uti Fratribus suis præcepit; quia semper exhorruit virile robur animi effeminata mollitie lentescere: non tamen hoc respectu c stamina pretiosiora ante oculos interni Judicis approbans. [vestiri viliter,] Quam erat ille Ordo religiosus, qui ex sua Regula & proposito his carebat! Laneis ad carnem, laneis ad laborem uti, & absque ulla tinctura, præcepit; licet asperrimo cilicio assidue vestiretur. In Sanctuario vero, & ubi divina Sacramenta tractanda fuerant, vel celebranda, propter munditiam & multimodam honestatem, lineis uti voluit, [sed nitide:] & omni tempore utenda disposuit. Sed non prætermittenda tria, quæ præcipue commendabat, sæpius de die in diem hæc tenenda ingeminans: scilicet circa altare & divina mysteria munditiam; excessuum & negligentiarum in Capitulo & ubique emendationem; pauperum curam & hospitalitatem. [alia ejus tria præcipua monita.] In altari namque exhibet quisque fidem & dilectionem Dei; in conscientiæ purificatione, curam sui; in hospitum & pauperum susceptione, dilectionem proximi. Constanter equidem asserebat, aliquam domum numquam posse egere, supra id quod possit sustinere, quæ hæc tria solicite studuerit observare. Verbis enim & factis clamabat, se nihil aliud scire, nisi Jesum Christum, & hunc crucifixum: in omnibus actionibus suis præcedentem rationem attendens, ut cum fulciretur ratione, & auctoritate firmaretur, stare posset.

ANNOTATA D. P.

a Quamquam Norberto ad vestis candidæ electionem satis esse potuerat multitudo albatorum virorum, ad crucem accurrere visa illi, apud Præmonstratum oranti in ecclesiola S. Ioannis Baptistæ; sicut ex Hermanno Monacho legetur, Cap. 2 Analectorum §. 2: constanti tamen Ordinis traditione habetur, & a recentioribus scriptoribus indubitanter refertur, quod alias ibidem orans Sanctus vidit Reginam cæli, cum celesti splendore & Angelis multis, quæ preces ejus exauditas asseruit, locum fundandi primi cœnobii demonstravit, Romanum Pontificem pro Ordinis confirmatione adire monuit, & insuper candidum Habitum ei exhibuit, addens melliflua voce, Fili Norberte, accipe candidam vestem. Ita 10. Chrysostomus Vander Sterre lib. 2 Vitæ cap. 2, Ioannes le Paige lib. 2 Biblioth. cap. 12, Gerardus vanHardegom lib. 1 cap. 2 ejus operis, cui titulus Diva Virgo Candida, candidi Ordinis Præmonstratensis Mater, Tutelaris & Domina, aliiq;. Horum asserta vellem antiquioribus posse auctoritatibus roborare: utcumq; tamen illa sumantur, aliud non efficiunt, quam ut credatur colorem candidum præscripsisse Virgo, formam reliquisse eamdem qua jam utebantur? Qua autem uterentur Canonici, nisi Canonica sui temporis veste; in qua tamen nihil ex seculi pompa redundaret, asperitas appareret. Sic invenio neque lineis vel indusiis ad carnem, vel toralibus ad lectum usos initio Præmonstratenses, discalceatosque inceßisse, insuper & perpetuam servasse a carnibus abstinentiam: quæ licet prudenter relaxata nunc sint; non desunt tamen etiam hodie in Lotharingia, qui severioris vitæ amore ad pristinam formam se reduxere, uti asserunt qui eos hoc tempore norunt & laudant.

b Feminalibus uti permittit S. Benedicti Regula egressuris extra Claustrum: cumque etiam intra illud iisdem uterentur Cluniacenses, usum illum defendit Petrus Cluniacensis lib. 1 Ep. 28, tamquam honestum, utilem, necessarium, adeoque minime contrarium Regulæ, nihil tale prohibenti.

c Mss. Hæc statuta: quod nullum sensum facere videtur, & corrigi debuisse.

CAPUT X.
Socii unius hypocrysis detecta: ecclesia constructa.

XXVI

[55] Quadam denique die, cum reverteretur a Remis, cum quibusdam Sociis suis & duobus Novitiis, [Voce quadam monitus] quos de seculo sermo divinus traxerat ad eos factus; & incederent cum silentio, per viam in Deo suo meditantes; vox quædam de nube auribus eorum in hunc modum insonuit: Hæc est, inquit, Fratris Norberti societas: ad quam vox altera ex altero latere respondit: Non est de his duobus Novitiis alter eorum de societate ceterorum. Hoc audiebat homo ille & alii qui comitabantur illum, & rem taciti considerabant, nihil mali suspicantes: sed tamen quidnam fieri deberet hæsitabant. At Pater Norbertus, cui major incumbebat solicitudo, [hypocrisim unius suorum detegit,] sciens non supervacuum esse, quod ex permissione divina hæ voces audirentur; perquirebat omni orationum instantia quorsum darent responsum, mores & actus eorum considerans de die in diem, de quibus fuerant prolatæ. Cumque considerasset alterum eorum, minus devotum in confessione, levem in verbis, inquietum corpore, inconstantem moribus, tepidum in oratione, negligentem in obedientia, & in omnibus dissolutum (Anglicus enim erat) Quid est, inquit, Frater, quid est quod gestas in corde? Expone quid latet. Si Deum quæris, non est ulla creatura coram eo invisibilis; quia, ut ait Apostolus, omnia nuda & aperta sunt oculis ejus. [Heb. 4. 13] Veritatem quærimus, &, prout fragilitati humanæ conceditur, in veritate ambulare nitimur; nec est ulla veritatis cum falsitate conventio, nec aliqua fidelis cum infideli participatio. Cui ille caput agitando, & lenitatem verborum præferendo; Putasne, inquit, bone Pater, quidquam velim tibi furari? Pauper es; sed omni habenti dabitur, & abundabit: abeo autem qui non habet, & quod videtur habere, auferetur ab eo.

[56] Hæc dixit, & dicta opere complevit. Nam tunc forte quidam ad conversionem venerat, & cum parvula substantia sua aliquantulum argenti detulerat; quod retro altare pauperis oratorii, [eumque mox experitur furem.] quod tunc solum habebant, projectum jacebat. Nocte vero quadam Anglicus ille, horam sibi prævidens competentem, argentum ipsum rapiens, aufugit. Sic igitur deceptor ille, plenus fraude & minister diaboli, pauperes eos in corde judicans, pauperibus Christi nihil suspicantibus deceptionis, paupertatem adauxit in tantum, ut nulla remaneret eis substantia, unde sumptus procurari possent unius diei. Quid ergo? Probandi erant primo alimentis corporis, qui regni cælorum possessores audierant esse eos, quos constaret pauperes fieri, non rebus & divitiis, sed spiritu paupertatis. Probandi erant in minoribus, [De paranda sociis domo solicitus,] ut discerent stare in procellis & tumultibus, quibus aggrediendi fuerant, ut series docebit in sequentibus. Igitur ad insinuandum opus divinum, quod magnum & exquisitum est, in quo, secreto suæ dispositionis consilio, magna operatur in minimis, qui humilia respiciens; alta cognoscit a longe, pauca de loco Præmonstratensi & situ ejus disserenda videntur; ut sit laus per omnia tempore, ab omnibus audientibus, ei qui ab æterno & ante omnia tempora, soli suæ præscientiæ cognita, manifestavit in tempore novissimo.

[57] Jam tunc denique, ut ordo rei prosequatur, plurimi in disciplinatu sæpefati viri & vita & proposito, relictis omnibus, se conferebant. Et quia jam turba erat, diffinito consilio quærebatur, [in loco per se incommodo.] ubi in eodem deserto, certum ad commanendum, & ad ædificandum idoneum locum præpararent. Erat siquidem locus ille asperrimus, & omnimodis incultus, arbustis & paludibus & ceteris incommoditatibus occupatus; nec quidquam patebat habile ad commorandum, præter capellulam, & juxta illam pomerium, & stagnum quoddam parvulum, quod de aquis montium cadentibus pluviarum tantum tempore, & de succo paludum usque in præsenti impleri dignoscitur. Ibi consederat homo Dei una cum parvula societate sua, spei anchoram inconcussæ fidei adjungens, & cum Patriarcha nostro Abraham spem contra spem ponens; in tantum, quod etiam omnes fere Religiosi testarentur, & populus conclamaret, stare non posse, quod cœperat homo; & ob asperitatem nimiæ paupertatis & victus, potius per aliquot annos expectarent fugam, quam alicujus stabilitatis fundamentum. Sed quid ageret humana ratione, & rationali destitutus auxilio? Sciens quia firmavit faciem suam Jesus ut iret in Jerusalem; firmavit & ipse faciem suam ut ibi expectaret mortem, qui mundo mori venerat, & Christo vivere. [Luc. 9. 51] Clamabat quia vivunt, clamabat quia vere vivunt, qui non sibi vivunt, sed in quibus pauper Christus vivit: vivo autem jam non ego, dicit Apostolus, vivit vero in me Christus. [Gal. 2. 20] Audierat hoc, & docebat; & qui habet aures audiendi, audiat. Verumtamen ne grex pusillus desperaret, & amicorum suorum, non rei exitum, sed statum expectantium corda lætificaret, & derogandi æmulis occasionem subtraheret; [post indictas preces] habilitatem, utcumque in tali loco poterat esse, & ipse circuire & considerare cœpit, & aliis considerare præcepit: addens, quatenus ad omnipotentem Deum assidua fieret & intenta orationum supplicatio, ad ostendendum locum in quo divini cultus omni tempore fieret celebratio.

[58] Cumque multi multis & assidui assiduis precibus Domino consilium hoc commendarent, obnixe suæ beneplacitum voluntatis nimia afflictione, jejunio & orationibus exquirentes; apparuit cuidam quædam revelatio, manifesta satis & evidens, evidenter locum, & quæ in loco, & de loco erant ventura, aperta significatione denuntians. Nam ibidem, [& visionem cuidam e suis oblatam] ubi præsens sita est ecclesia, Dominus noster Jesus Christus sicut in cruce visus est, super quem septem solis radii mirabilis claritatis fulgebant; & a quatuor partibus, sicut in quatuor, introitus loci illius esse dignoscitur in modum crucis, multitudo magna peregrinorum cum peris & baculis properabat, & flexis genibus adorato suo Redemptore, & pedibus ejus dato osculo, quasi per licentiam recessuri revertebantur. Quod cum Viro Dei relatum fuisset, gratias egit Domino Deo suo, qui servis suis, se in veritate quærentibus, & in fide & justitia obsequentibus, & de præteritis dat fiduciam, & de futuris secreta revelatione notitiam. Et post hæc, exhilarata facie, assumpta fiducia, Eia, inquit, eia, Fratres dilectissimi, accingimini & estote viri fortes: vobis plurima bellorum genera præparantur, quæ ab hostibus tam visibilibus quam invisibilibus futura sunt; sed qui venerunt novi tirones per visionem, [sumpta fiducia,] visibiliter venturi sunt; & accepto præcepto & obedientia ab eo qui Patri fuit obediens, vobiscum sunt usque ad consummationem bellaturi. Quis dubitat hoc verbum verum & propheticum non fuisse? Verum siquidem fuit, quod subsecuta actio quotidie insinuat in his, qui relictis omnibus ut peregrini veniunt, & professione quasi osculo dato facta, ad obtinendas præliorum acies, ad diversas nationes recedunt. A mari usque ad mare tuba sonuit, & ipsorum audita est vox, in qua & opera Dei manifesta sunt, & exquisita in omnes voluntates ejus. Gratias ei, qui sperantes in se non derelinquit.

XXVIII

[59] Quia vero ædificium & templum spirituale bene dispositum & compositum fuerat, & ad materiale necessarium erat laborem adhibere; ut cuncta cum benedictione fierent, [ecclesiæ novæ fundamenta jacit] Episcopo Bartholomæo advocato, effosso fundamento & consecrato, de consecratis lapidibus fundari fecit ecclesiam, adstante Domino Thoma de Couci, qui hominem Dei metuebat, & reverebatur propter Deum, sciens eum virum justum & omni honore dignum; adstante etiam filio ejus Ingelramno adhuc puerulo, & multis nobilibus clericis & laicis, & populorum innumera multitudine admirante, & quasi spectaculum considerante, & intra se ad invicem dicente: Quis putas est homo iste? cujus fidei, qui nulla utitur ratione? Putasne stabile sit hoc opus, quod in tanta solitudine locatur? & cujus fundamentum non in petra, non supra firmam terram jacitur, sed in palude? Tanta namque ibi palus erat, quod vix sorberi poterat, cum etiam multa lapidum congeries projiceretur. Sed non debuit titubare, nec potuit eradicari, quia plantatio, quam plantat Pater cælestis, non eradicabitur. [quæ dum post 9 menses dedicatur,] Porro pars cæmentariorum Teutonici erant (conduxerant enim eos Colonienses quidam, amici hominis Dei) pars nostrates, amici jam Præmonstratensium: & contendebant in opere, alteri in altero latere ecclesiæ, alteri in altero accelerantes. Crevitque quam celerrime ædificium, & sub tempore novem mensium perfectum & consummatum est templum, & a supradicto Episcopo Bartholomæo consecratum.

[60] [dissoluto altari,] Sed quia lætis tristia, prosperis adversa misceri solent, in eadem die consecrationis quoddam infortunium accidit. Nam cum multitudo innumera, quæ convenerat ad festum de remotis partibus, certatim ad oblationem & ad circuitum altaris, ut fieri solet, currerent; motum est altare majus, & lapis dissolutus, consecratioque cassata est, ut præcipit auctoritas, & totus labor in nihilum redactus. Expavit homo, & contristatus est; plus tamen pusillorum scandalum metuens, quam de divinis operibus, quæ sine causa non fiunt, diffidens. Sed homo ille quid fecit? Resumptis denique in Domino consolationis viribus, qui hujusmodi tentationes haurire & sorbere consueverat, denuo ecclesiæ dedicandæ in Octavis B. Martini, diem secreto cum Episcopo instituit. [iterata consecratione opus fuit.] Et sic factum est: qui quamdiu vixit, ob hanc causam, innovationem aliam futuris temporibus asserebat esse gerendam. Hanc viderunt qui tunc temporis aderant, & quidam qui successerunt: sed & succedentes amplius videbunt; quia, teste Veritate, qui credit, opera quæ facit, & ipse facit, & majora horum facit. Et alibi: Si credideritis, majus his videbitis. [Joan. 14. 12, Joan. 1. 50] Hæc de materiali ædificio dicta sufficiant. Sed quid interim egerit homo, quidve pusillo gregi acciderit, non est reticendum. Sed quia, quod eodem tempore illi, quodque eodem tempore illis acciderit, eodem momento narrationis ordine disserere non est cuiquam possibile; non miretur quilibet auditor, si vicissim stylus transeat ad ea, quæ de actibus singulorum & de innumeris eventibus prætermitti non debent. a

ANNOTATIO G. H.

a Petrus de Waghenare §. 27 Vitæ, Ædem, inquit, & monasterium ibi a S. Norberto extructa, non sine miraculo; Angelis nimirum allaborantibus, qui opus multo plus noctu quem omnes opifices interdiu promovebant, teste Reverendissimo Domino Gosvino van Weirdt, S. T. Doctore Floreffiensi Priore, ut asserunt ejusdem monasterii Floreffiensis archiva. Utinam, ad majorem fidem, etiam archiva Præmonstratiensia idem haberent, vel Floreffiensia distinctius promerentur!

CAPUT XI.
Tentationes superatæ. Energumeni liberati.

XXIX

[61] Exivit denique homo ad prædicandum, exivit iterum seminare semen, non suum, sed semen Dominicum; relictis qui præessent cœpto operi, relictis qui præessent aliis rebus omnibus, [Absente S. Norberto] & omnia integra conservarent, & qui præessent tam clericorum quam laicorum conventui; binos & binos in singulis ponens officiis, quos ad ultimum vale, de pace & unanimitare docebat, dicens; numquam posse exorbitare congregatam aliquam multitudinem, quam Prælatorum concordia præcesserit. Sed recedente Pastore, rabido lupus ore ovibus molitur insidias. Insidias vere dixerim, quia ex adverso caulas earum effodiens, latenter ingreditur: ut prius terrorem incutiat, territas malleo caudæ suæ dejiciat, dejectas mactet, mactatas postea hiante ore devoret & perdat. Quia vero major est ejus arrogantia quam fortitudo, bene primo terrorem incutiebat: quia quibusdam, velut essent mortalis odii inimici, quos in seculo reliquerant, armata manu quasi ad perimendum, etiam in luce diei, cum suis satellitibus se præsentabat. [infesti sociis dæmones] Illi vero territi, venientibus in speciem armati exercitus, & pompæ armorum & fremitus equorum, quibuscumque poterant modis, se opponebant; ita ut cum fugerent, velociter raptis fustibus & saxis, involutis etiam brachiis, aliquibus adminiculis vel tunica resistere festinarent. Sed, quod mirum & incredibile videtur alicui, adeo acriter pugnabatur, ut æstimarent jacula mitti & mittere, feriri & ferire, vulnerari & vulnerare, interfici & interficere. Ad quos cum multi Fratres alii concurrerent, redarguentes eos, cur sic insanirent: Numquid non adspicitis, ajunt, quod ab inimicis nostris opprimimur, & jam in frusta fere concisi ad opprobrium irrecuperabile morimur?

[62] [aqua benedicta ac signo Crucis fugantur:] Tunc Fratres, scientes eos ab infestatione dæmonum illusos esse, aquam benedictam spargunt, signum Crucis faciunt; & recedente malignorum spirituum turba, illi quasi hostibus victis & in fugam versis, concito cursu insequebantur, altis vocibus inclamantes: Eia, eia, vertimini & resistite, belligerantes fortiter; alioquin turpissima morte moriemini, si amodo nos adire, & minas & mortem inferre præsumpseritis. At postquam in se reversi, quidam ex ipsis delusos se esse agnoscunt, fortiter exinde persistunt, qui fortiter vicerunt. Quidam vero ignominiam tantæ irrisionis ferre non valentes, & de perseverantia desperantes, aculeo caudæ dæmonis percussi recesserunt. Sed quia huic maligno & falso spiritui non sufficit, [iidem ipsos decipere moliuntur,] nec miratur si absorbeat mare, sed & Jordanem totum sorbere nititur; qui manifeste ad integrum seducere non potuit, iterum occultiores insidias præsumptuose sumens, redire non metuit. Convenerat siquidem in eadem paupertate multitudo de diversis nationibus & diverso genere, nobiles & ignobiles, divites, pauperes, majoris minorisque ætatis, sapientes, simplices & idiotæ, sicut vir ille recipere consueverat, in hoc Euangelii imitator effectus: Omnem qui venit ad me non ejiciam foras. [Joan. 6. 37] Inter quos fallax ille spiritus quosdam considerans idiotas, & sua quondam recognoscens esse vascula, in quibus suæ quieti & voluntati habitaculum habere consueverat; tanta eos falsa suæ deceptionis sapientia replevit, ut qui prius vix in aliquo libro legere poterant, nunc de libris magna quædam dicerent, & de futuris prophetando majora & stupenda prædicarent.

[63] Danielis quoque unus ex eis prophetiam se scire asserebat, & de ea quædam duce mendacio loquebatur, ubi de quatuor, & septem, & decem cornibus & Regibus, Propheta scribendo inducit, & de Antichristo. [& quemdā faciunt altiora se disserere] In quibus jam simpliciores quosdam attentos reddiderat, &, si fieri posset, etiam Dei hominem, & venerabilem Simonem, Abbatem sancti Nicolai, in errorem induxisset; quia in tantum processit ejus arrogantia, ut ipsis assidentibus etiam in Capitulo sermonem facere præsumeret. Et qui vidit, & audivit, perhibet hujus rei testimonium: & hoc signum ejus, quia de sermone profert initium. Erat enim hic sermo: Estote fortes in bello, & pugnate cum antiquo serpente. Hoc spiritus ille mendax per organum illud assumptum proferebat, sed ad veritatem quæ sequitur, videlicet, Et accipietis regnum æternum, nullatenus procedere valebat. Unde cum Pater Norbertus cuidam innueret, quid sibi videretur; ille respondit: Magister bone, in brevi manifestum erit. Porro dum ab auditoribus veritatis & dulcedinis falsus ille spiritus se ex parte deprehendi cerneret, ut est mille-artifex, artificiosius deceptionis alia genera exquirit; ut quia cooperatores manifestæ operationis non poterat subvertere, saltem contemplativos quoslibet succideret a contemplatione. Nam ille idem Clericus, [ac per eumdem infirmatum] laboris hujus iniqui minister, subita quadam gravissima infirmitate arripitur. Et qui prius de visibilibus responsa dabat, in cælum os suum ad invisibilia & ineffabilia ponere præsumebat.

[64] Concurrunt Fratres, sicut consuetudo est, ad inungendum eum; concurrunt, ad ea quæ dicebat audiendum. De se quidem magna, sed & de quamplurimis circumadstantibus asserebat majora. De se, quia in eadem vespera, aut esset cum Angelis in cælo, aut staret sanus cum ceteris Fratribus in choro; de aliis vero, singulorum considerans habilitatem, quasi prophetando & augurando dicebat: [multa soli Deo nota dicunt;] Hunc, cum nuper in ecstasim raperer ad superiora, vidi ad æternitatem vocatum; istum jam in sede felicitatis positum; lectum istius in eadem felicitate præparatum: iste futurus Pontifex, iste constituendus Rector multorum Regularium & magister; iste in bono proposito perseveraturus, iste alius deficiens recessurus. His dictis, se contulit quasi ultimum exhalaret spiritum, unius horæ spatio sic in terra jacens, ut statim morituris fieri solet; tum audito primo Vesperarum sonitu surrexit, & veloci cursu cum aliis chorum intravit. Quod cum adstantes cernerent, alter ad alterum, suum scandalum profitentes, se delusos esse contestabantur. Sed nec sic quidem destitit antiquus ille & malignissimus insidiator, totiusque bonitatis & veritatis expers, [alterum faciunt explicare Apocalypsim] & cunctorum scelerum malignissimus adinventor. Suscitavit enim alium Clericum similiter, qui sicut ille de Propheta Daniele spiritum hauserat seductorium, sic iste de Joannis Apostoli Apocalypsi nihilo minus spondebat se scire, & rimari debere dona cælestium secretorum. Quem cum unus ex Prioribus in Capitulo adduxisset, Ecce, inquit, nunc demum visitavit nos Oriens ex alto; quia hunc non diuturna scholarum exercitatio instruxit, nec labor annorum numero computatus edocuit, sed Angelica quædam revelatio, quæ per totam noctem, sub tenebrarum silentio, ad ipsum diligenter instruendum, & nos per ipsum, laboravit. Audiamus igitur eum, ut ab eo discamus, quod de excelsis didicit in Apocalypsi per mentis excessum.

XXX

[65] Audientes hoc quidam de Fratribus, quibus jam ex parte subtilitas fallacium spirituum nota erat, omnino prohibuerunt, dicentes; Amodo nec hunc nec alium quemquam velle audire in sermone, [& denique ambos inter se comittunt.] priusquam Pater Norbertus reverteretur. Videns itaque mendacissimus ille spiritus, claritatem suam, qua transfert se in Angelum lucis, esse repulsam; ut leo frendens, qui esurit & circuit quærens quem devoret; quasi excitatus ad iram, ultra latere non valens, aperte sævitiam suam & odii fomitem, quem adversus congregationem & aciem bene ordinatam gerebat, exercere cœpit. Primo quidem inter illos duos, quos sic illuserat, & per quos alios irridendo illaqueare tentaverat, tantas discordiæ inimicitias posuit, ut si alter alterum alicubi posset apprehendere, interficeret eum; & nisi seris & laqueis tenerentur, evadendi alter eorum non invenisset locum. Deinde importunissimus ille insidiator, qui apponit iniquitatem super iniquitatem, ut onus grave aggravatum ponat super innocentes, juvenem quemdam cujusdam Conversi filium arripuit, [Dæmon juvenem obsidens,] & ingressus nequiter eum torquere cœpit. Et qui totum gregem multiplici arte sua non poterat subvertere omnimodis nitebatur eum saltem præruptum relinquere. Quid faceret grex sine pastore, cui sic lupus undique insidiabatur? Stabant stupentes & admirantes, quinam essent assultus tam frequentes, qui hujusmodi arma ferre non consueverant. Ligatum tamen ipsum dæmoniacum recludunt, donec agatur consilium quid facto opus sit.

[66] [a Priore suo exorcizatur;] Et facto silentio noctis, cum Prior, qui tunc aliis præerat, ad eum intrare vellet; adhuc foris stans, longe aliquautulum a domo, ostiis etiam omnibus clausis, nec patebat foramen per quod posset videri, & etiam quia tenebræ erant; dæmon interius alta voce cœpit clamare: Modo intrabit ad me, modo intrabit ad me; modo venit, modo venit magister ille cum clavata tunica sua: maledicatur ipsi; firmate ostium firmiter, firmate quam celerrime. Non ob hoc cessit ille, sed processit, & pulsans ad ostium intravit. Stansque ante illum dixit: Dic mihi, rogo, quid est quod loqueris? Respondit: Interrogas me quid loquor, an, quis ego sum qui loquor? neutrum tibi indicabo. Numquid tu magister es, aut tutor illius, aliorumve ductor? Recede, recede, inquit, quam citissime, ne a me injuriatus ignominiose recedas. At ille certus quia spiritus esset nequam, & quia ad decipiendum sæpissime venerat, qui modo tandem ad perimendum intraverat; [& adjuratus per Jesum,] Adjuro te, inquit, per Jesum Christum filium Dei, qui tuas in cruce vicit insidias; & potestatem, quam injuste & fraudulenter rapueras super hominem, juste & potenter recepit; ut, quis sis, celare non præsumas. Ait: Numquid sic me coges? Respondit: Non ego. Cogit te qui en altera vice, ut præmissum est, per crucem te vicit. Et exclamans dæmon ille nequam: Ei mi! ei mi! quid agam? Ego sum, ait, ille idem qui fui in puella Nivigellæ coram Norberto magistro tuo, albo cane; maledicatur hora qua unquam natus fuit.

[67] Sic certus ille de suo & aliorum importuno persecutore, totum convocat Conventum; & hæc omnia indicans, [seipsum manifestat] quid super hoc faciendum sit interrogat. Illi consilio inito, timidi tamen, utpote novitii, qui hæc non consueverant; disciplinam corporalem suscipiunt, jejunia & orationes inter se constituunt, aquam in vase ad hoc habili benedicunt, & cum Processione eunt ubi erat dæmon. Cœpit igitur fremere, & cum magno strepitu clamare: Veniant nostri ad hoc bellum; plures enim sumus: & conteremus eos, ut a lapide grana tritici conteri solent, & prorsus eos delebimus. Cui cum Prior responderet: Sic facies, si a Deo accepisti potestatem. Ille versus ad eum, & extensis manibus, quasi scindere vellet vestes, quibus erat indutus, ait: Putasne te istorum esse magistrum? Et extendens digitum ad crucem, quam ibi tenebat puer; [fateturque se a Crucifixo torqueri:] Ille, inquit, est magister, non tu. Pro te nihil faciam: sed ille est a quo torqueor. Dæmones Jesum Christum crucifixum fatentur, & timent: Judæi legem habentes, & falsi Christiani non agnoscunt, sed detestantur & rident. Solutus est ille, in quo spiritus erat nequam; sed cum vix a multis circumstantibus teneri potuisset, juvenis quidam Clericus de Conventu, humilem de vera obedientia, cui totus deditus erat, assumens præsumptionem, dixit: Præcipiatur mihi per obedientiam, & tenebo eum, non meis, sed obedientiæ manibus & vinculis. Cui cum præceptum datum fuisset, & alii recessissent; ille solus tenuit, & usque ad aquam benedictam deduxit. Dæmon vero ad adspectum illius tremebat, ut coram positis ad verberandum virgis quilibet tremere solet parvulus.

XXXI.

[68] Ponitur in aqua exorcizata, leguntur exorcismi, fiunt adjurationes, leguntur Euangelia, aliis de Fratribus flentibus, aliis in oratione, aliis in disciplinis corporalibus, aut aliis afflictionibus existentibus; [& tandem exire compellitur.] omnibus tamen admirantibus super responsis inutilibus & joculosis ejus sermonibus. Quid plura? Tandem post nimias & innumerabiles miserrimi corpusculi fatigationes, dæmon supra linguam dæmoniaci residens, in modum grani nigerrimæ lenticulæ se posuit; & aperto ore, linguaque extracta, omnibus adstantibus se ostendit, dicens: Ecce ego, sed pro vobis omnibus hodie non egrediar. Cui cum responderetur: Mendax es, & ab initio in veritate non stetisti, nec tibi ab aliquo fidelium credendum est; non post multum, sonitum fœtidissimi fœtoris emittens, exivit, intolerabiliter fœda relinquens vestigia. Et statim a suo tortore corpus evacuatum cecidit, & in lectulum quemdam reclinatum, post diuturnam recreationem, ab ægritudine illa vix convaluit. Fatigatis igitur mirabiliter & multipliciter Fratribus, & artificiosa dæmonis hujus calliditate inquietatis; ipse dæmon totius quietis impatiens, [Alius Trajecti energumenus,] & pacis quieti nullatenus acquiescens, cum locum suæ seductionis apud simplices nullum inveniret, volatu facili, sicut levis est velocitate naturali, Trajectum, ubi erat Pater Norbertus, concito transiit; & hominem quemdam, cujusdam Principis villicum, arripuit; ut qui non poterat aciem, quam bene compositam reliquerat, dissolvere, saltem in Signifero jaculare, & per Signiferum tentaret in acie tela mortis ministrare.

[69] [Sancto sacrificanti effertur:] Erat enim in eodem oppido annuæ celebritatis dies, quando populus ad hujusmodi solennitatem convenire solet. Et tunc ibidem multi convenerant, & Sacerdos Dei Norbertus in ecclesia majori, ubi frequentia populi major erat, celebrabat; ubi erat etiam homo ille, arreptus a dæmone infra Secretam; qui cum magno tumultu & fremitu vix ligatus tenebatur. Finitis itaque Missarum solenniis, oblatus est ei ille cum magno suffragio plebis circumstantis, & expectantis agonem militis Christi & dæmonis. Ille vero, ut erat adhuc sacris amictus vestibus, [quem ille, dissuadentibus licet sociis,] imo sancti Spiritus virtute accinctus, & lorica justitiæ, fideique & veritatis scuto munitus, ad debellandum hostem illum importunissimum procedit. Cumque quidam circumstantes Fratres dicerent ei, ut suæ imbecillitati parceret, quia jam vespera erat, & hunc eventum esse casualem, neque omnes casus posse emendari; ipse permotus, & vultu & responsione gravi reverberavit eos, dicens: Nescitis, Fratres; nescitis, inquam; quia invidia diaboli mors intravit in orbem terrarum, quæ & adhuc in eo perseverat; nec resipiscendi umquam habebit voluntatem. Iste siquidem ad hoc se ingerit tam frequenter & importune, ut & me odiosum reddat; & verbum Dei, quod per me ministratur, in cordibus audientium faciat vilescere; & ab eis, qui illud susceperint, etsi latenter non potest, evidenter tamen ex innata sibi arrogantia laborat auferre. Numquid in auribus vestris veritatis non sonuit expositio, quæ dicit, Quia venit diabolus ut tollat semen verbi Dei de cordibus eorum?

[70] Hæc dixit, & statuto dæmoniaco ante altare, exorcismum aggressus est, [exorcizare aggressus;] dæmonem compellens ut exiret. Et cum salem exorcizatum ori ejus immisisset, ille magno impetu in faciem & in oculos Sacerdotis expuit, dicens: Jam tu consilium dedisti ut in aqua mitterer, ut ibidem durissimis cæsus flagellis ad mortem fere verberarer. Frustra niteris, me tua flagella non lædunt, minæ tuæ non terrent, mors non cruciat, nec me mortis vincula ligant. Consilium, ut præmissum est, datum erat, ut in aqua exorcizata mitteretur, sed eodem furioso absente. Cum ergo circumstarent & clerus & populus, alii ob curiositatem, [adstantium peccata detegentem] alii propter pietatem; pessimus dæmon per os invasi hominis, multorum pessimam vitam, & adulteria & fornicationes, cœpit detegere, & quidquid Confessione tectum non erat, malitioso ejus ore detegebatur. Hoc audientes, cœperunt omnes hac illacque diffugere, paucis cum Patre Norberto remanentibus. Et cum jam dies esset inclinata, facto vespere, fatigati qui aderant jejunio & vigiliis noctis præcedentis, coëgerunt eum ad hospitium, ut requiem paulisper acciperet, & membra debilia refectione aliqua refocillaret, [seque exiisse fingentem,] & dormitione recrearet. Ubi cum ad cœnam cum Fratribus suis & quibusdam hospitibus resideret, nuntiatum est ei, quia æger ille quietus sedebat, & solutus ante altare, de commissis & maledictis, quæ turpiter intulerat, veniam precabatur. Gratias egerunt Deo; vere enim illa nocte & in crastino, quasi esset curatus, apparuit.

[71] Habebatur vero inter cives ejusdem oppidi quoddam mortale odium, ad quod cum in crastinum per totum diem Pater Norbertus pro pace componenda laborasset, & ex integro, adjutrice gratia, cuncta in pace & quiete composuisset; statim diabolus qui a cordibus eorum expulsus fuerat, ut libenter digrediens, in eumdem miserum hominem, qui curatus videbatur, ingressus est; qui statim cœpit stridere iterum & furere. Regressus ab ecclesia Sacerdos Dei; [ac denuo regressum:] Nescis, inquiunt adstantes, quia energumenus ille hesternus insanit? nisi quam citius subveniatur ei, & quam cito curetur, furore sui ipsius consumptus peribit. Respondens homo Dei; Non, inquit, modo a suo tortore liberari poterit; quia peccatis suis exigentibus hoc ei accidit (nam & officium procuratoris villæ gerebat) & merito suo tortori traditus est. [post triduum pellit.] Sinite eum modo, ut postquam vexaverit eum per aliquot dies, satisfactione recepta, ille nequissimus dæmon facilius expellatur. Sapiens homo doctusque palæstræ gerendæ cum spiritibus immundis, tribus diebus permisit eum torqueri & vexari; & post hæc divina miseratione ab eo curatus est, ita ut mentis suæ compos & incolumis ad sua propria reverteretur.

CAPUT XII.
B. Godefridus Cappenbergensis conversus: idem cogitanti Theobaldo Comiti persuasum conjugium.

XXXII

[72] Eo tempore fama creberrime & celeberrime ob insignia tanti hominis percurrente, compunctus est paupertatis spiritu Comes quidam Westphaliæ præpotentissimus, a Godefridus nomine; qui accessit ad eum, [Converso B. Godefrido Cappen.] eo quod de eo multa audisset: sed cum adhuc majora, Spiritu sancto perdocente qui per eum operabatur, invenisset, omne consilium suum & voluntatem ei aperuit: & qui se totum jam Deo devoverat interius, sine mora de omnibus relinquendis, & de paupertate voluntaria amplectenda, perdocetur exterius. Erat enim dives, potens in armis, utpote homo juvenis, in prædiis multis, servis & ancillis satis locupletatus; quibus statim omnibus abrenuntiatis, se & sua omnia Deo per manus hominis Dei disponenda contradidit; ea siquidem conventione interposita, ut propriæ domus, castri videlicet b Cappenbergensis, transmutaret fastigia, consecrandi gratia; ut ubi regnaverat vitiorum execratio, virtutum ibidem locum faceret divinæ benedictionis consecratio. Quid faceret juvenis, certamen gravissimum bellaturus? Gravissimum bellum vere dixerim; quia erat illi uxor & frater eo junior, qui per omnem modum, quodcumque disposuerat facere, contradicebat. [obsistunt uxor, fratres, & socer.] Contradicebant etiam homines sui feodati, servi & ancillæ, & cuncti ministeriales ejus. Contradicebat Comes c Fredericus pater uxoris suæ, atque ex magna parte eleëmosynam quam fecerat, de dote filiæ suæ esse dicebat. Quid dicam? Manus ejus contra hos omnes, & manus horum omnium contra eum. Geritur bellum, non armis materialibus, sed fide; non contentionibus, sed ratione; non armatorum multitudine, sed Angelorum suffragio, & spe cælesti galeatum, & superna loricatum virtute. [emollitis duobus] Vicit tandem humilis importunitas, quam opportune plantaverat & comitabatur spes cælestis beatitudinis & perfecta humilitas. Vicit quidem, quia d uxor consensit; & e frater, leonino furore deposito, agninam mansuetudinem assumpsit, & Religionis habitum, quem ipsum Comitem Godefridum velle noverat, uterque suscepit. Gavisus est Pater Norbertus, gavisus est & Comes; & redditis omnibus Cæsari quæ Cæsaris erant, & quæ Dei Deo retentis, tres de propriis allodiis Ecclesias, ordinante Patre Norberto, construxit. In quibus Fratribus impositis, & Religione ordinata, cum Dei servitium eleganter impleretur, non defuit tentatio & malignorum spirituum persecutio.

[73] Nam Comes Fredericus, pater uxoris Comitis, ambitioni suæ indulgens, [pertinax Socer,] eo quod castrum Cappenbergense dominatum Westphaliæ tenuerat; prætendens esse dotem filiæ suæ, comminatus est Fratribus, quod nisi quamcitius abscederent ab eo, omnes interficeret. Aliquoties etiam cum equitatu suo illuc usque accedebat, Patri Norberto comminans, quod si ipsum teneret, cum asino suo eum suspenderet, ut æqua lance experiretur, quis eorum ponderosior esset. Tam superbæ locutioni qui aderant Episcopi aut alii Principes contradicebant; [multaque Sancto comminans] & pro hoc etiam verbo iram Dei super eum comminabantur. Jam enim Pater ille Norbertus, circa Rhenum & ultra Rhenum, apud omnes pluris habebatur; nec æque ferre poterant, si a quoquam comminaretur ei vel malediceretur. Fratres vero Cappenbergenses in arcto positi, nec ullum habentes liberatorem, præter Deum, de manu potentis & iniqui, miserunt ad Patrem suum ut adjuvaret eos, pariterque superbi hominis arrogantia verba nuntiantes. Quo nuntio accepto, collectis viribus fidei & spei, in eum & per eum qui dixit, Confidite, ego vici mundum, ad ipsum se totum contulit; & publice pronuntiavit, se cum asino suo terram illius ingressurum, & copiam sui se facturum. [Joan. 16. 33] Quid multa? [misere & subito extinguitur] Quamvis iter longum esset, tamen asinum suum mutare noluit; sed transito Rheno, mox ut cum asino suo inermis & debilis terram illius Frederici Comitis intravit f: [dirupto ventris thorace, idem Fredericus sedens in prandio, medius crepuit] nec longe post atrocissimus ille hostis languore correptus interiit; & finem malitiæ simul reddidit & vitæ. Igitur animadvertendum est, quis & cujus miles iste fuerit, qui in asino residens, vibrato a longe iræ Dei gladio, in ultionem sui & Fratrum suorum, hostem perforavit, & de immani tyranno triumphum accepit. Sic pacatis omnibus, Fratribusque Deum timentibus electis, in tribus, ut præmissum est, ecclesiis de eodem allodio servitium Dei omni tempore agendum ordinavit, videlicet Cappenbergensem, g Elophstatensem, & h Varlarensem; in quibus multorum Fratrum & Sororum usque in hodiernum diem viget Congregatio, & in cultu divino floret honesta religio.

XXXIII

[74] Multa de tanto Patre narrari possunt, sed tamen plurima prætermittuntur; quia non contingit uni alicui scire cuncta, quæ per eum Deus operatus est. Erat enim vere lucerna ardens, satis temporibus modernis spectabilis; lumen non sub modio, sed super montem positum; & tam in Germania quam in Francia magnum nomen ejus habebatur & manifestum. Unde contigit, ut cum in Franciam reverteretur, & fama de conversione supradicti Principis, mirantibus multis, divulgaretur; eo quod cum habitu in religionem mutasset & castra & castrorum militiam, [Godefridi exemplo motus, Theobaldus Gomes] & totum Comitatum destruxisset, servitioque Dei cuncta mancipasset; exemplo hujus commotus & compunctus quidam nobilissimus Princeps Franciæ, Comes i videlicet Theobaldus, hominem Dei adiit, de salute sua, & de remissione peccatorum suorum simili modo consilium quæsiturus. Considerans autem hominis Dei facundiam, & vultus elegantiam, & maturitatem in verbis & responsis ejus; pietatis affectu mens ejus in amore dulcedinis Dei & omnis mansuetudinis sic perfusa est, ut statim seipsum totum, cum tota sua possessione, Viri Dei subderet potestati: [se suaque similiter offert S. Norberto,] erat enim & ipse homo prudens & bene doctus, & sanam doctrinam & sapientiam verborum Dei sapienter in corde suo & laudabiliter colligebat. Sed Vir Dei e converso videns generosi Principis cor nobile, nobilemque & devotam quam de seipso bene dividens offerebat oblationem, & holocaustum quod de cunctis rebus & divitiis faciebat, paucis diebus respondendi acceptis induciis, Domino Deo consilium hoc attentius commendabat.

XXXIV

[75] [qui re mature coram Deo expensa,] Intellexerat enim quod Princeps ille amplissimas haberet facultates, & castra quamplurima, nec cuncta facile possent destrui & mancipari cuidam Religioni, tum propter regni imminutionem; tum propter multorum aliorum Principum nobilium, qui sub eodem Principe Principes feodati erant, destructionem. Audierat etiam, ipsum esse largissimum in dandis eleemosynis, in ecclesiis, claustris, & ceteris Religiosorum officinis ædificandis; addens quoque ceterarum necessitatum grande subsidium. Audierat similiter hunc patrem esse orphanorum, sponsum viduarum, pauperum dapiferum, insuper solamen k lazarorum: nec in eo vir per omnia discretus, alterius consuetudinis vitam præsumebat ordinare, quem a Deo horum omnium ministrum considerabat electum fuisse. Expectabat autem ille responsum de contemptu mundi & renuntiandis omnibus: cui homo Dei; accepto divinitus post datas inducias consilio, Non erit, inquit, ita: jugum enim Domini, ut cœpisti, cum jugo conjugalis societatis portabis; & semen tuum, cum benedictione patrum tuorum præcedentium, terram tuam largissimam obtinebit: quia nobis non est licitum in te destruere, quæ de te divina dispositio ante omnia tempora in his novissimis temporibus voluit ordinare. [potius suadet illi conjugium,] Ad hæc intulit Princeps: Si sic, ait, necesse confirmas, Reverende Pater, ex Dei voluntate; Domini est terra, & plenitudo ejus, nec ex ea quisquam aliquid nisi per ipsum obtinere debet. Quia igitur ab ipso hoc præcipis, non habeo contradicere; sed certum tibi sit, quia nullam in matrimonium ducam, nisi quam Dominus Deus per te mihi voluerit copulare. Penset igitur quilibet auditor, quanta fuerit in viro virtus discretionis, qui de duobus Principibus alterum fecit cuncta relinquere, alteri vero præcepit, tamquam nihil habente, cuncta possidere. Consideravit quippe in altero, quod aliena etiam ab egenis raperet: consideravit vero in altero, quod propria indigentibus largiri non cessaret. Disposuerat denique jam tunc homo Dei iter Romanum, pro statuendo Ordine Fratrum suorum, [& procurat uxorem.] & pro confirmandis rebus eorum sibi a Deo collatis. Assumptis itaque Legatis Comitis, usque Ratisponam secum perduxit. Erat enim l Episcopus ejusdem civitatis nobilissimæ progeniei, & habebat fratrem potentissimum, videlicet Engelbertum m, Marchionem quemdam, cui erant nubilis ætatis filiæ, e quibus una n quæsita, Comiti Theobaldo conjugio concessa est danda.

ANNOTATA G. H.

a Hic est B. Godefridus Cappenbergensis, ex Comite Canonicus Ordinis Præmonstratensis, mortuus anno 1127, 13 Ianuarii, ad quem diem varia ejus Acta sunt illustrata.

b Cappenberga in diœcesi Monasteriensi, a Luna, ad Lupium flumen sito oppido, ferme milliari distat.

c Fredericus Comes Westfaliæ, de Arnsburg, homo ferocissimus Gobelino, ætate 6 cap. 48 anno 1123, cujus nepos postea fundavit monasterium Ordinis Præmonstratensis in Arnsburg, qui locus nunc pertinet ad jus Electoris Coloniensis.

d Iutta Comitissa de Bonneburgh in sinistro montis latere reclusa vixit, dum Hervordiam evocata illustri Dominarum Collegio præfecta est Abbatissa.

e Otto post B. Godefridum & alium Ottonem tertius Præpositus Cappenbergensis mortuus anno 1171 aut sequenti. De eo etiam egimus inter Prætermissos ad diem 23 Februarii.

f In tribus Mss. omittuntur hic [] inclusa, adsunt in aliis; videnturque ad sensus integritatem prorsus necessaria.

g Elophstadium, sive Elfstat, usitatius Ilmstadium in Wederavia, 5 leucis Francofurto dißitum, morte B. Godefridi celebre.

h Varlar, leuca a Cousfeldia, Episcoporum Monasteriensium residentia, distat.

i Theobaldus Blesensis cujus amplus ad Ligerim: Comitatus singulari mappa geographica continetur; Comes fuit etiam Carnotensis & Campaniæ, mortuus 10 Ianuarii an. 1151, filius fuit Adelæ, filiæ Guilielmi Conquestoris. De eo continuator Monachi Gemmeticensis; Theobaldus, inquit, vir per omnia laudabilis, utpote laicus, ac viros religiosos nimio affectu venerans ac fovens, successit Patri Stephano, in Comitatu Blesensi: Comitatum etiam Trecensem emens ab Hugone patruo suo, simul cum Carnotensi possedit. Autißiodorensis Robertus adan. 1136, hoc eumdem ornat elogio: Florebat hoc tempore Theobaldus, Comes Campaniæ, pater orphanorum & judex viduarum; cæcorum oculus, pes claudorum; in sustentandis pauperibus singulariter munificus, in extruendis cœnobiis & erga religiosos quosque incomparabili largitate: quanta fuerit eleemosynarum largitione profusus, & religionis amator & propagator eximius, vix lingua sufficit explicari.

k Lazari etiam nunc in Belgio nominantur leprosi: quia horum contubernia plura, ac nominatim apud Hierusalem, Quin etiam Romæ extra urbem tecte Alapide, habentur fundata sub invocatione S. Lazari, Euangelici pauperis, cujus ulcera canes lingebant.

l Hartwicus, filius Engelberti Ducis Corinthiorum, præfuit ab anno 1105 ad an. 1126.

m Engelbertus Marchio Crayburgensis. De his consule Wigulejum Hundium in Episcopis Ratisponensibus.

n Machtildem nominant scriptores Franci: Continuator Monachi Gemmeticensis vocat filiam cujusdam Comitis Bohemiæ, quæ plures filios habuit & filias: filios 5, & filias 6, omnes titulis grandibus nobiles, enumerat Labbeus noster in Tabulis Genealogicis tab. 6, ubi de Comitibus Campaniæ. Sunt qui illam cum Mathilda Flandrica male confundant.

CAPUT XIII.
Curati cæca & dæmoniacus. Tanchelini hæresis extirpata Antverpiæ.

[76] Reversi sunt Legati hæc nuntiantes, & Pater Norbertus cœptum iter aggrediens, [Roma redeunti Sancto] Comam pervenit, ubi a beatæ memoriæ Papa a Honorio honorifice susceptus est; & quidquid juste petebat ab eo, gratanter accepit. Peractisque omnibus, cum jam de reditu cogitaret, quadam nocte summo diluculo, cum in Deum meditaretur ipse, & quidam Sociorum suorum, quos itineris sui solamen habebat, audita est vox ab illis manifeste, Parthenopolis ipsum esse Episcopum futurum, [prænuntiatur voce cælesti episcopatus] denuntians. His auditis admirantes stupebant, nec audebat quisquam eorum alius alteri fateri quid audivisset. Præmiserat enim unum ex Clericis suis nuntiare Comiti reditum suum, & accipere responsum, quid de matrimonio placeret ei, quod per Legatos suos audierat sibi quæsitum. Ipse vero rediens, forte transitum habuit per quamdam civitatem Herbipolis nomine, quæ tunc temporis Episcopo carebat. Et coëgerunt eum populus & clerus (erat enim Pascha) ut apud eos illud celebraret. [ipse Herbipoli] Illo denique retento, cum in die sancto majorem Missam celebraret, ventumque fuisset ad sacrosanctam Dominici corporis & sanguinis perceptionem, accessit ad eum cæca mulier, quæ omnibus nota erat: & eo, de flatu Dominici sanguinis recenter perfuso, sufflante in oculis, lumen recepit. Unde cum in admirationem laudis, cunctus assistens populus magnificentiam Dei altis vocibus extolleret, [cæcam illuminat,] contigit ut quidam divites de majoribus civitatis compuncti, & in amorem Dei accensi se & sua per manus hominis Dei Deo redderent: de quorum proprietate & possessione ecclesia ædificata ibidem esse dignoscitur, quæ divinis cultibus claret usque in hodiernum diem. Recordati vero vocis, quam Romæ audierant, ipse homo Dei & Fratres sui, eo quod Parthenopolis & Herbipolis utrumque nomen civitatum Polis finem faciebat, timentes ne in Episcopum assumeretur, ab his qui supra modum magnificabant eum, propter magnificum opus Dei quod ibidem contigerat, festinanter egressi de civitate recesserunt.

XXXV

[77] Accepta igitur potestate a Romano Pontice, de institutione proposita & statuto Ordine, cum ad locum suæ paupertatis, [Lauduni Abbatem ordinat,] videlicet Præmonstratum, esset reversus; statim confirmavit quod prius fecerat, videlicet Ecclesiam B. Martini, quæ est Lauduni sita in suburbio, quam sub b Abbate, cum adhuc in nimia paupertate esset, ordinaverat. Quæ quantum in spirituali & temporali ædificio creverit, & plantata super quam terram radicem fixerit, arbores ex ea insertæ per diversas terrarum nationes dicant, fructus ex eis suavissime redolens prædicet; & qui viderunt & cooperatores extiterunt, usque in æternum succedentes, succedentibus perhibeant testimonium. Ordinari fecit etiam in c Vivariensi ecclesia Abbatem, quam in Suessionensi pago susceperat; ubi & dæmon, qui eum persequebatur, ad introitum Fratrum in hominem quemdam statim ingreditur, ut scriptum est, Etenim Assur venit cum illis: [item Vivariis,] quem Pater Norbertus, Deo cooperante, hoc modo liberavit. Ille siquidem, ut erat solitus heri & nudiustertius, exierat agriculturam suam agere: & dum geminato æstu laboris sitiret, ad proximum fontem accessit: & dum bibiturus se inclinaret, vidit immanem umbram & horribilem in ipsa aqua: qua visione perterritus, dum temperat se a gustu aquæ, erectus vidit quasi personam magnam hominis cum terrore quærentis, Cujus homo esset. [Psal. 82. 9] Quo dicto ubi disparuit, statim pervasus a dæmone furere cœpit.

[78] Hora erat quasi post meridianum, & prope villam; unde & ad vesperam inventus, [ubi energumenum] ligatus adductus est. Quem cum Pater Norbertus diligenter esset intuitus; Videtis, inquit, quomodo malignus spiritus, qui bonis omnibus invidet, nos facere odiosos etiam in isto loco nititur? Laborat enim talem seminare rumorem, quod ad ingressum nostrum hæc infamiæ nota subsequatur; & hoc signum, quia ista mala præcedant: sed per gratiam Dei, quia non prævalebit. Tunc cœpit hominem signare & exorcizare donec quiesceret, & sana verba proferret. [exorcizat,] Rogabat siquidem orando sanctam Dei Genitricem, in cujus honore erat ecclesia consecrata, ut ejus misereretur. Quod videntes qui adstabant, gavisi sunt valde, gratias agentes Deo, & dicentes: Eia benedictus Deus per omnia, modo pausare paululum potest iste Pater noster, quia fatigatus huc accessit, de longo noviter veniens itinere. Sed ille qui, ut sepe dictum est, spirituum discretionem habebat, [pacatque ad tempus,] propius accedens, cum de naribus illius possessi fœtorem fœtidissimum exire sensisset; Non est, inquit, ita ut vos putatis; quia numquam spiritus iste nequam recessit, sed latitat in calamo isto, & verba composita loquitur, ex divinæ virtutis timore, ut non expellatur; sed, nobis recedentibus, acrius hunc miserum valeat cruciare. Attamen sine causa non est traditus huic adversariæ potestati: permittamus eum hac nocte, quatenus pœnas debitas hac exolvat vexatione, orantes pro eo; & forsan in crastinum facilius miserebitur ei Deus. Et sic factum est. Sed rei veritas & subsecutæ veritatis indicia, [& sequenti die liberat:] vera comprobaverunt esse verba Sacerdotis. Nam ut recesserunt ab eo, cœpit arreptus ille multo nequius stridere & furere quam prius fecisset. In crastinum autem homo Dei ad eum reversus est; & in conspectu innumeræ plebis, quasi ad spectaculum stantis, sanus per Dei gratiam redditus est æger, & ad domum propriam cum omni sensus integritate reversus.

XXXVI

[79] Hæc de dæmoniaco isto per excessum dicta sunt, ut ea quæ facta sunt, prout fieri potest, suo ordine & loco disserantur. Non est enim prætereundum, quare vocatus fuerit ad suscipiendam Antverpiensem ecclesiam: [Antverpiam, sub uno Sacerdote fornicario,] Erat siquidem & est Antverpiæ locus, oppidum amplissimum & populosum, in quo unus erat tantum Sacerdos, qui curam totius populi ibidem commorantis habebat regere; sed præ nimia multitudine & frequenti negligentia non poterat, nec credebatur ei; eo quod & ipse, quasi in conjugio & copula carnali, neptem suam in linea tertia manifeste sociam sui sceleris fecerat. Ob hanc causam populus ille, quasi grex sine pastore, in multis errorum vanitatibus deviabat: unde contigit, ut hæreticus quidam, miræ subtilitatis & versutiæ, seductor, Tanchelinus d nomine, ibi adveniens, in eadem gente suæ seductionis locum inveniret. Erat denique omnium hominum sceleratissimus, & Dei & omnium Sacramentorum ejus inimicus, & totius Religionis & Christianæ fidei contrarius, in tantum, ut obsequium Episcoporum & Sacerdotum nihil esse diceret; & sacrosancti Corporis & Sanguinis Domini nostri Jesu Christi perceptionem, [Tanchelini spurcitiis infectam,] ad salutem perpetuam prodesse denegaret; & populum illum, cui jam per multa tempora veritas horum nuntiata non fuerat, in eumdem errorem induceret. Credebant ei, & sequebantur eum circiter tria millia pugnatorum; nec erat Dux aut Episcopus, vel quilibet Princeps, qui auderet ei resistere vel occurrere, nec ante eum, nisi sectam ejus sequeretur, apparere. Cum pretioso apparatu, in vestibus deauratis, triplici funiculo crinibus intortis, & auriphrygii ligamine triplicatis, incedebat; & verbis persuasibilibus magnisque conviviorum apparatibus benevolentiam eorum, ad seducendos eos, exhauriebat. Res mira & stupenda! Balneum suum bibebant, & Reliquiarum loco asportantes recondebant. Et cum filias in matrum præsentia, [vocatus a Clericis] sponsasque maritis videntibus corrumperet; opus spirituale esse asserebat; in tantum, ut infelicem se diceret, quæ huic conjunctioni nefariæ misceri non meruisset. Hæc turpissima & detestanda seductionis execratio, etiam post mortem ipsius hæretici extirpari nullatenus potuit; quamvis duodecim Clericorum congregatio ab Episcopo, ad subsidium Sacerdotis, qui solus erat in Ecclesia sancti Michaelis, ibidem poneretur.

[80] Tunc vero Clerici, caritate suadente, & hac evidenti necessitate cogente, Patri Norberto & Fratribus e ejus, per manus Episcopi hanc eamdem ecclesiam cum aliquibus redditibus dederunt; [S. Michaëlis ecclesia donatur;] confidentes, quod Deus meritis ipsius & Fratrum suorum, mortiferæ pestis auferret sævitiam; & tenebris ignorantiæ depulsis, lumen veritatis repararet. Suscepta igitur est ecclesia, & Clerici in eodem oppido aliam sibi ædificaverunt; quæ utræque manent usque in hodiernum diem, Dei servitio mancipatæ. At Pater Norbertus, peritis Fratribus impositis, qui mortifero vulneri vitale medicamentum apponerent; cœperunt & ipsi seminare verbum Dei, & eloquia quam dulcia faucibus eorum super mel & favum propinare, infirmis pulmentum dulce ministrantes, & debilibus panem, qui cor hominis confirmat & vitam præstat æternam, [convertitque cives.] annuntiantes. Ajebat enim: Fratres, ne miremini, & ne timeatis: vos per ignorantiam secuti estis mendacium, veritatem esse existimantes; quam si quis prius vos edocuisset, ut faciles inventi estis ad perditionem, sic faciliores inveniremini ad capiendam salutem. Audientes igitur quidam verbum, & videntes opera quæ sequebantur, compuncti revertentes, viri & mulieres, Corpus Dominicum, quod in cistis vel in foraminibus per decem aut quindecim aut quamplures annos reposuerant, referebant. Quis non stupeat super hoc facinus detestabile? quis dicat, memoriæ & posteris non esse commendandum, quod & seductor pessimus hanc gentem fraudulenter seduxerit; & pius prædicator Norbertus per se, & per suos, ad viam veritatis & justitiæ reduxit? Supervacua judicari potest ab audientibus hæc narratio: sed ad subsequens transitus evidens haberi non potest, nisi hoc aliquando doceat præcedentis operis attestatio.

ANNOTATA D. P.

a [Confirmatio Ordinis Præmonstratensis, data ab Honorio II.] Honorius II Papa creatus an. 1124 exeunte, vixit usque in Februarium anni 1130, Bulla autem data 1126, XIII Kal. Martii, inscribitur, Dilectis filiis Norberto Fratri in Christo & Canonicis Præmonstratæ ecclesiæ S. Mariæ, eorumque successoribus, regularem vitam in perpetuum professis, &incipit: Apostolicæ disciplinæ sectantes vestigia, mundanis quidem pompis & possessionibus abrenuntiant, & Domino totis viribus famulantur. Hoc ergo eorum proposito laudato & confirmato, Statuimus, inquit Pontifex, ut in ecclesiis vestris, in quibus Fratres vitam Canonicam professi degunt, nulli hominum liceat, secundum B. Augustini Regulam, ibidem constitutum Ordinem commutare. Nullus etiam Episcoporum futuris temporibus audeat ejusdem Religionis Fratres de ecclesiis vestris expellere, nec professionis Canonicæ quispiam ex eisdem ecclesiis aut claustris audeat, sine communis Congregationis permissione, discedere: [& primæ octo subillo Abbatiæ.] discedentem vero nullus Episcoporum, nullus Abbatum, nullus Monachorum, sine communium litterarum cautione suscipere. Bona etiam & possessiones, quas juste & legitime possidetis, præsentis nostri scripti pagina confirmamus; in quibus hæc propriis nominibus duximus exprimenda: Ecclesiam videlicet S. Martini Laudunensis, in Laudunensi Episcopatu; Vivariensem ecclesiam S. Mariæ, in Suessionensi Episcopatu; Floreffiensem ecclesiam S. Mariæ, in Leodiensi; Cappenberg ecclesiam S. Mariæ, & beatorum Petri & Pauli, in eodem Episcopatu; Elostat, ecclesiam S. Mariæ in Maguntiensi; ecclesiam Sancti Annalis (suspicor Salinæ-vallis legendum) in Metensi; Antverpiæ ecclesiam S. Michaëlis, in Cameracensi. Eccum jam tunc Abbatias octo fundatas; posseßiones autem, Archimonasterio Præmonstratensi attributas legere in reliqua Bulla est apud Pagium fol. 392: solum hic animadverto, Privilegia supra notata eadem quo ad substantiam esse, quæ anno præcedenti 1125, phrasi uberiori & cum insigni novæ institutionis encomio signaverant, Petrus Sedis Apostolicæ Presbyter Cardinalis, & Gregorius S. Angeli Diaconus Cardinalis, uterque Legatus Callixti Papæ II in Francia: quorum diploma vide apud eumdem Pagium fol. 390.

b Gualtero scilicet, dein Episcopo Laudunensi, qui obiit anno 1153 die 5 Octobris, quando est cum titulo Beati inscriptus Natalibus Ordinis Præmonstratensis, inter Pios a Saussajo relatus.

c Vivariense monasterium nunc Vallis-Serena: ubi Sanctus Henricum constituit Abbatem, cujus elogium sub titulo Beati habet le Paige pag. 454: Saussajus Piis adscribit ad 30 Augusti.

d Tanchelinus, Clero Trajectensis ad Rhenum ecclesiæ, in Epistola ad Fredericum Archiepiscopum Coloniensem, Tanchelmus; Petro Abailardo, SS. Norberti & Bernardi coævo lib. 2 Introduct. ad Theolog. Tanquelmus; Roberto de Monte in Supplemento ad Chronicon Sigeberti, Tandemus; Willelmo Hedæ in Hist. Epp. Traject. Landelinus; [Veterum de Tanchelmo hæreticotestimonia.] non nemini etiam Tanderius & Tauchelinus. Postremas ego lectiones vitiosas omnino censeo, & librariorum socordiæ imputandas: inter Tanchelinum & Tanchelmum, quid præferam nescio; cum Dankeling, & Dankhelm, æque nomina Teutonica sint, a Dank, Danken, id est, Gratia, Gratias agere, derivatum unum, compositum alterum: ubi enim nos Belgæ molliori Dialecto nunc usurpamus D, majores nostri, uti & hodie paulo asperius loquentes Germani ceteri, utuntur littera T. Abailardi locus, in Parisiensi anni 1616 editione pag. 1066 sic habet: Tanquelmus quidam laicus nuper in Flandria … in tantam se erexit dementiam, ut se Dei filium vocitari atque decantari, & a seducto populo (ut dicitur) templum sibi ædifiari faceret. Trajectensium Epistolam mox integram dabimus; sicut eam inter vetera Monumenta contra Schismaticos an. 1612 Ingolstadii edidit Cæsareus Viennæ Bibliothecarius Sebastianus Tengnagel. Robertus de Monte eadem fere omnia dicit quæ Vita, quandoque etiam verbis iisdem; hoc speciale, quod asserat eum fuisse, nimiæ subtilitatis, cum tamen esset laicus, sed multis etiam disertis Clericis in sermone acutior; quodque per tria sequentium se millia, in resistentes sibi cædibus sæviebat: addit etiam de morte ejus aliqua, infra commodius proponenda, post Epistolam Trajectensium.

e Duodecim illos fuisse loco non uno dicit Polycarpus, idemque legitur in quodam vernaculo de originibus Antverpiensibus scripto, quod ab anno circiter 1400 compositum servatur in Archivo civitatis, pluribus allegando in speciali de eisdem originibus rebusque Antverpiensium Commentario. Abstineo alias producendo in lucem: nunc enim satis habebimus ex eodem sumere priorem partem secundi post Acta Norbertina Commentarii, ad explicanda Michaliticæ ac Marianæ ecclesiarum exordia, earumque ab invicem sejunctionem & peculiares Michaeliticæ profectus atque incrementa.

EMBOLISMUS.
Epistola Trajectensis Ecclesiæ ad Fridericum Episcopum Coloniensem de Tanchelmo seductore.
Ex editione Sebastiani Tengnaghel.

Domino suo & Venerabili Patri Friderico, sanctæ Coloniensis Ecclesiæ Archiepiscopo, humilis Trajectensis Ecclesia, ex sincero affectu devotissimas orationes, cum debito subjectionis obsequio.

[1] Gratias, Reverende Pater, Sanctitati vestræ agimus; quia paterna miseratione vicem nostram doluistis, [Actis gratiis pro capto Tanchelmo] & Antichristi nostri, perturbatoris & blasphematoris Ecclesiæ Christi, cursum & impetum retardastis. Qui aperuit in cælum os suum, & contra Sacramenta Ecclesiæ hæresim suscitare ausus est, jam olim Sanctorum Patrum sententiis jugulatam. Hic enim spiritu superbiæ (quæ radix est omnis hæreseos & apostasiæ) intumescens, nihil Papam, nihil Episcopos, nihil Archiepiscopos, nihil Presbyteros aut Clericos asseruit; columnasque Ecclesiæ Dei concutiens, etiam fidei nostræ petram, id est, Christum dividere ausus est. Penes se, & suos tantum Ecclesiam esse contendebat: Ecclesiam, quam Christus a Patre accepit, gentes in hereditatem suam, & possessionem suam terminos terræ; hic, ad solos Tanchelmistas contrahere conatus est.

[2] [exponunt exortum ejus.] Jam vero, sancte Pater, afflictionis nostræ querelas suscipite, & Præcursorem Anti-Christi, eodem schemate, eisdem vestigiis, quibus ille secuturus est præcurrentem, advertite. In maritimis primum locis rudi populo & infirmioris fidei, venenum perfidiæ suæ miscuit; & per matronas & mulierculas (quarum familiaritatibus, & secreta collocutione, & privato accubitu libentissime utebatur) errores suos paulatim spargere cœpit: deinde per [has], conjuges etiam ipsos perfidiæ suæ laqueis irretivit. Nec jam in tenebris vel cubiculis, sed super tecta prædicare incipiens, in patentibus campis late circumfusæ multitudini sermocinabatur, & veluti Rex concionaturus ad populum, stipatus satellitibus, vexillum & gladium præferentibus, [cum apparatu quasi regio prædicare soliti,] velut cum insignibus regalibus, sermonem facturus, procedere solebat. Audiebat illum populus seductus, sicut Angelum Dei. Imo, vere ipse Angelus sathanæ, declamabat; Ecclesias Dei lupanaria esse reputanda; nihil esse, quod Sacerdotum officio in mensa Dominica conficeretur; pollutiones, non Sacramenta, nominanda: ex meritis, & sanctitate ministrorum virtutem Sacramentis accedere; cum ex verbis S. Augustini; Dominus Christus traditorem suum (quem diabolum nominavit, qui ante traditionem Domini nec loculis Dominicis fidem potuit exhibere) cum ceteris Apostolis ad prædicandum regnum cælorum miserit; [virtutem Sacramenti a ministro pendere,] ut demonstraret dona Dei pervenire ad eos, qui cum fide accipiunt; etiamsi talis sit, per quem accipiunt, qualis Iudas fuit. [In Ps. 10] Item Augustinus; Si in percipiendis Sacramentis dantis & accipientis est meritum considerandum; sit dantis Dei, & accipientis conscientiæ meæ. [Ibidem.] Hæc enim duo non mihi incerta sunt; bonitas illius, & fides mea. Quid te interponis, de quo certum nihil scire possum? Sine me dicere; In Domino confido. Nam, in te si confido, unde confido, si nihil mali hac nocte fecisti? Contra has & hujusmodi sententias sacrilegus ille declamans, dehortabatur populum a perceptione Sacramenti Corporis & Sanguinis Domini; prohibens etiam Decimas Ministris Ecclesiæ exhiberi; quod facile volentibus persuasit: quia ea tantum prædicabat, quæ vel novitate sui, vel magna voluntate populi placitura sciebat.

[3] Talibus nequitiæ successibus misero homini tanta sceleris accessit audacia, ut etiam se Deum diceret; [seque Deum dicere,] asserens; quia, si Christus ideo Deus est, quia Spiritum sanctum habuisset; se non inferius nec dissimilius Deum, quia plenitudinem Spiritus sancti accepisset. In qua præsumptione adeo illusit, ut quidam in eo divinitatem venerarentur, in tantum, ut balnei sui aquam potandam stultissimo populo pro benedictione divideret, velut sacratius & efficacius Sacramentum, profuturum saluti corporis & animæ. Quodam etiam tempore, dum novum genus quæstus nova adinventione machinaretur; quamdam imaginem S. Mariæ (stupet animus, dicere) in medium multitudinis jussit afferri; & accedens, [atque Mariæ desponsatum fingere.] manumque imaginis manu contingens, sub typo illius, S. Mariam sibi desponsavit. Sacramentum & solennia illa desponsationis verba, ut vulgo fieri solet, universa sacrilego ore proferens; En, inquit, dilectissimi, Virginem Mariam mihi desponsavi: vos sponsalia, & sumptus ad nuptias exhibete. Exponens duos loculos, unum a dextris, alium a sinistris imaginis; Huc, inquit, offerant viri; illuc, mulieres. Viderim nunc, utrius sexus major circa me & sponsam meam ferveat caritas. Et ecce eum muneribus & oblationibus certatim ruit insanissimus populus. Mulieres inaures & monilia jaciebant; & sic, non sine immanissimo sacrilegio infinitam contraxit pecuniam.

[4] Sed & faber ferrarius quidam, nomine Manasses, quem cum scelerato homine etiam a vobis detentum audivimus, [Hunc cum duobus discipulis detentum] exemplo nequissimi magistri, fraternitatem quandam, quam Gilda vulgo appellant, instituerat; in qua duodecim viros in figura duodecim Apostolorum, & unam tantum feminam in figura B. Mariæ constituit; quæ, ut ferunt, per singulos illorum duodecim circumducebatur, & ad injuriam sacrosanctæ Virginis, nefaria turpitudine, quasi ad confirmationem fraternitatis, singulis miscebatur. Presbyter etiam quidam Everwacherus nomine, a Sacerdotali dignitate apostatans, nefandi hominis magisterio adhæsit: qui & illum Romam prosecutus, maritima loca, quartam scilicet partem Episcopatus nostri, Teruwanensi Episcopio Regni Franciæ, auctoritate Domini Papæ, atterminare conatus est: quem etiam a sanctitate vestra detentum audivimus, & gavisi sumus. Idem Presbyter, per omnia Tanchelmi assertor, decimas Fratrum Ecclesiæ S. Petri invasit, Presbyterum ipsorum armata manu ab altari & Ecclesia ejecit. Infinita sunt, Domine, illorum scelera; quorum plurima pro Epistolari brevitate suppressimus. Hoc ad summam dixisse sufficiat, res divinas in tantum venisse contemptum, ut reputetur sanctior, cuicumque fuerit Ecclesia despectior.

[5] Quia igitur, sancte Pater, divina misericordia, Ecclesiam suam diutius periclitari non sustinens, illos in manus vestras tradidit, [ne dimittat Fridericus] rogamus & obsecramus in Domino, ne qua ratione de manibus vestris elabantur. Qui, si elapsi fuerint, denuntiamus vobis, & sine omni ambiguitate attestamur, futuram irrecuperabilem Ecclesiæ nostræ jacturam, & infinitarum perniciem animarum. Vere, Domine, gravissimum casum Ecclesia nostra sustinebit, si quomodo evadere illos contigerit, quorum sermo, juxta Apostolum, ut cancer serpit, & simplicium animos blandiendo perimit. Nunc quoque ob hoc ipsum Antichristus noster, Monachum mentitus, exemplo capitis illius, cujus membrum factus est, in Angelum lucis se transfiguravit, ut eo securius illuderet, quo versutius speciem sanctitatis simulate sumpsisset. Rogamus, Domine, ut justa indignatione moveamini adversus detestandos dissipatores Ecclesiæ. [sed potius puniat,] Augustinus: Quando vult Deus concitare Potestates adversus schismaticos, adversus hæreticos, adversus dißipatores Ecclesiæ, adversus exsufflatores Christi, non mirentur; quia Deus concitat, ut a Sara verberetur Agar. [Tr. II. in Joann.] Cognoscat se Agar: ponat cervicem, revertatur ad Dominam suam. Quid mirantur, quia commoventur potestates Christianæ adversus detestandos dißipatores Ecclesiæ? Ergo non moverentur? & quomodo redderent rationem de imperio suo? Pertinet hoc ad Reges Christianos, ut temporibus suis pacatam velint matrem suam Ecclesiam, unde spiritualiter nati sunt. Legimus Danielis visiones, & gesta Prophetica; Tres pueri in igne laudaverunt Deum. Miratus est Rex Nabuchodonosor laudantes Deum pueros, & circa eos ignem innocentem: & cum miratus esset ille, qui statuam suam erexerat, & ad eam adorandam omnes coëgerat; [itaque Ecclesiæ consulat, rogatur.] tamen laudibus puerorum commotus, ubi vidit Majestatem Dei præsentis in igne, ait: Et ego ponam decretum omnibus tribubus & linguis in omni terra; quicumque dixerint blasphemiam in Deum Sidrach, Misac & Abdenago, in interitum erunt, & domus eorum in perditionem. Si Nabuchodono sor laudavit & prædicavit, & gloriam dedit Deo, ut decretum mitteret per regnum suum; quomodo Reges Christiani non moveantur adversus blasphematores Ecclesiæ Christi? Hæc Augustinus. Proinde obsecramus in Domino, quatenus de his Sanctitas vestra faciat, ut Ecclesiæ nostræ jam diu periclitanti subveniendo consulatis.

ANNOTATIO.

[6] Maritima loca, quartam scilicet partem Episcopatus Trajectensis, ad Germanicum Imperium pertinentis, quæ impius Everwacherus conatus est, auctoritate Domini Papæ, Terwanensi regni Franciæ Episcopio atterminare .i. adnectere, censeo esse terram Quatuor-officiorum, vulgo de vier Ampten in Flandria, Pago Riensi, cujus caput Antverpia, trans Schaldim objecta, [Ex tentata Insularum Zelandicarumad Morinen. diœc. translatione,] cum Insulis Zelandicis. Has poßidebat Flandriæ Comes Robertus, cognomento Frisius; Hollandi easdem juris sui esse prætendebant, Henrici Imperatoris auxiliis subnixi: sed Flandri (ut ad annum MCVIII scribit Meyerus, tali Duce invincibiles videbantur; & Henricus, nulla re memorabili gesta inglorius rediit, paceque ad Moguntiacum facta Flandrus retinuit quæ poßidebat. Hinc cupido nasci Roberto potuit, ut easdem juris controversi terras, Terwanensi potius quam Trajectensi Episcopatui subjectas mallet: & in hanc rem actorem se apud Pontificem offerens Eberwacherus, facile sibi potuit tum Flandri Comitis, tum Episcopi Terwanensis Ioannis gratiam acquisivisse.

[7] Hinc porro occasio dari videtur perveniendi ad cognitionem temporis, quo data sit Epistola; [verosimile fit Epistolā scriptam mortuo Burchardo Traject. an. 1112] observanti scilicet, quod eam scribat Clerus, absque ulla Episcopi sui mentione, adeoque verosimiliter post ejus mortem, Sede vacante. Fuerat is Burchardus vir devotus, pius, ac pacificus, uti eum describit Ioannes de Beka, annoque MCXII, Episcopatus XIII, e vivis excesserat XV Kal. Iunii. Lego autem apud Meyerum in Annalibus Flandriæ, quod anno MCXIII Tanchelinus hæreticus, habitu monastico falso glorians, damnatus anathemate, ab Sacerdotio populoque Brugensi, urbe ejicitur; & anno MCXV, quod eodem anno Tachelinus hæreticus occiditur: hoc vero distinctius explicans Robertus a Monte, Post multos, inquit, errores multasque cædes, dum navigaret, a quodam Presbytero percussus in cerebro, occubuit. Rem igitur sic actam concipio, ut ab Insulis Zelandicis egressus Tanchelinus, venena sparserit per Imperialem Flandriam, [cum Tanchelmus Monachum mentitus & Roma redux Coloniæ attineretur,] una cum ipsis quatuor Officiis Trajectensi diœcesi subditam, infeceritque etiam Andoverpos cum Pago Riensi universo, ab initio seculi XII usque ad annum ejusdem VIII vel IX; inde ad Flandros, Francici Regni Clientes, Morinosque se contulerit, deposito seculari habitu Monachum mentitus; ausus etiam Roman sub specie sanctitatis proficisci; unde anno MCXII redeuntem detineri Coloniæ cum Sociis contigerit, haud dubium quin propter malum sui odorem Romæ & quacumque erat iter relictum. Sed elapsus e custodia Brugas redierit, cito anathematizandus a Clero populoque; vagus deinde per maritima quæ potißimum infecerat loca, quoadusque a Presbytero; illatam Ordini suo injuriam, ordine non bono ulcisci volente, obtruncatus fuit.

[8] Monachi certe habitu indutum versipellem, non multo prius quam Epistola scriberetur, [qui inde elapsus, in Flandriamque reversus, eodem anno pulsus fuit Gandavo:] indicat particula ista, Nunc quoque, scilicet post tantas animarum strages in Trajectensi diœcesi eique proximis Andverpis, licet ad Cameracensem spectantibus, editas sub habitu seculari; quas reparaturus Camerancensis Burchardus, Canonicos ad S. Michaelis Antverpiæ restituit; neque credibile est cessasse Trajectensem item Burchardum. Ambo autem, intellecta peßimi hominis Romam profectione, nihil ab officio suo alienum fecerint, si curaverint de hominis peßimi doctrina & moribus informandum eum, qui tunc Apostolicæ Cathedræ præsidebat Paschalem II; quando turbatißimis in Italia rebus pacem ab Henrico iniquißimis conditionibus redimere coactus Pontifex, minus attendere ejusmodi delationibus potuit. Sed quos Romæ evasit carceres, Coloniæ reperit scelestus, eo quem vidimus successu; defuncto jam Trajectensi Burchardo. An autem inde elapsus sit prius quam Trajectensis Cleri denuntiatio Coloniam perferretur, & ideo remißius custoditus commoditatem promptiorem elabendi sit nactus; an aliter evaserit, statuat quisque ut voluerit. Ego non credo eum Antverpiæ prædicasse ultra annum MCVIII vel IX; cum Vita S. Norberti nullam faciat mentionem habitus Monastici ab eo sumpti; relictum tamen ibidem dico fermentum nequitæ, quod non potuerit expurgari nisi per novam candidi Ordinis aspersionem. Est qui suspicetur fuisse virum hisce in partibus opulentum & seculari aliquo magistratu pollentem; [non tamen unquam Antverpiā rediit.] verum quando in superioris seculi historiis lego, quomodo Monasterii Westphaliæ regnum Anabaptisticum obtinuerit gesseritque vilis Sartor, Joannes a Leidis; & nostro ævo Neapoli, quidam Thomas Agnellus, ex fæce piscatorii vulgi assumptus, contra Nobilitatem atque Regem; nulla in Tanchelino requiro generis aut fortunæ ornamenta.

[9] Ad Trajectensem Burchardum quod attinet, de ejus contra heresiarcham conatu, non auderem tam bona præsumere, si verum esse crederem, quod de eo scripsit Beka; qualiter apud Hildebrandum, Sedis Apostolicæ legatum, [Burchardus Traject. per gravē anachronismū insimulatus Simoniæ,] purgaturus Simoniæ crimen quo diffamabatur, & jussus versiculum Gloria Patri & Filio & Spiritui sancto pronuntiare, Patrem quidem ac Filium nominaverit sine formidine, Spiritum vero Sanctum non prius potuerit appellare, quam esset ab Episcopatu destitutus, in cujus emptione confors Simoni mago convincebatur fuisse. Hæc, inquam, si vere de Buchardo Trajectensi dici crederem, arbitrarer quoque nihil digne ab eo actum contra Tanchelmum; sed ejus culpa potius factum putarem, ut hæresis prævaleret; scribentibus autem Canonicis ejus vacasse Sedem, per Episcopi Simoniaci, non obitum, sed depositionem annis forte plusculis. Verum qui potuit non vidisse Beka, non dico, quam id parum caderet in virum, [illo agnito melius excusatur.] qualem laudat, devotum ac pium; sed quam in inepte applicetur ei, qui primum anno MXCIX creatus Episcopus erat, id est annis XLIV post tempus legationis Hildebrandi in Galliam, ad Simoniæ perfidiam abolendam. Taceo quod in Gallia nequaquam fuerit judicandus, cui nihil cum Gallia erat commune. Qui Vitam Hildebrandi deinde Gregorii VII scripsit, remque narrat in Synodo Lugdunens. gestam num. II Paulus Bernriedensis, ex frequenti Papæ Callisti relatu; & ex ipsiusmet Hildebrandi ore, Desiderius Abbas Caßinensis, postea Victor Papa III, ac S. Petrus Damiani, neque Episcopum neque Episcopatum nominant. Hunc vero si, præter verisimilitudinem, aliunde constaret Trajectensem fuisse; nominandus esset Wilhelmus, [quam negando miraculum fide dignissimum.] frater Wichardi Geldriæ Præfecti, vir totus Belliger, inquit Beka, & suffectus Bernulfo, vita functo XIV Kal. Augusti 1054. Arnoldus Buchelius, Bekæ Scholiastes, nihil solicitus de Burchardi innocentia ex ratione temporum comprobanda, fidenter pronuntiat, narrationem totam confictam videri, ad conflandum odium Imperatori, quem Simoniaco vitio inquinatum ferebant, quod investituram Prælatorum per baculum & annulum, a majoribus acceptam, urgeret. Hæc scilicet hæretici spiritus præfidentia est; Auctores omni fide dignißimos & emptionis sacrilegæ crimen manifeste accusantes, nec facientes ullam mentionem investituræ, de cujus jure tunc adhuc disceptabatur) vocare in suspicionem calumniæ, cum turpi mendacio miraculi fictitii conjunctæ. Nescio autem an vel in ipsa Episcopatus emptione, criminis aliquid agnosceret Calvinista, ex Tanchelmi dogmate per Calvinum Sacramentum Ordinis assuetus contemnere, & civili magistratui totum in sacra, si quæ sacra Secta illa habet, jus tribuere.

CAPUT XIV.
Dæmones sæpius repulsi. Lupi cicurati.

XXXVII

[81] Inter cetera prætereundum non est, quod cum quadam nocte Præmonstrati in domo paupertatis, [Agnoscit vir sanctus latentemin aqua dæmonem,] cum quibusdam Fratribus infirmis & minutis plus solito resedisset, de spe cælesti & beatitudinis gloria conferens, & conferentes audiens; cum in secretæ noctis silentio quidam ex eis sitirent, missum est ad fontem ut afferretur aqua. Revertentes igitur qui missi fuerant, statim ut ostium cellulæ ingressi sunt, Quare, Vir Dei inquit, aquam immundam huc attulistis? At illi stupentes timebant, & vas bene lotum, & aquam purissimam se detulisse protestabantur. Cumque de olla in scyphum effunderetur, semel & bis fecit de eodem scypho foras projicere; omnino prohibens, ne quis ex ea vel ad modicum gustaret. Et cum tertium totum usque ad fundum ollulæ vergeretur, accensoque lumine clarius diligenter intuerentur, viderunt bufonem miræ magnitudinis in scypho reptantem, & obstupuerunt. Obstupescere quidem poterant, & supra modum mirari; [eamque effundi imperat.] tum quia hiems erat, quando hujusmodi vermes apparere non solent; tum quia erat fons purissimus a, & vas mundissimum fuisse recordabantur. Videns eos attonitos Pater Norbertus, Quid, inquit, Fratres miramini? Mille-artifex est ille spiritus nequam, qui nos inimicando persequitur; sed projicite eum, quia major est ejus versutiæ & subtilitatis arrogantia, quam fortitudo. Quid igitur, o Lector, de homine isto animadvertendum est? Numquid spiritibus immundis hac subtili examinatione obviare potuisset, nisi sancti Spiritus infusio & gratia superabundans eum docuisset?

XXXVIII

[82] Alio quoque tempore, cum ad ligna cædenda Fratres quidam in silva fuissent, [Lupoereptā prædam reposcenti, jubet reddi.] invenerunt lupum capreolum devorantem. Exclamantes autem fugaverunt eum; & accepta præda, quam lupi rapacitas ceperat, detulerunt secum domi; & in angulo quodam, nihil mali suspicantes, suspenderunt. At lupus, quasi de injuria sibi illata conquerens, sequebatur eos; & ad ostium domus, quam illi fuerant ingressi, ut canis quilibet domesticus residens, quod sibi ablatum fuerat repetere videbatur. Nescientes autem qui adventabant quid factum fuerat, exclamabant super eum, ut fieri solet, ad effugandum eum. At ille vultu domestico ad eos respiciens, immobilis permanebat. Quod cum Viro Dei nuntiatum fuisset, convocatis cunctis Fratribus, percunctabatur quidnam esset; dicens, quod sine causa tam rabidum animal mansuetudinis hujus frontem non assumpsisset. Timentes vero Fratres illi qui causæ conscii erant, processerunt in publicum; & veniam quasi de magno excessu petentes, narraverunt ea quæ gesta erant, & injuriam quam lupo illi intulisse putabant. Quod Vir Dei audiens, Reddite, inquit, ei quod suum est; injuste enim egistis, tollentes quod vestrum non erat. Accepta denique lupus præda sua, neminem lædens in pace recessit.

XXXIX

[83] Cuidam etiam puero pastori ovium, quærenti, cum canes non haberet, quid faceret, [item suo nomine reposci quod alius rapuerat.] si lupus quilibet ovem ei auferret; jocose responsum est, ut ex parte Magistri sui præciperet, ne auderet eam deferre vel lædere. Non post multum vero contigit, ut ille idem more solito servaret oves in campo; & lupus veniens unam ex eis rapuit, & concito cursu deferens eam fugiebat. Quem Frater a longe suscipiens, præcepti non immemor, alta voce clamitare cœpit: Quo fugis, ait, [Lupus ovē raptam dimittit ad nomem S. Norberti:] malignissime raptor, solito velocior? Depone ovem: depone, inquam, eam; hoc tibi præcipio, ex parte Magistri mei: & ne lædas eam, nec ulterius deferre præsumas. Qui statim illæsam deposuit, & ille festinus in humeris suis sublatam ad alias reportavit.

[84] Utrumne ille an alius fuerit, nescitur. Scitur tamen, quia cum die alia missus fuisset Frater quidam Clericus in agro ad animalia custodienda, lupus eis per totam diem adstitit eo præsente; & quasi custodiæ ferens solatium, nullam prætendebat feritatem. Cumque, appropinquante vespera, hora esset ut grex introduceretur; sicut ex altera parte Frater, sic ex altera parte lupus gregem intrare compellebat. Introducto vero grege, cum Frater januam clausisset lupo excluso; quasi de illata injuria conquerens, & mercedem debitam sibi reddi postulans, pede, prout poterat, pulsabat ad januam; [idem custodit & reducit gregem,] pulsabat crebris ictibus, se velle intrare ostentans, & alicujus alimenti portionem percipere. Quod cum Vir Dei audisset, Quare, inquit, pulsanti hospiti non aperitis? Cui cum responderetur, non hospitem, sed lupum esse, qui se importune ingerebat, nec pro ipsis omnibus vellet recedere; advocatis Fratribus percunctabatur, qua occasione illuc venisset. Sed cum tacerent omnes, accersito Clerico illo, quem in mane ad custodiendum gregem miserat, sciscitabatur quis juvisset eum in custodia gregis. At ille, indicare quod ei contigerat timens, interrogata tamen celare non præsumens; Illa, inquit, fera est quæ pulsat ad ostium, quæ hodie mecum fuit, & gregem mihi commissum, ac si commissus ei fuisset, mecum, donec intra januam recluderetur, conservavit. Audiens hoc Vir Dei, Date, [non tamen gratis.] inquit, ei aliquod pabulum; mercedem enim de servitio impenso requirit, quia dignus est mercenarius cibo suo. Cumque ad præceptum Viri Dei carnes ei projectæ fuissent, quasi pro mercede rapuit eas, & recessit: qui etiam non post multum, de manu cujusdam pueri vitulos servantis, quadam vice panem suscepit. Quid est hoc, Fratres? Feræ rabidæ rationis expertes mansuescunt, & hominibus obediunt; homo rationabilis claudit aurem, & non obedit; quasi qui finxit oculum non consideret. [Psal. 93. 9, Prov. 16. 7] Non audit miser homo; quia cum placuerint viæ ejus Deo, omnes inimici ejus pacifici erunt. & alibi: Pugnabit orbis terrarum contra insensatos. [Sap. 5. 21] Hoc Vir Dei omnibus prædicabat, hoc docebat suos, & hoc modo ante eos volitans opere demonstrabat.

[85] Arte multimoda, ut sæpe dictum est, invidus ille hostis persequebatur aciem, ad ipsum debellandum ordinatam; in tantum, ut vix quidam ex ipsis, postquam noctis tenebræ revertebantur, alicubi exire præsumerent. Sed cum unus, cui multum insidiabatur, se modicæ fidei esse diceret, & seipsum reprehendens assumpsisset fiduciam, & solus ad singularis necessitatis requisita processisset; adstitit dæmon coram eo, terribili valde hominis effigie assumpta; & adspectu nigerrimo incedens, & quasi ipsum esset in aëre delaturus, minas intentans. Ille autem fidei collectis viribus, & vigore animi resumpto, [dæmon fratrē spectris territans ab eodem abigitur.] intra se dicebat: Quamdiu hanc importunissimi inimici falsitatem & phantasias patiar? Et surgens, cum apprehendere eum voluisset, dæmon in fugam versus est. Ille vero fugientem velociter insequitur; & veniens ad arborem b quæ prope stabat, luctari cœpit ad eam, dæmonem cupiens tenere & ligare. Sed parvo intervallo facto respiciens, recognovit hanc esse arborem, quam ibidem esse sciebat. Et hac animi virtute venenosi serpentis illusione devicta, nullum postea timorem passus est. Non solum istum, sed & alium simili modo aggredi præsumpsit, eumdem terrorem incutiens, cui visibiliter adstabat, [ab alio Crucis signo pellitur,] dum resideret ille ad suam privatam necessitatem: nec movebatur uterque de loco, ab initio Matutinarum usque ad finem. Sed vicit tandem probitas opportuna Fratris, improbam importunitatem dæmonis. Nam surgens, & signo Crucis imposito, per ostium, quod a dæmone occupatum videbatur, exiliit; & neminem obsistentem inveniens, exinde, quod talis illusio nec ei nec alicui nocere posset, cognovit. Et liber ab hoc falso timore remansit, qui libertatem sancti Spiritus apprehendens, ab ea postea non recessit. c

XLI

[86] Si hæc membris, quæ capiti certamina debebantur? Si hæc subjectis, quænam Magistro? Utique majora. Majora quidem, utpote illi, qui ipsi inimico majus damnum intulerat, & adhuc permaximum ipsi in futuro inferendum prævidebat. Unde cum noctem quamdam totam insomnem Vir Dei orando transegisset, stans ante altare pauperis oratorii, quod in primordio conversionis suæ in Præmonstratensi loco susceperat; adstitit retro eum satan ille, in modum horribilis ursi, dentibus & ungulis terribilem gestans adspectum. [ursi ad instar dæmon Norberto apparens, magnanimiter repellitur,] Cumque verteret se homo, & vellet procedere, ut membra debilia modico sopore recrearet; ex improviso videns adstantem belluam, expavit: sed quam cito ad se reversus, & ostium oratorii clausum considerans, nec alicujus intrantis sonitum se prius audisse recogitans, persecutoris sui recognovit esse insidias. Et parumper orando, viribus resumptis; Quid, inquit, expectas cruenta bestia? Ungulæ tuæ inanes sunt, & horribiles dentes tui ventus, & hirsuta pellis tua fumus, & vapor inaniter pertransiens, & velut umbra, quæ Sole recedente disparet. Tu signaculum similitudinis Dei, lux cum esses, tenebras superbiendo meruisti. Recede nunc, præcipio tibi: quia nulla conventio Christi ad Belial; nulla societas luci ad tenebras; nulla pars fideli cum infideli. Recede festinanter: scis, quia nulli nocere potes, nisi permissus; & tunc his, qui peccatis suis exigentibus tuæ fuerint subditi potestati. Et his dictis ipse mendax, verba veritatis ferre non prævalens, disparuit.

XLII

[87] Jam tunc tempus advenerat, in quo die determinato per internuntios, loco etiam statuto, Comes Theobaldus, de quo superius mentio facta est, futuræ uxori suæ & patri ejus, parentumque suorum multitudini occurrere debebat: & invitato Patre Norberto, qui conjunctionis hujus dederat consilium, secum usque ad eumdem locum perduxit. Quo cum perventum fuisset, non invenerunt eam: remanserat enim in via gravi infirmitate detenta. Qua de re cum Comes, & cuncti qui cum eo erant, mirarentur, alicujus pœnitudinis & deceptionis causam esse suspicantes; consilio inito, magnis precibus rogatus est Pater Norberbertus, ut procederet in occursum ejus, & renuntiaret, utrumne vera esset hujus dilationis occasio. Acquievit homo precibus deprecantium, suum etiam improperium esse reputans, si non usque ad finem perduceret curam, quam de eodem matrimonio gerendam susceperat. [Discessurus in Germaniam curat pauperes ali Præmonstrati.] Et acceptis octo marcis argenti, misit eas Fratribus suis Præmonstrati, qui eo absente quingentos pauperes pascendos susceperant; quia tempus famis erat, & alimenta sibi & pauperibus emebant. Et quia ex hoc eis iratus fuerat, præcepit, quatenus in suo nomine centum d viginti adhuc pauperes superadderent: ita quod centum ex eis plenariam haberent de cibo communi refectionem, tredecim vero in hospitali domo pane & carne & vino recrearentur, septem vero cum Canonicis essent in refectorio. Offensam enim quam Deo & Fratribus intulerat, eo quod displicuerat ei humanitas & opus misericordiæ, quod in fide Jesu Christi gerendum susceperant in pauperes, sic remitti & expiari credebat: non enim sperabat, ad commanendum cum eis, ad eos se ultra reversurum; nec volebat alicujus offensionis notam in eos relinquere, quos esse sciebat in Dei, & sua & omnium fidelium congregatos dilectione; veri in hoc Magistri sequens exemplum, qui cum dilexisset suos, in finem dilexit eos. [Joan. 13. 1.]

ANNOTATA D. P.

a Fontem hunc, etiam hodie S. Norberti, dictum, quod ipse ac primi Socii ex eo biberint, visitari, ut febribus pellendis efficacem, Præmonstrati didicit & Antverpiæ narravit R. D. Iosephus Dappiano p. m. quemadmodum ipsum ejus verbis prolixe describit Polycarpus, infra cap. 2 Analect. referendis.

b Idem cum indicasset Præmonstrati fuisse pomarium juxta capellulam, incertum tamen esse ait, hicne an alibi steterit arbor, de qua hic agitur: deinde ex Petro de Waghenare narrat de quadam arbore Præmonstrati, a S. Norberto plantata in medio claustri, quæ numquam virentes comas posuit; sed algore & calore superior, lætas frondes explicavit per quinque secula; addita Seniorum traditione, quod diebus festivis sancti Patris, quasi sentiret sui coloni manus, tanto virore soleret excellere, ut raperet aspicientes. Sed & hoc rapit in admirationem, quod hæc arbor dicitur fuisse scipio sancti Patris: rapit item, quod lignum hoc, cedrino agnatum & grati odoris ac insitæ virtutis describitur: & si dolendum de incuria qua arbor ista stirpitus evulsa sit, lætandum tamen in hoc, quod quidam ramusculi, ab ea excerpti, dicuntur alibi reviviscere & excrescere.

c In Ms. Morinensi hic interponebatur Caput, ab aliis prætermissum, [Dæmon a Monacho confusus recedit] hoc titulo: Quomodo malignus spiritus, improperata sibi a quodam Fratre dejectione, confusus abscessit. Caput hoc, uti a Waghenario transmissum nobis est, nunc accipe: Erat tum temporis, ad portam custodiendam, ad eleemosynam ibidem dandam, & ad hospites recipiendos cum oratione, secundum statutum Ordinis, positus Frater quidam satis probandæ sanctitatis: cui quadam nocte jacenti super lectum, qui cunctis idem erat de filice, affuit satan, non dormienti, sed oranti, rugiens, & in modum suis quandoque grunniens, & filicem circa pedes Fratris circumvolvens. Quod cum sic ageret prima sequentique nocte, sed & tertia non tardaret; ille Frater, a Priore suo jam consilio accepto, quid ei dicendum vel faciendum esset, tertio venientem sic alloquitur: Hei miser & miserrime! Tu quondam ille Lucifer, qui mane oriebaris, in deliciis paradisi Dei fuisti: sed cum tibi non sufficerent hæc, & diceres, Ponam sedem meam ad Aquilonem, ero similis Altissimo; idem quod eras amisisti; [objecta sibi sua de cælo dejectione.] pro luce tenebras, pro beatitudine miseriam, pro loco deliciarum fœtorem cum porcis eligens, commutasti; en dignum concambium, idonea commutatio. Eia; non hic tibi locus est, sed in fœtore cloacarum te volutans, porcis assimilare. Recessit confusus, nec ad hunc Fratrem de cetero usque ad diem mortis suæ in aliqua visibili effigie tentaturus accessit. Sic enim confunditur & verecundatur spiritus nequam, dum illi deliciæ quas perdidit objiciuntur; sicut pavet & tremiscit, dum illi minæ & terrores judicii venturi in adjurationibus præferuntur. Inde sane mos inolevit Ecclesiæ, ut omnium exorcismorum conclusio in fine sic sonet: Exorcizo te per eum, qui venturus est judicare vivos & mortuos, & seculum per ignem. Amen.

d Abbas Chrysostomus manu sua testatum reliquit, quod Sanctis existens, in veteri ibidem Breviario legerit, & describi jusserit sequentia: S. Norbertus, Antverpiæ aliquamdiu commoratus, tandem valedictis ibidem Fratribus, tantaque instituta pecunia, quantum satis esset ad centum & viginti in perpetuum alendos pauperes, discessit. Potuit diversis locis occasionibusque idem instituisse Sanctus: quare nullum hic scrupulum relinqui velim. Nam & Magdeburgi anno 1130 constitutis istic a se Fratribus regendam & disponendam jure perpetuo tradidit domum hospitalem, ab Adelberto Archiep. fundatam: quia eamdem ita dissipatam & pene annihilatam repererat, quod hi qui in ea stipendium quotidianum accepturi erant, [Instituta S. Norberti in subsidiū pauperum.] indecenter & miserabiliter mendicarent. Digna est autem ejusdem Sancti & alia circa pauperes Præmonstrati relicta ordinatio, quæ hic integre legatur, sicut refertur a Pagio fol. 304. Decima Deo, ad hospitale, de omni possessione & oblatione Fratrum, usibus pauperum detur. Sic tamen, si summa argenti decem solidos valuerit, vel usque ad decem solidos oblata fuerit, ex his decem & octo pauperes per singulos annos vestiantur: per hiemem scilicet in festo omnium Sanctorum unus, in Nativitate Domini unus, in Circumcisione Domini unus; similiter in Epiphania Domini, in Purificatione S. Mariæ, in Annuntiatione S. Mariæ, in Sepultura Domini, in Resurrectione Domini, vestibus novis; scilicet camisiis, braccis, caligis, soccis, subtularibus, tunica, cappa cum mantello aut pellibus vestiatur: per æstatem vero, scilicet in Ascensione Domini, per septem dies Pentecostes, in passione Apostolorum Petri & Pauli, in Assumptione S. Mariæ, nova chlamyde sive cappa, camisia, braccis, soccis, subtularibus, in singulis festis unus induatur. Ex die autem quo pauper vestem accipit usque ad diem octavum, si remanere vult, refectio corporis ibidem ei exhibeatur, cetera in usus pauperum advenientium vel transeuntium impendantur. In Cœna autem Domini unusquisque Sacerdotum vel Levitarum, post lotionem pedum mendicorum, consilio Præpositi, unam de propriis vestibus, sive cappam, sive pelles, seu tunicam, seu caligas ipsis caritative impendant: qui, post acceptam caritatem, nequaquam ut superius per dies septem maneant, sed post refectionem statim recedant.

CAPUT XV.
Archiepiscopatus Magdeburgensis aditus, Cœnobium Ordinis in eo constitutum.

[88] Exinde processit ad quod mittebatur: & veniens Spiram, Saxones & Clericos Parthenopolis civitatis ex magna parte, ad eligendum Archiepiscopum, coram Rege Lothario congregatos, invenit. Qui audientes hunc advenisse hominem, quem per diversas terrarum nationes virum sanctum populus acclamabat; vocaverunt eum, & ad sermonem faciendum, in quo libenter audiri solebat, & ad audiendum consilium super quibusdam negotiis, quod quorumdam eorum qui convenerant necessitas exposcebat. [Spiræ in Archiepiscopū Magdeburgensē eligitur:] Et primo quidem Parthenopolitanorum causa, qui Patre orbati fuerant, agebatur. Aderat ibidem quidam a Cardinalis, qui a Romana Sede noviter advenerat, & aliorum Principum innumera multitudo: & in electione tres eorum consilio nominati sunt, quorum unus erat Pater Norbertus, sed eo ignorante. Factum est autem cum illi hæsitarent, & de tribus ad meliorem adhelarent; digito latenter ex adverso latere innuit eis Primicerius Metensis Ecclesiæ Albero, ille qui postea Trevirensis b Ecclesiæ Archiepiscopus fuit, ut Virum Dei Norbertum assumerent. Qui statim porrectis manibus eum arripiunt, vocibus ingeminatis exclamantes: Hunc in Patrem eligimus, hunc Pastorem nostrum approbamus c.

[89] Non potuit se homo debilis defendere; non licuit ei cogitare, nec cogitando quidquam de seipso ordinare; sed quam cito raptus est, a d Rege fuit laudatus, & ab omnibus adstantibus approbatus, ab ipso etiam Romanæ Ecclesiæ Legato confirmatus. Deducitur homo, [abductus ad Sedem illam,] onus grave aggravatum secum portans; deducitur ad locum quem non noverat: trahitur, inquam, ad gentem nationis pravæ & perversæ, scilicet inter e Sclavos & Saxones, quæ gens utraque ex re trahit nomen; ista, ablato S, clavorum acumine infidelitatis punctionem insinuans; ista, saxorum pondus & lapidei cordis cæcitatem feritatemque contestans: & qui jam pro septenario servitio, quod Laban exhibuerat, Rachelem expectabat; aut Mariæ, utpote debilis corpore, partem optimam quam ipse elegerat; Marthæ opus & Liæ laborem invenit; quia non est sapientia, non est prudentia, non est consilium contra Dominum. [Luc. 10. 42] Idcirco & ipse, qui neglexerat gentem Paganorum incredulam, ad quam in primordio conversionis suæ ire disposuerat, ut quoslibet ab errore infidelitatis revocaret; nunc auctoritate & officium secum deferens, unde dispositionem divinam putavit effugere, inde cogitur obedientiam manifeste subire.

XLIII

[90] Fuit itaque ad introitum ejus, ut est consuetudo populorum, concursus innumerabilis; & congratulabantur omnes majoris ætatis & minoris: majores, quia famosam & alti nominis personam elegissent; minores, quia hunc, qui infirmitatibus eorum compateretur, recipere meruissent. A longe autem aspiciens civitatem illam, [pedibus nudis & humili schemate ingreditur] ad quam ducebatur, nudatis pedibus incedebat: nudis pedibus cum processione in sanctuario, nudis pedibus deducitur in palatio; sed ut pauper, paupere amictus pallio, aliis introeuntibus, repellitur non agnitus ab ostiario. Dicebat quippe ostiarius illi: Alii pauperes jamdiu intromissi sunt; non decet ut te ingeras importune, comprimens horum Principum multitudinem. Exclamabant autem qui sequebantur hæc dicentes: Miser, quid agis? Sine, miser: quid est quod fecisti? Numquid non nosti, quia hic est Episcopus noster & Dominus tuus? At ille quam cito retro latitans fugiebat, Patre Norberto eum revocante, & subridendo dicente; Ne timeas, & ne fugias, mi frater; melius enim me nosti, & clariori oculo intueris, quam illi qui ad hæc alta palatia me compellunt, ad quæ non debueram, qui tam pauper & modicus appareo, sublimari.

XLIV

[91] Consecratus igitur & Episcopus factus, & in Episcopali cathedra sublimatus, non immemor illius Apostolici præcepti, qui præcepit, Episcopum suæ domui esse dispensatorem; convocatis præpositis domus, & cunctis ministerialibus, perquirebat qui essent redditus Episcopalis mensæ, & ubi: & quinam illi qui singulis præesse debeant. [1 Tim. 3. 4] Et cum adnumerata cuncta fuissent, ac scriptis commendata, & qui ex ipsis sumptus debebantur; vix sunt ex omnibus inventa quæ quatuor mensibus anni possent sufficere. Admiratus supra modum Dei Sacerdos, interrogabat diligenter, [redditus imminutos inveniens,] utrumne ampliore prædiorum possessione antiquitus ditaretur Ecclesia; an ab aliquibus, in regimine prius existentibus, quæ juris ipsius erant, minus caute conservando, fuissent dispersa. Cognita veritate, quia nobilis fuerit Ecclesia, & a Regia potestate fundata & sublimata, & liberalitate dotata & dilatata; Ubi sunt, ait, hæc? aut qua ratione ab ea & a vobis quibus erant, sunt alienata? Aiunt illi: Quidam ex prædecessoribus tuis, nimium suæ carnalitati indulgentes, fratribus carnalibus, & quibusdam ex parentibus & propinquis suis aliud prædium concesserunt, aliud præstiterunt. Alii similiter succedentes quædam in feudo dederunt: alii vero remissius se habentes, & a potentibus oppressi, defendere non prævalentes quæ juris erant Ecclesiæ, quædam perdiderunt; & sic imminutæ fuerunt, & penitus ad nihilum redactæ cunctæ res, quæ honori huic servire solebant & honestati.

[92] Audiens hoc ille Vir, memor existens quia maledictus qui confidit in homine, & ponit carnem brachium suum, & a Domino recedit cor ejus; collectis viribus in eo, & per eum, a quo se vocatum ad hoc officium administrandum non dissidebat, imperterritus, jubare potestatis assumpto, legationem undique mittit; præcipiens, ut quicumque possessiones Ecclesiæ, cui Deo auctore præsidebat, [patrimonii Christi se vindicem præbet] obtinerent injuste, nullatenus auderent ulterius ad eas manus apponere, nisi prius ostendissent, esse suum jus hereditarium, & ex antiqua paterna possessione. [Jerem. 17. 5] Audientes hoc raptores & sacrilegi illi, multum indignabantur, quod homo inermis & pauper, qui asino vehente introductus est, tam potens, tamque festinum auderet inferre præceptum; quod pro nihilo reputabant, nil per eum de his quæ possederant violenter, perdere existimantes. At ille gladio spirituali, quo accinctns erat, eos insequitur: in sua quiete sedendo aggreditur, percutit, dejicit, dejectos anathematis vinculo ligat. Et illi hanc persecutionem Episcopo levem, & sibi diuturnam & gravem esse considerantes (eo quod præcipit auctoritas, quia qui anathema unius anni patiuntur, post annum exleges sunt, [& varia bona recuperat.] nec in Curiis aliquod habeant responsum) dimiserunt ex magna parte ea quæ de beneficiis Ecclesiæ usurpando sibi injuste rapuerant; sed inviti, & ob hoc inimicitiarum & odii fomitem adversus Episcopum, utcumque & ubicumque poterant, latenter ministrabant.

[93] Sed ille qui viam justitiæ & cursum recti itineris ante sublimationem Episcopatus assumpserat, ab eis immobilis permanebat; prædicans verbum, & regnum Dei annuntians, pacemque in terminis suis faciens; domos Religiosorum exaltans, & ubi non erant novas construens; Religiosos amplectens & ordinans; indisciplinatis & irreligiosis, nisi resipiscant, inferens assiduam persecutionem. [cœlibatum a Sacerdotibus servari curat.] Decanis & Sacerdotibus, & his qui habebant regere populum, omnibusque ad sacros Ordines promotis omnimodis castimoniam tenendam esse dicebat; cogens eos aut eam tenere, aut si fuerint publicati, cuncta Ecclesiastica beneficia relinquere. Initia dolorum, & occasio persecutionum omnia hæc. Dicebant enim de die in diem, suam quisque, quam ægre ferebant, molestiam confitentes; Ut quid hunc adventitium, & cujus ignorabamus consuetudines, super nos regnare voluimus? Contrarius quidem est operibus & consuetudinibus nostris, supra quam ferre possimus. Hæc in majoribus, hæc in minoribus querimonia, divitibus, pauperibus, etiam divulgabatur; alii gravati existentes, alii gravamen timentes, alii aliis rumore vulgari tantum acquiescentes. Sic qui prius magnis laudibus elevabatur, nunc vituperio & improperiis, verbis tantum, ipso etiam ignorante, dejicitur. Sed tamen proficiebat in opere exterius, ipso dispensante, qui cuncta exteriora, priusquam fiant, ordinare consuevit interius.

XLV

[94] Erat ante Palatium Episcopale, haud longe sita ecclesia quædam in honore sanctæ Dei genitricis Mariæ, in qua viginti erant Canonici seculares, [Ecclesiam S. Mariæ] sub Præposito antiquitus constituti. Hanc ergo cum prævidisset Sacerdos Dei sibi necessariam esse, ut ibi Fratribus suis impositis, aliquando a tumultu, qui officio imposito debebatur, paululum spiritum refocillaret, petebat multoties & a Rege, & a Canonicis majoris ecclesiæ, ejusdemque ecclesiæ Canonicis, ut alibi ab eo aliis æqua vel meliori conditione reditibus acceptis, illam sibi liberam concederent. [post longam repulsam impetrat] Qui omnes una voce contradicebant; asserentes, ecclesiam tanti nominis non debere immutari, nec Regiæ potestati dignitatem cui subdita erat, imminui: sed nec alterius ordinis & consuetudinis gentem imponere, quæ jura regalia ignoraret, & subjectionem debitam & obsequium secundum consuetudinem ipsorum. Hanc ab his omnibus passus est per aliquot annos repulsam: sed vicit tandem, humiliter in petitione perseverans: vicit quidem ratione, qua premebat eos; vicit & constantia, qua noverant eum a bonis initiis usque ad finem numquam velle desistere. Expositisque Clericis illis, & omnibus f unumquemque ad suum velle relocatis, Fratres sui Ordinis, [& sui Ordinis cœnobium facit.] sicut diu concupierat, in eadem ecclesia imposuit; ubi & eo vivente secundum Ordinem institutum, & post discessum ipsius in æternum, servitium Dei habendum ordinavit.

ANNOTATA D. P.

a Gerardus, qui postea Papa Lucius: ita Robertus de Monte: eidem in Cap. 2 Anal. additur Legationis socius Petrus.

b Albero Trevirensis, Electus anno 1132.

c Vetustum Ms. nostrum Saxonicum, Anno Domini MCXXVI, Rukero succedit Norbertus in Sede Magdeburgensi.

d Hic erat Lotharius, Dux Saxoniæ, in Regem electus 24 Augusti anno 1125, qui Romam cum S. Norberto profectus, Imperator coronatur 6 Iulii anno 1133.

e Sclavonia olim e dextera ripa Albis fluvii, cuiadjacet Magdeburgum, porrigebatur usque ad mare Balthicum, & Wagriam provinciam Holsatiæ: a sinistra ripa est Saxonia antiqua.

f Ita omnia Mss. unicum Parcense distinctius scribit: Et singulis ubi vellent collocatis. Honorius II factam mutationem approbans per Breve (quod Magdeburgo allatum recitat Polycarpus in Annotatis pag. 415) Clericos qui in ecclesia S. Mariæ minus religiose vivebant, in locis, inquit, aliis, necessitatibus suis tamquam pius pater providens, posuisti. Robertus de Monte factum id refert ad an. 1129. Ipsum Norberti Diploma vide Cap. 3 Analectorum.

CAPUT XVI.
Persecutiones toleratæ. Primi Abbates ordinati.

XLVI

[95] Crevit Fratrum numerus, & multiplicati sunt in Saxonia, [Odium patitur ob Ordinis dilatationem] ubi Religio decaluerat; & in Sclavonia, ubi non erat, radicati fructuoso germine floruerunt, multiplicatique sunt ut Hebræi. Fremuerunt Saxones, fremuerunt Parthenopolitani; odioque & invidia adversus hominem Dei invalescente, ipse in Deo spem & fiduciam habens, & ipsam & aliarum consuetudinum Congregationes dilatare non cessabat. Ob hanc causam sæviebant lupi in agnum, oves in pastorem; lupus ovi in mansuetudine, suam feritatem; ovis lupo in feritate, suam communicans mansuetudinem; ut utrimque consentientes, crudelem in nece pastoris exerceant ferocitatem. Videas genus persecutionis mirabile. Qui adstabant lateri ejus, latera ipsius latenter perforabant: amici prope inimici facti, de longe jacula ex adverso mittebant: proximi sagittas in pharetra, suo tempore & loco jactandas; acutos gladios sub lingua sua consiliarii portabant, undique insidias in occulto ponentes, ut interficiant innocentem. Corrupti & abominabiles adversus eum facti sunt: linguis suis dolose agebant, venenum aspidum sub labiis eorum. Illic trepidaverunt ubi non erat timor. Regnum per eum timebant perdere, qui laborabat ut sine fine possent regnare. Pauperes timebant fieri; sed perverse agebant, illum extinguere volentes, a quo debebant & poterant, si vellent, ditari. Tædet forsitan Auditorem, toties blasphemias audire, & nullius blasphemiæ notam a scriptore proferri. Audiat ergo mundus, & judicet: audiant senes, & discernant juvenes, & discant, & successoribus suis narrent, & doceant, si factum est in diebus antiquis, sicut factum est in diebus illis.

[96] Jam enim advenerat dies, dies, inquam, ille sanctissimus & celeberrimus in Cœna Domini, [In Cœna Doñi audiens Confessiones;] in quo pœnitentes Deo reconciliari sanctorum Patrum decrevit auctoritas, & in quo Agnus ille innocens, ad reconciliandas inimicitias inter Deum & hominem, captus est, & ad immolandum ductus. Et ecce ad ostium illius loci, in quo. Sacerdos Dei pœnitentium Confessiones recipiebat, adstitit quidam amictus pallio, in similitudinem pœnitentis; obnixe ostiarium rogans, quatenus ad confitendum intrare liceret ei ad Episcopum. Hoc cum ostiarius viro Dei notificasset, Noli, inquit, intromittere eum. Et cum paululum ille ex præcepto Domini sui diceret expectandum esse, ille magis ac magis instabat ut introduceretur. Sic perseveravit pulsans, [cognoscit, arcana ficarii] nec intromissus est, donec recessit alia multitudo quæ convenerat ad confitendum; & tunc novissime illi copia intrandi data est. Quem cum Vir Dei a longe diligenter inspexisset; Noli, ait, huc propius accedere, sed sta, & vide ne moveas pedem. Advocatisque de servientibus Palatii qui foris aderant, præcepit eis, ut adstantem juvenem, pallio, quo involutus erat, nudarent. Nudato autem eo apparuit cultellus acutus, quem adstrictum lateri suo tenebat, cujus erat longitudo fere pedis & dimidii; qui cum eodem, Episcopo jubente, cunctis qui aderant intuentibus, ante eum adductus est. [ab adversariis submissi:] Cumque quæreretur ab eo, cur sic armatus venisset; tremens ac stupens, utpote ineffabilis & nefandæ crudelitatis conscius, mortem timens, procidit ad pedes ejus; & quia ad ipsum interficiendum missus fuisset, confessus est. Nominatisque illis a quibus erat conductus, quorumque instinctu & consilio venerat ad tam execrabile facinus perpetrandum; ceteri qui aderant, quique ad hoc novi generis spectaculum confluebant, supra modum mirabantur: eo quod proditionis hujus rei inventi sunt hi, qui de majoribus negotiis & secretioribus consiliis cum ipso tractare consueverant.

[97] At Vir justus, ut erat hilari facie & vultu sereno, ad eos respiciens; Quid miramini, inquit, si vas suum hostis antiquus recognovit, & in membris suis opus suum exercere nititur, quod in hac sacratissima nocte in sancto Capite nostro Jesu Christo non timuit operari? O quam felix esset qui in aliqua hujus diei hora, non ab inimicis, [ardet patiendi & moriendi desiderio.] sed etiam ab amicis, ut sunt isti quos recitatos audistis, traderetur & moreretur! Hæc est, inquam, dies, qua desperatis misericordia, peccantibus venia, mortuis redditur vita: in hac quod hanc mortem prohibuistis, dolorem meum prolongastis, & laborem intulistis, sed & requiem meam distulistis. Isti erant & sunt amici, nec propterea merentur ut sint inimici: decet enim nos Caput principiumque nostrum Jesum Christum imitari. [Matt. 5. 44] Ait enim; Benefacite his qui oderunt vos: & orate pro persequentibus & calumniantibus vos: & alibi; Pater, ignosce illis: non enim sciunt quid faciunt. [Luc. 23. 34] Attamen ille traditor in custodia recluditur, non ut puniatur, sed ut suffragatorum suorum consilium detegatur; ut in eis tanti ignominia sceleris puniret, quod dolor cordis eorum aliqua pœnitudine vel ægritudine non sentiret. Quid igitur? Numquid scire poterat homo Dei, quid ille, qui Confessionis & pœnitentiæ causa veniebat, ferret, nisi gratia superabundans eum docuisset? Ab inermi victi deficiunt, qui probrosa iniquitate & evidenti injustitia se armaverunt.

XLVII

[98] Non cessabat æmula iniquitas in occulto, in manifesto mansuetam simulans æquitatem, & tanto gravius & nequius, quanto magis a domesticis fiebat & familiaribus. Familiaritas vere dicenda est: quia cum quodam noctis tempore, [ita & Clerici insidias evitat:] ad celebranda cum Clericis suis Matutinarum solennia, more solito surrexisset; advenerat Clericus quidam de domesticis, & retro ad ostium se in insidiis posuerat, iniquitate plenus & crudeli malitia; utpote armatus competentibus armis, quibus innocentem caute & in dolo ferire posset & interficere. Egressisque Capellanis qui præcedebant, sicut mos est in terra (præcedunt enim Dominos suos Capellani) ille de insidiis prosiliens, novissimum putans Episcopum, unum ex Clericis media veste conscissa percussit. Cumque ille exclamaret & diceret; Quis est qui me lædit? ille, sonitu vocis, non esse ipsum quem quærebat agnoscens, Putavi, inquit, hunc novissimum esse, quem morti tradere disponebam. Præcesserat enim Episcopus mixtim inter alios, eumdem eventum, quasi futurorum præscius, timens. At ille concito cursu in fugam versus est: & cum alii ad capiendum illum insequerentur, Sinite, ait Vir Dei, fugere eum, nec malum pro malo reddatis; fecit quippe quantum potuit, & quantum ei Deus permisit: nondum enim venit hora mea. Sed qui miserunt eum, non dormient, nec quiescent; donec opprobriis suis satientur, & me vel morti tradant, vel, si divinum sit opus quod agitur de me, manifeste probatum reddant.

XLVIII

[99] Orbatus grex pusillus Præmonstratensis Ecclesiæ tanto Patre, ipsum tamen exemplo ejus qui dixit, Non relinquam vos orphanos, vado & venio ad vos, per biennium patienter expectabat. [Joan. 14. 18] Aliis ex ipsis cum quibusdam secularibus dicentibus; [Per absentiam suam fluctuare Præmonstratenses cognoscens,] Subsistere nequaquam poterimus, quia recedente pastore, oves abire solent in dispersionem; alii nullum Magistrum nisi ipsum, alii de ipso desperantes, alium volebant eligere: & in hunc modum contendentes, causamque veritatis & rationis ex parte consimilem prætendentes, nullumque fidelis exhortationis solamen habentes; titubare potius adhuc tenuiter radicati, quam stabilitatem poterant aliquam de se cogitare. Quod cum Viro Dei relatum fuisset, timens ne aresceret, quod a Deo per eum plantatum fuerat, si adhuc rore divini consilii non perfunderetur; advocatis ad se quibusdam ex prioribus & majoris & sanioris consilii Fratribus, perquirebat ad eis, quid facto opus esset; singillatim perscrutans de voluntatibus eorum, ut per omnia in definitione sui operis certior redderetur. [post maturam deliberationem,] Cumque intellexisset alios secum velle habitare, alios consilio suo alibi vivere, alios propositæ paupertatis votum velle tenere, plurimos tamen sub certo Magistro & disciplina eumdem paupertatis tenorem velle observare, remisit eos ad locum suum, [hortatur ad pacem:] paucis secum retentis; pacis & unanimitatis normam iterum atque iterum suadens, quatenus, cum eis ab eo facultas eligendi Patrem concessa fuerit, concordia Christi Jesu, & dilectio quam docuit, in ipsis inveniatur. Recesserunt illi: & bonus Pater non immemor filiorum quos in Christo genuerat, ne diu absque pædagogo remanerent, fideles non post multum nuntios ad eos destinavit, [permittit ut pro se alium eligant;] qui & eligendi nuntiarent facultatem, & de electione suam indicarent voluntatem. In hoc, quomodo & quid factum sit in electione, non est immorandum; quia qui a Magistro suo bene fuerant docti, a transmissis Legatis non indigebant perdoceri.

[100] Electione igitur approbata a filiis, ut erat a Patre datus assensus, reversi sunt ad eum qui fuerant missi, voluntatis suæ præceptum completum esse nuntiantes. Habebat & ipse a Electum secum, sed tamen rem dissimulare præcepit per aliquot dies, nec illi Electo indicatum est: [quo facto id electum celat,] ut considerari posset curiositas quorumdam qui secum erant, qui & hoc responsum curiose præstolabantur. Erat enim hæc ejus consuetudo, ut cum tractandi essent, mutandi, vel confirmandi hujusmodi rerum eventus, & aliarum quæ actione multimoda superveniebant; totum spiritum singulorum qui circa ipsum erant, de singulis negotiis exhauriret; quatenus nullam faceret in caussis ex abrupto definitionem, nisi prius, ut homo poterat, exquisisset voluntatem Dei, & hausisset de circumstantibus sensum meliorem. Consilium ad tempus occultabatur; non tamen ignorabat Electus ille, quid de eo factum fuerat, quatenus rem tacitus consideraret divina edoctus revelatione. Asserebat denique, quod mane die illo, quo de ipso facta fuit electio, [sed rem divinitus Hugo discit,] stetisset per visionem coram Filio Dei Jesu Christo, cum Patre & Magistro suo Norberto; extendensque manum suam dexteram Jesus, recipiebat Fratrem illum a ceteris Fratribus electum de manu Viri Dei, dicentis; Hunc a te, Domine, mihi commissum tuæ sanctissimæ Majestati repræsento.

[101] Per hoc proculdubio scire poterat, quid aliud de se divina miseratio disponebat. Quid plura? [& Abbas constituitur:] Venit dies, in qua placuit homini Dei quod cœperat perficere: convocatisque Fratribus quos habebat secum, consilium suum indicavit eis. Et advocato electo, Tu, inquit, mihi succedes electione Fratrum tuorum in domo paupertatis nostræ. Cumque ille responderet: Tibi & maxime Patri omnium obedire oportet: vadam & considerabo misericordiæ Dei processus & profectus: in quibus si procedere potero & proficere, gratias ipsi; sin autem, ad te, quem post Deum Patrem elegi & animæ meæ tutorem, mihi sine offensa liceat remeare. Vade, ait; manus enim Domini usque in finem tecum erit. Hac accepta benedictione recessit, [& alii alibi Abbates:] duobus adjunctis sibi sociis, e quibus præceperat Vir Dei, ut b alterum in Antverpiensi Ecclesia Patrem, c alterum similiter in Floreffiensi poneret. Et sic factum est. Positus & consecratus est ille sub nomine Patris in Præmonstratensi Ecclesia; & illi duo in duabus aliis supradictis. Sed & duo jam alii consecrati erant in duabus aliis Ecclesiis, d Laudunensi beati Martini, & Vivariensi. Isti quinque, & sextus, quem ad locum qui dicitur e Bona-spes, statim post introitum suum, Abbas Præmonstratensis exposuerat, instantem dissolutionem Ordinis in plerisque locis videntes, & majorem futuram metuentes, ad diem statutum in loco determinato convenerunt; [primum capitulum celebratur.] & quidquid ad præsens in domibus suis superfluum esse videbatur recidentes; deinceps, ad similitudinem & exemplum Cisterciensium, annuatim f se reversuros simul, ad Ordinis sui sinistra corrigenda, firmaverunt. Quod cum in locis aliis divulgatum fuisset; si in primo anno sex, in secundo novem fuerunt, in tertio duodecim, in quarto decem & octo. Et exinde multiplicati sunt ubique terrarum, sicut voces & actus eorum & opera usque in præsentem diem testantur.

ANNOTATA G. H.

a Hic est Hugo, primus ejus Socius, de quo supra ad caput 5 actum.

b Hic est Waltmannus, mortuus anno 1138 die 15 Aprilis, ad quem suis Natalibus eum inscripsit Chrysostomus vander Sterre, & nos mentionem fecimus inter Prætermissos. Elogia ejus a variis edita collegerunt le Paige pag. 455, & Sanderus in descriptione hujus cœnobii. Placet his apponere Commemorationem quæ impressa legitur post Litanias de S. Norberto. Antiph. Hic vir despiciens &c. Justus germinabit sicut lilium. & florebit in æternum ante Dominum. Oratio, ex Collectis de S. Francisco & S. Carolo Borromæo compilata. Ecclesiam tuam, quæsumus, Domine, Beati Patris Waltmanni meritis, gratia cælestis amplicet: ut sicut eum Pastoralis solicitudo gloriosum reddidit, ita nos ejus intercessio in tuo semper faciat amore ferventes.

c Hic est Richardus, cujus elogium cum titulo Beati habet le Paige pag. 439. Inter Pios Saussajus ad 30 Augusti. De Floreffia actum cap. 8.

d Gualterum & Henricum, de quibus & eorum monasteriis actum cap. 13.

e Bonæ-Spei cœnobium in Hannonia prope Binchium oppidum; cujus primus Abbas Odo, discipulus S. Norberti, sed ab Hugone constitutus. Le Paige more suo etiam Beatum appellat, ejusque Elogium profert pag. 463, Saussajus, eo quod ejus Natalis ignoretur, posuit in Appendice talium pag. 1228. Horum autem omnium ea moderatio fuit, ut accepta benedictione Pontificaliterofficiantes, Annulo essent Baculoque contenti; licet Benedictini paßim & Mitra & Chirothecis uterentur: quæ ne paulatim a suis assumerentur consenserunt Præmonstratenses, ut supplicaretur apud Innocentium III, quatenus ipsis talem usum interdiceret, sicut & interdixit IV Idus Maji 1198; ne scilicet forsan ex ipsis quispiam supercilium elationis assumat, vel sibi videatur sublimis, cum iis uti se viderit, quæ Pontificibus & majoribus Ecclesiarum Prælatis a Sede Apostolica sunt concessa: quæ tamen prohibitio, postea fuit relaxata justis haud dubie de causis: quarum una esse potuit, ne Canonicorum Præpositi & Episcoporum Archipresbyteri, de potiori forsan gradu cum Abbatibus istis contenderent, uti nunc aliqui cum non mitratis contendunt.

f Addit Pagius, ipsius S. Norberti præceptum fuisse, ut tale Capitulum celebraretur quotannis in festo S. Dionysii, 9 Octobris.

CAPUT XVII.
Privilegia Ecclesiæ suæ ab Innocentio II confirmari impetrat Sanctus, In seditione constantiam tenet: miraculose præservatur a morte.

XLIX

[102] Deinde beatæ memoriæ Papa a Honorio ad suam prædestinatam æternitatem vocato, Innocentioque Sanctæ Romanæ Sedi canonica electione subrogato, cum Sedem obtinere non posset, propter intrusionem Petri Leonis, & seditionem suæ progeniei, exiens inde contulit se in Franciam, ubi, ut decuit, honorifice susceptus est. Convocatoque b Remis Concilio, convenerunt undique Episcopi de diversis nationibus: [Ab Innocentio in Remensi Concilio.] advenit & Pater Norbertus, ibique illum Petrum intrusum excommunicaverunt; & electione Innocentii approbata, eumdem Petrum Leonis leoni rugienti, nisi resipisceret, devorandum tradiderunt. In hoc Tractatu tractare de Romanis Pontificibus, alicui videbitur superfluum esse; sed alio modo seriatim disseri non possunt quædam, quæ de milite Christi prætermitti non debent, quæ ab eo magnifice & laudabiliter gesta modernis temporibus dignoscuntur. Attulerat namque secum Ecclesiæ suæ privilegia vetustissima, & fere a vermibus consumpta, quæ cuncta Romano munimine fecit renovari & corrigi. Apponens ea quæ receperat de manibus eorum, qui ea injuste & violenter rapuerant, ut superius annotatum est. Addidit præterea aliud privilegium secreto, ut, cum daretur opportunitas, Romana fultus auctoritate, [Post confirmata vetera & nova obtenta Privilegia,] suæ Religionis Ordinem in Episcopali propagaret ecclesia. Finito Concilio, cum ad Sedem propriam reverteretur, jamque ex parte divulgatum esset quod fecerat; scilicet quomodo gladio spirituali & castrorum mœniis & propugnaculis se contra eos armaverat; magis fremebant, dicentes ad alterutrum; Regnum nostrum non stabit, & gloria nostra nihil est; sed & honor omnium nostrum & dignitas prædecessorum nostrorum destruetur, [ad Sedē suū reversus; incurrit odium civium Sanctus,] nisi quam cito tollamus eum de nobis, & auferatur hæc ejus subtilis potestas de terra nostra: & exinde quærebant opportunitatem ut facerent caute, juxta quod inordinate & insipienter machinabantur.

[103] Cum autem ei qui elegerat eum & assumpserat in opus ministerii sui, placuit ut quæreret Viri constantiam; qui, ut præmissum est, fidem probaverat & patientiam; non diu distulit, sed occasionem & tempus intulit, ut & furorem esurientium sanguinem satiaret, & evidentis tribulationis igne tironem suum purgaret. Contigerat autem eodem tempore quoddam infortunium in ecclesia c majori; quod secrete Viro Dei fuerat revelatum. [occasione Ecclesiæ Cathedralis.] Cumque hoc senioribus indicasset ecclesiæ, & protestaretur, pro re tali expiari debere Ecclesiam, secundum Canonum auctoritatem; illi acquiescere ei noluerunt, dicentes, non esse denuo consecrandam ecclesiam illam, quam constabat multorum Regum & Pontificum auctoritate fuisse consecratam. Hoc illi prohibebant: sed ille econtra asserebat, numquam se in ea divina celebrare velle mysteria, nisi ab ea dæmonum infestationem, qua fuerat irretita, paterentur effugare. In hunc modum contendebant; sed Vir ille qui versutias eorum non metuebat, dum tamen Deus esset in causa, [quam pollutā sciens] notum fecit omni populo rei eventum d in pulpito: ostendens etiam quod prohiberetur facere quod erat authenticum, & quod in hujusmodi eventibus sanctorum Patrum sanxerat consuetudo.

[104] Hæc dixit, & sequenti nocte assumptis duobus Episcopis, quos tunc secum habebat, & Præposito ejusdem ecclesiæ, qui in hoc favebat ei, & quampluribus de Fratribus suis Clericis, intravit ecclesiam; indutique sacris vestibus, & aqua consecrata, illud officium, sicut exigebat quod præmissum est negotium, sincera devotione compleverunt. [noctu expiarat,] Isti locum ad consecrandum e Dominicum Corpus & Sanguinem divina benedictione, ut fieri oportet, ex officio debito consecrabant; sed præscripti adversarii hoc factum execrantes, de sanguine innocentis Sacerdotis manus suas implere festinabant. Vigilant isti, ut agni sanguinem colligant; vigilant illi, ut sanguinem innocentis effundant. Nam statim ut peractum est Officium, adhuc omnibus qui aderant in sacris vestibus existentibus, clamor nimius, & tumultus grandis populi foris auditus est. Commota quippe fuerat omnis civitas, furore non minimo & inenarrabili; eo quod vox crudelis & stupenda facta fuisset ad eos a quibusdam adversariis, scilicet, [orto tumultu populari.] quod fregisset Episcopus altaria, sacrarium reserasset, feretra & phylacteria dissolvisset, sibique reposuisset; & cum his omnibus, sub ejusdem noctis tenebris, cum omni etiam thesauro ecclesiæ fugere disposuisset. Audientes hoc qui cum Viro Dei erant, territi sunt, alii plus, alii minus. Sed ille imperterritus ad eos exire volebat, ut interrogaret quidnam esset. Porro alii omnimodis prohibebant, dicentes, hunc plebeium tumultum non facile in tali hora a quoquam posse sedari: & coëgerunt eum, ut adscenderet quoddam f municipium, quod ab Imperatore Ottone ibi constructum erat antiquitus, loco turris cujusdam ecclesiæ, quam inceperat ædificare, sed morte præveniente non consummavit.

[105] [obsidetur in quodam munimento,] Ibi se reclinavit homo, & qui cum eo erant, sacris adhuc amicti vestibus, mortem potius corporis turpissimam quam vitam expectantes. Invalescebant voces insultantium & insilientium g, Theid-ut, Theid-ut, ingeminantes, hoc est, Exite, Exite. Sed illi in turri desuper econtra in Matutinarum solenniis laudes Deo canentes, cum hymnis & canticis exultationis laudes Deo in honore prædicatoris egregii Pauli vocibus immensis resonabant: isti vero insultationis voces clamoribus inordinatis multiplicantes, Sacerdotem Dei reum esse mortis proclamabant. Erat equidem proxima nox, post diem qua fit solennitas beatorum Petri & Pauli in martyrio; & sicut nocte pristina pro altero, id est beato Petro, celebrat Ecclesia; sic in sequenti pro altero, id est Paulo, celebrabant solennia, sicut Ecclesiæ solet esse consuetudo. Cantabant, qui fuerant obsessi, de eo quem obsessum fuisse narrat ejus historia; ac resumunt vires de timore martyrii, cum resonat in auribus eorum beati Pauli depositum, quod reservatum sibi confirmat in gloria: ait enim; Scio cui credidi, & certus sum, quia potens est depositum meum servare in illum diem justus judex. [2 Tim. 1. 12] Hac fiducia quidam ex ipsis stantes non trepidabant; sed alii adhuc seculo & suæ carnalitati tenere inhærentes, & ejulatu non minimo ingemiscentes, dicebant; Heu, heu! ut quid huc secuti sumus hominem, ut cum eo moreremur in peccatis nostris? Quibus Vir sanctus, ut poterat, melliflua consolatione exhortans ajebat: [hortatur suos ad constantiā;] Nolite, Fratres carissimi, nolite terreri: Dei est enim quod a nobis gestum est; Dei est quod geritur; Dei est permissio, quando ab inimicis suis suum aliquod bonum opus impugnatur. Hæc aliquando dicebat, interdum autem pro ipsis, ne deficiendo desperarent, attentius orabat; ipsorum defectu, crescebat ejus orandi affectus; &, ut ipse postea asserebat, non tantum metuebat mortem, quantum timebat ne desperando illi deficerent.

[106] Congregabatur per totam noctem pars adversaria; multiplicabant orationum preces, in articulo talis necessitatis, sacer Sacerdos & societas cum eo congregata. Facto autem mane, cum summo diluculo lux cœpisset illucescere; dum alii ad insultum turris insistunt, alii sagittis, alii jaculis Pontificem & Clericos suos impetunt; quidam, qui mortem suam jurasse dicebantur, [& vi irrumpentibus ultro se offerens,] tamquam avidiores crudelis illius necis appetitores, quocumque modo irrumpentes, ad superiora turris audacter evaserunt. Quos ut vidit homo districtis gladiis irruere, ne in aliorum mortem desævirent, progrediens in obviam, Magistri sui exemplum secutus, Unum, inquit, hominem quæritis; ecce ego. Parcite istis, qui nullam mortis sententiam meruerunt. At illi eo viso, ut erat amictus adhuc Episcopali & Sacerdotali veste purpurea, territi sunt; & paululum retrocedentes; in momento Deus, cujus nutu omnia disponuntur, declarata Martyris sui, quantum in eo fuit, constantia, tanta ipsorum persecutorum mentes mutatione compunxit, [primos placat, inimicis benigne ignoscit:] ut ad pedes ejus corruentes, veniam de tanto ausu precarentur & acciperent; & ex adversariis in defensores prodirent. Alii vero festinanter insequentes eos, unum ex Camerariis suis, qui fideliter ei adhærebat, quemdam introitum defendentem invenerunt. Et jam Episcopum esse decollatum a præcedentibus putantes, ipsum eumdem Camerarium, eo quod Dominum suum diligebat, odio habentes, gladio percusserunt; & usq; [Camerario ab aliis graviter læso.] ad gutturcollum ei abscindentes, semivivum, mortuum tamen ipsum esse existimantes, reliquerunt. Quod videns Vir Dei, omnibus invitis in mediam turbam prosiliit, & inimicis dans de se facultatem, morti se obtulit: eligens mori potius, quam aliquis alius eo superstite moreretur.

[107] Cernens autem eum ille idem qui servientem suum percusserat, [ipse miraculo, manet illæsus:] furore diabolico & iniquitate plenus, adhuc sanguineum gladium evaginatum tenens, extendens manum suam in Pontificem, audaci præsumptione grandem ictum ei super humeros obtulit. Sed resiliit gladius, velut si percuteretur super lapidem adamantinum; & de recenti, quo erat intinctus sanguine, fimbrias Episcopalis mitræ, quam in capite gestabat, intinxit: quæ quamdiu vixit homo, eodem adspersa sanguine mitra apparuit. Videntes autem quidam, qui adstabant, ex adverso rei exitum expectantes, illi, qui plus hominis sanguinem quam hominem expectabant; videntes, inquam, illi quod non moreretur, quia a quibusdam parcebatur, a quibusdam vero percussus non lædebatur; cucurrerunt, & Reliquias Sanctorum concito deferentes, eas in medio posuerunt; [neque cedit suadentibus ut suos abduceret ab ecclesia;] dicentes, magnum inconveniens esse, quod sic indecenter Pastor ab ovibus impugnaretur. Hæc prætendebant, falsam simulantes humanitatem: nam & ipsi ipsum in hoc articulo positum cogebant, ut Fratres suos de ecclesia B. Mariæ exponeret, qui in ea positi erant, ut superius dictum est. At ipse negabat, affirmans factum hoc, quamdiu viveret, numquam ab eis infirmandum; quod Regali potentia & Romana auctoritate dolebant confirmatum.

[108] Dum hæc agerentur, [tumultu a Comite sedato,] advenit ejusdem urbis Comes de via; & quasi eventus hujus nescius, inter medios tumultuantes cucurrit; dividensque eos ab invicem, diem determinatam eis nominavit, qua venirent omnes justam querimoniam habentes adversus Episcopum, justitiam executuri & accepturi. Recesserunt ergo illi ad præceptum Judicis. At Dei Sacerdos intravit eamdem ecclesiam, pro qua tota commotio, facta fuerat, Missam celebraturus, & immensas Deo suo gratias redditurus. Cumque accessisset ad altare, accersitis circumstantibus; Ecce, inquit, integra sunt omnia, [solus in illa Missam facit,] salvaque & sana, quæ denuntiata fuerant confracta & asportata. Celebravit igitur Missam in eodem loco, sed & Epistolam & Euangelium ipsemet legit: recesserant enim omnes ministri sui tædio & timore affecti; ita ut vere dici posset de eo, sicut de summo Capite nostro Jesu Christo, Relicto eo omnes fugerunt. Finita autem Missa, venit ad palatium, purpuream miro & ineffabili modo gestans faciem, utpote calice Domini sui bene potatus; ut dicere posset cum Propheta: Calicem salutaris accipiam, & nomen Domini invocabo. [Matt. 26. 56, Psal. 115. 13] [& lætus discedit.] Hunc quippe colorem in ipso mortis periculo tenuerat; & hoc testabantur qui cum eo extiterant, quod non vidit eum quisquam vel ad modicum pallescere: ipse vero econtra Martyrum constantiam levem, & super mel & favum dulcissimam esse asserebat. Sic eum Dominus eripuit, complens promissa ipsius qui dixit; Multæ tribulationes justorum, & de omnibus his liberavit eos Dominus; militis sui fidem exquirens, sed nullatenus sanguinem sitiens. h

ANNOTATA D. P.

a Honorio II sub annum 1130 mortuo succeßit Innocentius II, cui se opposuit Petrus Leonis Pseudopapa, Anacletus dictus.

b Cœptum Concilium Remis 300 Episcoporum & Abbatum in Octobri.

c Hæc est S. Mauritii ecclesia ab Otthone I ædificata, de qua pluribus ad Cap. 1 Analect.

d Ms. Antverp. in publico.

e Ms. Bern. Dominici Corporis & Sanguinis Sacramentum.

f Municipium, quasi Muricipium, quod muro capiatur; itaque hic solum ea vox accipitur, quæ alias significat oppidum muris cinctum.

g Ita Mss. tria conformiter ad idioma gentis, sub aliqua tamen diversitate, dum alia etiam Thied-uss vel uet scribunt. Plura Thiedur aut Theidur, legunt: sed hoc vertendum esset, Abite.

h Rem totam sic breviter narrat Chronologus Saxo noster: Eodem anno, scilicet 1129. Lotharii 4; in Commemoratione S. Pauli facta est commotio maxima civium Magdeburgensium contra Norbertum Archiepiscopum, quod majorem ecclesiam, sicut sibi dictum erat, pollutam, nocturno tempore purificaverit. Crescente itaque tumultu ascendit in superiora antiquioris monasterii, cum Misnensi & Havelbergensi Episcopis (hic Gumbertus an. 1120 Hemoni suffectus; istius nomen necdum comperi) cum Præposito majoris monasterii; ibique multum diu obsessus est, sævientibus atque objurgantibus adversariis, quod altaria fregerit, & Reliquias Sanctorum furto abstulerit. Sed hunc divina gratia mirabiliter de insidiis eorum eripuit; & persistentes in malo excommunicans, eos sibi subjecit.

CAPUT XVIII.
Alia conspiratio discussa. Iter Romanum. Morbus & obitus.

[109] Invidorum solet esse consuetudo, ut cum ab eis, quibus invident occasione aliqua paululum concitati fuerint, non statim totum quod ægre ferunt, & quod dolet in cordibus eorum, proferant; sed postquam ab eis recesserint, acriori dolore intumescentes, quidquid ad contumeliam ipsorum dixisse vel fecisse potuissent, [Ob novam conspirationem] magis amaricati, majori vindictæ data opportunitate, reservent in posterum. Sic præscripti adversarii, quibus odiosa erat æquitas, quam eis Pontifex invictus prædicabat; convocatis iterum perversis conventiculis suis, suum quisque dolorem proferebat; dicentes se esse delusos, & arte magica tenebrarumque caligine sensus suos aduncatos, qui hominem hunc vivum reliquerant; qui eis non cedebat, nec ritum & honorem ipsorum, dignitatemque urbis debitam nullatenus immutare metuebat. Vere delusi a & stupidi, nec mirum, quia dolosi & stupenda nimirum convenerant tractaturi. Nam & hoc ab eis firmiter ibidem decretum est, [ab ebriis faciendam,] quatenus cum ad condictam diem convenire deberent, singuli denariatam b vini vel c medonis biberent; ut si quidquam voluntati eorum contrarium in discussionibus querimoniarum accidisset, supplerent de nece sui Pastoris quod minus fecerant; & sic ebrietati potius deputaretur quam præmeditationi. Et hoc statutum est, ut quicumque huic decreto non obediret, domus ejus ad dejiciendum, & tota supellex ad diripiendum judicibus totius illius senatus subjaceret. Quod factum cum relatum fuisset ad aures quorumdam Principum terræ, qui Virum Dei ex quadam parte diligebant, [rogatus furori cedere, initio recusat:] eo quod sciebant eum esse Virum sanctum & justum; persuadebant ei, ut ad tempus cederet, exemplo Magistri sui, qui a facie persequentium eum se abscondit, sicut scriptum est: Jesus autem abscondit se, & exivit de templo. [Joan. 8. 59] Quod cum ille renueret, palmamque martyrii gaudens expectaret; illi multiplicibus persuasionibus exire compellebant.

[110] Advenit dies, ut erat prænominata; & dato signo, cœpit civitas immensis clamoribus perstrepere. [deinde recipit se in ad Abbatiā S. Ioannis,] Et interrogans homo Dei quid esset; responsum est ei, quia populus multus congregatus, Fratres de ecclesia B. Mariæ vellent ejicere. At ille subridens ajebat: Non est ita; quia plantatio, quam plantavit Pater cælestis, eradicari non poterit. Attamen compulerunt eum ut exiret: & præparatis equitaturis exivit ad Abbatiam quamdam monachorum in honore S. Ioannis d, quæ est in suburbio civitatis sita supra montem quemdam; ubi satis spatiose dispositis omnibus, transivit ad quoddam Castrum suum quod dicitur e Halla, ut ubi a tanto tumultu requiesceret. Sed & illud clausum invenit: Prævenientes enim hostes sui, omnem præoccupaverant munitionem. Quid faceret homo, qui nusquam inveniebat ubi requiesceret pes ejus? quid faceret, humano destitutus auxilio? Contulit se ad ecclesiam quamdam Canonicorum f Regularium, quæ ibidem prope erat; orans Deum suum per aliquot dies, [tum Hallā ad Canonicos Regulares:] ut viam suam in suæ beneplacito voluntatis dirigere dignaretur. Sed ille qui dixit per Prophetam, Maledictus homo, qui confidit in homine, & ponit carnem brachium suum, & recedit a Domino cor ejus, videns sui tironis humilitatem & constantiam, respexit veritatis ejus preces; & sicut voluit, ex quo voluit, pax rebus data est. [Joan. 17. 5] Nam ut convenerant certatim inimici ad interimendum, sic convenire festinabant ad satisfaciendum. [oblatam a mitigatis pecuniam respuit:] Omnimodam satisfactionem offerebant, offerebant & pecuniam multimodam. Sed ille, qui plus animas quærere Deo venerat, quam pecuniam; ne Domini Dei sui offensam incurreret, respuebat pecunias, ut animas eorum, quæ pro hoc excessu perditionis periculo subjacebant, lucrifaceret. Dicebat denique, suum & non ipsorum esse delictum: quod deliquerunt, [sed Camerario læso vult satisfieri:] sibimetipsis, non sibi, nocuerunt: nocuerunt & ei potius, quem vulneratum & semivivum jacentem reliquerunt. Satisfactionem illius quærebat, suam autem minime, exemplo sui Capitis, quid dixit, Pater, ignosce illis: non enim sciunt quid faciunt; & illius Apostoli, Nulli malum pro malo reddentes: de illo, dolore intrinseco, dolebat; qui nihil dignum morte meruerat, morti tamen addictus, gravique vulnere tentus jacebat. [Luc. 23. 34, Rom. 12. 17]

[111] Videntes itaque adversarii, quo potissimum dolore angeretur homo Dei, studuerunt illum lenire in eo super quo gravatum eum esse sentiebant. Nam illi vulnerato domum suam, quam dejecerant, ex integro reparantes, ad medicandum vulnus, quod ei inflixerant, quadraginta marcas argenti contulerunt. Post hæc, apertis januis Castri, quas ad adventum ejus prius clauserant, [honorifice receptus] intravit illuc cum omni honore, multorum cœtu vallatus Nobilium, multitudine etiam plebis Deum laudantium super constantia tanti Pontificis, ipsumque Pontificatu dignum esse asserentes, quem Deus omnipotens de tot persequentium manibus eripuit: [laudibus extollitur:] & in tam evidenti mortis periculo, cum suæ fidei integritate corporisque incolumitate invictus permansit. Sic vicit humilitas, humilitatis gratia præeunte, ut in eo Veritatis insignia clarescerent, quæ dicit: Qui se humiliat, exaltabitur. [Luc. 18. 14] Laudes ergo tanti Viri tacendæ non sunt; quia gloriosus Deus in Sanctis suis. Et cum magna præcedentium Patrum facta narrantur, subsequentium opera filiorum ad hæc imitanda provocantur. Quinto anno Episcopatus sui hæc acta sunt, & tribus postea sedit, de die in diem, ministerio a Deo sibi commisso dans honorem, in omni religione & honestate proficiens; unitatem sanctæ Ecclesiæ conservans, ejusque perturbatores & schismaticos omnes persequens & detestans; bonos amplectens, desolatis dans consilium, [heroicis virtutibus excellit:] pauperes & orphanos viduasque sustentans, religiosos quosque fovens & dilatans, religionisque docens formam; seipsum, prout dignitas officii pati poterat, tam minoribus quam majoribus affabilem exhibens; divinæ largitatis & gratiæ non immemor, Domino Deo suo per singulos dies bonæ opinionis & intimæ suavitatis & dulcedinis offerebat conscientiam.

LII

[112] Erat schisma gravissimum & ad pacandum difficillimum in sancta Romana Sede, de duobus, ut præmissum est, Pontificibus, Innocentio & Petro Leonis: quorum alter, Innocentius videlicet, canonice electus, [ad destruendam potentiam Petri leonis antipapæ] Catholicus erat, & a Catholicis omnibus approbatus recipiebatur; alter vero, id est Petrus, fuerat intrusus, sed tamen occupaverat sanctam Sedem, non a Deo neque ab Ecclesia sancta, sed a potestate seculari. Quia & ipse, etsi non nobilitate, multitudine tamen generis potens erat in civitate; legesque sanctas, & ordinem, & omnia statuta Patrum & Ecclesiæ sanctæ, regulamque Christianæ fidei, fervore suæ ambitionis excæcatus, destruebat; turresque & munitiones civitatis alias dejiciens, alias muniens, ad omnem Principatum secularem, & suæ cupiditatis votum obtinendum præparabat. g Ob hoc, consilio initio a Rege Lothario & sanctæ fidei Principibus, [cum Lothario Rege & aliis] ne cognitio & robur fidelium Christianorum his modernis temporibus illa peste mortifera periret, expeditionem in Italia ordinaverunt; ut ipsum sacrilegum, quem gladius spiritualis, quo jam sæpissime percussus fuerat, penetrare non poterat, materialis saltem perforaret. Cum eo & aliis tam Episcopis quam Archiepiscopis, [Romam deducit Papam Innocentium.] ex præcepto & obedientia Innocentii Pastoris Catholici, Pontifex Norbertus profectus est. Transitisque castris & urbibus [non], absque intolerabili offendiculo, cum magno cœtu præeuntis & subsequentis exercitus, Romam, Papam venerabilem Innocentium secum deducentes, perveniunt. Ubi cum impetu grandi & manu forti introëuntes, ipsum eumdem Papam in sancta sede, invitis hostibus & adversariis omnibus, posuerunt.

[113] Sed & ipsum Lotharium Regem Pontifex in Sede positus, & alii qui cum eo venerant, in Romanum Imperatorem consecraverunt h. Erat enim vir ille, strenuus belli ductor, præcipuus in armis, providus in consilio, terribilis inimicis Dei & sanctæ Ecclesiæ; [inde redit cum Lothario ibi coronato;] veritatis amicus, justitiæ socius, injustitiæ inimicus: cujus probitas patuit in Sicilia, viguit & in Saxonia. Qui, quamdiu vixit, totum Romanum Imperium, quod ejus custodiæ deputatum fuerat, titubare non potuit. Diligebat autem & ipse Virum Dei Norbertum; eo quod ejus consiliis, quæ strenuitate & providentia pollebant, assidue utebatur; & quia ab eo cælestis dulcedinis potum hauriebat, & pane divinæ refectionis quotidie reficiebatur. Magnæ debilitatis erat homo ille in suo corpore, utpote longa & gravi attritus asperitate pœnitentiæ: sed mulro amplius crevit infirmitas, cum labor & dolor itinerantium, & terrarum occupatio ei adjuncta est, & domesticæ curæ solicitudo & mutatio diversorum aërum, & inquietudinis assiduitas. Cuncta autem, quæ ibi vel alibi ab eo facta sunt, non est possibile alicui soli narrare; quia nec alicui soli possibile fuit cuncta scire vel cognoscere. [& infirmatus in via] Scitur tamen, quia ab Italia reversus in civitatem suam Parthenopolim, non post multum gravi ægritudine detentus est; & per aliquod tempus, id est per spatium quatuor mensium, in ea laboravit. Episcopatuque sapienter & fideliter annis octo administrato, plenus Spiritu sancto, cum omni integritate sensus, adstantibus benedictione data, [sanctissime moritur anno 1134 6 Junii.] beato fine quievit. Neque enim, ut ait Augustinus, poterat male mori, qui bene vixerat. Annus erat Dominicæ Incarnationis millesimus centesimus trigesimus quartus, Feria quarta Pentecostes, octavo Idus Junii, Papa Innocentio anno quinto regnante, Lothario anno nono.

ANNOTATA D. P.

a Ita omnino legendus videtur sensus, a transcribentibus in hunc modum turbatus: Vere delusi, nec mirum, quia dolosi, dolosi & stupendi.

b Denariata, id est, ad valorem unius denarii.

c Medo, hydromel. Potus hic defectum vini, ubi hoc non crescit, supplere solet, & generosißima vina adæquat cum diutius decoctus fuerit: quapropter his nostris regionibus a Sacrificio Missæ arcentur vina Hispanica aliaque dulcia, eo quod œnopolæ fraudulenti aliquando Medonem pro illis supponant, talem ut verum a ficto vino vix ipsi peritiores discernere queant.

d At nunc eadem Abbatia, medium fere locum civitatis secundum Albim porrectæ obtinet, cum insigni ecclesia; postquam scilicet in quadruplum aucta illa per longitudinem est, addito non solum suburbio S. Ioannis (cujus additamenti nescio an indicium ullum supersit) & complanatis quæ suburbiū ab urbe dirimebant foßis; sed etiam Iudæorum burgo ex una, & nova (ut vocant) civitate ex altera ædificatis; quomodo civitatem repræsentat Merianus elegantißime sculptam, in Topographia Saxoniæ inferioris.

e Halla, ad Salam fluvium, 12 leucis Magdeburgo dißitum oppidum, tunc ditionis Archiepiscopalis, sui postea juris factum.

f Forsitan in Petersberg seu Petri-monte, ad latus urbis meridionale, ubi etiamnunc ecclesia vel capella cernitur juxta Merianum.

g Ad hoc schisma, ejusque auctorem Anacletum (sic enim vocari voluit) paßim omnes pertinere existimant, id quod ex ore Sancti habuisse se affirmat S. Bernardus Epist. 56, ad Gaufridum Episcopum Carnotensem, sic exordiens: Quod a me de Domino Norberto sciscitamini, si videlicet iturus sit Hierosolymam, ego nescio. Nam cum ante hos paucos dies ejus faciem videre, & de cælesti fistula, [S. Norberti de Antichristo opinio.] ore videlicet ipsius, plurima haurire meruerim, hoc tamen ab ipso non audivi. Verum de Antichristo cum inquirerem ab ipso quid sentiret; durante adhuc ea quæ nunc est generatione revelandum illum esse, certissime se scire protestatus est. At cum eamdem certitudinem, sciscitanti mihi unde haberet, exponere vellet; audito quod respondit, non me illud pro certo credere debere putavi: ad summan tamen hoc asseruit, non visurum se mortem, nisi prius videat generalem in Ecclesia persecutionem. Hanc vero & vidisse dici quodammodo potest, cum vidit prædictum scandalosißimum schisma, & Anacletum Antichristum futurum præsignificasse; nec obscure in hunc sensum venit Bernardus Ep. 124, 125 & 126 de illo scribens. Baronius ad an. 1106 num. 26 totum istud eo referri putat, quod cum sæpe sancti viri prænovissent ingentes futuras persecutiones Ecclesiæ, putarint rerum magnitudine ipsa affore Antichristi tempora.

h [Iter Lotharii Romam.] Placet totam hujus itineris rationem ex Magdeburgensi Chronico nostro describere, ubi ad an. 1132 sic legitur. Rex Lotharius celebravit Assumptionem S. Mariæ in Werzeburg, & inde cum exercitu Longobardorum fines intravit: & quia Archiepiscopus Coloniensis defuit (defuncto Friderico, & Brunone necdum consecrato) qui jure debet esse Cancellarius in istis partibus; Norbertus Archiepiscopus Magadeburgensis huic officio deputatus est. Anno Domini MCXXXIII Rex celebravit Natalem Domini in Italia, [Iter Lotharii Romam.] apud castrum quod dicitur Meduina, ad confluentes Medunæ & Liventiæ in confinio agri Tarvisini & Forojuliensis. Rex autem inde progressus, sanctum Pascha, XXVI Martii, celebravit apud S. Flavianum, XII circiter p. m. ab urbe juxta Soractem, nunc S. Orestis aut etiam S. Silvestri dictum, quod eum ibi latuisse fabulentur, Constantino ecclesiam persequente: Flavianam Virgilius Siliusque dixerunt, nunc plane deletum locum, antiquam verosimiliter Romanorum Coloniam, quod, deinde nomen in S. Flaviani Martyris XXVIII Ianuario commemorati nomen videtur transiisse. Ac postea in Kalendis Maji Romam veniens, ad S. Joannem in Lateranis a Papa & Clero ac Romanis honorifice suscipitur: ibique Pentecosten celebravit: & in ipso sancto die in monte Aventino ad S. Sabinam coronatus processit. Ibidem ergo per sex continuas hebdomadas commoratus, tandem ex consilio & voluntate Principum, mediante Norberto Archiepiscopo, in præfata Basilica Constantini, a Papa Innocentio imperialem suscepit benedictionem, cum conjuge sua II Nonas Junii die Dominica, quæ tunc tertia extitit post solennitatem adventus Spiritus sancti. [& reditus in Germaniam.] His ita gestis, inquit, Imperator transcensis Alpibus celebravit nativitatem S. Mariæ in Werzeburg… Natalem Domini celebravit Coloniæ… Pentecosten III Iunii in Merseburg in Suevia: sed jam ante ab eo discesserat Norbertus: qui infra quartam ejusdem hebdomadæ Pentecostalis obiit: & infra quintam sequentis hebdomadæ in monasterio S. Mariæ est sepultus.

CAPUT XIX.
Sepultura corporis. Triplex apparitio. Epilogus.

LIII

[114] Defuncto itaque beatæ & dignæ memoriæ Patre Norberto, spirituque suo ad summæ felicitatis æternitatem vocato, sanctoque corpore ipsius exanimi relicto, [Corpus, dū de loco sepulturæ contenditur,] contentio non minima orta est, inter Ecclesiam majorem & Ecclesiam B. Mariæ, de loco sepulturæ ejus. Volebant enim alii, dignumque & justum esse dicebant, ut, quia Caput ecclesiarum ejusdem civitatis extiterat, Ecclesiæ capitali ejus ossa deferrent honorem: ibique adventum summi Judicis expectaret, ubi erat titulus ejus immobilis & sine fine, si sine fine ei in carne vivere contigisset. Sed & alia pars, Fratres videlicet S. Mariæ, sui juris ipsum esse asserebant; eo quod per ipsum suo Creatori reconciliati, ipsum Patrem elegerunt; [& Cæsaris responsum expectatur,] & per ipsum seipsos & suam devotionem Domino Deo suo, a quo aversi fuerant, reddiderunt: præcipue cum adhuc vivens homo præcepisset, & usque in finem suæ hoc voluntatis devotio postulare demonstrasset, quod inter Fratres suos & filios, quos Deo, Dei verbo, paupertatis suæ tempore genuerat, sepeliri & requiescere debuisset. Hæc erat contentio; & evidens utrimque proponebatur justæ certæque rationis responsio. Res mira! Contendebant hominis hujus corpus exanime retinere; prodesse sibi putantes mortui præsentiam, cujus, cum viveret, & prodesse poterat, omnimodis quærebant absentiam. Videntes tandem illi qui erant medii, qui utrimque contentionem hanc æque ferebant, quod invincibiles essent, & suam unaquæque pars justitiam meliorem assereret; consilium dederunt, ut ad Regem Lotharium quam cito mitteretur; quodque ipse præciperet aut judicaret, hoc ratum haberetur. Et sic factum est.

[115] [per omnes ecclesias circumfertur dum exequiæ celebrantur:] Interim vero corpus inhumatum jacebat, sicque de die in diem per singula monasteria civitatis delatum est; & in unoquoque Vigiliæ, & ea quæ fidelibus defunctis debentur, diligenter sunt celebrata; donec in die octava reversi sunt qui missi fuerant: & tunc ex præcepto Imperatoris, ad Fratres in ecclesia B. Mariæ corpus Viri sancti sepultum est. Sed & hoc mirum fuit, & tacendum non est, quia cum esset æstas nimia, [ipsum manet interim fœtoris expers:] ita quod eodem anno pratorum fœna nulla, præ siccitate nimia, secarentur; non est de corpore ejus per tot dies alicujus fœtoris egressa corruptio a. Unde datur intelligi, quomodo mundavit eum gratia superabundans a corruptione mentis, quæ conservavit corpus ejus ne corrumperetur, dum tractari manibus, & humanitatis exhibitione, more solito, exequiarum officio sepulturæ debuit præmuniri. [sepelitur in monasterio:] Sepultus itaque ante altare sanctæ Crucis, in medio b monasterii fuit per aliquot annos: sed boni filii, qui ex præcepto Veritatis, ut scriptum est, Honora patrem tuum, ut sis longævus super terram; & ex recordatione benignitatis, quam eis exhibuerat, eum tenere diligebant; ut sine oblivione memoriæ ipsorum commendaretur, ante oculos suos in Choro cum transtulerunt; ubi in c tumulo, diligenter pro loci opportunitate adornato, diem expectat novissimum, [transfertur ad Chorum.] in spe certæ resurrectionis & gloriæ. [Ex. 20. 11]

LIV

[116] Argumentum salutis ipsius & spei, nequaquam a quoquam fidelium æstimatione incredibile debet esse; præsertim cum a quibusdam, quibus optime credendum fuit, etiam post discessum suum in ea effigie apparuerit; & de statu suo quærentibus, [Apparet obitus sui hora Sanctus,] tale responsum ex divina permissione dederit; quod verum & certum dubitare nullus diligenter attendens debebit. Eodem namque die & hora, qua separata est anima ejus a corpore, videbat eum Frater quidam in veste candida, & pulcra effigie, ramum olivæ tenentem in manu sua. Qui cum quæreret ex eo, ut erat timidus, unde veniret, vel quo festinaret; [ramum olivæ Præmonstratum ferens.] respondit, dicens: De paradiso missus sum, unde & hunc ramum olivæ florentem tuli; & vado celeriter, ut in loco paupertatis meæ, id est in Præmonstratensi ecclesia, transplantem illum. Expergefactus Frater de tam insolita visione, cœpit intra se cogitare, quid hoc significaret: nuntiansque hanc visionem quibusdam ad ecclesiam d (erat enim ad curiam quamdam ejusdem ecclesiæ) memorie commendarunt diem & horam visionis, præstolantes quid prætendant, & quæ sequantur opera tam manifestæ hujus apparitionis. Audito tandem transitu Magistri sui, inventa est illa eadem dies esse, qua carne anima ejus soluta est. Alii similiter Fratri, e qui Sacerdos erat, apparuit in propria effigie stans coram eo. [alteri in specie lilii ad cælum ferri visus:] Sed statim effigies ipsius hominis mutabatur in florem miri candoris, in modum floris lilii; quem Angeli suscipientes ad æthera deferebant. Evigilans autem Frater summo diluculo, cucurrit ad Priorem suum, licenriam accepturus, ut Missam celebraret, Deoque per eam animam pii Patris sui Norberti commendaret. Cumque Prior quæreret, quod esset signum hujus tam subitæ contestationis; exposuit ille ordinem rei. Cui Prior præcepit, ut diem illum memoriter retineret. Est itaque inventa dies illa. dies sepulturæ hominis Dei.

[117] Erat & alius f quidam de his, quos in primordio conversionis suæ contulerat ei Deus, qui fideliter & affectuose ei adhærebat, & de discessu Magistri sui dolebat intrinsecus; plus tamen, quia certitudinem nullam suæ salutis haberet. Cumque omni precum instantia supplicans rogaret Deum suum, quatenus aliquod responsum acciperet de misericordia, quam contulerat ex indebita gratia militi suo, & peccatori veraciter pœnitenti; nocte quadam apparuit ei in domo pulcherrima, quæ solis claritate satis decenter apparebat irradiata. [iterum gloriosus apparet Hugoni.] Recognoscens ergo ille Magistrum suum, cujus visione quoquo modo perfrui voluntate ferventi desiderabat; procidit velociter ad pedes ejus, humiliter petens ab eo, quatenus de statu suo, & de percepta a Deo misericordia, aliquid insinuare dignaretur. At ille erigens eum a terra, & brachiis suis collum ejus amplectens, sic ait illi: Fili mi, rem difficilem quæris: attamen quia ei, qui pulsat indesinenter, aperitur; veni, sedeamus. Erat autem ibidem sedes pulcherrima præparata, super quam cum consedissent, dixit ille: Dictum ist mihi. Veni soror mea, requiesce: in pace & requie sum; sed tremendum judicii timorem nondum amisi, in quo & Angeli timebunt. Hac melliflua & desiderata Frater ille responsione refertus, timens ne recederet, quia per visionem, sicut postulaverat, hoc se videre sciebat; Quæso, ait, Pater amantissime, ut dicas mihi, si moleste accepisti, quod ad te non venerim, cum adhuc vivens me venire præceperis. Et respondit: Tu venies: g & post hæc disparuit. Verum fuit; quia iturus ad illum Frater ille fuerat, sed, alio impediente negotio, non pervenit h.

[118] Det omnipotens Deus, ut secundum promissionis intellectum ad ipsum veniat; [Votum scriptoris pro Hugone,] & quem socium & successorem, participemque miseræ & pœnalis tribulationis seculi hujus reliquit; consortem faciat eum gaudiis felicitatis æternæ, & donis a Deo perceptæ benedictionis, per eum qui vivit in secula, & misericordiam servat, & dat eam omnibus in bonis obedientibus sibi, & ambulantibus in viam salutis, & justitiæ, & veritatis. Et quid amplius? Numquid de salute tanti viri ab aliquo fidelium desperandum est, qui, ut præmissum est, & vixit, & post mortem, permissus a Deo, signa hæc suæ salutis ostendit? Sed dicet aliquis: Audio quod scriptum est; verumne sit hoc scriptum dubito, quia mihi incertum est. Crede si vis; veritatem rei gestæ in Christi veritate Scriptor adhibet. [Epilogus de fidelitate Auctoris hujus Vitæ.] Quia aut vidit ea quæ de eo scripsit, aut audivit a veris relatoribus, qui viderunt; & adhuc vivebant, quando præmissum Opus per hoc scriptum memoriæ commendavit: præter quædam quæ ab ipso didicit, antequam exiret de terra & cognatione sua, & onus deponeret pro prietatis. Vivant ergo succedentes, & quæ ab ipso & a præcedentibus ejusdem Ordinis Fratribus gesta sunt & narrata memoriæ studeant commendare: quia etsi quidam ea per omnia non recipiant, & omnibus ad integrum hæc placere non valeant, non poterunt obesse benevolis; etiamsi contigerit, malevolis & detractoribus non prodesse.

ANNOTATA D. P.

a Addit in Notis Polycarpus: Etiam post plura secula, mira & miri odoris fragrantia, ex se exhalata, impio cuidam Lutherana lue infecto Præposito, monumentum effringere tentanti, religionem incussit, & terrorem imo & subitam mortem, ut Auctores referunt: quos mallem nominatim indicasset.

b Monasterii nomine intelligi posset claustrum, in cujus subdivali area cœmeterium commune Fratrum fuerit, uti fert usus variorum monasteriorum: sed omnino hic intelligendam esse ecclesiam, in cujus anteriori & laicis destinata parte conditus sit Sanctus, persuadet Pagius, sic accurate locum describens: Sepelitur primum in medio ecclesiæ ante altare, quod ibi titulo sanctæ Crucis ad ingressum Chori, inter lapideas scalas, quibus ille hinc inde binis aditur, consistit.

c Deinde vero, inquit idem Pagius, aliquot post annos (forte post incendium anni 1188 de quo in Corollario 1, num. 61) corpus illud nondum ita corrumpi cœptum, quin commode eximi, & in aliam thecam posset transferri, habitu situve quo primum fuerat collocatum,… ad chorum ipsum translatum est, & sub altari ante memorato, in monumento sive lapide ex candido marmore, ad viri altitudinem erecto, conditum. Ita scilicet ut tumbæ caput subintraret cavitatem altaris, adeoque supra ipsum defuncti caput Sacrificium conficeretur; reliqua vero pars inchorum spectabilis omnibus procurreret, uti ex Historia Translationis apparebit.

d Præmostratensem ecclesiam intelligo, eamdem nempe ad quam transplantandum olivæ ramum monstrabat Sanctus, & quæ Magdeburgo aberat leucis fere ducentis; sic ut mirum non sit, si nuntius mortis eo tarde advenerit. Sed quid significaverit rami transplantatio non capio, quando nec corpus defuncti eo relatum fuit, neque Fratres illuc Magdeburgo redierunt.

e Curia autem hic sumitur pro Curte seu Prædio. Et hoc verosimile est Præmonstrati accidisse.

f Hugonem ibidem Abbatem intelligit Chrysost. vander Sterre; & merito: cum infra dicatur Sanctus, eum cui apparebat reliquisse successorem, in regimine scilicet monasterii.

g Ivit autem ad eum Hugo, quando obiit post annos 30: sequens porro deprecatio, & infra allegata notitia Sancti, prius quam Auctor dimitteret patriam & proprietatem, verosimilem faceret Præmonstratensium opinionem, quod Auctor fuerit ipse Hugo, ideoque nomen suum & sociorum suppresserit; si illud etiam fecisset num. 27, aut saltem sine encomio conversationis sanctæ. Quare satis sit tenere, quod, eo dirigente & symbolam conferente, sit scripta hæc Vita, intra primos viginti aut triginta annos a morte Sancti; cum usque ad annum 1164 dicatur Hugo supervixisse; & infra dicatur corpus in medio monasterii per aliquot annos sepultum mansisse. Et tamen nulla, quod miramur, fit mentio miraculorum ad sepulcrum patratorum ante vel post translationem; ita ut suspicari quis poßit ob eorum defectum, Deo id occultis ex causis permittente, non cogitatum de procuranda Canonizatione fuisse; contra quam accidit in causa S. Bernardi, annis 19 post S. Norbertum mortui, & propter miraculorum frequentiam intra annos 12 canonizati.

h Mirum fuerit, si defuncto nihil honoris detulerit Conradus Imperator, qui vivum sic dilexerat: sed hoc omisit adnotare auctor: nam, ut Chronologus Saxo testatur, Festivitatem Apostolorum Petri & Pauli celebravit in Magadeburg Imperator, & Cunradus ejusdem ecclesiæ Canonicus, consentiente generali electione Cleri & populi, Archiepiscopus constituitur.

ANALECTA NORBERTINA.

Norbertus, Fundator Ordinis Præmonstratensis, & Archiepiscopus Magdeburgensis (S.)

BHL Number: 6250

AUCTORE D. P.

CAPUT I.
Fratrum Cappenbergensium additamenta ad Vitam.

Cap. I

[1] De communi Patre, nos quoque Cappenbergenses filii, nobis comperta desideranter adjicimus; ne in paterni meriti prosecutione, nos tamquam ingrati Vestræ Sanctitati deesse videamur. Est apud nos libellus, Vitam Deo digni Fundatoris nostri continens, in quo ita scriptum est: Illis a diebus apparuit in Westphaliæ partibus eximium quoddam jubar Ecclesiæ, [Ex Vita B. Godefridi additur elogiū Sancti,] memorabilis ille Dei præco Norbertus, Vir nimirum admirabilis gratiæ, prædulcis eloquentiæ, summæ continentiæ, informator ac propagator Religionis Canonicæ, servorum Christi aggregator, cœnobiorum non paucorum fundator, tam habitu quam voce strenuissimus, veræ pœnitentlæ prædicator, ac per omnia illius propheticæ jussionis executor, qua dicitur; Parate viam Domini, rectas facite in solitudine semitas Dei nostri. [Luc. 3. 4] Sed & duo ejus magnalia, quæ in hoc gesta sunt loco, dignum non arbitror præterire silentio b. Quodam tempore famem Westphaliæ affuturam, & ipsos quoque Fratres parumper castigaturam, [fames & prædicta & levata Cappenbergi:] in spiritu prædixit: quæ juxta viri Dei præscientiam adeo gravis evenit, ut plerosque dira inediæ calamitas extingueret. Accidit ergo die quadam Fratribus ad refectionem ituris, cum hospitibus ac pauperibus erogarent quidquid sibi abstinendo subtraherent, ut panis deesset alimonia; ita ut etiam unde fieret, inveniri non posset. Cumque Vir Dei sæpius intimasset quod scriptum est; Non affliget Dominus fame animam justi; ecce subito per fideles suos Dominus tantam panis abundantiam transmisit, quod Fratres & sufficienter refecti sunt, & advenientibus cum alacritate obtulerunt. [Prov. 10. 3] Atque postmodum ex die illa numquam defuerunt Fratribus opportuna subsidia.

III

[2] Tempore c item alio, cum Vir sanctus quemdam ex Fratribus pro causa vellet monasterii destinare; inveniens eum valida prostratum febre, [febris imperio Sancti depulsa,] injunxit ei causam obedientiæ in virtute Christi, solo verbo usus imperii, Vade, inquit, & revertere, jamque amplius noli febricitare. Statim ergo Frater, recuperatis viribus, perfecit quantocius quod a Patre sancto fuerat jussus. Ita viri Dei sermo & causam obtinuit, & morbum diutinum repente fugavit. Item illic scriptum est d. Placuit itaque Spiritui sancto, qui in præcone veritatis habitabat, quique per illum loquens in agro Dominico fructus mirabiles operari dignatus est; [Ibidem Regula rigidius observata:] placuit, inquam, ei, ut in prædictis cœnobiis Fratres commanentes, hoc est Cappenbergensi, Varlarensi, Elofstatensi, Regulam beati profiterentur Augustini, eo quidem tenore, uti Regulam eamdem aliquanto districtius, quam eatenus usitatum fuerat, observarent; esu scilicet adipis & carnium abstinendo; austeriori quoque habitu pœnitentiæ rigorem exhibendo. Nam & amicus Sponsi Joannes non exquisitis, imo naturalibus & silvestribus cibis pastus est: & ab ipso Salvatore coram turbis ad eremum confluentibus, de vestitus austeritate laudatus est. Et ecce hic Ordo noster, divina prosequente clementia, longe lateque protenditur; &, ut vere confidimus, multo latius in futurum protendetur. Unde nec ambigere debemus, quin sancto dictante Spiritu & inchoatus fuerit, & divinæ ordinationis nutu promulgatus. Numquid enim non vineam istam in brachio excelso ipse Dominus dux itineris transtulit de Ægypto? Item illic adjunctum est.

[3] e Audivimus nihilominus eumdem orthodoxæ veritatis assertorem, in communi Capitulo hæc quæ sequuntur prosequentem. Scio, inquit, unum ex professionis nostræ Fratribus, cui de Regula nostra indaganti studiosius, non quidem suis meritis, [quia a S. Augustino apparente accepta.] sed Confratrum suorum orationibus, beatus visus est Augustinus; qui & auream Regulam, a latere dextro prolatam, illi porrexit; seque ipsum luculento ei sermone intimavit, dicens: Quem vides, Augustinus ego sum, Hipponensis Episcopus: ecce habes Regulam, quam ego conscripsi; sub qua si bene militaverint Confratres tui filii mei, securi Christo adstabunt in extremi terrore judicii. Et quidem ista humiliter, tamquam de alio, prosecutus est; nos tamen ipsum fuisse cui hoc revelatum est, indubitanter advertimus f.

[4] Hucusque de libello nostri Fundatoris insertum est: nunc, si placet, ea quæ nec in vestro nec in nostro sunt annotata libello, prout veraciter comperimus, breviter & affectuose digeramus. Res apud Floreffiam gesta est. [Missam celebrans,] Cum enim illic memorabilis Pater divina forte celebraret, in quibus nimirum exequendis se devotissimum exhibere consueverat; vidit repente, ante ipsam perceptionem, in patenæ medio non modicam stillam Sanguinis Dominici rubentem; vocatoque Fratre Rudolpho Sacrista nostro, ejus tunc Diacono; Videsne, inquit, Frater, quod video? Video, ait Domine; cœpitque pro tantæ rei magnitudine ubertim flere g. Post cujus miraculi declarationem, ex eodem sumpta (ut credimus) occasione, nobis deinceps patenam abluere mandatum est: [in patena videt guttam sanguineam.] cœpitque apud nos hujus observantia h consuetudinis, cum a nobis eatenus nesciretur.

VII

[5] In Vita B. Servatii legimus i, quod defuncto eodem Præsule sanctissimo, sericum quoddam, populo spectante multumque admirante, Angelicis allatum manibus, super illius venerabile corpus positum est. [Cupiente illo velum S. Servatii videre,] Quapropter idem sericum in Trajectensi Ecclesia summa honoratur reverentia, præcipua quoque conservatur & obseratur diligentia. Cum ergo Vir Dei Trajectum devenisset, petiit hoc sibi sericum demonstrari. At illi cœperunt simul omnes excusare, præsertim cum vel ipsum scrinium, in quo repositum erat, introspicere nullus auderet. Sed quid multa? Novissime Viri Dei obtinuit petitio. Cumque in ejus præsentia sacrum aperuissent repositorium, subito ecce sericum illud (mira dicturus sum) mirabili & divino quodam impulsu subvectum evolavit; ipsam quoque Basilicam aliquanto tempore circumvolans, tandem se ad summa templi prope laquearia displicatum continuit, & illic quasi quodam remigio alarum librabatur annixum. Quo viso, aliis stupendo exclamantibus, [ipsum elatum in aëre] aliis penitus sibi subtrahendum cum luctu formidantibus; vir Dei rem tacitus considerans, Missarum adorsus est solennia. Quæ dum ageret, ecce sericum se recomplicans, super expansa Sacerdotis brachia lente se demisit; quod ipse venerabiliter suscipiens, loco suo restituit. In hoc igitur facto, [super brachia ejus descendit.] & meriti gloriam in Præsule Servatio, & fidem atque orationis virtutem in suo famulo Deum declarasse non dubito.

VIII

[6] Apud locum qui Bonlandt k dicitur, ubi nostrorum quoque Fratrum floret cœnobium, potens quidam alienorum invasor commanebat. [Redditus ecclesiastici usurpatori] Hic, inter cetera violentiæ suæ mala, quosdam vini redditus, qui proprie erant Parthenopolitanæ Ecclesiæ, & ad divina celebranda præcipue pertinebant, injusta usurpatione jam aliquamdiu possederat. Illuc ergo cum forte devenisset Archiepiscopus, ut mihi Frater ejusdem loci testatus est, pro Ecclesia sibi commissa non siluit; accersitoque raptore, quamvis multis pavendo, libere dixit: Cur, homo, hanc injuriam B. Mauritio l inferre præsumis, ut redditus annuos, ad divina celebranda institutos, temeraria invasione possideas? in tuos usus expendas? Cumque ille inflatus responderet, [mortem prædicit Sanctus,] dicens, non hoc esse invasionem, sed legitimam hereditatis suæ possessionem; Vir Dei prophetico spiritu respondit: Scias, frater, quod hoc imminenti anno ab hac deprædatione Dei repelleris judicio. Dixit, & factum est: eodem quippe anno infelix ille ab inimicis suis occisus est.

[7] Alio quoque tempore, cum esset in expeditione Regis Lotharii, [Augustæ Vindel. pacem apprecatus,] una cum ipso Rege Vindelicam pervenit Augustam; ubi famosam seditionem, quæ inter populum ejusdem civitatis & Regem aborta est, hoc ordine prædixit. Solebat hic ter-beatus, ad orationem ecclesiam quamlibet ingressurus, ad ipsa semper Basilicæ limina curvatis dicere genibus, Pax huic domui & omnibus habitantibus in ea. Cum ergo præfatæ civitatis ecclesiam ingrediens orationem complesset, [prædicit seditionem,] vocato Diacono suo, ex cujus hæc ore cognovimus, quid per Spiritum cognovisset, ei revelavit, dicens: Ego, Frater, huic loco pacem imprecatus sum, pacem optavi; sed tamen pacis hic repulsam inveni. Pallium m ergo nostrum & cetera quæ sub manu tua sunt, diligentiæ tuæ commendo attentius; quia loco huic imminet confusio magnusque conflictus. Ita factum est. Nam proximo die, multis a Rege prostratis & vulneratis, temeritatis suæ cives pœnas dedere; vixque tandem in Regis gratiam, post multa dispendia, recepti sunt. Alio item tempore, cum oblatus ei fuisset dæmoniacus, ut paucis absolvam, [dæmoniacum liberat.] aquam sale mixtam exorcizavit: & cum procedens eamdem spargere cœpisset, antequam perveniret ad hominem, spiritus malignus abscessit. n Hæc sunt pauca de multis, quæ nobis comperta, [Epilogus Appendicis.] non pium silere existimavimus, quia tam ex Lege, quam ex Euangelio, honorem Patris nostri non negligere commonemur. Ipse quoque, qui tantæ nobis perfectionis dereliquit exempla, pro nobis apud Christum, uti securi confidimus, intervenire non desinet; quatenus & hic tanti præcessoris imitemur vestigia; & cum lucro meritorum, post hujus miseriæ terminum, æterna cum illo recipiamur in gloria. Amen. o

[8]

Felix Norbertus, primus Pater Ordinis hujus:
Gaudeo quo meritis ejus, Pater Hugo, favetis.
Felix nimirum qui mundi culmina sprevit;
Subjectusque jugo Christi, pia semina sevit;
De quibus est ortus mirabilis undique fructus.
Fructus, quo multos claustralis Regula salvat:
Fructus, qui cæli feliciter horrea stipat.
Spiritus insignis, divini muneris ignis
Hunc illustravit, doctrina clarificavit;
Celitus inflammās, magnis Doctoribus equans.
Hic meritis clarus gerit indelebile nomen:
Nam paupertatem veram constanter amavit;
Dæmonis incursus fidei virtute fugavit.
Hic vas æterni Verbi, pacisque minister,
Pacem firmavit, discordes conciliavit.
Hic sublimatus provectu Pontificatus,
Vir fuit insignis, crux pravis, forma benignis,
Et sidus clarum circa res Ecclesiarum.
Felix qui gladios potuit securus adire,
Nil conscire sibi, nulla pallescere culpa;
Nec dubitare mori, Christi connexus amori.
Felix cujus erunt Domino veniente manipli,
Quos bonus assumet Judex ex Ordine nostro.
Hoc apud examen nos gratia protegat. Amen.

Explicit Vita gloriosi Patris nostri Norberti.

ANNOTATA D. P.

a Hæc eisdem verbis continentur in priore Vita B. Godefridi Cappenbergensis ad 13 Ianuarii num. 9.

b Hæc ibidem referuntur num. 14 & 15.

c Ibidem num. 16.

d Ibidem num. 11.

e Ibidem num. 13 Audivi, inquit Auctor in singulari, quod factum anno 1121 arbitrantur.

Huc etiam respexit auctor Vitæ B. Ludovici Arnesteniensis, [Acceptam divinitus Regulam asserit alius scriptor coævus,] sub annum 1185 24 Septembris ad Superos translati, eodem scriptæ seculo; cum illius ad Præmonstratenses accessum narraturus; Anno, inquit, MCXIX beatæ memoriæ Norbertus… Præmonstratum venit; & Habitum, quem, non ab homine, neque per hominem accepit, Apostolicis sanctionibus confirmatum, Fratribus observandum tradidit, sicut in ejusdem professionis ecclesiis uniformiter custoditur; in quo & ipse, in Sede Pontificatus sui irreprehensibiliter vivens, anno gratiæ MCXXXVI, certus de corona justitiæ, cursum vitæ suæ feliciter consummavit; & debito cum honore sepultus, [male deforma vestis a quopiam intellectus:] in ecclesia B. Mariæ Magdeburgi requiescit. O quanti refert integra veterum monumenta habere & consulere, suis, non alienis oculis! Habitum manifeste intelligit Auctor, mentis, non corporis; Regulam scilicet seu normam vitæ, a S. Augustino in visione acceptam, Norbertoque Pontificiis decretis confirmatam, & in omnibus ejus monasteriis observatam. Herdegomius, in Virgine Candida lib. 1 cap. 7 § 3, ad Coloremac Formam vestimenti dilabitur; indeque confecisse se putat, quam vera & antiqua sit apparitionis illius historia, Virginis scilicet, vestem candidam tradentis.

Pergo igitur optare, quod supra, ut ejusmodi revelationis relatores inveniantur, [de qua tamen, ut similiter Norberto delata,] quam fieri potest antiquißimi. Interim agmen nobis ducet Gaspar Bruschius, tanto acceptabilior quanto minus domesticus, & toto dimidio seculo senior Præmonstratensibus, quorum alibi memini, hujus ævi scriptoribus. Floruit enim anno MDL, Poëtica laurea & plurimis editis libris clarus; solum autem annos natus septemdecim, panxit Urspergensis monasterii laudem & historiam, qualem Monasteriologiæ suæ senior inseruit: & ibi inter alia scripsit, quod Deipara Præmonstratenses (quorum istud monasterium est)

Pura uti veste voluit & candore notata… atque
Idcirco hanc olim a summo dimisit olympo; [habentur testimonia seculi 15, & 16,]
Dixit, & hoc animi pignus habete mei.

Hinc intelligere possumus, jam tum ea verba legi solita, quibus ad Norbertum dicitur usa Deipara.

Similia videtur etiam legisse is, qui Breviario anni MCCCCXCVIII & MDXII, hos versus præfixit apud Pagium pag. 21.

Voce Norbertus rapitur superna;
Angeli vestem niveam ministrant;
Se viro tandem manifestat Alma
Relligioso.

Hic autem, Bruschio etiam antiquior Poëta, clarius quam ille supponit, prægressam visionem Angelicam, secutam Marianam; eoque nos monet, non eodem ab omnibus modo rem solitam narrari aut legi; & a ceteris longius etiam abiit Antonius Trumelius Poëta Gallus, cujus hoc carmen legitur ante Breviarium Parisiis excusum MDLXXIV & XCVIII;

Quum Pater ad Superos animū Norbertus haberet;
Et precibus peteret, quo se velaret amictu;
Angelus accelerat cælo dimissus ab alto,
Induit & tunica, niveo candore micante.

Ex ista tam varia ejusdem facti relatione, [sub nonnulla diversitate;] tribus aut quatuor post seculis primum scribi cœpti, apparet, quam male de traditionibus mereantur, qui dum singulos ejusmodi scriptorum apices salvare nituntur, quoad omnes circumstantias; ipsam sæpe rei substantiam adducunt in periculum perplexæ hæsitationis apud eos, a quibus plus fidei postulant, quam opus est.

Rem ergo tenere contenti, non disputemus, utrum vestis, cælitus Norberto exhibita, plus quam colore discrepaverit a communi tunc vestis Canonicalis forma: quin potius censeamus, aut nihil aut parum discrepasse. Hoc enim nobis indicant ipsa Statuta Ordinis, quorum ex Ms. Parcensi hic titulus invenitur apud Ferreolum Locrium, libr. 3 Mariæ Augustæ cap. XI: In nomine sanctæ & individuæ Trinitatis, Patris, Filii, & Spiritus sancti; & ad laudem & gloriam gloriosissimæ Dei genitricis Mariæ, [adstipulantibus statutis Ordinis,] cujus sanctis auspiciis & præmonstratione noster Ordo sub habitu candido sumpsisse creditur originem; ac Beati Patris Augustini, sub cujus Regula idem Ordo dignoscitur esse institutus; [eamque Canonicam vestem appellantibus;] Statuta & Ordinationes ac Moderationes feliciter incipiunt & sequuntur. In præfatione porro redditur apud Herdegomium causa, cur candidum, sed Canonicum tamen habitum… Vir sanctus, sanctissima Virgine exhibente, assumpserit, suosque perpetuo ferre decreverit; ut scilicet ipsi suo habitu se Canonicos sive Prædicantes (ut ex Sanctorum Patrum doctrina ipse

[Note: ] [num. 52] interpretatur) scirent & exhiberent. Sicuti igitur nunc ex forma vestium, quibus utuntur Clerici nostræ Societatis Iesu, novimus, quæ fuerit, ante sesquiseculum, in Italia atque Hispania, ubi illa cœpit, ratio modesti habitus Clericorum atque Presbyterorum honestorum, quorum usui Iesuitæ ex instituto aptabantur: sic ex habitu Præmonstratensium concipi debet idea habitus Canonicalis, etiam secularibus usitati in Laudunensidiœcesi; licet labentibus jam quinque seculis, magna, ex parte secularium; nonnulla, ex parte religiosorum, successerit alteratio, per quam nunc ingens apparet discrimen.

Neque scrupulum ingerat Scapulare, quo neminem Canonicorum vel Secularium vel Regularium uti videmus, [etiam quoad Scapulare Marianum;] præterquam Præmonstratenses: nam & hoc scribit Pagius in Biblioth. lib. 1 cap. 3, quod sicut aliqui Canonicorum antiqui (utique Laudunensium) sic Præmonstratenses Canonici Scapulare, pro habitu Deiparæ Virginis, religiose gestant & complectuntur. Equidem non video quid Maria dici poßit specialiter commune habere cum Scapulari seu Clericali seu Monachali (quo Patientiam & Crucis Dominicæ portationem notari scimus) ut illud potius dicatur, [quod sic annis 130 ante Carmelitas habuerint Norbertini,] quam alia pars religiosi vestitus, esse Marianæ clientelæ tessera. Si tamen est aliquid (quod libenter suscipiam) gratulabor Præmonstratensibus, quod prærogativam eam jam inde ab anno MCXIX possederint; qua Patres Carmelitæ primum gloriari cœperunt anno MCCLI: Sed redeo ad habitum Præmonstratensium, qui eo jubentur reminisci, se Canonicos sive Prædicantes exhibere: cujus expreßionis virtutem potißimum contineri noto in Scapulari, [sed tamquā prædicandæ crucis tesseram;] quatenus ipsum Crucis figura est: neque ejus usum Laudunensibus sic fuisse proprium, ut non alibi quoque is inveniretur. Nam eos qui proprio titulo dicti fuere Prædicatores, uti a S. Dominico Canonico Oxumensi instituti seculo XIII sunt, ita verosimile est sui quoque vestitus, adeoque & Scapularis formam similiter ab Oxumensibus in Hispania Canonicis retinuisset: unde ad alios quoque plures facere conjecturam licet. Sane quam varius variis in regionibus est Canonicorum Regularium habitus, [uti & prædicatores.] tam varius fuit etiam secularium, inter quos regularitas illa principium diversis temporibus & auctoribus habuit. Ut autem vulgo notiores taceam in Belgio & alibi, inspice Monastici Anglicani tom. 2, & vide pag. 367 Hospitalarium S. Ioannis Baptistæ; pag. 755 & 783 Gilbertinum Sempringamensem, Canonicos Augustinianos utrosque, habitu tamen inter se & ab aliis magis diversos, quam sint Præmonstratenses & Prædicatores.

g Simile miraculum, ibidem patratum, narrat Polycarpus, annis 1204 & 1214 festo inventæ Crucis, cum ex hujus particula copiosus sanguis stillavit; qui lineis exceptus panniculis, hodiedum reverenter asservatur.

h Quærenti num etiam hodie is ritus obtineat, responsum est, exolevisse.

i Acta varia S. Servatii illustravimus 13 Maji, cum mentione hujus veli num. 24, merito dubii de veritatemiraculi, propter auctoris levitatem: veremur certe, ne id de Angelo fictum sit, nec ideo tamen minus veneratione dignum censemus: quia illud incorruptum in tumulo servatum fuisse, a quocumque positum, miraculosum est; & vel solus sacrorum membrorum contactus sufficit, ad ipsum cum honore habendum.

k Bonlant, alias Boulant, neutrum hactenus reperi in tabulis Topographicis.

l S. Mauritio, Thebæorum Duci, Magdeburgensis Metropolitana dedicata fuit a Tagmone 4 Archiepiscopo, cum Otto Imp. (uti Dresserus, licet hæreticus, scribit) summo frigore nudis pedibus Reliquias ejus ex cœnobio Bergensi S. Benedicti in eam intulit, atque in summo altari reverenter deposuit.

m An ergo Pallium Archiepiscopale (nam de vulgari aliquo cogitare non sinit præcipientis solicitudo) secum etiam per Germaniam solebat deferre Sanctus? Ita credere malim, quam quod opinatur Polycarpus, id factum cum Romæ coronandum Lotharium est comitatus Norbertus, quasi in isto solenni actu eo ibi usurus: quod nescio an coram summo Pontifice alicui etiam Archiepiscopo liceat.

n His addere placet quod Mauritius du Pre, in Annalibus brevibus Ordinis Præmonstratensis, agens ad annum 1134 de obitu S. Norberti, [Mortui a S. Norberto suscitati.] appellat eum trium mortuorum suscitatorem eximium. Petrus de Waghenare conatur id probare peristromatis Nancejanis, in quibus depictus cernitur totidem mortuos articulatim excitans. Addit auctoritatem Richardi Itali, Summi Pontificis Protonotarii, in sua Euangelicorum Patrum synopsi, hactenus nobis ignota. Nec nullum argumentum est illud, quod sumi potest ex acerrimo SS. Bernardi atque Norberti hoste Abailardo hæretico, dum utrumque calumniatur de simulatione, qua miraculorum gratia videri mirabiles appetebant, & summa illa de resuscitandis quoque mortuis inaniter tentata fuisse ab eis blasphemat: quod quidem, inquit, nuper præsumpsisse Norbertum, & Coapostolum ejus Fursitum, mirati fuimus & risimus. Parum movemur risu isto, dolemusque Auctorem, propter ipsius ipsique similium obstinatam avertendam impudentiam, multa prætermittere coactum, ea dumtaxat breviter attigisse, quæ omnibus nota essent, neque ipsi ulla improbitate auderent diffiteri. Sed quis iste Abailardo dictus Fursitus, S. Norberti Coapostolus? Ego convitium suspicarer potius esse quam nomen; si ejus commoda aliqua notio occurreret: nunc feliciori conjectatori explicationem committo, dum inter discipulos S. Norberti nemo est cujus nomen eo accedat.

o Sequentes Versus, uti reperi editos post Appendicem, sic & relinquo, cum potuerint Cappenbergæ fuisse compositi, post lectam ibi Vitam: si quis tamen ab hujus Auctore adscriptos malit opinari, non repugnabo.

CAPUT II.
Ex libro III Hermanni Monachi de Miraculis S. Mariæ Laudunen.

§. I. Congressus primus S. Norberti cum Episcopo, deductio Laudunum, Præmonstrati oblati acceptatio.

Cap. I

[9] Paschali siquidem Romæ Papa defuncto, cum Joannes Cardinalis ei succedens Gelasius dictus fuisset; [Ad Concilium Remense profectus Bartholomæus,] & in Franciam venire volens, apud Cluniacum vitam terminasset; Cardinales qui cum eo venerant, cum Romam, pro electione facienda, redire se non posse videbant; necessitate compulsi, protinus elegerunt ad Sedis Apostolicæ Presulatum e proxima civitate Dominum Guidonem, Viennensem Archiepiscopum, virum nobilem & industrium, Reginæ Francorum, conjugis scilicet Ludovici Regis, patruum: eumque in eadem provincia Papam consecrantes Calixtum appellaverunt. Hic ergo antequam Romam iret, in Francia generale Concilium tenere voluit, universosque pene tenus Occidentis Episcopos & Archiepiscopos, cum Abbatibus & aliis ecclesiasticis personis, ad urbem Rhemorum convenire præcepit, cui Concilio etiam prædictus Francorum Rex interfuit. Hujus itaque Concilii causa supradictus D. Bartholomæus Episcopus cum clericis & hominibus, Rhemorum urbem expetens, cum jam monasterium S.Theodorici a præteriisset; supra memoratum virum Norbertum, cum duobus Clericis non longe ab itinere sedentes, conspexit: audierat siquidem ante paululum idem Norbertus duas voces, sicut postea referre solitus erat, quarum prior ex una parte clamaverat; Hic est Norbertus & Socii ejus; altera vero ex alia parte subsunxerat, Hic est Norbertus & Socius ejus: quod quid signaverit posterius dicetur. Iis ergo duabus vocibus ex aëris summitate auditis, Norbertus stupefactus ex itinere declinat; terræque cum duobus suis Sociis residens, attonitus circumcirca respectat.

[10] Nec mora, præfatus Episcopus appropinquans, non, [incidit in Norbertum & socios,] sicut Sacerdos vel Levita viso illo a latronibus vulnerato, præterivit; sed ab itinere divertens, benigne illos salutavit; deinde, quinam essent, interrogavit. Respondit Norbertus, se de b Lotharingia esse; & relictis parentibus, seculique vanitate, religiosam vitam sequi proposuisse; & pro hujus religionis norma, Sedis Apostolicæ consilio & auctoritate accipienda, jam per tres dies Rhemis demoratum fuisse; sed quod, præ multitudine confluentium divitum jugiter, nullus sibi ad Papam ingressus patebat, tristem ac desperantem urbe digressum, quo diverteret nescire. Tunc nimia compassione permotus Episcopus, hortatur eos ut secum Rhemos redeant; promittens quod eos ad Papam introduceret. Quia vero pedites erant, præcepit hominibus suis de equis descendere; sicque faciens eos cū eis equitare in itinere, diligentius eos sciscitatus, audivit eumdem Norbertum genere nobili ortum, & in Ecclesia c Coloniensi maximas divitias possedisse; sed paupertatem eligendo, cunctas ex integro reliquisse. Rhemos deinde veniens Pontifex, ad Papam ingreditur: modeste suggerit, non esse bonum, quod ipse Pater universalis Ecclesiæ existens; [eisque favorabile Calixti PP. alloquium impetrat,] solis divitibus colloqueretur, pauperes vero ab ejus colloquio repellerentur. Statimque annuente Papa; Norbertus & Socii ejus ab ipso introducuntur, & Apostolico colloquio recreantur. Sed qua nimis ibi Papa occupatus, non ex integto desideriis eorum vel colloquiis satisfacere poterat; promittit eidem Episcopo, sese, finito Concilio protinus Laudunum iturum, & per aliquot dies ibi requieturum, sufficienterque eis collocuturum; [deinde secū ducit Laudunum:] rogatque ut eos præmittat, & ut Lauduni se reperiant admoneat. Quamdiu ergo postea Rhemis fuerunt, semper eos secum Episcopus detinuit: deinde Laudunum rediens, numquam eos a suo consortio separari permisit. Venientem postea, sicut promiserat, Dominum Papam officiosissime, ut dignum erat, suscepit; tuncque demum Norbertum & Socios ejus colloquio ipsius abundantissime satiavit.

[11] Erat tunc extra muros urbis Laudunensis quædam ecclesiola, in honorem S. Martini constructa, [ibique ei offert ecclesiolam S. Martini,] in qua jam multoties idem. Episcopus Clericos religiosos, qui Deo ibi servirent, posuerat; sed nullo ibi proficere valente, eadem ecclesiola in ejusdem manus redierat. Videns ergo præfatus Episcopus Norbertum religiosam vitam velle sectari; suadere ei cœpit, ut in eadem ecclesiola S. Martini remaneret. Sed Norbertus, intelligens ejus conatum, Non idcirco, inquit, Coloniæ majores divitias reliqui, ut minores quæram modo Lauduni. Non in urbibus volo remanere, sed potius in locis desertis & incultis. Cui Episcopus; Deserta, inquit, & occulta loca religionique congrua in Episcopatu isto quam plurima vobis ostendam, & ostensa accepta conferam. Dixit: & post Domini Papæ discessum assumens eum, ostendit ei, non omnia regna mundi & gloriam eorum, sed illam maximam diœcesis suæ silvam, quæ vocatur d Terrassea. Duxit ergo eum ad locum, qui dicitur e Fusniacus, demonstrans ei aquarum, & pascuarum, [tum Fusniacum & Thenolias] silvæque & terrarum opportunitatem congruam religioni. Tunc ille, facta oratione; Revera, inquit, hic locus religioni omnino est congruus; sed non est mihi a Deo destinatus. Episcopus exinde duxit eum ad alium silvæ locum. qui Thenolias f vocatur: quem sibi ostensum, post factam orationem, sicut prius, dixit idem Norbertus; Revera satis religioni congruit, sed nec hunc a Deo sibi destinatum. Tunc Episcopus Laudunum rediens, duxit eum in silvam g Vosagum; ostenditque ei in silva locum quemdam, qui Pratum Monstratum h, vel Præmonstratus vocatur. Viderit ergo quisquis hæc legerit, [ac denique Præmonstratum:] cujus devotionis hic Episcopus fuerit; qui relictis Episcopalibus negotiis, hominem ignotum per tot silvestria & invia loca, non sine magno labore, circumducebat: quæ licet etiam hodie, cum a multis incoluntur, videantur horribilia; tunc tamen multo erant asperiora, & terribiliora, utpote ab omni hominum in habitatione remota, solisque lupis & apris congrua.

III

[12] Venientes itaque ad præfatum locum Præmonstratum, ingrediuntur orandi gratia quamdam ecclesiolam, [ubi cum Sanctus in oratione per noctasset,] in honorem S. Joannis Baptistæ ibidem constructam. Hæc erat de jure cœnobii S. Vincentii Laudunensis, & aliquis Monachus de eodem cœnobio illuc pro agendo divino Officio nonnumquā dirigebatur: sed quia finita Missa panis ibi non inveniebatur, nisi aliunde afferretur; jam cum ipsa ecclesiola locus pene manserat incultus, & desertus. Cum ergo Pontifex, oratione finita exiens, virum Dei Norbertum moneret ab oratione surgere, quoniam jam hora noctis supereminentis urgeret, nullusque remanendi locus erat; villa vero sua, quæ Anisiacus i dicitur, ubi eos hospitari necessitas cogebat, adhuc uno milliario procul erat; Servus Dei egressus rogavit eum, ut cum hominibus suis discederet, seque ibidem tota nocte vigilare permitteret. Tunc Præsul celeriter conscensis equis, utpote jam nocte incumbente velociter Anisiacum venit; nec tamen Domini Norberti oblitus, rursum ei per nuntium suum panem & cetera necessaria transmisit: factoque mane ad eum reversus, quid agere vellet, inquirit.

[13] [eumdem mox obtinet:] Ille præ nimio gaudio exhilaratus, hic inquit, Domine Pater, remaneo, quia locum istum mihi scio a Deo fore destinatum: hic requies & sedes mihi erit: hic per Dei gratiam salvabuntur multi. Nec tamen hæc ecclesiola principalis sedes erit, sed ex altera parte hujus montis ædificabunt sibi mansionem in qua requiescent. Vidi enim hac nocte in visu quasi maximam multitudinem albatorum virorum, cruces argenteas, & candelabra, atque thuribula gestantium, eumdemque locum cantando circumeuntium. Pontifex itaque magnifice lætificatus, nec tamen injuriam facere volens cœnobio S. Vincentii, cujus juris idem locus erat; accersito Abbate S. Vincentii, utiliorem tunc temporis commutationem dedit eis: sicque locum eum cum ecclesia liberum Domino Norberto, privilegii sui k auctoritate conformavit. Servus ergo Dei Norbertus ibi remansit. Episcopus vero Laudunum rediit quidem, sed assidue tam ipsius quam sociorum ejus curam gerere non destitit.

[14] Post paucos dies vir Dei Laudunum veniens, Scholam Magistri Radulphi, [socios asciscit, & unum ex prioribus furem patitur,] qui germano suo Magistro Anselmo defuncto successerat, ingreditur; & Scholasticis ejus sermonem exhortatorium faciens, protinus septem ex iis ditissimos, qui nuper de Lotharingia venerant, convertit, & cum magna pecunia ad ecclesiam suam duxit. Sed antiquus hostis, qui semper servorum Dei profectibus invidere consuevit, etiam hunc in suo ipso principio perturbare studuit: & sicut Evam in Paradiso seduxit, Judamque inter ceteros Apostolos depravavit; ita etiam unum ex duobus sociis, qui cum eo venerant, corrupit. Hic namque præfatam pecuniam, a Scholasticis delatam, sibique a Magistro commendatam, media nocte furtim sumens, & de ecclesia fugiens, latenter discessit, & præfatos Scholasticos in multa penuria & necessitate reliquit l. Tuncque primum vir Dei recordatus vocum, quas prope Rhemorum urbem eum audivisse supradiximus, [quem vox cælestis negarat esse de ejus societate,] & ipse intellexit, & Domino Episcopo super hoc consulenti, exposuit secundam vocem, quæ clamaverat; hic est Norbertus & Socius ejus; hoc significasse, quod ex duobus sociis, qui cum eo venerant, unus solummodo esset remansurus, alter cum Juda exiturus.

[15] Et ipse siquidem sic intellexit. Dominus autem Leoninus m, Abbas S. Bertini, vir religiosissimus, & tam gentilium quam aliarum litterarum peritissimus, nuper hunc libellum legens, protinus aliter interpretatus est illam vocem: Mihique, ut ex parte sua sententiam suam hic ponerem præcepit; [illam tamē aliter explicat Abbas S. Bertini.] dicens; ex ipsa consideratione temporis & personæ appropinquantis, palam intelligi posse, quod Bartholomeum Episcopum vox illa testata est Socium esse Norberti. Cum enim, inquit, tribus diebus demoratus, & Papæ loqui non valens, tristis ac desperans ex urbe exisset; & quid jam ageret, & quo verteret, nesciret; nullamque consolationem præter Deum habere, sibi videretur, nisi in duobus sociis suis, quos sibi, indivisibiliter adhæsuros, quo cumque iret confidebat, vox desuper ei sonuit: Hic est Norbertus & socius ejus. Acsi apertius dixisset, Noli desperare, vel de duobus sociis tuis confidere, quia ecce prope est Episcopus, quem tibi Deus socium dedit; qui te secum reducens, faciet Papæ colloqui, qui in tribulationibus tuis consolator dulcissimus tibi erit; qui tibi ecclesiam, in qua requiescas, & fructum facias, dabit. Hæc mihi scribere præcepit Dominus Leoninus, Abbas S. Bertini: &, Ego credens eum revera bene & fideliter intellexisse, libenter ei obedivi.

ANNOTATA D. P.

a S. Theodorici monasterum, a suo fundatore S. Remigii discipulo nuncupatum, Ordinis Benedictini, distat Remis leucis duabus.

b Lotharingia scilicet inferiori, cui & Belgium adeoque & Clivia accensetur, uti Guicciardinus etiam observavit: ut frustra sint, qui contra adeo expressam Vitæ assertionem, e Clivia in Lotharingiam Mosellanam, vel etiam in Burgundiam, transferre Sancti natales nituntur.

c Quamvis ad ecclesiam .i. diœcesim Coloniensem etiam Xantensis Collegiata pertineat; plus tamen videtur Auctor hic indicare, qui num. 138 dicit, quod Norbertus inter Canonicos Colonienses honorabilis & ditissimus fuit: sed & hoc excusandum per Synecdochen, sumendo totum pro parte.

d Antiquis Theoracia, diœcesis Laudunensis pars Septemtrionalior.

e Fusniacus, vulgo Foigny, distat Lauduno ultra Vervinum leucis 10, quem locum an. 1121 idem Episcopus S. Bernardo dedit, estque annum ex præcipuis Cisterciensis Ordinis cœnobiis, in quo ipsemet Fundator ejus deposito Episcopatu factus Monachus, anno 1150, cito etiam hominem exuit beato fine.

f Thenaliæ videntur esse locus prope Vervinum, vulgo Tenelle, 2 leucis Lauduno propinquior quam Fusniacus: cui autem Ordini idem locus cesserit necdum comperi. Petrus du Val, in Alphabeto Francico Tenailles sive Thenailles, Abbatiam diœcesis Laudunensis Præmonstratensibus adscribit: sed forte recentius illuc inductis; nisi alius is locus est.

g Vosagus vulgo le pays de Vauges agri Laudunensis pars occidua, diversißimus ab ejusdem nominis monte ac silva, quæ Loharingiam ac Burgundiam disterminat, Germanis Wasgaw dicta.

h Præmonstratum Lauduno versus Noviomum distat 3 leucis. habens a Meridie Sueßiones, a Septentrione S. Quintinum.

i Anisiacus vulgo Anisse versus Meridiem ad Delettam fluviolum.

k Triplex diploma an. 1121 rite signatum integre exhibet Pagius pag. 372 & seqq. cum confirmatione Ludovici Regis Francorum itidem Lauduni data, omnia absque nota diei. Primum rem cum S. Vincentii, Abbate actam describit. Initium ejus dedi Annot. h ad Cap. 7, explicans terminos & jura ac libertatem loco concessam. Deinde sic progreditur. Volumus etiam notum fieri, quod Ecclesia Præmonstrata & locus ejusdem, a prædecessore meo Elinaudo data & confirmata fuit Ecclesiæ S. Vincentii: modo vero, quia penitus in solitudinem universa ibidem erant redacta, [primum diploma Bartholomæi Ep, pro Præmonstrato] Abbas Seifridus & Conventus ejusdem Ecclesiæ S. Vincentii utile duxerunt esse consilium, in nostram manum reddere & ad nostram dispositionem pendere: quod & factum est. Unde nihil melius esse considerantes in hoc negotio eamdem ecclesiam cum omnibus quæ Monachi prædicti ibidem possidebant, eidem Norberto venerabili viro, & successoribus ejus in sancto proposito viventibus, similiter ab omni exactione libere condonavimus perpetuo possidenda; ita ut nullos conventus laicorum secum adhibeant, nisi tantum personas quæ sub eodem proposito vivant. Postea vero etiam distinctius enarrat rem, non solum cum Siffrido Abbate, sed etiam cum decessore ejus Adalberone actam, his verbis: [2 Diploma.] Cum Ecclesia S. Vincentii locum qui Præmonstratus dicitur, qui ad propriam mensam Episcopi pertinebat, ex dono prædecessoris nostri Elinaudi Episcopi haberet, sicut in privilegio ejusdem Ecclesiæ continetur; Monachi locum illum diu incoluerunt, & per multos labores nullum vel parvum fructum consequebantur. Quod ego attendens, rogavi Adalberonem Abbatem & Monachos, ut locum supradictum mihi libere concederent, quatenus secundum voluntatem meam de eo libere disponere possem. Abbas autem & Monachi petitioni meæ assentientes, quidquid in illo loco habebant, mihi libere & sine ulla contradictione concesserunt: ego vero non ingratus eorum voluntati concessi Ecclesiæ S. Vincentii altare de Bariaco, in perpetuum, salvo Synodali jure, habendum: dedi eis etiam dimidium modium frumenti ad molendinum, quod apud villam situm est, quod Broincourtum dicitur. Videns autem supradictum locum, qui Præmonstratus dicitur, religiosis viris utilissimum, Fr. Norberto & subditis & posteris ejus, libere & sine contradictione, in perpetuum concessi habendum. Frater vero Norbertus, sicut alienæ rei minime cupidus, primitus noluit recipere, donec Seiffridus Abbas S. Vincentii & Monachi ejus donum illud ei firmaverunt in Capitulo, communi assensu. Denique in tertio Diplomate, ad eorumdem sustentationem aßignaturus tres terræ carrucatas, [3 Diploma.] ab ovo retexit quomodo Norberto Præmonstratum obtulerit ita scribens: Notum fieri volumus, tam præsentibus quam futuris, quod anno Dominicæ Incarnationis millesimo ducentesimo vigesimo, virum spectabilis religionis Norbertum nomine, per Episcopatum nostrum transire contigerit: cujus agnoscentes sanctitatem, honestatem, doctrinam, atque facundiam, multis eum precibus coëgerimus ut apud nos hiemaret. Quem quanto amplius loquentem audivimus, & familiarem nobis adstriximus, tanto magis boni odoris ejus fragrantia refecti sumus. Deinde jam fere transacta hieme, cum vir ille sanctus a nobis vellet recedere, a personis Ecclesiæ nostræ, & a quampluribus Episcopatus nostri Nobilibus rogati sumus (quamvis & hoc satis desideraremus) ut eum in nostra diœcesi alicubi ad serviendum Deo collocaremus: quod vix tandem, divina gratia cooperante, impetravimus. Nostrarum igitur perlustrantes terminos possessionum, ad locum valde desertum, qui Præmonstratus dicitur, tunc temporis in$habitabilem, venimus. Quem vir Dei considerans; Locum, inquit, video secundū cor meum, a Domino mihi ante omnia tempora præparatum. Hoc igitur audientes gavisi sumus gaudio, & ipsum ibidem cum paucis Christi pauperibus, loco illi terminis impositis, sicut in primo ipsorum privilegio continetur, ad commanendum illis ordinavimus. Volebat autem sæpe fatus vir cum Fratribus suis, ut de laboribus manuum suarum viverent: quod nos impossibile considerantes, dedimus eis tres terræ carrucatas, unam ad Anisy, aliam in Capriniaco monte, [quomodo S. Bernardus locum dixerit fuisse suum?] tertiam ad Verciny. Hæc omnia Pagius, sed ordine diplomatum prorsus inverso. Polycarpus de Hertoghe, eadem considerans in Annotatis ad num. 39, miratur, quomodo S. Bernardus Epist. 252 ad Præmonstratenses scribat: Locus ipse Præmonstrati, in quo degitis, noster fuit: nam nobis Fr. Wido (hoc nomen primi incolæ loci) per manum Episcopi ante donaverat: & huc respicere videtur Auctor Chronici Viconiensis Monasterii in Hannoniaper prædictum Widonem fundati, desinens in anno 1140, cum ait: Illo tempore, in quo venerandus Pater Norbertus Præmonstratum venit habitaturus, sacrarumque institutionum, quibus jam totum ferme per orbem Catholica decoratur Ecclesia, rudimenta daturus; præfatus Wido, paucis diebus illic (sicut audivimus) demoratus, secessit loco, majori cedens. Admirationi Polycarpi occurrit Carolus de Visch, Prior Dunensis, in Epistolica dissertatiuncula, quæ apud nos Ms. extat; dicitque Auctorem nostrum ordine nonnihil præpostero supra dixisse, quod cum illuc Norbertus venit, locus esset de jure S. Vincentii, unde nonnumquam aliquis eo dirigebatur pro divino Officio agendo, antequam Episcopo locum cederet Adalbero. Hic certe jam obierat, habebatque successorem Seiffridum, quando donationem, sibi ab illo factam voluit Batholomæus a Vincentianis confirmari, saltem ex superabundanti cautela, si forte ipsis adhuc aliquid juris restabat ex eo quod olim habuisse constabat. Id enim ut summum potest censeri voluisse, qui ignorare non poterat ceßionem Adalberonis. Quafacta non statim eo ductus Norbertus est: sed prius quam Remos iret Bartholomæus, atque Norbertum nosse inciperet; potuit is locum obtulisse ac donasse Widoni, ea conditione, ut sui Cisterciensis ordinis cœnobium istic institueret; quo non succedente, [aut primus eum incoluisse B. Wido?] vel quia Cisterciensibus non arridebat conditio, vel quia divinitus cognoverit Wido hunc locum Norberto, sibi autem alium alibi destinari, manserit locus Episcopo liber: qui tamen non censuerit primæ donationis nullum effectum sortitæ, & verosimiliter necdum in tabulas relatæ, faciendam mentionem; sed potius Vincentianorum legitimas sui olim juris tabulas servantium: quod etiam Norbertum moverit, ut ab his potius quam ab illis voluerit rem confirmari: interim vero potuit Bernardus de nonnullo suorum beneficio gloriari: potuit & primum loci incolam appellare Widonem: quippe qui illuc venerit animo ibidem permanendi, quod Vincentianorum nemo antea intenderat. Iuvat porro ex relatione oculati testis, & nobis dum viveret amicißimi D. Iosephi Dapiano loci descriptionem, uti a Polycarpo transcribitur accipere. Tendenti Præmonstratum, in ipsa valle prati Præmonstrati, ad dexteram occurrit sacellum pervetustum, mediocre, per fenestellas tantum lumen intus recipiens, solidis lapidibus constans, olim S. Joannis Baptistæ, hodie S. Norberti a Præmonstratensibus nuncupatum. [Ipsius loci descriptio accurata.] Prope hoc sacellum extat hodieque ædificium valde antiquum, quod S. Norberto ejusque primis Sodalibus sub initium Ordinis servivit pro habitaculo, unde & Dormitorium S. Norberti nuncupatur; estque Sacellum & Dormitorium prædictum situm in valle, inter limpidissima amœnissimaque vivaria. Utrumque distat ab Archicœnobio Præmonstratensi, situ loci, portis quatuor majoribus, areis, ambitibus templi, hortorum pomariorumque forma, totaque sua structura crucem ubique referente; distat, inquam ab Archicœnobio trecentis circiter passibus, duobus hinc inde arborum ordinibus in via positis, & a dextro latere vivariis fere usque ad ipsam Abbatiam se offerentibus, gratissimo aspectu, maxime in æstate radiante sole. E regione vero dicti Sacelli, ad latus sinistrum tendentis Præmonstratum, in collis sive monticuli ascensu offert se fons limpidissimus & saluberrimus; qui vel ideo maxime celebratur, quia inde S. Norbertus cum primis suis Sodalibus sitim restinxit, unde usque hodie Fons S. Norberti est nuncupatus, & visitatur ut pellendis febribus efficax & idoneus.

l Res hæc tota haud paulo aliter narratur in Vita num. 55: sed vel similis res etiam alias cum circumstantiis fere similibus contigit; vel Auctor vitæ informationem minus certam secutus est: nam circumstantiæ hic relatæ, multo verisimiliorem formam certioris in referente scientiæ præferunt.

m Alias Leo & Leonius, Abbas S. Martini, cedente Simone, electus an. 1138, usque ad extremam ætatem & annum 1163 pervenit, mortuus 6 Februarii; quando de eo inter Prætermissos actum, eo quod, licet cum titulo Beati aut etiam Sancti nominetur a variis, publicum nullum cultum apud suos habeat.

§. II. Lauduni erecta S. Martini Abbatia. Hugo Præmonstrati substitutus Norberto: hujus multiplex commendatio.

[16] [In ecclesiola S. Martini factus Ab. Gualterus,] Postmodum ergo videns Episcopus, in eodem loco Præmonstratensi jam non parvum numerum Fratrum religiose viventium convenisse; rogavit Dominum Norbertum, ut aliquos ex ipsis in suprascripta B. Martini ecclesiola, in qua ipse rogatus remanere noluerat, poneret, qui eum ad Dei honorem construere & augmentare studeret. Acquiescens ille precibus Pontificis, paucos ex fratribus suis ibi posuit, Abbatemque eis virum religiosum Dominum Gualterum præfecit. Cui Deus (orante sicut credimus B. Martino) tantam confestim gratiam contulit, ut de ipso quoque illud videatur posse dici, quod de Sara puella Ragueli patri ejus Angelus dixit: Propterea nullus potuit habere eam, quoniam huic timenti Deum debetur conjux filia tua. Similiter illam B. Martini ecclesiolam, cum plures ab Episcopo regendam suscepissent, nullusque eorum ibi proficere potuisset, huic Abbati Gualtero tam bona fortuna per divinam gratiam comes adhæsit, ut infra duodecim annos, plusquam quingentorum Fratrum Deo servientium ibi Conventus inveniretur. Unde non immerito dixerim, illam a Deo illi reservatam. Paupertatem tamen tantam ibi in primis sustinuit, ut præter unum asinum, Burdinum a nomine, nihil pene aliud haberent: quem in proximam silvam Vosagum. mane ducentes, [mire auget locum personis & possessionibus] lignaque cæsa dorso ejus imponentes, Laudunum reducerent, & ex venditis lignis panem sibi emerent; multoties tam diu jejuni manentes, donec panis ille emptus post nonam eis deferretur. Ipsi tamen, consolante Abbate Gualtero, in tanta penuria non deficientes, sed assidue Deo servientes, & manibus propriis laborando paulatim proficientes, ad tantam jam, Deo dante, provecti sunt abundantiam; ut ex vineis suis tria millia modios vini frequenter habeant, & tam in terrarum & molendinorum, quam & in pecorum possessione cuncta pene Episcopatus Laudunensis cœnobia præcedant. Caritatis quoque & hospitalitatis tanta ibi affluentia reperitur, ut propter hospitum susceptionem, & propter pauperum quotidianam relevationem, mirum in modum videatur ibi Deus omnia multiplicare & augmentare, adeo ut jam inter præcipua & excellentia Franciæ monasteria computetur.

[17] Postmodum etiam in Præmonstratensi ecclesia Dominus Norbertus Abbas esse noluit, [Norbertus etiam feminas recipit] sed illum ex duobus sociis, qui secum remanserant, nomine Hugonem, ejusdem loci Abbatem constituit. Non solum autem virorum, sed & feminarum cohortes idem Norbertus ad Deum convertere studuit; ita ut hodie b in diversis ejusdem ecclesiæ locis, plusquam mille videamus Conversas, tanto rigore & silentio Deo servire, ut in districtissimis cœnobiis Monachorum vix similem religionem possit aliquis invenire. Nec contentus fuit, intra Laudunensis diœcesis terminos Fratrum suorum turmas coërceri; sed instar apum, quæ de vasculis in quibus mellificarunt exeuntes, ad alia loca mellificaturæ transvolant, etiam ipse diversa & deserta loca cœpit expetere, [jubet quot annis cogi Capitulum generale,] directisque Fratribus nova monasteria ædificare. Constituit vero, ut ex omnibus monasteriis, quæ vel in vita sua, vel post obitum, institutionis ac Regulæ suæ institutionem ac normam sequerentur, singulis annis in festo B. Dionysii universi Abbates ad primam Matrem, de qua processerant, id est, Præmonstratensem ecclesiam, quasi ad fontem potaturi convenirent; & simul positi Capitulum generale tenerent, ac; si quid, vel communiter, vel in aliquo corrigendum esset, ibidem corrigerent. Cum ergo necdum triginta anni transierint, ex quo Dominus Norbertus per supradictum Episcopum ibi adductus est; jam tamen, divina præstante gratia, tot exinde monasteria pullularunt, ut fere centum Abbates in prædicto festo, ex eis ibi convenisse reperiantur, [aucto valde Orde:] non solum ex Francia vel Burgundia, sed ex ipsa quoque Alemania, Saxonia, seu Wasconia. Ut enim de aliis taceam, ex sola præfata S. Martini ecclesia, cui adhuc primus Abbas Dominus Gualterus præest, jam duodecim alia processerunt monasteria; nec solum vicinæ tanto lumine perlustrantur provinciæ; sed etiam mare jam hujus novi solis radius transivit, & urbem Jerusalem transmissis aliquot clarissimis stellis irradiando splendificavit.

[18] Quid alii censeant ignoro: ego corde credo, & fideliter ore pronuntio, omnium bonorum, quæ in tot monasteriis fiunt, vel deinceps fient, Dominum Bartholomæum consortem esse, participemque & cooperatorem. Cum enim veritas in Euangelio dicat, qui recipit Prophetam in nomine Prophetæ, mercedem Prophetæ accipiet: profecto liquet quod Pontifex, qui præfatum servum Dei non solum recepit, sed etiam ut suprascriptum est intermissis Episcopalibus negotiis per tot silvarum devia & horrenda loca circumducere, & ad ultimū in Præmonstratensi solitudine firmiter plantare, plantatumque jugiter rigare studuit, fructus utique illius dulci mercede non carebit. [Matt. 10. 41] [unde laus & merces Bartholomæo Episcopo, ut cooperatori debetur.] Beatus siquidem Gregorius in homilia Euangelii, Anno quinto decimo, præfatam sententiam subtilius exponens, Notandum, inquit, quia non ait Dominus mercedem de Propheta accipiet, sed mercedem Prophetæ. Quia mercedem quam Propheta de bono opere suo a Deo accipiet, eamdem etiam ipse, qui eum recipiendo ei adjutor exstitit, se percepturum noverit. Ad cujus rei certitudinem evidentius demonstrandam, idem B. Gregorius etiam Isaiæ Prophetæ testimonium subjungit, qui inter cedrum, olivam, abietem, ceterasque pretiosiores arbores, etiam ulmi facit memoriam: quæ licet per se fructum non ferat, tamen cum vitem cum botro portat, etiam ipsa a Domino computatur inter arbores fructiferas. Quam B. Gregorii sententiam si quis voluerit diligentius inspicere, puto quod me non deridebit hæc scripsisse; sed fideliter etiam ipse pronunitabit, quod præfatus Episcopus Bartholomæus, licet ecclesiasticis officiis occupatus, secularibus negotiis visus fuerit implicari; tamen cum servos Dei mundanam vitam fugientes tanto tempore semper adjuvare studuit, etiam piæ conversationis eorum dulci desiderio c per gratiam Dei particeps existit, unde & in futuro mercede eorum non carebit. Quod cum ita sit, fateor merito laudari debere illam Domini Leonini, Abbatis S. Bertini superius memoratam sententiam, quia eumdem Episcopum Domini Norberti socium intellexit, cælesti voce fuisse denuntiatum.

[19] Sed ut jam de eodem Norberto breviter concludam, plurimi testantur, post Apostolos nullius conversationem in Ecclesia tantum fructum in tam parvo temporis spatio fecisse. Licet enim quidam [dicere possint] Dominum Bernardum, [Norbertus etiā S. Bernardo ab Auctore præfertur] Abbatem Clarevallensem, eodem tempore non minus fructificasse; tamen, si quis diligenter attendat, puto quod Norbertum præcellere non negabit; Dominus siquidem Bernardus illius religionis non fuit inceptor, sed jam eadem religio florebat in d Cistellensi cœnobio; in quo præfatus Bernardus cum esset Clericus, audita hujus religionis fama, monasticum habitum sub Abbate e Stephano sumpsit: de quo etiam cœnobio Clarevallense cœnobium processit, cujus idem Bernardus pro sua sanctitate primus Abbas est constitutus. [utpote auctor novi Ordinis,] Ipse ergo quamvis sua prædicatione plurimos converterit, multaque monasteria de Clarevallensi Dei gratia genuerit; tamen ipsius religionis irrigator quidem magnus & propagator, sed non primus fuit plantator. Norbertus autem suæ institutionis primus fuit plantator, primusque dono Dei inceptor. Et licet ejus sequaces B. Augustini tenere se dicant Regulam, tamen, ut ejusdem B. Augustini pace dicamus, multo rigidiorem, multoque severiorem & austeriorem videmus esse Norberti, quam Augustini institutionem.

[20] [non solum viros sed & feminas recipientis,] Præterea in Cistellensi cœnobio soli viri recipiuntur; Dominus vero Norbertus, cum sexu virili, etiam femineum ad conversionem suscipi constituit, ita ut etiam arctiorem & districtiorem in ejus monasteriis videamus esse conversationem feminarum, quam virorum. Illi enim tam pro necessariis operibus, quam pro aliis negotiis, post conversionem ad publicum progredientes, ecclesiasticis frequenter aut etiam secularibus responsis vel legationibus implicantur; & multoties, quos in priori vita novimus aut rusticos fuisse, aut pauperes, in habitu religionis quasi fastidiose cernimus equitantes. Feminis autem mox ut conversæ fuerint, perpetua deinde lex manet semper intra domus ambitum clausas retineri, nusquam ulterius progredi; nulli vero, non modo extraneo, sed nec germano aut propinquo loqui, nisi ad fenestram in ecclesia, duobus viris conversis cum viro exterius, & duabus feminis cum illa interius residentibus, & quidquid dicitur audientibus. In ipso etiam conversionis initio, [sub arctiori quam virorum sit disciplina:] mox ut recipiuntur, ad resecandam omnem superbiam & carnalem voluptatem, etiam capilli earum usque ad aures tondentur; utque magis Christo cælesti sponso placeant, pro ejus amore, in fragili & illecebrosa carne, omnino deturpantur. Nulli deinceps pretiosam vestem, nisi ex lana vel ovinis pellibus, licet habere; nulli velum sericum, more quarumdem Sanctimonialium, sed vilissimum panniculum nigrum supra caput portare: & cum in tanta districtione & vilitate sciantur esse reclusæ, miro tamen modo, Christi operante virtute, quotidie videmus feminas, non modo rusticas vel pauperes, sed potius nobilissimas & ditissimas, tam viduas juvenculas, quam etiam puellas, ita conversionis gratia spretis mundi vanitatibus, ad illius institutionis monasteria festinantes, & quasi ad mortificandam teneram carnem currentes, ut plusquam decem millia feminarum in eis hodie credimus contineri. Si ergo nihil aliud Dominus Norbertus fecisset, [adeo ut post Apostolos nemo plures Christo lucratus sit.] sed omissa conversione virorum, tot feminas servitio divino exhortatione sua attraxisset, nonne maxima laude dignus fuisset? Nunc vero cum ejus doctrina utriusque sexus tot millia Christo famulentur, cum ejus institutionis tot monasteria per orbem refulgeant, nescio, quid alii sentiant, mihi videtur verum quod plurimi asserunt, a tempore Apostolorum nullum fuisse, qui tam brevi temporis spatio sua institutione tot perfectæ vitæ imitatores Christo acquisierit: & siquidem Præmonstratensi cœnobio, diutius mansisset, multa alia tum forsitan fecisset; sed divinæ prædestinationi placuit, ut honorem quem in vita seculari declinavit, assequeretur in habitu religionis; & qui ante conversionem noluit esse Episcopus, post conversionem fieret Archiepiscopus.

ANNOTATA D. P.

a Burdinus diminutivum a Burdone, quod Asinum seu Mulum significat.

b Id est annis necdum 30 elapsis ab adventu S. Norberti, ut mox dicitur; adeoque circa annum 1150.

Hinc intelligitur istæc scripta, non solum vivente adhuc Bartholomæo, sed forte necdum ad Cistercienses transgresso: quod prædicto an. 1150 factum testatur Robertus de Monte, his verbis: Bartholomæus Laudunensis Episcopus, trigesimo octavo anno sui Episcopatus, contempto mundi schemate, Fusniaci induitur monachili. Quamdiu autem in eo vixerit, necdumcomperi. Longius ejus Epitaphium actorumque epitomen, 28 distichis contextam, vide apud Sammarthanos; Brevius alterum, tumulo circumscriptum, hic ex illis accipe.

Qui jacet his Præsul Marianam condidit ædem,
Lauduni, pariterque domos Antistitis ustas.
Templa decē instruxit: Benedicto contulit unum,
Bernardo quatuor, Norberto quinque piavit.
Dat diadema, genus; Lauduni Ecclesia mitram;
Funera, Fusniacus; gloriam & astra, Deus.

d Cistellum etiam dicitur Cistercium, Hispanis hodiedum Cistel, Gallis Cisteaux.

e Stephanus, 3 Abbas Cisterciensis, in Menologium Cisterciense relatus 28 Martii. Nos ejus Acta collegimus 17 Aprilis, secuti Romanum Martyrologium.

§. III. Cameracensis Episcopatus a Norberto recusatus, Magdeburgensis recusanti impositus.

[21] Dominus siquidem Hugo, Præmonstratensis Abbas, mihi nuper narravit, quod in principio conversionis suæ, cum ecclesiam Coloniensem, [Recusatum ab eo Episcopatum Camerac.] & parentes suos idem Norbertus reliquisset; Valencenas pedes discalceatus venit, ibique Dominum Burcardum Cameracensem Episcopum invenit. Cum ergo mane eumdem Episcopum Missam celebraturum audisset, veniens ad ecclesiam rogavit eumdem Hugonem, qui tunc ipsius Episcopi Capellanus erat, ut se faceret Episcopo colloqui. Hugo, nesciens quis esset, ingressus nuntiavit Episcopo, quemdam Clericum peregrinum præ foribus esse, & ei loqui velle. Jussu deinde Episcopi introductum, cum eum Episcopus recognovisset, (utpote quem in Imperatoris Curia multoties familiariter conversantem, magnisque divitiis pollentem viderat) protinus admirando stupefactus, uberrimisque lacrymis perfusus, O, inquit, Domine Norberte, quis credere potuisset, te tantas divitias relinquere, & ad tantam paupertatem sponte venire? Domine Deus, quid est quod video de Domino Norberto? quem olim tam superbe indutum, [Auctori narrat, qui id ab Episc. Burchardo audivit, Hugo.] tamque pompatico fastu videbam incedere solitum? Cumque Hugo Capellanus, Episcopum, videns tam mirabiliter flentem, & præ nimio fletu vix loqui valentem; interrogaret eum, quisnam esset ille Norbertus, pro quo tanto tempore lacrymabatur? Episcopus respondens. Si scires, inquit, quis fuerit, mirareris quod nunc talis sit: cum enim Imperator dedit mihi Episcopatum Cameracensem, hunc Norberto prius obtulit; sed ipse eum suscipere vel habere noluit: hic enim inter Canonicos Colonienses honorabilis & ditissimus erat; sed nunc, sicuti cernis, omnia pro Deo reliquit, & nudis pedibus quærere Deum satagit. Hæc ex ore Episcopi audiens Hugo Capellanus ejus, & protinus Norberti dilectione succensus, qui jam & ipse mundo renuntiare cogitaverat, Deo agere gratias in corde suo cœpit, qui sibi talem socium destinaverat. Sicut ergo quondam Andreas, a Magistro suo Joanne Baptista Dominum audiens laudari, relicto eodem Joanne secutus est Dominum; sic & Hugo, audiens Norbertum tantopere laudari a Domino suo Burchardo, cujus Domini Capellanus fuerat, [exinde socius Norberti,] relicto eodem Episcopo, adhæsit Norberto, ejusque consilio disposita substantia sua socius ei peregrinationis & prædicationis inseparabilis factus est, & cum eo nudis pedibus ubique proficiscebatur; donec Rhemis veniens ad Concilium Papæ Calixti, Domino Bartholomæo Laudunensi Episcopo, sicut supra retulimus, notificatus est.

[21] Quia ergo relatum est, quod Episcopus Cameracensis esse potuerit, sed noluerit; nunc subjungatur, quomodo Archiepiscopus fuerit factus. Cum jam plures utriusque sexus, relicta seculi vanitate, ad Dei servitium convertisset; multisque monasteriis, longe lateque constructis, fama ejus ubique protenderetur; transmissus est ab eo magni nominis Comite Campaniæ Theobaldo, Henrici Regis Anglorum germanæ a filio, ad excellentissimum quemdam b Lotharingiæ Principem, cujus filiam idem Comes conjugem duxit. Accidit interim, ut Archiepiscopo Magdeburgensi c defuncto, Clerici ejusdem urbis ad faciendam electionem convenirent. Eodem vero anno Dominus Norbertus, colloquens familiari suo Domino Godefrido d, Carnotensis urbis Episcopo, [qui sicut divinitus didicerat se futurum Episcopum] dixit ei, se per visum cognovisse, quod ipso anno futurus esset Episcopus, sed nesciebat cujus urbis vel provinciæ. Cum ergo Clerici Magdeburgenses plures quidem elegissent, sed in nullius electionem unanimiter consensissent; nuntiatur illis duos Apostolicæ Sedis legatos, viros religiosos, ab urbe Roma Maguntiacum e venisse, quorum unus Petrus f, alter vocabatur Gerardus, qui postea Papa factus Cælestino successit, & Eugenium præcessit. Timentes itaque præfati Clerici, ne præ discordia electionis perniciosa forte inter eos oriretur seditio, inito consilio prædictos Sedis Apostolicæ Legatos adeunt, & electionem suam in ore eorum ponunt; & quemcumque elegissent se consensuros promittunt. Legati videntes tantam eorum devotionem, proposuere nullam accipere pecuniam, quæ ipsis a nonnullis per internuntios offerebatur; ne forte Sedes Apostolica & maxime Episcopi super hoc infamarentur.

[22] Cum ergo decenter & laudabiliter ac sine omni Simoniæ nota terminandi, Domini misericordiam peterent, & cum sapientibus viris in ecclesia positi exinde diligenter tractarent; ecce insperatus & improvisus, de Francia veniens orandi gratia, [ita præter opinionem oblatus Magdeburgensibus est] eamdem ecclesiam Norbertus ingreditur, ejusdem negotii omnino ignarus. Quo viso Legati, stupefacti, admirantes, precesque a Deo esse exauditas gaudentes, Clericos Magdeburgenses convocant; & utrum adhuc in sua sententia permanentes, a se electum suscepturi forent, interrogant. Illis igitur unanimiter respondentibus, se absque ulla contradictione suscepturos quemcumque nominassent; protinus Legati subjungentes, Et nos, inquiunt, in nomine Patris, & Filii, & Spiritus sancti, vobis nominamus & eligimus Domnum Norbertum, virū religiosum & probatum, nobisque & vobis pro explendo præsenti negotio, sicut credimus, a Domino Deo transmissum. Attonitus super tam incredibili & celeri facto stupet & admiratur Norbertus; & utrum vigilet an dormiat ignarus, ubi sit vel unde venerit, secum ipse percunctando miratur. Confestim ergo a Clericis capitur, trahitur, & ad altare non ducitur, sed violenter portatur. Sublimi voce, Te Deum laudamus, cantatur; deinde obedientiæ vinculo coactus, Episcopus g consecratur; sic ergo dum fugit Cameracensem Episcopatum, adeptus est Deo volente Magdeburgensem Archiepiscopatum; in quo religiose vivens per aliquot annos, tandem a laboribus suis beato fine quievit.

[23] [Eo digresso successor Hugo,] Præfatus autem Socius ejus Domnus Hugo, Præmonstratensis monasterii ab eodem Norberto Abbas electus, & a Domno Bartholomæo Episcopo confirmatus, assidue studuit vineam, quam Domnus Norbertus secum plantaverat, exhortando & collaborando rigare, Deo per omnia misericorditer incrementum ei dante. Videns autem ecclesiolam illam parvam, jam non posse sufficere tantæ multitudini Fratrum quæ convenerat, & quotidie per Dei gratiam augmentabatur; sciens etiam Domnum Norbertum, ut superius dictum est, [juxta ipsius prædictionem,] in spiritu prævidisse, quod ex altera montis parte major ecclesia foret ædificanda; inito cum Fratribus suis consilio, Domnum Bartholomæum Episcopum, utpote loci Fundatorem & Patrem, advenire rogavit; quatenus dispositis omnibus officinis, ipse primum lapidem in ecclesiæ fundamento poneret. Venienti ergo Episcopo totus ille Dei exercitus, cum magna processione, lætus occurrit, laudans Deum in voce exultationis & confessionis. Statim vero Episcopus recordatus visionis, quam Norbertus prima nocte adventus sui in eodem loco se vidisse retulerat, multitudinem scilicet albatorum virorum, cruces argenteas cum candelabris & thuribulis ferentium, ipsumque locum cantando circumeuntium, [majorem ecclesiam cum officinis extruit.] multum exultavit Deoque gratias egit; quia quod Norbertus in visu viderat, hoc idem Episcopus revera corporaliter nunc fieri cernebat. Cujusmodi ergo ecclesia, dormitorium, refectorium, ceteræque ibi officinæ, qualisque murus per circuitum monasterii per præfatum Hugonem factus fuerit, palam inspicere licet omni supervenienti: quia in ditissimis & antiquissimis cœnobiis Galliæ vix inveniri potest opus simile: ita ut omnes advenientes & inspicientes, protinus dicant; Quoniam in veritate, non ab homine; neque per hominem factum est istud, & est mirabile in oculis nostris.

ANNOTATA D. P.

a Adela, Guilielmi Angliæ Conquestoris filia, soror Guilielmi Rufi & Henrici Regum, quorum hic regnavit ab anno 1101 ad 1135; nupta Stephano Comiti Blesensi Theobaldum hunc genuit an. 1101, eo nomine inter Blesenses Quartum, inter Campaniæ Comites Secundum, cognomento Magnum.

b Imo Carinthiæ, de quo ad Vitam num. 75.

c Vide Annotata ad cap. 15 Vitæ; item cap. 13.

d Godefridus ab anno 1116 ad 1138, alias Gaufridus II, de quo Martyrologium Carnotense apud Sammarthanos. Nono Kalend. Februarii obiit Gaufridus Episcopus Carnotensis, qui super Bituricensem, Burdegalensem, Dolensem, & Turonensem provincias, per annos XV sancte & religiose functus est Legatione pro Innocentio: qui ecclesiam strenue rexit, eique … valde utilia Privilegia impetravit.

e Vita rem ait actam Spiræ, ubi Imperator erat: hæc autem Moguntia distat circiter 18 leucis. Porro apud Sammarthanos in Moguntinis lego, quod Mainardus Comes Mœrpeccensis, anno 1125, in præsentia Adalberti, venerabilis Moguntini Archiepiscopi, & Girardi Cardinalis & Apostolicæ Sedis Legati, in illo celebri Colloquio, quod de electione Imperatoris apud Moguntiam habitum est, pacis compositionem quamdam, cum Sugerio Abbate S. Dionysii, fecit. Ibi autem 24 Augusti electus Imperator Lotharius, potuit sequenti anno ibidem Conventum celebrasse, quo venerint Magdeburgensium Legati, qui solutis comitiis Spiram abeuntem eo secuti, negotium suum istic egerint.

f Petrus hic fortaßis est, qui sequenti an. 1127 dicitur creatus Cardinalis tit. S. Anastasii; aut alius an. 1120 creatus titulo S. Marcelli, uterque S. Bernardo familiaris per litteras, uterq; obitis Legationibus in Gallia clarus, quidni & in Germania? De Gerardo, supra egimus.

g Ex Vita num. 90 videmur habere, quod consecratio Magdeburgi sit facta, utique ab Episcopis Comprovincialibus, invitato fortaßis etiam proximo BremensiArchiepiscopo Adalberone. Pagius tamen consecratum vult istic ubi electus fuit, a Gerardo Legato: quod huic scripto magis convenit.

CAPUT III.
De Monasteriis a S. Norberto prope Sanctos & Magdeburgi fundatis.

[24] [Sigebergensis instituti cœnobium] Cum legerem in Vita Sancti num. 11, quod Sacerdos ordinatus, contulit se ad Sigebergense quoddam magnæ ac præclaræ famæ cœnobium, ac rursum num. 19, quod respiraturus aliquantum a persequentium insectationibus, initio prædicationis cœptæ, conferebat se interdum ad Sigebergense quoddam Monachorum cœnobium, quod tribus a Colonia leucis distat; mirabar quidem istud quoddam, tamquam supervacaneum, nec tamen aliud quam ipsum Sigebergense cœnobium cogitabam, leucis quidem horariis quatuor, sed Germanicis milliaribus dumtaxat tribus Colonia distans. Ast vero postquam incidi in diploma Arnoldi Archiepiscopi Coloniensis, eo nomine primi, anno ultimo sui Pontificatus, Christi MCXLIV, datum in monte Vurstenberg; intellexi cœnobium ibidem constructum fuisse, quod esset sub potestate Abbatis Sigebergensis, qui fundationem acceptarat, Monachosque e suis lectos ibidem collocaverat; itaque comprehendi, quam minime otiosum eo loco sit Τὸ quoddam; & plura fortaßis alia sic fuisse eidem quasi Archimonasterio subjecta, quæ singula poterant Sigebergensia quædam dici, id est Sigebergensis Ordinis seu jurisdictionis: quale etiam fuerit alterum num. 19 indicatum absque proprio nomine, requirendumque non ultra Coloniam, ut Sigebergense, sed citra illam; adeoque septem leucis vel saltem quatuor propius Sanctis, quam istud, leucis omnino viginti dißitum; cum alio sensu poßit intelligi aliquod, Colonia quidem tribus, tredecim autem vel sexdecim leucis remotum Sanctis; (etsi nunc tale nullum inveniatur, destructum verosimiliter) quibus proxime adjacet illud, de quo præcitatum Diploma agit, [in Vurstenberg prope Sanctos,] in monte, solum duobus passuum millibus distante, ac Vurstenberg dicto; idemque Colonia venienti (uti num. 11 veniebat Norbertus) & Sanctos tendenti prætereundum. Cum autem in ejus recenti fundatione bonam partem haberet S. Norbertus, facile cognoscitur cur illuc accesserit de via, præparaturus sese per dies aliquot ad Sacerdotii sui primitias, Deo rite offerendas. Ipsius ergo diplomatis ecgraphum, Bollando nostro missum a Clivensi quodam Domino Iusto Dudink, hic censui proponendum; ut appareat quam serio Sanctus, statim a sua conversione, applicuerit animum promovendo Dei cultui, parte haud minima facultatum suarum illuc collata; quodque pii operis socium habuerit Heribertum fratrem, aliunde ignotum nobis: ex quo verosimiliter multa posteritas fluxit, participatura Sacrificiis piacularibus, in Sancti anniversario aut postridie dicendis, prout hodiedum usus obtinet, in solatium defunctorum ex ea familia. Eodem verosimiliter spectant etiam Heribertus & Erebertus de Genepe, fratres, S. Norberti, forsitan patrueles, hic similiter nominati inter prædicti monasterii benefactores. Tenor Diplomatis talis est.

[25] In nomine Sanctæ, & individuæ Trinitatis. Arnoldus, non merito, sed ex vocante gratia Dei, dictus sanctæ Coloniensis Ecclesiæ Archiepiscopus, Omnibus qui communem nobiscum sortiti sunt fidem, [testatur Archiepiscopus Colonien Arnoldus 2,] perpetuam pacem & æternam salutem. Notum esse vobis volumus, qualiter monasterium B. Mariæ, in monte Vurstenberg juxta Sanctum, vel inchoatum sit, vel qualiter illud nos, & apud Deum, & apud homines, per omnia provehi cupientes, cunctorum, quæ hactenus ibidem rationabiliter oblata sunt, generalem fieri conscriptionem decrevimus, ad provocandam scilicet devotionem bonorum, & ad pravorum postmodum versutiam reprimendam. Age igitur, nostram erga locum illum benignitatem ostendamus, & paginam hanc, diversis fidelium donariis refertam, quasi coronulam variis intextam floribus, Domino Jesu Christo sanctæque Virgini matri ejus fideliter offeramus. Ministerialis quidam S. Petri a, nomine Henricus de Alpheim, cum esset vir spectatæ probitatis, consilio & auxilio Norberti, [cœptum suadente S. Norberto,] Sanctensis tunc Canonici, postea Magdeburgensis Episcopi, a D. Friderico Coloniensi Archiepiscopo obnixis precibus impetravit, ut, æternæ remunerationis obtentu, Beneficium, quod sibi in prædicto monte Vurstenberg paterna, imo avita transmissione provenerat, monasterio Sigenbergensi legitima donatione contraderet; hac scilicet ratione, quatenus aliquantos ejusdem cœnobii Fratres evocaret, qui in fundo ipsius beneficii monasticum ordinem inchoarent. Archiepiscopus, ut erat ad talia promptus ac facilis, Legatum coram idoneis testibus feudum Sigenbergensi Ecclesiæ confirmavit. [per Henricum ab Alpheim;] Adducti sunt Fratres: paulatimque cœpit ibi pollere divina religio, fixeque decretum est, locum illum perpetuo Sigenbergensi subjacere cœnobio. Idem quoque Henricus allodium, quod habebat in villa b Geist, obtulit Deo, & S. Mariæ, mansum unum, annuos persolventem solidos VII, exceptis duobus nummis; VIII maldaria c mixtim, hoc est dimidium hordei & dimidium avenæ; duos porcos valentes IIII solidos, & sex denarios obtulit, & aream domus jacentem Sanctis, cujus pensio XII nummorum est.

[26] Hujus viri exemplum secuti prædictus Norbertus, & frater ejus Heribertus, [dotem auxisse Sanctorum cum fratre Heriberto,] obtulerunt curtim Egre, cum omni utilitate sua: utque firmior esset concessio, & Deo gratior oblatio, curtilos aliunde donatos æquanimiter eodem fecerunt: cujus curtis annui redditus sunt, VI maldaria tritici, III siliginis, XII hordei, VIII avenæ, unum leguminis, quæ simul fiunt XXX maldaria; pro tractu Rheni solidi XI, & rombus, siquis in eo tractu capitur, dimidius. Obtulerunt & agellum in Wedreke, quod solvit maldaria II siliginis, unam & dimidiam hordei: alium ibidem agellum solventem III maldaria d brasii, IV solidos præter duos denarios. Item alium in Meitreke, qui reddit X & VIII denarios. [& Cunonem Ab. Sigebergen.] Cuno primus Sigenbergensium, Abbas ad omne opus bonum semper paratus, accepit a Rudolfo de Bart, per concambium, curtem unam in Birtine; & tradidit eam B. Mariæ, cum consensu totius sui Conventus, cum omnibus ad eam pertinentibus, silvis & campis, agris & pratis, cultis & incultis. Est autem jus curtis illius in omni silva, quæ ad curtim Comitis in eadem villa pertinet, dum post pastionem glandium porci taxantur, quod e crannam vocant, Officialis Fratrum decimam omnium porcorum, vel denarios pro porcis accipiat; & in ditione utriuslibet curtis, si quod piaculum vindicandum fuerit, ut sunt furta, sanguinis effusio, & his similia, quidquid inde commodi pervenerit, Officiales utique Comitis & Fratres æqualiter inter se divident.

[27] Curtem apud Walheim obtulerunt Alwardus & Wolthildis, [Enumerantur alia ab aliis oblata] venientes ad commissionem cum filiis suis: & in Erpete VIII jugera cultilis terræ, IV jugera vineti, & fundum domus apud Pielcheim terram, persolventem IV solidos Susatiensis f monetæ; & XV mancipia, quorum mares IX denarios, feminæ IV solvent. Agena Abbatissa de g Frethena, & Stephanus frater ejus, dederunt allodium apud Mereheim, quod solvit marcam unam gravis monetæ, tres statuas h cum X… Reinbertus de Wiscele & Theodorus filius ejus, dederunt apud Veldwig mansos II & dimidium, cum omni utilitate; VIII homines censuales [ad censum] ceræ: apud Nereibich domum & fundum, solventem XII denarios i Davendrenses. Apud Birte Bertrudis dedit mansum, qui pendet IV solidos & dimidium Dusbergensis k monetæ: Apud Lengele terram, solventem III solidos Davendrenses: in Diedeheim XXX nummos ejusdem monetæ. Hubertus de Oie dedit apud Magellheim medium pondo. Razo de Birte, apud Hungese, III solidos Davendrenses. De eadem villa Rutgerus, apud Ore, V mancipia ad censum ceræ. Volmarus Presbyter de l Rese, apud Wetzevelt, IV maldaria siliginis & unum fabæ. Apud Boemelwig, Bernardus de Wisse, maldaria III siliginis, & totidem maldaria brasii ordeacii. Vietpoldus de Recken, apud Pellheim, dedit mansum unum, solventem solidos III Durtmundensis monetæ. Wiedekint de Dusburg allodium apud Hile, pendens X denarios. Trimintrudis ancilla Dei, comparavit apud Rieneheim terram reddentem mediam marcam.

[28] Apud Butreche pro Vertlero oblatum est allodium, [cum variis juribus:] unde solvuntur IIII solidi. Ibidem dedit Fridericus de Butburge terrulam, quæ solvit XIV denarios Daventrensis monetæ; pondo, & III solidos m Durtmundenses. Ibidem comparaverunt ipsi Fratres allodium, quod præstat IV solidos Coloniensis monetæ. Gertrudis de Nervenich dedit pro anima Comitis Adalberti possessionem, quæ solvit III solidos & dimidium Durtmundenses, & unum mancipium. Apud Viscele, Bertrad de Hogeslotreheim, obtulit allodium, unde solvi debent IV solidi & VI denarii Coloniensis monetæ ad lumen ecclesiæ. Item mulier quædam obtulit bona, de quibus XVIII denarii post mortem ejus incipient solvi. Megfridus quidam, commissionis suæ tempore, apud Kierbruch IV mancipia, cum allodio, quod solvit XXVII solidos Coloniensis monetæ, & III statuas, hoc est tria noctis hospitia; excepta susceptione, qua suscipiendus est ille, qui inde censum defert; quæ erit cœna, & requies noctis & prandii in mane. Apud Kasle, Hugo quidam, pro filia sua, XXV nummos Dusburgensis monetæ. In Hulse emerunt Fratres allodium, cujus utilitas XII denarii annui.

[29] Bertolfus, Comes de Stroemburg n, obtulit legaliter monasterio Sigenbergensi mansos V, quos prædictus Cuno, ejus loci Abbas, consensu totius Ecclesiæ illius, contulit in usus Fratrum Sanctis in monte Deo servientium. Hi mansi persolvunt solidos XV Davendrensis monetæ, porcos X, oves V; [item a Comite Stromburgensi,] nullusque allodii hujus erit Advocatus, nisi tantum Coloniensis Archiepiscopus; ipsique mansioniles eodem modo putentur, quo ceteri eo loci S. Petri homines, in pratis & campis, silvis & aquis. Arnoldus quidam de Kempene feudum, quod habuerat ab Almaro Coloniæ Advocato, reddidit: quod D. Fridericus, Archiepiscopus, ipso Arnoldo petente, dedit B. Mariæ, ob recordationem anniversarii sui. Hoc beneficium in Kempene primitus quidem III solvit: sed postmodum, invocato consilio, pro solidis datæ sunt duæ feminæ; quarum posteritas dabit quod justum est. Apud Keilar Fridericus medium mansum, solventem III solidos Davendrenses, & II maldaria avenæ. Ante Clive, Renizo de Strale V jugera, quorum census II solidi Davendrensis monetæ. Agellum dedit Imo, [& Frederico] pro filia sua, trium sextariorum hordei. Gerbergus de Seleheim mansum I apud Alfene. Azela de Bumele VI jugera. Ibidem Gela de Kalkere trutam in monumento duorum malderorum ordei. Heribertus o de Genepe, pro fratre suo Ereberto occiso, mansum unum Brakele, quod solvit VII solidos Davendrenses. Apud Rimagen, Manegaldus Xantensis Canonicus, & supra nominata Bertrad, comparaverunt V jugera vinearum, quarum medietas præfato vivente Clerico, reliqua pars eo defuncto Fratrum in monte erit.

[30] Dominus Hildolfus p Archiepiscopus, dedicans oratorium S. Martini in ipso monte, dedit possessiones domorum IX in Sanctis, quarum aliæ plus, [atque Hildolfo Archiepiscopis] aliæ minus solventes, summam conferunt V solidorum, ad lumen ipsius capellæ. In monte Arnoldus Comes jugerum I. Adelheidis Sanctimonialis III jugera dedit. In campo Megeneete jugera sunt VII, ad montem pertinentia; quorum I Volmarus & uxor ejus, Wilhelmus II, Videricus de Eile I, Rudolfus de Megeneete I, Amizia de Budweche, Rudolfus de Lo, Bezela de Megeneete II. Apud Wentervelde, Henricus monachum professus, jugerum I. In Ebbecheren, Grunzelinus de Bevenburch, possessiunculam XII numorum. Gebehardus, Presbyter de Brutine, sub montem, medium jugeris. Amelune I, Snedo II, jugera in monte. In saltu qui Hiese dicitur, [& aliis:] æquale jus habebunt per omnia, prope homines utriusque curtis in Britine. Cuno, Clericus in Wissele, in Rimagen emit jugerum vineæ, deditque B. Mariæ. Heribertus de Britine, allodium quod possederat in monte ad V jugera terræ; & tradidit e sensu suorum. In Lappesdal jugerum unum, a quodam Ingelgero, Hierosolymam profecturo, susceptum in dexto montis latere. Rutgerus & Hermannus, frater ejus, dederunt agrum, ut putatur, ad quantitatem jugeris I. Gerhardus de Lattingen, II jugera Sanctis.

[31] Hæc, & si qua sunt alia, diversis temporibus, diversis in locis, a diversis utriusque sexus personis, [Quæ omnia ipse Arnoldus confirmat.] Domino Jesu Christo, sanctaque Genitrici ejus perpetuæ Virgini Mariæ, in memoriam omnium fidelium vivorum & mortuorum, legaliter in sæpe dicto monte oblata & legitime suscepta sunt, Episcopali nostra auctoritate roboravimus; æternum Dei judicium, & judiciariam sententiam imprecantes in omnem animam hominis, quicumque horum quippiam quocumque modo vel ingenio defraudaverit, vel defraudari consenserit; ut quamdiu vivit, expers sit omnium orationum, quæ in ipso monte, seu per totam fiunt Ecclesiam; & moriens, partem accipiat cum illis, quorum vermis non moritur, & ignis non extinguitur; quia peccatum eorum a facie Dei numquam delebitur, nisi resipuerit, & digne Deo satisfecerit. Acta in Monte Vurstenberg, anno Dominicæ Incarnationis MCXLIV, Indictione VII, anno primo Domni Apostolici q Lucii, regnante Romanorum Imperatore, Occidentis, Conrado III anno VII; Orientis, sub Emmanuele Comneno anno II. r

[32] His laudatißimis initiis, ut media taceam, quam conformia etiam extrema fuerint, quoad Monasteriorum erectionem, docebit ipsiusmet Norberti diploma, a Strahoviensi Abbate Vito nobis missum, sub hoc titulo: Quomodo Norbertus ecclesiam B. Virginis a Secularibus ad Fratres sui Ordinis reduxit. [Ecclesiam S. Mariæ depauperatam inveniens,] Item de paupertate loci, & quomodo Fratribus a novo providit. Tenor Diplomatis hic est. In nomine sanctæ & individuæ Trinitatis. Ego Norbertus, Dei gratia Magdeburgensis Ecclesiæ Archiepiscopus. Notum sit omnibus tam futuris, quam præsentibus; quod ego statum Magdeburgensis Ecclesiæ attendens, & eam sublimare in religione cupiens, & imminuta redintegrare, & minus correcta reformare, vel in melius mutare studens; in ipsa Civitate reperi ecclesiam, B. Mariæ Genitrici Dei perpetuæ Virgini dedicatam, internis & externis adeo attenuatam, ut & sarta tecta ipsius ecclesiæ omnino fere essent annihilata, & duodecim Clericis in ea Deo deservire constitutis non sufficerent alimenta. Ex iis enim quæ ad illam pertinebant ecclesiam, plurima erant Militibus etiam in beneficio distributa; quædam per negligentiam jacebant inculta; quædam in aliorum usus usurpata, ita ut ecclesia fere irrecuperabiliter esset destituta.

[33] Nos itaque paupertati eorum & frequenti eorum querimoniæ condolentes, [Clericis alibi collocatis.] & ecclesiam magis crescere, quam decrescere cupientes; monendo, exhortando, suadendo, hoc ab eis obtinuimus; ut de illa exeuntes ecclesia, religiosis viris, communi vita sub Regula B. Augustini degentibus cederent, & se provisioni nostræ sine omni conditione crederent. Ut autem ipsi in claustrali, sicut prius, disciplina sub Decano viverent, ecclesiis aliis in civitate eos attitulavimus. Quosdam in ecclesia Beati Nicolai collocavimus; quosdam de bonis ipsius ecclesiæ sustentavimus; Fratres vero nostros, in ecclesia substitutos, pristinis ecclesiæ possessionibus & justitiis donavimus: & pro ampliori pace & quiete, eos ad neminem, nisi ad nos & successores nostros, respectum habere statuimus. Ut igitur hæc in perpetuum inconvulsa permaneant, [eam Præmonstratensibus tradit.] Banno Beatorum Apostolorum Petri & Pauli & nostro confirmamus. Conservantibus pax & remissio peccatorum. Si vero aliqua conditionis alicujus persona, studii nostri laborem præsumpserit cassare, vel temerario ausu pauperes Christi disturbare, vel aliqua occasione voluerit eliminare; sit Anathema Maranata usque in diem Domini. Ego Elinderus subscribo. Ego Uwernus subscribo. Ego Wernerus subscribo. Ego Sidagus subscribo. Ego Anselmus subscribo. Ego Theodericus subscribo. Ego Sigebodo subscribo. Ego Godescalcus subscribo. Actum est ab Incarnatione Domini anno MCXXIX, Indictione VII, IV Kalendas Novembris, in suburbio Civitatis Magdeburg. in Abbatia Beati Joannis Baptistæ.

ANNOTATA D. P.

a Id est, Ecclesiæ Cathedralis Coloniensis, quam Gelenius lib. 3 Syntagm, 1, §. 4 a Williberto Archiepisc. ædificatam ait anno 873, ejusque primarium Chorum S. Petro dicatum; stetisse autem usque ad annum circiter 1248, quando exusta fuit, & nova hæc ædificaricœpta, cujus Choro coronis imposita fuit anno 1320.

b Geist Castellum, inter Monasterium Westphaliæ & Paderbornam urbes, via fere media situm est, uti ipse vidi; habetque nunc ibi Societas nostra Domum tertiæ Probationis, ex legato ultimi possessoris; vix tamen credo, locum hic illum intelligi, utpote remotiorem ab oppido Sanctis: sed alium; quem tamen nuspiam notatum reperio; sicut nec alia plurima succeßive nominanda loca; quare iis requirendis non immorabor; sed Westphalicarum & Coloniensium rerum curiosis examen dimittam.

c Maldarium alias Maldrum, quantum simul ferri ad Molam solet, a Teutonico Malen, molere; unde & molitor, Malder dicitur.

d Brasium, frumentum aqua maceratum quousque incipiat germinare, ac deinde siccatum, ex quo denique commolito cerevisia coquitur.

e Cranna quid fuerit, necdum potui discere; licet plures in Clivia fecerim interrogari.

f Susatum, vulgo Soust, in finibus Marchiæ, post Monasterium Westphaliæ opulentißimum habitum, etiam nunc.

g Frethena vulgo Vreden, de quo vide dicta ad Vitamnum. 6.

h Statua, idem quod virga frumentaria: nam in speculo Saxonico apud Cangium, ubi in textu legitur; Duodecim vero virgarum cumulus tritici, notatur in margine Acervus tritici duodecim habens statuas … & quælibet statua clavos continet duodecim, … in altitudine unius hominis staturæ usque ad humeros. Unde apparet etymon. Infra tamen num. 146 tres statuæ exponuntur, tria noctis hospitia.

i Daventra sive Daventria, vulgo Deventer, oppidum Transisalaniæ diœcesis Ultrajectinæ, unum ex tribus primariis, cum Swolla & Campis.

k Dusberg, credo esse Duysberg in Clivia ad Ruram, vel Dousborg ad Isalam in Zutphania.

l Resa munitißimum oppidum Cliviæ, ad dexteram Rheni ripam, distat Sanctis leucas 3.

m Durtmund, amplum oppidum diœcesis Coloniensis, inter Ruram & Lippam fluvios: cujus aliorumque jam dictorum antiqua potentia, ex jure propriæ monetæ cudendæ intelligitur.

n Stromburg, cum titulo Burchgraviatus hodie spectat ad Episcopatum Monasteriensem, inter Lippam & Amisium; ubi creditur Q. Varus legiones amisisse.

o Si constaret hunc eumdem esse, qui supra, S. Norberti fratrem, jam hic haberemus alterum fratrem Erebertum: uterque fortaßis ex eadem qua ille familia commune habuerint cognomentum de Genepe.

p Hildolfus, nullus post Fridericum invenitur apud Gelenium & Sammarthanos: quos hinc corrigas, & præter Hildolfum S. Annonis successorem, anno 1079 defunctum, intelligas Hugoni in Italia mortuo, ad annum 1138, succeßisse Hildolfum II, & aliquanto tempore Sedem istam tenuisse ante Arnoldum, quem ipsi faciunt immediatum Hugonis successorem.

q Mabilio reperit in Necrologio aliquo hunc Lucium Papam obiisse eodem anno die 25 Augusti; ego vero demonstrasse me puto in Paralipomenis ad Chronologiam Pontificiam, non ante 13 Februarii sequentis defunctum esse, quod etiam hinc probatur.

r Chrysostomus vander Sterre in Vita vulgari S. Norberti scribit, hoc monasterium Sanctimonialibus postea fuisse traditum, quæ temporum iniquitate coactæ, demum in Sanctense oppidum migraverunt, uti jam supra dixi.

HISTORIA TRANSLATIONIS
Ex impressis Pragæ atque Antverpiæ.

Norbertus, Fundator Ordinis Præmonstratensis, & Archiepiscopus Magdeburgensis(S.)

EX IMPRESSIS.

CAPUT I.
Conatus pro obtinendo corpore, pridem in Belgio cœpti, in Germania promoti, effectu nullo usque ad Imperium Ferdinandi II.

Sanctissimi Patris Norberti consummata translatio, [Triplex tractatus Pragæ hac de re editus,] referentibus iterum ipsius in Monte Sion Pragæ filiis, Fratribus Strahoviensibus, in lucem ibidem data anno MDCXXVIII; nostroque Bollando, necdum hisce studiis applicito, Mechliniam missa, lectoris alloquium sic orditur. Hoc jam tertium, amice Lector, tecum de S. Patre nostro, novoque nostri montis inquilino ac præside, Norberto, loquimur: toties enim oportuit. Primo quidem cum modum narravimus, quo petitæ e Saxonia, acceptæ tandem, & in hoc regnum illatæ fuerunt sacræ ipsius Reliquiæ. Deinde vero, cum earumdem per omnem Pragam in Sionæum montem, cum solenni lætissimaque pompa translatarum triumphum oculis tuis exhibere conati sumus. Et nunc denique, quando sacri Corporis in proprium suum quoddam apud nos sive cubile sive solium collocatio (quam ob causas in Octiduo nostro commemoratas eodem illo tempore facere non licuit) solenni sane ritu peracta, iisdem oculis tuis manu itidem nostra erat repræsentanda. [sed ante tertium excusus Antverpiæ Echo Norbertinus,] Primum secundumque scriptum nec accepimus nec magnopere requirimus: utriusque enim ac tertii etiam vicem abunde supplet Vita, mors & translatio S. Norberti, anno MDCLXXI denuo recusa Pragæ: utrumque tamen indicandum mihi fuit, quia utrique, non item tertio, respondet Echo Norberti triumphantis, sive Commentarius eorum quæ ab Antverpiana S. Michaelis Præmonstratensium Canonicorum ecclesia, tam pro impetrandis S. Norberti nonnullis Reliquiis, quam pro iisdem debito cum honore ac communi civitatis lætitia excipiendis, [ex quibus alii breviorem,] peracta sunt, auctore R. P. Joanne Chrysostomo vander Sterre, ejusdem Ecclesiæ Canonico & Priore, postmodum Abbate dignißimo, Antverpiæ anno MDCXXIX. Ex istis narrationem suam composuerunt in Bibliotheca Præmonstratensi Pagius a pag. 405 ad 415, & Polycarpus de Hertoghe a pag. 461 ad 489, uter que Vitam; sed brevius ambo quam dignitas rei exigat, [nos prolixiorē narrationem teximus.] licet pro suo instituto satis. Ego prolixiorem & ex utroq; unam conflaturus Historiam, omißis tamen hinc inde nonnullis ad rem nostram minus facientibus; exordior a posteriori, tamquam altius rerum gestarum seriem repetente, hoc modo:

[2] Venerandum illud suum sub altari S. Crucis cubile S. Norbertus, magnus & ipse Crucis amator, quadringentos annos, & quod excurrit, in suo Magdeburgensi Mariano Cœnobio tenuit: donec ibidem venenosis Lutheri, & aliarum ex orco emissarum hæresum afflatibus, [Prælatis solicitis de corpore sancti, inter hæreticos inhonorati,] miserandum in modum sacra Christi pessumdaretur Ecclesia. Tunc enim cum jam a filia Sion, Magdeburgensi illa olim tam celebri Ecclesia, SS. Adalberti, Norberti & aliorum sudoribus irrigata, laboribusque exculta, egressus esset omnis decor ejus; jaceretque venerandum illud animæ beatæ depositum, Corpus, inquam S. Norberti inter pollutos illos Lutheri asseclas inglorium; sancta Prælatos Ordinis Præmonstratensis cura sollicitare ac urgere cœpit, tantum illum thesaurum hæreticorum manibus eripiendi, & in locum tutum transferendi. Hæc porro in Parentem pietas varios Ordinis Prælatos admodum solicitos tenuit, ac inter illos D. Joannem Lohelium, ex Abbate Strahoviensi Ordinis Præmonstratensis Pragensem in Bohemia Archiepiscopum, qui cum D. Gasparo Questembergio, suo in Abbatia successore, ab annis viginti & pluribus in hoc negotium sedulo intendit; tum etiam imprimis D. Joannem de Pruetis, totius candidissimi Premonstratensis Ordinis dignissimum Generalem, mirum in modum, ut par erat, [Joannes de Pruetis Generalis] ante quadraginta fere annos sancta hæc solicitudo affecit. Vir enim ille & doctrina & pietate eximius, sed & scriptis clarus, ut divino plane munere Ordini Præmonstrato supremus Magister obtigit, ita decorem ejus ac dignitatem indefesso zelo admodum promovit;k privilegia ejus confirmari ac augeri curavit; Ordinis sui cœnobiis plurimis visitatis, disciplinam restituit; & vero, qui multa & magna præstitit, nisi temporum turbatissimorum obstitisset iniquitas, majora præstitisset. De sanctissimo etiam Canonici Ordinis Præmonstratensis Fundatore optime meritus est, quod accito in petitionis suæ communionem Cardinale Philippo S. Sixti, dicto Boncompagno Ordinis Protectore, a Gregorio Papa XIII S. Norberti cultum amplificari; eidemque, jam dudum inter conscriptos cæli Patres adjecto, solenne festum decerni impetravit: cujus etiam quod in hæreticorum terra etiamnum ingloriæ delitescerent sacræ Reliquiæ; quo potuit studio inde eripere sategit.

[3] Extat hujus rei in Archivio nostro S. Michaëlis Antverpiæ non obscurum testimonium, in Diplomate quod ad D. Dionysium Feyten, ad D. Michaëlis Abbatem, anno salutis reparatæ MDXCVI, majori Sigillo suo munitum dedit: [an. 1596,] quod hic subjiciendum duxi. Joannes de Pruetis, in sacratissima facultate Parisiensi Doctor Theologus, permissione divina & sanctæ Sedis Apostolicæ gratia incliti monasterii S. Joannis Baptistæ Præmonstratensis Laudunensis diœcesis humilis Abbas, [Antverpiensi Abbatimandat,] & totius Ordinis Caput & Reformator generalis; dilecto nobis in Christo filio & Confratri, Dionysio S. Michaëlis Antverpiensis Abbati, salutem & paternitatis affectum. Quadringentesimus & ultra annus agitur Divum Norbertum, monasterii nostri Fundatorem, & Ordinis Institutorem, & Magdeburgensem Archiepiscopum, ad Sedem beatorum commigrasse,… Et quia Dei gratia, qui mirabilis est in Sanctis suis, ejus sacrum corpus in monasterio B. Mariæ adhuc integrum manere, jam dudum certiores facti sumus; incultum tamen, in honoratum & spretum, propter hæresim in illis partibus nimis tenaciter grassantem; Tibi per præsentes mandamus & rogamus, ut si quos viros pios nactus fueris, qui illud sacrum corpus absque ullo tumultu religiose possint transferre, in tuum monasterium S. Michaëlis, ubi multa per eum Deus est operatus; [ut illud ad se transferri curet:] & inde ad nos, ubi prima sua sedes fuit, & Ordinis principium & origo est, tempore opportuno transferri possit; & honorificentius quam ubi est venerari, & a catholicis Christianis, & a nobis potissimum coli, tamquam Pater apud Deum triumphans, & pro nobis interpellans. Rem tuo nomine dignam, nobisque & toti Ordini gratissimam facies, & nos de omnibus commonefacies. Præmonstrati, tertia Aprilis, anno millesimo quingentesimo nonagesimo sexto.

[4] Quia vero Dionysius Abbas, rei familiaris, propter exulceratorum horum temporum injurias, & gravissima damna quæ Antverpiana ejus S. Michaëlis ecclesia passa erat, non modicis premebatur angustiis; idcirco in hoc Translationis negotio nihil efficere valuit: [sed nihil agi potuit usque ad an. 1614] sed nec D. Christianus Michaëlius, qui in demortui Dionysii locum anno MDCXIII mira omnium gratulatione suffectus est, etsi peculiari erga S. Norbertum ejusque sacrum Corpus transferendum, ut & erga ceteros Ordinis sui viros sanctitate illustres (quos picturis exprimi curavit) devotione ferretur; eamdem ob causam, sed & ob accisum nimis Prælaturæ suæ tempus, (quippe quam vixdum per annum tenuit) quidquam etiam præstare potuit. Extimulabant interim mirum in modum ejus pro hac Translatione tentanda eximium zelum, tum pius ejus in Sanctum affectus, tum, quod Antverpiensem Episcopum Joannem Miræum ac alios ejusdem Ecclesie Primores, magnis etiam impensis sanctum illud Corpus pro Cathedrali sua, non ita pridem vendicare conatos esse, intellexerat. Admotus est clavo ecclesiæ S. Michaelis anno MDCXIV, D. Matthæus Irsselius, vir vel eam ob causam immortali memoria dignus, quod pro impetrando ecclesiæ suæ S. Michaelis hoc sanctissimi Norberti Patriarchæ nostri ac Antverpiensium gloriosi Apostoli corpore, non parum operæ ac impensarum posuerit… Hic cum prima vice Bruxellas peteret, Serenissimis Principibus Alberto & Isabellæ acturus gratias, [quando Alberto & Isabellæ supplicatum est,] ob nominationem, quam dignati erant facere, personæ suæ nihil tale suspicantis, sed & cum lacrymis deprecantis, ad Prælaturæ dignitatem; humili obtestatione, una cum Conventu ecclesiæ suæ, ab iisdem Principibus petiit, quatenus pro ecclesia sua S. Michaelis, quæ iisdem suis Celsitudinibus Antverpiam excurrentibus gratissimum ad Scaldis prospectum hospitium præbere solet, dignarentur impetrare thesaurum sanctissimi Corporis B. Norberti: æquum enim esse, ut ubi palæstra laborum ejus fuerit, ibidem etiam de subactis hæresibus in corporis sui Translatione redivivus Antverpiæ Apostolus triumpharet. Nullibi melius, quam in ocello hoc urbium, ejus cultum propagandum; [favere desiderio illi tam æquo.] cujus uti Clerus admodum exemplaris, ita Magistratus populusque pietati valde deditus: nullibi etiam eum tutius asservari posse, quam in munitissima hac urbe: sed & nullum alium locum æque sibi, præter ipsum totius Ordinis Præmonstratense Archicœnobium, ad ejus sacra Lipsana obtinenda, jus majus prætendere, pluresque titulos allegare posse: quippe qui illum tamquam Apostolum suum speciali quotannis cultu & honore, cum tota Antverpiana diœcesi, veneretur ac suspiciat. Hæc & alia quæ servire poterant prudentissimo Principi magis inflectendo, allegare curavit; quibus eumdem permovit, ut cœnobio huic nostro favorem suum benigne addiceret.

[5] Non destitit interim Prælatus occasione hac uti: [Et favorem quidem ille addixit,] quin conciliatis sibi in illum finem viris aliquot magnis Aulæ Primoribus, ac inter eos Excellentissimo Arausiorum Principe Philippo Guilielmo, qui opem etiam suam addicerent; eisdem Serenissimis Principibus, dum non ita post cum Aula sua Antverpiam excurrentes, oblatum in cœnobio hospitium acceptarent, eamdem piam petitionem suam de obtinendo S. Norberti corpore, qua potuit instantia coram iterum renovavit; sed potissimum Alberto Pio, [& mortuo illo etiam illa,] qui verbis humanissimis se ejusmodi petitionem gratam & ratam habere declaravit… Cum vero non ita multo post Principes Antverpiam excurrerent, Xenii nomine, idem suppliciter petiit. Etsi autem constet Sereniss. Albertum pro obtinendo Corpore hoc sacro, etiam aliorum cœnobiorum Prælatis, ac imprimis Bonæ Spei, id ipsum instanter flagitantibus, non exiguam operam ac curam adhibuisse; eum tamen

— — postquam fata tulere,
Promeritum meliora poli cum Numine regna;
Conjux, sanctorum socia indefessa laborum,
Pertendit magni curas Isabella mariti.

Quin & eidem studio intendisse scimus non solum Saxoniæ Electorem, [nec non varii Principes:] sed & Leodicenses Principes ac S. R. I. Electores Ernestum & Ferdinandum Bavaros; item Fredericum Ittelium Cardinalem Solleranum, ac alios; sed imprimis præmemoratos Lohelium sanctæ memoriæ nuper Pragensem Archiepiscopum, & Gasparem Questembergium Abbatem Strahoviensem ac Siloënsem; qui ante complures annos non semel conati sunt gloriosæ mem. Cæsaris Rudolphi II auctoritate impios sacri thesauri incubos expugnare, etsi hactenus sine effectu: [nihil tamen peractum est.] quod Invictissimo Cæsari Ferdinando II, qui cum tanto divinæ gloriæ incremento ac fidei Catholicæ propagatione hodie felicissime regnat, inter cetera Imperii sui decora gloria hæc servata esset. Hactenus Antverpienses, in sua Echo: nunc cum Strahoviensibus progredior.

CAPUT II.
Cæsaris voluntati Magdeburgi expositæ consentit tandem Magistratus, res tamen non peragitur.

[6] Annus erat Ære Christianæ supra millesimum sexcentesimum quintus & vigesimus, [An. 1625 in Hungariā ad Cæsarem profectus Abbas Pragensis] quando Reverendissimus noster in Christo Pater D. Gasparus a Questemberg, natu Coloniensis, monasterii titulo S. Mariæ in Monte Sion, vulgo Strahow dicti, e regione arcis Pragensis siti, Abbas; diu ante soliciteque, re cum animo suo ac suis pertractata; & voluntate Numinis, quantum fieri potuit, exquisita implorataque; tandem tentare certus, VII Idus Novembris domo ad Cæsarem profectus est; jussu piissimi Principis & auctoritate primum impetrata, sanctum negotium aggressurus. Erat id temporis Cæsar in Pannonia inferiori, Sempronii, hodie Oëdemburgum vocant, ubi acto regni Conventu Ferdinandus filius in Regem Pannoniorum electus & continuo inauguratus est. Eo Abbas cum venisset; libello dato Cæsari supplicavit. Summa petitionis erat; uti, pro suo illo summo in Dei Sanctorumque ejus honorem studio, auctoritate sua pulcherrimum opus Cæsar ipse initiare vellet: quo opere effecto, Boëmiæ regno, certum præsidium, divinæque protectionis pignus, & gaza omnibus Indorum opibus potior; Ordini Præmonstratensi, qui adeo in Boëmia, aliisque hereditariis ditionibus & floruisset aliquando, [supplicat ut recuperando corpori velit intendere,] Reipublicæ multum utilis; & modo felicitate, favore, liberalitate Cæsaris monasteria, fundos, census, pridem violenta grassantis impietatis manu diruta, erepta, occupata, sanctissime reponentis, refloresceret, illi Ordini cum universo, tum maxime iis in locis inenarrabile de reddito Patre gaudium, & incomparabile cimelium; sibi denique augustæque Familiæ suæ, cum apud Deum & amicum ejus Norbertum gratiam ac tutelæ auctioris meritum, tum apud pios omnes, qui sunt & erunt, gloriosissimi nominis æternitatem, omnisque semper boni imprecationes, sacratissima sua Majestas assignaret.

[7] [per suum prope Magdeburgum cum copiis Legatum:] Venisse nunc opportunitatem rei peragendæ, quantam ne sperare quidem licuerat hactenus. Illa utendum. Scire se, potentium aliorum in vicina Bojaria, in Belgio longinquo, ad hunc thesaurum converti oculos & manus extendi. Illos anticipandos esse: omnia nunc in proclivi posita: non alio opus esse, quam a sua Majestate mandato ad D. Aldringerum Legatum Legionis, & Generalem in castris ibi ipsius Commissarium, virum fortissimum simul ac prudentissimum, jam in vicinia civitatis habentem stativa; omniumque illic rerum huc facientium optime conscium, & alioquin hactenus ad ipsius sanctæ rei negotiationem per se valde promptum; qui litteris a sua Majestate, ad ipsos Metropolitanos Collegas, & ad cœnobii supra memorati nunc inquilinos instructus, aditurus homines ipse, ac facile quod optatur effecturus sit. Ac ne fraus ulla, vitiatis fortasse sacris Reliquiis, [perque ipsummet Abbatem:] profanisve suppositis, intercedere possit; se Abbatem in Saxoniam proficisci, & monumenti resignationi, ignoto habitu, præsentem adsistere, ac manum operi una admovere, paratum esse: jam enim ante annos aliquot aditum sibi locum omnem & exploratum. Corpus ipsum ubi impetrare & auferre contigerit, in Boëmiam fideliter illaturum; in suique monasterii oratorio, ad æternam Regni custodiam, magnifice collocaturum. [Annuit Cæsar, & litteras expedit:] Cæsari, sponte sua in ejusmodi cælestium thesaurorum conquisitionem intentissimo, rei, cum utilis in commune, tum nomini suo plurimum gloriosæ, petitio vehementer placuit. Quare mox ad D. Joannem Aldringerum ante memoratum litteras dedit ipse; jussitque omnem in hoc opus solicitudinem, diligentiam, industriamque conferret. Ad Fridlandiæ quoque Ducem, copiarum illic suarum delectum Imperatorem; denique & ad Metropolitanos Collegas, ad cœnobii Præpositum; ad Senatum. Quas singulas e Germanico transpositas huc adscribere brevitatis causa supersedemus.

[8] Hac optimi Cæsaris voluntate, gratia, litteris, D. Abbas letissimus, atque ad conandum instructissimus, pridie diei D. N. Jesu Christi anniversaria commemoratione natalis, Pragam reversus est. Inde, solennibus pro more & ex animo operatus, [Proficiscitur Abbas Januario sequenti;] rebus domi ordinatis, anni proximi Januario, ipsis mensis Idibus in Saxoniam, ut assignato Commissario adjungeretur, iter arripuit. Eum jam litteris suis convenerat, significans, quid a Cæsare constitutum esset; simulque, quando ad ipsum, & quo veniendum esset, consulens. Ad quas Commissarius & statim & secundo rescribens, quid fieri oporteret, docuit; ac petiit festinari. Ut igitur Praga Lipsiam, inde Saxonum Hallam (quo veniendum esse monuerat Commissarius) ventum est; [& re Halæ consultata,] eodem post octiduum demum, expeditione quadam militari tantæ moræ necessitatem faciente, Commissarius accessit, una cum D. Collalto Comite, Cæsarei bellici Consilii Præside, Tribuno Militum, & copiarum illic supremo quem vocant Mareschallo; qui etiam ipse magno studio ferebatur in sanctum negotium, [indicatur voluntas Cæsaris] consiliaque sua & opem liberaliter conferebat. Ibi tum inter eos convenit; ante omnia Metropolitanis aperiendam esse Cæsaris voluntatem, eorumque tentandos animos. Sed incommodum acciderat per eos dies, quod omnes ad unum Magdeburgo, ob exortas inter ipsos ac cives simultates excesserant, alius alio varia in loca dispersi.

[9] Itaque Commissarius litteris Wittenbergam, ubi tunc Conventum agebant, datis eos adiit; cum ostendens esse, quod sibi Cæsar injunxisset, & ab illis vellet; tum petens, vel aliquos e suis ablegent, vel locum ubi convenire placeat, designent. Missæ simul quæ ad eos erant a Cæsare litteræ: quibus & suas Fridlandiæ Dux, copiarum summus Imperator, addiderat, Collegii Decano inscriptas; vehementer petens, ne quam ex ore Commissarii coram intellecturi essent, Cæsari atque adeo & sibi gratificandi opportunitatem ullo modo præterire sineret ipse, vel a Collegis præteriri. Illi duo e suis ad Commissarium Dessam, Anhalti Principis oppidum ad Albim situm, ablegant; per eos, quid Cæsar vellet, cognituri. Ibi Commissarius (cum subito graves of causas, a Generale Asserslebiam noctu evocatus, [Commissariis Capituli Magdeburg.] biduum abfuisset) ad eos venit, & humanissime compellatis prolixe rem omnem exposuit; ostendens insuper, quantum intersit hoc rerum statu habere propitium Cæsarem; occasionem offerri, qua illum, nullis suis impendiis, amplius quam ullius auri profusione, demereantur. Plura adjecit, quæ videbantur ad persuadendum congrua. Quibus auditis illi ad Collegas suos, Wittenberge collectos, dicunt se relaturos. Verum ut illuc diei itinere reversi sunt; eos conventu soluto, frivolis rationibus prætensis, recessisse comperiunt; datisque ad Commissarium litteris, quam primum exponunt. Rogare, factum benigne interpretetur: operam daturos, uti paulo post iterum conveniant.

[10] Inurbanitatem datis iterum litteris acriter insectatus, exprobrat hominibus, [Canonicis responso dando moras innectentibus] quod tanti eis summus Orbis ipsius Magistratus non fuisset, ut unius diei morulam patienter ferrent. Petit, allaborent delegati; ut eo magis maturato responso accusationem contemptus Collegium avertat. Respondent illi, iterum purgationem suorum ingeminantes, fore ut brevi rursum conveniant: optima pollicentur. Itaque non paucorum sub hæc dierum inutilis & molesta mora D. Abbati devoranda fuit. Evenit interea, ut expeditione aliqua suscepta D. Henricus a Schlik, Comes in Passaum, &c. S. C. Majestati & ipse a Consiliis, Tribunus Militum reique tormentariæ summa cum potestate Præfectus, cum copiis per Dessam iret. Is, pro pietate sua studioque in honorem Dei & Sanctorum incomparabili, cum D. Abbate multis & candide (nam ea quoque virtute plurimum excellit) egit de re proposita; recepitque certo se affecturum, ut ipse voti compos fieret; comitaretur modo, viamque qua duceret militem, [admoventur copiæ civitati, 21 Febr.] secum insisteret: intra quatriduum omnino se cum eo & Commissario iturum Magdeburgum. Credere se plane, decreto & ope Senatus, prætermissis aliis id agendi rationibus, quod Cæsar vellet, posse effici. Itaque pergente in hosticum una D. Abbate, munitioribus aliquot propugnaculis triduo captis, quarto Magdeburgum die ventum est. Erat is dies alter & vigesimus Februarii, Dominicæ ipsius Quinquagesimæ. Senatores Urbis de Comitis adventu ante certiores redditi, in suburbium obviam exierunt; & honorifice per Urbem deductum ad hospitium, cui aurei Brachii insigne, comitati sunt. Ibi magnifice, promptissima liberalitate, sumptu publico, Comitem & comites exceperunt.

[11] Continuo Commissarius credentiales suas apud Senatum profert; [Cæsaris litteræ exhibentur Magistratui,] quidque a Cæsare sibi injunctum sit, ostendit. Comes simul magnæ auctoritatis instantiam de se addidit: magnum cito ac facile lucrum facturi, Cæsari obsequerentur: dimitterent Reliquias istas, rem apud eos projectam nulliusque pretii. Præposito quoque cœnobii, quod habebat sacrum Corpus, Cæsaris literæ redditæ sunt. Ille, simulatione valetudinis Commissario sui copiam facere abnuens, postera die in suburbanum rus sese abstulit. Actum subinde cum hominibus ejus, qui sibi Conventualium & locum & nomen tam inique quam false usurpant, nihil quam Religiosi Fratres ac filii S. Norberti minus. Et hi docti artibus Præfecti sui, [novæ tamen moræ objiciuntur.] variis commentis prætextisque difficultatibus petitionem eludebant. Constituit tamen tandem Senatus (ubi Metropolitanorum consensus impetratus sit) facere quocumque modo, ut voluntati Cæsari mos geratur. Atque ita postquam, & iterum & pluribus, cum Conventualibus frustra actum fuisset, quinto Kalendas Martii die, qui Cinerum erat, Magdeburgo, non sine capitis periculo, nisi sclopetariorum Quinquagena stipati fuissent, excesserunt. Postridie Asserslebiam, ubi prætorium Generalis ipsius tum erat, D. Abbas venit, Principem salutaturus; eique valedicto & actis gratiis, domum, moræ ac diuturnioris a suis absentiæ tædio, rediturus. At reditum is ipse dissuasit. Jam enim sacras Reliquias illas & clam & palam a maximis Principibus vehementer expeti; eos, si ipse abcesserit, potituros. Pollicebatur, se scripturum Senatui, & hortaturum, præsentem occasionem Cæsari se probandi minime prætermittat. Facile ab ita suadente, D. Abbati persuasum est; ut est spes credula, & pro desiderii modo semper longius se extendit.

[12] Contigit inde paucis post diebus, Reipublicæ causa Senatores adire Principem. [Rem urget Dux Walstenius,] Itaque occasione usus, diligenter eos, oblatam Cæsari gratificandi facultatem effluere ne paterentur, commonuit. Subinde Collegæ, nunc huc, nunc illuc indicebant Conventum. Tandem aliquando Torgaviæ collectos, cum Princeps, tum Commissarius, litteris ad consentiendum Cæsari diligenter iterum cohortati sunt. Rescriptum ab iis ad Commissarium, interesse, ut coram colloquantur: petere, Lipsiæ, aliove securo loco sese convenire dignetur. Commissarius Lipsiam id temporis, tamquam longiuscule dissitam, minus rebus suis & publicis opportunam videri, respondit: desiderare, ad propiorem aliquem locum e suis aliquos, quo & ipse venire possit, ablegent. Tandem ab illis, Torgaviæ congregatis XXII Martii die, consensum est: eumque consensum Torgaviæ, scripto solenni & obsignatione, ipsi contestati sunt; Placere, Sacrum Corpus tollatur, & Cæsari repræsentetur. Reliquum esse, ut modis quam maxime congruis tollendi ineatur ratio. Commissarius de omnibus D. Abbatem illico reddidit, [& 22 Martii consensus extorquetur,] e suo ad Pontem Dessanum propugnaculo, certiorem. Dum hæc inter Commissarium & Collegas ultro citroque aguntur, altera parte D. Comes a Schlick Senatores urgere pergit. Erat per eos dies Magdeburgi Tribunus militum D. Pechman Cæsareanus; hunc Comes missis quotidie tabellariis monebat, ut præsens jam illic, omnibus persuasionum rationibus insisteret, Cæsari hac opera plurimum gratificaturus. Is igitur e Magistratu potissimum quemque præhensare, [tum persuaso etiam Magistratu,] occupare, idoneisque rationibus conciliatos impellere studuit ad maturandum. Quotidianis fere litteris Comitem & D. Abbatem, quid fieret, quantum promoveret, edocebat: nullo se fine, nulla mora instare operi: nihil rerum prætermittere, quas idoneas existimet ad persuadendum aut movendum: quemdam ab Administratore delegatum intercessione sua facere, ne certi aliquid constituatur: incredibile esse, quanta cum id genus hominibus circumspectione agendum sit.

[13] [opem conferre,] Tandem ubi Comes Senatui per litteras ostendit; Collegas jam consensisse; inquirens, num porro ad reliquas difficultates vincendum potestate sua (ubi res postularet) cooperari, ac venienti D. Abbati in omnem casum assistere parati sint; illi omne auxilium stipulati, D. Abbatem, qui non procul urbe paratus in eventum aberat, omnino securum esse, ac procedere jusserunt. Itaque D. Abbas, quadraginta cataphractorum præsidio tutus, [Abbas ingreditur 28 Martii,] processit. Verum non nisi leucam ab urbe cum jam abesset, substitit; nisi designati, qui deducerent obviam venirent, non ingressurus. Postridie igitur ejus diei (erat is dies V Calendas Aprilis) Secretarius Civitatis curru vectus occurrit; & D. Abbatem humaniter compellatum, nemine fere animadvertente, perduxit. Altero statim die missi a D. Abbate, cum Conventualibus qui agerent, ac porro Metropolitanos solenniter jam annuisse ostenderent: num & ipsi denique ad obsequendum Cæsari se comparassent. Simul redditæ a Commissario ad eos litteræ; quibus ipsos accurate compellans, memores faciebat promissi nuperi: consensuros scilicet, ubi Metropolitani consensissent. Jam eos consensisse. Reliquum nunc esse, ut & ipsi. [& a Conventualibus S. Mariæ promissum corpus exigit.] Verum ubi se comprehensos vident boni Fratres, posita simulationum larva, manifestos se faciunt; neque se, nisi hominis cujusdam, unde se pendere ajebant, assensum petitores prius impetrent, assentiri aut velle, aut posse rotunde asserunt. Erat is inter capita factionis, unus e primis choragis perduellium, Cæsaris hostis manifestus.

[14] Spe ergo conatuque homines illos inducendi abjectis, D. Abbas totus ad Senatum conversus, exhibitis, [His tergiversantibus,] quæ ad eos iterum a Principe Generale ipso dabantur, litteris, per Tribunum Pechman orat, stolidissimam hanc Fratrum illorum Portionistarum (sic quoque vocant) petulantiam auctoritatis suæ admotu compescant; neque ab ineptis hominibus Cæsarem Maximum ludificari longius patiantur. Illi per aliquos e suis D. Abbatem convenientes; facturi quod peteretur, inter alia rogant, [iterum appellatur Magistratus:] Privilegiorum sanctionem a Cæsare ut impetrare allaboret: tum quod ad urbis tutelam meditarentur, ut impetrata item Cæsaris clementissima voluntate, perficere liceat: quin & adversus quoscumque hujus rei causa, nunc vel olim litem eis aut molestiam intentaturos, Cæsar cautum ut velit. Se porro daturos, qui assisterent pro tutela; nec ulla auctoritatis aut potestatis suæ parte defuturos, quin Reliquiæ concupitæ tollantur. Respondit D. Abbas, quod Cæsari decorum, quod se dignum, quod illis idoneum. [intercedit Administrator,] Hos inter mutuos sermones, ecce qui nuntiet; venisse ab Administratore delegatos, qui Senatum e vestigio dari petant, relaturis, quod a Domino suo referre missi sint. Datus postridie Senatus in Curia. Ibi, qui missorum Princeps erat, multa dixit. Caput dictorum: profiteri Principem, Dominum suum, Administratorem Magdeburgensem, & jam hic palam contestari; Senatus si quid eorum, quæ petuntur, annuat, pro injuria sua se habiturum: itaque viderent quid faciant. Et minime vero decere homines Euangelicos, religiosissimi populi Præsides, tam fœde idolomaniæ se præbere cooperarios.

[15] Mansit tamen Senatus in sententia. Itaque ad vesperam ejus diei D. Abbatem hortantur, pergat noctu sub horam decimam cum suis, adscitis in opus operis, ad monasterium: se contra periculum, si quod forte occurrere posset, [& armata manu rem. 31 Martii agendam, prohibet.] provisuros: eat modo securus, ac voto suo maximo, nemine prohibituro potiatur. Fecit D. Abbas, quod hortabantur; deducente nobili viro D. Henrico a Mengersem, contendit cum suis ad monasterium. Nox inibat post diem proximum ante Kalendas Aprilis. Verum ingressi locum, a militibus Administratoris, qui illic, insciis Senatu & nostris, excubias simul & epulas agebant, cum gladiis & bombardis hostiliter irruentibus, excepti sunt. Ea improvisa res puncto temporis omnes quotquot venerant dissipavit; temporis illius tenebris debentes, quod nemo fuerit ab insequentibus trucidatus. Profunda igitur nocte ad hospitium Tribuni militum Pechman, quocum Consules ab eo invitati cœnabant, [vim vi reprimere vult Magistratus:] reversus D. Abbas cum successum narraret, Consules indignitate rei commoti, mox se inde proripuerunt; & horæ circiter intervallo prima noctis hora peramanter D. Abbatem, ut se invisere quam primum ne gravetur, orant: interesse, ne tanta ignotorum hominum intra muros, in medio civitatis, temeritas impune ferat. Ivit D. Abbas, pluribus comitatus; & invisit. Mox Consules execrari denuo factum; ostendere, gravissime sibi displicere, quod aliter ac speraverant evenisset. Non se permissuros, ut sic velut spreti nebulonibus ludibrium sint. Interesse pro vindicanda auctoritate sua opus repeti & absolvi. Pergeret modo ipse: se vires eas opemque collaturos, quibus deinceps nemo obsisteret.

[16] Verum D. Abbas, quia rem in seditionem spectare animadvertebat, [Abbas, seditionem formidans,] neque vanus metus esse videbatur, ne turbulentis plerisque concurrentibus, stante ex adverso Magistratu, ad sanguinem & cædes veniretur; in posteram diem censuit differenda omnia. Minus Cæsaris auctoritate dignum videri, quasi furtim, nec nisi tenebrarum beneficio, honestissimæ voluntati ipsius satisfieri. Cupere igitur se, ut in Cæsarem observantiam palam probent, ac plurium e suis conscientia assensuque decernant. [indulget] Placuit statim consilium. Et quidem Consulum primus magno reverentiæ affectu rogavit Dom. Abbatem, paulisper subsistere vellet, & temporis, quantum ex nocte, in veniens mane, reliquum esset, moram patienter ferre: quam primum illuxerit, se omnium, qui Magistratum gerant, suffragia lecturum. Die exorta, novus ab Administratore Delegatus venit in Curiam; eamdemque Principis sui contestationem magna voce ingeminavit. [ut populi C-Viris res proponatur.] Senatus autem, non satis plebi fidendum ratus; præsertim quod jam quorumdam inaudiri murmur cœpisset; sub meridiem tandem constituit, ante sequentem diem nihil decernendum esse; quo & Centum-virorum, qui multitudinem repræsentant pro eaque pronuntiant, suffragia audiantur. Qua re D. Abbati & Tribuno Pechman nuntiata, eodem illi momento urbe excedere statuerunt; relicto in ea Nobili viro D. Henrico Mengersem, qui operiretur eventum rei; ipsis quod accidisset, relaturus.

CAPUT III.
Expugnata pervicacia civium, redit tertium Abbas, securosque reddit de Cæsarea clementia.

[7] Itaque pridie Kalendas Aprilis excedentes in oppidum Kalbe, ubi Comiti a Schlick stativa erant, [Egressus urbe Abbas] profecti sunt. Trecenti circiter ab hostibus missi, suburbium quo transeundum nostris erat insederant; qui egressos adorirentur & cæderent: verum ii metu cataphractorum, qui ad centum numero nostros stipabant, nihil ausi sunt. Magna civium multitudo, conscia insidiarum, se effuderat in spectaculum: in civitate res tumultui proxima videbatur. Tertio inde die, qui erat postridie Kalendas Aprilis, litteræ ad D. Abbatem veniunt a supra nominato D. Mengersem, quibus, quid interim in civitate geratur, aut gestum fuerit enuntiat. Pridie Centum-viros non convenisse: causa, a quadraginta Administratoris equitibus & turmæ Præfecto occupatum monasterium: eos tamen sub vesperam excedere a Magistratu jussos, locum iterum deseruisse. [intelligit non convenisse C-viros,] Jam in Curia magno Conventu rem tractari: quo exitu, se quam primum nuntiaturum. Ceterum, vehementes ad Senatum ab Administratore venisse litteras; eum plebis animos sibi adducere; plurimum hunc conatum qui concionantur adjuvantibus. Ex eo numero hoc ipso die quemdam, sententia e Dominicæ Passionis historia abusum, Magistratui in probrum Cæsaris insultasse. Erat sententia: Si hunc dimittis, non eris amicus Cæsaris. O os improbum, [remque seditionem spectare:] & S. Stephani grandine compluendum! Adeo illis in Tiberium Ferdinandus versus est; in Pilatum, proximus Magistratus: adeo nos Christum occidi, petimus; quia Christi amicum honoratum cupimus. Sed pergamus.

[18] D. Abbas extemplo respondit; non tam dolere sibi, [itaque Tribunum ibi relictum monet,] rem pro voto sanctissimi Cæsaris & suo non successisse, quam ipsi D. Mengersem tantam industriam, studium, conatum, fidem in hoc negotio periisse; neque sine evidenti periculo diutius illic jam hærere: sibi hoc quidem tempore omnino desistere, constitutum esse. Credere, nondum viro Dei placere, ut ossa sua illud cubile, quamquam neglectius, mutent honestiori: manere integram in futurum spem: quod differatur, non auferri. Rogare, nec unius verbi in posterum super hac re jacturam velit facere, seque quam primum periculo eripiat: minime Cæsari placere, ut cum multorum ac fortassis etiam publici alicujus tumultus discrimine, [periculo subducat ipse se.] hoc piissimum ejus desiderium ipse prosequatur: se amplissimi prudentissimique Senatus studia & optimum affectum sibi in commodiora tempora reservaturum: orare itaque, ut sine majoris periculi expectatione, civitate excedat: sibi nullos unquam dies fidei & industriæ ab ipso impensæ inducturos oblivionem: sed omni modo, loco ac tempore ad vicissim obsequendum in procinctu fore; idque re potius, quam talentis verborum, ubiubi poterit demonstraturum. Itaque pridie Dominicæ Palmarum, [Regressurū Pragam Abbatem] quæ in Aprilis quartam diem cadebat, D. Abbas iter domum arripuit. Eadem die Hallam venit: inde tertia post die Lipsiam ad meridiem. Hinc a meridie quatuor milliaria processit. Altera die, cum jam diurnum Commotovio, Boëmiæ oppido, iter abesset, venit ad eum missus a sæpe memorato D. Aldringero Commissario, vir quidam Nobilis, qui revocaret. Is redditis ab illo litteris; multa suadendo tandem, ut rediret effecit.

[19] Causa reditus potissima fuit promissio Magdeburgensium, qua sacras S. Norberti Reliquias, Cæsareæ Majestatis suæ placito, [revocat Magistratus.] ad Domini Abbatis manus repræsentare spoponderunt. Accedebat periculum, ne interim omnino tollerentur, quod etiam tentatum jam fuerat, & clandestina machinatione sepulcro admoveri cœptæ manus. Qua tamen re mature composita, D. Henricus Mengersem a Senatu impetravit; ut nefarii homines templo excluderentur, ejusque fores publico sigillo obsignatæ bona insuper & vigili custodia observarentur. Publicæ fidei instrumentum desuper confectum, ad suspicionem omnem tollendam D. Abbati, postquam tertio Magdeburgum venit, ab ipso Senatu oblatum est. Reversus hisce de causis in castra D. Abbas, alia omnia invenit, quam speraverat: rei in civitate publicæ conditione mutata. Causa mutatæ, spurium illud ac periturum caput, Mansfeldius: [Interim ad est armatus Mansfeldius:] qui & hostilia minitabatur, & levibus quibusdam successibus feroculus factus, insultabat: aditus quoque ad civitatem omnes, miles ejus insidendo clauserat. Jam ad Senatum iterum scripserat Commissarius, exigens, ut tandem quid facturi essent, constituerent. D. quoque Abbas, ut in castra venit, & ipse scripsit Senatui, [quo obstante, redit domum spe frustratus Abbas.] aliisque. Verum, quod itinera ab hostibus tenerentur, nihil ab his tum quidem potuit aut responderi, aut quod responsum esset, pervenire. Itaque dum, Spurio illo quædam nostrorum stativa oppugnante, aliisque alibi hostibus, ob ludos potius nonnullos, quam successus lascivientibus, nulla ad id quidem temporis reliqua videretur spes; D. Abbas tædio fractus, ipso solenni Paschatis die, post prandium ad Comitem a Schlick profectus, domum redire constituit & cœpit. Ab illo Hallam postridie: atque inde porro magnis itineribus Dresda Doxanum nostrum, moxque Pragam, pervenit.

[20] Domi D. noster Abbas tres hebdomades, quo pecoris sui vultum Pastor solicitus consideraret, substitit; mox Viennam ad Cæsarem profecturus, & itineris sui laborumque successum ex ordine coram expositurus. Jucunde vero & ipsi & nobis accidit per hos dies, [Cæsis Mansfeldianis,] ut Mansfeldicarum copiarum, propugnaculum ad pontem Dessanum Albi impositum oppugnantium, strages & insignis nostrorum victoria nuntiaretur. Nuntius eo acceptior, quod eorum maxime virtuti & industriæ victoriam imputari constabat, quos negotii nostri optimos habebamus & operarios & patronos, Comiti nimirum a Schlick & Commissario Aldringer; quorum hic oppido & pontis custodiæ cum potestate fiduciaria præerat, ipsumque propugnaculum firmo magnæ molis & artis opere, contra hostem, jam secunda obsidione locum tentantem, fortissime defendebat. D. Abbas primus in hac urbe pulcherrimæ rei in ipso templo nostro factus est conscius. Ibi enim, qui nuntiatum Cæsari e castris missus erat, ad monasterium e via proxime divertens, eum convenit, & a Commissario salutationis officium, simulque felicis prælii nuntium attulit. Mox gaudio plenus D. Abbas, [nova iterum spe plenus Abbas,] ad nos, in choro stantes & simul psallentes, prorupit; Eucharisticum Deo Canticum, non minore cordis, quam oris clamore præcenturus. Itaque læti Largitori, ut omnium, & hujus quoque boni, Domino gratias, tonantes magis quam sonantes, cito a perfido nebulone nobis pœnas dari exultabamus: debebat enim, spei nostræ intercessor nuperus ac dilator. Ea lætitia D. Abbas nobiscum domi prælibata, non multo post profectus est. Venientem ad se Cæsar benigne accepit & audiit; aliisque iterum litteris copiose, ad Commissarium, ad Comitem a Schlick, ad Tribunum Pechman, ad Senatum, ad Collegium Magdeburgi Metropolitanum, prosecutus est.

[21] Inter hæc D. Abbati domum Vienna reverso, tam Comes a Schlick, [per litteras e castris acceptas,] quam Commissarius crebris litteris, quid ageretur, quid agendum esset, quid sperandum, diligentissime ostendebant. Factum eorum infatigabili diligentia, in Deum & sanctissimum Patrem nostrum pietate, in Dominum nostrum Abbatem amore, in nos benevolentia, ut Magdeburgenses ad extremum opem omnem operamque addicerent. Rediret modo D. Abbas; & desideratum thesaurum ut vellet tolleret, ac sui juris faceret. Itaque his per amicissimos illos viros renuntiatis, [eo redit festine:] de repetenda illuc profectione serio cogitare cœpit. Hi & ideo properandum monebant; quod appareret; fore brevi, ut omnis ex illa Saxonia miles Cæsaris deduceretur, & hostem a nupera ad pontem cæde nonnihil redintegratis copiis ac viribus Silesios hostiliter invadentem persequeretur. Quod si fieret, nullam esse reliquam rei sanctæ conficiendæ spem apud istos; qui etiamnum copiis nostris circumfusi, tamen ad vota nostra tam sive duros sive tardos se præbuissent. IX Kalendas Augusti D. Abbas, tamquam alio instituto itinere, (intererat, [23 Julii:] occultum illuc pervenire) Praga Doxanum ante memoratum, Sanctimonialium Ordinis ac juris proprie nostri castigatissimum cœnobium, cum paucis discessit. Inde adscito in itineris, curæ, & operis societatem adm. Rever. viro D. Crispino ibidem Præposito, ulterius justis itineribus in Saxoniam progressus est. In eam cum venissent, novæ iterum a Magdeburgensibus difficultates cœptæ objici; aliæque ex aliis morarum productæ causæ.

[22] Suspicamur, vel Dani vires nondum fractas pendulos habuisse: illo enim rerum potiente, probrum & insultationem; [sed rursum tergiversantibus civibus,] imo gravius a victore malum aliquod timendum esse, non injuria videri poterat; si reclamante Administratore, qui sibi jus arrogabat (nimirum Episcopus) Reliquias Papistis ad impietatem abusuris dimisissent: vel metu turbarum a plebe, Prædicantium flabello ventilata, hæsisse dubios. Forsitan & illud nonnullos tardiores fecit, quod susurrus ex ore multorum, ut infirmis aut male consciis suspicandi nullus finis est, sibilaretur; eo Cæsarem tam instanter petere Reliquias istas, quo civitatem, tamquam præsidio suo nudatam, magis obnoxiam haberet, & liberius vel premere posset, vel opprimere: quam diu enim in ea sint adamatæ Reliquiæ; metum fieri, ne obsessi turpius aliquid in eas statuant, atque dispergant. Sed non videbant illi ea ratione Sancti quoque Mauritii, tanti Martyris, ossa repetenda & tollenda fuisse: hujus enim civibus illis & antiquissimum & æque sanctissimum fuit patrocinium. Deinde, si ossium istorum præsentia se credere possunt tutiores, quid nos stolidi reprehendunt ea venerantes? Cæsarem certe, sincerissimum Principem, quidquam durioris in eos consilii animo coxisse, tam est falsum; ut etiam severissime suis edixerit, ne irritarent; valdeque caveri voluit, ne qua sibi ad ambiguæ fidei populo gravius aliquid statuendi imponeretur necessitas. Magnam vero laudem Senatus meruit; cujus tum industria, tum moderatione & patientia multitudo, in perduellium factionem admodum vergens, ne tandem erumperet, sapienter cohibita est: nam Theologi illic de quinto Euangelio suo ostendere nitebantur, non esse quod est Cæsaris, dandum Cæsari.

[23] Ut ut sit, D. Abbatis patientiam cum novo morarum tædio flagellarent, illi cito fraus, [recedit vacuus.] vel quod fraudis instar esset, suboluit. Itaque ne longiorem de se ludum facerent, unde venerat, cito redire constituit: non parum etiam contagionis periculo inde pellente, quæ longe lateque serpens vehementer illic locorum grassabatur. Decem igitur & quatuor dierum moram dissimulanter passus, cum supra memorato D. Præposito Boëmiam repetiit; atque domum regressus est; minori quidem spe & animo, quam cum a priori expeditione se recepisset: sparsus enim rumor erat, de effracto sepulchro motisque Reliquiis: quam nequitiam maxime D. Abbas semper timuerat, ne homines pessimi rem optimam vitiarent. Quare ita animo comparatus omnibus illuc profectionibus fuit; ut si minima conjectura monumentum resignatum aliqua fuisse deprehenderet, nec pulvisculum inde (quamquam totius copia fieret) sumpturus fuerit. Quid enim cum incertis nobis; & de quibus hostes, qui a se vitiatarum probe conscii essent, illuderent venerantes? Noluit ergo Pater ille noster venire ad filios suos nisi tertio invitatus. Quisquis enim ad convivium vocatus ubi moram fecerit, iterum atque iterum accersitur, tanto se gratiorem intelligit hospitem venire, quanto sæpius appellatus sit. Matres infantes, quos tardius atque difficilius pariunt, amant tenerius. Ingens arbor nulla sternitur primo ictu. Difficilia quæ pulchra: cara, quæ difficilia. Cultor & amicus Trinitatis, tertiis votiis, tertio itinere, tertio labore fuit conciliandus; funiculo triplici vinciendus, atque ita ad amantes amans pertrahendus.

[24] Magdeburgenses dolere videri volebant, de tam inopinato sibi discessu D. Abbatis, & querebantur. Itaque factum deinceps, ut jam ultro venirent ipsi, & D. Abbatis reditum orarent. Tum quidem fortius & sincerius, quando pugnata a Dano pugna infeliciter, & fiducia obsequentibus & terror refractariis aut contemnentibus Cæsarem augeretur: sæpius enim hunc ipsum annum singulari Superum favore, felicem habuimus, qua publice, qua privatim. Duæ ingentes victoriæ, [Victo Dano a Cæsareis] altera alteri paucorum mensium intervallo succedente, publicam rem; nostram, sacræ illæ Reliquiæ impetratæ sub anni exitum, nostrique Juris factæ, bearunt: communi lælitia propriæ nostræ toties & tam pulchre prælusum est. Danum certe memorabili ad omnem posteritatem prælio Tillius (hodiernum miraculum, in tam diuturna militia. cum tam amplo imperio, constanter pius & castus Dux) ad terram afflixit. Debellari poterat hoc anno. O! quanti est, esse qui ducat! sed hæc indoles Divinæ patientiæ, partibus (ut Sapiens loquitur) eos qui exerrant, [cives pertinaciam de ponunt,] judicantis; ut detur locus pœnitentiæ. Non enim impotens erat (ut idem ait) bello e vestigio subjicere impios justis; aut bestiis sævis, aut verbo duro simul exterminare. Ab ea Dani clade Magdeburgenses omnino voluntati Cæsaris, Reliquias quod attinet, atque quam primum obsequi, in animum induxerunt. Itaque crebris qua ad Commissarium, qua ad alios litteris egere potissimi e Senatu orantes, rediret D. Abbas quando cumque, quomodocumque: nec moram fore, nec obicem; quin quod Cæsari petebatur, accipiat.

[25] Commissarius nuperrima ipsorum tergiversatione commotior factus, offensi animi tum verbis, tum reipsa dabat indicia. Intererat eorum, ut pacarent. Cæsareanis enim copiis, [ultroque offerunt quod erant rogati,] quæ in Saxonia subsistere, reliquis hostem insequentibus, jussæ erant, cum vicaria summa potestate ipse præerat: & annonam in civitatem inferri, aliis tamen justis de causis, prohibebat. Ad pacandum opportunus visus Vir Admod. Venerabilis D. Martinus Stricerius, S. Theologiæ Doctor, Presbyter Hildelsiensis titulo S. Crucis Canonicus, Saxonum hodie Apostolica missione Apostolus, purissima anima, & morum gratia alienis quoque a fide acceptissima. Is aliquantum hactenus tempus Magdeburgi vixerat, in S. Agnetis Virginum illic cœnobio; rogatus ab illis, ut sibi, defuncto nuper Præposito, tantisper vellet esse pro Præposito. D. Martinum, quia Commissario carum & in pretio esse Magdeburgenses satis animadverterent, adeunt plures, sæpius orant, in medium eat, Dominis Commissario Abbatique ipsos reconciliet: sacras Reliquias omni hora tolli posse: id se recipere & præstituros. Ad hoc dexteras dant; verba fidem factura ingeminant. [interposito mediatore.] Is itaque libenter venit in medium; se una eademque opera civibus, nobis, Commissario, D. Abbati, Cæsari, S. Norberti, atque adeo Dei ipsius gloriæ commodaturus. Illico quid Senatui constitutum, ad D. Abbatem perscribit; rogat, ut iterum, idque sine mora, redeat; operam suam copiose offert: si D. Abbas, bis itinere tanto frustra suscepto, a tertio alienus sit, aliave causa impeditus; alium submittat, aut sibi etiam quod agendum, committat: nullam se molestiam, laborem, periculum recusare, quin operi sanctissimo finis tandem imponatur.

Tantæ molis erat Norberti tollere sacras
Exuvias, terræque recens inferre Boëmæ,
Præsidium nostri statuendum in vertice montis.

[26] D. Abbas, qui pertæsus laborum, sumptuum, periculorum, nullo dum operæ pretio aditorum; & fraudem Reliquiis inesse veritus, animum jam a re pulcherrima avertere cœperat, ac spem dimittere; donec fortasse Deus ipse voluntatem de hoc suam quocumque modo ostenderet, & Reliquiarum sinceritati attestaretur; ubi ex insperato, & intactas manibus profanorum illorum manere Reliquias, & Magdeburgensibus rem cordi esse, certo cognovit; [Eo audito redit tertium in Saxoniam Abbas,] iterum, hoc est tertio proficisci constituit; hoc uno itinere trium simul præmium relaturus. Diligenter igitur solicitato Numine, suorumque precibus successu commendato, VIII Kalendas Decembres Doxanum abiit, inde Reverendum Admodum Virum D. Crispinum Fuck, antehac a nobis honorifice commemoratum, cœnobii isti Præpositum, sibi percarum, in laborum iterum periculorumque ac sperati nunc certius aliquanto gaudii societatem adhibens, Litomeritzium, limitaneum Boëmiæ oppidum ad Septentrionem imminens Albi, perrexit. Hinc nescius, quo maxime loco Commissarium inventurus esset, Hallam (cujus civitatis Arcem Nobilissimus & fortissimus Vir Dominus Rudolphus Sbrajavacca Centurio, cum præsidio Cæsareano imperioque tenebat) recta contendit: ex eo ubi Commissarium invenire, ad eumque tuto compendio pervenire possit, auditurus. Hallam ut venit, postero statim die ab Arcis Præfecto ad Commissarium in Stasfurt, pietatis affectu deductus est. Venientem magna humanitate D. Aldringer, [& cum Hallensis arcis Præfecto] vir non optimus minus quam fortissimus, excepit; totum se in obsequium ipsius effundere gestiens. Verum quod commissas sibi copias, in expeditionem quamdam intentus, observaret, una Magdeburgum ire non potuit: neque necessarium videbatur, auctoritate etiam absentis tantumdem efficaci.

[27] [honorifice exceptus Magdeburgi,] Deducto igitur D. Abbate ad primum ab urbe lapidem, eique in sui vicem D. Sbrajavacca ad obsequium assignato, ibi tantisper substitit; donec evocatos Magdeburgo Senatores, & officii in Cæsarem, ac fidei datæ commonitos, superiorum temporum errores aut culpas, studiis in Cæsaris obsequium cultumque translatis, in præsens eluerent; ejusque rei, facta Cæsari per D. Abbatis manum copia, testimonium darent, congruo sermone hortatus est. Senatores omnia pro voto successum habitura, pollicebantur: Abbatique ad faciendam fidem & diligentiæ suæ, & integritatis atque sinceritatis sacrarum Reliquiarum, publicæ fidei instrumentum præsentarunt. Digressum igitur a Commissario, urbemque secum sero ingressum D. Abbatem, ad præcipui cujusdam Senatoris domum, obsequio publico in hospitium assignatam, comitati sunt. Omnibus deinde comparatis, rebusque ita, [adit 3 Decembr. S. Mariæ cœnobium,] ut nihil negotio in solidum perficiendo turbarum intercedere posset, compositis; proximæ diei, quæ tertia Decembris erat, mane circiter octavam horam, adsunta Senatu missi ex eorum Collegio duo; qui sine strepitu, famulis eminus ac seorsum sequentibus, ad S. Mariæ cœnobium, in veteri civitate proxime ab æde Metropolitana situm, Dominos Abbatem, Præpositum, Stricerium Hallensis arcis Præfectum, deduxerunt. Sclopetarii milites quindecim dispositi erant, qui cœnobii aditum observarent, & curiositatis studio forsitan accurentes arcerent.

[28] Ingressis in monasterium simul omnibus duo illi ordinis senatorii viri, cum Portionistis loci sive conventualibus seorsum, nostris in alio conclavi exitum præstolantibus egerunt, [ubi Conventualibus præterita solicite excusantibus,] colloquio ad decimam ferme horam protracto. Post quod ab iis D. Abbas, non sine multa honoris delatione, ut eodem ipse cum suis concedere dignetur, rogatus est. Quibus ingressis, & jam considentibus, monasterii Oeconomus (quem Provisorem ipsi, nomen etiamnum quod a nobis acceperunt, retinentes appellant) a Præposito (qui tunc inde ob calices aliamque templi pretiosam suppellectilem infideliter distractam Administratoris decreto exclusus erat) secundas obtinens; ceterique cum eo quasi Conventuales, per causidicum ad hoc accitum initio sese purgare; superiorum temporum insolentias in homines quosdam suos, paulo ante mortuos, rejicere; speciose contestari, numquam quidquam se committere voluisse, quo sacratissimo Cæsari minus obsequi parati esse viderentur; orare, si quo forte Cæsar offensus fuerit, D. Abbati, in medium ire ac deprecari, ne grave sit; nihil se prohibere, quin clementissimæ Majestatis suæ desiderio satisfiat.

[29] Respondit D. Abbas, quæ decuit respondere: jure quidem Cæsarem, [spem facit Cæsareæ indulgentiæ,] ipsis ob impudentem quorumdam stolidamque nuper proterviam succensere; & graviora, quibus auctoritatem vindicaret ac rei cupitæ successum promoveret, statuere potuisse: longas illi manus esse, quod temporum horum eventus satis docerent; vix ut temerarius illi quisquam injuriam decoquat: sperare tamen se, ubi studia eorum in melius conversa suo Cæsar optimus relatu cognorit, facilem ad veniam futurum, neque durius quidquam in eos cogitaturum. Bono animo essent: laboraturum se, ut in monasterii commodum plura a Cæsare conferantur. Actis illi vehementer gratiis, rogare porro cœperunt, ne quod hæc desiderata Fundatoris sui Translatio primæ fundationi suæ antiquissimisque privilegiis præjudicium procuraret. Responsum est; fore, ut Cæsar maximus etiam manus & sigilli sui fide caveat, [& protectionis contra Administratorē] nihil primæ fundationi & antiquissimis privilegiis ex hoc facto decessurum. Non eam esse mentem Cæsaris: credant modo, suspicionibus quibuscumque (quas nisi temere suscipere non possint) procul rejectis; & optimo, piissimo, integerrimo Principi se committant. Tandem rogarunt, & contra Administratoris minas ac vim patrocinio Cæsaris se tutos fieri: illum sibi laqueos ac furcas denuntiare; si Reliquias, quæ petuntur, dimittant. Respondit D. Abbas potentiorem sanctioremque Cæsarem esse, quam ut homines, sibi morigeros & obsequentes, ob hoc ipsum a perduellibus opprimi passurus sit: neque velle pati, quia potentissimus sit; neque debere, quia sanctissimus. Nihil addubitent; nihil formident. Senatum interim Urbis Amplissimum, dum refertur ad Cæsarem, contra minantis iras & machinas futurum subsidio.

CAPUT IV.
Die 3 Decembris requisitum & tumulo exemptum corpus, devectumque Doxanum prope Pragam.

[30] Dom. Abbas, accepto jam satis illorum in id quod volebat assensu, [Abbate obtestato Conventuales,] cœpit vicissim gravissimis ad eos verbis protestari; si dolo agerent, si Reliquiis fraus inesset; non impune laturos, si tanta malitia summæ sub cælo potestati illuderent: viderent ne cumulato scelere, gravioris sibi magisque properatæ vindictæ pondus accumulent. Audivisse se rumore dubio, nec satis stabili, imo & illos ipsos superioribus diebus, publico ad Senatum scripto retulisse; ante non multos annos sanctissimas, adeoque Cæsari expetitas Reliquias alio commigrasse; nec in præsens constare, quo commigrarint. Itaque, sive ante annos aliquot, sive proximis his diebus violato sepulcro; sive per eos, sive per alios; sive agentibus ipsis, sive consciis saltem; loco sacra ossa mota, [ut indicarent, siquid violatæ Reliquiæ essent,] alioque translata sint, candide ac sine fuco enuntient; neque se & comites, tanta cum auctoritate præsentes, ludum facere & in fabulam vertere velint; injuria in Cæsarem ipsum gloriosissimum, invictissimum, & de tot hostibus suis toties triumphantem transitura. Fideliter potius quidquid latet, efferant: se pari fide ad Cæsarem relaturum. Illi attoniti paululū, primum excusare, se numquam in Cæsarem scientes volentesve deliquisse, subjectissimi in eum animi semper tenaces; neque commissuros in posterum, ut aliter velle convincantur. [illisque negantibus,] De amotis sacris ossibus majoribus narrantibus se audisse, nullo tamen rei gestæ certo ordine. Proximis diebus atque, ex quo tempore ipsi locum insedissent, nullam usque ad sepulcrum vim pervenisse, nec atomum ademptum sacris exuviis: neque credere se, plus aliquid factum a Prædecessoribus. Experirentur modo, & in opus pergerent.

[31] Hæc ita utrimque prolocuti cum essent, circa diei meridiem ab omnibus in templum simul itum est. Erant ii, D. Abbas, D. Præpositus, D. Stricerius, [itur ad tumulum.] D. Sbrajavacca, duo Senatores, inquilini ædis, causidicus, famulitium nostrorum ad octo numero; cœmentarii nonnulli, ad machinandum opus acciti. Sepulcrum suberat altari titulo S. Crucis, quod, secundum ea quæ ante protulimus, ad ingressum sacrarii sive chori, octo plus minus gradus reliquo templo altioris, inter geminas hinc inde scalas, quibus ille aditur, consistit: ita tamen, ut corporis inferiori parte sub chorum extensa, caput & pectus altare complecteretur. Ingentis molis e materia Crux, ut solet in basilicis Catholicorum, [sub altari S. Crucis positum:] a summo fornice demissa, & ferrea catena librata pendebat in medio. Ejus Crucis ima pars ad ipsum usque sepulcrum pertinebat, tamquam arbor ex ore sancti viri progerminans: ad perpendiculum enim sepulcro, qua caput situm erat, desuper imminebat. Chorum crypta sustinet, in quam (uti jam diximus) proxime sub chori pavimento sarcophagus, a capite pedum tenus excurrebat. Eam ingressi, disjectis illico lateritiis, quæ obstare videbantur, operibus, eruendo thesauro magna mole & animo inhiabant. [in quo repertum quidem foramen est,]

[32] Ubi proxime ventum ad monumentum, foramen in extima ejus & fornici contigua parte factum, quo humana manus inseri & intromitti posset, deprehensum est. Documentum sacrilegii; cujus supra mentionem fecimus, magno audentis malo vindicati. Eo conspecto D. Abbas vehementer exhorruit, cœpitque non parum tristari; veritus sceleratæ fraudis nequitia inæstimabilem thesaurum inde ablatum esse: non quod eo tam angusto aditu satis tanta corporis moles eximi potuerit; sed, quod ibi tentatum fuerat, alia forte parte peractum fuisse, nascebatur suspicio. Certe adeo se ad hoc spectaculum animo statim concidisse D. Abbas fassus est, ut operi instare vix jam liberet ulterius. Colligens tamen paulum se animumque recipiens, lucerna summæ virgæ infixa ac per foramen immissa, [sed nullum, parere suspicionem aptum.] lustrare voluit, num adessent Reliquiæ, aut cohærerent: certus nihil ex iis, ubi tenuissima fraudis vestigia notarentur, tollere. Admoto diligenter oculo, quid videretur, discerni non potuit, nisi quod D. Abbas (dubium quo splendore deceptus) plumbea intus capsa, aut laminis saltem albis obducta, Beatissimi nostri Patris exuvias contineri credidit: id ipsumque D. Præpositi auribus insusurravit. Postquam vero animadversum est, altius situm esse monumentum, quam ut commode & sine periculo turbandi Reliquias sacras, tanti ponderis moles posset dimitti (duo quippe ingentes, uti mox apparebit, lapides, invicto ferrumine compacti, cryptæ fornici velut insiti hærebant) visum, alia eos via debere rem aggredi.

[33] E crypta igitur, quo item gradibus aliquot descendendum fuerat, [imo effringenda ara fuit,] egressi; chorum scalis, quas diximus, ascenderunt. Ibi pavimento pone altare Sanctæ Crucis revulso, extrema monumenti pars apparuit: cujus partis modo reliquum ipsum, quod non apparebat æstimantes, animadverterunt; nisi sanctæ Crucis altari tantisper diruto, non posse decenter ac tute satis venerabiles Exuvias obtineri. Lapidem igitur altaris nostri devolverunt. Tum altaris ipsum quasi truncum, e cæmento massam, cui lapis incubuerat, disjecerunt. Eam massam nunquam hactenus motam fuisse, durities ac soliditas calcis, qua cæmentum ita constrictum sibi hærebat, ut impenetrabile videretur, [difficilique opera duo grandes lapides divellendi;] certum faciebat indicium. Ibi demum propius spectari optata res; sarcophagus ipse, quantus erat. Illum duo, ut dicere cœpimus, ingenti mole lapides, altero alteri incumbente, efficiebant. Uterque solidissimæ indolis; quatuor ulnas longi; mutuo firmi operis nexu penitissime cohærentes: ferreis enim, ut fieri solet, magnis fibulis, in amborum oras hinc inde non uno loco immissis, plumbum infusum opus fecerat indissolubile: ut maxima omnino vi, longoque conatu, vix tandem ab inferiore superior lapis divulsus sit. [quo facto apparuit inter eos sacrum cocpus,] His jam laxatis vinculis, difficilioris operæ fuit impositum a supposito, Reliquiis integris, amoliri. Et illud quoque, dum alii superne e choro vectibus protrudunt, alii inferne funibus trahunt, tandem effectum est.

Maxima res confecta. Patet domus, hospita sancti
Corporis, & clausum tot jam per secla cubile,
Quem tenuit longa solem sub nocte, videndum
Exhibet, atque oculis læte lacrymantibus offert.

Canendum enim, non dicendum hoc, tantum est nostrum gaudium. Ita lætantibus solenne est.

[34] Sed nunc dicamus reliqua: & singulatim ossium sacrorum habitum, [primæ figuræ retinens,] modum, situm, quantum verbis possumus, repræsentemus. Sic enim amplius de integritate ac sinceritate Reliquiarum fides fiet, intelligentibus cujusmodi eæ, tanta testium maximorum turba circumstante, inventæ sint. Jacebant ipsæ in subteriorem, quem sæpe diximus, lapidem, ad humani corporis figuram captumque excisum, penitus conditæ; tota ossium, suo cujusque loco & ordine cohærentium, [fronte nonnihil sudante;] compage adhuc integra immotaque: quæ tamen, ubi moveri cœpta sunt, consumptis ætate tendinibus, illico dilapsa sunt. Staturæ modum, quanta sancto viro fuerit, corporis ultra communem longitudinem porrecti situs loquebatur. Sacri capitis frons stillis aliquot quasi sudabat, limpidis & omnino purissimis: loci natura, an ab alia occulta causa; recentes item, an olim expressæ vel collectæ; incertum. In loci tamen naturam referri non debere, [capite integro,] tam arcte clausi lapides, & ipsi undecumque aridi, nec ab humo parum dissiti, persuadent. Quidquid id fuerit sive ostenti, sive casus, non ultra inquirimus. D. Abbas in genua prolapsus, sacrum caput digito venerabundus attigit: statimque inferior mandibula, a superiori dilapsa, ordinem & locum quem tenebat deseruit. Utrique, dentes sui etiamnum inerant ad unum omnes, serie pulcherrima ac valde continua. Unde speciem viventis, quam decora fuerit; habitudinem quoque & ætatem non improbabiliter æstimamus.

[35] Caput Humerali, quod vocamus, obvolutum erat: cujus materia, [& obvoluto,] quippe linea (uti & Albæ ipsius ac reliquæ vestis interioris) vetustate contabuerat, & ad primum contactum velut in tenues araneorum telas diffluxerat. Limbi tamen, qui summas Humeralis & manicarum Albæ oras ornaverant, ex aureo filodenso pulchroque opere contextæ, nihil dum ætatem senserant, frontem etiamnum & manus circumplexæ. Cerebrum quoque, sed exsuccum, cranio suberat: & adhuc cutis hinc inde reliqua visebatur. Cetera sacri corporis, ab humeris ad usque talos, Cyclas, seu pluviale, ut vocant, Pallium, materia sericum; colore (quem anni, vix ut discerni posset, ademerant) purpureum; textu florido; tribus ex ære operosis acubus, superne gemmatis, [indutum Pluviali,] summo, imo, medio confibulatum obtegebat. Eas arcus argenteas esse, nec nisi duas initio creditum fuit; donec postmodum majori otio lustratione facta, & æreas esse & tres, deprehensum est. Pallii, quod Pontificale dicimus, cycladi insuper ad humeros & pectus circumpositi, solæ cruciculæ, quibus insigniri id solet, integræ supererant: laminulæ item plumbeæ binæ, extremis hinc inde lingulis ipsius, ponderi faciendo insutæ. Pedum juxta ligneum erat, duas in partes divisum. Cyclade, quam diximus, cujusque maxima pars integritatem servaverat, refibulata; manus apparuerunt, [Stola, Manipulo, & Annulo.] decussatim in modum crucis compositæ. Stola quoque & Manipulus, sacra gestamina, utraque supra consuetum prolixa & auro texta. Annulus denique aureus, opere nudo, saphyro ad palam indutus, repertus est. Is D. Abbati, scrutanti forte interius ac manum insinuanti, in medium ipsum digitum sponte ac præter exspectatum incidit: quod nostrum quidam in omen (qualia Christianis omina sunt) acceperunt.

[36] Nunc ordinem & modum, quo nobilissimus thesaurus exemptus atque collectus a tribus illis viris sacris fuerit, referamus. D. Abbate ad caput sarcophagi, D. Præposito ad imam partem provolutis; D. Stricerius, inter utrumque medius, super mundissimam (ne quid excideret) sindonem genibus flexis incumbebat; quæ ab ipsis porrigerentur, [Tunc exemptum caput] excepturus; potissimasque partes quasque, schedis inscriptis & affixis, notaturus; atque ita denique panno involuturus. Hunc juxta D. Sbrajavacca, arcis Hallensis Præfectus, venerationis & custodiæ causa, piissimo gestu adgeniculabatur. Caput primum a D. Abbate exemptum est. Id ipse, post eumque D. Stricerius in manus sumptum, miro pietatis dulcique affectu cum oscularentur; admirabundi qui aderant, loci occupatores, aliique propius jam ac liberius oculos admovebant. Ut primum superiorem lapidem operæ amolitæ fuerunt, mox ii, naribus accurate clausis & aversis vultibus, eminus stabant; fœtorem (ut fieri solet) & nauseam nequidquam veriti: qui etiam, subridentes ad nostrorum tantam erga mortui hominis ossa reverentiam, negotium pietatis impie vertebant in ludibrium. [ac deinde ossa cetera,] Deinde mandibula per eumdem D. Abbatem sublata, reliqua deinceps membra, uterque simul vicibus eximentes, D. Stricerio signanda (ut diximus) & involvenda obtulerunt. Jam crepusculum erat, & obscurioris ædis natura properaverat noctem; nec appositi lychni satis omnia ostendere poterant, minutias etiam & atomos perquirentibus: cum neque de famulitio quemquam propius aut ægre admodum paterentur. Nullam æque patellam triduanus esuritor tergit aut lingit, quam religiosissimum istud & maximum Sacerdotum par illum lapidem.

[37] [omniaque decenter involuta] Tandem vertente in noctem die, omnia tanta cum cura, diligentia, cautione, veneratione ad minimum usque pulvisculum collecta, decenterque involuta, & in sindonem mundam simul condita, capsæ cum inclusissent; exultantes, sicut exultant victores capta præda; lætantes, sicut qui lætantur in messe; magno cordis clamore (oris enim voces, sonantesque jubilos, nec aures istic illæ, nec locus, nec tempus capiebant) cantantes interius canticum gratiarum Deo, tanti muneris largitori, abierunt. Egressis e templo, [efferuntur ad hospitiū Abbatis:] & in hypocaustum convenientibus simul universis; D. Abbas amplissimi loci inquilinis egit gratias, pollicitus, integre Cæsari, de obsequio in ipsum eorum, promptoque in hanc rem consensu, se relaturum. Atque ita inde, bene illis ipsis omnia comprecantibus, urbico satellitio stipati, discesserunt. Reduces in domum, quam eis a Senatu assignatam in hospitium fuisse supra commemoravimus, religiosa hilaritate cœnati sunt: non enim operi tam desiderato intentos ulla prandii cura solicitaverat, mystico interim pabulo bene pastos. A cœna opere diurno fessos excepit quies. Postera die, quæ erat pridie Nonas Decembris, S. Barbaræ sacra memoriæ, [qui 4 Dec. valedicit Senatui,] abiturientes Senatus orabat, eam diem subsistere vellent: superesse quæ amico colloquio privatim cum D. Abbate tractare desiderent. D. Abbas nihil se minoris obsequii reddere posse hominibus, adeo in re tanta obsecutis intelligens, non diem ipsum, sed horas quantum satis esset, addixit. Venerunt igitur ad eum Consul & duo alii, gratulantes successum; ac læti quod Cæsaris maximi voluntati feliciter tandem esset satisfactum; considentes una amicissimos affectus contestati sunt, & ad extremum tamquam publicos hospites impensis omnibus liberos esse voluerunt.

[38] Inter colloquendum quidam ex eis D. Abbati retulit; [& Catholicorum sinceram in his intentionem declarat.] esse civium nonnullos qui dicerent, non alio consilio a nostris desiderari ac peti tam celebris viri Reliquias, quam, ut ablato quasi præsidio, facilius premi possit civitas. Respondit ipse; otiosorum hominum, neque nostra intelligentium sive commenta, sive vanissimas suspiciones esse. Cæsarem, Principes, Populumque Catholicum, atque adeo se ipsum, qui in hoc negotium tanto tamque pertinaci labore incubuerit, solo Sanctorum, tanquam amicorum Die ad aures ipsius potentium, amore ac reverentia ejusmodi Reliquias & petere solere & æstimare. Nihil hic fraudis subesse; nihil malignioris consilii. Ad quod ille subridens, vulgi sermones esse ajebat, quibus indulgendum: atque ita alio orationem convertit. Circa tertiam horam pomeridianam D. Abbas, Consuli & Senatoribus, humanissimis hospitibus, quantum ore poterat gratias agens, ac bene precatus omnibus, dixit vale: atque ita cum suis & illo ineffabilis pretii thesauro suo, multo per eum, quam si urbes expugnasset, regna domuisset, gloriosior, urbe excessit. Excedentem duo viri publici ac publico nomine ad primum ab urbe lapidem deduxerunt: ulterius ituri, [atque honorifice deductus extra urbem,] nisi preces D. Abbatis, plus satis humanitatis officio præstito, ad reditum compulissent. Nolebat enim, vicina jam nocte, ac longius progressus quam quo periculi a civibus forte suspicio se extendere posset, viros optimos fatigari. Sera nocte ventum in Stasfurt: Hallam postridie: cujus oppidi in arce, cui D. Sbrajavacca præerat, sequenti die (erat ea Dominica) solenniter Deo gratias egerunt, oblato ad aras sacras Eucharistico, quod iter emensi essent, Deo protegente securi, sanctoque Norberto, tanto comite gloriosi ac læti. Deinde Doxanum, D. Præpositi cœnobium disciplina sanctissimum, III Idus Decembres, appulerunt.

[39] Ibi excepti, pro temporis ac loci conditione, Fratrum & familiarium cum facibus & cereis obviam euntium occursu, [appollit Doxanum cum corpore.] hymnique eucharistici cantu, quem sacræ Virgines religioso gaudio in lacrymas exundante vix alternare poterant, consonantibus campanis, venerabiles Reliquias, bene obsignatas, ad ancillarum Dei fidelem custodiam deposuerunt; ibi futuras, dum comparatis omnibus, quæ ad ipsum triumphum Translationis, solennissime Pragam ad ædem nostram instituendæ, designata erant, ulterius publica pompa & omnium regni ordinum comitatu, [ipsum ibi deponit, quo ad paretur solennis Translatio.] ac Cæsaris denique sacratissimi augustis auspiciis ac ductu, perferantur. Altero statim die, iter properans Reverendissimus noster in Christo Pater ac Dominus, D. Casparus a Questemberg, Abbas montis Silon in Strahow, &c. tam felicis æternaque memoria celebrandæ expeditionis auctor, idemque patrator laboriosi ac magni operis, pervenit ad nos filios; inusitato gaudio, imo nimio, quodque capere non possemus, gestientes. Paulo enim ante pridiano vespere, primum, quid gestum esset, cognoveramus. Quo item vespere, statim accepto nuntio, convolavimus ad templum, & jubilantes canticum, Te Deum, pro prima gratiarum actione Deo obtulimus, prolixo campanarum pulsu civibus quoque testati novum gaudium. Ut autem omni modo sanctarum Reliquiarum integritatem ac sinceritatem faciamus quam testatißimam, subdimus pro coronide instrumentum publicum, Magdeburgi fide & auctoritate publica super hoc ipso confectum 10 Decembr.

CAPUT V.
Magdeburgensium attestatio super veritate sacri corporis.

[40] In nomine sacro-sanctæ & individuæ Trinitatis. Amen. Cunctis pateat, & per hoc publicum instrumentum innotescat, quod anno a nativitate Domini nostri Jesu Christi millesimo sexcentesimo vigesimo sexto, Indictione nona, regente illustrissimo potentissimo atque invictissimo Principe ac Domino, Domino Ferdinando ejus nominis Secundo, [An. 1626 Ferdinando II Imp.] divina favente clementia electo Romanorum Imperatore semper augusto, Germaniæ, Bohemiæ, Hungariæ, Dalmatiæ, Croatiæ, & Sclavoniæ, &c. Rege, Archi-Duce Austriæ, Duce Burgundiæ, Brabantiæ, Styriæ, Carinthiæ, Carniolæ, Lucemburgi, Wirtembergæ, Superioris & Inferioris Silesiæ, &c. Principe Sueviæ, Marchione S. R. Imperii, Burgoviæ, Moraviæ, superioris & inferioris Lusatiæ, Comite Habspurgi, Tyrolis, Ferretis, Kyburgi, & Goritiæ, &c. Landgravio Alsatiæ, Domino Marchiæ Sclavonicæ, Portus-Naonis & Salinarum, &c. Regnorum sacræ suæ majestatis Romani octavo, Hungarici nono, & Bohemici decimo, annis, Domino nostro clementissimo, &c. Cum reverendissimus in Christo Pater ac clarissimus Vir Dominus Casparus a Questembergh, Abbas Strahoviensis & Siloënsis, Ordinis Præmonstratensis, per Boëmiam, Moraviam, Silesiam, Austriam, Hungariam, Poloniam, [Abbas Strahov. cum Sociis,] &c. Visitator, Sacræ Cæsareæ Majestatis Consiliarius; & adm. reverendus Dominus Præpositus Monasterii Doxanensis Virginum, Dominus Crispinus Fuck; cum perillustri & strenuo D. Joanne Aldringero, &c. S. C. M. Consiliario, Colonello & Commissario Generali; ac prænobili & strenuo item viro Rudolpho a Sbrajavacca, S. C. M. Capitaneo & Castellano in Arce S. Mauritii civitatis Hallensis; die secundo Decembris, [expositis eatenus actis,] stylo novo, in pago Lutgen-Ottersleben adfuissent, eoque requisiti Senatus Magdeburgensis nomine venissent, consultissimi Viri; D. Joannes Aleman Tribuum Proconsul, & D. Andreas Rhor Camerarius; perillustris & strenuus vir Dominus Joannes Aldringer, &c. cœpit vi commissionis sibi a Cæsare Augustissimo Ferdinando II delegatæ, in mei Notarii publici & immatriculati præsentia, quæ hactenus longo ac multiplici tractatu inter ipsum & Civitatis Magdeburgensis Amplissimum Senatum evenerant, repetere; ut certior de rerum successu reddi posset, ne quid committeretur, quod in Cæsaris optimi maximi præjudicium, aut summæ auctoritatis ejus vilipendium redundaret.

[41] Utrum videlicet missus in hos successus dictus Prælatus, [quærit tutane & certa sibi sint omnia in urbe:] Reverendissimus Casparus a Questembergh, Abbas Strahoviensis cum suis, tuto ingredi civitatem posset. Utrum a Magistratu provida cura provisum de hospitio; si nullius periculi metus. Utrum assistente Senatu & tutelam præstante, sine difficultate, Reliquias, diu hactenus desideratas, Beatissimi Præmonstratensium Patriarchæ & quondam Parthenopolitani Archiepiscopi D. Norberti levare posse, fidem præstarent. Ad quæ Dominus Joannes Aleman respondit: Rebus omnibus abunde provisum; satagere Senatum, ut suam in omnibus fidem ac observantiam in Cæsarem maximum probet. Nihil periculi: & de hospitio, ubi privatus agat de Cæsare deputatus, provisum esse. Neminem impedimento futurum, quin expetitæ diu Reliquiæ e sepulchro sublatæ deferantur, quocumque Augustissimo Cæsari adlibuerit: [respondent deputati a Senatu, tuta esse:] sequantur modo ipsos in Urbem intrepidi. His & similibus transactis, perillustris D. Joannes Aldringer, quod creditum sibi exercitum in certam expeditionem observaret, omnibus valedicens, itinere suo abiit. Reverendissimus D. Casparus vero antedictus Abbas Strahoviensis, cum D. Crispino præmemorato Præposito Doxanensi, & prænobili viro Rudolpho a Sbrajavacca, præeuntes e Magdeburgo missos secuti sunt; & ejusdem diei hora quinta domum D. Joannis Aleman, cum uno alterove famulo ingressi, currus & residuum comitatus ad publicum diversorium dimiserunt.

[42] [iidemque illos 3 Dec. ducunt ad cœnobium B. Mariæ:] Postera die, quæ tertia Decembris erat, circa horam octavam antemeridianam, rursum ab Amplissimo Senatu Magdeburgensi destinati ad Commissarios supra memoratos, videlicet Dominus Andreas Rhor & Dominus Nicolaus Genthe, uterque Senatorii Ordinis, accesserunt; qui sine strepitu sæpe dictos Dominos Commissarios, una cum adm. Rev. D. Martino Stricerio S. Th. D. Canonico Sancta Crucis Hildesii, & Equite Sanctissimi Sepulcri Jerosolymitani, famulis seorsim & a longe sequentibus, ad monasterium B. Virginis Mariæ in ipsa civitate, ubi S. Norbertus quondam Archiepiscopus quiescebat, deducerent, in eoque usque ad finem operis adessent. Constituerat & solicita cura Amplissimus Senatus milites sive sclopetarios, qui monasterii ostia observarent. Ut ingressi sunt, dicti duo Reipublicæ viri, seorsum, cum iis qui monasterium inhabitabant (Dominis Commissariis interea alio in hypocausto eventum præstolantibus) egerunt; & protracto colloquio usque ad decimam, tandem cum honoris delatione Conventuales rogaverunt, ut clarissimi Domini Commissarii ingredi dignarentur. Ingressis itaque Dominis Commissariis & considentibus; præsentibus dictis Reipublicæ Viris; Loci Provisor, quem appellant Monasterii inspectorem, per procuratorem Joannem Rudorphium aliunde adscitum, excusationes dixit, ob superiorum temporum insolentias, causas in proximis diebus mortuos referens, addita speciosa protestatione, quod numquam contra sacratissimum Cæsarem præsumere annuissent. Orabant demum, ut offensus forte Cæsar, interventu Clarissimorum Dominorum, iis repropitiaretur; nihil se prohibere, quin clementissimæ Majestatis tandem voluntati satisfiat.

[43] Respondebat Reverendissimus sæpe dictus Prælatus, Abbas Strahoviensis; Jure quidem Majestatem suam, ob protervam quorumdam insolentiam, [& indemnitatem pacti,] & impudentem temeritatem, qua non ita pridem in summam Majestatis injuriam proruissent, commoveri potuisse, & alia decernere, quibus auctoritatem vindicaret, & in voluntatis suæ successus procederet; sed sperare se, ubi in melius translata eorum studia Commissariis referentibus cognoverit, meliora pro prædicato clementiæ affectu consilia probaturum. Inde rogare cœperunt, ne desiderata hæc translatio primæ eorum fundationi & antiquissimis privilegiis præjudicaret. Ad quæ Reverendissimus Prælatus Abbas Strahoviensis subinferebat, se impetraturum, ut Cæsar impresso sigillo caveat, ne quidquam primæ fundationi & antiquissimis eorum privilegiis hoc ipso decedat. Tertio rogarunt, ut Cæsar Augustissimus clementissimum iis patrocinium impenderet, adversus Archiepiscopatus Administratorem, qui sub suspendii pœna prohibuerat, ne desideratas Reliquias transferri indulgerent. Ad quæ memoratus Præsul Abbas Strahoviensis: potentiorem Cæsarem, quam, ut eos ob obedientiam præstitam proteri permissurus sit: nihil quidquam addubitarent; animæquiores sub umbra magni Cæsaris quiescerent.

[44] Itaque assensu illorum habito, cœpit protestari Reverendissimus Abbas Strahoviensis, [serio monentur, ne quid fraudis celent,] si malitiosi in contumeliam Cæsaris maximi ultro disponerent aliquid; caverent, ne multiplicato scelere vindictam accelerari velint. Audivisse enim se rumore dubio; sed & superioribus diebus illosmet scripto publico contestatos, ante annos non multos, tantis votis expetitas sacras Reliquias, alio translatas; & de loco non constare in præsenti. Nec dubium, quin proximis diebus varie tentarint sepulcri adita penetrare. Itaque sive ante annos aliquot, sive proximis diebus vi illata venerabili sepulcro, sive per se, sive per alios, sive iis actoribus, sive consciis, loco moverint, sive transtulerint, idem candide & sine fuco enuntiarent, nec velint illos tanta auctoritate præsentes fabulam pluribus prostituere. Ægerrime laturum Cæsarem victoriosissimum, si multorum opera admota, nullo desiderii fructu diem traherent. Edicerent saltem clare; præsentes Commissarios fideliter de omnibus ad Cæsarem relaturos. Illi ad hæc, de translati D. Norberti Ossibus, se Majoribus narrantibus audivisse; nullo tamen certo ordine. Proximis diebus, & a tempore quo illi Conventum insedissent, sepulcro vim nullam illatam, nec vel pilum e sacri corporis exuviis motum; nec credere se, quidquam a prædecessoribus commissum. Faciant saltem rei periculum.

[45] [Itur ad ecclesiam;] Hæc præfati, ingressi sunt omnes ecclesiam circa meridiei tempus, reverendissimus juxta ac religiosissimus vir D. Casparus a Questenberg Abbas Strahoviensis, &c. cum supra dicto Domino Crispino Præposito Monasterii Doxanensis, & D. Martino Stricerio, quin & præmemorato Domino Rudolpho a Sbrajavacca, &c. iisdemque duobus Reipublicæ viris, a Senatu ad hoc pro assistentia deputatis, quin & loci inquilinis, famulis item Dominorum Commissariorum, quorum circiter octo erant, operis pariter murarii gnaris quibusdam accitis. Tentatum fuit primum variis in locis, qua pie perfringi sepulcrum posset; sed nullo commodo successu. Conditum erat corpus S. Norberti sub altari sanctæ Crucis, quod ab extra adhæret choro, nunc aliquot gradibus eminentiori; ita tamen, ut pars corporis inferior cum pedibus in chorum distenderetur, caput cum parte nobiliore dictum altare occuparet. Ingentis molis Crux lignea e fornice templi pendebat, a catena ferrea; cujus basis ad ipsum sepulcri locum dimissa per perpendiculum, quasi capiti Divi Norberti innitebatur. Sub choro crypta erat, quam ingressi diversis in locis magna vi collata, [nec nisi submoto altari retegitur tumulus:] pretiosam margaritam eruere festinabant, sed nullo desiderii fructu. Demum chorum conscenderunt, & pavimento in ultima ejusdem parte levato, extimam tumuli partem revelabant: unde mensuram corporis humani æstimantes, facile deprehensum fuit, non posse levari sanctum Corpus, nisi altari sanctæ Crucis emoto. Cujus lapidem ut sustulissent, cum parte aliqua substratæ basis ejusdem, totum sepulcrum patuit.

[46] Erat vero tumba, non plumbea, aut lignea, sed lapidea, [qui lapideus totus, ægre apertus fuit.] ex lapide uno, duro, solido, prægrandi, quatuor circiter ulnas habens in longitudine, excisa ad formam & magnitudinem corporis humani; cui ejusdem magnitudinis alter superpositus erat lapis: & erat uterque ferramentis plumbo superinfuso arctissime constrictus. Itaque ferramentis prius extractis, superiorem lapidem plurium opera e Choro protrudentes, in Ecclesiæ vero corpore funibus admotis trahentes, tandem superiorem lapidem amoliti sunt; & exuviæ beati viri apparuerunt. Tota ossium sanctorum compages adhuc integra, suoque omnino ordine hærebat; quæ tamen, ubi moveri cœperunt, illico dilapsa sunt. Sacro capiti stillæ aliquot velut sudantis inerant. Quam primum autem hæc patuerunt, [Sic conspecta omnia ossa integra] in genua prolapsus Reverendissimus Præsul Abbas Strahoviensis, sacrum Caput venerabundus digito attigit, & mox mentum decidit. Inerant & capiti & mento dentes omnes. Erat & caput obvolutum Humerali, cujus materia, uti & Albæ, & vestis interioris (excepto quod fibulæ sive limbi Humeralis & Albæ, auro graves, quæ frontem & manus circumdabant etiamnum integræ & illæsæ, superessent) ita vetustate contabuerunt, ut velut aranearum saltem telæ adhærescerent. Quare Reverendissimus D. Abbas provolutus ad superiorem sepulcri partem, [& reverenter excepta linteo,] adm. Rev. Domino Doxanensi Præposito Crispino inferiorem partem observante, Reliquias dicti sancti Dei cum reverentia collegerunt, & viro adm. Rev. Domino Martino Stricerio, qui in medio flectebat amborum, super expanso linteo (cui venerationis & custodiæ causa adgeniculabatur sæpe dictus Dominus Rudolphus a Sbrajavacca, S. Cæs. Majestat. Capitaneus) in manus obtulerunt; qui principalioribus quibusque partibus schedis adfixis, omnia decenter, ut potuit, involuit, circumstantibus & aspicientibus omnibus supra recensitis & Testibus infra nominatis.

[47] [uti & vestium] Caput, primum elatum ex sarcophago; inde mentum; postmodum reliqua membra per vices proferebantur. Vestis superior, quæ parte maxima superest, punicei coloris serica erat, aureis filis florum vel rosarum instar intersparsa, quæ totum corpus cum brachiis ab humero ad plantas usque convestiebat; sub hac transversæ manus, ad modum Crucis, pectori superpositæ. Vestis eadem obvoluta, duabus argenteis acubus, superiore parte gemmeo opere exornatis, connectabatur; quarum unam superiorem reverendissimus Dominus Casparus a Questenbergh Abbas, [& cinerum reliqua.] &c. alteram adm. Rev. D. Præpositus Doxanensis resolvit. Jam crepusculum erat, & obscurioris templi conditio tenebras induxerat. Stola, Manipulus, Pallium Pontificale, potiore parte integra. Annulus etiam aureus saphiro insignis reperiebatur, quem pretio appenso redemit toties memoratus Venerabilis Abbas. Mox sera nocte incumbente, superiorem vestem, una cum cineribus & sacri Corporis reliquiis involverunt; & in sindone munda reponenda, Domino Martino Stricerio tradiderunt. Inde quidquid supererat, minutissimum etiam pulvisculum, reverenter collectum, una asportaverunt. Peracta sacrarum Reliquiarum elevatione, & Dominis jam abiturientibus, ostendebant monasterii inquilini in parvulis cistulis affabre factis, & in summi altaris superiore parte collocatis, diversorum corporum Reliquias, quas rursum in locum reponi Domini Commissarii petierunt.

[48] Post hæc monasterii hypocaustum ingressi, convocatis locum habitantibus, gratias egit Religiosissimus Abbas Strahoviensis, [Hinc ad hospitium, & cœnam deductus cum suis Abbas] promittens se Cæsari clementissimo relaturum, quod prompto omnino consensu in operis consummationem convenissent. Inde sibi ipsismet bene precantibus digressi sunt, excubiarum satellitio stipante illos, qui inventum sacrum thesaurum deferebant: ac tandem redeunt in adsignatum hospitium, domum videlicet Domini Alemanni; & cœna sumpta (totam enim diem, desiderii magnitudine superati, jejuni transegerant) fessa membra quieti dederunt. Sequenti, quæ quarta Decembris erat, abituri; requirente Senatu Civitatis Clarissimos Dominos Commissarios, usque ad Vesperarum tempus substiterunt. Venit enim circa prandii tempus Doctissimus juxta ac Consultissimus Vir Dominus Joannes Dauth, Juris Doctor, Civitatis Consul regens, vir multis corporis & animi dotibus abundans, cum duobus aliis Consulibus, Domino Martino Braunss, & Domino Joanne Henrico Walthero Juris Doctore, [sequenti die honorifice dimittitur,] &c. qui una cum Domino Joanne Alemanno, congratulati sunt Clarissimis Dominis Commissariis, quod ad votum & desiderium Cæsaris maximi omnia cessissent. Consederunt deinde, amplissimos affectus contestati, & hospitiorum impendia, frustra reclamantibus Dominis ablegatis, redimentes. Circa tertiam pomeridianam omnibus bene precatus Reverendissimus Præsul Abbas Strahoviensis, cum bono Deo, sociatus prætactis Dominis recessit, deducentibus extra Civitatem ferme unius milliaris spatio, jussu Senatus, duobus Reipublicæ Viris, Domino Andrea Rhor Camerario, & Domino Nicolao Klaken Secretario inferiori: ultra progressuri, nisi Dominorum ablegatorum precibus concessissent.

[49] Super quibus omnibus & singulis, prædictus Reverendissimus ac Clarissimus Vir Dominus Casparus a Questenbergh, Abbas Strahoviensis, [ad ejusque votum scribitur instrumentē rei actæ.] me publicum & immatriculatum Notarium infra scriptum requisivit & rogavit, ut his notatis, unum aut plura, si opus sit, publica instrumenta sibi inde conficerem: quod officii mei ratione minime ipsi denegandum censui. Acta sunt hæc Magdeburgi, in cœnobio B. Mariæ Virginis, sub anno, indictione, regimine Imperatoris, mense diebus & horis, quibus supra; præsentibus ibidem, præter supra nominatos, circumspectis & honestis viris, Domino Nicolao Genthen, & Hansen Millern, Testibus fide dignis, specialiter ad hunc Actum vocatis & rogatis. Et ego Andreas Rhor, civis Magdeburgensis, Sac. Imp. auct. Publ. & in Camera Imperiali approbatus & immatriculatus Notarius, quia prædictorum elevationi, omnibus aliis & singulis, dum sic ut præfertur, fierent, & agerentur, una cum prænominatis Testibus interfui, & ea omnia & singula sic fieri vidi & audivi, ac ad notam sumpsi; ideo publicum hoc instrumentum, manu propria scriptum exinde confeci, publicavi, & in hanc authenticam formam redegi. Signo ac Sigillo, nomine & cognomine, meis solitis & consuetis consignavi, manuque mea subscripsi, in fidem & testimonium omnium & singulorum, specialiter rogatus & requisitus.

CAPUT VI.
S. Norbertus Patronis Bohemiæ adscriptus. Translatio festive per octiduum celebrata.

[50] Ante solennem Translationis Triumphum, Nobilissimi Regni Bohemici Proceres apud Illustrissimum Cardinalem Archiepiscopum Pragensem, precibus (divino haud dubie impulsu) solicitant, [Petentibus Proceribus Regni,] S. Norbertum ipsis cælitus datum, reliquis Bohemiæ Patronis ac Tutelaribus Sanctis connumerare, accensere dignaretur; felicissimum omen accipientes, cum novo Sancto nova omnia prospera & felicia Regno Bohemiæ eventura. Justis his Procerum postulationibus Illustrissimus Cardinalis ultro annuit, eamque in rem Mandatum Archiepiscopale typis excusum promulgari fecit, quod ad verbum hic referre placuit. Ernestus Dei & Apostolicæ Sedis gratia S. R. E. Cardinalis ab Harrach, Archiepiscopus Pragensis, &c. Omnibus has præsentes visuris vel audituris, salutem. Quandoquidem Illustrissimi & Excellentissimi Domini, Sacræ Cæsareæ Regiæ Majestatis in inclito Boëmiæ Regno Locum-Tenentes, [Pragensis Archiep.] Intimi & alii Consiliarii, nec non Supremi Officiales & Assessores Judicii Supremi Regni Boëmiæ, per Illustrissimum Excellentissimumque D. D. Jaroslaum Borzitam S. R. I. Comitem a Martinicz, S. C. M. a consiliis sanctioribus & cubiculis, supremum ejusdem Regni Boëmiæ Camerarium, ejusdemque S. C. M. in eodem hoc Regno, Dominorum Locum-Tenentium & Supremorum Officialium, [S. Norbertum, cujus mox adferendū erat corpus,] ad Nos deputatum, honorifice & instanter a Nobis, suo totiusque Regni præsentium & absentium Optimatum vice ac nomine; desiderant & requirunt.

[51] Uti S. Norbertum; sacri Præmonstratensis Ordinis Conditorem; Magdeburgensium aliquando Archiepiscopum; Germanie Primatem; Antverpiensium, Saxonum, & Slavorum Apostolum; Sacramentariæ hæresis tanto ante expugnatorem; (cujus sanctissimas Reliquias singulari Dei Optimi Maximi & Gloriosissimi Cæsaris Ferdinandi II, semper Augusti Regis ac Domini nostri Clementissimi beneficio Boëmiæ nostræ in thesaurum incomparabilem assignatas, huc in Metropolitanam & Regni ipsius & Archidiœcesis nostræ civitatem paulo post transferre constituimus) uti hunc inquam tantum Dei amicum, Cælestium Boëmiæ Patronorum seu Tutelarium numero, potestate & auctoritate nostra accenseamus; eumdemque hoc nomine ac titulo deinceps ab universo Clero & populo nostro coli, [Regni Patronis adscribit,] celebrari, & invocari jubeamus; tam sancto desiderio justæque requisitioni illico, & promptitudine, animique in eumdem sanctissimum virum studio, quanto par est, annuentes; S. Norbertum, jam nunc & in posterum, hujus incliti Regni Patronis seu Tutelaribus accensemus, inter eos habemus, colimus, invocamus, & æque ab universo Archidiœcesis nostræ Clero ac populo accenseri, haberi, coli, invocari, omnino volumus, decernimus ac mandamus: [an. 1627.] injungentes omnibus & singulis ejusdem Archidiœcesis nostræ Parochis, & quocumque titulo Concionatoribus, ut hanc voluntatem, decretum, mandatum nostrum, quam primum ad eorum manus pervenire potuerit, pro concione recitent ac divulgent; hortantes insuper serio fidelem populum & excitantes, uti novum Regni de cælo hospitem tantum & Tutelarem pie diligenterque celebrando & invocando, per potentissimi apud aures Dei Viri merita, suffragia, & ossa sacra, conciliare favorem boni Numinis, & impendentia dorso iræ divinæ flagella avertere festinent. Datum Pragæ in Archiepiscopali Nostro Palatio, anno salutis MDCXXVI die Aprilis ultima. Ubi certe miram Dei providentiam, non minus quam potentiam, in honore S. Norberti hoc tempore promovendo, videre, suspicere, laudare, ac deprædicare merito possumus ac debemus.

[52] [Abb. Strahoviensis,] Invitarat supranominatus Reverendissimus Abbas Strahoviensis, excelso & heroico animo vir atque ad summa natus, zelo Dei plenus, Candidi & Canonici Ordinis singulare decus, ac vel solo per hos labores, sumptus & pericula translati Sanctissimi P. N. Norberti, audaci non minus quam glorioso opere & triumpho, æterna memoria dignus, ad futuram Translationis solennitatem universi Ordinis alumnos candidos sequentibus litteris:

Admodum Reverendi Domini, Venerabiles item ac dilecti Confratres ac Fratres.

Præstamus quod paulo ante promisimus. Invitatum venimus nunc adm. reverendas, venerabiles item ac religiosas Dignitates & Charitates vestras, ad celebrandum illum nuptiarum Agni nostri Sanctissimi P. Norberti diem. Quin enim Agnum vocemus, qui cum ex fera seculi fieret primum agnus Christi, agno vestiri voluit? Ad magnum diem, [per suas ad totum Ordinem circulares,] solennem, & valde inclitum, vos ut possumus, clamor quanto possumus, vocamus & invitamus. Venite & videte gaudium, de quo audistis. Venite, & nobiscum præsentes lætamini gaudio inenarrabili. Non hic noster, sed ipsius maximi optimique Patris ac Patriarchæ nostri sanctissimi Norberti clamor est. Ille vos vocat; illius in suos merita, illius illi debitus a suis honor vos invitat. Nos quidem petimus, sed ille exigit. [omnes & singulos invitat] Quis det nobis ut in unum huc confluant omnes, ab ortu solis usque ad occasum, ejus filii! Veniant saltem, quando non possunt omnes, quotquot possunt. Videat gloriosissimus, piissimusque Cæsar semper Augustus D. N. clementissimus, videat ipse coram, quibus & quantum benefecerit. Nam & illo sole nostri solis triumphalis ille dies irradiabitur.

[53] Diem legimus Kalendis Majis proxime succedentem, in quem eumdem Dominica post Pascha IV incidit, dicta vulgo Cantate. Cantate Domino canticum novum, quia mirabilia nobis fecit. Cantate Domino canticum novum, laus ejus in ecclesia Sanctorum. Est ille dies idem Comitiis Ordinis nostri sacri alias proprius; semel hæc modo ad Patrem Comitia fiant, tempore quo fieri solent ad Matrem. [in 2 Maji ad Translationem.] Optamus, ut qui & quot venturi sint, resciscere tempestive liceat; quo de commodo hospitio cujusque assignando provideamus; quando domestici parietes capiendæ multitudini minus ampli sint. Deus gloriosus in Sanctis suis admodum Reverendas vestras, venerabiles item ac religiosas Dignitates & Caritates semper beet, & huc nobis maximo numero incolumes & lætas repræsentet. Pragæ in Monasterio nostro Strahoviensi, XIII Martii, MDCXXVII. His acciti litteris, prompti alacresque plurimi ex amplissima Germania, per multa itinerum periculorumque incommoda, Pragam properarunt. Ex Belgio nobilissima Antverpia, [Adveniunt ex Germania multi:] ad sui Apostoli Triumphum, legatum misit; sic & Westphalia, Suevia, Bavaria, aliaque loca, maxime viciniora, suos. Atque ut tutius possent, maxime ex Moravia & illis locis, ubi miles Cæsarianus & hostis degit, concurrere; invictissimus Imperator ad suos Tribunos, Prefectos ac Duces militum litteras (ut relatum est) dedit, quibus serio injunxit, Militem hoc tempore severe cohiberent, ne Præmonstratenses, ad Patris sui triumphum confluentes, ullam injuriam paterentur; secus factum in ipsorum Ducum caput redundaturum. [nonnulli etiam ex remotis Provinciis:] Convenere itaque tanto numero candidi Canonici, ad tantam Patris solennitatem, ut cum inquilinis monasterii Sion, religiosi advenæ ultra centum pulchro candore in processione visi fuerint.

[54] Ad sacras Sanctissimi Patris Norberti Reliquias Pragam asportandas, [I Maji] quod Kalendis Maji contigit, maximus apparatus fuit institutus, quem videre pulchrum fuit. Inprimis pulcherrimo & undique candido pilento, cui sex albicantes equi jungebantur, cum auriga niveo vestitu splendente, sanctissimæ Reliquiæ sunt impositæ, [inducitur pulcro ordine Pragam corpus,] & ex Doxanensi Virginum Ordinis Præmonstratensis cœnobio splendide Pragam advectæ; ad quas deducendas aliquot turmæ equitum, a vicinis nobilibus adornatæ & instructæ, convenerunt. Omnes etiam tres civitates Pragenses, unaquæque sub certo labaro, manipulum centum circiter equitum instruxit, ac sanctis Reliquiis obviam misit, qui a reliquis exceptas Pragam in templum usque comitarentur. Ad portam Viennensem postquam perventum, adest Illustrissimus & Reverendissimus Dominus Cardinalis Archiepiscopus, cum solenni Religiosorum & Clericorum totiusque populi frequentia; novum de cælo hospitem, Regnique Bohemiæ incliti adlectum Tutelarem ac Patronum, suavissima gravissimaque oratione ad lacrymas usque consalutat. Quo facto, aliquot ex hymno S. Norberti strophis decantatis, in novam inde arcam, [novæ arcæ inclusum,] affabre ac pretiose ex Indico ligno subrubro & nigris maculis intersperso confectam, argentoque quaqua versus ornatam, sacræ Reliquiæ sunt depositæ; & cum solennissima supplicatione sacrum onus, succollantibus Prælatis Ordinis, in ecclesiam Thein dictam deportatæ fuerunt. Et ecce hoc ipso momento derepente cælum, hactenus aliquot diebus assidue pluvium, sese quasi explicare, & serenam induere faciem cœpit; quam etiam in octavum usque diem constanter retinuit, ut novo triumpho & ipsum applauderet, [& in Theinensi æde locatur,] serenitateque sua solennitatem augeret. Ad ingressum templi, trium civitatum equites, displosis bombardis, miro applausu novum suum Sanctum salutarunt ac honorarunt. Ea nocte ab omnibus Præmonstratensibus, qui sicut & alii jejunio diem illum in honorem sancti Patris destinarant, Matutinæ solennes in illa ecclesia fuere decantatæ, & sic pervigilia illa finem suum acceperunt.

[55] [2 Maji instruitur processio,] Altera die, II scilicet Maji, bene mane convenere maximo numero, qua Religiosi, qua alii, ipseque rursus Illustrissimus Cardinalis & præcipui Proceres Regni, ad sacras Reliquias novi sui Patroni magno cum gaudio, summa festivitatis pompa, in Strahoviensem ecclesiam introducendas, ac præparato loco reponendas. Hujus vero triumphi pompam, tam hac quam octava luce, nemo facile explicabit, etiam qui præsens interfuit; tantus equitum apparatus, tantus tubicinum undique clangor, tantus bombardarum & majorum ex propugnaculo ad arcem Cesaream tormentorum displosorum bombus ac terror, tantus Procerum fulgor, tantus candicantium Præmonstratensium Canonicorum nitor, tantus Religiosorum cœtuum ac Cleri in supplicatione pulchro ordine procedentium splendor, tantus populi accursus, tanta demum triumphi gloria, ut novum de cælo lapsum Imperatorem honorari & excipi crederes. Tres arcus triumphales, cum suis de S. Norberto doctissimis symbolis, maximo labore & sumptu stabant erecti; in quibus partim musicorum chorus, partim adolescentes instructi armis & scutis Provinciarum, Regni Bohemiæ insignia referentibus, quæ Sancto consecrarunt & affixerunt; partim alii, Patronorum Bohemicorum instar ornati, ac in nube quadam ex alto demissi, novum Sanctum consalutarunt, inque suum numerum receperunt. Triumphus autem ille sacer in hunc fere modum se habuit.

[56] Sexto Non. Maji, ut supra indicatum, primo mane circiter horam sextam conventum est in ecclesiam Theinensem, [a Theinensi ecclesia,] in qua pridie sancta Lipsana destituta fuerant. Ibi solenni primum ritu & cantu sacrificatum, rem divinam faciente quodam Abbate Præmonstratense. Finitis Sacris e templo Processio movit, in qua præcessere votiva Imperatoris, Regni Bohemiæ, & Procerum splendida ac sumptuosa vexilla, numero septendecim; singula, Deo & magno ejus amico Norberto inscripta. Successere Clerici Pragenses, tam regulares quam seculares, procedentes singuli cum grandi & flammante cereo; hos secuti Præmonstratenses, tam incolæ quam advenæ; tum Cathedralis Capituli Canonici; dein sanctum Reliquiarum S. Norberti feretrum, quod subiere primum octo Abbates mitrati, post totidem Religiosi Præmonstratenses, denique rursum Abbates. Proximus his præcessit Illustrissimus & Reverendissimus D. Cardinalis & Archiepiscopus Pragensis, gestans sacrum Caput sanctissimi Patris Norberti argento inclusum: inde Proceres Regni & Urbis cum tædis candidis: denique innumera civium multitudo, [per arcum primum,] suis tamen iisque præstantissimis signis distincta. E templo Theinensi egressos excepit latissimum atrium, quod a dextris armato & cataphracto milite cinctum, tympanis ac dulci instrumentorum omnis generis musica personabat. Ubi ad primum arcum triumphalem cum Reliquiis perventum est, pompa constitit; exceptusque est Sanctus suavissima musicorum symphonia, & eleganti oratione ab ephebis ex arcu salutatus.

[57] [& templū Societatis,] Perrexit deinde Processio, & ex itinere in Societatis Jesu templum, quod occurrebat, divertit: ibi deposito paulisper sacro onere in templi medio, Te Deum Laudamus festis musicorum vocibus est percantatum. Inde ex veteri urbe in minorem, per oblongum pontem, qui Moltavam amœnissimum flumen jungit, transitum. Vix vero sacræ Reliquiæ Urbem-Veterem egressæ in ponte conspectæ sunt, cum statim ex arce opposita bellicorum tormentorum festo fragore sunt salutatæ. Pons ipse latus & longus pompam conspicuam fecit, in cujus medio Christi a Cruce pendentis signum consistit, ad quam Crucis amator Norbertus nonnihil moratus est. Pontem ex altera parte Praga-minor excipit, magna parte Catholica. Ad ejus portam ubi perventum, [ex veteri in minorē urbem:] cataphractus in equo juvenis adfuit, qui stricto eoque splendenti gladio Sanctum veneratus, tutelam Urbis & Regni cum gladio obtulit; ipse deinde functus legatione, præambulis subsequisque tribus adolescentibus nobilibus cum tædis, Eques gladium tota reliqua Processione Sancto prætulit. Ascensum deinde in Urbem-minorem, itumque usque ad arcum triumphalem secundum; quem Respublica ejus civitatis suis sumptibus S. Norberto gratulabunda eduxerat. [tum per arcum secundum] Ibi rursum quies bajulorum & totius pompæ, ac festæ ex arcu cum salute acclamationes. Porro in arcu visenda erat effigies crucifixi Domini, septem radiis illustris, qualis olim sancto Viro oranti apparuit; & ipse etiam Sanctus radiatus ac benedicentis habitu, [& forum,] itaque factus, ut sese ad omnem civitatis partem cum benedictione converteret. Hinc discesserunt in forum amplum, in quo dispositæ equitum cohortes triumphum auxere. Processum post hæc pone arcem, & paulatim ad monasterium Strahoviense promota supplicatio. [ad ecclesiam Strahovien.] Propius accedenti Prælatus cœnobii infulatus occurrit, & ad monasterii portam in ara depositum Sanctum, oratione pietatis affectibus plena, suo & adstantium Præmonstratensium filiorum nomine, non sine dulcibus multorum lacrymis, compellavit.

[58] [ante quam stabat arcus 3,] Ingredientibus exinde ad templi vestibulum, arcus tertius triumphalis se obtulit, adeo sublimis, ut ipsum templi culmen despiceret, vario emblemate ingenioque ornatus; e cujus superiori parte accedentem Norbertum duo juvenes salutavere, quorum voces musica interior prosecuta festivas fecit, attonante etiam ex arce sclopeto, & ephebis interea ex eodem, genuum flexu variaque ceremonia Sanctum venerantibus. Illatæ denique in templum Reliquiæ, [& positæ sunt in altari Reliquiæ.] & in summo altari solenni ritu depositæ, circiter horam diei primam pomeridianam; ad eam enim usque horam ab egressu duraverat festa processio. Ibi præsentibus adhuc Principibus, Comitibus, aliisque innumeris, Illustrissimus Cardinalis in summo altari sacrum fecit; absque tamen Pontificia ceremonia, sed musica perpetuo accinente. Post Sacrum, incensatis Reliquiis, Pontifex populum fausta precatione impertitus dimisit. Atque hæc fuit primo die instituta solennitas, in qua præter inexpectatum cæli favorem, infinita prope hominum multitudo confluxit; tantusque undique plausus & applausus tubarum, & æris tam campani quam militaris, musicorum præterea musarumque fuit, ut dicant, a condita Praga similem triumphum non fuisse conspectum. Certatum quasi inter Comites & Barones pia contentione, quis umbellam, sub qua sanctæ Reliquiæ ferebantur, gestaret. Nec minor liberalitas quam pietas Abbatis Strahoviensis apparuit, qui nummos argenteos plurimos, S. Norberti imagine insignes, cudi fecit, & in pauperes ac populum irrumpentem sparsit, qui deinde nummi ob S. Norberti imaginem & memoriam non tantum in pretio, sed etiam in magna veneratione apud omnes fuere. Eccum eorum ectypon.

[59] [Accedunt per Octavam supplicantium ordines varii.] Tertio die Maji reverendissimum Capitulum Cathedralis ecclesiæ ad templum Strahoviense solennem processionem instituit; ibique rem divinam cum concione ad populum de Sancto Norberto habuit, quod deinceps per octiduum integrum quotidianum fuit; singulis enim diebus aliqui ex Ordinibus & Regularium familiis adfuere, qui supplicatione instituta, Sacra ibi peragebant, & Sanctum pro Concione laudabant. Præceptumque fuit ab Archiepiscopo omnibus per Urbem Concionatoribus, ut per eam Octavam non aliud sibi thema nisi S. Norbertum laudandum sumerent. [9 Maji instauratur triumphus] Nono Maji, qui fuit octavus Translationis, mane post sextam, venerandum caput S. Norberti cum processione Præmonstratensium in Forum Theinense delatum fuit, ut novus denuo triumphus institueretur; cum maximo iterum populi concursu. Descendentibus obvia processio academiæ Pragensis se nostris junxit, pulcherrimo ordine ac varietate illustris; aliis cereos, palmas aliis præferentibus, RR. Patres Societatis longo agmine incessere linteati, & stolis quisque suis insignes. Umbellam gestarunt primum in descensu Religiosi, deinde Urbis Proceres & Comites. Caput sacrum tres Præsules mitrati per vices tulere. In medio foro Theinensi Præmonstratensis quidam, oratione ad sanctum Patrem dicta, universis Ordinibus populoque Pragensi gratias egit pro insigni pietate, qua per elapsum octiduum sanctissimum Patrem prosecuti essent; faustaque omnia invictissimo Imperatori, Regno, Triurbi est apprecatus.

[60] Processum dein ad primum usque arcum triumphalem, musicis instructissimum; ubi ex aliis insistentibus tres ornatissimi adolescentes descenderunt; qui triplicis Urbis nomine obvii Sanctum salutarunt; [per eosdem tres arcus,] subeuntem vero lipsanothecam quinque ex arcu medio demissi, & in nube penduli, sanctorumque Regni Patronorum habitu nobiles, tum dictione tum cantu festivissimo exceperunt. Inde per Societatis templum & pontem in Civitatem-minorem ad alterum arcum, tam Musicis quam Musis illustrem transitum: suspensæ ibi variæ coronæ ex auro, hedera, quercu, nobili versu sancto Patri sunt dedicatæ. Denique in templo Strahoviensi, solenni sacrorum apparatu Divinis peractis, verba ad frequentissimam concionem de sancto Patre a quodam e Societate sunt facta; ubi inter aliam honorificam Præmonstratensis Ordinis mentionem, etiam zelus ejusdem animarumque singulare studium est prædicatum, nec ante secundam pomeridianam hic Dei Sanctique cultus finiit. Post Vesperas festa symphonia celebratas, [& usque in noctem festive continuatur.] rursus e Societate unus in concionem ascendit; & eleganti oratione Latina, de fructu Apostolicæ vitæ & Præmonstratensium in Vinea Christi labore, deque instituto mixto ab ipso sancto Patre fundato suisque relicto disseruit. Post hæc ex arcu triumphali, pro templi foribus, scenica actio instituta est: cantatum a duobus pueris, solenne Canticum Benedicite omnia opera &c. Quidquid illi in cantico nominarunt, musica intercinente, mox ad nomen in arcum scenamque prodiit; ignis, æstus, frigus, aqua, pisces, orbes cælestes, &c. aviculæ etiam cum affixis schedulis dimissæ in publicum, quasi ituræ in orbem, & gaudium hoc universis annuntiaturæ: ignes excitati, eaque actio in noctem ipsam spectante populo & proceribus est producta. Atque hæc breviter, Deum humillime precor, ne nutantes transferantur filii ejus & mendicent, & ejiciantur de habitationibus suis; sed ut cum sancto Patre suo translato exurgant, & induti virtute ex alto crescant & germinent sicut lilium, & sicut cedrus libani ramos suos in omnem terram diffundant.

CAPUT VII.
Descriptio Sacelli, in quo Reliquiæ collocandæ erant.

[61] Esto dignissimus esset Pater sanctissimus, suarum ut Reliquiarum thesaurus quam splendidissimo a filiis Sionæis honoraretur mausoleo; [In navi media ecclesiæ] quia tamen pronissimæ in obsequium voluntati sæpe potestas deficit, sacellum, tanto quidem habitatori nondum conveniens, pro facultatibus tamen suis quam poterant sumptuosissimum, adjuvantibus patronorum aliquot liberalibus suppetiis, sanctissimo Patriarchæ poni curarunt. Situatum illud est in medio fere templi, a chori cancellis terminati limine, undenum pedum spatio distans: qui locus, post aræ supremæ stationem, omnium videtur honoratissimus juxta & commodissimus; nam & e choro a Religiosis (in quorum mentibus sanctissimi Patris memoria perpetuo versari debet) undequaque est conspicuus; & totius populi ad ipsa statim ecclesiæ limina adeo ferit intuitum, ut etiam summi altaris aspectum minuat, nisi quatenus is per cancellatas ferri compages trajici potest. [erigitur sacellum ferreum quadratum] Castelli sive turriculæ undecumque perspicuæ formam sacellum repræsentat, pedes latum octo & semis, totidem profundum, altum octodecim; majore videlicet aliquanto proportione quam dupla; angustius quidem, quam usus ac rei majestas postulare videantur, aliquanto tamen quam ipsa fere loci conditio patiatur amplius. Totum ab imo ad summum usque verticem, e solidis clathris ferreis, varia elegantissimaque arte ductis & inauratis constructum. Ædificium omne inferne, coronide tenus, forma quadratum est, quaternis juxta totidem mundi plagas lateribus clausum: quorum in occiduo geminæ ejusdem operis ac materiei fores hærent, altitudine pedum octonum & semis, latitudine quaternum minus sexante: quibus hinc inde disclusis ipsum adiri solet.

[62] [clatris per singula latera eleganter ductis perspicuum:] Liminis apte phalerati projectique, quatuor pedum ac dodrantis est latitudo, altitudo semissis: cetera quæque latera duas in partes, dexteram sinistramque ceu facies quasdam, columnis alteram ab altera secernentibus, distinguuntur. Eæ adeo, quam architectonices ratio ferat, necessitate longiores, in toto opere novenæ visuntur, undenum fere pedum altitudine. Quaternis ad angulos totidem; ternis inter laterum, ac diximus, trium facies componentibus; reliquæ binæ in occiduo latere, ipsaque adeo sacelli fronte stationem habent; fores ipsas, egressis e corpore suo supra infraque cardinibus, sustinentes; & a faciebus, quæ cetera frontis illius seu lateris occidui spatia tanto reliquis angustiores occupant, dividentes. Cum enim illæ quatuor, triente minus, pedum singulæ latitudinem teneant; hæ vix dimiduum assequuntur, longitudine pares: quæ quidem ex æquo omnibus eadem cum columnis, nisi quod illæ (facies puta) his aliquanto constrictiores sunt, margine trium & semis unciarum, quem intra, ceu canthos quosdam, cancellorum artificium varie discurrens concluditur, non ad basem inferne & coronidem superne statim contiguo; sed, elegantiæ ac perspicuitatis gratia, non nihil utrimque distante: adeo, ut fibulis dissimulati tectique operis, ædificio reliquo facies ipsæ compaginentur. Ei margini, faciem quamque modo quem diximus ambienti, linea seu regula per medias ipsas facies discurrens, in duasque iterum partes singulas discernens, figura & latitudine similis est. Sic enim artifici opus omne partiri placuit; quod ea ratione cum firmitudini, tum venustati (quam varietate conciliari, notum est) prospiceretur. Cum enim laterum singulorum non nisi binæ sint facies, regularum istarum commento velut quatuor exhibentur; superiores binæ, totidem inferiores: quarum ea est ratio; ut, quæ ejusdem ordinis sunt, specie figurave operis conveniant inter se, ceteris dispares.

[63] Qua parte facies columnis per cochleolas adstringuntur, frondes per intervalla columnas ipsas extrinsecus, quasi parerga quædam, quo decentior & occultior membrorum compages esset, inumbrant. Regularum & marginum intra limbos inauratos, columnarum quoque ater color est; [interlucente ad ornatum auro,] stellulis sparsim ex auro interlucentibus; idem coronidis ac basis ipsius; quod eo nimirum tinctu aureus partium reliquarum fulgor eminentior gratiorque fieret. Coronidis tamen lemnisci seu phaleræ, ipsæque projecturæ plurimum inauratæ sunt. Extremis columnis, quæ videlicet ad angulos sacelli dispositæ sunt, singula inferne ab exteriori parte statumina, decuncem plurimo sui lata, tras pedes & semis alta, in solumque defixa, pro elegantia magis ædificii quam firmitate, artifex opere phalerato, apposuit. Universæ moli solido e ferro basis, circiter semissem pedis alta, profunditate aliquanto minore, quasi pro fimbria, ad modumque coronæ, prominentibus labris fabricata subest. Eadem, [opus librarum 6515:] qua parte valvas seu fores adspicit, iis liminis officium præstat. Basi marmor, reliquo ædis pavimento æquale, suppositum: fidelius puta ferendæ tanti ponderis machinæ, librarum quippe sexies mille & centum. Quibus si Aligerorum, qui fastigio & coronæ operis noveni ex ære fusiles insistunt, pondus addideris; librarum sexies mille quingentum & quindecim summam colliges.

[64] Corona porro aliquanto, quam basis altior, quippe novenum digitorum, limbisque suis, phaleris, ac projecturis operi congruis decenter adornata, ab imo solo pedes abest semi-duodecim. Ei fastigiola, octona molliter ab ima pedum quaternum & quadrantis latitudine in acumen altitudine sesquipedali assurgentia, [raro artificio sursum ductum,] quasi pro totidem murorum culminibus aut pinnis ad ornatum imposita sunt. Tot enim in facies velut muros singulos parietesve Sacelli latera distributa fuisse, ostendimus. Fastigiolis ad summum sphærulæ formæ compressioris impositæ cernuntur, quarum e summo coni turbinati procedunt, flammulas sursum ejicientes. Intra hæc fastigiola, ex interiori coronæ labro, operis universi tectum, cameræ seu fornicis ab omni parte in tholum tamquam centrum suum coëuntis forma, senum pedum altitudine, adscensu molli & eleganter incurvo erigitur. Id tectum, non minus, quam cetera perspicuum, radii molliter flexi, duum pedum altitudine, totidem pedum & quadrantis latitudine, efficiunt: quorum radiorum alii directi, alii flammarum specie vibrantes, alternatim e tholi labris, cuspide in interiorem coronidem insinuata, sese demittunt, ad eum videlicet modum, quo divinæ Matris, amictæ solæ mulieris, effigiem, a pictoribus & cælatoribus radiis ambiri solere vulgo conspicimus, ut adeo sacello pro tecto sol quidam suus incumbere atque illucere videatur.

[65] Tholus ipse, e quo radii quos diximus æquabiliter sparsi prodeunt, inferiori operi respondens, [tholoque eleganti terminatum,] adeoque forma quadratus, ita turritim erigitur; ut ab imo, altitudine fere sesquipedali, trium pedum ac bessis latitudine, eademque profunditate, directe assurgens, porticum columellis eleganter distinctam referat: quarum columellarum, a basi sua seu infero porticus limine, ad superum usque ipsam illius coronidem, fere pedalis altitudo est. Inde vario venustoque flexu coëuntibus pariter ac sensim lateribus, triplici discretione tholus in obtusum quadrumque latitudine trientis apicem fastigiatus desinit: altus proinde in universum, ab ima porticu cacumine tenus, pedes quatuor. Ad angulos tholi sphærulæ frondentes, egressique ex iis coni seu pinnulæ, per intervalla triplicis quam diximus discretionis, impositæ sunt. Apici porro paulo ante memorato Aliger ex ære fusus, super quadrum, altero pede, specie volantis, insistit; dextra quidem coronam, palmæ termitem læva protendens; præmium quasi aut ejus symbolum Triumphatori illic quiescenti. Modus Aligeri, duo pedes & quadrans: pondus, libræ septem & quadraginta. Simili ratione atque opere quaterni alii, totidem extremis ædificii angulis super coronidem impositi, ac supremo illo quadrantem minores, ovata specie parmulas ære fusas utraque manu tenent & exhibent, veluti quædam Norberti victoris trophæa, rebus ipsius gestis & elogio congruente, opere anaglyptico inscriptas.

[66] [& Angelis volantibus quatuor per totidem angulos,] Primi quidem, hoc est, ejus, qui dexterum frontis cornu occupat, parmula, venerabile Sacramentum in perspicua turritaque pyxide ostendit, circulo ad extremam scuti oram circumducto epigraphe addita: S. Norbertus, Augustissimi Sacramenti Vindex. Alterius Aligeri, qui sinistro frontis ejusdem cornu conspicitur, scuto duo schemata repræsentantur; alterum reducti in Urbem ope S. Norberti, in sedemque suam collocati Innocentii II Romani Pontificis, expulso qui eam raptor invaserat Petro-Leonis schismatico; alterum, expugnati per eumdem Tanchelini. Prius quidem superiore scuti campo, duabus hinc inde manibus medium Papale solium a Pontifice insessum sustinentibus, visitur (quo emblemate SS. Norberti & Bernardi, in ea peragenda fidelis ac potens opera insinuatur) posterius, inferiori, sancto Norberto hæresiarcham pedibus subjectum calcante. Unde circumscriptus extremus ambitus hoc elogio: Hæreseon et schismatum Domitor. Tertii Aligeri, qui reliquorum ad Ortum angulorum dextero insistit, parmula eumdem ipsum exhibet, egenorum turbæ circum se fusæ stipem utraque manu effundentem, [cum parmulis elogia sancti complexis:] addita circumscriptione; Pauperum Alitor. Quarti denique parmula S. Norbertum refert, inter aversos ante hac medium, eosque commissis in amicitiæ fidem manibus invicem conciliantem; id quod circumscriptio explicat. Dissidentium Conciliator. Omnes porro pro suppedaneo sphæras habent æque fusiles, quibus singuli, volantium ritu efformati, altero tantum calce insistunt. Harum altitudo quincuncialis.

[67] [aliis item sedentibus quatuor per latera,] Præter hos stationarios, alii pari numero, modi ac ponderis ejusdem, in eadem summa coronidis ora, inter fastigiola quæ diximus, ac proinde medio laterum, sedentes visuntur, sellis planis itidem ex ære fusis. Eæ in modum sigmatis, cornibus, quam sint media prominentioribus efformatæ, nonnullam epistylii speciem referunt, pedis & unciæ latitudine; profunditate trientis, quadrantis altitudine. Ex imo sellæ labro quasi velum demittitur protuberans, & a summo latius, ac deinceps continua contractione arctius; femineo capite, anaglyptica ratione cælatum. Et illi parmulas dextera manu longius porrecta protendunt, similiter cælatas & inscriptas. Quarum in occidua, hoc est ejus qui sacelli fronti medius insidet, dæmonum turba, S. Norberti pedibus calcata, ex hibetur cum Epigraphe: Dæmonvm terror. Ejus vero qui Orientem medio sedens adspicit, parmula eumdem iterum S. Norbertum exhibet, expansa utrimque veste suum Candidatorum gregem, [similesque parmulas protendentibus.] ut gallina mater pullos alis solet; tegentem & obumbrantem: quod emblema circumscriptio exponit, Præmonstratensium Patriarcha. Tertii, qui meridiem spectat, scuto designantur, Pontificia Norberti dignitas, additusque a Romano Pontifice, ob merita ipsius, Magdeburgensium Archiepiscopis Primatus Germaniæ. Id designat figura sedentis in Hierarchica cathedra, cum ornatu & insignibus summi id ordinis Sacerdotii; a dextris Aquila Romana, Imperii signo; a sinistris Magdeburgicæ Diœcesis tessera adscriptis, Circumscriptio hæc est: Magdeburgensium Archiepiscopus et Germaniæ Primas. Ultimi deniq; in Septemtrionem versi scutum nobilissimi Martyris, S. Gereonis Reliquias exhibet, Ubiorum Coloniæ caras & celebres, atque a S. Norberto, cælesti indicio, mirabiliter inventas. Circumscriptio hæc est: Reliquiarum Cælitus Index. Cujusmodi plura Sanctorum corpora simili indicio ibidem detexisse, legitur. Porro singulorum, tam stantium, quam sedentium, cum seliis suis aut sphæris & parmulis pondus, libræ sex circiter & quadraginta.

[68] Atque hæc quidem Sacelli istius cum ornatu suo, non tam descriptio, quædam esto, [Intra hoc sacellum erectum altare,] quam designatio: cum fieri nequeat, ut ejusmodi variæ magnæque artis opera oculis idoneæ satis ac pro rei merito per verba subjiciantur. Certe constat peritorum confessione, imo præconio, supra invidiam esse tam ingentis illius e ferro, hoc est, intractabili materia, operis artificium; & omnino tale, cui geminum non temere alibi reperiamus. Altare puniceo colore marmoreum, non in medio sacelli, sed proxime ad Orientale ipsius latus situm, [columellis æneis 9 fultum,] novenis ex ære fusili columellis incumbit: longum quidem pedessenos & unciam, quaternos minus sextante latum; septuncem profundum. Columellæ cochleides, vite eas cum pampinis suis & uvis circumplectente, ad legem compositarum factæ sunt. Altitudo cuique universi quidem corporis trium pedum & sextantis; scapi duorum & semis, stylobatæ cum spira quadrantalis; epistyliorum quincuncialis: singulæ pondo plus minus nonagenum. Lapidi insistunt itidem marmoreo, [super quod duo Angeli ænei,] ejusdem cum superiori coloris & amplitudinis. Jam altari ipsi Aligeri duo, fusi & ipsi ex ære solido, nobilissimæque artis, habitu stolatorum impositi sunt; qui Arcæ sacræ geruli, ad interiorem aræ regionem hinc inde diversi, ac velut adversi, poplite venerantium ritu nonnihil inflexi, utraque manu pretiosam sarcinam sustentant, altero austrinum cornu tenente, boreale altero. Horum altitudo, pedes quatuor cum sextante: semiquingentum librarum cuique pondus. Artifex novo commento ita materiam tinxit, ut intuentibus revera aurei videantur.

[69] Hi sicut & columellæ, de quibus diximus, Illustrissimorum fratrum, DD. Baronum a Questenbergh, [arcam sacram in altum elatam sustinent.] Gerardi & Hermanni munus sunt; quo iis & ad hunc quoque annum sua in Sanctissimum Norbertum studia, in nos munificentiam testari placuit. Iisdem & in Sacelli structuram collatos sumptus magna parte debemus. Utrique Aligero bases ebeno vestitæ, quadræ, latæ pedem & semis, septuncem altæ subjiciuntur. Itaque justum inter Arcam & Altare spatium patet; pedum videlicet quatuor & quadrantis: ut ipsa adeo bene sublimis ac proinde conspicua manibus bajulantium Aligerorum incumbat. Ejus spatii profunditati latitudo respondet, tantum Aligeris inter se distantibus, quanta sacri Loculi longitudo est. Inter bases non minor, quam pedum quatuor, distantia intercedit. Opportunus locus dimidiatæ statuæ, quam propriam sanctissimo Capiti thecam ab Illustriss. D. Polyxena Pernstainia Manriquezia, Illustriss, Dom. Archi-Cancellarii Zdenconis Adalberti, Principis a Lobkowicz Conjuge, pro suo & mariti in Sanctum nostrum studio, in nos favore, dari dicarique alias diximus, collocandæ. Præ foribus Sacelli altius aliquanto lychnus argenteus e summo fornice demissus pendet, ignis æterni pro honore Sancti focus. Argenteam reliquam suppellectilem, apparatum sacrificum Sacello peculiarem, hic enarrare intermittimus. Licet ea inter sit Capella, quam vocant, id est, hierarchicus Antistitis cum procedentis tum sacrificantis, & duorum pro ministerio adsistentium amictus, e tela argentea flore aureo intertexta, Serenissimi Principis. Ac D.D. Wolffgangi Wilhelmi, Comitis ad Rhenum Palatini, Neoburgi, Bavariæ, Juliæ, Cliviæ, Montium Ducis, &c. donarium; quod ipse, angustias domus nostræ hospitio sui dignatus, heroica munificentia S. Norberto, Civium suorum olim populari, oblatum ivit.

[70] Arca, in qua S. Norberti Reliquiæ sunt reconditæ, accurati est operis, [pretioso varioqueligno compositam] e rara materia magnique pretii. Ipsa fabricæ compages, seu potius corpus, cedrinum est, immissis per latera ac superne ex Indico ligno tabellis: quod lignum colore spadiceum, & pariformiter maculosum, discurrentibus per totum obscurioribus velut undulis, cum ebeno soliditate, pondere, lævore, atque nitore certat. Assulæ quoque minores quadræ, utrique ad latera fronti insitæ, e rariori materia elaboratæ sunt, quam hodie calamum marinum vocant; quæque maculis suis æque distinguitur, ita pullis pallidas intercurrentibus, ut dubium sit uter sit color potior. Totum opus duas in partes dividitur separabiles; inferiorem, quæ scrinium; & superiorem, quæ pro operculo & operis quasi coronide est imposita. Scrinium ipsum imposita desuper valva clauditur, & triplici sub sera custoditur, longum pedes quinque & semis, latum aliquanto minus quam duos, sesqui altum. Limbi ejus superi inferique undulatim dolati, qualis est species æquoris, cum æquabili fluctuum volumine sinuatur. Coronis, molli & nonnihil introrsum curvato ac velut subsidenti fastigio, ex omni parte erecta, & pedis ac semis altitudine finita, non in acumen desinit, sed summo plana, cum inferne eamdem habeat cum scrinio subjecto in longum latumque extensionem, superne aliquanto quam pedem latior, & quam quatuor longior. Eam sui quoque limbi exornant, pari artificio undulati seu fluctuantes.

[71] Convexum coronidis seu tabulatum extremis hinc inde cornibus gemini semi-Cherubini occupant: [cælatamque] qui capite & humeris e reliquo opere velut emergentes, adversi alter alterum intuentes, cincinnis supra frontem collectaque in nodum cæsarie circa verticem decori consistunt, alis in medio cancellatim concurrentibus. Ipsi plusculum quam pedem alti e cedro; alæ sesquitertium pedem ab humeris, unde brachiorum vice ac more exeunt, protensæ, ex Indico ligno affabre figuratæ sunt. Tota adeo structura utriusque ab imo ad summum, ubi alas concurrere diximus, trium cum semissi pedum altitudo est. Argenteus hinc inde color nativo inductus, mire opus exornat. Porro tam coronidem quam scrinium ipsum, argenteæ complures laminæ fusiles, & varias in species efformatæ, suis quæque regionibus congrue obtegunt & ornant. Medio capsæ ante retroque in aureum campum, quem argentei Cherubinuli utrimque manu stantes præhensant, Muneratoris gentilitio insigni ac nomine inscriptis.

[72] Hactenus forma & figura Sacelli Norbertini verborum coloribus abunde depicta est. Quia vero exhinc genuina, ac suo conformis archetypo, universi operis idæa ægre a quoquam concipi potest, illo præsertim qui non singula oculis præsens lustravit; sacelli totius ectypon in ære sculpendum atque historiæ huic inserendum curavimus, una cum Corona post modum fabricata, [supra sacellum corona pendet epanoclista,] quæ super Sacellum Divi sic eminet, ut supremum ex geniis Alitem Sacello insistentem circumambiat. Rarum in ea mirantur opus quotquot ecclesiæ Strahoviensis limina primum adeunt; nec facile conspicuum est intuenti, quonam modo tanta illius machina in aëre pendula sustentetur; cum undequaque spectetur libera, præterquam in suprema sui parte, qua in sphæram desinens cruce terminatur, ferrumque tegit; quod octo fere ulnas nostrates longum, crassitie ponderi tantæ molis ferendo adæquata, robustissimis e trabibus quam optime firmatum, descendit per supremum ecclesiæ fornicem, cujus foramen rosa grandis obtegit expansis in quadrum foliis; inferne autem ferreis quatuor annulatis, eque interiori Coronæ limbo per paria intervalla sursum tensis apprehensum vinculis, universam Coronæ machinam sustentat. Ea vincula, [vasti ac pulcri ex ligno inaurato operis,] uti & extima tota Coronæ superficies, auro tecta est obrizo; interior autem ex argenteo in puniceum vergit; colore istiusmodi argenteis foliolis superinducto. Tribus arcubus eleganter fimbriatis, in latitudinem non modicam excurrentibus, superne Corona rotundatur, quorum maximus per ejus verticem excurrit. Omnes hi, uti & infimus, in oram Coronæ desinens, Alitum octo verticibus in cumbentem, unionibus atque gemmis multicoloribus, nec non flexuosis, visuque perviis spatiolis varie sunt interstincti. Medii duo, aliis dimidiis in vertices suos insertis, infimo ad horizontem exacte parallelo junguntur: quorum eorumdem fastigiis sphæræ pariter inauratæ, at suprema illa paululum minores, insident. Ex supremo zonæ gemmatæ limbo, quem horizonti æquidistantem diximus, octo latius mucronata, minoribus totidem disterminata, consurgunt parerga, anfractuoso effigiata opere, quorum umbilicos gemmæ prægrandes exornant. Universa operis hujus e ligno constructi machina, variis compagibus arcuum, ex solidissima ferri materia per intimam superficiem ductorum, quam optime firmata cohæret. Altitudo Coronæ totius quatuordecim nostrates ulnas quadrante supergreditur, maxima diametralis latitudo tredecim ulnas continet, minor vero quæ est oræ infimæ octo cum dimidia: peripheria inferior, septem supra viginti ulnis comprehenditur.

[73] Hactenus decerpta ex quarto Strahoviensium libro, anni (ut initio prafabar) MDCXXIX, [ea cur in tabula exprimatur dimidio minor quam sit.] cum jam appensa Corona esset; nondum fabricata, quando in Sacellum supradescriptum illata sacri Corporis Arca est, ea pompa quam capite sequenti describemus, ex libellorum ante quartum impressorum tertio. Nunc ære expressam hic Antverpiæ Sacelli Coronæque formam considerantes, monitos velim, nostram hanc sculpturam a prototypo Pragensi differre in eo, quod vastißimæ (ut supra dictum) Coronæ molem, dimidio minorem quam sit repræsentari voluerimus, ne pileus (ut sic loquar) enormiter excedere videretur mensuram capitis eo tegendi. Meminisse enim Lectorem oportet quod num. 76 describatur Sacellum pedes octo & semis, id est cubitis (qui hic videntur venire nomine ulnarum Pragensium) non integris sex, latum atque profundum; altum pedibus octodecim sive cubitis duodecim. Confer cum hac mensura, latitudinem tredecim, altitudinem quatuordecim ulnarum, quas dicitur tenere Corona; nullamque servatam proportionem dices. Crediderim fieri, ut ex imo suspicienda ab intuentibus moles, multo minor videatur quam sit; eoque non offendat vel minuat, sed etiam addat majestatem infra stanti sacello. Verum id præstare non potuit tabella sculpta, æquali ex distantia subjiciens oculis Sacellum & Coronam; ideoque hanc hic maluimus exhibere contractiorem. Diversa sunt Coronæ & Umbellæ, sive (ut vulgo loquimur Baldechini) officia, uti & forma; nec facile una in alterius locum venit, sic ut oculus ad artis regulas assuetus non offendatur, nisi magno adhibito moderamine, de quo hic non ausim spondere; maxime cum ex iis qui viderunt, audiverim non placere disproportionem tantam. Quæ utrimque appensa vides scuta, locum habent in duobus illis scutulis, supra utrumque ostii postem in tabula vacuis, ubi Questenburgiis, tamquam præcipuis operis pulcherrimi promotoribus locus dexter conceditur, [Forma altaris & arcæ.] sinister Strahoviensis Abbatiæ insignibus. Quoniam vero non satis apte exprimi poterat tota forma & elegantia altaris atque arcæ, eam exhibemus tibi in altera tabella seorsim, auctam insigni argentea lamina recentius curata & una cum corporis Christi tabernaculo; quibus totus infra arcam vacuus locus speciose nunc impletur; nihil tamen eorum tunc aderat, cum quæ tractamus excuderentur: recentioris enim operis sunt, ex hodierni Abbatis munificentia magnifica. Accedit ad implendam laminam forma Arcæ Antverpiensis, de qua infra.

CAPUT VIII.
Vertente anno primum Depositionis festum institutum, & magnifice ducta processio.

[74] Ita nunc Sacello, quæque illuc pro usu vel ornatu pertinerent, [Invitati ad depositionis festum] utcumque potuimus, comparatis; annuum Translationis diem exspectare visum est, qui idem sanctissimarum Reliquiarum Depositionis dies fieret. Quæ quo solenniter ac pro rei dignitate institui posset, invitati ab Antistite nostro, piissimus Cæsar cum Augusta, Rege filio, filiabus Archiducibus; uti ad hunc ultimum circa munus illud suum nostræ devotionis actum, simulque ad primam annuam Translationis vere triumphalis commemorationem, suam suorumque (quæ una nobis ac festo, præ omni, imo pro omni humano decore & ornamento futura esset) præsentiam, tamquam soles totidem, irradiare benignissime pateretur. Ita comiter ab eo responsum invitanti; ut ultro etiam, illam sibi lucem in votis pridem fuisse, ac vehementer desideranti venturam, assereret. Cupere se quacumque ratione venerari S. Norbertum; [Cæsar & Proceres,] idque nunc unum gaudere, quod obsequium, anno superiori intermissum necessitate, hoc ipso compensandi copiam nactus sit. Post Cæsarem aditi atque idem rogati Principes, qui in urbe essent; cum Aulæ, tum Regni utrovis ordine Primores. Missæ quoque, ut alias factum, invitatoriæ ad Societatis nostræ in Germania, Gallia, Belgio Patres; ut quos a Translatione necessitas nolentes ac dolentes abstinuisset, ipsa Depositio haberet præsentes. Urbicus uterque Clerus, cum rogatu nostro, tum Illustriss. Reverendissimique Principis, [in diem 21 Maji,] D. Cardinalis ab Harrach Archiepiscopi Pragensis monitu aut etiam jussu compellatus est. Ad diem igitur, præter spem, jucundissima serenitate ridibundam, Kalendarum Juniarum XII, quartam a Paschali Dominicam (ea deinceps, non Maji secunda, hoc ipso titulo anniversaria erit) matutina sexta hora, cum sacris Reliquiis ad metropolitanam ædem se nostra, itione continuata, processimus. Agmine quidem rariori, ac minore pompa, quam redeundum esset; Cæsare, Hierarcha, [progressam a Sionæo monte pompam] Collegio Sacerdotum, in Metropolitana primum, ubi nos præstolabantur, ad seriem accessuris. Ordinum tamen Sacrorum aliquot familiæ, quas tamquam viciniores ad egrediendum ita mane nobiscum vocaveramus, adfuere, nostrumque agmen duxere. Post eos signa, trophæa, vexilla; numero, modo, ordine, quem anno superiori servatum in Octiduo ostendimus, a dispositis prælata. Post ea, argentea Cruce cum niveo argentei textus conopæo, candidorum Canonicorum insigni, præeunte; incessimus, amicti supparis lineis; & qui Sacerdotes essent, stolati; olivæ ramum (symbolum triumphatoris) manu altera, altera cereum album singuli prætendentes: numero quidem qua Antistitum qua ceterorum haud sane multo, quam anno superiori fueramus, contractiores. Constat, parum eum abfuisse a nonagenario; ut alter ille duodenario fortasse superaverit hodiernum. Qui e Gallia Belgioque, quamquam itinere longissimo, venire omnino constituerat, aut morbis aut novis bellicorum tumultuum rumoribus intercepti, optimorum desideriorum suorum deliquium necessitate passi sunt.

[75] Antistites extremum agmen, infulati ac super interiorem habitum Sacerdotalem cyclade pluviali amicti, optabili sarcinæ magna cum reverentia, iterum se bajulos præbuerunt; Sanctissimum caput, argentea sua theca clausum, proxime ab eis sub conopæo gestante, Rever. adm. D. Abbate Gradicensi: nostro enim Præsuli, eo glorioso pietatis obsequio supersedendum fuit; quo spargendis missilibus (ut anno superiore) numis manus haberet liberas. Siquidem in egressu dumtaxat pompæ, & ad metropolitanam aditu, sparsionem facere oportuit; in regressu enim, ob præsentiam Cæsaris, futura non erat illius faciendæ copia. [excipiunt in Metropolitana.] Ita ad arcem usque ac metropolitanam ædem processum est; spectatissimis magno numero viris niveas e cera faces, ad utrumque pompæ latus, ferentibus. In ædem ingressis nobis, Antistites bajuli sacram sarcinam ad aram summam deposuere; Cæsare (qui sub hæc e palatio cum Augusta, filiabus Archiducibus, Magno Etruriæ Duce ejusque fratre, recens hospitibus suis, descendens, templum inibat) sanctissimas Reliquias gestu supplici & magno pietatis affectu coram omnibus venerante. Serenissimum Boëmiæ & Pannoniarum Regem, Augusti filium, morbus, qui per eos dies invaserat, felicitatis ac lætitiæ illa luce nostræ cumulo invidebat.

[76] Exinde Cæsarem ita Antistes noster allocutus est. Annus est, invictissime idemque piissime Cæsar Auguste, Rex noster ac Domine clementissime; annus est, cum beatissimi Norberti, [Cæsarem affatur Abbas:] Magdeburgensium olim Archiepiscopi, & Germaniæ Primatis ob rerum a se gestarum merita primi, sacrique Præmonstratensium Ordinis Conditoris, viri undecumque magni, venerandum Corpus, Sacratiss. Majestate vestra e manibus illud alienorum (ut nihil verius dicam) asserente, suisque in proximo Sioneis ad urbis hujus & regni præsidium assignante, transtulimus. Pompa quidem, qualis quantaque tanti in ecclesia Dei Herois ossa sacra, pro virium nostrarum modo ac temporum conditione, deceret. Unum modo lætissimi triumphi & ceteroquin splendidissimi cum gaudio, tum luci deerat; auctor ipse & munerator, vestra Majestas Augustissima; ac si dicam, sua annulo gemma; suum cælo lumen; suus diei sol; corpori suum caput. Itaque unum modo tum illud deerat; hoc est, omnia: [sibique gratulatur hoc anno compensatum, quod superiori defuerat,] quia Cæsar aberat Ferdinandus. Aberat autem, non quod nollet, ille ubique alias, cum negotium pietatis agitur, primus promptissimusque; sed, quia, rebus communibus aliud poscentibus, quod maxime cuperet, non etiam æque posset. Eum ad lætitiam omnium in hac re nostram tam ingentem cumulum hic demum annus, vel eo nomine beatissimus, nunc adjecit; ut, Augustissima Majestate vestra præsente, & amœnissimum optimi vultus sui jubar anniversariæ triumphi nostri diei adradiante, celebriorem multo Translationis memoriam, quam Translationem ipsam, habeamus. Tanti & suis & omnibus unus Cæsar. Quamquam, Augustissime Cæsar; non tam hodierna anno vertente lux, superioris festi commemoratio revera sit, quam consummatio. Etiamsi enim Reliquiæ sacræ tum temporis in urbem, per eamque omnem in Sionæam ædem illatæ, atque adeo translatæ fuerint; nondum locum tamen aliquem in ea sibi proprium obtinuerunt. Non obtinuerunt autem; quod, pro Augustissimæ Majestatis Vestræ nutu, Translationem deproperantibus nobis, mora deesset, eum locum tanto hospiti pro æterno deinceps solio, aut potius illius suæ partis cubili quodam aptandi, decenterque satis adornandi. Igitur alibi eas, aliena (inquam) & temporanea sede, [jam parato sacello proprio,] ceu diversorio quodam, deponere tantisper oportuit; dum propria exstructa interim instructaque, illuc demum novum hunc Boëmiæ, Germaniæ, Imperii Romani, ipsius proprie Regiæ Augustæque Austriacæ Gentis Tutelarem transferre contingeret ac collocare. Id nunc, annuente bono Deo, & Sacratissima Majestate Vestra cupide ultroque (quod sane gaudemus & gloriamur) cum augustissima Consorte sua, Serenissimis Archiducibus, præsente, agimus; & inchoatam anno superiori sanctissimi Norberti Translationem consummamus. Bene vertat, qui vertit orbem; & felix hodie faustumque Augustissimæ Majestati vestræ & Imperio ejusdem ac Regnis esse, jubeat; ut Divi Ferdinandi Cæsaris Augusti auspiciis, opibus, auctoritate tam pretiosus thesaurus, indignis omnino possessoribus & inhonoro prolixæ noctis situi ereptus, in eamque, quam nunc adeo Majestas vestra videt facitque, lucem & gloriam assertus; ac proprio demum throno, in Ferdinandæi Regni metropoli, & metropolis ipsius editissimo proximoque cælis loco; Sionæi, inquam, montis sui medio collocatus; [& hinc ipsi Augustæq; Domui bene ominatur.] inde, tamquam e summa specula, in omne Regni hujus Imperiique Romani latus, pervigil & æternum custos, circumspiciat; tamquam e corde Germaniæ in membra ejus universa vitalem succum, salubria insinuando, dispenset; tamquam e regiæ Austriacorum arcis proximo, Cæsarem Augustum, vindicem suum & adeo cultorem, omnemque Familiam, quasi pro statione satelles cælestis, ignea romphæa armatus ac semper excubans, tueatur. Quid Vindici porro, Auguste, ego, mei, quicumque, ubicumque nostri, universa ipsa Præmonstratensium Societas debeamus; quam cupiamus esse grati; quam beneficiorum (in quibus illæ Norberti vindiciæ facile sunt caput) acervo obruti nequaquam possimus; jam publicis quoque litteris non semel mei nostrique mundo fecere testatum, & exinde testatius facient. Pro gratiis porro, quas Augustissimæ Majestati vestræ toties debemus, non alias aut aliunde solvendo, saltem vota ferimus, precumque pro ea ad Deum missarum vectigal: sanctissimum Triumphatorem, cui hodie celeberrimam pompam pro sua pietate præsens agere voluit, animitus obsecrantes, ut eidem piissimæ Majestati vestræ gratias, quas nec agere quidem possumus, ipse Dei potens e cælo referat, bonorum & hic & illic omnium assiduus impetrator.

[77] Postquam dixit, solenni jubilo Triumphatori chorus noster accinuit; Hierarcha, Illustrissimo Principe D. Cardinale ab Harrach, ad Numen per Sancti merita perorante. Canticorum & orationum sive precum, quas hic jam, ad ceterasque deinceps stationes celebrari contigit, modos ac formulas in Octiduo dedimus. Eædem enim hoc anno, nisi quod numero pauciores, repetitæ sunt. Subinde anterius Pompæ agmen, idem omnino quod ad Translationem anno superiori convenerat, in area templo subjecta, ordinem quo processurum esset cœpit. Eum ordinem, uti & agminis ipsius membra, varia nimirum sacrorum aliorumque hominum Sodalitia, Congregationes, Familias, quando eadem nunc omnia habuimus, quæ in ipso Translationis triumpho, alibi narrata nihil hic repetere opus est. Cœpto igitur moveri agmine, ac nobis jam procedentibus, Hierarcha sacrum Caput in manus, Præsules loculum iterum in humeros acceperunt. Conopæum Procerum dignissimi quique per vices; [Tum simul omnes procedunt ad lecum] reliqua Nobilitas, & e populo vel aula digniores, multitudo ingens, candidas faces gestarunt. Bajulantes chorus symphoniacorum numerosus modico intervallo præibat, qui dulcissima ac fere continua modulatione aures aurasque mulcebant. Agminis ultimus idem, qui mundi primus; ipse Cæsar: ea compositione corporis, oris habitu, oculorum modestia, serenitate vultus, animi denique pietate procedens; ut in unum, tamquam diei illius aut cæli solem, conversi maxime omnium oculi, & mirifice fruerentur spectaculo, & exemplo saluberrime non sine piis lætisque lacrymis moverentur. Eum Augusta proxime consecuta est; solem suum luna ipsa; Cæsari ut imperii, regnorum, ac thalami socia, sic etiam pietatis: inde Serenissimæ Archi-Duces; tum Medicæi Principes, Magnus Etruriæ Dux & Frater ejus, uterque solennitatis nostræ decus, ut insperatum, ita sane pulcherrimum. His Gynæceum Augustæ, cæteri Principes & Magnates, ingenti numero successere. Post hæc vidimus (ut Apocalyptæ verbis uti liceat) turbam magnam, quam dinumerare nemo poterat, ex omni gente, sexu, ætate, ordine: tabescente sub hæc invidia; & gloriam cultumque amicorum Dei, quem se illi de hominum quoque memoria abolituros, pridem jactaverant, sic augescere quotidie (quando jam hic fremere ipsis non liceat) gemente. Gloria hæc est omnibus Sanctis ejus.

[78] Ita in exteriorem arcis aream portæq; ejus ad occasum solis versæ proximam, ubi pompæ caput, sacri videlicet bajuli, Hierarcha, Cæsar, pervenere; [primæ stationis,] depositis ad altare, quod vice triumphalis molis illic loci Cæsar pro honore Sancti erigi jusserat, sacris Reliquiis, prima statio declamante pube celebrata est. Erat illud velut in amplissimo Sacello situm medium, spatioso ante illud tabulato (quod solo reliquo non nihil altius, molli a lateribus ascensu adiri posset, ipsique Sacello stereobatæ vicem præberet) substructo. In eo tapetibus strato Cæsar cum suis, Hierarcha, Antistes consistebant. Sacelli latera altissimæ columnæ cum stylobatis suis & epistyliis adornabant; porticum, desuper cum coronide impositam, & antrorsum columellis clausam, sustinentes. Ejus medio stylobatem constituerant, cui statua S. Norberti viva insisteret. Stylobatæ prætensa inferne tabula cum inscriptione: D. O. M. AD GLORIAM; AMICO EIUS Norberto, AD HONOREM. Porticus in sigmatis figuram ædificata, arctiori introrsum reliquo corpore, cornua hinc inde ad pedes aliquot prominentia extrudebat: in extremis cornibus Romanæ bicipites Aquilæ, columellarum coronide, quantum deceret, editiores cernebantur. Sancti igitur Norberti viva, quam diximus, statua ornatu Pontificio cum oleæ in altera manu ramo stylobatæ suo insistente; juxtaque (inferiori tamen ordine) hinc B. Haytone ex Armeniæ Rege, post domitos armis Tartaros & Christo additos, Fratre olim nostro; inde B. Godefrido, & ipso e Comite Cappenbergensi aliquando nostro, per intervalla adstantibus; cornua Beati Hroznata & Gerlacus, Boëmici Præmonstratensium Heroës tenuerunt: singulorum ad zophorum coronæ subscriptis nominibus. Vestis omnibus nostra; Rege ac Comite sceptra manu, coronas capite gestantibus. Illos vero, præ ceteris candidæ Gentis receptis jam olim cælo Patribus, ipsi Patriarchæ adstitores legimus ac dedimus; quod loco isti ac muneri maxime eorum repræsentatio congruere videretur. In arce Boëmorum regia & mole, cum reges regiive sanguinis Heroës, tum gentis hujus populares exhibere oportuit. Dicendi porro initium ab Sacro Regni hujus Genio seu Angelo tutelari factum hexametro versu, quo & Norbertus & ceteri personati Divi locuti sunt: sed quæ dixerunt brevitatis causa hic omittuntur, uti & in aliis consequenter Stationibus, quarum & personas satis est indicasse, ut quod fuerit dictionis gratulatoriæ argumentum intelligatur.

[79] [secundæ] Altera Statio, simili ratione celebrata in area Ratschinensi, quæ arcem amplissima & occidua spectat; ad altare, quod hemicycli seu dimidiati amphitheatri specie præ suis ædibus Catholici Regis Orator, Illustriss. & Excellentiss. D. Franciscus de Moncada, Marchio de Ajitona, Comes de Osuna, &c. mero magnoque pietatis affectu excitaverat. Molem sane adspectu amœnam, & numerosa facium ac cereorum cum supra infraque, tum ad latera dispositorum corona conspicuam. Et hic tabulatum erat moli præstructum; Cæsari, ceterisque, quos memoravimus, receptus. In summa super altare introrsum porticu, (quæ & ipsa columellis e coronide emergentibus adornata, semicirculari forma per cornua procurrebat) medius ac ceteris altior iterum S. Norbertus stetit, pari ac prius cultu. Ad latus dextrum longius ab eo adstabat Hispania, ad sinistrum Lusitania; cultu Reginarum, & cum insignibus Regni utraque. Has juxta ad extrema cornua inde America, cum plumeo, ritu gentis, diademate, plumeo item ad umbilicum perizonio, cetera in speciem nuda & hastata visebatur; hinc India, nuda plurimum & ipsa, nimiique solis ustione atrata: ei squamatum e tenuatis piscium ossibus, breve ac bipartitum ante retroque tegmen media corporis velabat; peplo-concolori seu nigra e bysso fascia caput, conchyliato monili collum ambientibus; umbella, qualis Indis in usu, desuper imminens solem avertebat. Hujusmodi personas inducendi a conditione muneratoris ipsius capta occasio. Notius, quam ut monere oporteat, Hispaniam, seu Ibericum Bæticumque regnum & Lusitanicum, quorum alteri America, alteri India ancillatur, nunc & olim divisa Regibus, tunc uno sub capite Austriaco fuisse: Dramati, ut superiori, hymnus & oratio successit: quod & alibi factitatum. [tertiæ,] Hinc processum ad Stationem tertiam. Porta est, medio fere inter arcem & ædem nostram spatio, plateæ latera committens; qua hinc illuc aut inde huc commeantibus necessario transeundum est. Secundum eam, viridantibus arcubus ac decussatis substructam, pictisque ad summum tapetibus ornatam, cives Ratschinenses (id illi urbis regioni, aut potius quartæ Pragensium civitati, nomen est) altare, sui quoddam affectus & cultus Sancto delati trophæum, & ipsi erexerant. Ibi tertio pompa substitit. Super fornicem portæ Sacer Boëmici regni Genius (idem, quem in arce paulo ante vidimus) longe conspicuus stetit, atque e sublimi Boëmiam, clientem suam, infra pegmati e regione altaris habitu Reginæ insistentem, ad accipiendum Sanctum, pro eoque Cæsari gratandum ac bene precandum, adhortatus est.

[80] [quarta,] Quartum tropheum Pohorzelicenses statuerant, juris nostri municipes; medio iterum inter Portam, ubi paulo ante stetimus, & Sionem situ. Altare id erat, simili ac cetera ratione adornatum; cujus in tholo constitit S. Norbertus; cui, ut hactenus ornato, pro oleæ ramo Venerabilis in altera manu Sacramenti fuit effigies. Tabulati quoque substructio tanto ab ara spatio excurrebat, quantum Principum & Antistitum receptui satis esset; ad quod utrimque ascensus molliter acclivis præseptionibus quibusdam turbæ irruptiones excluderet. Ex angulis tabulati pro columnis arbores exsurgebant, comato viridique cacumine; quarum in singula superne latera totidem fronde velati arcus, interque binas quique intercepti desinerent. Ab extremo item tabulato adversum aram pegma erexerant, quinque personarum stabulum. Ibi locum habebant Italia, imperatricio cultu; Gallia, reginali; Belgica, ducali, Rhenus, flumineo. His quinta adstabat Saxonia, ornatu gentis muliebri & splendido; muta tamen, luctu erepti sibi Norberti, & ornamenti tanti cum adesset; & in præsens præsidii, atque in futurum spei. Lacrymæ tantum ab oculis, & e profundo corde suspiria, pro ea loquebantur. Quid has personas exhibere suaserit, dicent, quæ dixere. Velut regionum illarum de corpore Norberti jurgium est; sibi quaque potius in illud jus, magna contentione, vindicante. Debuit quidem hoc drama tertiæ Stationis esse, ac prius peragi, quam proximum illud, Boëmiam paulo ante repræsentans: id enim hisce commentis agebatur, uti Triumphatoris in Cæsarem, ob eumque in Boëmiam, regnum ipsius, gratia ostenderetur; qui tot Regibus, Principibus, Regnis, Regionibus præteritis, antiquissimum suum cubile deserere, solumque Ferdinandum sequi, atque ubi ille cuperet, esse voluerit. Verum, quod illius ad portam Ratschinensem loci conditio, minus ad hanc personarum turbam congrue disponendam idonea videretur, dispositum ordinem pervertere oportuit. Ita igitur e pegmate Italia, ad sacros pretiosissimæ gazæ gerulos exclamans, prima cœpit. Subsecutæ eodem metro ceteræ sunt. Ut siluerunt; cantatum a nobis, peroratum ab Hierarcha: atque ita demum agmine promoto, per nemus ab eo trophæo ad usque Cœnobii nostri exteriorem portam utrimque dispositum, navigationis illius nostræ portum tangere cœpimus. Ea porta, verno cultu vestita, in aream, Ædi nostræ sacræ præstratam, recentique longe ac densæ seriei silva virentem, pompam transmisit.

CAPUT IX.
Ultima statio pompæ, & finis solennitatis totius.

[81] Ad prædictam molem, Occiduæ templi nostri fronti præstructam, celebravimus quintam eamdemque ultimam stationem. Arcus erat triumphalis, Corinthia ratione illic loci a properantibus excitatus; ac de stereobate (quem operi pro majestate substernere visum fuit) duplici contignatione in altitudinem pedum quatuor & quinquaginta assurgens; totidem, duobus minus, [Ante templi Strahoviensis faciem,] latus; profundus viginti. Stereobates ab solo pedes aberat quatuor; ut adeo molem subeuntibus adscendendum aliquantum fuerit: cui rei tabulatum structum, quod sensim leniterque se a terra attollens, ad primum portæ limen, sex & viginti pedum spatio, pertineret; latum, initio quidem pedes sedenos, extremo duodecim, quot nimirum essent ipsius portæ. Id tabulatum pro elegantia & usu dispositis ordine columellis, coronali desuper tigno addito, utrimque ad latera finiebatur. Inferioris contignationis frons senos pedes alta, binis hinc, totidemque inde columnis, in speciem marmoreis, medium ipsum per molem ad templum aditum stipabat. Eæ figura rotundæ, singulæque planis duabus interius ac pone adstantibus, velutique latus cingentibus concludebantur: ut proinde planarum duplus fuerit quam reliquarum numerus. Intercolumnium utrumque, secundum altitudinem, duas in partes distributum erat; [erecto pegmate,] inferiori in conchæ seu potius sacelli formam, quod personas illic statuendas capere posset, excisa; superiore deinceps ad modum pergulæ fabricata: quæ pergula inferne (ut solet) columellis præcincta, ceterum patens, canentium choros admitteret. Conchæ, a solo suo plano ad tholi summum, altitudinem habebant pedum octonum & semis; latæ quatuor & quadrantem; profundæ binos & quincuncem. Infra concham interque columnarum stylobatas, æqua cum eis altitudine, quod reliquum erat spatium, inscriptioni opportunum fuit.

[82] Inter hæc media stetit porta ipsa; alta pedes quatuor & viginti, lata duodecim. Superior contignatio, binos pedes altera illa introrsum reductior seu contractior, [cum ampla porta,] decora columellarum serie ad interiorem coronæ marginem præsepta, pedum altitudinem habuit duodeviginti, latitudinem octonum & semis, profunditatem altitudini æqualem. Ea secundum latitudinem tres secabatur in partes; arcus scilicet totidem inter columnas planas & combinatas erectos, ad modumque sacellorum vivis statuis capiendis idoneos: quorum medius, ceteris major ac ternos pedes prominentior, altitudine quindenos pedes impleret, octonos latitudine; laterales tanto contractiores, senos quidem pedes lati, alti erant quatuor denos. Iis summa operis totius imposita; pro arcuum numero triplex super suam quodque coronam fastigium. Parergum tamen operi superadditum, Mons e supremo molis emergens, quædam Sionis nostræ repræsentatio. [effictus stabat Mons-Sionæus:] Media e monte pinus eminens, pro cypressi nobis vice fuit, quæ Patriarcham nostrum ejusque sacrum corpus in Sionæum montem illatum significaret; subdita ad pedem montis epigraphe: Quasi Cypressus in monte Sion. Ad coronam superioris contignationis hæc facta erat inscriptio; D. Norberto, D. Ferdinandi II ope auspiciisque vindicato, & in præsidium huc illato, Sionæi.

[83] Medius ejusdem contignationis arcus, thronus erat Matris Virginis, id epigrapha ad tholi marginem circumscripta explicante: Virgo Mater. [in eoque Deipara,] Quam sub, altera adjecta: Ab hac utrique numen & nomen. Utrique; Ordini scilicet Præmonstratensi, & monasterio Montis Sion; quæ totidem personis in inferiori (ut statim videbimus) contignatione repræsentabantur. Arcus dexter Norbertum habebat ornatu Pontificio; cum inscriptione; [Norbertus,] Ab hoc per hanc utrique origo. In sinistro B. Hermanni nostri, vulgo Joseph (ob mysticas cum Virgine, Angelo pronubante, [Hermannus-Joseph,] nuptias ita dicti) erat statio. Eum juxta S. Norbertum eo loco repræsentandi, præter celebritatem nominis illius, causa nobis, tum quod Steinfeldiensis fuerit (quo nominis magni ac boni cœnobio, olim nascimur) tum, quod ipsius in colendorum cum Beatis album referendi Cæsar optimus vehementer hodie, sæpius ob hoc missis ad Urbem petitionibus, satagat. Itaque & hujus capiti superscriptum: Ab hoc per hanc utrique decus.

[84] In dextera porro contignationis inferioris concha, Ordo Præmonstratensis; in sinistra, [cum Geniis Ordinis atque Domus.] Sion nostra; habitu utraque virgineo Sanctimonialium ejusdem Ordinis, capite florida serta, manibus precum instrumenta gestantes, stabant. Additis inscriptionibus; ibi quidem, Gens Mariana Norberti: hic vero, Sion Mariana Norberti. Utramque Marianam vocamus, quia singulariter utraque Reginam illam magnam, & dominam colit, & patronam agnoscit. Certe domus nostra vetus & a prima origine nomenclatura est, Monasterium S. Mariæ in Sion, vulgo Strahow. Camera seu fornix interior medio, venerabile Sacramentum referebat, [Tum Vener. Eucharistia,] sole radios quaquaversum fundente ambitum; epigraphe addita hinc: Trophæum Norberti. Inde: Sol Austriadum & Salus. Gaudemus equidem & gloriamur Præmonstratenses, idem divinitus insigne aut symbolum Norberto & Austriacis obtigisse. Id quod schemata, ad utrumque Solis istius latus infera fornicis regione expressa, ostendunt. Hinc enim Norbertus visitur, scelestissimum Tanchlinum profligans, ejusque jam illud pedibus calcaturi manibus Augustissimum Sacramentum diripiens ac suæ dignitati restituens; addita inscriptione: Magnus Norbertus, quia vindicavit. [vindicata a Norberto,] Inde vero Rudolfum contemplari erat. Habspurgi Comitem, humi stratum, eidemque augustissimo Sacramento a longe supplicem; equo, quo generosissimo venerationis causa jam descenderat, Mystæ bajulanti ad usum & in munus tradito. Quo quidem uno tantæ pietatis obsequio, tamquam origine sua, hæc, quam nunc utrumque mundi limen complexam cernimus, Austriacorum magnitudo nata est: ut pietate, sic etiam dignitate ab uno illo in posteros hucusque, seu patrimonio quodam, transeuntibus. Id quod, inscriptio adjecta innuit: Magni Austriadæ, quia adorarunt.

[85] [ab Austriacis adorata;] Directa planaque sub fornice Portæ latera amplo schemate, iterum Norbertum & Ferdinandum, similitudine aut potius officiorum vicissitudine quadam, committunt. Dextero Sanctissimi viri Reliquias Cæsar pater & Rex filius humeris bajulantes, ad Sionemque deferentes conspiciuntur; comitibus & ad sacrum loculum pro obsequio manum admoventibus hinc inde Angelis; Principum ex utroque ordine virorum subsequo agmine; Antistite nostro nobiscum sub arcu triumphali excipiente. Desuper adscriptum: Ferdinandus Norberto triumphos. [denique triumphus Sancto, a Cæsare;] Bajulavit equidem Cæsar Antistitum humeris; qui, nisi ille favore & auctoritate vindicatas in hanc lucem gloriamque Reliquias istas sacras nobis in æternum munus adsignasset, numquam eas in humeros accepissent. Subditum infra epigramma:

Quo neq; majus habet mundus; neque conspicit usquam
Mundi oculus melius, par gerit ossa viri,
Sucollant Cæsar pater & Rex filius. Euge:
Non poterant curru nobiliore vehi.

[86] [huic ab illo delatus:] Sinistrum latus Cæsarem ipsum habet, vicissim (duce & auspice e nubibus Norberto) triumphantem. Id schema docet; Augustos patrem & filium curru triumphali una vectos exhibens; ita, ut hic anteriore sella singularis sedeat, cultu Regio; illi Imperatorio, pone latiori & editiori solio conspiciatur; adstante a puppi Victoriæ simulacro, altera manu serta victricia, altera palmam porrigentis. Quadrijuges albi, uno eodemque ordine ad idem jugum deligati, currum promovent; ad proram Aquila Romana temoni volabunda imminet. Ita D. Ferdinandus, lata splendidaque per nubes via, in sublime triumphator attollitur, obviam eunte e cælis Norberto, & oleæ ramum facili manu deferente. Sub curru virorum, armorum, imo diadematum quoque & sceptrorum longe fusa strages cernitur; spolia victoris vel trophæa. Post eum, agmen incedit pileatum, liberationem suam aut libertatem, vel etiam salutem Ferdinando debentium. Agmen ducit Religio, modeste culta, manus cruce, rosario, libello, pietatis insignibus & instrumentis onerata. Hanc sequitur Romanum Imperium, habitu Imperatricio; cui mediæ latus claudunt, hinc Germania, inde Boëmia, Cæsari omnino acceptum ferentes, quod sint salvæ, aut esse cœperint. Inscriptum desuper: Norbertus Ferdinando triumphos. Subdito inferne Epigrammate:

Norbertus ducit; comes est Victoria; strata
Arma, solum; nubes, sunt via; meta, polus.
Sic Ferdinandi, cælo aurigante, vehuntur:
Quid furis; & bellum, Livor, inane moves?

Ad hanc igitur molem ut pompæ caput pervenit ac substitit, [Hic pompa stetit, musico excepta concentu.] musicus Ephebus, viridi e bombyce paludamento amictus, mediæque supra portam coronæ insistens, suavissima modulatione positas in conchis Personas, Ordinem dicimus Præmonstratensem & Sionem nostram, ad lætandum excitavit, consonante a tergo in recessu machinæ citharœdorum ac tibicinum cum organis suis choro.

[87] Post mutuas gratulationes ac vota utrimque musico concentu alternata, Hierarcha Eucharisticum benefactori Deo canticum solenni voce exorsus est: quod choro nostrorum excipiente, in ædem denique ultima pompæ series penetravit. [& Archiepiscopus posita in Sacello novo arca,] Ubi collocatis in illud solium suum, inter Angelorum manus, venerandis Reliquiis, Illustrissimus ac Reverendissimus Princeps D. Cardinalis ab Harrach, primam in pensili, quem descripsimus lychnucho, æternamque flammam sua ipse manu accendit; & Triumphatorem gestu supplici veneratus, ita ad extremum conceptis verbis ac rata prece compellavit. Hanc tibi, Sanctissime Norberte, flammam Præsuli Præsul accendo, dedicoque festam; quæ de nitido melioris metalli foco, olivo nutriente, emicans; uti lucis tuæ qua vestiris in cælo gloriosus index, nostrique erga te cultus quotidiana quædam testis ac monumentum est; ita nobis, in hujus seculi caligine turbulenta viventibus, veritatis lumen, & ardorem caritatis, oleumque pacis, impetratione tua, a luminum Patre ac Deo pacis assiduo venire, non inani significatione ostendat. Macte vero, [Sanctum allocutus peroravit.] o Tu nova & ingens Regni hujus incliti, Ovilis mei magni, Tutela; suumque illum cum Sanctissimo Rege populum, cum Pastore gregem, ita porro ex hoc ossium tuorum hodierno æternoque in posterum cubili tueri perge; ut, quam Sanctissimi puelli, martyris Viti, parte aliqua nostra metropolis; tam Te, hoc est corpore tuo toto, Sionæi montis ecclesia sit gloriosa. Post hæc, celebrata cum solenni ritu cantuque Missa, offerente Hierarcha, Cæsare cum suis piissime adgeniculante. Et vero, quamquam dies, tot stationum moris & ipsa procedentis pompæ tarditate, adultior factus esset; placuit tamen Cæsari, ut esset, qui Triumphatorem breviter pro concione laudaret.

[88] [exhinc quotidiana ibi de Sancto Missa] Sic collocatus S. Norbertus, constanti civium advenarumque devotione colitur in hoc novo suæ requietionis loco. Quotidie ibi Missa de Divo, sub Primæ canonicæ tempus celebratur, in qua semper Augustissimi Imperatoris & Regis nostri, per specialem Missalis Collectam, a Celebrante fit memoria. Dominicis festisque diebus dictum Missæ sacrificium solenniori cum ritu cantuque persolvitur. Singulis insuper hebdomadis summæ Missæ officium sub ejusdem Sancti nomine celebratur. Ignis, in foco argenteo ante sacellum pensilis, mentionem jam antea fecimus. Preterea filii Strahovienses quotidie, mox a Vespertina psalmodia, extra chorum in templi medium progressi, ordine ac serie duplici, ante sanctissimi Patris Reliquias genuflexi, supplici modulatione sequentem decantant Antiphonam; [& specialis invocatio post Vesperas.] cui ab Officiante Collecta prævio versu subjungitur. Hic est electum vas, repletum Spiritu sancto. Hic est Norbertus, amicus Dei magnus. Hic est preliator fortis, qui pugnavit cum antiquo serpente. Hic est pacis Angelus, Preco pœnitentie; ore potens & opere, signis & prodigiis. Hunc Patrem filii, hunc Patronum clientes devote adeamus: voce supplici rogemus, clamantes, Sancte Dei, Amice Sponsi, Norberte pater & custos, nostri Montis gloria, tua prece Dominum nobis fac propitium. Audi nos, audi nos, Norberte; quos tui corporis sacro thesauro dignaris, tue intercessionis efficacem gratiam fac sentire. Alleluia. ℣. Dominus custodit omnia ossa Justorum. ℞. Unum ex his non conteretur. Oratio. Deus qui es gloriosus in Sanctis tuis, & eorum nobis intercessione placabilis; quæ sumus, ut hunc locum, quem B. Norberti, Patris sub te nostri, venerandis Reliquiis decorare dignatus es; omnesque in eo habitantes, cum Rege nostro & Regno ejus, a noxiis omnibus & adversis, ipso custodiente, tuearis. Per Christum &c.

[89] Hactenus libelli Pragensis verba: quibus addimus quod prædictorum omnium generosus molitor & gloriosus patrator, atq; [Ab. Gaspar obit 1640 18 Junii:] Ioannis Lohelii monasteriis Ordinis per Germaniam reformandis adjutor, & in Sionæo regendo successor, diem suum obiit XXVIII Iunii anno MDCXL, eique amplum inter sacros istius mensis Pulveres elogium texuit noster Georgius Crugerius; Strahovienses vero hoc Epitaphium posuerunt. D. O. M. honori & memoriæ Reverendissimi Patris ac Domini, D. Caspari a Questemberg, viri, verbi ac operis, vere magni: quo Colonia Patritio, Cœnobium hoc Antistite, [ejus Epitaphium] Ordo Præmonstratensis per regiones Imperatorias Visitatore ac Vicario Generali, Sacra Cæsarea Majestas Consiliario, Monasteria Ordinis libertatis suæ assertore, Sanctissimus Norbertus Patriarcha noster vindice gaudet & translatore: qui operum, meritorum, & dierum plenus. A. C. MDCXL, ætatis LXIX, regiminis XXVIII, IV Kal. Julii requievit, monumentum hoc mœstissimi Filii posuerunt.

[90] [Anno 1630 imminentibus urbi hostibus,] Ceterum, sicut ingruente hostili exercitu Civium quisque Thesauros suos in secretiora recipere solet, ita æquum etiam fuit iisdem urgentibus hostium periculis, ut Religiosi Strahovienses sacrarum Divi Norberti Reliquiarum (quæ ipsorum unicus sunt Thesaurus) indemnitati consulerent, ne quæ forsitan sacrilega manus ausu profano eas temeraret. Contigit id primum anno Christi MDCXXX copiis Saxonum imminentibus, dum Sacra Ossa, Reverendissimo D. Casparo a Questemberg annuente, in sindonem mundissimam involuta & crassiori e quercu tumbæ immissa, annis tredecim sub terra latuerunt; donec furore hostili defervescente iterum exempta sunt, & in Sacelli arcam cum honore reposita. Majus altera vice periculum thesauro nostro imminebat, cum anno MDCXLVIII a Suecis, noctu furtive irrumpentibus, Urbs minor Pragensis capta est. Casus repentinus uni e Strahoviensibus Sacerdotibus salubre consilium suggessit, ut thesaurum eumdem paucis consciis in secretiorem quemdam Ecclesiæ loculum transferret, quem induciarum mediante spatio, Vetero-Pragam occulte medios per hostes ablegantes, [Corpus sacrum absconditur.] in tutiora postmodum recepimus. Neminem igitur suspicio capiat, thesaurum hunc pretiosissimum Strahoviensibus aliquando per hostes ereptum fuisse; neque nos amplius sanctissimi Patris reliquias, sed supposititia quædam ossa venerari. Servarunt hactenus & deinceps conservabunt pii Cælites pretiosum hoc Strahoviæ cimelium, ut Filii in Patre suo indigena numquam desinant gloriari.

[91] [Frequentia ad illud miracula.] Pluribus interim comprobari potest exemplis sanctissimum Cælitem, a puerperis cum voto invocatum, præsentissimo auxilio succurrere, & intercessione sua periclitantium feminarum partus facilitare. Eadem potentia præditi sunt sacri Pulveres, qui e Divi resoluto corpore defluxerunt: hi namque, animi devotione adhibita, introsumpti, plures in partu de vita periclitantes ipsis Libitinæ faucibus eripuerunt. Omittimus eorum referre numerum, qui in aliis constituti morbis ut necessitatibus, Divi opem cum fiducia imploratam experti sunt. Et pluribus hodie miraculis conspicuus fulgeret, suique famam potenti apud Deum Patrocinio latius extenderet Divus Norbertus; ni populorum fiducia cultus atque pietas desiceret erga sacros Dei cives, qui nos sic visitant, sicut hos colimus.

CAPUT X.
Antverpienses ad Translationem anni 1627 invitati, duos ex suis Religiosos mittunt.

[92] Strahoviensium actus & plausus ex ipsorum libellis audivimus, [Antverpiensium Echo,] duorum annorum acta uno complexi tenore; quamquam ordo temporis exegisse poterat, ut aurem præberemus Echoni ipsomet anno factæ translationis, ab Antverpia resonanti. Hoc ergo sequentibus facere aggredior: atque in primis in memoriam revoco, quod Strahoviensis Abbas (uti num. 53 dictum) mox atque voti compos Pragam redierat, ad futuram translationis solennitatem universi Ordinis alumnos invitarit: sed eis, quibus id factum est litteris, certum diem definientibus, Kalendas scilicet Maji, cum Dominica IV post Pascha concurrentes, priores fuisse alias, indicant circulares, quarum Antverpiensis Echo, [recitat Abbatis Strahov. litteras anni 1626] non extremas solum syllabas, sed tenorem integrum nobis refert, ut Abbatibus & Religiosis Belgis missæ sunt, sub hac inscriptione. Admodum Reverendi Domini, Venerabiles quoque & Religiosi Congregationum Belgicarum, sub B. Norberto, in Christo Confratres & Fratres.

[93] Quibus nunc potius quam illis Pauli verbis vos alloquar: Gaudeo & congratulor vobis omnibus. Idipsum & vos gaudete, & congratulamini mihi. Congratulamini (inquam) mihi, quia inveni drachmam, tam male per hæreses perditam, tam anxie, tam laboriose, tanta cum impensa, [indices allati Magdeburgo corporis,] per tot tantaque pericula diu quæsitam. Nobilem drachmam, pretiosam, desiderabilem. Sancti, inquam, Norberti Patris ac Patriarchæ nostri sacrum Corpus, ex illa diuturna nocte & inimicorum suorum manibus eripuimus; & nostræ potestatis factum, tandem in lucem (Domino faciente) produximus. Benedictus Deus qui fecit misericordiam, & gemitus nostros, labores, manus tam gloriosi Sanctique operis patratione dedignatus non est. Ipsi gloria & Sancto ejus in secula, ipsi gratia pro tanta gratia. His diebus jam quarto Magdeburgum profectus, redempta mille modis & sumptibus male detinentium voluntate, quam gloriosissimi Cæsaris auctoritas & dignanter facta ad eos petitio maxime impulerat, impetravi; exemi sepulcro, hactenus per tot secula clauso & integro; abstuli, & in Bohemiam mecum intuli. Nulla fraudis suspicio, nullum vestigium. Vidi coram omnia, imo feci ipse, adsistentibus in testimonium multis & magnis viris, hostibus quoque fidei nostræ & Sanctorum ipsis urbis Senatoribus… Hic rei ut gesta est, series tota brevi narratione perstringitur) & ex veteris sepulturæ loco, actis Deo gratiis, reverenter exemimus omnia, ne pulvere quidem ullo sacri corporis ac vestium, ramentisve hospitio antiquo relictis, & in arcam collocata in Bohemiam sospites ac læti nobiscum attulimus, atque in Doxanensi monasterio ad tempus deposuimus. Totam rei gestæ seriem latius & ordinatim, ab ipso suo initio ad extremum usque, narratam, publici quoque Instrumenti apud Magdeburgenses sic per hoc ipsum facti attestatione confirmatam, typis proxime subjiciemus, & omnibus communem faciemus.

[94] Itaque de sanctissimarum Reliquiarum sinceritate omnino & ipsi sumus certi, & esse vos jubemus. [& invitatorias ad Translationem:] Iterum dico: Gaudete mecum, & congratulamini mihi omnes, qui diligitis Dominum & Amicum ejus Norbertum. Porro quia mora erat nobis necessaria ad locum deligendum, aptandum, & instruendum, quo deinceps tam infinitum Thesaurum honorifice in ecclesia nostra recipiamus: ad ea quoque ordinanda & comparanda, quibus Translationis nobilissimum Triumphum celebremus, in sæpe dicto Doxanensi nostro monasterio fideliter interim ac reverenter custodiendum Corpus ipsum collocavimus. Spero non longe post proximum Pascha omnia parata fore: ubi cum Illustriss. Domino Cardinale Archiepiscopo nostro certum diem designaverimus, faciemus tempori ut scire possitis; & ad Festum commune, corpore & animo præsenti nobiscum celebrandum læti ac prompti, quorum ita res ferent & quantum tanti Patris nostri honor exiget, accurrere. Deus RR. Admodum Paternitates vestras, Venerabiles quoque Religiosas Fraternitates, impetrante S. Norberto Patre nostro diu præstet incolumes, Domuique suæ & Ordini universim nostro, ejusdem Patris Norberti Familiæ semper utiles & gloriosas. Pragæ in Monasterio meo XXIII Decembris MDCXXVI, Paternitatum & Fraternitatum vestrarum Servus Confrater & Amicus in Christo F. Casparus a Questenberg Abbas Strahovienses Ord. Præm. in Regnis & Provinciis Cæsaris Visitator, & Majestatis ejusdem Consiliarius. Cum hisce litteris aliæ quoque venerunt, ad Amplißimum Antverpiensis urbis Magistratum, hoc tenore.

[95] Non potuimus Per-Illustres, Nobilissimas, Amplissimasque Dignitates vestras celare gaudium recens nostrum, quia & vestrum est. [aliasque ad Magistratum Antv.] Gloriosum Urbis vestræ, inclitæ urbis olim Apostolum, Beatissimum Norbertum, Ordinis nostri candidi Patriarcham, Parthenopolitanum Archiepiscopum, Primatem Germaniæ, cujus & adeo & tam merito in eadem inclita urbe vestra, in benedictione memoria est; Illum, inquam, communem utrorumque nostrum in Christo Patrem, tandem his paulo ante lapsis diebus, ineffabili boni Dei munere, e diuturno illo suo & inglorio hactenus, apud hostes fidei nostræ Sanctorumque, situ eripuimus; & in lucem, tantam aliquando vestram Lucem, asseruimus. Gaudete nobiscum, Domini Per-Illustres, & Amplissimi; quia invenimus, quem quærebamus. Scio, gaudetis; quantum videlicet doluistis nobiscum hactenus & gemuistis, abditum in tenebris jacere, cujus per Christum ore & opera in majoribus quondam vestris veritatis diem recepistis. Doluistis utique, & quantum in vobis fuit, connisi estis illinc eripere. Implevit nunc vota vestra piissimosque conatus, nostra potissimum studia, manus, & operam tanti operis patratione non dedignatus, gloria Sanctorum suorum Dominus. Totam rei gestæ seriem adm. Rev. Patri Domino & Confratri nostro, ad Divi illic Michaelis Abbati, breviter perscripsimus; [quibus etiam ex ipso adesse aliqui rogantur.] eumdem rogantes, ut Per-Illustr. Nob. Ampl. vestris Dignitatibus ipse coram exponat, communemque faciat. Nos, ne epistola prolixiori iisdem fortasse fieremus onerosi, hic non apposuimus. Ubi Cæsaris voluntate dies constiterit, quo solenniter & pompa, quæ tanti Divi triumphum deceat, sanctissimas Reliquias e loco, ubi eas tantisper sub accurata fidelique custodia venerabundi deposuimus, in urbem Pragensem & hoc monasterium nostrum transferre oporteat; easdem Dignitates vestras ilico faciemus certiores: pleni spe, fore, ut pro summa illa sua ubique terrarum notissima in Deum & Sanctos ejus, maxime in hunc fidei suæ Patrem, pietate ac studio, adesse per aliquos suorum, & lætissimam Festi gloriam & lucem, raro quodam præsentiæ suæ splendore cumulare non graventur. Nos certe inter alia Triumphantis insignia, illa urbis inclitæ vestræ argenteæ telæ labaro inscripta circumferemus. Deus Optimus Maximus Dignitates vestras S. Norberti meritis & interpellatione servet & semper augeat; & bene de honore suo suorumque meritas, coactis ad pacem aliquando tandem boni communis e proximo inimicis, in pristinæ felicitatis florem reponat.

[96] Hisce litteris, novisque aliis, quas supra citato loco legisti, [Delegantur eo ex Michaëlitis duo,] sub data XIII Ianuarii MDCXXVII, Antverpiam perlatis & acceptis, Reverendus adm. Prælatus noster, Mattheus, nequaquam suis partibus deesse voluit, quin saltem per suos hunc optimi Parentis sui triumphum cohonestaret. Auditoque desuper & in consultationem adhibito ecclesiæ suæ Conventu, vices suas committere statuit venerabilibus viris, ecclesiæ suæ S. Michaelis Canonicis professis, Matthæo de Beir & Prospero Moriconi: quibus, ut nomine suo dictæ Translationis triumpho assisterent, hasce (ut vocant) credentiales sive fiduciarias litteras dedit. Nos Mattheus, Dei permissione Abbas ecclesiæ S. Michaelis Antverpiensis, Ordinis Præmonstratensis, omnibus hasce visuris salutem in Domino sempiternam. Notum facimus, quod Nos, pro augmento gloriæ Dei, & cohonestando Triumpho Translationis S. P. N. Norberti, Ordinis nostri Fundatoris, Archiepiscopi Magdeburgensis & Antverpiæ Apostoli: qui non ita pridem, felicibus auspiciis invictissimi Cæsaris Ferdinandi, in Bohemie Regnum illatus est; Pragam ablegaverimus, dilectos nobis in Christo Confratres, Mattheum de Beir, sacrosancte Theologie Baccalaureum formatum, in cœnobio nostro Philosophie Professorem; & Prosperum Moriconi, Utriusque Juris Baccalaureum, Canonicos & Presbyteros ecclesie nostre; iisdemque vices nostras per omnia commiserimus. Quos proinde omnibus & singulis, ad quos eosdem hoc in itinere divertere contigerit, tamquam probos Religiosos, in Christi visceribus obnixe commendamus, & pro talibus ab omnibus habendos presentis scripti attestatione declaramus; ut commissione sua, juxta instructionem ipsis per Nos datam, feliciter peracta, incolumes iterum ad Nos redire valeant. In horum fidem credentiales hasce litteras confici mandavimus, quibus & nomen nostrum subscripsimus, ac sigillum nostrum imprimi curavimus. [cum insignibus Urbis & monasterii:] Actum in Abbatia nostra S. Michaelis Antverpie, die II Martii MDCXXVII.

[97] Quia vero in apparatum Triumphi etiam Ecclesiæ nostræ S. Michaëlis Insignia, ut & Antverpianæ Urbis, ab Strahoviense Abbate petita essent; eadem, coloribus suis concinne expressa, cum subjunctis hisce litteris S. Michaelis Abbas misit: quibus & prioribus ejus respondet, & Confratrum suorum Pragam tendentium adventum significat. Reverendissime Domine & dignissime Confrater. Quantum iteratis suis ad nos datis litteris totam Communitatem nostram exhilaraverit Dominatio tua, frustra jejunis hisce characteribus explicare conabor. Quomodo enim non exultarent boni filii, cum tam insolitam Parenti videant decerni gloriam? Certe nos imprimis Antverpienses ejus filii, non potuimus non immensum lætari, cum gloriosum illum urbis nostræ Apostolum, domus nostræ Fundatorem, vestra dexteritate & instantia hæreticis ereptum, inclitoque Bohemiæ Regno illatum, adeo videamus illustrari. [Gen. 46. 30] Ut autem de me loquar; ingenue dicam cum Sancto Patriarcha Jacob: Jam lætus moriar, cum ita mirificatum a Domino Sanctum Norbertum, & sublimatum intelligo mysticum nostrum Joseph. Quin &, nisi me grandior ætas prohiberet (sunt enim dies annorum vitæ meæ parvi & mali octoginta quinque) ipse coram mihi magnopere gratularer, si ad decretum Translationis ejus triumphum, cum ceteris Confratribus & Coabbatibus meis, potuissem interesse. Dedimus interim commissionem duobus ex Cœnobio nostro Confratribus Presbyteris, qui in illa solennitate vicibus nostris ac totius Domus nostræ fungentur; [atque litteris Abbatis Antv.] si modo (ut spero) salvi & incolumes iter suum, quod Bohemiam versus arripuerunt, perficere possint. Epistolas encyclicas Circariæ nostræ, quas ad me insuper dederat reverendiss. Dominatio Vestra, simul ac recepimus, Domino Prælato Parcensi Vicario nostro deferri curavimus: sed quia Visitationibus suis Taxandricis distinebatur, hinc est quod hactenus ipsius responsum non acceperimus: non dubitamus interim, quin ex parte Provinciæ suo etiam officio non deerit. Nos vero, pro particulari nostro obsequio, quo Divo Norberto obligamur Antverpienses ejus filii, muneri nostro noluimus deesse; mittimusque hic una, Domus nostræ insignia quæ requisivistis, suis coloribus expressa, si pro cohonestando Translationis triumpho deservire possent. Interim autem dum Confratres nostri iter suum maturant, qui etiam ex parte nostra Reverentiæ vestræ litteras tradent, Deum optimum maximum pro Reverendissimæ Dominationis vestræ, & Regali vestro cœnobio (cui ex corde hanc tantam gloriam gratulamur) rogare non cessabimus, qui reverendissimam Dominationem tuam, Ecclesiæ suæ ac Ordini nostro sacro diu servet ac sospitet. III Martii, anno Domini MDCXXVII.

[98] Ad hasce Prælati Antverpiensis litteras, hocce responsum Strahoviensis Abbas XX Martii dabat: Litteræ Reverend. Paternitatis vestræ, gaudiorum, gratulationum, [quos Strahoviensis gratissimos sibi venturos respondet.] & optimi in me animi plenæ, valde me recrearunt; duosque in pectore meo affectus, multum diversos, excitarunt. Nam annis illis Reverendiss. Paternitatis vestræ multis & bonis, quos eosdem veneror & augescere voveo, fere (si licet) succenseo, quod mihi gratissimi vultus conspectum intercipiant. Bene tamen; quod sanctissimi Patris nostri triumpho (quando propriam non potest) quantam potest, hoc est vicariam præsentiam exhibet. Veniant sane pro Patre, duo aut plures Filii; ejus luce, quam tam e longinquo, ex illa domo, ex illa urbe repræsentant, non modicam festo beatissimi Norberti gloriam, & nobis lætitiam allaturi. Excipiam ulnis, quæ & inde, & tanto itinere venientibus, obviam aperiendæ sunt. Super insignibus missis ago gratias: curabo singulis utrumque vexillis inscribi, addita nominis utriusque grata commemoratione. Utinam vero populi hujus nostri & pietas & vires essent, quæ Antverpiensis! quanto decore, quo apparatu, quanta gloria ingredientem in montem suum Sion Regis magni consortem, eoque Regem & ipsum, Benedictum & venientem in nomine Domini, deduceremus! Nunc conatus & moles, longe animum nostrum meritumque sancti Viri infra, necessitate consistunt. Spero tamen nihilo Triumphatori minus acceptum fore, quidquid volumus supra quam possumus. Deum oro, per Amici sui merita & ossa sacra, reverendissimæ Paternitatis vestræ venerandam caniciem (adjecto quantus ad centenarium aut vota desit, annorum numero) & hic tantisper assidue lætam esse velit, & ibi fieri sine fine lætissimam, Pragæ, in Monasterio meo Strahoviensi XX Martii, anno MDCXXVII.

CAPUT XI.
Abeunt Antverpia Michaëlitæ duo, commendatitiis ad Reliquiam aliquam obtinendam instructi.

[99] [Antverpiensis Abbas, cupidus Reliquiæ impetrandæ] Licet Adm. Rev. D. Matthæus, S. Michaelis laudatissimus Abbas, pro illo suo plurimis argumentis demonstrato erga S. Norberti Reliquias zelo, non parum lætaretur, atque adeo toti Ordini merito gratularetur, quod invictissimi Cæsaris auspiciis Strahoviensis Abbas, pro Sionæo suo Pragæ cœnobio, Sanctum P. N. Norbertum ex hæreticorum manibus vindicasset; non omnem tamen solicitudinem ac spem deposuit, aliquam saltem partem petendi & impetrandi earumdem Sanctarum Reliquiarum pro Antverpiensi sua ecclesia; quæ eumdem, non Fundatorem tantum, sed & fidei suæ Apostolum ac Patrem suspicit & veneratur: in qua ut merito quiescere deberet, plurimæ, eæque haud exigui momenti suppetebant caussæ; quippe in qua, præter Apostolatum & assertam in ea Catholicam fidem, expressissima etiamnum remanerent præclarissimæ de Tancheliniana hæresi reportatæ victoriæ trophæa. Quocirca nullum non movit lapidem, ut hujus sui adeo pii voti posset fieri compos: conciliatisque in hunc finem gravissimis viris, qui pro obtinendis sacris hisce B. Norberti pignoribus comprecatores ac interlocutores accederent; illos suos ecclesiæ suæ religiosos Canonicos quos ablegabat, quatenus cum effectu in hoc negotio quidquam proficerent, voluit esse instructissimos. Dedit itaque subjunctas hasce deferendas, tam ad Cæsaream Majestatem, quam ad Ill. ac Rev. Cardinalem ab Harrach Pragensem Archiepiscopum, sed & ad Strahoviæ dignissimum Abbatem, litteras, sub eadem qua priores, anni ac diei nota. [supplicat Cæsari,]

[100] Invictissime Cæsar. Quod sacra tua Cæsarea Majestas sanctissimum Ordinis nostri Patriarcham, Antverpiæ Apostolum, inclitæ Germaniæ vestræ quondam Primatem, Divum Norbertum, e diutino illo suo & inglorio apud hæreticos situ eripuerit, & in lucem protulerit, tantam aliquando Occidentis Ecclesiæ, & in ea præsertim Antverpiæ nostræ Imperialis vestri Marchionatus lucem; non possumus non piissimæ Majestati tuæ, sed & toti Ecclesiæ Catholicæ Romanæ, ac specialiter Ordini nostro Canonico, immensum gratulari; eidemque, pro acceptis tanti meriti & æternæ memoriæ beneficiis, quam humillime gratias agere. Non potuit certe sacratissima tua Majestas felicissimi Regni sui (quod utinam in secula duret, & sub eodem Catholica Ecclesia in universali pace aliquando respiret!) tutius consuluisse firmitati ac stabilitati, quam si hunc Germaniæ suæ Primatem, in Imperatoris Henrici IV Salici palatio educatum, Imperatoris Lotharii prudentissimum Consiliarium, de ipso vestro Imperio dum viveret, & tota Catholica Ecclesia (cujus servitiis immortuus est) optime meritum, e cælo sibi devinciret; ejusdemque gloriæ, hunc solennissimæ Translationis, tot titulis debitum, decerneret triumphum. Optassem quidem ego; humillimus Majestatis Tuæ Capellanus, ad condictum diem præsens eidem interesse, & coram advolutus genibus etiam piissimam Majestatem tuam venerari; verum propter grandævam meam ætatem, quæ quinto jam anno supra octogenarium excurrit; vices meas commisi duobus ecclesiæ nostræ S. Michaelis Antverpiæ Canonicis religiosis, qui hasce nostras piissimæ Majestati tuæ porrigent, & in iis humillimam nostram & totius Conventus nostri Antverpiensis petitionem; quatenus serenissimæ Majestatis tuæ annutu, aliqua saltem notabili sanctissimarum Reliquiarum S. Norberti portione ditari mereamur. Fecimus & nos jam olim non exiguam pro iisdem instantiam, quin & Serenissimi Alberti Principis nostri piissimæ memoriæ in illum finem auxilium & favorem imploravimus: verum gloriam istam, qua Imperiale suum diadema mirifice illustraret, Ferdinando Deus reservavit: quem etiam humiliter confidimus, pro Antverpiensis Ecclesiæ gloria, pro Marchiæ suæ splendore, pro Christi fidelium in hac inclita urbe mirifica in S. Norbertum devotione magis inflammanda, pro hæreticorum Hollandorum nobis e vicino adlatrantium confusione, voto nostro dignanter condescensurum: qui nos æternum pro Majestatis tuæ piissimæ devotis clientibus & precatoribus habebimus. Deus Opt. Max. Sacratissimæ Majestatis tuæ gloriosos conatus provehat semper & secundet.

[101] Archiepiscopo autem ita scripsit: Illustrissime ac Reverendissime Domine. [& Pragensi Archiep.] Quem divinæ bonitati placuit sanctissimo Parenti nostro ac urbis nostræ Apostolo Norberto decernere Triumphum, cum ingenti cordis nostri letitia intelleximus. Optassemus & nos pro modulo nostro, si non ætas grandior obstitisset, eumdem præsentes potuisse cohonestare. Misimus interim duos cœnobii nostri Canonicos religiosos, quibus vices nostras commisimus, & in mandatis dedimus, etiam coram, Illustrissimam ac Reverendissimam Dominationem tuam venerari, humilemque nostro & totius Conventus nostri nomine, cum omni obsequiorum exhibitione præsentare supplicationem; quatenus ejusdem illustrissimæ Dominationis vestræ favore, aliquam pro ecclesia nostra S. Michaelis obtinere valeamus sacrarum istarum Reliquiarum partem: quam cum omni, qua par est, solennitate, ad Urbis nostræ splendorem, reponamus in loco ubi steterunt pedes ejus. Dum enim ante quingentos annos Tanchelini hæresiarchæ venenosus error inclitam hanc Belgici cæli Lunam eclipsasset, & Ocellum hunc Urbium Antverpiam excæcasset; S. Norbertus sanctitatis & doctrinæ suæ radiis eamdem rursus ad fidei Catholicæ communionem reduxit. Perseverat autem magna in hunc fidei suæ Apostolum Christi fidelium devotio, adeo ut ipsius solennitas (quam per totam diœcesim sub Officio festi Duplicis habet) quotannis ingenti totius urbis nostræ concursu celebretur; quin & elapso anno, magna cum pietate Serenissima Princeps nostra Isabella Infans Hispaniarum, cum tota Aula sua & Principibus, festivitatem dictam, sed & solennem statuæ ejus per civitatem circumlationem, cohonestare dignata est. In magnum cederet hujus piæ devotionis incrementum, si per Illustriss. ac Reverendiss. Dominationis Tuæ favorem & auxilium (quod humiliter requirimus) aliqua sacrarum Reliquiarum portione ditari possemus: qui venerandum illud depositum illa celebritate & triumpho excipiemus, qui merito impendi debet exuviis Animæ illius beatæ: nosque æternum Illustriss. ac Reverendiss, Dominationi Tuæ obsequio devotos habebimus; quam ut ad magnam Dei gloriam & totius Ecclesiæ suæ utilitatem Omnipotens Deus ad multos annos servare ac sospitare dignetur, indesinenter orabimus.

[102] Admodum autem Rev. Domino Strahoviensi Abbati hæ litteræ fuerunt directæ: Quod nuper meis ad reverendissimam Dominationem tuam litteris significavi, in solennissimo hoc Translationis triumpho, [atque Abbati Strahoviens.] quem divinæ bonitati placuit gloriæ S. P. N. Norberti decerni, exequi conabuntur duo hi Confratres nostri religiosi, F. Matthæus de Beir & F. Prosper Moriconi, qui nomine nostro & Antverpiensis nostri Conventus, actibus dicti triumphi assistent, & reverendissime Dominationis tuæ manus devote exosculabuntur. Non possumus non congaudere vobis & congratulari, pro tanto hospite quo ditati estis; ad cujus ingressum non dubitamus, quin sicut olim ovili Laban, ad ingressum Jacob; ita & vobis, benedicturus sit Deus. [Gen. 30. 30] Fecimus & nos magnam subinde instantiam, quatenus pro Antverpiensi ecclesia, quam semper valde amavit, hæc sacra B. Patris N. pignora obtinere potuissemus: & vero rationes plurimæ erant, propter quas in hac urbe nostra & hoc cœnobio nostro merito debuissent quiescere; tum quia hic adoramus in loco ubi steterunt pedes ejus, quem sanctis suis sudoribus rigavit, prædicatione sua fœcundavit, sanctæ vitæ exemplis illustravit, in quo collapsum Catholicæ fidei labarum denuo erexit; adeoque merito dicere possemus, nos esse illam Sichimam, quam Patriarcha Jacob, Christum intelligo, dedit partem præ ceteris fratribus suis, filio suo Joseph S. Norberto, quam acquisivit de manu Amorrhæi, id est Tanchelini, in gladio & arcu suo: tum etiam vel ob id merito nobis debebatur, quod hic colatur eximio totius Urbis nostræ concursu sanctus hic Patriarcha noster, & Antverpiæ Apostolus: quin & quotannis, ob assertam hic contra Sacramentariam Tanchelini hæresim veritatem venerabilis Sacramenti, Gregorius PP. XV plenaria nobilitavit Ecclesiam nostram Indulgentia, Dominica post Octavas Corporis Christi; adeoque domum nostram, ob prostratum Goliam per mysticum nostrum David, fecit esse immunem a tributo. Quare obnixe rogamus reverendissimam Paternitatem tuam; quatenus, ad augmentum gloriæ Dei & cultus S. P. Norberti, hanc ecclesiam nostram S. Michaelis notabili aliqua sacrarum ejus Reliquiarum portione ditare dignetur: quo in pio voto nos a reverendissima Paternitate tua & religiosissimo vestro Conventu exaudiendos fore non dubitamus; qui pro eorumdem incolumitate juges ad Deum preces fundemus, & immortalis hujus beneficii memores æternum nos reverendissimæ Dominationis vestræ, & totius Communitatis vestræ obsequiis devotos habebimus.

[103] Addidit etiam suas in favorem Ecclesiæ nostræ ad Cardinalem ab Harrach litteras, Cardinalis Alphonsus de la Cueva, [Addunt commendatitias Nuntii Pontificii,] Catholicæ Majestatis ad Ser. Isabellam Infantem, &c. ac Belgicas Provincias Legatus ordinarius. Sed & Joannes Franciscus e Comitibus Guidiis a Balneo, Archiepiscopus Patracensis, nec non S. D. N. Urbani PP. VIII, cum potestate Legati a latere, ad Belgicas tunc Provincias, nunc autem ad Christianissimum Franciæ & Navarræ Regem, Nuntius Apostolicus, suas etiam in eumdem finem ad Cæsareæ Majestatis Nuntium Viennam addidit. Reverendus quoque & clarissimus vir D. Aubertus Mireus, Cathedralis Ecclesiæ Antverpiensis Decanus, pro eadem etiam causa Strahoviensi Abbati scripsit. Reverendissimus autem ac perillustris Dominus, D. Joannes Malderus, [Decanus & Episcopus Antv.] Antverpiensis Episcopus, Fratribus hisce nostris Pragam ablegatis suas (ut vocant) patentes, sigillo suo munitas, pro obtinenda aliqua sanctarum harum Reliquiarum parte pro nostra hac S. Michaelis Ecclesia hasce dabat: Joannes Malderus, Dei & Apostolicæ Sedis gratia Episcopus Antverpiensis, omnibus has visuris salutem in Domino. Cum intellexerimus Rev. adm. Dominum, D. Matthæum ab Irssel, Abbatem monasterii S. Michaelis Ordinis Præmonstratensis nostræ Civitatis Antverpiensis, causa cohonestandæ festivæ Translationis S. Norberti, ejusdem Ordinis Institutoris, quæ erit sexto Nonas Maji hujus anni, duos ecclesiæ suæ religiosos Presbyteros, Matthæum de Beir & Prosperum Moriconi decrevisse mittere ad civitatem Pragensem; noluimus eos abire sine hisce nostris litteris, quibus cum eodem Abbate obnixe rogamus, ut aliqua Reliquiarum dicti S. Norberti pars istis Religiosis, ad monasterium Antuerpiense deferenda, donetur; quo testata & innovata in hac civitate extet memoria, quod aliquando Apostolico munere ejusdem Sancti insigniter adjuta fuerit. Id enim si fiat, in celebri ista & antiquissima Abbatia, ab ipso Divo Norberto initium suum habente, augebitur, quæ multum nunc viget, devotio populi erga eumdem Sanctum, quem etiam per totam Diœcesim nostrā jam pridem Officio duplici quotannis celebrari curavimus. In quorum omnium & singulorum fidem, his manu nostra subscripsimus, & sigillum nostrum apponi jussimus. Datum Antverpiæ die tertio mensis Martii, anno Domini MDCXXVII.

CAPUT XII.
Michaëlitæ duo, Antverpia Pragam missi, intersunt Translationi; nec sine Reliquiis revertuntur.

[104] [Ablegati ex S. Michaele iter in Germaniam arripiunt:] Hisce aliisque instructi predicti ex S. Michaële Canonici-religiosi, cum fausta Prælati sui apprecatione, ac felicibus Confratrum suorum ominationibus, suis eosdem quotidianis precibus prosequentium, iter suum ad IV Nonas Martias arripuerunt: lustratisque tum Mosæ-trajecti (quod & Superius vocatur) tum Coloniæ Agrippinæ præclarissimis ac multiplicibus Sanctorum Reliquiis; variis itinerum ac temporum difficultatibus, Rheno conscenso, Bonnam, Lintzium, Andernacum, Confluentesque prætervecti, Bodobrigam (quæ modo Boppardia) Wesaliam, aliasque nonnullas in Palatinatu infero civitates, ipsius Rheni ripis gratissimo spectaculo adsitas, præter navigantes; Moguntiacum, celeberrimam Germaniæ civitatem ingressi, magnificam ibi B. Martino sacram, ipsaque Archiepiscopali cathedra conspicuam Basilicam, variisque Principum & Præsulum statuis ac epitaphiis spectabilem visitarunt. Inde Mœnum ingressi, ad urbem illam longe nominatissimam pervenerunt,

rapido quæ proxima Mogo, [transitoque Francofurto]
(ita Guntherus Ligurinus eam describit)
Clara situ, populoque frequens, murisq; decora est,
Sed rude nomen habet: nam Teutonus incola dixit
Francofurt: nobis liceat sermone Latino
Francorum dixisse vadum. &c.

Inde vero terrestri itinere salvi ac incolumes, secunda post Dominicam Palmarum feria, ad Cellam superiorem, quæ est juxta Herbipolim in Franconia, celeberrimum & antiquissimum Præmonstrati Ordinis cœnobium, pervenerunt. Ibi ad complures dies optime habiti, [Cella Superiori,] per Paschalium festivitatum solennia, ipsam etiam Herbipolim lustrare datum fuit: ubi quandoque, ipsis etiam Paschalibus feriis, S. P. Norbertus, post Dominici Corporis ac Sanguinis in solenni Missa sumptum Sacramentum, [Herbipoli,] cæcam mulierē illuminavit. Postquam autem Bambergæ Sanctissimorū Henrici & Cunegundis Imperatorum conjugum & virginum sacras Reliquias visitassent, ac coram venerati essent; Egra, Bohemici Regni civitate limitanea, transita; per vias ob nivium copiam difficillimas, Teplam tandem pervenerunt: ubi in adsito civitati ejusdem nominis celeberrimo Præmonstratensium Canonicorum cœnobio, ab Illustrissimo Principe & Martyre B. Hroznata fundato, incredibili humanitate excepti, fuere. Licuit iisdem in eodem tum cœnobio B. Hroznatæ tumbæ coram adgeniculari, quam in ædis sacræ Choro summo elevatam habet, stragulo subtus candido, superius violaceo decenter coopertam. Memorabilia sunt quæ de ejusdem Divi, pro Teplensi sua ecclesia pia solicitudine variis etiam nuper ejus apparitionibus, cum grassante ibidem Notho Mansfeldico cum turmis suis, ipsis excubitoribus terrorem incutere, ac cœnobii tutorem agere visus est, referuntur.

[105] Cum vero indictus Triumpho S. Norberti dies, paulatim magis approximaret, postquam Teplensis Antistitis, longe dignissimi ac senis omnino venerandi, nec non ceterorum Confratrum supra modum eximiam erga se benevolentiam ad dies aliquot experti essent; [appulsi Pragam,] Pragam tandem, totius Bohemici regni metropolim, plurimis tum ædificiis, tum ipso regali Palatio, ac aliis admirandis egregie instructam, octavo Kalendas Majas feliciter tenuerunt. In ipso autem montis Sion Regali cœnobio, quod, præter nitidissimum & undique depictis ex vita S. Norberti historiis egregie ornatum templum, eximiis modo ædificiis præclare amplificat nominatissimus Abbas Questembergius; ipsis Kalendis Venerandum S. Norberti Corpus, quod nuper in Doxanensium Virginum Præmonstratensi Cœnobio, dum interim Pragæ magnificus Triumphi apparatus fieret, depositum significavimus; quanta solennitate & gloria triumphali currui, rhedæ scilicet honorariæ omnino candidæ, adinstar Triumphantis impositum, spectabili pompa honorificoque comitatu, [intersunt 1 Maji] Pragam ex eodem Doxanensi cœnobio delatum; ac juxta Viennensem portam, inter tertiam & quartam pomeridianam, Cardinale Archiepiscopo, Prælatis, Principibus, ac effusa propemodum extra portam tota civitate exceptum sit; ac deinde octo candidissimi Ordinis Prælatorum infulatorum humeris, deducentibus illud omnibus totius civitatis Familiis religiosis ac Clero universo, stipante etiam plurima ac potissima totius regni Nobilitate, ac innumera omnium ordinum ac conditionum multitudine, quæ sese novo deinceps suo futuro Tutelari, ingenti cum devotione ac pietatis sensu, obviam effuderat; primæ noctis hospitium, in Theinensi Divæ Matris-Virginis Æde sacra, in veteris-Pragæ foro sita, accepit. Quanta autem religionis significatione tota ibidem nocte illa, quæ inter primam & secundam Maji, [& 2 die Translationi S. Norberti,] quæ Translationis triumpho celebrando decreta erat, intercedebat, a variis triurbis Urbis illius religiosis familiis, ac primum a venerabilibus Premonstrati Ordinis Canonicis, qua Officii divini celebritate, quo musico concentu sacrum ad beatissimas Reliquias pervigilium celebratum sit; ac deinceps quam gloriosa pompa ipsa Translatio peracta, quam insigni musico concentu, quanta luminarium multitudine; quinam Triumphatori nostro triumphales arcus erecti, quantaque gloria in Strahoviense ibidem montis Sion cœnobium sub tertiam pomeridianam sanctum corpus illatum, factusque sit in pace locus ejus, & habitatio ejus in sancta Sion; queque demum ibidem erga Sanctum, incredibili devotione, omnibus sequentis hebdomadæ diebus sint pietatis obsequia frequentata; frustra in hac Echone mea pauculis aliquot lineolis, & jejunis characteribus adumbrare conarer: potissimum cum jam dudum tanta illius Triumphi magnificentia, quaqua versum patet orbis Christianus, jucundissime totum pervaserit; ac etiam stylo politissimo ornatissimoque, per illos quos nuper diximus Strahoviensis Ecclesiæ Canonicos Religiosos, altero libro, cui titulus Octiduum S. Norberti triumphantis, Pragæ itidem publicata sit. Unum tamen hoc fidenter assero, Romam nullum unquam a gentium domitoribus triumphum agi vidisse, cum gloria æque & vera & solida & promerita; quanta istis diebus Christiana Norberti humilitas, super omnem creatæ magnificentiæ fastum, triumpharit.

[106] Interfuere autem triumphali huic pompæ, præter Cardinalem ab Harrach, ac Trapezuntinum Archiepiscopum, Prælatos aliorum Ordinum, Præmonstratensis Familiæ inferioris ordinis professores plurimos, qui undequaque advenerant; Abbates ex eodem Ordine duodecim infulati, cum aliis aliquot minoris gradus. [ipsimet sacro feretro succollantes,] Ex Provinciis Francicis ac Belgicis (quod in eamdem Dominicam indictum esset Capitulum generale, in Præmonstratensi Archicœnobio celebrandum, ad quod se plures ex iisdem contulerant) nulli ibidem vel Prælatorum vel Canonicorum comparuerunt, duobus illis dumtaxat ex S. Michaële Antverpiensi Religiosis exceptis, quos eodem singularis Abbatis zelus ablegaverat: quibus inter alia, hic etiam favor obtigit, quod post illos quos diximus Ordinis Prælatos, per notabilem viæ triumphalis partem, digni habiti fuerint, qui sub aureo conopæo, quod a potissima Bohemiæ Nobilitate superferebatur, sanctissimis Parentis sui Norberti, ejusdemque Antverpiæ Apostoli, Antverpienses Religiosi colla ac humeros humiliter subjecerint. Sed & sæpius illis obtigit, sanctissimas illas animæ beatæ Exuvias coram, non solum intueri, verum etiam miro pietatis sensu venerabiliter contrectare, ac osculis devotissimis dissuaviari. Quam erat dubio procul suavissimæ consolationis plenum, [& Reliquias devote intuiti.] sanctum illud Norberti os intueri, quod tamquam imbres emisit eloquia sapientie sue, quodque mellifluus Bernardus adeo suspexit ac reveritus est, ut cælestem fistulam vocare non erubuerit! sanctos illos humeros videre, qui adeo infatigabiliter portarunt jugum Domini; & ad impactos gladiorum validissimos ictus, adinstar adamantis, Dei præservantis virtute, mirabiliter induruerunt! sacras illas manus contrectare, quæ tanta cum pietate toties inter orandum in cælum sublatæ sunt; tanta puritate sacris operatæ; tanta liberalitate pauperibus subsidia elargitæ sunt! beatos illos & pulchros pedes venerari & osculari, qui adeo infatigabiliter cucurrerunt ad euangelizandam pacem! Annulum præterea aureum sancti Archiepiscopi nostri videre ac contrectare meruerunt, cum ejusdem Sacerdotali ex tela argentea Stola ac Manipulo, integris (quod mireris) post quinque propemodum seculorum senectutem; præter alias Pontificalium ejus paramentorum partes, quæ cum eodem quingentis fere annis in tumulo jacuerant.

[107] Ut autem gratam istam sibi in Sioneo monte quietem Norbertus declararet, [Pluries enim apparens S. Norbertus] Praga ad nos datum est, multis eum in visu se exhibuisse & exhibere: sed & vixdum peracto Triumphantis octiduo, nonnulla etiam miracula germinare videbantur ex sacris ipsius ossibus; ut & illa constet esse fontes salutis, quomodo Reliquias Sanctorum vocat S. Damascenus. Bina dabo notiora, & quæ etiam ex collectaneis R. P. Georgii, Rothensis Ecclesiæ Canonici Ordinis Præmonstratensis, & ejusdem in Aula Cæsarea pro Circaria Sueviæ Procuratoris dignissimi, Viri eruditione & prudentia spectabilis, nuper mecum communicata sunt. Uxor Domini Baronis a Kolowrat, heroina sane cordata, dum in fine Septembris ejusdem anni, conclamantibus medicis, spes salutis morituræ abdicitur; versa in aversam lectuli sui spondam, simulque in vota & lacrymas effusa, a Cælitibus petit, [miraculis clarere incepit.] quod negant terrigenæ. Norbertum inclamat tacita cordis vociferatione, ut ipse veniat pro medicina. Venit vocatus; illico de cælo sentit auxilium: fugit morbus & cum eo vicina mors: ipsa, valetudine cum viribus recepta, adiit cubile sanctorum ossium sui medici Norberti; agnoscit opem, prædicat, voto se solvit: ac Strahoviensi Prælato hæc ipsa narrat, affirmans se in conscientia ad hæc narranda instimulari. Puellus circiter quadrimulus, honorabilissimæ matronæ (uxor est Quæstoris D. Comitis a Slawata) post diuturnos odontalgiæ dolores, [sanata moribunda,] tantos adeoque intolerabiles, ut totum octiduum soporiferæ ætatis puer, somni ne quidem stillam oculis cœpisset, cum votis ad templum Strahoviense defertur. Mater, religiosissima quadam vidua in pietatis societatem assumpta, sternitur orationi: puellus illico sopore profundissimo incessitur, adeo ut nec excitari motu ullo vel clamore potuerit. Itaque post longas preces, dum efferunt dormientem, & inscenso carpento domum revehuntur, ecce subito expergefactus puellus clamat; obstupescentibus omnibus; Vere, inquiens, domina mater, S. Norbertus cæli civis est. Atque iterum clausis in somnum ocellis, usque ad octavam vespertinam obdormit: [pueroque dentes dolente,] ad quam demum iterum expergefactus; Potens, inquit, medicus S. Norbertus. Nec deinceps rediit dentibus suus dolor. Hæc & alia in hoc genere plura, politiori stylo alii quandoque dabunt, mihi bina hæc commemorasse satis est; si tamen & hoc adjecero, ex eodem R. P. Georgio: assertionem haberi ex Cancellaria Bohemica, infra hanc Translationis octavam facile sexcentos ad fidem hereticos conversos: ut Fidei Apostolum fidei miraculis (quæ certe corporalibus multo sunt potiora) Deus illustrare voluerit. Quo in genere, nec hoc reticendum videtur: eodem ipso anno, V Novembris, ad Cœnobium montis Sion venisse nobilissimum Capitaneum e castris Domini Walsteinii, [& hæreticis pluribus conversis.] Lutheranum e Saxonia oriundum, causa conversionis ad fidem. Affirmabat ille, se prima Legatione functum ad Magdeburgenses pro restitutione SS. Reliquiarum; se inquit, tamquam optimum Lutheranum, & qui proinde aptissimus esset ut cum Magdeburgensibus ibidem Lutheranis ageret. Ecce quomodo S. Norbertus rependat officium sibi a milite impensum conversionis gratia. Est autem hujus Capitanei familia a Brandstein. Sed hæc satis; in orbitam redeamus.

[108] Religiosi illi Canonici ex S. Michaële ablegati, quod alteram commissionis suæ partem esse scirent, quam maximam possent adhibere diligentiam, pro obtinendo aliquo sanctarum Reliquiarum participio; cum in illum finem tum per se, tum per alios viros magnos, ac imprimis Cardinalem ab Harrach, quæcumque sciverunt media adhibuissent: [De Reliquiis partem impetrant Michaelitæ,] cum Strahoviensis Abbas, hujus sacri thesauri custos, ejusdem omnino cuperet integritati cautum, ob rationes complures, ad hoc ipsum moventes; tum ille tamen, importunis supplicantium precibus ac etiam rationibus permotus, præ omnibus aliis, quibus earumdem sacrarum Reliquiarum aliquid obtigit, dictis ecclesiæ S. Michaëlis Commissariis, post impensa plurima benevolentiæ & humanitatis indicia, per novemdecim illos dies quibus Pragæ hæserunt, cum paterna sua benedictione ac nummorum argenteorum, quales in triumphali pompa spargebantur, non exiguo numero in partibus hisce distribuendo; notabilem ipsis digredientibus Mumiæ (ut vocant) sacræ, sive sanctissime carnis Beatissimi Norberti, in frusta partim induratæ, partim in sacros cineres resolutæ, ac in ea sacrorum ossium ramenta quædam, quantitatem tantam, quantam utraque manus vola commode quis contineat, pie largitus est. Et quia inter venerandas illas sancti corporis defluxiones, haud æque potuere omnia ejus etiam minutissima ossa perquiri; quin inter eas, quas obtinuere tum Osterhoviensis in Bavaria Prælatus, tum Novæ in eadem juxta Frisingam Cellæ Præpositus, non modica ejusdem S. Norberti deprehendere ossicula; ita etiam cum illis, [in quibus articulus pedis &c.] quæ Ecclesiæ nostræ obtigere, præter aliqua minora ossium ramenta, aliud ibidem majus recepimus: quod, expertissimorum aliquot desuper consulto medicorum judicio ac attestatione, alterutrius pedis S. Norberti penultimi digiti asseritur esse Articulus. Contulit præterea dictus Abbas iisdem Fratribus vestis illius interioris, sive Sacerdotalis Albæ, quæ aureis fimbriis prætexta fuerat, & intime carni sanctæ tot seculis adhæserat, partem non modicam; cui etiam passim cernuntur ejusdem sanctæ carnis emortuæ partes non modicæ adhærescere. Aliam insuper partem dedit satis magnam coloris subflavi, quæ Dalmaticæ ipsius Pontificalis putatur fuisse portio: sed & lignei quod in sepulcro sibi adsitum habuit Pedi pastoralis fragmen.

[109] [iidem acceptis ab Archiepiscopo litteris] Illustriss. Pragæ Archiepiscopus S. R. E. Cardinalis ab Harrach, quod optasset etiam majori ecclesiam nostram Antverpianam ditare sanctarum Reliquiarum thesauro, hasce ad Abbatem S. Michaelis litteras, humanissimæ dignationis plenas, dabat, XI Maji ita scriptas. Litteras Reverendiss. Dominationis suæ nobis gratissimas, per suos Religiosos Canonicos ad nos perlatas accepimus, quibus lectis mentem vestram sanctissimam, & erga sanctissimi Norberti, sacri Ordinis Præmonstratensis Patriarchæ, Magdeburgensis olim Archiepiscopi, Germaniæ Primatis, nunc autem Patroni nostri hujus Bohemiæ Regni summe gloriosi, gloriosas Reliquias devotionem ardentissimam, magno cum gaudio intelleximus. Ad petitionem vero vestram ratione Reliquiarum S. Norberti, cui petitioni maxime & liberalissime annuendum nobis videtur, quod attinet; illud ipsum contulimus cum Domino Abbate in Strahoff; sed rationabiles ob causas, præter pulveres de sacris Reliquiis S. Norberti per supra dictos DD. Canonicos pro hac vice nihil mittere potuimus. Quos pulveres sine dubio devota mente acceptando, grato animo interim boni consulet; nam Deo dante, brevi temporis spatio, de S. Norberto alias Reliquias nos missuros speramus. Interim ob devotionem vestram summam erga S. Norbertum, Patronum nostrum hujus Regni Boëmiæ summum & gloriosum, agendo gratias, omnia prospera precamur Reverendiss. Dominationi suæ.

[110] Litteras etiam suas addidit Amplissimus Strahoviæ Abbas, quibus se significat ac testatur mittere Particulas sacrarum vestium, ipsius quoque Pedi, [Scribit etiam sed non per ipsos Abbas.] ac denique ramenta ossium, quædamque carnis sanctissimæ defluvia; hoc tenore: Adm. Rev. Domine, & in Christo Confrater observande. Duos illos, quos e Filiorum numero, pro studiosissima sua in communem Patrem nostrum pietate Adm. Rev. Paternitas vestra nuper ad ornamentum triumphi ipsius in sui vicem huc ablegavit, accepimus cum gaudio; modoque quo tunc, & occupatissimis undecumque, & hospitum frequentia circumvallatis licuit, habuimus. Nihil per abeuntes rescripsimus, quod intelligeremus serius domum reversuros esse, ac nos minime per id tempus ac scribendum essemus vacui. Nunc itaque, quando illos pervenisse iterum illuc, aut perventuros proxime, credimus; simul nostras mittimus, quibus & agamus pro religioso obsequio gratias, & eorum diligentiæ testimonium conferamus. Quo successu quantaque lætitia triumphum egerimus nostri ac tanti Patris, jam Adm. Rev. Paternitas vestra & ab ore ipsorum, & e libello per nostros ad octavum hinc diem misso, abunde cognoverit. Dolemus vero, non potuisse nos tanto obsequio piissimoque vestro desiderio vicem reddere, ac notabilem aliquam sacrarum Reliquiarum partem transmittere. Quamquam enim, & maximi nobis vestra esset petitio; ac vehementer omnique modo eos qui venerunt oratores pateremur improbos, & tot simul ac tam justæ petendi causæ viderentur; plures justioresque fuere (sit venia verbo) negandi. Eas libellus (de quo supra) vel dicit vel innuit. Quid? Vilior nobis Norbertus fuerit, quam Benno Bavaris? Atqui ne Pontifici quidem, multum roganti, vel micam dari voluit eorum Princeps. Dabimus Antverpiensibus? Præmonstratum, Coloniam, Clivios, alios quomodo repellemus? Ecce, quam multis amplissimi idem postulandi tituli! Coloniensis sane Princeps Elector notabilem & ipse Reliquiarum partem, scriptis quoque ad hoc ipsum litteris causisque petitioni præscriptis, jam dudum petiit. Si uni dabimus, tot alii tantique de injuria querentur præteriti: si omnibus, ubi erit Norbertus? Ignoscet (spero) Antverpia; quando nec ipsa Sancti ipsius ac mea propria carissima Patria, Ubiorum Colonia, & Principe postulante quidquam abstulit. Nunc insuper, quod ipsa nos ratio ante hac cogebat nolle, Apostolicæ, Sedis sacrosancta mundo auctoritas prohibet velle. Non tamen adm. Rev. Paternitati vestræ nihil a nobis referunt, quos ablegavit. Particulas sacrarum vestium, ipsius quoque Pedi, ac denique ramenta Ossium quædamque carnis sanctissimæ defluvia, deferenda ac vice nostra offerenda tradidimus. Quæ (quando aliud non licet) ut grata habeat, etiam atque etiam rogamus. Deus Opt. Max. adm. Rev. V. Paternitatem, annorum onustam sarcina, virga sua & baculo suo consoletur atque sustineat. Pragæ, in monasterio Strahoviensi, VII Augusti MDCXXVII.

[111] Sacris hisce pignoribus instructi, super omnes mundi gazas pretiosis, dicti ex S. Michaele Canonici Religiosi, cum novemdecim diebus Pragæ hæsissent, [llli Praga digressi] IV Idus Maji iter in patriam desideratam relegere cœperunt: lustratoque eodem ipso die S. Ivani Benedictino Cœnobio, quod est in valle, rupes inter horridas, miro modo situm prope Beronam, tribusque Praga milliaribus abjunctum, ante ejusdem Sancti venerandas Reliquias, multa peregrinorum visitatione frequentatas, & miraculis illustres, in ejus Divi capella, ex ipso vivo saxo excisa, rem divinam fecerunt. Fuit ipse S. Ivanus ex Dalmatiæ Regibus oriundus; qui conculcatis mundi honoribus ac luxu, spretisque diademate & sceptro, cælestem inibi vitam & Cælitibus familiarem egit, in hac certaminum suorum palæstra, ab infernali hoste plurima reportans trophæa. Videre etiamnum ibidem est admirabilem sancti hujus Eremitæ mandram, gemituum & lacrymarum ejus sæpe consciam, aliaque sanctitatis ejus relicta vestigia. Inde ad duos dies Teplam supra laudatam repetivere, ubi filiorum adinstar suorum affectu plusquam paterno, iterato eos excepit dignissimus Abbas, vir senio & canicie venerandus. XV Kal. Junias Gotteschoviense Cœnobium Præmonstratensium Virginum, [redeunt per Bavariam.] conditum a Beato item Principe Hroznata & illustri ejus sorore B. Woizlava (cujus ibidem tumulus visitur) pervenerunt. Vigesima autem prima Maji Bohemia egressi, in Bavariam sub vesperam, adeoque sequenti die in quam Pentecostalis Solennitatis pervigilium incidebat; Windpergæ, Cœnobio Præmonstrati Ordinis celeberrimo, honorifice excepti sunt. Quare autem per Bavariam, Sueviam, Alsatiam, Lotharingiam, &c. suum in Brabantiam iter instituerunt, causæ fuere complures: ac imprimis eæ, quod minus hic esset periculi, ac eadem opera lustranda occurrerent præclarissima aliquot candidi Ordinis cœnobia; ut quæ in iis plurima memoratu digna sese offerrent, ea annotarent. Quæ interim dum lustrant; alios tantisper ex Ordine nostro Fratres, ac inter illos, Sanctum nostrum Michaëlem Antvierpensem nonnihil revisamus; & quis fuerit illis inter hæc tanta triumphantis Parentis sui gaudia sensus, describamus.

CAPUT XIII.
Quid interim actum Antverpiæ, & quomodo eo rediverint Delegati.

[112] Ingenuorum certe filiorum erat, dum Parentis sui cum tanta gloria fieret Translatio, miro spiritus gaudio in Domino etiam exultare; [S. Norberti Translatio magnæ in Ordine lætitiæ causa,] quod post tot secula quibus in tenebris delituerat, in lucem proferre dignatus esset ejusce sacratissimum Corpus, quo animæ beatæ gratissimo hospitio, tamquam instrumento, Deus ad magnas ac mirificas pro nominis sui gloria res efficiendas jam olim sæpe usus fuerat. Quomodo enim non exultarent ac lætabundi subsilirent, etiam infimi pedes aliaque corporis membra, cum Deus sublevare dignatus est ex diutino illo suo carcere, & inglorio apud hostes fidei nostræ situ, caput nostri Ioakin, sanctissimi inquam Ducis nostri ac candidæ militiæ Principis Norberti. Pervasit mysticum hoc candidi Ordinis corpus, miro pietatis sensu, gratissima translati Parentis sui fama; adeoque omnibus in locis videre erat gestientium spiritali letitia cœnobiorum lætissimum vultum. Variis in locis (ut de Circariis Westphala & Suevica aliisque constat) quo die Pragæ in montem Sion inferretur solennissimo triumpho, & quo vix ullum in alicujus Sancti translatione Ecclesia majorem vidit; earumdem Provinciarum cœnobia, jucundissima quadam resonantia, quasi Echonem quamdam exhibuerunt. Hinc variis in locis etiam typis mandati Versus & Plausus, lætitiæ hujus testes. Sed & in Rothensi Cœnobio, disciplinæ regularis observantissimo, opera eruditi P. Martini Merz, ejusdem Cœnobii Canonici & Prioris, editus est S. Norbertus, in vita & translatione triumphans, optimo ad fovendam pietatem spiritu, in communis Suevicæ Provinciæ Novitiatus (cujus idem religiosissimus Director est) usum conscriptus, ac typis Joannis Schroter Ravenspurgi editus.

[113] Sed quid inter hæc omnia Sanctus noster Michael Antverpiensis? An ille qui Sancto nostro Apostolo ad prædicandum Christi Euangelium viam stravit, [præsertim Antverpiæ,] gloriosos terræ humiliavit, sanctissimum Crucis labarum ad dilatandos Ecclesiæ fines prætulit, nullam ad se portionem hujus gaudii spectare monstravit? Minime vero. Etsi enim in ejus Ecclesia (ut & in plerisque aliis hujus Provinciæ) quo die Pragæ hæc fieret solennitas, consulto ab eadem abstineretur; quod, prout evenire solet, occurrentibus impedimentis, Triumphi dies differri potuisset, quo casu Translationem necdum peractam recoluissemus; nulla hic tamen occasio prætermissa est, qua S. Norberti Translatio Antverpiensi populo, qui eidem Divo suo Tutelari & Apostolo devotissimus est, [ubi Sancti de Tanchelino triumphus] tum hic tum alibi pro concione sæpius proponeretur. Solenne est in nostra hac S. Michaelis ecclesia quotannis, Dominica post Pentecosten tertia, ea scilicet quæ Octavam Corporis Christi proxime sequitur, festive recolere gloriosum S. Norberti de excisa sacramentaria Tanchelini hæresi Triumphum: qui ut a piis fidelibus diligentius frequentaretur, S. D. N. Gregorius PP. XV die VII Februarii anno MDCXXIII plenariam concesserat Indulgentiam, omnibus qui eadem ipsa Dominica eamdem S. Michaelis Ecclesiam pie visitarent. Quin & Reverendissimus totius Præmonstratensis Ordinis Generalis, D. Petrus Gossetius (qui eumdem modo prudentissime & sanctissime gubernat) nuper speciali diplomate, concessit adinstar festi Triplicis (ut vocant in Breviario Præmonstratensi) in eadem ecclesia Officium de sanctissimo Sacramento, omisso Beatæ Virginis horario penso, cantari posse, addita speciali S. Norberti Commemoratione, cum hac in illum finem ab eodem Reverendissimo Domino approbata Oratione: Deus qui Beatum Norbertum, Confessorem tuum atque Pontificem, [quotannis recolitur:] Sacramenti tui admirabilis Vindicem fieri voluisti, tribue quæsumus, ut quod olim per te potuit moriturus, nunc e cælo efficiat immortalis. Per Dom. &c. Fuit ergo in S. Michaelis ecclesia, hac ipsa Dominica post Octavam Corporis Christi, ut semper ingenti, ita hoc anno, ob celeberrimam recenter peractæ Translationis memoriam, multo maximo populi concursu & devotione Norbertinus hic Triumphus celebratus.

[114] [& festum solennius actum est.] Alia rursus occasio commemorandæ hujus celeberrimæ Translationis sese offerebat ipso die festo S. Norberti, qui cum alias admodum solenniter; tum hoc ipso anno in pluribus Ordinis Ecclesiis, ob hanc Translationem multo magis festive celebratus fuit. Concursus piorum civium ingens, necessitates suas Antverpiensium Apostolo ingeminantium: qui non ipso dumtaxat festo die nostram S. Archangeli Ecclesiam pie visitarunt; sed & per omnes sequentis Octavæ dies, suam ibidem devotionem continuarunt: ac potissimum Feria quinta, quæ erat Julii dies XV, qua Statio servabatur in capella S. Martini. Est ea vetus admodum ad Septemtrionem sita, ac cœmeterio Ecclesiæ adjacens, vel eam ob causam in magna veneratione habita, quod ibidem Sanctus noster Parens, rem divinam fecisse credatur: quare & majorum nostrorum memoria, piorum hic vota concipi solent; prout etiam subinde oblata ibidem ex cera anathemata vidimus illorum, qui vel in afflictionibus suis per S. Norberti merita opem implorabant, vel reipsa experti essent. Quin etiam olim adeo prædecessoribus nostris locus ille solet esse venerabilis, ut semper a refectione Fratres refectorio egressi, eo conventualiter pergerent gratias persoluturi. Augendi autem populi fidelis erga Sanctum hunc locum cultus ergo, Episcopus Antverpiensis ab annis aliquot Indulgentias XL dierum concesserat, eumdem certis temporibus pie visitantibus.

[115] Dominica quæ fuit Festi octava, mensis autem XVIII cum plenaria Indulgentia solennis per Urbem, cum venerabili Sacramento, indicta erat Processio: ad quam dum sacer apparatus pro more disponitur, narrationis ordo exigit, ut tantisper Fratres nostros, ex S. Michaele Pragam ablegatos, quos nuper in Bavaricis Ordinis cœnobiis reliquimus, revisamus; ac iter suum cum sacris ipsis S. Norberti pignoribus relegentes, pia devotione comitemur. Appulerant illi Windpergam ipso sacræ Pentecostalis solennitatis pervigilio: [Interim Michaelitæ] ac feria deinde quarta ad S. Ingelmarum, milliari inde distantem (qui eo loci vixit sanctissimus Eremita, ac innocenter trucidatus occubuit) cum ipso Abbate, qui eo rem divinam solenniter in Pontificalibus ibat acturus, pervenerunt. Vigesima septima Maji Oosterhoviam venerunt, [lustratis variis sui Ordinis cœnobiis,] quod est præclarum Ordinis Præmonstratensis cœnobium, ejusdem nominis civitati adjacens: pertransitaque ipso S. Trinitatis, quo Antverpiensis Urbis amburbalia Festa celebrantur, civitate Landeshuta, (quæ est Bavariæ superioris ad fluvium Isaram non invenusta civitas) trigesima prima Maji ad Novam-Cellam. Ordinis item Canonicorum Præmonstratensium juxta Frisingam Cœnobium illustre, pervenerunt; atque per D. Joannem Georgium Purcher Cathedralis Ecclesiæ, & per Collegiatæ S. Andreæ Decanos deducti, varia ab iisdē sacrarum Reliquiarū pignora obtinuerunt; & inter illa, SS. Corbiniani & Lamperti Frisingæ Episcoporum, ut & S. Walpurgis Divæ Antverpiensium Tutelaris nonnullas particulas. Monachium, quod Boiorum Ducum sedes est, eorumque Palatio insigne, quarto Junii tenuerunt: lustratisque quæ ibidem visu digna essent, etiam in æde principe S. Bennonis Misnensis Episcopi (quem ex Saxonia novum Bavariæ Tutelarem, [nonnullis Reliquiis donati,] non ita pridem advexerat piissimus Bajoariorum Dux Wilhelmus) illustri opere pro Sancti gloria exornatum tumulum venerati sunt; ac re ante eumdem divina facta, Augustanum iter ingressi, Vindelicam ipsam Augustam, die mensis octavo tenuerunt: nono Urspergam, inclitum Præmonstrati Ordinis Cœnobium deveniunt; ac ibidem reverendi admodum ac amplissimi Domini Viti, ejusdem ecclesiæ Abbatis longe meritissimi, nostrorumque pro illustrando Ordine conatuum fautoris optimi munificentia, ossium sacrorum B. Grimonis, II Urspergensis Præpositi ibidem quiescentis, partem notabilem obtinent. Superest in eodem cœnobio etiamnum ipsum Conradi Lichtenavii Urspergensis Chronici autographum, quod a mendis illis quamplurimis immune est, quibus illud postmodum sublestæ fidei homines resperserunt: quod pro Urspergensis cœnobii honore, ac ejusdem Conradi viri omnino egregii immortali memoria, ac pro communi Reipublicæ litterariæ bono, optandum foret ex fide ipsius autographi aliquando in lucem prodire, una cum ejusdem Conradi vindiciis, ac etiam Vita, quam doctissime compilavit R. P. F. Hieronymus Spenglerus, ejusdem ecclesiæ Canonicus.

[116] [instituto per Sueviā itinere,] Verum agedum reliqua cum iisdem Fratribus nostris Sueviæ cœnobia, quæ pertransiere, lustremus: ac imprimis Montis-farrei sive Rockenburgense, pulcrum omnino ac præclarum: ubi experti Fratres nostri miram erga se humanitatem, die decima quinta, Rothum, quod & ipsum est Circariæ Suevicæ longe religiosissimum cœnobium, appulerunt. Hic in cœnobio præter B. Odimonis, ejusdem ecclesiæ dignissimi Abbatis, sacra ossa, quorum etiam modica particula donati sunt; ipsis coram venerari datum est, ac eximio pietatis sensu dissuaviari fragrantes mirum in modum, & qui naturam superat, Sanctæ memoriæ Wilhelmi Rothensis Canonici, venerandas Exuvias: qui non ita pridem, anno scilicet MDCLXXXVIII, ad V Kal. Martias (verbis utar elogii quod pro epitaphio ibidem sanctus Frater habet) virtute quam ætate major, cælo quam terra dignior, flos inter spinas, & inter flores lilium, ad cælos evolavit. Sacrarum ejus Reliquiarum parte, pro Ecclesia nostra S. Michaelis ditati, Rotho demum die XVI mensis digressi, Candidam-Augiam petierunt, præclarum item Præmonstratensium Canonicorum cœnobium. Inde, lustrato etiam Weingartensi Benedictinorum egregio cœnobio, ac præclarissimarum Reliquiarum thesauris, & inter eas Protomartyris Stephani manu longe ditissimo, [post adita varia ibidem monasteria,] digressi: ad Sorethanum Præmonstratensis Ordinis cœnobium die XVIII Junii pervenerunt; Marchtallum inde, Præmonstratensis Ordinis die XXII Junii advehuntur, ubi floruit hujus cœnobii dignissimus Præpositus, (qui illud ipsum primus sanctissime rexit) Sanctæ memoriæ Eberhardus; qui ex nobilissiima Wolfeggensium familia Angelicam in terris vitam degens, beata eam ibidem morte terminavit; ac sexto post felicem obitum anno, in tumulo suo, dexteræ manus digitis in benedicentis modum elevatis & incorruptis, quasi benedictionem dare visus est.

[117] Die Mensis XXIII, lustrato obiter celebri Suifaltensi Benedictinorum Monasterio, vigesima quinta die Cellam omnium Sanctorum, itidem Præmonstratense cœnobium, quod Oberkirchen vocant, ingrediuntur. Translata est eadem Sanctorum omnium Cella, ex veteri sua in Hercinia silva sede, ad ipsam civitatem Oberkirchen, ubi in principe ecclesia, quæ eidem cœnobio subest, pro primævo candidi Ordinis instituto, omnibus Apostolicæ vitæ muniis defunguntur nostri. Inde vero XXVII Junii, que dies erat Dominica, sub vesperam Argentoratum ingressi, in Melitensium ibidem Commendaria (ubi plurima erat videre Sanctorum capita, ac etiam integra aliquot corpora) benigne habiti sunt. Vigesima autem nona die venerunt ad Tabernas Alsaticas, urbem adeo munitam, ut nuper diuturna obsidione tentatam eam spurius Mansfeldicus expugnare nequiverit. Postridie Kal. Julias, Nanceio preterito sub vesperam, ad S. Mariam Majorem, novum ex nemore Mussipontum translatum cœnobium Præmonstratense, sospites pervenere: ac difficili via Ardennæ silvas & Lutzenburgici Ducatus sterilem agrum prætergressi; nona Julii, itinere admodum periculoso Leffiæ, quæ est juxta Dionantum, Præmonstrati Ordinis Canonicorum Ecclesia; indeque conscenso Mosa, Namurco allapsi sunt: unde Floressiam, in Comitatu Namurcensi florentissimum cœnobium, die X Julii, quæ erat festivitatis S. P. N. Norberti pervigilium, devenerunt. Celebrarunt ibidem sancti Parentis sui Officium, atque Abbatis summam experti sunt humanitatem: qui etiam illas quas secum ferebant sacras S. Norberti Reliquias, cum processione ad ecclesiam suam venerabiliter deferri voluit. Bruxellam demum in Brabantia, [Bruxellam 4 mense appellunt,] die decimaquinta Julii sani ac incolumes ingressi, nihil prius habuerunt, quam cum Parcensi Abbatis Generalis in Circariis Brabantiæ & Frisiæ Vicario, cujus etiam petita benedictione iter illud suum sacræ hujus peregrinationis ante quatuor fere menses auspicati erant, de toto ejusdem successu conferre: repertoque ibidem opportune Prælato suo S. Michaelis, pro communibus patriæ ac Ordinis negotiis illic existente, & jam dies & horas reditus ipsorum computante, mira illum lætitia perfuderunt; ut & ejusdem ecclesiæ Priorem, [& 17 Junii Antverpiam.] qui Prælatum comitatus, Bruxellæ tum quoque agebat: quo cum die decima septima Julii, S. Archangeli nostri, Antverpiensem ecclesiam, sub ipsis (quæ pro Octava die festi S. Norberti ac promulgata ibidem Plenaria Indulgentia, solenniter fiebant) prioribus Vesperis, incredibili omnium Fratrum suorum gratulatione ac gaudio ingressi sunt.

CAPUT XIV.
Festum Sancti solennius solito actum. Apparatus ad translationem Reliquiarum allatarum.

[118] Fecit hic desideratissimus carissimorum Fratrum adventus, quod hæc solennitatis S. Norberti dies Octava, super primam Festi multo celebrior, ac propter solennem illo die per civitatem Theophoriam, multo jucundissima decurreret. Hinc musicorum concentuum varii chori, per varias ecclesiæ porticus (quas sursum plurimas habet) ingeniosissime dispositi, [Octava S. Norberti solennissime celebratur] gratissima ac propemodum cælesti melodia S. Norberti Natalem, in solenni Missæ ac Vesperarum Laudumque Officio (quod ob Prælati absentiam per Priorem loci complebatur) personarent. Qui eodem die pro confertissimo auditorio ex suggestu perorabant, nihil prius habebant, quam ut Antverpiensi populo, ejusmodi sacrarum novitatum avidissimo, de immensa Apostoli sui translati gloria & pompa, pleno (ut ajunt) ore, quæ ex Fratribus nostris reducibus intellexerant, eructarent: ac imprimis D. Norbertus van Couwerven, ecclesiastes ordinarius, qui ante solenne Sacrum ad nonam matutinam, concionem habebat, egregie de Translatione disseruit; ac pro celebranda eodem die per urbem solenni processione cum sanctissimo Sacramento, insigniter Rebeccæ ex Genesi sacram historiam, monilia quæ ab Eliezer Abrahæ servo acceperat parentibus suis ac domesticis magna cum lætitia ostentantis, Antverpiensi ecclesiæ applicabat: quæ cum per mysticum nostrum Eliezer Norbertum, summi Abrahæ fidelissimum servum, in exterminatione hæresis magna restitutæ Catholicæ religionis monilia, ac inter ea præstantissimum illud militantis Ecclesiæ cimelium, augustissimum Altaris Sacramentum receperit; illud ipsum gratulabunda hodie, convocatis omnibus vicinis & cognatis suis, in solennissima Theophoriæ processione per civitatem ostentat.

[119] Procedentium autem hic ordo fuit. Crucis Abbatialis labarum quotquot sunt Fratres Conversi ac Novitii, [& processio instituitur,] ac deinceps omnes ordine ejusdem ecclesiæ Canonici, superpelliceis induti cum almutiis, præcedentes in Cappis solennibus Cantores subsequuntur. Eisdem succedunt ex omnibus totius Urbis Familiis regularibus bini Religiosi, qui S. Norberti Festum cohonestatum veniunt. Post illos sub baldachino, ex holoserico rubeo fimbriis aureis prætexto, quod sex honoratiores ex Confraternitate Digladiatorum, (quæ nostrum cælestis militiæ archistrategum Michaelem Patronum habet) in togis suis solennibus gestant, bini ecclesiæ nostræ Canonici, Planetis aureis super Albas vestiti, sacras illas ecclesiæ nostræ Reliquias venerabiliter deferunt, quarum supra meminimus. Includuntur eæ decenter arcæ, byssino intus candido ac foris holoserico rubeo vestitæ, fimbriis aureis ornato, ex cujus quatuor angulis, quatuor flosculorum ex argento candicantium rami exurgunt, qui superne in liliorum manipulum coëunt, ex quibus inferne, aureola super ipsam sacram thecam dependet. Subsequebatur numerus haud exiguus adolescentum ac puellorum, [præeuntibus novem choris Angelorum,] in novem turmas discretorum, novem trium Angelicarum Hierarchiarum choros repræsentantium: qui habitu quique byssino ac serico, torquibusque aureis ac monilibus nonnulli decorati, cum alis ac chori sui distinctivis intersigniis conspicui erant; ac post quemque chorum Nympha, pulchriori ornatu decora, instar Virginis Deiparæ gradiebatur; quæ & ipsa ejusdem Chori intersignia, demptis alis præferret, ac binas Virgines sanctas haberet pedissequas. Unicuique Choro per aliquem ejusdem Ordinis Angelum, Titulus depicto hastili affixus præferebatur.

[120] Post hos gradiebantur suo singuli ornatu decori Michaël, [Sanctis & Virtutibus præcipuis,] Gabriel, & Raphaël: deinde Nympharum alatarum schemate sequebantur Vita activa, cum suis operum misericordiæ intersigniis, argenteis verticem radiis redimita; ac etiam contemplativa Vita, cor alatum flammeum præferens, quæ aureos in capite radios habebat. Pone sequebatur harum Vitarum binæ ex Euangelio figuræ Martha & Magdalena. Prodibat deinde plurimarum Sanctarum virgineo choro cinctus B. Jacobus, Novitius Ordinis Præmonstratensis, habitu Præmonstrato insignis, ac corollam ex byssinis floribus mixtim candidis, mixtim rubeis, capite præferens. Sed & tria Religionis Vota, egregie suis intersigniis distincta, totidem captivos ducebant in triumphum hostes salutis; Paupertas, Mundum; Castitas, Carnem cum Cupidine; Obedientia, Diabolum. Hinc ex Præmonstratensi Ordine complurium Sanctorum gradiebatur chorus, inter quos varii Abbates, ac etiam Episcopi BB. Ludolphus & Isfridus, suis inferne talaribus albis, ac desuper rocketis ac mossetis (ut vocant) quin & mitris egregie ornatis conspicui. Post illos Angelus prodibat, ramum olivæ præferens; [cum S. Norberto,] sed & alius, qui in Scuto, floribus hedera & bracteis exornato, insignia gestabat S. Norberti; cui hinc inde latera claudebant, adinstar duarum nympharum, Fides & Patientia, propter elogium quod iisdem Sancti Insignibus additum, Fide et Patientia. Succedebant Heribertus & Hadewigis S. Norberti parentes, suis comitibus hononorariis stipati. Tandem inter quatuor Pontifices Gelasium II, Callistum II, Honorium II, & Innocentium II (qui rubeis ex bysso talaribus, ac desuper candidis rocketis, mossetis item rubeis, pellibus albis prætextis ac nodulis aureis junctis, & competenti simul pileolo item pellibus prætexto notabiles erant) medius ipse S. Norbertus gradiebatur, vestem talarem byssinam candidam, ut & mossetam aureis stellulis variegatam habens, ac rocketum lineum; pallio ad scapulas Archiepiscopali insignis, crucem Primatis una, altera vero factam ex ligno Hierothecæ formam portabat; captivosque ante se ac ligatos Tanchelinum & Dæmonem in triumphum agebat.

[121] Hosce gemini cum facibus Angeli sequebantur: sed & Habitus candidi variæ a variis Angelis portabantur partes; ut hic tunicam, [atque Deipara.] ille scapulare, alter caputium, quartus biretum, quintus almutium, sextus cappam ferret: quos, inter SS. Joannem Baptistam ac Præmonstrati Ordinis Legislatorem gloriosissimo schemate, sequebatur Ordinis candidi Præmonstratrix habitusque designatrix Deipara. Denique præcedentibus tribus Apostolis Petro, Jacobo, & Joanne, inter Moysen & Eliam, Christus Dominus, in nivea veste, facie radiis aureis coruscante, Transfiguratus claudebat agmen. Hunc lectissimorum puerorum, [post hanc ferebatur statua Sancti,] in hunc finem a parentibus pro pio suo erga S. Norbertum cultu, libenter & liberaliter exornatorum gregem; inter aliquot faces, quatuor honestiorum civium humeris delata excipiebat S. Norberti statua, fere virilem æquans; quæ subtus aureis stellulis distincta ex bysso candida talari, desuper autem subtili rocketo vestita, cum pectorali cruce, mossetam habebat auratis item stellis variegatam, ac desuper Archiepiscopale Pallium, scintillantibus monilibus refulgens: dextra hierothecam inauratam sustinebat, læva Primatialem crucem cum olivæ baccis onusto ramusculo; in capite vero mitram, auro & gemmis radiantem. Post ipsam statuam plurimæ per honestiores cives gestabantur ardentes faces, quas insequebatur, præcedentibus binis ex argento candelabris grandioribus per Acolythos delatis, ac etiam subsequentibus Thuribulariis incensum continuo ministrantibus, [ac denique Venerabile Sacramentum,] ipsum sanctissimum Sacramentum; quod, præcedentibus in Dalmaticis aureis, Altaris ministris, cœnobii Prior gestabat, sub baldachino item ex rubeo holoserico fimbriis aureis prætexto, quod a sex itidem Confraternitatis Digladiatorum senioribus Decanis superferebatur. Ipsum a tergo sanctissimum Sacramentum exceperunt, tum ex Clero tum ex Magistratu varii, ac etiam ex communi populo confertissima piorum turba, sua Sancto vota ingeminantium, ac necessitates intimantium: quin & in eadem processione persona, [Sanatur cuidam brachium.] quædam quæ multo tempore brachium infirmum & affectum gestaverat, & pro suo in Sanctum cultu processionem illam comitari decreverat, præsentissimam ejus opem (ut & alii alias) sensisse dicitur; ac non ita post conscientia stimulante, brachium ex cera virgine, pro anathemate, ad S. Norberti altare suspendit.

[122] Mirari autem merito quis posset, cur in hac solemni processione non fuerint in pompam prolata sacra illa pignora Reliquiarum S. Norberti, [Ipsarum Reliquiarum Translationi recolendæ,] quæ pridie diximus per Fratres nostros Praga reduces huc delata; quod consulto omnino factum est, tum quod Sacrosancti Tridentini Concilii Decreto ss. 25, de invocatione veneratione & Reliquiis Sanctorum, in iisdem publicæ venerationi exponendis prævia requireretur Ordinarii visitatio & approbatio, quod adeo conciso tempore fieri non potuisset; tum quia conveniebat, præter hanc solennitatem Natalis S. Norberti, specialem quamdam commemorandæ ipsius Translationi decerni, quæ illius Pragensis velut Echo quædam foret; ac posteris expresso aliquo signo declararet, qua ratione ad hanc ecclesiam venerabiles illæ & super aurum ac topazium pretiosæ Reliquiæ pervenissent. Quare Prælatus S. Michaëlis, consilio cum Antverpiensium Episcopo communicato, diem commemorandæ hujus Translationis statuit, quintam Septembris, quæ prima ejusdem mensis erat Dominica, cum subsequentis hebdomadæ omnibus diebus; quatenus illius celeberrimi Pragensis octidui quamdam videretur Echonem exhibere. [statuitur Dominica prima Septembris.] Optassent ex piis civibus plurimi, S. Norberto egregie addicti, festos in solennitatis hujus pervigilio ac ipsius festi vespera per urbem excitari ignes, grandiora in triumphum explodi tormentorum tonitrua, missilibus in cælum diffusis ignibus, quasi novis totidem stellis, illud ipsum variegari; verum circumstrepentium armorum fragor, ac e vicino ob Grollam nuper interceptam elatus incubans hostis, fecit ejusmodi exterioris apparatus triumphi in exercitia commutari pietatis, ad placandam per S. Norberti merita offensi Numinis iram. In quem finem & ipse Reverendissimus Episcopus omnibus Christi fidelibus, [cum 40 dierum Indulgentia,] per totum ipsum Octiduum ecclesiam S. Michaëlis, ac in ea S. Norberti Reliquias pie visitantibus, concesserat quadraginta dierum Indulgentiam: quas etiam Reliquias, sericis velis involutas, ac cistellæ inclusas argenteæ (quæ affabre satis facta, quibusdam externe sacris ex Scriptura historiis insignita, Angelis aliquot superne Passionis Dominicæ signa præferentibus, ac flosculorum byssinorum manipulo exornata erat) per Priorem domus & Confratres illos qui easdem Praga detulerant, eidem Episcopo Abbas S. Michaëlis, cum solenni tum suo tum Conventus nomine supplicatione, visitandas & approbandas exhibuit.

[123] Sacris autem Pignoribus hisce diligenter inspectis, [interim illas sibi oblatas] attestationibus visis, ac iisdem Religiosis auditis & examinatis, in adhibito ad hoc gravium aliquot Theologorum cons essu, qui easdem Reliquias venerabiliter, ac nominatim sacrum illud pedum Sancti ossiculum exosculati sunt; idem Episcopus, laudata Confratrum illorum solertia, qui thesaurum illum revera non modicum obtinuissent; dato infra scripto Diplomate easdem approbavit, ac publice fidelium devotioni proponendas decrevit hoc tenore: Joannes Malderus, Dei & Apostolicæ Sedis gratia Episcopus Antverpiensis, omnibus has visuris Salutem in Domino. Exposuerunt nobis Rev. adm. Dominus Abbas & Conventus Monasterii S. Michaëlis hujus civitatis Antverpiensis, ad suum Monasterium a Rev. adm. Domino Abbate Monasterii Strahoviensis civitatis Pragensis missas esse quasdam Reliquias S. Norberti, [rite visitat & approbat Episcopus.] videlicet particulas sacrarum vestium, ipsius quoque pedi, ac denique ramenta ossium, quædamque carnis defluvia; desiderantes ut eædem Reliquiæ, eo quo decet honore & cultu venerarentur; a Nobis postularunt, ut easdem recognosceremus, ac ut populo honorandæ exponi possent concederemus. Nos, pro munere nostro libenter iis intenti, per quæ Christi fideles ad imitationem & debitum Sanctorum cum Christo regnantium cultum incitentur, visis dictis Reliquiis, & auditis ac examinatis venerabilibus FF. Matthæo de Beir & Prospero Moriconi, supradicti monasterii S. Michaëlis Religiosis, qui prædictas Reliquias a præfato Abbate Strahoviensi se accepisse & fideliter Antverpiam detulisse sub juramento declararunt; adhibitis insuper in consilium Theologis aliisque piis viris; censuimus prædictas Reliquias, tamquam veras & genuinas habendas esse; iisdemque eum cultum & venerationem deferendam, quæ hujusmodi sacris pignoribus merito debetur, ac in Ecclesia Catholica semper adhibita fuit; adeoque ut populo venerandæ publice exponi possint, concedimus per præsentes. Datum Antverpiæ, in Palatio nostro Episcopali, die vigesimo septimo mensis Augusti, anno Domini MDC vigesimo item septimo.

[124] Ipso solennitatis pervigilio, ornatis iterum omnibus ecclesiæ nostræ parietibus & columnis tapetibus pretiosis, [Thronusque S. Norberto triumphanti erigitur:] ac potissimum ipso choro pulcherrimis ex bysso aulæissplendido, cujus etiam altare princeps, ut & cetera totius ecclesiæ, ac potissimum ipsum S. Norberti, pulchriori quam unquam solent apparatu splendebant; in ipso Ecclesiæ meditullio novus S. Norberto thriumphanti thronus erectus stabat; opere quidem non sumptuoso, sed concinno gravissimoque, qui ad plures dies non unius dumtaxat familiæ, sed & plurium religiosarum Congregationum, suam libenter S. Norberto opellam consecrantium, manus pie occupaverat. Tabulatum inferne substratum erat, ad quod circumcirca gradu uno adscendebatur, rubro undique panno instratum: quatuor grandiores columnæ cum epistyliis ac basibus, ad quatuor angulos æquali distantia dissitæ, inferiori graduum tabulato insistebant, quæ adeo totæ hederarum foliis concinne vestitæ erant, ut nihil columnarum appareret, ac desuper variis ex bractea spiris circumdatæ rutilabant. Ipsis columnarum capitellis singulis, inter minores aliquot ex cera virgine candelas, bicubitabile imminebat ovali forma scutum, & ipsum hedera interlucentibus bracteis vestitum; ex quo superne æneo candelabro cereus grandior insistens exurgebat. Scutorum, ab interiori throni adspectu, argumentum erant quatuor de S. Norberto emblemata, appictis singulis lemmatibus. I. S. Norbertus, Currus Israel & Auriga ejus. Hieroglyptum erat, adscendens in cælum igneo curru Elias. II. S. Norbertus, tamquam flos Rosarum. III. Columba Noë pacifera, præferebat illa in Hieroglypto oleæ ramusculum. IV. S. Norbertus quasi lilia, quæ sunt in transitu aquæ. Ab illa vero facie quæ spectatoribus obversa erat, quatuor in circulis puncta ex Vita Sancti depicta cernebantur, ut ejus per fulmen conversio, Habitus candidi collatio, Regulæ traditio, & Antverpiensium ad fidem reductio.

[125] Totum superne tabernaculum, miro inter se flexo vestitorum hedera funium tecto, interlucentibus multis bracteolatis lemniscis, floribusque ac stellulis nubeculisque ex byssinis floccis variegato, in pyramidalem figuram assurgente, coopertum erat; cui in cacumine, hinc Illustrium Gennepensium Comitum Intersigne (quod ex veterum aliquot Mss. fide S. Norberto gentilitium fuisse, in nostris ad Ms. ejus Vitam Notis, disseruimus) addito lemmate, Fide et Patientia; illinc vero Abbatiæ S. Michaëlis arma, cum avito symbolo, Moderate, spectabantur, eodem quo scuta modo, hederaceis sertis inclusa. Sunt ea in æquore rubeo crux latior argentea, in sui medio acuminatim protuberans, ex cujus commissura quatuor transversim aurea sceptra egrediuntur: scuto autem, quod hinc Pedo, inde Cruce sustentatur, Abbatialis mitra incumbit. Medium throni, inter quatuor dictas columnas, Altare occupabat, utrimque palliis antipendiis ex aurophrygio pulchre vestitum, ac suis velis in cristas dentatas concinne desinentibus instratum. Eidem imposita stabat, inter grandiora duo ingentis ponderis ex argento candelabra, sub hanc solennitatem recenter fabrefacta, & binas item argenteas sportulas floribus plenas, ipsa benedicta S. Norberti Statua, pro triumphi hujus solennitate noviter efformata.

[126] [ad quem celebratis primis Vesperis,] Festivitati sacræ, per solennes musico concentu celebratas priores Vesperas, initium datum est, admodum Reverendo Domino in Pontificalibus officiante. Cum autem necdum speciale de S. Norberti Translatione Officium compositum esset (quod nuper Pragæ digestum, ac a Generali approbatum typisque brevi subjiciendum esse, ex litteris eximii viri R. D. Adriani Gossetii S. T. D. ac Prioris Archicœnobii Præmonstratensis longe meritissimi accepimus) visum fuit per totum ipsum hoc octiduum persolvere illud, quod in ejus Natali recitaretur, mutatis hinc inde nonnullis; ac adhibita infrascripta, ex impresso Processionis in Translatione factæ Officio desumpta, ac ibidem per Cardinalem ab Harrach Pragensem Archiepiscopum cantata Collecta: Omnipotens sempiterne Deus, qui es gloriosus in Sanctis tuis, & eorum nobis intercessione placabilis; da nobis hodie S. Norberti Confessoris tui atque Pontificis triumpho lætantibus, meritis ipsius & precibus, ad regni tui gloriam triumphata morte feliciter pervenire. Per Dominum, &c.

[127] [datur 5 Septemb. in Cathedrali initiū festo.] Dominica sequente, quæ erat V Septembris, ad quintam matutinam, in Cathedrali ecclesia (ad quam delata erat Sancti statua, in ejusque meditullio collocata) concione sua super ista Psalmistæ Regii verba, Pretiosa in conspectu Domini mors Sanctorum ejus; Translationis hujus festivitatem auspicatus est Raphaël Lestius, ecclesiæ nostræ Supprior: ac inter cetera, quanti apud Deum pretii ejusmodi amicorum ejus ossa essent, ob complura quæ inde sæpe beneficia pullularent, declaravit. Hora octava, in auditorio numerosissimo, & quantum ibi numquam vel a XL annis visum meminerant personæ graves, concionem pulcherrimam instituit ecclesiæ nostræ Ecclesiastes ordinarius Norbertus van Couwerven, qui admodum ad festivitatem nostram apposite verba illa Psalmistæ, Buccinate in neomenia tuba, in insigni die solennitatis vestræ, primo litteraliter ex Toleto, Bellarmino, Janssenio, & aliis explicans, ea deinceps egregie eidem solennitati nostræ applicavit. [Psal. 80.] A Concione Pontificale Sacrum fecit Antistes Malderus, assidente etiam in Pontificalibus juxta altare cum Officialibus suis, S. Michaëlis Abbate; considentibusque in ejusdem summi chori B. Mariæ subselliis, cum Venerabilibus Dominis Cathedralis Ecclesiæ Canonicis Confratribus nostris, etiam ipsi S. Michaëlis Canonicis, ac Dominis de Magistratu. Reliquiæ autem S. Norberti, summo ibidem Altari impositæ cernebantur.

CAPUT XV.
Proceßionalis pompa, variis spectaculis interpolata.

[128] [Procedit a Cathedrali pompa,] Sacræ autem processionis, ad quam solenniter celebrandam omnes hujus urbis familiæ religiosæ cum labaris suis, ac numero numeroso convenerant, hic ordo fuit. Præcedebant sex lectiorum civium militaria Collegia, quæ Gildas vocant, qui tunicis suis solennibus induti, ac manibus bacillis suis variegatis innitentes, longo tractu viam triumphalem pertransibant. Interea vero nubes, quæ toto fere tempore matutino cælum & solem subduxerat, & effusa subinde pluvia timorem & remoram aliquam injecerat (unde & aliqua vix tempestive disponi potuerunt) nubes, inquam, illa, sub ipsum egressum in imbrem resolvitur: sed mox simili prodigio, quo Pragæ post continuam nivem, & hic post tristem cæli faciem dissipata nube, sol subito erupit; & serenato æthere, quasi triumphantem alterum solem & urbis Apostolum spectaturus, deinceps toto tempore serenus illuxit. Quatuor exinde Cathedralis ecclesiæ Canonici, assumptam in humeros Sancti statuam, quæ eatenus in templi medio constiterat, ex ipsa ecclesia, ad forum illud quod frumentarium vetus appellant, honorifice detulerunt: quæ ibidem RR. PP. Minimorum (qui inter Religiosas familias primi agmen ducebant) humeris excepta fuit. Tanta autem fuit effusæ multitudinis, seu ut comitaretur, seu ut spectaret, inundatio; ut gravissimæ personæ exclamasse narrentur; Ubi jam sunt hæretici? Quasi nimirum incredibile videretur, aliquem remansisse, qui non occurreret huic Tanchelinianæ hæreseos (utinam & nostrorum temporum hæreseon!) Domitori. Certe nos ipsi sensimus, ita totam fere viam triumphalem occupatam, ut submoveri turba vix posset, ut vel singuli (non bini jam, ut solent in supplicationibus Religiosi) ne dicam transire, sed perrumpere quibusdam locis possemus.

[129] Ex Virginis-matris æde vixdum egressis nobis, statim elegans pegma in oculis est, [cui repræsentantur, Angelica nascituri Sancti prænuntiatio,] sacram illam & faustam prænuntiationem exhibens, qua cælesti oraculo matri Hadewigi gravidæ in somnis dictum est; Bono animo esto Hadewigis: Archiepiscopus & magnus futurus est, quem portas in utero. Pegma cubiculi instar, circum circa tapetibus aliaq; supellectili competenti ornatum erat. In ejus latere thorus magnæ Comitissæ, conopæo suo, peristromatis, omnique suo ornatu instructus, In thoro mater S. Norberti, quiescentis specie; vitta candida circumcincta caput. Affidebant ei hinc inde variæ, speciosissimo omnes ornatu, vel ut matronæ invisentes Comitissam prægnantem, vel ut pedissequæ nobiles, & honori Comitissæ & adjutorio futuræ. Ornatum singularum non est quod exprimam; satis est si Antverpiam cogites, a qua nil nisi magnificum. Ad latus thori editiore loco, ceu e cælo delabens apparuit Angelus, augusta specie & cultu, ut mos est Angelos Dei legatos exprimere. Hujus subinde ea vox audita est, ad matrem sancto fœtu gravidam, futuræ magnitudinis nascituri Norberti testis & prænuntia: Bono animo esto Hadewigis, &c.

[130] Progressis nobis ultra medium forum ad viam usque, [ejusdem Conversio,] qua in Austrum versi cornu Septentrionale B. Mariæ libere prospicimus; ecce iterum aliud pegma visitur, ingenio magis & arte quam cultu spectabile. Campus erat, viridi & vivo cespite vestitus, hinc & inde etiam suis arboribus consitus. Exurgebant ingeniosa manu pendulæ rupes, hinc velut excavatæ ruinam minitantes, inde felici naturæ imitatione sursum adscendentes & erectæ. Campus hic palæstra erat & amphitheatrum, in cujus arenam Deus ipse cum Norberto descensurus erat ad singulare certamen, ut ex altero Saulo Paulum alterum, ex mundi sectatore mundi contemptorem efficeret. Circa pegma hoc Norbertus habitu aulico, vanitate tumidus, equo insidens, uno famulo comite, paulo ante processionem per ipsum forum (ceu in Freden perrecturus) obequitabat; sub adventum vero sacræ processionis, per Pontem ligneum ad latus pegmati decliviter affixum, eques Norbertus cum famulo pedissequo, theatrum viride conscendit. Hic equo aliquoties in gyrum verso, ecce subito de rupe emicant fulmina, terrent hominem tonitrua, dum quidam & rupe & nemore tecti, novi Salmonei,

Et flammas Jovis & sonitus imitantur Olympi. Turbari ad hæc equus cum sessore suo; sessor etiam frequenti fulmine consternatus, & ephippio excussus, in terram labi, pede uno nihilominus ex stapia pendulus. Hic Norbertus humi stratus, toto tempore transeuntis processionis, quasi semianimis jacere, & sui

Immemor, & vitæ nescius ipse suæ.

Tandem post horam circiter, quasi de gravi somno evigilans, & sibi redditus, vere tonitrui filius, cum Saulo alium jam Dominum agnoscens, se parat ad obediendum, exclamans: Domine quid me vis facere? Nempe voce Christi prostratus de cælo, & accipiens desuper interdictum serviendi mundo & vanitati; cecidit in faciem suam, prius prosternendus, postea erigendus; prius percutiendus, postea sanandus: non enim in illo postea Christus viveret, nisi occideretur in eo quod male ante vixisset. Stupere interim famulus, & equum retinere, nec interpolatis vicibus cessare mixta fulmini tonitrua.

[131] Circa hoc pegma PP. Minimi in humeros RR. PP. Capucinorum, strictissimæ observantiæ S. Francisci Sodalium (qui secundo inter Religiosos ordine gradiebantur) deponunt statuam Sancti: ac deinde in Forum lacteum itum, in quo ad caput Viæ (ut vocant) Brevis-novæ Corte-nieustraet, Theatrum aliud ex ordine sequitur: [tirocinium pietatis] in quo Norbertus, futuræ sanctitati preludens ceu alter Saulus, Ananiæ alteri se instruendum subjicit, Vas vere alterum divinæ electionis. Erat in hoc pegmate cubiculum sacrum, B. Mem. Cononis Abbatis Sigebergensis Ordinis Benedictinorum, illius qui postmodum Ratisponensis Ecclesiæ Episcopus fuit, tapete suo vestitum aliaque pia & Religiosa supellectile. In medio mensa posita cum Cruce, cranio, similibusque ad pietatem incitamentis. Huic a latere sinistro assidere B. Cono, nigro & sacro habitu manu sinistra Pedum tenens, dextera mensæ imposita, quasi Norbertum ad pietatem erecturus. Ex opposita parte assidere Norbertus, qui jam in ea cogitatione totus, ut ex ore beati viri salutis semina excipiat, & religiose vivendi salutaria capiat documenta. Assidenta tergo Religiosi aliquot cum Abbate suo, & famulus unus Norberto comes.

[132] [tum ipse sua in pauperes dispergens,] Hoc spectaculum contemplati, progredimur inde ad Forum ovorum: & ecce mox in ejus ingressu aliud Pegma oculis objicitur. In hoc Pater sanctus, cum magnis Apostolis mundum nauseans, & supernorum bonorum desiderio suspensus, quod aure fidelissima audierat; Si vis perfectus esse vade & vende omnia & da pauperibus, fideliter impleturus, omnia bona & amplissimas possessiones sponte abjecit; ut expeditiori itinere ad summæ sanctitatis culmen, calcato mundo & opibus, conscendat. Stat ipse inculto & neglecto habitu ad mensam suam: in ea variæ capsulæ cum opibus, monilia, torques, similia quæ mundus amat & suspicit vanitatis instrumenta. Hinc inde insuper capsellæ aliæ, scrinia alia divitiis suis gravida, quæ eviscerari optent in pauperes. Accurrunt varii inopes, viri, feminæ, pueri, quos amicos suos faceret de mammona iniquitatis; effundit in hos obvie omnia: & majus gaudium est ei qui effuderit, quam qui acceperit. Sub hujus fodi initium RR. PP. Beggardi, sacram hic Statuam S. Norberti suis humeris venerabiliter exceperunt; quam circa caput vici illius, in quo & forum calcearium, juxta cœmeterium B. Virginis RR. PP. Eremitis S. Augustini portandam tradiderunt.

[133] Aliud hic iterum pegma oculis se subjiciebat, quod aulam exhiberet, [Callistus PP. Norbertū Laudunen. Episcopo commendans,] pretiosis tapetibus in gyrum ornatam. In editiore loco Callistus PP. II. in linea & rubeo birro, reliquoque solito Papali habitu, sublimis in sede Attalicis aulæis instrata, sedebat. Latus utrumque proximi cingebant duo Cardinales, in linea similiter & birro suo purpureo, reliquoque Cardinalitio cinctu. His proximi assidebant aliquot Episcopi, Pontificali Infula, reliquisque Pontificalibus induti. Ante Callistum, paululum ad latus, peregrini habitu S. Norbertus, genibus flexis Pontifici advolutus, humiliter expectans, quid de se suprema illa post Deum in terris & sacra Majestas disponeret. Aderat & supradictis Patribus Bartholomæus Laudunensis Episcopus, & ipse in linea sua & birro violaceo, reliquoque habitu qui Episcopum deceat. Huic Papa Callistus S. Norbertum, & Prædecessori suo Gelasio, & sibi de singulari sanctimonia & zelo animarum experimento cognitum, pastorali solicitudine commendavit, ut hominem Dei benigne foveret; sagaci mente in semine prævidens, quanta meritorum in universam Ecclesiam a tanto viro seges expectanda foret. Bartholomæus hominem, Papæ commendatione, & suo etiam pondere inclinatus, benigne & humiliter suscepit, & benignius etiam fovit; studens eum ita sibi beneficiis irretire, ut ne a se forte tanta virtus elaberetur. Ad extremum utrimque bini satellites habitu Helvetico, ceu fidelissimi Papæ custodes, cœtum Presulum circumstando claudebant.

[134] Transitum hinc per Viam (ut vocant) cœmeterii, & ultra Viæ hujus medium e regione cœmeterii, [Habitus candidus a B. Virgine eidem datus.] a dextro latere Pegma sextum visitur; in quo candidissimi Habitus per cæli Reginam & Virginem-matrem præmonstratio cælica S. Norberto exhibita; & tanta venustate & amœnitate, ut dum hoc spectaculo transeuntes satiari non posse viderentur; platea alioqui satis late fusa, homines confertissimos non posset capere. Pendebat in medio Pegmatis vivæ æmula nubes, quasi aëri suo suspensa inhærens: de nube eminens speciosissimo vultu Virgo-mater apparet cultu regio, & (ut verbo dicam) quo cæli Reginam solemus exprimere. Circum hanc nubem, festivo gaudio, vultu hilari, specie splendidissima, varii Angeli Dei-matri comites, gemmis, sertis, zonis aureis, veste rutila, nivea, varia, fulgidi & decori. Nec hic otiosi, sed administratorii Spiritus in omnem nutum Angelorum Dominæ, niveæ & Angelicæ vestis, quo S. Norbertus de cæli favore donandus erat, singuli certatim suam partem exhibent. Albati nempe (ut ait quidam) & in niveis crebrius visi sunt Angeli ut Scriptura loquitur & nemo diffiteri potest. Candor sane placet Angelis & in veste & in mente. Et quidni alba veste gaudeant, innocentissimi, purissimi Spiritus? Decet illos hæc textilis & decora nix. Alius ergo Cappam, quam Choralem dicimus; alius Tunicam; Scapulare alius; Cingulum alter; Cucullum alius sustinet & portat; candida omnia, & candido Patriarchæ munera cælo missa. Ante Dominam suam, imo & Matrem suam (quidni enim Matrem ejus dicam, quem ipsamet hic Deipara Virgo dignata est dicere Filium suum?) supplici vultu, supplici gestu, in genua nixus habitu simplici, & quo peregrini solent S. P. Norbertus, pendula expectatione præstolans, quid benigna Mater cum cœtu Angelico sibi favoris impendat. At illa de nube subridenti vultu, placido affatu, dextraque in Vestem candidam Angelicis manibus allatam intendens, ad Norbertum conversa, subinde ingeminat: Fili, Norberte, accipe candidam vestem. Diffluere ad hæc præ gaudio Norbertus ad tantum tantæ Imperatricis favorem. Nec in oculis stetit hic sua voluptas: sed & auribus suum mel & sua dulcedo, quasi cum sua Regina & Dei cantores & auletæ descenderint. Post nubem & Virginem, auditæ voces cum citharis, fistulis, aliisque id genus suavissimis instrumentis: & alternis unus, suavissima modulatione vernacula nostra lingua, gloriosissimæ Matri canticum laudis cum omnium, applausu accinuit. Vidimus ipsum Reverendissimum Dominum ad hoc spectaculum gratissimumque concentum, attentum subsistere, suaviterque arridere. Dum substat Episcopus, totum proscenium subito cortinis obducitur, omnesque illi Angeli in alium gestum compositi; novum apertis cortinis spectaculum. Substat adhuc Reverendissimus noster, quasi necdum satur; & ecce iterum, obducto proscenio, subito per Angelos toto Candido amictu Norbertus indutus apparet; novaque specie novisque gestibus, Norbertum cæli candidatum in albis vestibus, congratulantes salutant Angeli: & ita tandem ab hoc spectaculo quasi inviti avulsi, ulterius pergimus.

[135] Pastis, ut dictum est, priori pegmate & oculis & auribus, recta continuo in Occidentem profecti; ubi in medio plateæ, quæ Reynderstraet dicitur, a sinistro latere novus cæli favor oculis objicitur; quasi non suffecerint Præmonstrato Ordini præmonstrati cælitus, Pater, Locus, & Habitus, nisi & Canon sacer seu Regula ipsa cælo pariter præmonstraretur: ut merito Præmonstratus Ordo audiat, cujus omnia hoc pacto cælitus sunt præmonstrata. Stabat hic quasi lararium seu oratorium Norberti, [delata cælitus a S. Augustino Regula] suo tapete vestitum & congrua supellectili exornatum. In ejus latere mensa suo cultu instrata, cum Cruce sacra similique ornatu, qui devotioni potius serviat quam vanitati. Assidebat humi flexus B. Norbertus, ceu Deo supplex & in oratione pervigilans, quo de certa Regula, sub qua cum Fratribus suis Deo militaret, divinitus edoceretur. Nec frustra preces: adfuit enim desuper & cælo missus magnus cæli civis, Doctorum lumen, mundi sol aureus, magnus inquam Aurelius Augustinus. Norbertus, ut erat candido habitu, qualem Virgo-mater ostenderat, amictus, adhuc genibus nixus, novum de cælo pignus ab Augustino præstolari. Ille vero Pontificalibus ornamentis mitra & aliis congrue vestitus, eminentiori loco quasi cælo delabens, auream Regulam a se scriptam Norberto porrigit, ineffabili & singulari privilegio. Nec enim (quod sciamus) ulli eorum, qui sub Regula S. Augustini militant, ipse jam immortalis & cæli incola, eam de superis tulit, tamque insigni promissione firmavit, quam beatissimo P. Norberto, cui dictum est; Quem vides, Augustinus ego sum, Hipponensis Episcopus. Ecce habes Regulam, quam ego conscripsi; sub qua si bene militaverint Fratres tui, Filii mei, securi adstabunt in extremi terrore judicii. Nemo tamen existimet quemquam aliorum Ordinum, si sub eadem Regula bene militarint, ab hujus securitatis communione secerni: id tantum dicimus, singulari privilegio eam promissionem expresse & directe nulli alteri factam.

[136] Exceperant ad initium hujus viæ deferendam Sancti statuam, usque ad Forum linarium, RR. PP. de monte Carmelo; eamdemque ibidem RR. Patribus Ordinis S. Francisci Regularis Observantiæ bajulandam imposuerunt: qui simul ac gratissimo ponderi colla submiserunt, elata voce sacrum illud epinicium, Te Deum laudamus, magna populi ædificatione omnes (qui plurimi numero erant) per totum tractum Viæ, quæ Alta dicitur, solenniter percantarunt. [conversio Antverpiensium,] Stabat in Foro linario moles alia, in qua urbis nostræ conversio per S. Norbertum ante quingentos annos facta, ita festive exhibita fuit, ut & hic Reverendissimus noster substitisse visus, rei spectaculo delectatus; ac postea diserte quibusdam edixerit, ea sua voluptate spectasse omnia pegmata, ut molestia omnis viæ abstersa fuerit; præ ceteris tamen delectatum se Habitus candidi præmonstratione, & ea quam hic aggredimur persequi, suæ Antverpiæ conversione. Residebat in hoc pegmate, in throno sublimi venustæ nymphæ forma, pulcherrimo schemate ornata Antverpia, veste pro more rubra & candida, & præ cetero ornatu quo erat cultissima, lilium candidissimum dextra, sinistra scutum, (in quo urbis insignia) quo distinctius nosceretur, tenens; voto nostro blandiens, ut indicio esset præsentis gratitudinis, & omini etiam majoris semper futuri, in S. Norbertum Apostolum suum, Antverpiæ affectus. Versus partem anteriorem in medio theatro, S. Norbertus stabat habitu candido, scapulari discincto, bireto albo in capite, dextra manu in gestus concionabundi libera, sinistra ramum olivæ tenens, ut Angelus pacis; quam semper studiosissime sectatus est, & sopitis odiis ubique & semper ita promovit, ut merito in ipsa hora dormitionis suæ, in veste candida & cum ramo olivæ in manu, a Fratre quodam manifeste videri meruerit. Ad pedes ejus sceleratissimus ille, Dei & Sacramentorum omnium ac præsertim Sacratissimæ Eucharistiæ totiusque Religionis juratissimus hostis, propudiosæ libidinis incentor & doctor, hæresum nostrarū verissimus Patriarcha; Tanchelinus (inquam) cultu superbo, in manu calicem cum hostiis, quasi Venerabile Sacramentum execrans, prostratus jacebat; manifesto indicio extirpatæ funditus eversæque per veritatis Præconem Sacramentariæ illius & Adamiticæ hæreseos. Calcabatur etiam Norberti pede substratus diabolus, [S. Norbertus Dæmonomastyx:] qui variis artibus & machinis Ordinis auctorem, ipsumque Ordinem supplantare nisus fuit. Sed Dei gratia non prævaluit; multiplici potius victoria S. Norberto succumbens. Adstabant aliquot Norberto Socii, & inter eos B. P. Waltmannus, S. Michaëlis postmodum primus Abbas, simili cum eo schemate, nisi quod cingulo desuper scapulare stringerentur. Per totum theatrum, quod ceteris capacius; magna multitudo virorum, mulierum, nobilium, civium, rusticorum, pauperum; ante, retro, dextra, sinistra, circumfusa erat; singuli suo cultu festivissimi, quasi ex ore Norberti veritatem exceptura, quæ Tanchelini fraudibus & erroribus jam diu exularat.

[137] Conversæ Antverpiæ pegma prætergressis in Ponte S. Joannis aliud occurrit, tapete suo suoque ornatu aulam Lotharii Imperatoris referens. Norberti sanctitati & cælesti eloquentiæ explicandæ dicatum opus. In throno magnifico Lotharius Imperator, [ejusdem cælestis eloquentia,] Cæsarea majestate, veste fulgentissima, totoque suo apparatu & diademate splendidus, sublimis residebat. Assidebat ei a dextris B. Norbertus, Episcopali cinctu, in linea scilicet & candida mosseta. Ex opposito Norberti residebat in sede sua mellifluus ille, & toti orbi notissimus, S. Doctor Bernardus, in habitu suo candido Cisterciensi. Ad utrumque pegmatis latus Accensi duo, Romano more sagati armatique Romanos fasces sustinebant, Imperatoriæ majestatis satellites & custodes. Ita vero a latere Cæsaris assidebant Sancti, ut versis utcumque ad se mutuo vultibus notarentur; quasi & inter se & cum Cæsare collocuturi. Tacito hoc schemate significatum est, magnam omnino fuisse Norberti & facundiam & sanctitatem, quam non tantum vulgus & simplices homines, sed & tota Nobilitas (Cæsare significata) & ipsi etiam Sanctissimi viri & Ecclesiæ Præsules, (uno, qui instar omnium sit, Bernardo signati) suspexerint semper & deprædicarint. Norunt omnes, qui Vitam Sancti legerunt, quantum magnus & sapiens Augustus semper ab ore Norberti pependerit; cujus etiam suasu & salubri consilio armis assumptis, perniciosum & durum Ecclesiæ schisma, expulso Petro Leonis Antipapa, sustulit, Innocentio vero Pontifice restituto. Norunt etiam qui sacra mellei Doctoris volumina lustrarunt, quid vir ille adulari nescius, de S. Norberto & senserit & scripserit: qui S. Norbertum Deo præ se propiorem deprædicat, & Cælestem fistulam alibi vocat, de cujus ore se gratulatur hausisse divina eloquia.

[138] Juxta hoc pegma venerandam Sancti statuam excepere RR. PP. Ordinis S. Dominici, qui & ipsi suum hoc pacto, erga communem urbis nostræ Apostolum, & Fidei Patrem, pium cultum declararunt: sed & eodem Hymno Te Deum gratulabunda voce percantato, ad Ripæ finem juxta monetarias officinas, [& anima instar lilii ad cælum ferri visa.] & adsitum eis novissimum pegma ad initium Viæ Michaëliticæ, deposuerunt. Stabat illud ad primum hic a dextera vicum, Norberti, magni Antverpiæ Apostoli, extremum actum repræsentans. Jacebat in thoro ornato (ut Sanctum decuit) corpus exangue: mitra caput; casula ex panno aureo corpus; sinistrum brachium Crux Archiepiscopalis ornabat. Circumsecus adstabant, feminis viri, juvenes senibus, sanis debiles permixti: alii opem afflicti quærere, alii mirari, quod sacræ illæ exuviæ corporis in summo æstu per dies octo (ut refert historia) insepulti, ita virtutibus conditæ essent, ut per tot dies de eis nihil fœtoris percipi posset. Nec funeri deerant Religiosi, Norbertino habitu piissimi Patris sui animam Deo commendantes: quorum etiam solatio visi hic duo Angeli loco editiori, quasi aëri suo suspensi inhæreant, alis protinus cælestia petituri. Deferebant hi gaudio diffluentes, in manibus suis lilium candidissimum, tacito hoc schemate significantes, quod in ejus Vita legitur. Animam ejus, adinstar floris miri candoris velut lilii, per Angelos ad cælum visam deferri.

CAPUT XVI.
Reliquus procedentium ordo: & per Octavam continuata festivitas.

[139] Hic ergo fuit ordo procedentium sacrarum urbis hujus familiarum, & in triumphum deportantium sacram ejus Statuam: quas ex ipsa Mariana & Cathedrali ecclesia, longa & non interrupta serie, per Viam triumphalē subsequi cœpit ingens omnino faces portantium honestiorum civium numerus, & qui millenarium facile adæquaret. Prodibant primo bina ex panno serico, quem Damascenum vocant, labara, pedes quinq; & semis lata, decem vero & semis longa, [Labara bina triumphanti S. Norberto dedicata.] inferne in binas, flammarum in modum lingulas, fimbriis suis prætextas concinne decrescentia. Rubeum unum erat, quod Conventus Ecclesiæ hujus donum, hinc S. Norbertum habitu suo regulari Candidum præferebat, dextra oleæ ramusculum, pacis intersigne exhibentem: quo eum schemate cum a viginti annis hic primi in S. Michaële cœperimus exprimere, adeo omnibus placuit, ut passim jam per omnes Christiani orbis partes, hoc eodem oleæ ramusculo conspicuus exprimatur Sanctus noster, Angelus pacis. Crucem ipsius Primatialem appictus lateri Genius quidam sustinet; sinistra vero pastorale Pedum, & cum eo clavum Antverpiensis sui Cœnobii B. P. N. Waltmanno coram se genuflexo tradit, hisce verbis desuper aureo lemmati inscriptis: Pasce oves meas. Assident autem Waltmanni tergo, Venerabiles Viri Walterus Walacriensis, Andreas Averbodiensis, & Henricus Tungerloensis Ecclesiarum Abbates primi. Altera labari facies Abbatiæ S. Michaëlis Insignia, serto ex oleæ ramusculis flexo inclusa, eadem ipsa quæ superius nobis descripta sunt exhibet, addita Inscriptione; S. Norberto trivmphanti S. Cæruleum labarum, piæ item familiæ donum, hinc eumdem Sanctorum cultu suo Pontificali stellulis distincto (cujus pedibus Tanchelinus cum cacodæmone substrati) triumphantem repræsentat, addita desuper Epigraphe: S. Norberto Antverpiæ Apostolo S. Ab altera vero facie, eumdem exhibet cui item Pontificali schemate conspicuo, compuncti viri ac mulieres sanctissimum Sacramentum, quod in cistis ac foraminibus per annos complures durante Tanchelini hæresi abdiderant, venerabiliter referunt: unde & inscriptio lemmati argenteo indita: S. Norberto Sanctissimi Sacramenti Vindici S.

[140] Utrumque hoc labarum (quod honestior aliquis Decanus Confraternitatis S. Michaëlis portabat) binæ tædigerorum adeo longo tractu sequebantur lineæ, ut igneum quemdam torrentem fuisse credidisses. [Ingens tædigerorum numerus,] Certe in hac sacrarum S. Norberti Reliquiarum pompa locum sibi merito vendicat, quod de glorioso Sancti Patriarchæ Meletii funere scribit S. Gregorius Nyssenus. Sed & hoc decoro suo non caruit, quod Candidi Ordinis Parenti, ex candida & virgine cera, faces hæ pleræque fuerint: in quem etiam, utpote candidissimæ Virginis matris cultorem eximium, & speciali ratione filium, Partheniorum Sodalium apud religiosissimos Societatis Jesu Patres, ac potissimum R. P. Hermanni Spruyt eorumdem Directoris, pium studium enituit. Prodibant & illi sancto nostro Apostolo, cum ardentibus facibus in triumphum: ac primo Sodalitatis Conceptæ sine macula Virginis Deiparæ, quæ vocatur Nationum (cujus rubeum ex serico labarum insigne præferebatur) ingens Sodalium tædigerorum numerus. [Sodalitates variæ comitatæ triumphū,] Sequebatur aliud iterum tum Natæ Virginis tum Assumptæ Sodalitatum, quæ ambæ sunt Juvenum, ex serico candidum auroque distinctum labarum, quod ejusdem Sodalitatis plurimi, cum ardentibus item facibus, comitarentur. Tum Partheniæ Conjugatorum Sodalitati, quæ est Annuntiatæ Virginis, labarum insigne prælatum, magnum eorumdem Sodalium agmen stipabat. Denique, quod gloriosissimum se vindicem quoad vixit sanctissimæ Eucharistiæ sacramenti, Triumphator noster, ac potissimum in urbe hac nostra exhibuisset, raro pietatis exemplo, cum insigni suo ex rubea item bysso labaro, aureis egregie flammis coruscante, quo utrimque sanctissimi Sacramenti hierotheca depicta exhibebatur, sacra in Cathedrali ecclesia hujus Sacramenti Confraternitas, cum facibus suis, tædigerorum hoc numerosissimum agmen claudebat.

[141] Tum Subdiacono (ut est in ritibus Romanis) Tunicella induto, inter binos Acolythos Cathedralis Ecclesiæ, Crucem argenteam hastili longo impositam præferente, ejusdem Ecclesiæ Choraulæ ac Clerus minor sequebatur: quibus, pro more jam recepto, succedebant omnes Ecclesiæ S. Michaelis Canonici ac Conversi: quorum tandem agmen Reverendus adm. S. Michaelis Abbas claudebat: qui pro ætate sua grandæva, quam quinque ad minus annorum habebat supra octoginta, hac erga Parentem sanctissimum pietate vires ac spiritum suggerente, toto hoc triumphalis viæ tractu, satis prolixo, Pluviali solenni supra Dalmaticam, ac Mitra aurophrygiata spectabilis, cui ipsum Abbatiale Pedum præferebatur, Processionem comitabatur. Omnes autem ecclesiæ hujus Canonici-religiosi, super habitum suum regularem candidum, superpelliceis vestiti incedebant, lævo singuli brachio almutium suum ex pellibus albis sustinentes, ac dextra manu candidos cereos accensos gestantes. Prælati tergum claudebant Cathedralis ecclesiæ Canonici, præcedentibus eosdem in solennibus Pluvialibus, cum baculis argenteis, Collegii Cantoribus: qui omnes ad Sancti & ejus Reliquiarum reverentiam nudo capite incedentes, quos eis deferendos tribueramus candidos cereos gestabant. [& Reliquiæ S. Norberti ante Episcopum:] Demum cum Ministris ac Diaconis in paramentis pretiosis, duo illi ecclesiæ nostræ Canonici gradiebantur, Dalmaticis item aureis induti, qui sacras S. Norberti Reliquias Praga detulerant; easdemque cistellæ argenteæ, de qua supra, decenter inclusas, per totam processionem venerabiliter utrimque sustinebant, ac populo venerandas proponebant. Sacræ denique pompæ agmen Antverpiensis Ecclesiæ Episcopus, pro pio suo in Sanctum affectu, cum suis Archidiacono ac Ministris, & ipse in Pontificalibus, claudebat: quos omnes Amplissimus Antverpianæ urbis Magistratus, præcedentibus ordinariis tubicinibus vias omnes festiva melodia complentibus, honorifice comitabatur; cum sequacibus ex populo adeo innumeris, ut tota propemodum civitas in festum hoc effusa videretur.

[142] [qui in ecclesia Michaelitica cunctis benedicit:] Dum autem ad novissimum pegma, ubi PP. Prædicatores sacram Statuam supra diximus deposuisse, procedentium ordo devenisset; Norbertini S. Michaelis Canonici, S. Norberti in Christo Filii, eamdem paratissimis humeris excipientes, ad ipsam suam ecclesiam detulerunt; ac decantato ibidem admodum solenniter, per varios musicorum Choros, Hymno Te Deum laudamus, eamdem throno suo in templi medio, Sacras autem Reliquias, alteri ad hoc ex flosculis byssinis pulcherrime concinnato tabernaculo in summo Altari deposuerunt; ubi & Episcopus, subjuncta de S. Norberto ex Missali Romano Oratione propria; solennem populo, quem omnem templum (alioquin satis capax) capere non poterat, benedictionem impertiit. Quo facto, omnibus in pace digredientibus, Abbas, quotquot tam ex Canonicis quam aliis in Cathedrali Ecclesia solennis Missæ ministerio occupati fuerant, ut & sacrarum cæremoniarum Magistrum, religiosa hospitalitate mensæ suæ omnes adhibuit. Inchoata hoc pacto in Mariana basilica solennitas, in nostra (cujus uterque aditus inter vernantes arborum ramos & florida serta imaginem Sancti depictam ostentabat) terminabatur, aut verius inchoabatur: quia per subsequens octiduum, ab innumera Sanctum & ejus Reliquias pie visitantium multitudine, frequentata fuit. A meridie sub horam tertiam ex suggestu ecclesiæ nostræ eruditissime in laudem Sancti peroravit D. Gaspar Estrix, S. T. L. ac Pastor tunc Cathedralis Ecclesiæ, deinde autem ejusdem ecclesiæ Canonicus ac Plebanus: qui super illa Libri Esther verba cap. IX. [conclusaq; istius diei festivitas,] Sic honorabitur quemcumque Rex voluerit honorare; egregie in honorem Triumphatoris nostri discurrebat, ac ejus in Antverpiensem ecclesiam, (quam tamquam Augiæ quoddam stabulum ipse novus Alcides expurgaverat) novis ac eruditis conceptibus, ut est Vir admodum facundus, præclara merita declarabat. Concionem exceperunt post quartam Vesperæ, quæ solennissimo musico concentu, & populi concursu undequaque maximo peractæ, cum Completorio & Laudibus sub septimam vespertinam terminabantur: atque ita hujus die festivitati coronis, magno omnium Ordinum gratulatione, ac imprimis Filiorum S. Norberti pia exultatione, imposita fuit.

[143] [per totam continuatur Octavam.] Quod vero Pragæ per totum ibi Triumphantis octiduum singulæ Religiosorum Familiæ singulos hebdomadæ dies delegissent, quibus & Processione & solenni Officio, ac etiam Concione sacra Sancti Reliquias veneratum venirent; ita & in hac nostra Triumphantis Echone, per singulos hebdomadæ dies, variæ venerunt hujus urbis sacræ Congregationes; eæque potissimum, quæ publicas urbis Processiones comitari non solent, ut sunt Domini Cistercienses, Patres Discalceati, Patres Societatis; quatenus hoc pacto suam quoque erga communem Parentem devotionem testatam facerent; [PP. Collegii Soc. cum Scholis suis veneratum veniunt S. Norbertū.] quam alii, publicam Processionem comitando, jam declaraverant. Feria itaque secunda mane RR. Patres Collegii Antverpiensis Societatis Jesu, cum Scholis suis ac Sodalitatibus, quibus pulcherrima ex bysso labara salutifero Jesu nomine decore ornata præferebantur, veneratum Sanctum ejusque Reliquias venerunt: quos omnes, præcedentibus binis illis nostris ad solennitatem hanc (ut nuper diximus) novis aptatis labaris, Canonici-religiosi S. Michaelis ad portam circa Abbatialem planitiem excipientes, venerabiliter per cœnobii ambitum ad suam ecclesiam deduxerunt: quod quia subsequentibus diebus, aliis item Religiosorum familis factum est, hic semel commemorasse sufficiat. His omnibus, ante Sancti Statuam, totam Ecclesiam pie occupantibus, rem divinam faciebat Pater Martinus Bresserus, tunc Antverpiensis Collegii, nunc Lovaniensis vigilantissimus Rector; ac etiam Concionem longe doctissimam habuit R. P. Antonius a Burgundia, Comitis de Wacke frater, scholarum Præfectus, qui super illud Esaiæ XXXV, Et florebit quasi lilium, egregie candidi Ordinis (cujus ipsum lilium hieroglyphicum est) velut totidem spiritalium liliorum amœnissimi viridarii, præclara decora, ac imprimis S. Norberti (quem & lilio assimilabat) concionis suæ pulcherrimo penicillo delineabat. Missæ summæ de S. Norberto Officium pro iisdem Patribus, qui extra ecclesias suas ejusmodi solennia officia celebrare non solent, celebriter D. Philippus Boonen, Cœnobii S. Salvatoris tunc Prior, nunc autem D. Guilielmi de Castillo Baudelonensis Archimandritæ Coadjutor dignissimus, cum assistentibus sibi Ordinis sui Ministris religiosis, peregit: quos (quod & aliis diebus, ceteris Religiosorum Congregationibus fiebat) Prælatus S. Michaelis gratitudinis ergo, pia hilaritate, secundum faciem Sanctorum, in mensa sua excepit.

[144] Vespertinarum Laudum per Octavam ordo fuit hujusmodi. Ad satisfaciendum populi devotioni, qui vel hac secunda feria, die tamen non festivo, adeo creber ecclesiam visitabat ac si Paschalis fuisset solennitas; quotidie ad medium sextæ pomeridianæ, persoluto Completorio, præmissoque grandioris campanæ pulsu, processio instituebatur, binis illis novis supra descriptis labaris prælatis, ad navem templi; Conventu in superpelliceis existente, ac Priore præter Stolam, Pluviali solenni induto, veloque ad collum aptato, sacras honorifice Reliquias ante pectus, cistellæ suæ inclusas gestante, præcedentibus Acolythis cum cereis & incenso. Easdem ille ductibus aliquot incensatas, decenter ante Sancti statuam populo venerandas exhibebat; percantatisque cum organis ac musica nonnullis Hymnis, brevis quotidie ad populum ex suggestu vespertina collatio fiebat, considentibus utrimque Religiosis. [Collatio Vespertina quotidie instituitur.] Ita hac ipsa vespera feriæ secundæ resumpto Themate pridiani sermonis, Buccinate in Neomenia Tuba, &c. V. D. F. Norbertus, per egregium ex S. Chrysostomo discursum, declaravit diversitatem inter reliquias ciborum corporalium & spiritualium, adeoque ex prioris concionis suæ reliquiis vespertinam collationem instituit; additis egregiis de S. Norberto, quem tubæ assimilabat, & hoc Tubarum festo, considerationibus. Simili autem modo per Octavam similes Collationes habitæ sunt. Collationem iterum musica excipiebat: ac demum, data populo cum Reliquiis benedictione, actui huic finis imponebatur, Processione eo ordine quo venerat chorum repetente. Feria tertia venerandas sibi delegerunt sacras S. Norberti Reliquias RR. Domini sancti Salvatoris Ordinis Cisterciensis, qui processionaliter per ecclesiæ nostræ Conventum præcedentibus labaris (ut supra descriptum) ad chorum deducti sunt. [DD. Cistercienses. venerat veniunt Sancti Reliquias:] Concionem insignem habuit R. D. Jacobus Segers, ejusdem ecclesiæ Monachus, qui super thema suum Joannis V, Ille erat Lucerna ardens & lucens; quæ de Joanne Baptista Christus asseruit, & mellifluus Bernardus egregie explicat, ex eodem sancto Doctore, qui S. Norbertum mirifice coluit & suspexit, pulcherrimas ardentis & lucentis lucernæ conditiones, eidem Sancto attribuit, gestisque ejus præclarissimis comprobavit.

[145] [item PP. Capucini] Ipso natæ Virginis festo; ejus solennitatis Missa alio tempore peracta, introductis Capucinis, & ad chorum deductis, pro iisdem votivam de S. Norberti Translatione Missam, insigni musica completam, cum suis solenniter peregit loci Prior, F. Joannes Chrysostomus vander Sterre. Concione autem elaborantissima & ad stuporem egregia, eamdem Missam prævenerat R. P. Gabriel Amerfortius, qui ex Isaiæ LI Audite me qui sequimini quod justum est, & quæritis Dominum.: attendite ad petram unde excisi estis, & ad cavernam laci de qua præcisi estis; attendite ad Abraham patrem vestrum, &c. de Hebræis post matris transitum lætantibus cum Moyse, qui Joseph Patriarchæ secum Reliquias tulerat, exorsus; insigniter ea post tot reportatas in Germania victorias Imperatori Ferdinando triumphanti, & sacras Pragam S. Norberti Reliquias transferenti, applicavit; ac litteraliter explicatis iis quæ notanda essent de Fide & Patientia Abrahæ, eadem docte S. Norberto attribuit: cui etiam Antverpiam plus debere, quam ceteris suis Apostolis, Theologice disseruit. Feria quinta Tertiariis Capituli Sepperensis, quos Beggardos dicunt (a Begga dictos, nuper asseruimus) ad venerandum Sancti Reliquias obtigit: quibus pro more solenniter exceptis, & templo inductis, Concionem habuit R. P. Guilielmus van Styl cœnobii Procurator, qui super ista Ecclesiastici verba; Ecce Sacerdos magnus, qui in diebus suis placuit Deo; statum olim miserum Antverpianæ urbis de clarans, ac submissum ei divinitus S. Norbertum; obligationem etiam exaggeravit, qua eidem suo Apostolo merito devincta est. Eodem hoc pomeridiano tempore, augendæ S. Norberti gloriæ, [Quid Augustiniani,] drama apud Eremitas Augustianos a R.P. Nicasio Baxio erudito carmine compositum, feliciter exhibitum fuit. Erat ipsum ex S. Norberti vita desumptum, egregium ejusdem Sancti stratagema, quo cælesti sua flexanima efficacitate debellavit, ac Ordini suo candido aggregavit potentissimos Principes, Beatum Cappenbergæ Comitem Godefridum, una cum conjuge ac Ottone fratre suo.

[146] [Minimi,] Feria sexta Minimis S. Francisci de Paula destinata fuit. Ante Missam solennem, concionem Gallicam insignem habuit R. P. Ægidius du Fourmanoir, super istud Matthæi V, Qui fecerit & docuerit hic magnus vocabitur; egregie deducens, pro illius idiomatis eloquentia, S. Norbertum Parentem nostrum, [Carmelitæ Excalceati fecerint.] undequaque fuisse Magnum. Sabbatho, Sanctum venerunt veneratum Carmelite Excalceati. Concionem ante Missam, Flandricam habuit R. P. Hiacynthus a Jesu, qui verba illa Ecclesiastici L, Vas auri solidum, ornatum omni lapide pretioso, egregie S. Norberto applicabat; ac minutatim qui in eo fulsissent lapides pretiosi prestantissimarum virtutum, quas fidei fundamento magnifice superstruxerat, explicabat. Summæ Missæ officium reverenter peregit R. P. Clemens a S. Catharina, eorumdem Carmelitarum Antverpiæ Prior: sed & post Missam Hispanice concionem egregiam ac eruditam habuit (cui præter varios ejusdem nationis, ac alios Nobiles, intererant Antverpiensis castri Gubernator cum conjuge sua) R. P. Joannes a Matre Dei, Provinciæ Definitor.

CAPUT XVII.
Octavæ diei functiones eucharisticæ. Brandea variis impertita.

[147] Dominica, quæ erat Septembris XII, Translationis autem hujus dies octava, [PP. Domus professæ S. J. Stationem suam servant ad S. Norberti,] qua cum numerosissimo populo, quantum nec ipsum templum potuit capere, pium suum erga communem urbis nostræ Apostolum ac Parentem declaratum venerunt RR. Patres Domus professæ Societatis Jesu; concionem antemeridianam in confertissimo auditorio omnino egregiam habuit R. P. Maximilianus Habbequius: qui pro Triumphatoris nostri gloria hæc thematis sui verba eximie illustravit: Si decem millia Pædagogorum habeatis in Christo, sed non multos Patres: nam in Christo Jesu per Euangelium ego vos genui. Ac inter complura alia, que ex protuberante in candidam Premonstrati Ordinis familiam ejusque Parentem affectu, alias adhuc sæpius declarato, pleno ructabat ore; in mystico hoc nostro Joseph sancto Norberto, alterum asserebat se deprehendere Salvatorem (ut illum olim Ægypti,) ita hunc Antverpiæ (quod pluribus affectuosissime explicabat) ac proinde, quod de ejusdem Joseph manipulo, quem alii Fratrum suorum manipuli adorarint, alibi legitur; etiam in nostro jam Parente & altero Joseph Norberto impletum ajebat: qui tamquam Acervus quidam tritici, ut in Canticis habetur, [cum matutina concione:] duplicis generis vallatus Liliis (quæ pulcherrime interpretabatur) sive alius quispiam excellens manipulus, in nostra jam Antverpia ad venerationem erectus staret; quem hoc octiduo adoratum venerint totidem Fratrum suorum manipuli; quot huc ejus sacram Statuam ac Reliquias veneraturæ venerint variæ hujus urbis Religiosorum Congregationes; inter quas novissimo loco hodie etiam accederet Domus professa Societatis Jesu, cujus nomine & ipse ecclesiastes libenter adoraret erectum manipulum nostri Joseph; ac ut olim præco apud Ægyptios, & ipsum salutaret ac compellaret nostrum Abrech S. Norbertum; communem Urbis nostræ Parentem & Apostolum, Concionem hanc sacram (quæ mira omnium gratulatione excepta fuit) Missæ summæ Officium excepit; quod solennissime in Pontificalibus peregit D. Matthæus Abbas S. Michaëlis, quinis musicorum choris per varias templi partes dispositis, Angelicam quamdam harmoniam exhibentibus.

[148] Hora tertia pomeridiana concionemad populum Antverpiensem Eucharisticam habuit V. D. F. Norbertus van Couwerven, [sequuntur aliæ pomeridianæ, duæ] super idem suum per hoc Tubarum festum sæpius frequentatum thema: Buccinate in neomenia tuba &c. adeoque, quod per Tubas inchoaverat, per Tubas conclusit; deduxitque inter cetera, ad Reliquiarum venerationem, quod de Christo vaticinatus est Euangelicus Vates, Erat sepulcrum ejus religiosum. Concionem autem excepere solennissimæ Vesperæ de Beatissima Deipara ac S. Norberto. [Isa. 10. 11.] Coronidem denique sub ipsis Laudibus, idem qui eamdem Dominica elapsa in ecclesia hac nostra, egregia concione auspicatus fuerat, collatione vespertina festivitati imponebat R. D. Plebanns Gaspar Estrix: qui verba item ista Isaiæ XXXV, Gloria Libani data est ei, decor Carmeli & Saron, egregie explicabat: Sanctoque triumphatori nostro ejusque candido Ordini, per Libanum, montem candidum designato, applicabat: cujus cum præclara extitissent ac etiamnum extarent in civitatem Antverpiensem merita; tum beneficiorum illorum cumulo non exiguam factam accessionem ajebat, cum sacrarum ejus Reliquiarum non modicis jam ditata esset pignoribus, quæ omnibus eadem fide viva visitantibus futura sunt fontes salutis, & scaturigines gratiarum. Agebat proinde immortales gratias D. Gasparo a Questembergh; Strahoviensi Abbati dignissimo, cujus munificentia thesauro isto ditati essemus. Agebat item amplissimas D. Matthæo Irsselio, ad Divi Michaëlis Abbati meritissimo, cujus vigilanti studio ac opera eumdem obtinuissemus: sed & agendas asserebat gratias Senatui Populoque Antverpiensi, qui toto hoc octiduo insignem erga Apostolum suum pietatem ostendisset. In illum finem insigni musica decantato Te Deum laudamus, ad agendas illi gratias qui est fons bonorum omnium; una cum Laudibus B. Virginis & S. Norberti, sacrarumque Reliquiarum ad anterius templum cum processione multo solennissima delatione, ac per easdem populo data benedictione, nō nisi per ingruentes tenebras. solennitati ac innumeri populi concursui finis impositus fuit.

[149] Posset hic non incongrue subnecti, quomodo nonnulli e cælo, ad venerationem sacrarum harum Reliquiarum & S. Norberti invocationem, ejus medicam manum ac cælestem opem experti dicantur; quale illud est cujus supra meminimus, de restituto sanitati ægro brachio & aliis: quod & oblatis anathematis aut recipiendæ sanitatis votis, aut receptæ gratis indicibus, sæpe testantur; nisi pro sancta Tridentini lege, sancte vetarentur ejusmodi miracula ante Ordinarii disquisitionem publicari. Ingens præterea fuit eorum numerus, qui vel globulos suos precatorios sive rosaria (ut vocant) vel imagunculas Sanctorum, [Innumera Rosaria &c. admota Reliquiis] aut quasvis alias res aut vela serica sacris hisce Pignoribus admoveri petierunt; ac etiamnum, quoties easdem Reliquias reserari contingit, admoveri expostulant. Rosariorum autem admovendorum tantus fuit cumulus, ut grandiores etiam sportas implevisset; quorum ea ratione sanctificatorum vis sacra, diabolo in energumenis terrori fuisse deprehensum est.

[150] Jam olim, in ipsis etiam nascentis Ecclesiæ exordiis, ea in veneratione Sanctorum Corpora & sacræ Reliquiæ habita sunt; ut cum religioni duceretur eadem, non dico dividere, sed vel etiam contrectare; vela sibi quædam ex bysso aut alia quapiam materia facerent, quæ iisdem pie admoverent: ac ut olim semicinctia Pauli, ita etiam hæc, per earumdem rerum sacrarum contactum, sanctificari crederent; quin & multoties experirentur eadem vim salvificam ex illo contactu hausisse. [Act. 19. 21] Hujusmodi autem brandeorum sive velorum ex bysso confectorum, per sacras S. Norberti, iisdem ad tempus involutas Reliquias contactorum nonnulla, ad piam eorum instantiam, piis aliquot locis xenii loco misit S. Michaëlis Abbas. Ita ad devotas preces Nobilis Dominæ Margaretæ Beyssel a Gimnich, Priorissæ cœnobii Hinsbergensis Ordinis Præmonstratensis, eidem ac sacro Virginum istarum cœtui cæruleum nuper brandeum, [Varia variis brandea missa.] misit; alterum quoque ex bysso candidum Religioso item Præmonstratensium Virginum in urbe Bredana Collegio cœnobii Vallis S. Catharinæ. Canonicis etiam cœnobii S. Norberti Madritensis, cum hisce suis patentibus Litteris, rubeum non ita pridem brandeum, magna ab iisdem veneratione exceptum, destinavit. Litterarum hic tenor. Nos Matthæus, Dei permissione Abbas S. Michaëlis Antverpiensis, Ordinis Præmonstratensis, &c. Omnibus hasce visuris salutem in Domino sempiternam. Notum facimus, quod nos ad piam instantiam Reverendi admodum Patris, F. Michaelis Maldonati, Congregationis Hispanicæ Ordinis nostri Præmonstratensis Canonici, ac dictæ Congregationis in Curia Regia Procuratoris generalis, die datæ præsentium dederimus ac contulerimus, ac hisce damus & conferimus Patri Abbati ac Conventui S. Norberti in urbe regia Madritensi, brandeum quoddam rubeum, cui involutæ fuere Reliquiæ S. P. N. Norberti, quas pro ecclesia nostra nuper impetravimus; quodque sanctificatum credimus (ut olim majores nostri solent) ex earumdem sacrarum Reliquiarum contactu, tamquam exuviarum animæ gloriosæ. Et quomodo olim S. Gregorius Magnus (ut ex ejus Registri lib. 3 ep. 30 & aliis patet) cum religioni duceret Sanctorum corpora dividere, vel iis quidquam demere; ejusmodi a sacris eorum Reliquiis contacta vela (quæ brandea vocabantur) transmittere solebat; ita & Nos Vobis ipsum rubeum brandeum transmittimus; quatenus ea illud veneratione suscipiatis, qua illa olim sanctarum Reliquiarum contactu nobilitata in Ecclesia suscipi solebant. In horum fidem hæc ita scribi jussimus, quibus & nomen nostrum subjecimus, ac sigillum imprimi curavimus, die VII Novembris anno MDCXXVIII.

[151] Non est prætereundum, quod Antverpiensis collegii Patres Societatis Jesu, pro pio suo erga S. Norbertum affectu, [PP. Soc. I. dramatice exhibent Vitam S. Norberti.] hoc jam hactenus a nobis descriptum octiduum (quo tamquam Echone quadam Pragense illud longe celeberrimum, si non apparatu & magnificentia, certe animo non impari retriumphare conati fuimus) insigni concluserint dramate, quo publice ejusdem Sancti vitam, per studiosam suam juventutem populo Antverpiensi, in ejusdem sui collegii area, spectandam exhibuerunt. Erat drama illud ingeniose dispositum, magna varietate refertum, & ad ingenerandos spectatorum animis ad Sancti cultum & imitationem pios affectus, apprime compositum: quod in Actus quinque tributum, Primo S. Norbertum, sub vanitatis labaro mundo militantem, Secundo, eumdem mirabiliter per fulmen conversum, vitam novam auspicantem, ac pacis Angelum; Tertio, eumdem candidi Ordinis Patriarcham cælitus a Virgine-matre habitu candido, ab Aurelio Augustino Regula Canonica donatum, novam & candidam Jesu militiam conscribentem; Quarto, Antverpiæ Apostolum, ac ejusdem ibi Præmonstrati Ordinis sui cœnobii Michaëlitici (cui B. P. Waltmannum in Abbatem primum præficit) fundatorem; Quinto demum Actu, eumdem ipsum Magdeburgi Archiepiscopum creatum, ac totius Germaniæ Primatem, cælorum denique civem beatum, egregie magnoque spectatorum applausu repræsentabat. Præter actorum felicitatem, etiam ipsius cæli (quod alioquin pluviam minitari videbatur) auræque gratissime favorem utroque die experti sunt, ut magna cum eorumdem spectatorum voluptate (qui numerosissimi utriusque sexus convenerant) nova semper iisdem excitata orexi, secundo exhibitum fuerit.

[152] Hæsit ab hac triumphantis Norberti echone, mirus Antverpiensi populo erga S. Apostolum suum affectus, [Antverpiensium affectus erga S. Norbertū] qui majora indies devotionis capit incrementa: ut, quod olim de Antiochenorum civium erga Patriarcham suum S. Meletium eximio cultu, scribit S. Chrysostomus; idem de hoc pio Antverpiensium erga S. Norbertum studio asserere me posse videar. Ut enim Antiocheni, ob gratissimam Meletii memoriam, quam sibi ob oculos continuo versari volebant, patres, avos, proavos, matresque prætereuntes, B. Meletii nomen liberis suis imponebant, adeo ut omnes ædes ac compita jucundissime personarent Meletium; ita etiam Antverpienses, liberis suis certatim imponere satagunt gratissimum Norberti nomen: etsi nullus ex cognatione ipsorum ante vocatus fuerit illo nomine: quin & eosdem suos liberos nonnumquam veste S. Norberti candida, (quæ etiam subinde ad cœnobium benedicenda mittitur) vestiunt; [Antiochenos erga S. Meletium imitati.] ut eadem opera & Sancti virtutes & innocentiam induant. Alterum Antiochenorum erga S. Meletium studium erat, quod feliciter Antverpienses erga S. Norbertum imitari incipiunt; quod etiam erga ipsam Sancti imaginem sese devotissimos exhiberent: ut, teste eodem S. Chrysostomo, non in publicis solum, sed & privatis locis, eam collocarent; eamdem in palis annulorum, in simulachris & in phialis, & in thalamorum parietibus & ubiq; exprimerent; ita etiam S. Norberti sacra imago, non tantum cultorum suorum privatis edibus inferri: sed & publicis locis collocari, militaribus signis ac vexillis infigi, ac pro domorum intersigniis adhiberi cœpit. Tertium autem Antiochenorum erga Meletium cultus indicium erat, quod solenne ei statim festum decernerent; ac non secus ac apes favum, ita ejusdem sacras Reliquias circumvolarent. Quo in studio etsi Antverpienses, in immensum tamen Norberto obligatiores, ab Antiochenis superentur; sperandum tamen omnino est, ejusdem pii voti, quod pro publica hac S. Norberti festivitate obtinenda, jam dudum concepimus, aliquando nos fore compotes; ubi potissimum Sancti e cælo accesserit favor, qui nonnullis inspirabit, humanæ prudentiæ rationibus, ex zelo forte non satis bono nimium innixis, plus tribuendum legibus pietatis.

[153] Solicitus posthæc Abbas noster, ut sacræ iste S. Norberti Reliquiæ, & diligentius asservari, & honorificentius in Ecclesia populi venerandæ collocari possent; postquam ejusdem Divi capellam, quam in sinistro chori latere ad Septentrionem habet, peristromatis ex inaurato corio totam decore vestiri curasset; novam item ibi non exiguis sumptibus lipsanothecam fieri fecit; arculam imprimis novam, ad duos circiter pedes longam, unum altam, exterius vario Seraphinorum ac fructuum sculpto ornatu decoratam, [Nova lipsanotheca facta:] ac totam undique inauratam: interius vero rubea bysso circumquaque vestitam excipiendis sacris Reliquiis decenter compositam. Arcæ autem huic Reliquiariæ excipiendæ affabre admodum factæ, novum item in dictæ Capellæ latere, ad murum Septentrioni oppositum (ut tamquam sacer quidam averruncus, omne quod ab Aquilone panditur & cœnobio imminet malum, Norbertus avertere dignetur) vario item sculpturæ artificio, conditorium sive lipsanothecam aptari curavit. Est ea quatuor pedes alta & semis, tres vero & semis lata, quæ insigni qua coronidis & limborum, qua florum & spirarum ac Amaltheæ cornuum variegatione decoratur. Utrimque binæ virtutum illarum, quæ in Sancto mirifice floruerunt, basibus suis innixarum statuæ collocatæ sunt, duos fere pedes altæ, Fidei & Patientiæ. Superne inter binos Angelos tubas inflantes, hinc & inde coronidi innitentes, S. Norberti statua imposita cernitur. Totum externe opus pro potissima sui parte inauratum est; inferne abaco concinne efformato hæc majoribus characteribus aureis inscripta visuntur. [cui an. 1628 15 Febr.] Reliqviæ S. Norberti, Canonicorvm Præmonstratensivm Patriarchæ, Antverpiæ Apostoli. Omnibus autem hisce diligenter aptatis, ac pro tanti hospitis sacris Exuviis excipiendis, digne exornatis, cum die XV Februarii anni MDCXXVIII, votiva in honorem S. Norberti, eaque insigni musico concentu Missa celebrata fuisset; Abbas, Pontificalibus indutus ac Mitra, aptatæ isti novæ Arcæ, juxta ritumin Pontificali præfixum prius a se benedictæ, sacras illas S. Norberti Reliquias, [imponuntur Reliquiæ.] aliis ex bysso velis decenter involutas, coram multis testibus, una cum earumdem approbatione, ac aliis litteris, fidei posteris faciendæ ergo, inclusit: quæ deinde suo item novo conditorio in S. Norberti Capella indita fuit: ubi sacra isthæc urna inaurata, per appositam anterius vitream fenestram perrutilans, omnibus venerantibus conspicua apparet: ac deinceps ante eas noctu ac interdiu lampas semper ardens, in Capellæ medio, ex ipso fornice venerationis augendæ ergo, pendula visitur.

[154] Pius hic S. Norberti ejusque sacrarum Reliquiarum cultus, indies majora capit incrementa: adeo ut crebro, coram ejus altari ac sacris istis Reliquiis, videre sit magnum numerum genuflexorum, [Indulgentiæ concessæ visitantibus illas,] vota sua Sancto intimantium, luminaria accendentium, ac alia pietatis opera exercentium. Cui devotioni augendæ nuper Illustrissimus ac Reverendissimus Dominus D. Fabius de Lagonissa, SS. D. N. Urbani PP. VIII Nuntius, omnibus Christi fidelibus capellam dictam ac sacras ibi depositas Reliquias pie visitantibus, ex plenitudine facultatis suæ, concessit Indulgentias dierum trecentorum, per Diploma datum Bruxellis, XVIII Decembris MDCXXVIII. Denique, ad augendam magis piorum civium erga Tutelarem hunc suum devotionem, [& instituta Confraternitas] S. Michaëlis Abbas, per Sedem Apostolicam, piam hic Confraternitatem in honorem S. Norberti institui, ac spiritualibus gratiarum & indulgentiarum thesauris locupletari solicite curat: quin &, quo suam erga sacra ejus pignora pietatem testatiorem faceret, adjecit, ut fieri curaret Crucem quamdam argenteam, admodum affabre concinnatam, duos propemodum pedes altam; cui quinis locis dictarum sacrarum Reliquiarum particulæ, per crystallum conspicuæ, includerentur: ipsa circum quemque loculum sculpta epigraphe indicante, quid quoque contineatur, hoc ordine. Circum medium legitur. Articvlvs pedvm SS. P. N. Norberti Antverpiæ Apostoli. Circum supremum, Ex deflvxionibvs carnis SS. P. N. Norberti. Circum sinistrum; Pars Albæ Sacerdotalis S. Norberti. Circum infimum; Pars pedi pastoralis S. Norberti. Circum dexterum; Ex Dalmatica S. Norberti Archiepiscopi Magd. Sed & honesta ac pia Matrona Susanna de Bruyn, egregii statuarii Joannis Collyns de Nole ac capitanei conjux (cujus etiam illud quod supra descripsimus cæruleum labarum, pium donum fuit) novum S. Norberto in ejus capella ex vario marmore Altare fieri curat, ut ejus e cælo patrocinim demereri possit.

[155] Norberti Thriumphantis Echo sub Abbate Matthæo Antverpiæ resonans, per organum R. D. Ioannis Chrysostomi vander Sterre, hic nobis tacebit. [Pars Cerebri an. 1654 allata] Ut tacere citius posset, neque molem operis enormiter extenderet, rescißis identidem pluribus, ad hanc contracta brevitatem; eo fidentius quod major prolixitas, exteris onerosa futura, non debeat ab Antverpiensibus hic desiderari, integrum librum habentibus. Auctori, merces fuisse videtur succeßio in dignitatem Abbatialem, anno MDCXXIX feliciter oblata, & per XXXII, annos gesta: quod etiam marmora, in honorem S. Norberti loquacia, posteris testabuntur. Succeßit Chrysostomo Norbertus van Couwerve, inauguratus XXI Decembris anno MDCLII. Hic a Norberto Nicolao Amand ab Amelunxen, Strahoviensi Abbate, accepit, VII Maji, anno MDCLIV, partem Cerebri condensati sanctißimi Fundatoris Norberti, [& novæ arcæ argenteæ inclusa:] quam aliasque ejusdem Reliquias inclusit novæ & artificiosæ insignique capsæ argenteæ longæ ad mensuram humani corporis: quæ sub insigni conopeo, in ejus festo, & per Octavam exponitur in ara extemporali, magnifice medio in templa erecta: per reliquum vero annum servatur in proprio Sancti sacello, quod marmoreo altari sepimentoque instructum, chori ambitum insigniter ornat, una cum aliis similiter ornatis sacellis quatuor. Ibi excavatus in loculum speciosi operis paries, post inauratas valvas illam custodit, majoribus dumtaxat festis spectandam, & ardente ante eam jugiter lampade illuminatam, qualem vides sub altari sacelli Pragensis, supra exhibiti, æri incisam.

[156] Litteræ Abbatis Strahoviensis, tam insignem sacri Cerebri partem donantis, invenire cupiens, nobisque jam pridem optantibus omnia coram inspicere gratificari volens præsens Abbas (quem monasterio diu Deus conservet) Ampliss. ac Reverendiss. D. Ioannes Chrysostomus Teniers, [cum approbatione Vicariatus Antverp.] invitavit nos die XIX Iulii MDCXCIII, ad inspectionem argenteæ illius arcæ. Cumque adessemus, reverenter expositam in Sacristia, coram præcipuis sui monasterii Religiosis aperiri fecit, & singula intus contenta coram se explicari. Et inventa est quidem pars Cerebri exiccati, multipliciter obvoluta; sed scripturæ eo spectantis nihil. Iußit ergo nobis describi Instrumentum Vicariorum generalium, vacante Sede diœcesim Antverpiensem administrantium, ipsamque Reliquiam approbantium, quod est hujusmodi; Quoniam Sanctorum cum Christo in cælis regnantium relicta in terris corpora, aliasque exuvias, ecclesiarum esse ornamenta, urbium contra hostes visibiles & invisibiles præsidia, publicæ pietatis incitamenta; & recta ratione, & innumeris experimentis, & omnium seculorum sensu comprobatum est; merito existimamus, quæ eorumdem cultui amplificando conducunt, quorum patrocinia cupimus incessanter habere, singulari nobis studio esse promovenda. Cum igitur pro parte Rev. adm. & Ampliss. Domini Norberti van Couwerven, moderni Abbatis Monasterii S. Michaelis, Præmonstratensis Ordinis in hac urbe, nobis fuisset exhibita theca quædam lignea; & in illa loculus holosericus, insignes Reliquias de corpore S. Norberti, Ordinis sui Fundatoris, ac vere Antverpiensium Apostoli, [post inspectas Reliquias] legitime donatas atque transmissas continens; ad finem & effectum, ut auctoritate qua hac parte utimur ordinaria assertæ, pro veris & legalibus haberi & exponi possent, iisdemque honor deferri, qui in Dei Omnipotentis gloriam, & totius Ecclesiæ Antverpiensis redundaret utilitatem: Nos, pro debito officii, quantum in Domino possumus, satagentes Sanctis desideriis & filiali affectui Ampliss. Domini exhibentis condescendere, populique nobis commissi erga Apostolum suum devotionem promovere; ut ejus meritis efficacius adjuvemur, cujus Reliquias pio amore complectimur; certo confisi, hos Religionis cultu nobis apud Deum Patronos parari, & adversus quævis ingruentia mala Tutelares, ac simul fidei, caritatis, fortitudinis, aliarumque virtutum exempla atque incitamenta offerri; reseratis & attente perlectis litteris Reverendissimi in Christo Patris ac Domini Fr. Norberti Nicolai Amani ab Amelunxen Abbatis Strahoviensis, quibus sub manu & sigillo propriis declarat ac testatur, [& litteras Abbatis Strahov.] se ad majorem Dei gloriam, & Antverpiensis inclitæ civitatis consolationem perpetuam, nec non cœnobii & Ecclesiæ S. Michaëlis ibidem indeficientem novam benedictionem, ejus altari reverenter, quo potest, pio devotionis actu, & superabundanti caritatis affectu, transmittere, imponere, atque donare, medium Cerebrum sanctiss. Patris Norberti Antverpiensium Apostoli; rogans, ut hunc thesaurum bene observent, custodiant, venerentur: utpote organum, unde tam salutaria, dum viveret Vir Dei, in illorum & posterorum salutem distillata sunt; & per quod, prout notum orbi, mirabilia, stupenda, sancta plurima, [additis 40 dierum Indulgentiis.] Spiritus sanctus operatus est olim. Ex quo donationis & transmissionis instrumento, cum constet (quantum moraliter cognosci potest) prætactas Reliquias, veras & legales esse; easdem ut tales, auctoritate nostra ordinaria approbamus, fideliumque venerationi publice exponi posse decernimus; in majus devotionis augmentum, omnibus & singulis hasce Reliquias, die exaltationis earumdem, aliisque anniversariis, quibus sancta Mater Ecclesia festivam hujus Sancti recolit memoriam, prævia legitima dispositione, in orationis spiritu visitantibus, quadraginta dies de vera Indulgentia, juxta formam Ecclesiæ consuetam, in Domino concedentes. In quorum omnium fidem ac robur, præsentes sub sigillo Vicariatus, & Ampliss. Domini Vicarii Generalis vidimatione, per Secretarium expediri fecimus. Antverpiæ Kal. Maji MDCLIV.

Franc. Dinghens Vic.

& erat subsignatum de mandato RR. adm. Dominorum Vicariorum præfatorum

Franc. Hillewerven Secret.

[157] Exaltationi prædictæ lecta videtur fuisse Dominica III post Pentecosten, inter utrumque Sancti Patriarchæ festum mediare solita; quæ ut singulis annis solennius recoleretur, placuit tertium unum instituere, impetrata deinde etiam plenaria ad id Indulgentia sub titulo Triumphi Norbertini, de sacramentaria Tanchelini hæresi apud Antverpienses; ut proxime Octavam Sanctißimi sequeretur ejusdem restitutio, post aliquot annorum latebras in lucem reproducti, atque ita pompam Eucharisticæ circumlationis, per omnes urbis parochias sigillatim circumductam, extrema denique concluderet Michaelitarum cum venerabili Hierotheca proceßio. Exemplum Abbatum Antverpiensium, parte aliqua sacri Corporis ita bis donatorum, adduxit Præsidem Norbertini Romæ Collegii, ut ipse etiam sperare auderet simile quidpiam, [An. 1689 missus Romam articulus.] Romano populo exponendum ad venerationem. Nec sua eum spes fefellit; scripsit enim nobis anno MDCLXXXIX, quod anno immediate præterito, beneficio Abbatis Strahoviensis Hyacinthi Hofman, acceperit particulas duas, unam deciduæ carnis (pulveres ex sepulcro collectos, & in massulam coagmentatos intelligo) & digiti unius articulū, sub attestatione Principis & Archiepiscopi Pragensis, signata XXX Ianuarii, quas recognoverit & publice exponi probaverit Eminentiss. Cardinalis Carpegna, Pontificius in alma Urbe Vicarius. Addixerat nobis idem D. Præses, submissurum se descriptionem pompæ, in solenni expositione dictarum Reliquiarum Romæ celebrata, una cum litteris donationis: sed nihil hactenus præstitit, aliis rebus intentus. An aliæ quædam particulæ simili modo communicatæ aliis sint, necdum comperi.

[158] Addo postremas Indulgentias, toti Ordini in perpetuum novißime concessas.

CLEMENS PAPA X
Ad perpetuam rei memoriam.

[Clemens X omnibus ecclesiis Ordinis] Cælestium munerum thesauros, quorum dispensationem fidei nostræ commisit divina dignatio, prudenti liberalitate libenter erogamus; cum id ad augendam fidelium religionem, fovendamque & excitandam erga beatos patriæ cælestis incolas pietatem, arbitramur in Domino profuturum. Volentes igitur ecclesias, tam Canonicorum Regularium, quam Monialium Ordinis Præmonstratensis, a S. Norberto (qui tamquam lucerna ardens super candelabrum in domo Domini positus, Apostolicis charismatibus aliisque divinæ gratiæ donis longe lateque refulsit) sub speciali beatissimæ Virginis Dei Genitricis protectione, ac S. Augustini Regula salubriter instituti, ut condignis frequententur honoribus, & fidelium ad eas confluentium devotio augeatur, aliquo gratiarum spiritualium munere decorare; supplicationibus dilecti filii Francisci Buyrette, Canonici Regularis expresse professi, [concedit Indulgentias perpetuas pro festo S. Norberti & aliis.] & Procuratoris ejusdem Ordinis, nomine, nobis super hoc humiliter porrectis; ac de Omnipotentis Dei misericordia, & beatorum Petri & Pauli Apostolorum ejus auctoritate confisi; omnibus & singulis utriusque sexus Christi fidelibus, vere pœnitentibus & confessis ac sacra Communione refectis, qui aliquam ex ecclesiis quorumcumque monasteriorum, tam Canonicorum Regularium, quam Monialium dicti Ordinis Præmonstratensis, hactenus erectis & imposterum quandocumque erigendis, ac ubicumque locorum existentibus, in Assumptionis B. Mariæ Virginis immaculatæ & S. Augustini festivitatibus, ac die festo S. Norberti præd. vel Dominica infra illius Octavam; & die XIII Novembris, qua omnium Sanctorum Ordinis præfati Commemoratio ibidem fieri solet; nec non quamcumque ecclesiam ejusdem Ordinis, die festo specialis Patroni ceu Titularis illius ecclesiæ, cujus nomen in Martyrologio Romano annotatum reperiatur, [an. 1673.] a primis Vesperis usque ad occasum solis dierum hujusmodi, annis singulis devote visitaverint, & ibi pro Principum Christianorum concordia, hæresum extirpatione, ac sanctæ Matris Ecclesiæ exaltatione, pias ad Deum preces effuderint; quo die ex prædictis id egerint; plenariam omnium peccatorum suorum Indulgentiam misericorditer in Domino concedimus, præsentibus perpetuis futuris temporibus valituris… Datum Romæ apud S. Mariam Majorem, sub Annulo Piscatoris, die V Julii MDCLXXIII, Pontificatus nostri anno quarto.

APPENDIX.
Beneficia quædam recentiora, Sancti ope impetrata.

Norbertus, Fundator Ordinis Præmonstratensis, & Archiepiscopus Magdeburgensis (S.)

[159] Ego Elisabeth Sucborabska, Soror Ordinis S. Norberti, [Sanctimonialis moribunda,] præsentibus his fidele testimonium exhibeo, Religiosam in Christo mihi multum dilectam, Annam Rupeczka, Sororem & Priorissam cœnobii Czarnowassensis, anno Domini MDCXXVII, a Domino Deo gravissima per nonnullas hebdomades infirmitate oppressam fuisse, adeo ut salutis ejus spes ab omnibus desperaretur. Cumque eamdem; in extremis jam laborantē, loquela destituisset Sorores mœstissimæ, videntes angustias animi Matris dilectissimæ, in templū, ad anchoram tutissimam & solamen infirmorum omnium, [ad votum alterius subito convalescit an. 1627,] beatissimam Virginem Mariam, confugerunt, eam Litaniis salutantes, & pro incolumitate Matris deprecantes. Me tamen penes infirmam remanente, & votum faciente ante imaginem S. Norberti, me velle faciem illius depictam ad corpus S. Norberti transmittere; statim infirma ac muta, labiis quasi solutis, loqui & bene valere incepit. Quod ego meritis & patrocinio S. Norberti factum adscribens, hanc eamdem imaginem Pragam ad corpus illius transmitto, suppliciter rogando, faventes S. Norberti, ut eamdem ad corpus Sanctissimi appendant. Datum in cœnobio Czarnowassensi Virginum Deo dicatarum, die XX Januarii MDCXXVIII.

[160] [item Sacerdos graviter infirmus.] Senior Conventus nostri Strahoviensis recensuit, dum quadam vice gravissimo morbo decumberet; & XIV diebus cholicæ enormibus doloribus, medicinis nihil juvantibus, vexaretur; desperata jam a medico salute, de licentia Domini Prælati sui, & consilio P. Prioris, viribus licet destitutus, absente Ministro infirmorum, e lecto ad genua provolutus, votum vovit; quod si Deus, per merita & intercessionem S. P. sui Norberti eumdem sanitati restituerit, se tot Sacra votiva quod litere in nomine Norbertus continentur, velle legere. Voto emisso post tres dies sanus e lecto surrexit, & votum exsolvit.

[161] Narratum etiam fuit nobis, ab illis qui præsentes fuerunt; dum tempore Translationis sancti Patris e Magdeburgo Pragam, ex arca triumphali præ templi foribus scenica actio institueretur, [Honoraria de cælo fulmina & tonitrua in dio festo.] & cantaretur a duobus pueris solenne canticum, Benedicite omnia opera &c. quidquid illi in cantico nominarunt, musica intercinente, mox ad nomen in arcum scenamque prodiit; Ignis, Æstus, Frigus, Aqua &c. dum autem Fulgura & Nubes producere debuissent, nullo modo successerunt: sed (quod mirandum) eo ipso tempore cælum fulgura & tonitrua submisit, statimque priori serenitati restitutum fuit.

[162] [Sanantur Matrona morti proxima,] Uxor Domini Baronis a Kolowrat, Herois sane cordata, dum in fine Septembris ejusdem anni, conclamantibus medicis, spes salutis morituræ abdicitur; versa in aversam lectuli sui spondam, simulque in vota & lacrymas effusa, a Cælitibus petit, quod negant terrigenæ. Norbertum inclamat tacita cordis vociferatione, ut ipse veniat pro medicina. Venit vocatus; illico de cælo sentit auxilium: fugit morbus & cum ipso vicina mors. Ipsa, valetudine cum viribus recepta, adiit cubile sanctorum Ossium sui medici Norberti; agnoscit opem, prædicat, voto se solvit: ac Strahoviensi Prælato hæc ipsa narrat, affirmans se in conscientia ad hæc narranda instimulari.

[163] [puer præ dentium dolore octiduum insomnis,] Puellus circiter quadrimulus honorabilissimæ Matronæ (Uxor est Quæstoris D. Comitis a Slawata) post diuturnos odontalgiæ dolores, tantos adeoque intolerabiles, ut totum octiduum, soporiferæ ætatis puer, somni ne quidem stillam oculis cœpisset; cum votis ad templum Strahoviense defertur. Mater, religiosissima quadam vidua in pietatis societatem assumpta, sternitur orationi: puellus illico sopore profundissimo incessitur, adeo ut nec excitari motu ullo vel clamore potuerit. Itaque post longas preces dum efferunt dormientem, & inscenso carpento domum revehuntur, ecce subito expergefactus puellus clamat, obstupescentibus omnibus; Vere, inquiens, Domina mater, S. Norbertus, cæli civis est. Atque iterum clausis in somnum ocellis, usque ad octavam vespertinam obdormit: ad quam demum iterum expergefactus; Potens, inquit, medicus S. Norbertus. Nec deinceps rediit dentibus suus dolor.

[164] Anno MDCLI, XXII Novembris, in civitate Ausicensi, in diversorio, apud Aureum-Angelum nuncupato, [Medico Lutherano apparens S. Norbertus] imago S. Norberti in Pontificalibus sedens depicta est, in memoriam, quod sacra ejus ossa, dum transferuntur, in dicta domo pernoctarint. Prædicto igitur anno & die, medicus quidā Dresna advectus, secta Lutheranus, aliquot septimanis ob copiam patientium in dicto diversorio fuit moratus. Contigit autē dum mane hora quinta in somnis jaceret, apparuit ei S. Norbertus, prout in imagine ibidē depictus est; utramq; manum dolentis instar concutiens. Ille, signo se Crucis muniens, exclamavit; Dominus meus & Deus meus, quid hoc portendit? Respondit S. Norbertus: Ah! mala nova. His dictis disparuit. Medicus e lecto prosiliens, flexis genibus oravit, totaque die sequenti totus tristis incedebat. Altera die intra sextam & septimam nuntium venit, [ei mortem uxoris nuntiat.] uxorem suam illa hora, qua sanctus Norbertus eidem apparuit, apoplexia tactam expirasse. Nuntio tam tristi accepto Medicus, etsi Lutheranus, coram imagine S. Norberti ad genua provolutus, in hæc, inter singultus & lacrymas, prorupit verba: O S. Norberte, nunc scio te esse Virum sanctum; tristia mihi tulisti nova. Promitto quoad vixero me quotidie in honorem tuum unum Pater noster oraturum. Hoc coram pluribus pluries narravit; testimonia hujus facti apud nos in monasterio habentur.

[165] [Devota Sancto pestem evadit,] Anno MDCLXXX, dum pestis Pragam totam infecisset, Matrona quædam, cujus maritum cum septem prolibus pestis sævissima absumpserat; votum ad S. Norbertum fecit, & inter tot pestiferos sana & illæsa ab hoc malo permansit. Curavit postmodum in gratiarum actionem, pingendam imaginem S. Norberti; quam de facto in oratorio suo quotidie veneratur.

[166] Anno MDCLXXXVII, in festo Translationis, vidua quædam bonarum facultatum in ecclesia nostra comparuit; [alia causam desperatam evincit,] quæ retulit, sibi injuste quamdam intentatam litem; & quia sufficientibus destituta instrumentis, causa jam cadere debebat; illa nullum sciens refugium, nisi ad pacis Angelum S. Norbertum, ad ejusdem sacras Reliquias Missam legi curavit. Et ecce ad Curiam veniens, omnes judicum animos pro se esse animadvertit, qui ante contra erant; ipsamque, de qua paulo ante desperabatur, causam obtinuit.

[167] [& læsæ famæ restitutionem:] Fuit eadem gravissime a suis consanguineis diffamata, & quidem innocenter; hinc longo tempore inter eos iræ, discordiæ, & odia succendebantur. Illa iterum ad pacis Angelum S. Norbertum per Missam confugit: & ecce domum rediens, nuntios ab amicis suis ante diffamatoribus deprehendit, qui petebant occasionem sibi dari; se omnem injuriam, per diffamationem sibi factam, velle etiam publice deprecari; quod & fecerunt, & ab eo tempore in summa pace & caritate sibi convivunt. Hæc omnia prædicta vidua in & extra Confessionale testata est; etiam juramento idipsum parata confirmare.

[168] Eodem anno Illustriss. D. Comitis de Waldstein conjux, [ægra cum filio mater convalescit:] una cum filio suo juniore, gravissime infirmabatur, & maxime de juniore jam desperatum erat. Illa, transmissis candelis, Missam ad sacras exuvias sanctiss. Patris legi curavit: & ecce, præter omnem spem, tam ipsa quam junior paulo post restituti sunt sanitati. In gratiarum actionem per totam Octavam Translationis quemdam Religiosum transmisit, qui Missam celebraret in honorem sanctiss. Patris.

[169] Eodem anno quædam Domina fassa est, sæpius sese ante hac, [juvantur parturientes.] non sine vitæ periculo, una vice duas proles easque mortuas esse enixam: tandem jam prægnans, votum fecit ad S. Norbertum, ac felicissime prolem masculam vivam peperit; quam postmodum candido habitu ejusdem sacri Ordinis ad aram sanctiss. Patris indui curavit.

[170] Anno MDCLXXXVIII Matrona quædam in partu laborabat. In his angustiis constitutæ, in mentem venit, postridie sextam fore diem mensis Junii, alias S. Norberto sacram. Hæc pie cogitando incipit enixe opem sanctiss. Patris implorare, & quidem peroptato eventu. Hora siquidem duodecima noctis, initio diei sextæ Junii, feliciter partum enixa est. In gratitudinis vicem prolem suam nomine S. Patris insigniri curavit. Patrocinii, quod prægnantibus per merita & intercessionem S. Patris exhibetur, innumera tam Pragæ quam extra sunt exempla; nam pulveres sacri Corporis cum reverentia sumpti, vel saltem collo suspensi, felicissimum procurant partum; ita ut vere dici possit, mulieres prægnantes corpus S. Norberti, quo ad carnem, præ amore & reverentia jam fere totum absumpsisse.

[171] His Praga ex Strahoviensi Conventu acceptis, addatur singulare quidpiam, quod Xanctis, in patria ipsius Sancti, accidisse sibi narrat honestißima & gravis matrona D. Boegels, [Xanthis natali domui Sancti] sicut anno MDCXCII die VII Augusti scripsit P. Lambertus Buren, nostræ ibi Residentiæ pridem senior, vir prope septuagenarius, de quo supra. Is rogatus quærere, qua certitudine dicatur ibi adhuc monstrari locus natalis S. Norberti: ea renuntiavit quæ in Annotatis ad Caput I Vitæ litt. c descripsit: deinde epistolam sic prosequitur. Historiola Dominæ Boegels, cujus aliquando mentionem feci, quantum ad confirmationem traditionis præmemoratæ de nato in platea Martis S. Norberto, ponderis habeat viderit Reverentia vestra. Sic autem narravit mihi, & R. D. Canonico Tunnissen, quem assumpseram socium. [vicina domus servatur a prædonibus] Nimirum, accidisse ante annos circiter quinquaginta; ut Hassi manu violenta Xanthorum occuparent urbem, totamque misere spoliarent, Quod cum fieret, matrem suam, quæ tunc afflicta erat vidua, & non procul a loco jam dicto habitabat, singulari erga hunc Sanctum suum vicinum fiducia animatam, eumdem jure vicinitatis in auxilium vocasse; apertoque ne perfringeretur ostio, prædonibus liberum aditum prebuisse. Nec mora harpyias magno numero statim irrupisse, rapuisse, diripuisse quidquid occurrebat. Verum adfuisse ex tempore egregia forma equitem, qui, indignitate rei cognita, [illo invocato:] equo præ foribus custodiæ matris commisso, ipse domum stricto gladio ingressus, omnes exegerit nebulones, nec unquam amplius comparuerit, equo interim ante fores in manibus parentis suæ relicto; donec postea, pacatis omnibus, ab alio quopiam abduceretur. Ceterum mulieri dictum erat sic: Tene hunc equum; & esto secura, nihil damni vel molestiæ tibi inferendum, quamdiu hic steterit ante ostium tuum: quod & factum ejusdem hodie filia, ad honorem S. Norberti, grata deprædicat. Sed an vere hic eques fuerit S. Norbertus, an Angelus aliquis, [cujus ædes benemerentur in sacellum converti.] vel Officialis quispiam bellicus, plorantis viduæ commotus gemitibus, Deus novit: ego certe nihil aliud hinc possum elicere, quam testimonium aliquod ad confirmandum, quod locus supra dictus vere is sit, in quo natus olim fuit S. Norbertus. Idem fortaßis conficient, ex hic & antea ad Vitam dictis, Prælati Præmonstratenses, & quod alias in deliberationem adductum audivi; an redemptas communiter ædes vellent in Sacellum Divo consecrandum convertere, effectui dandum decernent, quamprimum restituta Belgio & Germaniæ pax, tempus adduxerit ejusmodi cogitatibus exequendis opportunum.

COROLLARIUM I.
De institutione Archiepiscopatus Magdeburgensis, & primis ejus Præsulibus usque ad S. Norbertum.
Ex Ms. Chronico Magdeburgensi.

Norbertus, Fundator Ordinis Præmonstratensis, & Archiepiscopus Magdeburgensis(S.)

AUCTORE D. P.

[Prologus]

[Operæ pretium videtur, extincta Magdeburgi religione Catholica,] Ad S. Norberti, Magdeburgensis Archiepiscopi XIII, laudem nonnullam facturum videtur, si Metropoleos istius exordia, atque primorum XII Archiepiscoporum acta, ex vetustis membranis eruta, emergant hoc tempore; quo diœcesis illa, cultu Catholicæ Religionis per propriam exuta culpam; per Westphalicæ pacis conditiones, permissa seculari Electoris Brandeburgici potestati, libertatis ecclesiasticæ jura amisit: cujus ut memoria quoque aboleretur, pro Archiepiscopatu, cœpit dici Ducatus. Accidit hoc anno MDCXLVIII, cum jam annus centesimus effluxisset, ex quo Canonicis Metropolitanam vacuam dimittere coactis, seque alio recipere, simul & Deo & Cæsari rebellis civitas, subjici banno Imperiali commeruit, [ejus ibi exordia scripto resuscitare.] unde omnia istic retro fluxere; ædificiis etiam non uno incendio deformatis, postquam inde ablatum fuit corpus S. Norberti, ut infra explicabitur. Prius quam ultima illa mutatio fieret, redierat ad Cæsarem civitas, armis Tillii Comitis subacta anno MDCXXX, & a biennio institutum Archiepiscopum Guilielmum Leopoldum Archiducem Austriæ, jussa revereri, Catholicæ Religionis exercitia tantisper fuerat coacta recipere. Eo, usque ad prædictam Westphalicam pacem, titulum istum tenente, prolixum de historia urbis ecclesiastica tractatum, [id antea breviter fecerat Strevesdorffius,] ex Archivio Magdeburgensi, colligere exorsus Fr. Waltherus Henricus Strevesdorff, Novesiensis, S. T. D. & Ordinis Eremitarum S. Augustini per Turingiam & Saxoniam Vicarius generalis, brevem ejus Epitomen evulgavit anno MDCXXXIII, sub titulo Primatis Magdeburgensis: qua Epitome jam excusa, nactus Chronica Magdeburgensia, anno MDXXV in pergameno calamo exarata, Observationes hinc aliquas sumpsit, quibus folium unum chartæ, prioribus adjungendum, implevit.

[2] [nunc fit ex membraneo Ms. Chron.] Ipsum illud Ms. habuisse videtur Henricus Meibomius, in lucem edens Witikindi Chronicon cum Historia Hroswithæ; indeque transcripsisse, quæ subjungit de hoc nostro argumento. Nec aliud esse videtur, unde diligentißimus Ioannes Mabilio collegit Commentarium de S. Adalberto, Archiepiscopo Magdeburgensi primo; ubi de origine monasterii ipsius & de erectione Metropolis ejusdem tractat: quem Commentarium Lector reperiet insertum seculo V Benedictino pag. 573 & seqq. Idem autem Chronicon, iisdem ut plurimum verbis, sub modica tamen hinc inde varietate, modo contractius, modo auctius, nobis anno MDCLXVIII Treviros excurrentibus, donavit R. P. Henricus Turckius, nostræ tunc ibi Societatis Rector; pro raro, uti revera est, cimelio; quamvis extremis foliis mutilum, per quæ usque ad annum a Strevesdorffio notatum verosimiliter producebatur. Verum ea mutilatio non magnum antiquitati præjudicium adfert: siquidem vetustior scriptura Codicis, non protenditur ultra annum MCLXXXVIII: sed ita, ut antiquiorem illam scripturam ecgraphum esse codicis vetustioris & sub finem corrosi, appareat, ex crebris circa finem lacunis, quibus relicta sunt spatia vacua, [perducto ad an. 1188:] auxilio alterius codicis aliquando supplenda, qui antiquior codex potuerit usque ad annum MCCC pertigisse. Est autem non unus Codicis hujus character, nec eadem membranarum antiquitas. Prior enim pars usque ad annum MLXXX vetustior est, & in ultima pagina non parum attrita; uti contingere solet codicum male habitorum membranis, [& post an. 1300 exarato,] operculi munimine spoliatis, quarum revulsa pariter pars altera, uno aut dimidio post fracturam seculo resarta fuerit, sicut dixi: sic tamen ut ea parte qua vetustißimus est Codex, non sit quadringentis annis multo antiquior.

[3] Auctores, ut in talibus contingere solet, succeßive sunt plures; [cum duplicis generis interpolationibus.] & quisque præcessoris sui transcribens exemplum, ipsum interpolavit, ut scivit & voluit. Primus qui hoc fecit, & propiores sibi annos supplevit, aut vixit tempore Tagmonis Archiepiscopi Magdeburgensis tertii; aut potius sub annum MCCC vivens, ex tali tractatulo aliquo sumpsit, & Chronico quod transcribebat inseruit, tum civitatis, tum Archiepiscopatus exordia: sed ea suis quibusdam interpolamentis auxit, fide non bona. Hæc ab originario textu discreturus, Interpolatores duos distinguam. Primum dicam ipsum Tagmonem, qui anno MXII obiit, vel ejus coævum: sed qui ad Tagmonis mortem describendam non pervenerit. Huic utinam nihil addidisset is, quem vocabimus Interpolatorem secundum, & cujus causa adeo minute describenda mihi fuit conditio Codicis. Eo antehac aliquoties usus sum, præsertim in Analectis ad Chronico-historicum Conatum circa Romanorum Pontificum seriem, ubi de Gregorio V & sequentibus, & Chronicon appellavi Saxonicum. Poteram cum Meibomio & Mabilione Magdeburgense appellasse: revera enim Magdeburgi, aut potius in vicino S. Ioannis Baptistæ monasterio, scriptum fuisse agnoscet, quisquis illius Ecclesiæ historiam leget, qualem inde huc transcribere exordiens, in plures Paragraphos hoc Corollarium seco.

§. I. Fundatio civitatis, in eaque Abbatiæ S. Mauritii, & hujus postea in Archiepiscopium conversio.

[4] Scripserat vetustior Chronici auctor, ad annum DCCCCXXXVIII, breviter suo more, [In prædicto Ms.] hæc pauca: Eodem tempore, prædictus Rex, Otto I, instinctu & petitione piæ conjugis suæ Edith Reginæ, Abbatiam Regalem intra urbem Magdenburg fundavit. His non contenti rescriptores, antiquiori isti contextui addiderunt, non solum ipsius fundationis historiam plenius descriptam, sed etiam civitatis, a vulgata tunc fabella de Iulio Cæsare ductum initium. Nam Magdeburgo idem, quod multis aliis Germaniæ locis accidit; ut dicatur ab eo conditum, qui illuc usque numquam pervenit. Quod quia ætati illi ignoscendum, non gravabor hic quoque totum illum locum ponere ut melius de omnibus lector judicet, & a primis interpolationibus secernere poßit secundas. Sic ergo interfatur: Sed antequam de hac fundatione plenius dicamus, non otiosum putamus, si de tam famosæ civitatis prima fundatione, [& unde hoc nomen Parthenopolis sive Magdeburg susceperit] penes traditionem veterum paucis perstringamus. [Cæsar igitur ille, [fabulose dicitur a Iulio Cæsare condita civitas,] quondam potentissimus, ab Julo Æneæ filio stirpis derivatione cognominatus Julius, Dictatoris ordine cum Crasso & Pompeio sublimatus Romæ; cum totam Galliam trinæ divisionis Romano Imperio armis subjugandam suscepisset; in has subjectæ gentis partes veniens, tum ut eo tutius cum exercitu pausaret, tum ut circumpositas nationes facilius coerceret, plures competentibus in locis civitates condidit; quarum nonnullas terræ lignique materia circumvallavit, [& Dianæ dicata,] pleresque etiam murorum ambitu cinctas munire studuit, quantum opere festinato valuit inhianter accedens populi multitudo. Inter quas non infimam ad honorem Dianæ condidit: quæ quia apud Gentiles Dea virginitatis stulto errore credebatur; a Parthenοῦ, quod Græce Virgo dicitur, Parthena quoque vocabatur; sicque a Parthena, id est Diana, Parthenopolim, id est Parthenæ urbem appellavit: quod etiam barbarum nomen testatur, quia Magadeburg quasi Virginis urbs dicitur. Fecit quoque idem Cæsar intra urbem, juxta ripam Albiæ fluminis, templum, imo idolium, ejusdem Dianæ; ubi ad supplementum ejusdem religionis, pluribus Virginibus dicatis, sacra Deæ statuit, quæ posteritas celebravit. [ideoq; Magdeburgum vocata:]] Non magni quidem interest, secundine an primi Interpelatoris hæc esse statuas; malim tamen ad secundum referre, atque per conjecturam, ut magis piam, sic magis verosimilem opinari, nomen istud sub Carolo Magno factum ab aliquo Deiparæ Virginis sacello; eodem fortaßis, quod postea in ecclesiam Collegiatam auctum per aliquem Carolingorum, denique per sanctum Norbertum Præmonstratensibus traditum sit.

[5] [ubi Carolus M. fundarit sacellū S. Stephani,] Decursis post hæc pluribus annis] (quibus verbis transitum a novo ad veterem embolismum facere videtur Interpolator secundus) Cum summæ virtutis Karolus Magnus, sceptra regni gerens,… Saxoniam, continuis bellorum procellis subactam ad fidem Christi convertisset [hujus idolii aras destruxit, &] oratorium Protomartyris Stephani ibi dedicari fecit, & diœcesi Halberstadensi [ipsam civitatem] subjecit. Sed jam dicto Albiæ flumine, jugi impulsu usque ad ecclesiæ parietes littus suum cavante, illa tandem corruit: pro qua hanc permodicam, quam usque hodie cernimus, vulgi paupertas erexit. Præfatus autem Imperator Otto Magnus, & post Karoli tempora nulli inter omnes Romana sceptra gerentes secundus, non solum suæ, sed & futuræ generationis ætatibus, relinquere volens nominis sui memoriale celebrandum, [& novam civitatem condidit Otto I,] novum hujus civitatis posuit fundamentum. Volebat enim ibi Sedem Episcopalem facere: sed partem parochiæ, quæ Halberstadiensi diœcesi subjacebat, a Bernardo ejusdem Ecclesiæ Episcopo, quoad ille vixit, impetrare non potuit. Fundavit igitur inibi regalem, ut diximus, Abbatiam, in honore Beati Petri Apostolorum Principis, ac Mauritii egregii Thebæorum Ducis, dignique contubernalis illius Innocentii militis, cujus corpus Rodulfus, [cum Abbatia S. Mauritii:] Rex Burgundiorum, ei ac Reginæ transmissum, regium, imo divinum munus donavit. Maximam quoque partem corporis S. Mauritii, & quorumdam Sociorum ejus; cum plurimis Apostolorum, Martyrum, Confessorum ac Virginum Reliquiis, in eamdem civitatem transtulit.

[6] Eodem anno jam dictus Otto, Rex gloriosus, XI Kal. Octobris præfecit Abbatiæ Annonem, [posito istic Abbate Annone, ac dein Othwino.] virum venerabilem, Treveris de cœnobio S. Maximini assumptum; transductis inde & aliis Fratribus, numero & sanctitate monasticæ disciplinæ perfectionem informare sufficientibus. Qui Domnus Anno, postquam Abbatiam per annos (quos non invenire potuimus) strenue rexit, Wormaciensis Præsul eligitur (alii anno DCCCCXL id factum statuunt) eique Othwinus in Abbatia substituitur. Hactenus (si prænotata forte excipias) Interpolator primus: qui rursum ad annum DCCCCLIX hæc adjungit, infra dicendis opportuna futura, Legati Helenæ Russorum Reginæ, quæ sub Romano, Constantinopolitano Imperatore, Constantinopoli baptizata est (fuit is Romanus Leucapenus, qui anno DCCCCXIX Cæsar nominatus, a genero suo Constantino Porphyrogenneta illius nomen suo postponi fecit in publicis Actis cum titulo Augusti, [Interim Russis Episcopum petentibus,] quousque gradu motus & visu privatus est, anno ejusdem seculi XLIV). Legati, inquam, Helenæ, ficte, ut post claruit, ad Regem Ottonem venientes, Episcopos & Presbyteros eidem genti ordinari petebant. Quod ille audiens & nimium gavisus, consensit deprecationi eorum; fecitque eis ordinari venerabilem & Catholicum virum Libutium. Sed idem Libutius, [post Libutium ordinatur Adelbertus:] ab itinere quibusdam dilationibus suspensus, XV Kal. Martii diem clausit extremum. Cui Adelbertus, ex cœnobitis S. Maximini, machinatione & consilio Willehelmi Archiepiscopi (Moguntini scilicet, omnia apud patrem Regem potentis) licet meliora in eum confisus fuerit, & nihil umquam in eum deliquerit, peregre mittendus, in Ordinatione successit. Quem piissimus Rex, solita sua misericordia, [sed ab illis non admissus,] omnibus quibus indigebat copiis instructum, genti Russorum destinavit. Sed & hic nihil in his, ob quæ missus fuerat, perficere valens, & inaniter se fatigatum videns, revertitur: & quibusdam suorum in redeundo occisis, ipse cum magno labore vix evasit; adiensque Regem, caritative suscipitur; [Wirzeburgi Abbas sit.] & a Deo amabili Willehelmo Archiepiscopo, pro retributione tam incommodæ ab eo sibi machinatæ peregrinationis, bonis omnibus & commodis, quasi frater a fratre, amplectitur & honoratur: præficitur deinde Abbatiæ Wirziburgensi, ac denique Archiepiscopus Magdeburgensis creatur.

[7] Quo id modo factum sit, delucide explicat, Metropolitanæ illius Ecclesiæ Suffraganeus, [Hunc Otto I, Imp.] Dithmarus Merseburgensis Episcopus; qui anno MXVIII vita functus, paulo ante obitum scripsit octe libros Chronicorum de gestis Henrici Regis, triumque Otthonum, & Henrici Sancti, Imperatorum: qui libri apud nos Mss. extant, plenius perfectiusque quam habentur editi, & cuicumque alteram editionem curaturo libenter communicandi. Is libro 2 ante medium sic habet. Imperator Otto, comperta lugubri matris suæ, S. Mathildis; & Filii, Wilhelmi Moguntini Archiepiscopi; ceterorum Principum, Heronis patriæ defensoris & filii sui illustris Sigifridi, morte; gravi queritur mœrore invincibile damnum totius reipublicæ. Urgebat eum ad hæc timor mortis propinquæ (& reapse intra quartum annum obiit) & quod Deo in rebus anxiis promiserat, opportuno tempore tunc studuit implere; cum jam scilicet obiisset Halberstadensis Bernardus, [Magdeburgi Archiepiscopium fundans,] qui eum retardarat a cœpti executione consilii. Electum namque a cuncto Halberstadensis Ecclesiæ Clero & Populo Hildewardum, tunc Præpositum & a Domno Bernardo ad hoc præsignatum, Romam venire præcepit; cum quo, quod diu absconderat, secretum mentis revolvit: scilicet, se facturum in urbe Parthenopolitana Archiepiscopatum semper studuisse, ob spem remunerationis æternæ defensionemque communem patriæ; seque ad omnia, quæcumque umquam petisset, promisit paratum, sibi si consentiret hoc perficere votum. Hic autem, ut erat vir sapiens, piæ annuebat petitioni, partemque Parochiæ, quæ sita erat inter Oram & Albiam & Bodam fluvios, & insuper viam quæ Fritheria dicitur, Deo concessit Sanctoque Mauritio ac Imperatori … qui vocavit ad se Richarium, [primum istic Antistitem statuit,] Magadaburgensis ecclesiæ Abbatem tertium (nam Anno & Otwinus, jam Episcopi, præfuerunt) eum volens hac Sacerdotali dignitate decorare: sed visa quadam epistola, quæ clanculum sibi deferebatur, omisit; Athelbertum vero Trevirensem, professione Monachum, sed Russiæ prius ordinatum Præsulem & a Gentilibus huc expulsum, ad Archiepiscopatus apicem, inclitum Patrem & per omnia probatum, anno Dominicæ Incarnationis DCCCCLXX, XV Kal. Novembris, [anno 970,] Apostolica auctoritate promovit.

[8] Tunc misit eum Otto cum magno honore, præcipiens universis Saxoniæ Principibus, [attributis ei Suffraganeis 6:] ut proximum Natale Domini cum eo essent. Archiepiscopus a Clero & omni populo magnifice susceptus, in his festivis diebus, consecravit Bosonem, Merseburgensis Ecclesiæ Pastorem; Burchardum, Misnensis Sedis Provisorem; Hugonem, Cicensem Episcopum; Havelsbergensis Ecclesiæ Custodem, Dudonem coaptavit, prius consecratum. Omnes hi, subjectionem sibi suisque successoribus promittentes, dispositi sunt singuli per speciales parochias. Additus est his confratribus Brandeburgensis Ecclesiæ Pastor Thietmarus, ante hos unctus; & Jordan Episcopus Posnaniensis trans Oram sive Oderam, extensa per Poloniam noviter converti cœptam diœcesi jam inde ab an. DCCCCLXVI. [inter quos & Jordanus Posnaniensis.] Hoc enim Jordanum prædictum, natione Romanum ex familia Ursinorum, ut credunt, Romanus Pontifex, eodem Otthone postulante, dedit; si recte tempora subduxit Ioannes Longinus alias Dlugossus, Warmiensis Canonicus, defunctus anno MCCCCLXXX, & a Bollando nostro multum laudatus IV Martii, ad Acta S. Casimiri, cujus institutor fuit. Hic tractatum reliquerat de Episcopis Posnaniensibus, quem porro continuatum anno MDCIV in lucem dedit Thomas Treterus; uterque venia dignus, quod mortuum Jordanum scribant anno MII, quem constat ex Chronico nostro obiisse DCCCCLXXXII; siquidem successor ejus Wungerus obiit, XXX anno sui Episcopatus, ut infra num. 83 Christi MXII. Minus eis ignosci potest, quod ordinatum Jordanum dicant a Stephano Papa; cujus nominis ab anno DCCCCXXXI per centum annos nullum fuisse scire potuerunt & debuerunt.

§. II. Archiepiscopatus Magdeburgensis Institutio, ex nostro Ms. & primi Adelberti ordinatio.

[9] Adithmaro, nullius interpolationis suspecto, transeo ad Chronicon, [Juxta Ms. Chronicon Magdebur.] ab interpolationibus secundis, in eo quem primus Interpolator addiderat contextu, repurgandum per notas []. Ibi annus DCCCCLXIX, consueta Chronicis brevitate, sic inchoatur: Magdeburgense Archiepiscopium, ab Ottone Christianissimo Imperatore fundatur, anno regni XXXIII; Imperii vero: VI atque Adelbertus primus ibidem Archiepiscopus ordinatur, qui primitus Russis ad prædicandum directus fuerat. Tum sequitur prolixißima interpolatio, eademque pulcherrima, & per omnia Dithmaro consona; si excipias, quæ secundi interpolatoris esse, manifeste probabo. Sequitur autem tenore tali. Et quoniam in superioribus hujus opusculi, de fundatione istius tam inclitæ tamque famosæ civitatis, prout potuimus disseruimus; (uti habes supra num. 5) de fundatione quoque Archiepiscopatus in eadem civitate aliquid disserere, utilitati legentium censemus esse proficuum. Potuerat Chronici auctor rem ordiri ab an. I Imperii Ottonis, Ioannis XII Papæ VII, qui fuit annus Christi DCCCCLXII; quando prædictus Pontifex suum Privilegium, de erectione monasterii Magdeburgensis in Metropolim, & Merseburgensis in Sedem Episcopalem dedit, absque indicio loci, Indictione V, II Idus Februarii: quod Privilegium diligentißimus Mabilio reperit in margine Chronici sui descriptum, inseruitque suo de S. Adalberti Actis Commentario. Poterat, inquam, hinc ordiri Auctor: sed propter moram executioni interpositam, maluit exordiri a gestis in Synodo Ravennate post quin quennium, hoc modo.

[10] [cum in Synodo Ravennæ anno 967] Anno igitur Incarnationis Dominicæ plus minusve nongentesimo sexagesimo septimo, regnante Ottone Imperatore Augusto, Christianæ Religionis ac divinæ servitutis propagandæ solertissimo; habita est Synodus Ravennæ in suburbio, in ecclesia beati Confessoris & Episcopi Severi; residentibus Domno Joanne, summo & universali Pontifice, & pluribus Italiæ, Germaniæ, ac Galliæ Præsulibus, de statu Ecclesiæ tractantibus, adstante etiam innumerabili Clero & populo. Idem ergo Serenissimus Imperator Augustus Otto, qui eamdem sanctam Synodum, ob communem Imperii sui salutem, congregaverat; plurimas Sclavorum nationes, intra flumen Albiæ, in confinio Saxoniæ, [Sclavorum conversionem exposuisset Ottho I,] multo se labore & maximis sæpe periculis, ad Christum convertisse, coram omnibus retulit. Et quia rudes & necdum stabiles erant, qua tuitione quave custodia in fide corroborari deberent, sanctam Synodum consuluit; rogans, ut quos ipse summo studio Deo mancipaverat, Pastorum negligentia ad vomitum redire non sineret. Hujus dignam relationem & tantam fidei confessionem sancta Synodus benigna aure suscipiens, Deoque in his omnibus gratias agens, [decretum dandos eis Episcopos] tot Sclavorum populos, ad Deum noviter conversos, non nisi per Episcopos, in convenientibus locis, in unaquaque earum provincia, secundum populi quantitatem & rationabilem terræ divisionem, constituendos, ad hoc animari atque erudiri posse censuit, & ratum æstimavit. Ad quod agendum ut major firmitas, & tutior in Episcopis ordinandis sit opportunitas; Archiepiscopum, [cum Archiepiscopo,] ad quem negotium suum & controversiam, si qua orta fuerit, quasi ad caput referre & discutere valeant, eis constitui atque proponi, communi deliberatione censuit; & hoc ejus judicio & discretione, in quo maxima reparandæ & confirmandæ religionis post Deum fiducia erat, fieri debere omnino judicavit.

[11] Est præterea civitas in parochia Halberstadensis Episcopii, Magdeburg dicta, [in confinio Saxonum & Sclavorum,] in confinio Saxonum & Sclavorum, in ripa prædicti fluminis Albiæ, in qua idem Serenissimus Cæsar populi multitudinem adunavit; ecclesias construxit; plurimorum Martyrum, beati scilicet Mauritii, & Innocentii, aliorumque innumerabilium corpora Sanctorum illuc transferens; Canonicosque inibi Deo famulantes constituens; ad eorumdem victum & Ecclesiæ utilitatem, castra, villas, prædia, decimasque cum universis adjacentiis, affluenter ex proprio concessit. Placuit igitur omnibus, apud prædictam civitatem Magdeburg Archiepiscopalem fieri Cathedram, eo quod hæc in confinio Sclavorum, [Magdeburgi constituendo:] ut prædiximus, loco videretur opportunior, & in ejus propagatione voluntas Imperatoris esset amplior. Ad hæc Imperator, precibus Synodi & Dei voluntate commotus, sanctæ Congregationis decreto paruit, & hoc Privilegio Apostolicæ Sedis corrobari dignum duxit. Quod & actum est, & a summo Pontifice, omnibusque Præsidibus Italiæ, Galliæ, & Germaniæ qui aderant propriis manibus corroboratum. Ceterum quia Presul Halberstadensis Synodo huic non affuit, causæ clausulam in ejus adventum differre placuit, ut civitatem ipse a debito subjectionis absolveret; & tunc denique Privilegium & subscriptio illibata fieret.

[12] Anno igitur integro & dimidio jam evoluto, cum Hatto Archipræsul Magonciensis cum præfato Hildewardo, suo videlicet Suffraganeo, eo devenisset; [quod cum esset in Synodo Romana probatum,] & Imperator illos pro dicta causa, blanda petitione convenisset; Hildewardus Episcopus, tam ex Archiepiscopi consensu, quam omnium qui aderant erant consulto, prompta & hilari mente, piæ ejus petitioni annuit: ac facto in præsentiarum pari æstimatione concambio, Synodali decreto, S. Mauritio Magdeburg, & S. Laurentio Merseburg quæque petita tradidit; [cum assensu Episcopi Halberstadensis,] id est omnem parochiam sitam inter fluvios Albiam, Salam, Horam & Bodam, usque ad ea loca ubi castra Unnesburgh, Wantleva, Hortersleva, cum omnibus pertinentiis & villis, quæ Burchwart appellantur, versus Occidentem longius protenso fine terminantur; cum omni decimatione, banno, subjectione, obedientiis, & omni ecclesiastico ordine, prout Halberstadensis Ecclesia visa est eatenus possedisse. Recepit autem ad vicem ab Imperatore, in partem & utilitatem suæ Ecclesiæ, omnem decimationem in Hosgowe, ut terminatur in fluviis Sala, Willerbike & Wippera, cum omni possessione quam de Abbatia in honore S. Wicberti, in territorio Herolfesfelt constructa, idem Imperator æqua commutatione acquisierat, cujus etiam Abbatiæ ipse fundator erat.

[13] Huic autem concambio confirmando, jussione Domni Joannis summi & universalis Pontificis, [& Episcoporum præsentium] & Cæsaris Augusti Ottonis, petitione quoque Domni Halwardi Halberstadensis Antistitis, Ambrosius Cancellarius Palatinus, & Petrus sanctæ Ravennatis Ecclesiæ Archiepiscopus; alii quoque quam plurimi Episcoporum Italiæ & Germaniæ subscripserunt: quorum etiam nomina præsenti paginulæ studuimus annotare
Hatto, [subscriptionibus confirmatum;] Moguntinus Archiep. interfui & subscr.
Hildewardus, Halberstad. Episc. interfui & subsc.
Reginoldus, Rubilonensis Ecclesiæ Episc.
Adelbertus, Rugorum Episc. interfui & subscr.
Alberisus, Tarvisianensis Ecclesiæ Episc.
Lantwardus, Mindensis Ecclesiæ Episcopus.
Everacrus, Leodicensis Ecclesiæ Episcopus.
Teupertus, Feltrensis Ecclesiæ Episcopus.
Gauslinus, Patavianensis Ecclesiæ Episcopus.
Sichelmus, Florentinæ Ecclesiæ Episcopus.
Adelbertus, Bononiensis Ecclesiæ Episcopus.
Arnadus Foro-populi Episcopus.
Joannes, Immolensis Episcopus.
Ingizo, Castellanæ Ecclesiæ Episcopus.
Martinus, Fres. Ecclesiæ Episcopus.

Hactenus Ms. nostrum, & ex eo, per nostrum Alexandrum Wilthemium sibi transcripto, tomus IX Conciliorum Philippi Labbe. Eadem Meibomius post Wittekindum habet: sed auctis in duplum subscriptionibus quas Labbe ex ipso sumpsit, ut magis integras magisque plenas, etiam in formulis subscribendi variis, quibus Interpolator Chronici noluit scrupulosius immorari. Etenim pergebat ad cetera, quæ ex nostro pariter Ms. licet in Conciliis prædictis jam edita, hic rursum accipe; sed (ut intendimus) distinguendo his notis [] spuria a genuinis: quod ibi non est factum.

[14] His ita peractis Cæsar admodum lætatus, nec minus pro adhuc peragendis secundum Deum solicitus, [executurus rem Otto,] accersito Richario, Magdeburgensis cœnobii Abbate tertio, coram Annone Wormaciensi & Otwino Hildinesheimensi Episcopis, secum tunc forte commorantibus, volebat illum officio Episcopatus fungi in ipsa mutatione Sedis suæ: sed impedierunt quidam occulto consilio, & Imperatori pro hoc secreto delatæ litteræ. Qui dum se tanto honore privatum intelligens, minus æquo animo ferret; ac in impediendo tam sancto proposito, Imperatori quoquo pacto obviare proponeret; ne malitia mutaret intellectum illius, [Abbatiam transfert ad montem S. Joannis Baptistæ,] brevi pulsatus valetudine, terrena mutavit cælestibus; successitque in eadem Sedis mutatione Herdingus, in eadem Congregatione nutritus & electus. Transmutata est itaque Abbatia in montem, suburbio ejusdem civitatis adjacentem, deputaturque S. Joanni Baptistæ, & adhuc habetur (& o utinam diu feliciterque habeatur!) famulatura. Quod votum omnino persuadet, in ipsomet monasterio de scriptum Chronicon hoc fuisse; ibique vetustioris chronici contextui additam utramque illam præter morem Chronicorum prolixam relationem, de fundatione civitatis & erectione Archiepiscopatus, sed absque secundis interpolationibus.

[15] Pergens porro Interpolator 1 inquit; Monachi quoque succedentibus sibi Clericis, [unde Monachi quotannis] reliquerunt in libris sive aliis rebus plurima ornamenta, quæ ibidem Imperiali munere & propria industria fuerant congregata. [Cumque eorum corda de hac migratione non immerito gravaret tristitia; Cæsar eis, pro consolatione, prædiorum suæ hereditatis non parva dona adjecit; & quocumque in loco cum Canonicis in una statione conveniant, ipsi dextra in parte supremum locum obtineant, constituit] Credat hoc qui potest, mihi ægre quis persuaserit voluisse Imperatorem institutos a se Canonicos primas Monachis cedere: minus adhuc credibilia sequuntur. [Sed & præterea (constituit) ut recurrente annuatim translationis hujus die; quæ est V Idus Augusti, [revisunt antiquam Sedem,] id est in Vigilia victoris ignium Levitæ Laurentii, pedibus nudis processione lugubri, Sedem suam visitantes, Missam celebrarent, quo tam apud Canonicos quam & apud Monachos facti hujus perpetim staret inviolabilis memoria, eos quoque dilectio jungeret indivulsa: quatenus illi hos, tamquam primos Ecclesiæ suæ Patres, omni honoris exhibitione præveniant; illique non dispari ratione, quod membra debent capiti, quod etiam testator heredi, [non sine lugubri, sed postea assumpto, apparatu.] plena devotione restituant. Nec fefellit adinventorem tam prudens consilium, sicut & usque hodie, cuique scire volenti, publicum est] Ut quot annis primam sedem revisere liceret Monachis die tali, Missam ibi canere, dexterum etiam pro una illa vice locum tenere in choro, prudens Imperator vel Archiepiscopus permittere petentibus potuit velultro etiam indulgere. Sed quæ prudentia fuisset, eos, quos consolatos de jactura, & honoratos volebat, accersere lugubri proceßione nudipedes, tamquam alicujus criminis annuam pœnitentiam subeuntes? Ipsorum Monachorum inventum istud fuerit, renovato quotannis luctu suam quasi expulsionem ejus auctoribus exprobrare; idque verosimiliter post Otthonis & Adalberti mortem, quibus viventibus ea res non potuisset non molesta accidere. Pergamus porro.

[16] [Idem anno 970 ibi constituit Archiepiscopum Adelbertum,] Erat tunc temporis quidam magni nominis & meriti Adelbertus, qui dudum Treveris de cœnobio S. Maximini Monachus abstractus, & Episcopus consecratus, sicut in superioribus partim tractavimus (scilicet ad annum DCCCCLIX) ad prædicandum Russis fuerat destinatus; sed populus exasperans, dura fronte & indomabili corde, expulit illum de finibus suis, & contempsit euangelium pacis; quia Dei providentia in terra nostra populus illi committendus erat novæ acquisitionis. Anno Domini DCCCCLXX, Imperator prædictum Adalbertum, de Wirzinburgensi Abbatia, quam interim regebat, assumptum, prædictæ Ecclesiæ Sacerdotio promovit, per omnia dignum & probatum; eumque pro Pallio & Privilegio ab Apostolica Sede suscipiendo, cum litteris suæ auctoritatis direxit. Quem Joannes Apostolicus, nominis illius XIII, [ac Romam mittit pro Pallio:] in ordine vero Romanorum Pontificum CXXXVI, benignissime suscipiens, proprio etiam studio gloriosissimi Imperatoris, quod in amplificatione divini cultus habebat gaudens, ideoque justis ejus petitionibus acquiescens, Apostolica illum auctoritate Archiepiscopum fore, ejusque successores decrevit. Dans etiam eidem Pallium ad Missarum solennia celebranda, nimia dilectione commonitus XV Kal. Novembris, id est in festo S. Lucæ Euangelistæ, ipse circumposuit; [quod ei imposuit Joannes 13,] & privilegio Apostolicæ auctoritatis sancivit ac confirmavit, eum [in omni ecclesiastico Ordine, Primatum habere omnium Ecclesiarum & Archiepiscoporum qui in Germania ordinati sunt; in Gallia quoq; (id est Francia Orientali) Coloniensi, Moguntiensi, Trevirensi Archiepiscopis, per omnia honore similem esse; Crucis signaculum ante se ferre, & inter Cardinales Episcopos Romanæ Sedis consortium habere]. Tanto scilicet prius, quam Episcopi, Pontificiam electionem a Cardinalibus factam soliti attestando declarare legitimam, ideoque post Cardinales subscribere (ut adhuc anno MCXXX factum ostendi in meo de Pontificibus Conatu Chronico-historico ad Pontificatum Hadriani IV num. 4) tanto, inquam prius quam Episcopi incepissent Cardinalibus adnumerari cum jure suffragii.

[17] [Præterea XII Presbyteros, VII Diaconos, XIX Subdiaconos Cardinales, [sed absque privilegiis postea adjectis,] ad morem S. R. Ecclesiæ, ordinare (quamvis Ecclesia Romana Cardinales Subdiaconos numquam habuerit) qui ad principale altare ministrantes quotidie, excepto jejunio, Dalmaticis; festis vero, Sandaliis uterentur; & ut Presbyteri & Abbates S. Joannis Baptistæ, tunicis induerentur; & ut, his exceptis & Episcopis, super altare in honore B. Mauritii dedicatum, Missam celebrare aliquis nullatenus præsumeret (quomodo etiam Canonici Aquisgranensis solis sibi licere volunt, Missam celebrare super altare B. Virginis) Præterea statuit, eum] esse Metropolitanum totius ultra Salam & Albiam Slavorum gentis, tunc ad Dominum conversæ & convertendæ: (secundi Interpolatoris cur esse hæc judicem, commodius explicabitur §. ult. hujus Corollarii: [atque ad Canonicos extensis.] ego pergo, ne longior digreßio obscuritatem inducat) & ut secundum desiderium Imperatoris in his civitatibus, in quibus olim barbari ritus maxima viguit superstitio, id est, Cizi (alias Naumburg) Misen, Merseburg, Brandeburg, Havelberga, Poznani, in honore Domini Episcopia fundarentur: quorum Pastores, secundum Canonicam auctoritatem, Magdeburgensi Archiepiscopo, fidem & subjectionem debendo, sociarentur. [His & aliis, quæ privilegia, [Ille cum Legatis Papæ reversus,] adhuc inibi conservata (sed vel consicta vel a transcribentibus interpolata) testantur, Synodali decreto ordinatis, & sub interminatione Dei & Apostolici nominis confirmatis], prædictus Archiepiscopus, cum legatis Romanæ Ecclesiæ, cum Widone scilicet Episcopo (Portuensi) Bibliothecario (Tidonem vocat Ciacconius) & Benedicto (Archidiacono) Cardinali, qui illum cum Hildwardo Halberstadensi Episcopo Sedi suæ inthronizarent, dimissus ad Imperatorem remeavit. Quem Imperator nihilo minus gaudens, utpote beati desiderii compos, cum litteris commendatitiis Magdeburg destinavit.

[18] Illuc ergo, ex præcepto Imperatoris, Episcopi, Marchiones (Brandeburgicus scilicet & Misuensis, [& solenniter inthronizatus,] ab Henrico Aucupe sub annum DCCCCXX instituti, ad fines Imperii Orientales contra barbarorum incursiones tuendos) & reliqui Saxoniæ Principes convenientes, ipsum honorifice susceperunt & vocum acclamatione, manuumque elevatione, Electum, cum præfatis Apostolicæ Sedis Legatis, inthronizaverunt. Adfuit omnis sexus & ætas gaudentium, fuit præsens generale tripudium: ubi ad confirmationem sui, idem Archiepiscopus, in præsentia eorumdem, Nativitatem Domini secum celebrantium, Bosonem Monachum, [ordinat no vos suffraganeos tres,] Merseburgensi; Burchardum, Misnensi; Hugonem, Cizensi Ecclesiis primos Episcopos ordinavit; & Adaldagum, primum Ecclesiæ Magdeburgensis Præpositum instituit. Dudo quoque Havelbergensis, & Audelinus Brandeburgensis Episcopi, prius quidem Moguntino Archiepiscopo subjecti, sed tunc agente Imperatore a debita sibi obedientia absoluti, [& duorum veterum sibi attributorum obedientiam suscipit.] Magdeburgensi Ecclesiæ ejusque Archiepiscopo, cum præfatis confratribus, fidem & subjectionem promisere. Ipse namque felicis memoriæ Imperator Otto, constructor fuit omnium harum, quas Archiepiscopatui subjecerat, Episcopalium Sedium; nimirum infinitæ hereditatis suæ potissimum cupiens heredem esse Dominum, non pauca tamen relinquens successioni filiorum. In tanti ergo talisque solennii pro summi Regis exortu celebratione, tum etiam pro nova populi ipsius vel cultus augmentatione, gaudebat chorus Magdeburgensium; & a summo Principe missum Principem, canit frequentia Principum; palamque a Pastoribus Ecclesiæ, laudabili numero hic adauctis, laudatur Pastor Creator omnium.

§. III. Adalberti primi Archiepiscopi sanctus obitus: Electi Othrici exclusio, Giselharii Merseburgensis Episcopi ad Metropolitæ dignitatem transitus illaudatus.

[19] Post ista moritur Imperator Otto I, cujus prolixum elogium texitur in Chronico nostro, [Sub Ottone minus probo,] ad annum DCCCCLXXII; & succedit Otto II filius ejus, ab habitu faciei cognomine Rufus; & (uti per quemdam figurate dicitur)

Decolor argento mundi successit imago.

Neglecta namque justitia & judicio, quæ fuerant aurea præparatio Sedis paternæ; misericordia & veritas, quæ faciem ejus præcessere; post obitum sui dilectoris, a prævalente iniquitate fugatæ terris terga dedere. Exemplo probatur censura acris anno DCCCCLXXIX; eoque exemplo, quod inculpatam eatenus Adalberti nostri famam nonnihil obfuscavit. Casus in Chronico sic narratur: Gero Comes apud Imperatorem a quodam Waldone accusatur, [Gero Comes calumniose accusatus] & in loco qui Sumering dicitur, hortatu Adelberti Magdeburgensis Archipræsulis & Theodorici Marchionis captus, custodiæ mancipatur. Deinde, convocatis Magdeburg cunctis Regni Principibus, congressi sunt in insula quadam singulari certamine; vulneratusque binis ictibus in vertice Waldo ardentius insequitur hostem: cujus caput percutiens ictu valido, tertæ prostravit eumdem. Interrogatus autem ab eodem Gero Comes, si plus pugnare potuisset; coactus est profiteri, quod jam defecisset. Waldo itaque egressus, dum armis depositis aqua refocillatur, post tergum cadens, amaro mortis poculo, justo Dei judicio, debriatur. Decreto vero Judicum & voce Imperatoris, Gero jussus est a quodam carnifice decollari, III Idus Augusti.

[20] [innocens capite plectitur,] Hæc pugna nulli placuisse dignoscitur, excepto Adelberto Archipræsule & Theodorico Marchione; correptusque est non modice Imperator, ab Ottone Bawariorum Duce, filio Liudolfi eodem die veniente, & a Comite Bertholdo, quod, ob tam vilem causam, tam industrium virum damnari decrevisset. Idem autem Comes Gero, in propria urbe, quæ Aleslove dicitur, congregationem Sanctimonialium, in honore S. Joannis Baptistæ construxerat: post cujus decollationem, soror ipsius Tetta & conjux ejus Adela, pro ejusdem memoria, omnem suam tradiderunt hereditatem. [non sine aliqua Adalberti culpa:] Factum est autem post tres annos, ut corpus præfati Comitis, cum juxta illud contectalis sua poneretur, integrum una cum vestimentis invenitur. Ita innocentiam Geronis declaravit Deus; docuitque, judicio duelli non multum fidere; quod tamen ut penitus interdiceretur, sublata ipsis etiam Regibus duella permittendi potestate, vix demum a Concilio Tridentino effectum est. De eo vide Cangium in Glossario prolixe scribentem; atque conditiones ac leges, sub quibus duella suscipi Reges etiam Sancti permiserint, cum abolere omnino non possent.

[21] [quam hic citamorte luit;] Qualemcumque hinc contractam labem, noluit Deus diu adhærere Adalberto, quem consensus præstiti serio pœnituisse non dubitaverim. Nam anno Domini DCCCCLXXXI, XIII Pontificatus sui, consummatus in bonis, cum ex more partes diœcesis suæ ac Gisilharii Merseburgensis, qui interim in servitio Imperatoris apud Italiam morabatur, suos docendo & confirmando circuiret; veniensque Merseburg XIII Kal. Junii Missam celebrasset; [anno 971, inter visitandas diœceses,] proxima nocte, in loco nomine Cruwati pernoctans, & altera luce exurgens, conquestus est se vehementer capitis dolore detineri: nec tamen obhoc cœptum iter omittens, Frekenloue cum suis cœpit proficisci. Cumque Crimini villam præterisset; languore subito prævalente, quasi casurus, paulatim de equo nutando, cœpit declinare. Mox igitur a suis sustentatus, & ibidem tapeti superpositus, [subito extictus.] atque his quæ a Clericis dicenda erant cum festinatione completis omnibus, suavi obitu,

Rite supernorum factus consors Monachorum,
Ut nova stella chorum conregnans fulcit eorum:

juxta illud. Qui ad justitiam erudiunt multos, tamquam stellæ fulgebunt in perpetuas æternitates.

[22] [quo Magdeburgi tumulato,] Corpus vero ad Guickenstein castrum delatum, ibique Pontificalibus indumentis velatum, navigio Magdeburg est usque pervectum. Ubi a Clero & Populo, & præcipue a Monachis flebiliter susceptum, coram altari sanctæ Crucis sanctorumque Apostolorum Philippi & Jacobi, in medio majoris ecclesiæ, a venerabili Hildewardo Halberstadensis Ecclesiæ Episcopo, & Herdingo primo Joannis Baptistæ Abbate, condigno est cum honore tumulatum, talique sepulcrum epitaphio decoratum.

Præsul Adelbertus, omni virtute refertus,
Membra solo clausus, lætos agit æthere plausus.
Clerus eum plangit, nec non Populū dolor angit.
Ipsius hoc pietas meruit, fleat omnis ut ætas.

Strevesdorffius, XXI Maji obiisse dicit: Textus autem quo usum Mabilionem diximus pro XIII kal. Junii, quo noster habet venisse Merseburg & Missam celebrasse, scribit XIII kal. Julii; & consequenter dicit quod tapeto superpositus, completisque omnibus quæ a Clericis dicenda erant, fideliter migravit ad Christum XII kal. Julii: quod secutus Mabilio, Commentarium de eo veluti Sancto retulit ad XX Junii: & hunc Commentarium ad istum diem verosimiliter adoptabimus ob rationes ibi dandas.

[23] [eligitur Ohtricus Canonicus,] Magdeburgensis Ecclesiæ filii (lubet enim ex Ms. Chronico nostro historiam Archiepiscoporum istorum prosequi) Pastore destituti, omnes, pari consilio & voluntate, Ohtricum suum confratrem, tunc vero in aula Imperatoris degentem, elegerunt: sed hoc nullatenus fieri posse, præfatum Archiepiscopum Adelbertum, dum adhuc viveret, prædixisse, non adverterunt, vel advertentes parvipenderunt. Cum enim idem Ohtricus Episcopi moribus non conveniret, & ob hoc animum erga se non rectum præsentiret; postquam multos liberalium artium disciplinis nobiliter instruxerat (quia sapientia & facundia sui temporis Magistris incomparabilis erat, ibidemque scholis præfuerat) deliberavit, impetrata per Ottonem Cæsarem Rufum licentia, [contra defuncti votum,] claustrum exire, & potius in aula & capella regia deservire. Unde, illo absente, cum in die Resurrectionis Dominicæ, Archiepiscopus ad Missarum solennia paratus staret; Subdiacono ex more coram se Crucem sanctam tenente, piis illam amplexus palmis, cum lacrymis petiit, ut Ohtricus & Hico loco suo numquam præficerentur. Peracto autem divino Officio ipse ad mensam sedens, pro tali supplicatione se exauditum a Domino, cunctis assidentibus spiritu revelante palam indicavit: quod & postea rerum eventus comprobavit.

[24] [qui etiam mortuus affirmavit eum sibi non successurum.] Nam illo ad Dominum assumpto, cum præfatum Ohtricum cuncti (ut diximus) elegissent; Walthardo, sibi dilecto suæque Sedis successori quarto, qui & vocabatur Dodico, de tali electione mœrenti, sed solummodo causa obedientiæ & concordiæ assentienti, quadam hora facto in excessu mentis; idem Episcopus, coram Australi ostio monasterii stans, cum baculo & pera, quasi Romam iturus apparuit: eumque stupentem blande affatus, omnia affirmabat, quæ de Ohtrico, Sedem suam numquam possessuro, prophetico instinctu, adhuc seculo vivens prædixerat. Clerus autem & Populus, pro sua electione Imperatori insinuanda, nuntios idoneos in Italiam, ubi Imperator tunc morabatur, miserunt. Quo venientes, pro suæ legationis causa gnaviter peragenda, Giselharium Episcopi Suffraganeum deprecantur; quia eum, sicut res erat, apud Imperatorem plurimum posse rebantur. Qui, licet in dolo, benignum & fidum, pro Ohtrico, [Electionem nuntiantes Legati,] suo jam dudum amico, favorem promisit: & ingressus ad Imperatorem, eique mortem Archipræsulis significans, mox solotenus vestigiis ejus provolvitur; & ut devotæ servitutis, illi a se impensæ vicem modo inventa opportunitate sibi recompensare dignaretur, obnixe deprecatur. Imperatore autem voluntati ejus se satisfacturum pollicente, egressus, & a Legatis vel præfato Ohtrico, ut quid eis sperandum de commisso a Cæsare, referret perquisitus, cum irrisione respondit; vix sibi ipsi, nedum illis, in hoc suffragari potuisse, cum sibi quisque sit proximus. Sic ergo Ohtricus cassatus, dum, [supplantantur a Giselhario Episc. Merseburg.] mox reverti ad suos disponens, Beneventum devenisset; subito infirmatus, obiit septima die mensis Octobris: & ibidem sepultus, clarum sapientiæ suæ memoriale reliquit pluribus, ut dicitur in Passione B. Adelberti Episcopi & Martyris, qui & ipse fuit ex discipulis ejus. Paßio ea, a Monacho coævo scripta, num. 3 hoc solum dicit, quod ipso tempore, quo Sanctus puer fuit Archiepiscopo commendatus a parentibus, erat Magister Scholarum Octricus quidam Philosophus, sub quo turba juvenum & librorum copia multa nimis, crescente studio, floruerunt.

[25] Otto igitur Imperator, ut pollicitus erat, Giselhario Magdeburgensem Archiepiscopatum IIII Idus Septembris, ut mos exegit, commisit; [qui 30 Novembris Magdeburgi inthronizatus,] eumque data licentia honorifico comitatu Theodorici Metensis Episcopi, ad Sedem suam direxit: quo illum, II kal. Decembris, id est in festivitate S. Andreæ venientem, Clerus & Populus festive ritu suscepit. Eumdem igitur Giselharium Otto Imperator Magnus, quia stirpis, morum, & industriæ nobilitate pollere cognoverat, de claustro Magdeburgensi assumptum Capellæ suæ præfecerat, & defuncto Merseburgensi Episcopo Bosone, quorumdam interventu ipsum illi substituerat: sed adeptus a secundo Ottone desideratum, utpote longe potioris dignitatis & opulentiæ, Magdeburgensem Archiepiscopatum, ambitionis cæca cupidine ductus, [servatum sibi Episcopatū priorem convertit in Abbatiam,] assentiente sibi ad malum Imperatore, postposito Dei & vindicis Laurentii honore, Merseburgensis Episcopatus Sedem pariter cum nomine destruxit; illumque pro Abbatia Archiepiscopio adjiciens tenuit. Unde plura scribere supersedemus; quia quorumdam, pro concessis ab eo, sive ab Imperatore, ex petitione ipsius, temporalibus beneficiis, actis illius faventium offensam incurrere, vera persequentes metuimus; falsa vero adulationis causa dicere, ut nefas refugimus: cum & ipse Dominus nequaquam hæc sibi placuisse, in utrorumque detrimento, indiciis declaravit evidentibus.

[26] [magno suo & Imperatoris consentientis malo,] Nam, ut refert sanctus Episcopus & Martyr Bruno, in Prußia cum sociis crudeliter interfectus, de quo Bollandus noster XIV Februarii, (in hoc autem Chronico ad annum MIX passus dicitur VII Idus Martii) post destructionem Episcopatus, cuidam Sapienti talis divinitus ostensa est revelatio: in qua visus est illi præfatus Cæsar secundus Otto, aureo subnixus solio, vallante illum Episcoporum Principumque & Nobilium agmine longo. Cum subito ille victor ignium magnus Laurentius, igneo terribilis aspectu, circumamictus aurea stola, in medio apparuit; [sicuti revelatum fuit S. Brunoni Ep. M.] & velut lacessitus injuria, prorumpens, argenteum de sub pedibus Imperatoris scabellum tulit; seque torvo avertens intuitu, abire cœpit. Cumque a quodam adstantium, quis, aut cujus auctoritatis esset, qui sic in gloria sua sublimatum Regem exhonorare præsumeret, inquireretur, & suppedaneum reddere rogaretur; respondit; Quia nisi sibi illatum dedecus ab ipso Imperatore corrigeretur, ipsum quantocius de solio indubitanter deponeret. Quod & ita factum est. Et quia Imperator, hanc visionem auditam parvi pendens, & Archiepiscopi amorem male blandientis timori Dei præponens, non correxit errorem; idcirco minoravit Deus dies temporis ejus, & in ipsis eum omni perfudit confusione; donec in brevi (ut præfixum erat) vita pariter & Imperiali caruit potestate, extinctus præmature anno DCCCCLXXXIII.

§. IV. Giselharii Archiepiscopi II obitus: Tagmonis Ordinatio: hujusque ex Dithmaro Ms. Vita, laus, & mors.

[27] Mortuus Otto II seu Rufus, anno ut dictum DCCCCLXXXIII, [Succedit patri Ottho III, an. 983,] die VII Decembris, reliquit successorem, puerili quidem ætate parvulum, sed pietate, pulchritudine, & omni morum honestate præcipuum (ut eum describit Chronicon nostrum) qui per unctionem Joannis Archiepiscopi Ravennatis, Aquisgrani, in die Natalis Domini unctus est in Regem. Hoc regnante, anno regni ejus XIII Christi DCCCCXCVI, [hic an. 996 martyrizati S. Adalberti Ep. corpus] S. Adelbertus Episcopus de Praga a Prussis glorioso martyrio VIIII kal. Maji coronatur, cujus corpus Gnesnarepetens Otto III, nova locum illum institutione, id est Archiepiscopatus in eodem loco fundatione, sed non legitima, honoravit. Nam tota hæc provincia, unius Poznaniensis Episcopi erat parochia, & ipsa cum omnibus futuro tempore illic fundandis Episcopatibus, auctoritate primi Ottonis & Pontificum Apostolicæ Sedis, [Pragamadfert Gnesna,] Metropolitano Magdeburgensis Archiepiscopii fuerat subjecta. Hanc ergo, sine utrorumque Episcoporum consensu, iste Imperator in quinque dividens Episcopatus, in ipsa urbe Gnesin, Gaudentium, B. Adelberti germanum, consecrari fecit Archiepiscopum; eique tres alios Episcopos in tribus locis, id est Salzcolberg, Cracouwe & Wratrislau, ordinatos subjecit: Poznaniensem vero Episcopum, non assentientem, priori juri & Archiepiscopi Magdeburgensis subjectioni reliquit. [& hanc erigit in metropolim] Erat hic, Jordani successor Wungerus: quem ex anno mortis, superius indicato & infra probando, constat Sedem illam tenuisse ab anno DCCCCLXXXII. Longinus, in sua, Episcoporum serie eum prætermisit nominare; & Jordani Episcopatum protrahit usque ad annum MII. Hinc vehementer suspicor, ipsum Wungerum tali anno disceßisse ex Polonia, propter duritiam gentis, Germanum Episcopum fastidientis, [cui postea accessit Posnaniensis Ecclesia.] & in Saxonia reliquam vitam egisse. Nisi tamen Episcopatui suo renuntiaverit, credibile non est, Polonos impetrasse Roma, quoad ille vixit, eum quem secundum statuunt Episcopum Timotheum, natione item, ut fuerat prior, Romanum. Verumtamen eo saltem mortuo, avulsa a Magdeburgensis Archiepiscopi subjectione fuit Posnaniensis diœcesis; & Roma accipere cœpit Episcopos suos, non autem ab Imperatore, uti accipiebat Germania per investituras, tunc necdum abrogatas.

[28] Anno Domini M, præfatus Imperator, facta cum Episcopis in Magdeburg Synodo, Gisilharium, ejusdem civitatis Episcopum convenit, [Rex anno 1000 monet Giselhariū redire ad Episcopatū Merseburg.] ut dans gloriam Deo, uno & legitimo contentus esset Episcopio. Ipse autem, non ratione, sed pecunia respondens, hujus causæ mediatoribus usque in frequentiorem Curiam Paschæ Quindilingburg agendam protelari, rogavit. Quo dum per languoris instantiam venire non posset, quemdam Rotmannum, Clericum sibi familiarem, & Walthardum Magdeburgensis Ecclesiæ Præpositum, ut eum excusatum haberent, direxit: ubi nihilominus inducias, ad concilium, Aquisgrani coram Imperatore congregandum, accepit. Huc ergo cum fautoribus suis profectus, ab Apostolicæ Sedis Legato de prædicta causa bis terve convenitur; nec minus ille renitens, [sed frustra.] defensiones molitur: sed tandem, sententia omnium convictus, hæc usque ad generalem Romanæ Ecclesiæ Synodum differri callide precatur. Talibus machinamentorum artibus impedita res, nec terminata intercipitur, nec amplius quoad Ottho vixit resumitur: quia hujus sancti operis perfecti laus S. Henrico, post Otthones tres ad regnum evecto, debebatur.

[29] Anno Domini MIIII, Rex Henricus, cultor æquitatis inclitus, & religionis divinæ præcipuus, [Ottonibus anno 1004 suffectus S. Henricus,] quæcumque Regni negotia a decessore suo (tamquam puero, & ipso intempestivo obitu præoccupato) relicta fuissent minus caute ordinata, ipse secundum Dei timorem restaurare, justoque disponere studuit. Huic igitur ut innotuit Merseburgensis Episcopatus destructio, ob tam incorrigibilem longo tempore Giselharii Magdeburgensis Archipræsulis ambitionem; non mediocriter dolens, omni annisu se armavit ad ipsius reparationem. [an. 1006] Unde &, cum Regni sui anno secundo Nativitatem Domini Polithi celebrasset; inde Thorneburgh profectus, Willigisum Archiepiscopum (Moguntinum) cum aliis sapientibus & idoneis viris, Magdeburgh direxit ad præfatum Archiepiscopum, [idem nequidquam tentat.] qui jam præ diuturni languoris vexatione a multis desperatus erat; monens & obtestans per Deum, ut rediens ad cor, divinæ saltem correptionis, tam liquido in suo corpore perspicabilis, flagella animadverteret; & usurpatam injuste Sedem relinquens, & legitimam resumens, quidquid in destructione ejus errasset, vel nunc in extremo vitæ suæ satisfaciens pœniteret. Ille autem, quæ facere nolebat, vix ipso auditu sufferebat. Pauca tamen pro tempore locutus, promisit se abiturum, & die tertia indubia responsurum. Sed, o male dilata bona, post hæc sæpe negata! Curru ergo, [Giselhario autemmortuo,] quoniam aliter ex multo tempore jam non valebat, se abduci in curtim suam Thuriburi jussit: ubi biduo commoratus, morbis excruciatam, quia non est consilium contra Dominum, VIII kal. Februarii animam reddidit.

[30] Quo audito, Imperator ipse, funereis præsens exequiis, corpus Magdeburch prosequitur: a quo Wipertus Capellanus suus, de eligendo Tagmone voluntatem regiam legaturus, ad Fratres præmittitur. Walchardus autem Præpositus, coadunatis Fratribus, [proponit eligendum suum Capellanum Tagmonem.] ut eis Antistitis mortem & Regis ad illos insinuationem innotuit; quid super electione idonei Provisoris censerent, consuluit. Qui omnes unanimiter ipsum, licet humiliter recusantem, se eligere, responderunt. Corpus autem delatum ad S. Joannis Baptistæ monasterium, prima nocte honorificis Vigiliis conservatur; nec minus sequenti die ad S. Mauritii deductum, a superveniente tunc Rege, Clero & Populo suscipitur; circaque illud propensiori ritu psallentium secunda nocte excubatur. Mane autem facto Arnulfus Halverstadiensis Episcopus, [Canonici liberam electionem petunt,] ut Fratres de electione Tagmonis conveniret, a Rege mittitur. Walthardus igitur Præpositus, respondere rogatus pro omnibus, quamvis ab eis esset ad hunc honorem Pontificii electus, tamen a se primo removit hujus ambitionis suspicionem: sed de alio eligendo cum dicat omnes Regis sentire intentionem, profitetur eos velle & petere, ut mereantur canonica auctoritate habere liberam, nec potestate Regia coactam electionem; [eaque impetrata Tagmonem sponte eligunt:] nec pati posse, suo tempore detrimentum subire suæ Ecclesiæ dignitatem. Rex igitur his auditis, accersito eodem Præposito ac reliquis seorsum majoribus, benigne obsecrando & multa pollicendo, tandem ipsius & omnium voluntate ac consensu, electo Tagmoni commisit Episcopalem, in qua & ipse eum honorifice collocavit, Cathedram. Cujus, ut mos est, laude universorum favore celebrata, ad defuncti exequias alio carmine conveniunt: quem & coram altari Australi, cum multo luctu & lacrymis, sepeliunt.

[31] [qui Merseburgi consecratur,] Dehinc Rex Merseburch, diu Pastore viduatam, consolationis gratia adiens, pristinis eam restitui honoribus quam maxime conatur. Ibi tunc Tagmo venerandus, in Purificatione S. Mariæ unctus est a Willigiso Archiepiscopo Moguntino; utriusque Suffraganeis, qui tunc aderant, honorifice sufragantibus; Apostolicæ autem Sedis Legato, & Hilderico tunc in ordine Suffraganeorum primo consentientibus: ordinandus enim ab solo * Apostolico fuerat; sed hunc adire causa instantis necessitatis non poterat. [ibidem ordinat Wipertum Episcop.] Tunc Rex coram omnibus tradidit Merseburgensem Episcopatum supradicto Wiperto, Capellano suo; dato ei novi Archipræsulis Baculo, per quem ei omnia tradidit, quæ a Gisilhario injuste hinc ablata didicit: quem nihilominus iisdem diebus consecravit idem Tagmo, cum quaternario adstantium sibi Suffraganeorum suorum numero. Postquam igitur Rex beati desiderii sui explevit votum, reversus Magdeburg, nequid ex hac institutione Archiepiscopo incusaretur intulisse damni; [accepta compensatione a S. Henrico:] quoddam sui juris eidem, cum legali testamento, tradidit prædium, cum omnibus pertinentiis suis, in Zeudici provincia situm. Nam ipse in Domino magnæ devotionis Rex, de capella sua sumens non modicam partem Reliquiarum B. Mauritii, hieme tunc forte redivivo frigore sæviente, terramque glaciali asperitate & nive cooperiente, a monte S. Joannis Baptistæ, [qui Reliquias ad S. Io. Baptistæ ferendas nudipes deducit.] ubi servabantur, nudis pedibus (ut fertur) calore pietatis illum animante, tricesimo die depositionis Gisilharii Archiepiscopi, in civitatem detulit; cunctis festivo ritu, ut par erat, eas suscipientibus: quas in sancto altari cum prædictis donariis obtulit; ipsumque diem, in honore præfati Martyris, celebrem [quemadmodum adhuc habetur] instituit.

[32] [Hactenus Auctor coævus,] Quam clare patet ex num. 24 rerum Magdeburgensium hic transcriptarum Auctorem, Chronico nostro insertum, eo vixisse tempore quo vera scribendo adhuc offendere poterat Giselharii fautores & clientes; adeoque prius quam historiam suam Dithmarus scriberet; tam merito censui parentheses illas, Ut fertur, &, Quemadmodum adhuc habetur, ejus esse qui ipsas una cum Chronico diu postea transcribens interpolavit: quamdiu autem postea, certius statuemus, [(sed interpolatus a nostri Ms. copista)] si Chronici ipsius contextum, quatenus Magdeburgum attinet, prosequendo, nativam illius brevitatem, qualis usque ad annum DCCCCXXXVIII fuerat, consideremus; inventuri Chronologum, Magdeburgensia quidem haud raro attingentem, sed valde succincte; & Cæsareis gestis, per annos singulos adnotandis, potißime intentum. Prius tamen quam ad sequentia pergam, non neglexerim indicare ex Dithmaro, [ac forte ipsemet Tagmo,] ipsummet Tagmonem aliquid de sua Ordinatione scripsisse: sic enim sub finem libri V lego, Quia is, ut ejus scriptura testatur, a solo Apostolico ordinandus erat, ipsis quæ paulo supra * notavimus verbis. Hinc vehementer suspicor totū Chronici embolismum, hactenus transcriptum, Tagmonis opus esse, decessorum suorum actus posteritati commendantis; tantoque magis compellimur ablegare a genuino contextu interpolationes num. 4, 5, 6 & seqq. sequestratas per [].

[33] Quinimo non vererer opinari, ipsummet Tagmonem, totius Chronici huc usque transcribendi, [qui vetustius Chronicon continuarit,] & ab Henrici Aucupis obitu ad sua tempora insignioribus quibusque locis augendi, ac denique continuandi auctorem extitisse; si ipsum poßit libellus vocari, ut supra num. 9 vocari vidimus. Cur autem non poßit, etiam grandior liber, ab Auctore, res suas extenuante, libellus dici? Habemus ex San-Dionysiano prope Parisios Monasterio partem prægrandis ac vetustißimi Codicis membranei, continentem, præter viginti Sanctorum Vitas, [licet libellum vocet scriptor,] librum S. Gregorii Turonensis de Gloria Confessorum; quo explicito docet librarius, quibus temporibus libellus iste videatur esse conscriptus &c. alibi integre producta. Fortius opinionem istam infirmant verba, ad annum MIX, post S. Brunonis Archiepiscopi & Martyris ordinationem paßionemque, sic descripta: Pater præfati Episcopi, Bruno dicebatur, mater Ida frater Gevehardus. Gevehardus genuit Burchardum & Idam; [& S. Brunonis Episc. M. ex fratre posteri ibi intexti legantur.] Burchardus genuit Gevehardum, patrem Conradi Magdeburgensis Archiepiscopi; Ida vero genuit Gevehardum Comitem, patrem Lotharii Imperatoris. Hic enim anno MXXV primum electus Rex fuit, Imperator coronatus anno MXXXIII; iste S. Norberto succeßit anno MXXXIV: Tagmo autem dicitur obiisse anno MXII. Verum cur idem qui Chronicon, sicut ipsum nunc habemus, locis supra notatis manifeste interpolavit, ipsum non etiam interpolarit genealogica ista, & toto Chronico nusquam alias usurpata, digreßione? Ut ut est, prolixiores omnes, de rebus Magdeburgensibus, Episcoporumque & regiarum personarum laudibus digreßiones, quibus abundat huc usque Chronicon, finem habent ante mortem Tagmonis, quantumcumque postea vixerit Auctor: qui vero Chronicon est prosecutus, Tagmonis obitum nec indicavit quidem. Ejus igitur elogium ex Dithmaro nostro Ms. accipe, librum suum V sic ferme finiente.

[34] [Dithmarus Merseburg. Taymonem laudat,] Hic fuit Clericus Pontificis egregii Wolfgangi, qui Ratisponensem bonus Pastor Ecclesiam rexerat. Huic tam carus erat iste, ut in vice filii a primis annis nutritum, jamque adultum, bonis suis omnibus præficeret: insuper Ducis & Imperatoris gratiam in tantum ei acquisivit, ut quando divina jussione ex hac vita ipse subtraheretur, hunc sibi successurum esse non dubitaretur. Igitur venerabilis Pontifex, consummato cursu hujus exilii, in admirabili sanctitate, cum jam ad mortem usque ægrotare cœpisset, accersitum sibi dilectum Tagmonem ita alloquitur: Pone, inquit, fili carissime, [ut alumnum S wolfgangi Ratispon.] os tuum super os meum, & accipe a Deo inspirationem spiritus mei; ut ubicumque ardore juventutis incalescente in gemina caritate es frigidus, a summa pietate meique benevolentia Spiritus sancti accipias temperamentum: &, si meis forsitan honoribus privaberis, [qui post an. 20 Archiepiscopum fore prædixerat,] post bis quinos solares annos, cum mea apud Deum luero commissa, majoribus pro certo lætaberis. Post hæc vir sanctus, cum finem suum adesse in spiritu præsciret; jussit se in ecclesiam portari: expletisque ab eo orationibus, ceterisque quæ facienda erant a Fratribus, se cum sibi commissis Deo commendans, pridie kal. * Octobris in pace sanctum spiritum emisit.

[35] Igitur ille, electus ab universis, ad Imperatorem venit, sed promissa non percepit, dato ab Imperatore Episcopatu Capellano suo Gebehardo. Huic iste fideliter committitur; & quamvis ab eo honorabiliter habetur, [& ut carissimus S. Henrico] tamen quia bonum & malum non sunt nisi ad aliquid, non longum tempus cum eo, ob morum suorum inæqualitatem, versatur. Adhæsit namque Henrico, tunc adhuc Duci, & propter castitatem mentis & corporis ei in omnibus complacuit; & usque ad hunc diem quem præfatus sum, malis moleste, & bonis accepte, perdius & pernox ei servivit; sua omnia specialius sic impendere satagens, ut & Deo placeret & hominibus. Quapropter in eo completur a Rege, sancti viri amore ab eo unice dilecti (quippe qui nutritor ipsius Regis extitit) veridicum vaticinium; decursis tum, ut ipse Domnus Tagmo sæpe mihi retulit, decem annorum curriculis; qui carissimum sibi Dominum Regem & Reginam ceterosque socios multiplicibus muneribus, ut par erat, honorarat, nequaquam suæ benignitati adhuc suppetentibus. Rex igitur, a Magdeburg cum eodem ad castellum ipsius * Givikenstein dictum pergens, omnia quæ ibidem a Gisilhario collecta sunt perspexit singulariter, & hæc esse superflua testatur. Dehinc Merseburg, diu Pastore viduatam, consolationis gratia adiens, eamdem pristinis honoribus restituere quam maxime conatur. Ibi tum Tagmo venerandus, quarto Nonas Februarii, Hypapante Domini, id est obviatione justi Symeonis, accepta ab Hilderico Antistite licentia, qui primus in ordine horum Fratrum fuit, a Willigiso Moguntino Archipræsule consecratus est, præsente Rege & Romanæ Sedis Legato, [qui eum fecit consecrari 2 Februarii.] ceterisque Episcopis ad hæc faventibus. Et quia is, ut scriptura ejus testatur) ab solo ordinandus Apostolico huc venire propter instantem necessitatem non potuit, ibidem (id est in Merseburg) sacri Chrismatis delibutione, tertium numerum implevit, id est factus est Magdeburgensis Archiepiscopus tertius, & Walthardo omnem Episcopatum post se commisit: Rex autem… quidquid a carissimo Tagmone poscebat, bonæ voluntatis abundantia hoc largiente, percipiebat, in favorem Episcopii Merseburgensis.

[36] Anno MXII, completis (inquit idem Dithmarus, lib. 6 post medium) in Orientali Francia omnibus utilitatibus, [Idem Tagmo an. 1012 infirmatus,] Rex Merseburgensem civitatem invisit, & ibi sanctam Pentecosten celebravit. In primo mane Dominicæ diei, qua Spiritus sanctus Apostolos implevit, Episcopus Tagmo infirmari cœpit, & ea die Missam canere non potuit. Tunc ego indignus huic officio jussus sum succedere. Postera die ad modicum Archiantistes convaluit, & ad Regem ambulans nimis semetipsum fatigavit, & post in tantum tardatur, ut per se numquam aliquid facere potuisset. Accersito vero ad eum fratre meo Sigefrido, novæ Corbejæ modo Abbate, ac Præside * Horico, ipsis suam Confessionem fecit, & indulgentiam ab eis accepit. In quinta vero feria cum jam voluisset discedere, ad caminatam Regis suo folio portatur; & elevato pileo a capite, lecto jacentem Regem alloquitur: Gratias condignas, Domine mi carissime, referat tibi omnipotens Deus, de omni misericordia & gratia, quibus me peregrinum hominem consolatus es; & det tuæ benignitati, ob recompensationem earum, in cælesti Jerusalem præmium, quod ipse suis dilectoribus ineffabile præparavit: me enim amodo viventem non es visurus; quia jam, ut spero, viam universæ carnis sum ingressurus. Vale igitur, Domine carissime: vale in Domino.

[37] Inde ad ecclesiam veniens, Missam audivit, præsentesque benedixit; Tum portatur ad navim, in qua ad Givikenstein deductus est: & in die Dominica juxta urbem suam, * Spuizni vocatam, navigio venit. In secunda autem feria, in ipso itinere, [obit 9 Iun.] cum jam pene defecisset, Walthardum ad se vocavit Præpositum; ejusque fidei se suosque committens, quinto Idus Junii, non obiit; sed ad Christum, quem semper dilexit, lætus abiit. Fit oratio a Confratribus, cum intermixtis fletibus; & Bodo Miles ad Regem, ut hæc ei indicaret, mittitur. [ac Magdeburgumfertur ad sepulturam.] Corpus autem Archiepiscopi ad Frasam ipso die venit, & ibi cum Sacerdotalibus vestimentis præparatum ad Sedem suam transfertur, & cum ingenti tristitia ab omnibus suscipitur. Ego autem hæc omnia in Merseburg sero comperiens, in ipso depositionis die, orto jam sole, adveni. Cumque in majori ecclesia, pauca orationis verba effudissem; veni in refectorium, ubi Præpositus cum universis Fratribus & Militibus sedens, de electione tractabant. In quorum præsentia ego stans, multum flebam, vehementi dolore commotus: & salutatis omnibus, consedi; & quid ab iis esset dispositum, exquisivi.

[Annotata]

* imo Novembris

* al. Witganstein & Witgenstein.

* al. Henrico & Herico & Regem extremum allocutus,

* al. Spuitni.

§. V. Brevis Walthardi Archiepiscopatus, ejusque encomia ex eodem Dithmaro.

[38] [Suadente & suffragante Ditmaro,] Liberalis in Tagmone laudando Dithmarus, profusior etiam fuit in successore Walthardo commendando, qui ut eligeretur ipse imprimis fecerat. Cum enim, ut jam dictum, ille a collectis in Refectorio Fratribus quæsivisset, quid ab iis esset super electione dispositum; respondit ei Præpositus Walthardus; Misimus legatum nostrum ad Regem, qui mala quæ nobis acciderunt ei indicet, & ejus voluntatem in rebus agendis inquirat. Ipse vero Rex Horicum Episcopum ad nos misit, ut electio a nobis non fiat, sed tamen unanimis consensus ex hoc ei indicetur: sed in his omnibus omnium præsentium pietas me, quamvis indignum, ad hoc decrevit, si Deus vult, & si Rex consentit. Cui sic protinus respondi: Sum unus ex iis qui hujus electionis & consecrationis participes esse debent: [eligitur Walthardus;] & hoc ego vobis consilium do, & in quantum prævaleo adjuvabo: Rex imperet, quod vult; vos autem, quod a Deo & antecessoribus Regis accepistis, videte ne perdatis. Te igitur, Fr. Waltharde, ad Archiepiscopatum primus eligo; non tua caritate, sed certa in te agnita omnium utilitate; & hoc præsentium mentem nunc singulariter scire desidero, te electum esse a Domino. Omnes itaque una voce responderunt, Walthardum nobis in Dominum & Archiantistitem omnes eligimus. His ita confectis ille surrexit, & profecturus veniam petiit, divinam interpellans pietatem, ut hæc nobis omnibus retribuere dignaretur. Tunc ego me inclinans, rogavi eum, per nomen Domini, & per amorem veræ fraternitatis, ut Ecclesiæ meæ, admodum spoliatæ, parochiam sibi injuste adpertinentem, si ad hunc honorem perveniret, aut mihi restitueret, aut sibi eam, cum aliis rebus inde abstractis, Sacramentis firmare voluisset. Hoc ergo mihi in præsentia omnium firmiter promisit.

[39] Lassatus ab itinere Præsul Horicus interea dormiebat: [quod dum Regi nuntiatur,] Episcopus quoque Wigo veniens electionem nostram consolidavit. Mittitur itaque a nobis omnibus Redingus Custos ecclesiæ ad Regem, nuntians preces nostres, ut memor Domini & antiquæ promissionis, si umquam sic accidisset, familiam S. Mauritii, orbatam & nimis tristem, tanto Patre consolari voluisset. Sonante Prima Horicus Antistes evigilat, & Missam pro Defunctis cantavit: post Euangelium autem præsentibus innotuit, ad quod eum Rex huc miserit, & defuncto Archipræsuli Absolutionem nobiscum fecit, & ab omnibus fieri postulavit: tertia enim dies depositionis ejus fuit, quæ cum septima atque trigesima in uniuscujusque fidelis exitu est memoriter, ob mysterium in se continens, celebranda, id est ob fidem sanctissimæ Trinitatis; & septiformem sancti Spiritus gratiam. Dehinc corpus benedictum usque ad locum sepulcri carmine & planctu deferunt; [celebrantur Tagmonis exequiæ;] & positum est in Occidentali parte, in choro ante cryptam, quam ipse fecit & consecravit, & in qua se, quamdiu vixit, coram altari fecit sepeliri, & ubi lacrymabiles orationes sæpe effudit. Sed Walthardus locum hunc, in quo nunc pausat, quia non erat dedicatus, animæ salubrem, & cunctis introeuntibus conspicabilem, dilecto suo Seniori providit.

[40] Quia igitur Beati omnes virtutibus suis cum Christo vivunt, [viri omnibus virtutibus ornatissimi,] & in seculo scriptis; operæ pretium esse videtur tanti Patris inclitam conversationem silentio non tegere, sed veritatis luce omnibus innotescere. Erat hic justus & timoratus, & miræ caritatis: largus, fidelis, castus, mitis, prudens & stabilis: Canonicus quidem habitu, sed verus Monachus in omni conversatione sua. Vitia omnium ob meliorationem aspere increpabat, bona quæque laudans. Non fuit apud modernos ullus Pastor, qui Fratribus suis familiarior esset: eos ante omnia amabat; memorabatur ubique eorum in bonum; & eos coram Rege, & Principibus, & universis populis, intus & exterius semper laudavit. In primo Ordinationis suæ anno, templum Domino ædificare cœpit. Presbyteris & Diaconibus vestitum suum, octo cyclis; Subdiaconibus & Infantibus, quatuor adauxit. Omni die, nisi infirmitas impediret, Missam & Psalterium cantavit: & quia ob lassitudinem jejunare non potuit, eleëmosynarum multitudine hoc redemit. In vigiliis supra modum laborabat: at quia, ob infirmitatem dentium, parum manducare potuit, potu licet mediocri facile satiabatur. Nobiles genere & moribus amavit; ignobiles autem non contempsit, sed in familiaritate non habuit. Cultores Christi dilexit; contempores ejus justo odio persequebatur. Omnia sibi divinitus commissa studiose excolebat & lucrari contendebat. Antequam divinum Officium perageret, severe se agebat: quo peracto omnibus hilarem se præbebat, & sæpe cum suis Kyrie eleison canebat. Nequeo certe enumerare quantum pietatis & misericordiæ, meæ parvitati impendit: [& de Merseburgensi ac sua Ecclesia optime meriti.] hoc unum scio, quod numquam digna retributione de iis ejus largitati respondi. Harneburg, & Frasan, & Protine urbes, cum curte quadam quæ Esiconis Comitis fuit, suæ Ecclesiæ acquisivit. Apparatum Episcopalem, satis egregium & abundantem, congregavit. Octo annos & quatuor menses & * octo dies, columna Ecclesiæ sedit; cadens, ut dixi, præsentialiter; sed invisibili templo Domini translatus, manet perpetualiter. Eodem die * Wungerus, [Wungeri Ep. Posnan. obitus die eodem.] Posnaniensis cœnobii Pastor, Coëpiscopus & Suffraganeus ejus, tricesimo Ordinationis suæ anno, obiit. Hæc itaque dicta sufficiant: de quo prius cœpi, loqui aggrediar.

[41] Redingus ad Regem veniens, legationem suam suppliciter profert; & quamvis ardue, tamen desiderata impetrans, per legatum, Walthardum (in exequiis dilecti Senioris studiosum, & jam viginti talenta argenti, [Walthardus Regi præsentatus,] Thiderico nepoti meo in eleemosynam excepto victu largientem) vocat: ego quoque vocatus, proficiscebar cum eo. In sabbato ergo Gronam sero venimus; & in præsentiam Regis venientes, benigne suscipiebamur. Rex pauca locutus, ad hospitium nos ire permisit: extra urbem namque hospitati sumus, juxta lucum, ubi nunc est ecclesia S. Alexandri Martyris. Crastino die Dominica fuit, & solennitas pretiosi Martyris Viti pueri, Saxoniæ Patroni, qui in nova Corbeia requiescit: ego quoque summo mane Missam de eo cum Fratribus meis cantavi. Post quam Missam in urbem vocati, venimus, & usque ad caminatam Regis ivimus: ubi solus Walthardus intromittitur, & ibi usque ad Tertiam soli colloquebantur. [ab eo gratanter suscipitur:] Cum ecce Walthardus egressus, annulum manu gestabat; & nobis ostendens, inquit: Ecce pignus, indicium futuræ dignitatis, pie mihi promissæ. Itaque in præsentiam Regis omnes intromittimur; & judicio ejus, ipso eum primo laudante, eumdem in Dominum eligimus: & probissimi quique aspirabant. Continuo Pastoralem Virgam Rex ei tradidit: & post sacramenta Regiæ dignitati exhibita, ad ecclesiam ducitur, quam a Rege constructam Antecessor suus consecraverat, & laus Christi a præsentibus canitur…

[42] [& ejusdem jussu consecratus,] Proximo sabbato Walthardum Archipræsulem Arnulfus Episcopus jussu Regis inthronizavit, & utrique honorifice & cum magna jucunditate suscepti sunt. Postera vero die unctus est ab eodem venerabili Misnensis Ecclesiæ tertio Episcopo, cum adjutorio Coëpiscoporum Wigonis, Hildiwardi, Horici & mei, iis multum inferioris; Arnolfus quoque Præsul nos adjuvit. Secunda feria omnes cum caritate magna abivimus: fuerat enim vigilia S. Joannis Baptistæ. Rodingus vero ab Archiepiscopo Præpositus, communi Fratrum electione, constituitur. In die sancto ad montem cum solito honore ductus a me & Fratre meo Sigefrido, S. Viti Monacho, suscipitur. Ibi tum Missam cantans, populos verbo doctrinæ instituit: ab Abbate autem rogatus, [studet ipso reconciliare Bolislaū Poloniæ Ducem,] ut ibi caritatem susciperet; ob turbam, sibi adhærentem, omisit. Fuit in Nativitate Apostolorum in Sede sua, & sibi commissos salubriter admonuit. Interea a nuntiis Bolislavi, Poloniæ Ducis, S. Henrici, ut hic appellatur, generi, id est, affinis, quia sororem S. Cunigundæ Reginæ uxorem habebat, contra quem cum exercitu ire Rex decreverat; a Bolislavi, inquam, nuntiis Archiepiscopus rogatus, Zicianæ gratia faciendæ pacis venit: & ibi magnifice susceptus, duas tantum noctes mansit: sed nil ibi proficiens magnis muneribus honoratus revertitur. Affuit mox expeditionis indictæ statuta dies, id est nono kal. Augusti, juxta locum qui * Zribenz dicitur convenimus; & sic sursum, usque prope Belgori, ascendimus. Tum visum est Principibus, non esse bonum perfici iter nostrum, sed optimis præsidiis Marchiam firmare.

[43] Insequenti nocte Archiepiscopus capite nimis infirmatur: cumque ad eum mane venissem, [Mox 25 Iulii infirmatus,] diu eum in tentorio tardantem expectavi. Egressus tandem, quæritur mihi, se multum ægrotasse: promisit autem se ad Reginam, Merseburg tum manentem, venire, & me ibi allocuturum. Tunc ego abscessi. Et primum quidem recusans; tamen quia inventio Protomartyris Christi erat & dies Dominica, Missam cantavit, proh dolor! ultimam. Quinta feria ego Merseburg veniens, dum me cum Fratribus meis adventui ejus præpararem; audivi ab internuntiis quod ille Givikanstein, male habens, curru adveheretur. Prima die ego eo equitans veni, & Bernwardum Hildineshemensem Episcopum, causa benedictionis, [visitatur a Dithmaro 8 Augusti.] & cujus peritus fuit gratia curationis, accitum reperi, & Frithericum fratrem Dedi Comitis. Cumque introissem, Archiepiscopus in solio suo sedebat, & me caritative suscipiebat: & suos pedes a tumore solito relaxatos videns, dolebat: quia dum hi turgebant, venter suus levius habebat. Mihi quoque adstanti intimavit, quia si hoc periculum sanus evasisset, nullus amicorum mihi eo fidelior esse potuisset. Mansi tunc ibi usque ad vesperam, & tum invitus redii, quia in crastino Vigilia Christi athletæ Laurentii erat, cujus festivitas Dominica die instabat: qua cum ego populis advenientibus pauca prædicarem, ab omnibus pro infirmo Archiepiscopo orationem fieri supplex postulavi.

[44] [& ab eodem 12 Aug. regresso,] Tertia feria ante Primam ad eum redii; & ibi Eidum Episcopum, multum pro eo in oratione laborantem, inveni: cumque caminatam, qua ille jacebat, ingressus essem, nec loquentem audivi, nec aliquem bene noscentem eum vidi. Eo adhuc vivente, Arnulfus & Hildewardus, cum Meinwerco & Horico Coëpiscopi eum visitavere. Hi eum pariter benedicentes, & indulgentiam facientes, eum Christo commendaverunt: ego autem peccator unxi eum Oleo sanctificato in locis maxime dolentibus. Jaromirus quoque Dux affuit, quem frater suus Othelricus atque satelles, totius debiti immemor, in Sancto sabbato Dominicæ resurrectionis proxime, [inungitur coram Jaromiro Bohemiæ Duce,] a regno Bohemiorum expulit; & ad Boleslaum, quem, etsi amicum sibi consanguinitate, tamen pro hoste hactenus habuit, in persecutione fugam petere compulit. Hic quia Archiepiscopum, cunctis laborantibus satis misericordem esse sciebat; sperans ejus incolumitatem, ad impetrandam Regis gratiam, intercessionem ejus quærebat: & cum hunc jam defecisse videret; dexteræ ejus se comcommitti, & per eam nobis, lacrymis profusis postulat. Sed Archipræsul, cum jam ei finis adesset, nescio quid videns ad lævam, signo Crucis se potenti munivit dextera: & aversus corpore & vultu, quasi ploraturus, faciem contraxit, & statim lætus remisit

[45] Hoc ego considerans, præ tristitia egredior. Interea præsentes, [ac pie moritur eodem die.] eum semianimem videntes, a lecto levaverunt, & tapetio superposuerunt. Accensis vero luminaribus, ego intro vocabar: & eum, Stola indutum, in agone laborantem vidi: cujus pectori Crux sancta superposita fuit; & in manibus cinerem, & subtus cilicium habebat, ut Eidus Episcopus monstrabat. Cumque sol die mediante declinaret, cum incenso sibi adhibito pridie Idus Augusti, anima ejus transiit ad Creatorem suum, unde erat, relinquens quod non erat. Orantibus igitur & psallentibus cunctis præsentibus cum fletu, ego infelix pro debito eos non adjuvi. Quod vero in animo mihi tunc obviaverit, non possum cuiquam fidelium prodere; sed hoc tantum mecum exoret, ut Dominus, cui nullum latet secretum, neque illi neque mihi hoc imputet. Post hæc, solutis visceribus intra caminatam, & sepultis in ecclesia, corpus præparatur, & sancto altari præsentatur. Ibi tum facta pro defunctis memoria, nos ibi cantavimus, & corpus eo die usque ad Conire prosequimur: & in via plangens familia, fit obvia.

[46] [corpus magno cum luctu Magdeburgi excipitur:] Crastino, cum ad villam, monti S. Joannis proximam, venissemus; Clerus omnis flens adfuit, & Judæorum synagoga; & orphanorum, quorum erat pater, multitudo magna convenit, dolorem cordis lacrymando manifestans. Nos vero in ecclesiam majorem cum funere intrantes, amici cum heredibus omnibus, elevatis cum luctu manibus, miserabiliter suscipiunt.

Quis tunc non fleret, cum tristia tanta videret? Omnis autem hæc querimonia novo damno non æquabatur. [Eligitur Thidericus, nepos Dithmari.] Nos igitur Fratres omnes ad Capitulum convenientes, nepotem meum, excepto quodam Bennone, elegimus; non hoc ob juventutem ejus impleri posse sperantes, sed pro conservandæ electionis gratia, & caritate Archiepiscopi Thagmonis hoc maxime facientes. Vespere autem jam facto Arnulfus Episcopus venit, [Regi apud Metas agenti Wælthardimors nuntiatur.] aspirans nobis quibuscumque bonis valuit. Postera die renovata electione corpus Archipræsulis tumulatur, ad dexteram Antecessoris sui in Australi absida, in Vigilia Assumptionis S. Mariæ. Hæc omnia ut Regina primum comperit, per Gezonem pincernam suum; Regi, juxta Metensem urbem cum exercitu sedenti, nuntiavit: qui vehementer ea admiratus, & qualiter se nostræ res haberent, inquirens & audiens; per eumdem ut regnum ipsa procuraret, usque ad suum adventum, celeriter ei demandavit.

[47] Hactenus Dithmarus: cujus Historiam si habuisset is qui tunc continuabat Chronicon nostrum, de quo supra; uti paulo post illam habuit alius Continuator; plura haud dubie addere voluisset, de morte Tagmonis, [Dithmarus an. 1009 factus Episcopus,] & Walthardi electione atque obitu: ubi nunc toto decennio nihil scripsit Magdeburgum spectans, nisi quod anno Domini MIX Wipertus Merseburgensis Episcopus obiit, cui Thietmarus successit. Item quod eodem anno Alfkerus Abbas de cœnobio S. Joannis Baptistæ Magdeburg, cui mox Sigefridus, frater prædicti Thietmari Episcopi successit, electus de eadem Congregatione. Et Anno Domini MXII Waltharus, Magdeburgensis Archiepiscopus, extrema sortitus est, cum Domino felicius regnaturus. Vixit autem post obitum Tagmonis Antistitis ter trino hebdomadarum numero, & nocte una: sedit vero in Episcopatu VII septimanis noctesque binas, trinum & unum Deum ore prædicando, unctus Spiritu sancto, pacem in invicem… in dilectione Dei & proximi præparando. Ac postea. Hoc etiam anno inchoatum est fundamentum ecclesiæ S. Joannis Baptistæ, in suburbio Parthenopolitanæ civitatis a Domno Sigefrido Abbate, anno IV Ordinationis suæ. Nec plura ibi de his. Dithmarus vero sic pergit.

[48] Epitaphium Archipræsulis, non aliquo lapide, Epitaphiū scribit Walthardo: sed memori corde imprimendum, Lector, audi. Walthardus, quamvis Potestas-dura interpretatur, severus in aperto, mitissimus in occulto sentiebatur. Homo fuit temperatus, bene morigeratus: gemina pollebat dilectione, summa florebat religione. Creber in vigiliis, orabat in lacrymis: largus eleemosynis, opem ferebat miseris. His honoratus virtutibus, Regi placebat & Primatibus: ab hoc amabatur, ab illis venerabatur. Hunc suus Prædecessor benedictione & solo præcellebat nomine. Ecclesiæ suæ in omnibus propugnator erat fortissimus. Sine omni jactantia vicinis suis impendit plurima. Me audiente juravit, & pro vero affirmavit, quod non per ambitionem hunc expetisset honorem; sed ob utilitatem Ecclesiæ laborantis, & jam pene deficientis. Scio, dixit, me esse immeritum, hoc suscipere officium. Sunt hi duo Fratres, quos libenter elegissem, si sic ullo modo fieri potuisse scissem. Justus & tenax propositi vir iste fuit sui. Laudare se ab aliis non appetebat, nec aliis ipse detrahebat. Genealogiam duxit ex nobilissimis natalibus, quam extollebat bonis moribus. Ejus pater Erp dicebatur, qui vita laudabili decorabatur, carus omnibus suis contemporalibus. Mater ejus, Amulradis nomine, & castitate florens & bono opere, bona fama alias præibat matronas.

[49] [deinde testatur ejus Episcopatū, sed brevem,] Prædicto Archipræsuli antea dictum in somnis erat, quod Archiepiscopatum in Magadeburg percipere, & modicum tempus possidere deberet. Et in hoc anno, quo hoc impleri debuit, cuidam venerabili matronæ mater sua, jam defuncta, per visum apparuit. Quæ cum ab ea salutaretur, & quomodo se haberet interrogaretur; respondit, Bene; & adjecit: Numquid scis, quod Archiepiscopus noster Tagmo de hoc seculo migrare, [piæ matronæ in visu prædictum:] & Walthardus ei succedere debet? Non autem aliquantulum hic est regnaturus, sed in ultimo examine inter judicantes est consessurus. Ab ipso enim in cælis est tabula ex argento, pene perfecta: qua velocius completa, ab aspectu hominum est auferendus, præmia digna percepturus. [ipsumque suæ mortis præscium fuisse,] Ipse vero, ut soror ejus laica mihi retulit (alteram enim habuit Sanctimonialem) id ipsum præsciens, vocavit eam ad se, dicens: Recordaris, soror, quod olim mihi promisisti, si hereditati meæ umquam succederes, ut prædium, quod in * Osulfestede habeo, pro animæ meæ remedio S. Mauritio traderes? Cui hæc omnia profitenti, & digito (ut ipse petiit) confirmanti, flens respondit: Mihi non licet jam vivere: tu autem fac ut dixisti: & pro certo scias, quod vobis sororibus meis de residuis nihil abalienabo. Sciebat itaque hæc compleri debere: sed prolixius tempus speravit. Viginti octo annis Præpositus erat, quod officium præ omnibus suis contemporalibus honorifice tenebat.

[50] [& præ aliis qui diu sederint, bene meritum,] Sarcophagum ingens, ad includendas Sanctorum Reliquias, de argento fecit. Ecclesiam rotundam, post incendium civitatis dilapsam, a fundamento erexit; & ibidem Canonicorum Congregationem facere proposuit, & his prædia de suis propriis dare voluit. Non fuit verbosus: sed conscientiæ secreto congruis temporibus aperienda contexit. Hoc solum præ omnibus querebatur, quod Ecclesias & Clerum non benedixit; de Pallio vero nil doluit. Maximam librorum copiam & Sacerdotalem apparatum, cum plurimis secularia respicientibus, contraxit: quæ omnia, in subitaneo ejus fine, multorum inutilium manus distraxerunt: sedebat enim tantum septem hebdomadas & dies duos. Hæc ideo dixi, ut de celeri ejus obitu nec palam, nec in occulto ullus miretur, vel suo speciali delicto hoc evenisse arbitretur: multi enim ante eum triginta annos & amplius sedebant, qui nec hic nec in futuro tanti meriti erant. Væ iis qui in hac peregrinatione diu vivunt, & tempus suum male operando perdunt: at contra bene illis est, qui dies sibi concessos cauta solicitudine in Christi servitio ducunt. Male operantes quique longæva vita pœnas sibi augent: e contra autem quibus abbreviatur præsens vita, si sunt mali, admissa cito luunt; boni autem omnes, etsi corporaliter non æque hic degant, una tamen felicitate gaudent. Non autem ille solus tam parvo tempore sedit: legimus enim Tertullinum a S. Stephano Papa, Presbyterii dignitatem; & post quatuor dies, ab amorem Christi constantiamque fidei, martyrium a tyranno suscepisse; & in utroque ordine semper manebit. Iste quidem peccata hic luit, & in brevi pro laboribus justis bravium a Deo recepit: & hoc ita esse multis illico manifestum est.

[51] [sibi apparuisse 28 Octobris] Hæc autem omnia enarrare prælongum est: sed de his qualiter mihi acciderit (Deum testor, quia non mentior) explicabo. Fui ego in præsidio Misnæ, & in Natali Apostolorum Symonis & Judæ, post Matutinos, apparuit mihi ille venerandus. Cumque eum mortuum bene reminiscerer, protinus inquisivi, quomodo se res ejus haberent. Ad hæc ille, inquit: In pœnis pro qualitate meriti fueram, quas omnes prorsus jam superavi. Et ego oppido gavisus, inquam: Licet mihi campanas sonare, [jam expiatum;] & populos ad laudem Dei accendere? Ille respondit, Licet bene: quia verum est. Et ego amplius in loquendo progressus, dixi: Estne vobis notum, quod multorum susurratione mens Regis a vobis alienata est, eo quod post Ordinationem vestram contra eum multa operari studueritis? Ille vero respondit: Credite mihi obsecro, credite (verbum ingeminans) quia de hac re omnino inculpabilis existo. Cumque eum percunctari vellem, [aliisque I Novembris cælo receptum.] cur tam cito obiit, evigilavi, & hoc scire mihi non licuit. Post a quibusdam religiosis & veracibus didici, quod hic in commemoratione omnium Sanctorum divinis obtutibus clementer præsentari mereretur. Omnia quæ de illo dixi, non ob specialem aliquam sui dilectionem protuli: quia verum est, quod ante benedictionem suam mediocriter me dilexit; & ob defensionem Ecclesiæ suæ, multa meæ impedivit. Veritatis gratia & ob vitationem opprobrii secuturi, hæc locutus sum: minora tamen quam fuerint, quia nullum post se meliorem reliquit.

[Annotata]

* alias VII

* al. Ungerus

* al. Tribenz.

* al. Osulstidi

§. VI. Aliorum Archiepiscoporum successio, usque ad S. Norbertum & ultra, ex nostro Ms.

[52] Post tam longam digreßionem revertitur ad Magdeburgensium Præsulum succeßionem Dithmarus, haud ultra proximam Ordinationem progressurus, hoc modo: Post ejus (Walthardi scilicet) sepulturam, Horicus Episcopus, ex nostra parte ad Regem cum electione mittitur: cui ego epistolam, [Rex Geroni Capellano suo Sedem destinans,] Ecclesiæ meæ detrimento inscriptam, & Regis clementiam admonentem, commisi … Rex interea ab expeditione Occidentali reversus, Geronem suum Capellanum in vacuum [thronum] ponere conatur. Huic Præsul Horicus occurrens, & ei legationem suam aperiens, non exauditur. Thidericus nepos meus ad Gronam vocatus venit, & a Rege per manus suscipitur, & in vice Geronis deinceps habetur. In Natali S. Matthæi Apostoli Sehusen venit: & ego accedens, cum jam tempus esset, admonui eum coram omnibus assidentibus, ut aliquid de parochia mea & aliis rebus injuste ablatis, ante constitutionem Archipræsulis, [pro eo ad se recipit Thiedericū Electum,] cum eo tractare voluisset. Me itaque ejus firmæ fidei commisit; ut cum justitia, aut cum alio salubri consilio hæc finirentur. Postera die Rex ad Magdeburg veniens, in refectorio Fratrum nos omnes convenire fecit. Hic ergo Regis petitione, salva inposterum electione, Gero communiter eligitur. Itaque in ecclesia se primum altari tradens, [& Geronis electionem obtinet.] & communioni Fratrum decem mansos acquirens, Baculum a Rege Pastoralem accepit. Mox vero inthronizatus, ab Eido Episcopo unctus est, nobis ceteris Coëpiscopis eum adjuuantibus. Thebæorum festivitas Martyrum ibi a Rege celebratur, & post ab Archiepiscopo cum suis omnibus magnis muneribus honoratur.

[53] His ex sexto libro Chronici Dithmariani relatis, quod ultra addam de rebus Magdeburgensium Archiepiscoporum nihil invenio, [Decessorum ejus gloria revelatur,] licet adhuc sequantur libri duo: nisi quod libro VII ubi describitur mors sancta Irmingardis cujusdam, in ecclesia rotunda ministrantis, ea dicatur pridie quam carnis debitum persolveret (persolvit autem XI Kal. Junii) in excessu mentis effecta, & in præsentiam sanctæ Dei genitricis delata: ubi Tagmonem & Walthardum & Eidum, Misnensem Præsulem venerandum, magno lucentes honore sibi indulgere promeruit. Eadem iisdem verbis, [Dithmari obitus anno 1019:] adeoque ex eodem unde Dithmarus accepit fonte, leguntur in nostro Ms. Chronico, quod qui continuavit, annum MXIX sic conclusit: Piæ memoriæ Thietmarus, Merseburgensis Episcopus migravit ad Christum: cui Bruno successit. Vitam, paulo post obitum scriptam allegat Voßius in libro de Scriptoribus Latinis, quam operæ pretium foret habere pro adornando nova pulcherrimi istius Chronici, cujus hic specimina dedimus editione. [ejus Vita mox scripta desideratur.] Cetera porro Geronis Archiepiscopi accipe ex Ms. nostro, auctoris tunc viventis, & quotannis res ut gerebantur scribentis: sic enim ait ad finem anni MXXII; Regali in præsentia, inter geminos Præsules Geronem videlicet & Arnulfum, nefanda omnique ævo execranda oritur seditio: ideo nefanda, quia periculosa: ideo periculosa, quia non peritura, sed (ut vereor) illos perditura, amborumque necem perdurabit expectatura, quæ plane sonant auctorem ipso anno scribentem. Talis autem sic progreditur.

[54] Anno MXXIII, Gero Archiepiscopus Magdeburgensis, [Moritur Gero anno 1026 21 Septembris.] multis confectus doloribus XI Kal. Novembris seculo moriens, sed Christo vivens; migravit. Hic cum consilio fidelium suorum, commutavit Xenodochium, quod primus Otto construxerat in villa quæ dicitur Rothardestorp; & facto infra urbem monasterio, in honore sanctissimæ Dei genitricis Mariæ, eadem prædia, unde prius Christi militibus, scilicet egentibus, necessaria præbebantur, [unius monasterii,] cum aliis bonis, pretio proprio acquisitis, eidem ecclesiæ contulit, & Præposituram ibi constituit. Aliam præterea ecclesiam in honore B. Joannis Euangelistæ construxit & dedicavit: Canonicisque ibidem Deo servientibus de sua proprietate, unde sufficiens illis victus & vestitus esset, [& novæ Canonicæ fundator:] deputavit, & statum loci cum illis ecclesiis honorifice amplificavit. Muros nihilominus urbis, quos Otto Pius Imperator imperfectos reliquit, hic consummavit. Domum etiam S. Mauritii, cum variis ornamentis & ædificiis Episcopii, renovavit: & omnia in sua diœcesi, tam exterius quam interius meliorando rejecit. Decessit autem in villa Vaddarroth, in parochia Halverstadensi, relinquens posteris plurima suæ industriæ monumenta. [succedit Menfridus, tum Engelhardus,] Ex hinc in Ms. nostro longum de Magdeburgo silentium, nec verbum ibi ullum de Hunerido, aliis Menfrido, quem Strevesdorffius ex Wirtzburgensi monasterio assumptum, obiisse ait anno MLI I Martii: nihil etiam de ejus successore, quem idem Strevesdorffius ex eodem Wirtzburgensi monasterio postulatum ait, & Winfrido eamdem dignitatem ambienti prælatum; nisi hoc tantum: Anno Domini MLXIII… Eggilhardus Magdeburgensis Archiepiscopus obit: [& huic anno 1063 Wezilo,] pro quo constituitur Wezilo, qui & Wernherus, frater Annonis Coloniensis Archiepiscopi, de quo postea ad annum MLXXVIII ibidem lego: Henricus Rex properanti contra secum valida manu Rudolfo, in schismate contra ipsum electo, juxta Strowi occurrit, initoque bello non pauci utraque parte sternuntur, atque incerta fit victoria. Ubi a vulgaribus hominibus Wecil, Magdeburgensis Archiepiscopus, a parte Catholica pro Rudolfo stans, in fuga occiditur. Strevesdorffius addit, VI Augusti, juxta Annales Mss. ut ait, & successorem nominat Hardricum sive Hardericum; in Ms. nostro appellatum Hardwigum.

[55] [tum anno 1078 Hardericus, sive Hardwigus,] Hardwigus iste in eodem Ms. nostro ad anni MLXXXII finem legitur, aßistentibus ei Godescalco & Giffredo Episcopis, monasterium S. Joannis Baptistæ, in suburbio Magdeburg civitatis, consecrasse. Ibidem ad annum MLXXXV in conventu Principum, qui XIII Kal. Februarii, apud Perestad Thuringiæ villam convenerant, ad discutiendam tam immortalem controversiam (qualis emerserat inter Gregorium Papam VII & Antipapam) dicitur etiam adfuisse: cum aliis septem Archiepiscopis & Episcopis, qui a Gregorio stabant, nempe Ostiensi, Iuvavensi, Hildeneshemensi, Halverstadiensi, Viridunensi, Merseburgensi, Cicensi, Misnensi, & Paterbrunnensi designato, annumeratur secundo loco Hartwich Magdeburgensis, improperium Christi thesauris Ægyptiorum præferens: quod & re ipsa monstravit, quando pro defensione veri Pontificis Romani, e suæ Sede profugus fuit. Nam deficiente ad excommunicatum Henricum tota fere Saxonia; [an. 1085 fidei causa exul in Dania,] ad hanc ille venit circa æstatem, & castris positis juxta Magadeburg in pratis virentibus, cum Optimatibus suis intravit urbem, ibique susceptus est regio more. Sed quia propter metum ipsius advenientis Archiepiscopus Hardwigus cum Halverstadensi Episcopo & Hermanno Rege ad Danos abierat, sicut prius animo conceperat; Henricus in locum illius Hartwigum, Abbatem Hertzfeldensem, substituit; [ejus loco intruditur alius Hartwigus Ab. Hertzfeld.] & pro Burchardo Halverstadensi, Amizonem ejusdem Ecclesiæ Canonicum. Non ergo obiit ut apud Streversdorffium legitur anno 1078: sed forte typotheticus hic error est, pro 1087: neque enim de ipso, verosimiliter in Dania mortuo, sed de Synonymo ejus intruso atque schismatico intellexerim, quod habetur in nostro Ms. ad annum MCIII. Hartwigus Magadaburgensis Archiepiscopus obiit subitanea morte: [subitanea morte sublatus anno 1103:] cujus intestina apud S. Joannem, reliquum corpus in ecclesia S. Mauricii sepelitur.

[56] Huic successit Henricus, eodem anno electus a Clero & populo, Streversdorffius Catholice electum ait, cum Henrico excommunicato vel auctoritas vel vita defecisset. Vivebat ille omnino; sed cum Chronicon nostrum ad annum MCVI dicat de eo, [a Catholicis Henricus eligitur] quod voluit Saxoniam, propter quosdam Catholicos hostili manu invadere, sed non potuit, quia filius eum detestabatur, sicut & cuncti fideles, quia denuntiabatur excommunicatus ab Apostolicis Gregorio, Urbano & Paschale. Illos autem Catholicos possumus opinari Magdeburgenses fuisse, qui Rege inconsulto elegerant sibi Henricum istum, eo delatum, postquam a Paderbornensi Ecclesia fuerat per tyrannum ejectus ut scribit Strevesdorffius, [Paderbona expulsus a schismaticis.] qui tyrannus primum anno MCVII Leodio VII Idus Augusti moritur & Spiræ sepelitur: anno vero mox sequenti Henricus Magadaburgensis Episcopus obit; cui Adelgotus eodem anno successit. Adelgotum multis laudat Crantzius in Metropoli lib. 5 cap. 32. Strevesdorffius defunctum ait anno MCXVIII, [Huic succedit an. 1108 Adelgotus,] de quo nihil in nostro Ms. uti neque de ejus successore, sed solum quod anno MCXXV Rukerus (utique Adelgoto suffectus) Archiepiscopus Magadaburgensis obiit.

[57] [tum Rukerus,] Anno mox sequenti, Rukero succedit Norbertus in Sede Magadaburgensi: de quo porro ad annum MCXXXII legitur, quod Lothario Rege post Assumptionem S. Mariæ in Merzeburg celebratam in Longobardiam transituro; quia Archiepiscopus Coloniensis defuit, qui jure debet esse Cancellarius in illis partibus, Norbertus Archiepiscopus Magadaburgensis huic officio deputatus est. Tum additur ad annum MCXXVIII, quod in Commemoratione S. Pauli Apostoli facta est commotio maxima civium in Magadaburg, contra Norbertum Archiepiscopum, [& huic an. 1126S. Norbertus,] eo quod majorem Ecclesiam, sicut sibi dictum erat, pollutam nocturno tempore purificaverit. Crescente itaque tumultu ascendit in superiora antiquioris monasterii cum Misnensi & Havelbergensi Episcopis, & Præposito majoris Monasterii; ibique multum diu obsessus est; sævientibus atque objurgantibus adversariis, quod altaria fregerit, & Reliquias Sanctorum furto abstulerit. Sed hunc divina gratia mirabiliter de insidiis eorum eripuit; & persistentes in malo excommunicans, [defunctus 1134:] eos sibi subjecit, Denique anno MCXXXIV Imperator celebravit Pentecosten in Merseburg, & in feria quarta ejusdem hebdomadæ Norbertus Magadaburgensis Episcopus obit: & in feria secunda sequentis hebdomadæ in monasterio S. Mariæ est sepultus. Festivitatem Apostolorum Petri & Pauli celebravit in Magadaburg Imperator: [deinde Conradus:] & Conradus ejusdem Ecclesiæ Canonicus, ipso Imperatore consentiente, generali electione Cleri & Populi Archiepiscopus constituitur. Hic S. Brunonis Episcopi ac Martyris (ut num. 75 dictum) ex fratre pronepos, anno MCXXXIX, post Pascha, cum Duce Henrico & aliis Principibus sibi auxiliantibus castrum Bernhardi Comitis Plozeke obsedit, cepit, destruxit. Appropinquante vero festivitate Assumptionis S. Mariæ, idem Archiepiscopus, cum Duce & prædictis Principibus apud Cruciburg contra Regem (Conradum) convenit, qui Saxoniam hostiliter intrare ac devastare summis viribus conabatur. Ibi facta per internuntios conventione, pax firmata est usque ad condictum tempus.

[58] [huic anno 1142 Fridericus,] Ac denique anno MCXLII obiit Conradus Magadaburgensis Archiepiscopus… & succedit Fridericus in Archipræsulatu, Custos majoris ecclesiæ & Præpositus Bivere. Hic anno MCXLV in Nativitate Domini magnam partem de allodio Domni Hartwici & matris ejus Richardis, datis beneficiis & copiosa pecunia, in proprietatem Magadaburgensis Ecclesiæ contrahens, magnum & gloriosum memoriale nominis sui posteris reliquit. Anno autem MCXLVIII circa festum S. Petri, divina inspiratione & Apostolicæ auctoritatis exhortatione, & multorum Religiosorum admonitione, inito fœdere inter Fridericum Archiepiscopum Magadaburgensem, & multos alios tam Episcopos quam Seculares Principes, qui enumerantur in Chronico, magna Christianæ militiæ multitudo contra paganos, versus aquilonem habitantes, assumpto signo vivificæ Crucis, exivit; ut eos aut Christianæ Religioni subderet, aut Deo auxiliante omnino deleret … Omnes igitur illi, cum maximo apparatu & commeatu & mirabili devotione, in diversis partibus terram paganorum ingressi sunt; & tota terra a facie eorum contremuit: & fere per tres menses peragrando omnia vastaverunt; civitates & oppida igni succenderunt; fanum etiam cum idolis, quod erat ante civitatem Malchon, cum ipsa civitate concremaverunt. Anno autem sequenti ipse, & quidam alii Principes Saxoniæ, Polonicis Ducibus Boleslao & Miseconi, in Epiphania Domini occurrentes in Crusawike, fœdus amicitiæ cum eis inierunt. Denique anno MCLIII obiit Fridericus Magadaburgensis Archiepiscopus.

[59] Friderico succeßisse dicitur Wigmannus, a Cizicensi seu Naumburgensi Episcopatu assumptus; [tum Wigmannus an. 1067] de quo in Chronico nihil legitur, nisi quod anno MCLXVI Werra fuit inter Henricum Ducem & Wigmannum Archiepiscopum & ceteros Saxoniæ Principes; & quod anno MCLXXIX Magdeburgensis Archiepiscopus, cum Principibus Orientis & Coloniensi Archiepiscopo, oppidum Haldesleve obsederunt: ubi discordia inter eos orta, ab obsidione inacte redierunt. Denique finit Chronicon in anno MCLXXXVIII his verbis: [usque ad an. 1193,] Magdeburgensis civitas, judicio Dei occulto, tamen justo, in Vigilia Pentecostes (tunc IV Iunii) pene tota exusta est: ecclesia S. Mariæ, ecclesia S. Sebastiani Martyris, cum parochiis & capellis XII exustæ sunt. Cladi autem isti Wigmannum superfuisse ait Krantzius usque ad XXV Augusti MCXCIII. Hoc incendio periisse crediderim, quidquid ibi scriptum habebatur de miraculis S. Norberti; [Norberti Epitaphium sub eo renovatum.] sepulcrum quoque potuit fuisse corruptum, ac deinde in eam formam modumque reparatum, quo illud inventum est anno MDCXXV; quando etiam scriptum vel renovatum fuerit Epitaphium, quod apud Pagium, in Bibliotheca , tale legitur: Norbertus Dei gratia sanctæ Magdeburgensis Ecclesiæ Episcopus, Ordinis Præmonstratensis Institutor, & hujus monasterii restaurator, sub hoc conditur marmore. Obiit anno Domini MCXXXIV, VI Junii.

§. VII. Titulus Primatis Germaniæ, quomodo, & quamdiu post S. Norberti obitum, Magdeburgensi accesserit.

[60] [Quærenti Krantzio unde hic titulus,] Albertus Krantzius, Collegii Hamburgensis Decanus, anno MDXVI vita functus, in eo quod Metropolim inscripsit opere lib. 3 cap. 28, agens de Magdeburgensi Ecclesia, Quomodo, inquit, & unde consecuta sit, ut Primas dicatur Germaniæ Archiepiscopus ejus, necdum comperi. Sciens tamen nonnullos Archiepiscopos illi non cedere honore (nam Saltsburgensis cum eo contendit de paritate, nec Archiepiscopi Electores illi cedunt locum) unde & in quo Primatum habeat, aliunde mihi ostendi velim? Ad hujus quæstionis discußionem, [respondetur eum in usu fuisse,] lubet a notioribus ac certioribus adscendere per gradus temporum. Ac primum Leo Papa IX, in suo ad Albertum Brandeburgicum Brevi apud Strevesdorffium pag. 41, dato sub nota anni MDXVIII, illum renuntians S. R. C. Cardinalem: Tu, inquit, ex Moguntinensi, Elector Imperii; & Magdenburgensi Ecclesiis, Germaniæ Primas, in Ecclesia & agro Domini magnus & dives eras. Anno MCCCCXLVII, Joannes Merseburgensis Episcopus, scribens venerabilibus viris Dominis Rectori, Magistris, & Doctoribus almæ Universitatis Studii Leipizensis, apud eumdem Strevesdorffium pag. 37, & declarans quod se pro D. Nicolao tunc Papa declaraverit, quemadmodum & Principes ceteri tam spirituales quam seculares; Ita, inquit Reverendissimus in Christo Pater & Dominus noster, D. Fridericus Archiepiscopus Magdenburgensis ac Primas Germaniæ, [ante seculum 15:] qui noster Metropolitanus existit, se cum suo Clero prædicto Domino nostro Papæ Nicolao declaravit.

[61] Senior etiam illo Theodoricus a Niem, Pontificius Scriba, libro de Privilegiis & juribus Imperii apud Meibomium, post Witikindi Chronicon, cum exposuisset fundationem Magdeburgensis Ecclesiæ & ordinationem Suffraganeorum ejus, [cum jam in oblivionem venisset verum ejus initium.] factam ab Otthone I, Archiepiscopum Magdeburgensem, inquit, qui esset pro tempore, per Papam ejus ætatis, Primatem Germaniæ fieri procuravit, Adde his Chronici nostri qualemcumque Interpolatorem, Theodorico vel æqualem vel seniorem: qui cum præsumi debeat ex sui temporis usu locutus, præsumi etiam debet tunc scripsisse, quando jam in oblivionem venerat verum initium talis tituli, adeoque post annos circiter centum, quod censetur temporis immemorabilis spatium. Antiquiorem multo ne titulum eum credam, persuadet mihi historia primæ Institutionis in Ravennate ac Romana Synodis, ejusque Synopsis apud Dithmarum, & Chronici nostri perpetuum ea de re silentium, præterquam in eo, quem certæ fictionis & novitatis convicimus. Eodem facit Epitaphium S. Norberti, [S. Norbertus eodem prior] in quo non videtur titulus ille omitti potuisse, si vere eo usus ipse umquam fuisset: quod sane non fecit in diplomate, supra in Analectis producto, quo ecclesiam S. Mariæ transfert in jus suorum Præmonstratensium anno MCXXIX. Non ideo tamen arguendi sunt illi, [per prolepsim sic appellatur.] qui subnixi usu quatuor seculorum ceteris sui Fundatoris titulis addiderunt Primatum Germaniæ: qui eidem etiam dari posset per fictionem juris, qua acquisiti a posteris tituli vulgo attribuuntur majoribus.

[62] [Longius exerrat Jo. Latomus,] Primus in hoc exceßisse videtur Ioannes Latomus, Decanus Francofurtensis, anno MDLXVII adhuc vivens, cujus de rebus Moguntinensibus Codicem, sub indicio MSL, identidem allegat Serarius noster, ex eoque lib. 5 pag. 811 ad annum MCXXXV hoc describit fragmentum. Asserunt (utinam adderet, Qui!) hac ætate Norbertum Archiepiscopum Magdeburgensem, ab Innocentio II Primatum Germaniæ obtinuisse pro se & successoribus, cum esset Romæ cum Lothario Imperatore anno MCXXXV. Antea vero Moguntinus, ceteris in Germania Præsidibus prælatus fuit, ut supra in Hattone & aliis apparet. Videtur tamen in Epistola Benedicti Quinti ad Episcopos Germaniæ (in quibus etiam mentio fit Ruperti Moguntini. Willigisi antecessoris) Magdeburgensem vocari Patriarcham Germaniæ. Hac nixus (ut opinor) auctoritate Anonymus Præmonstratensis, verosimiliter Francus, [eumque secutus recentior alius,] a cujus stylo habetur sancti Fundatoris Vita, præfixa libro 2 Bibliothecæ Præmonstratensis, ubi is dum cap. 39, dissimulato anno, quem Latomus imperite notarat 1135 pro 1133, rem ipsam copiosius describit hoc modo. Pulso Petro Antipapa, legitimo supremoque Pontifici Innocentio Sedes Lateranensis restituitur. [qui ei titulo] Quo negotio feliciter gesto, Lothario Regi vicissim, præmium pietatis, titulus Augusti, ceremonia solenni confertur: & Norbertus, utriusque Pontificia simul & Imperiali sponte (non enim ipse ambiebat) Germaniæ Primas dicitur. Eo quippe Primatu, seu suprema inspectione ac jurisdictione, in omnes Germaniæ Archiepiscopos, olim Imperator Ottho, nomine Primus, de assensu & consilio Pontificis summi & Ravennatensis Concilii, [annectit jurisdictionem,] Magdeburgensem Ecclesiam ornari fecerat, ut ex litteris Benedicti Papæ VI ad Germaniæ Archiepiscopos, de S. Pilgrino & Passaviensi Ecclesia anno DCCCCLXXIII liquet, ubi Albertus, Magdeburgensis Ecclesiæ Metropolitanæ Archiepiscopus primus, Patriarcha Germaniæ nominatur. Est igitur Magdeburgensis Ecclesia præ ceteris, Moguntina, Coloniensi, [in omnes Germaniæ Archiepiscopos,] Tervirensi Salisburgensi, Bremensi, & Rigensi Germaniæ Archiepiscopalibus Ecclesiis, per universam Germaniam jam olim honorata.

[63] Non miror scriptorem Francum tanto fidentius hæc recepisse ut certissima, quanto minus diffidere poterat Serario Latomi Codicem Ms. sine ulla hæsitatione alleganti apud ipsos Moguntinenses. [quam numquam prætenderunt Magdeburgenses] Sed miror Serrarium non animadvertisse, quam parum istæc inter se cohæreant, ut Benedictus, non V aut VI, sed VII ejus nominis, Magdeburgensem vocaverit Patriarcham Germaniæ; & hujus successores sic neglexerint adeo speciosum titulum, ut opus fuerit, eum velut novum privilegium obtineri a Norberto, idque anno 1135, qui obiit 1134: & neque ipsum neque Latomum consideravisse, quantum ibi asserta excedant id omne quod hactenus vidimus prætendere ausos Magdeburgenses paulo antiquiores. Excessum, viris eruditis ægre tolerabilem, notavit Bernardus Malinkrot, Decanus Monasteriensis, in Additamentis ad suum de Archicancellariis & Cancellariis Imperii tractatum, cap. 4, quod est de Primatu trium Metropolitanarum Ecclesiarum Germaniæ, [sed solum honore similes eis se dixerunt.] scilicet Treverensis, Moguntini & Magdeburgensis pag. 196. Cum enim attulisset Chronici, seu verius Interpolatoris verba, in nostro Ms. ad annum DCCCCLXX relata, Primatum habere omnium ecclesiarum Archiepiscoporum qui in Germania sunt ordinati; in Gallia quoque, Coloniensi, Moguntinensi, Trevirensi Archiepiscopis per omnia honore similem esse; cum, inquam, hæc verba allegasset Malinkrotius, sic infit: Longe differunt, Dignitate priorem, & Honore similem esse; ac præterea per expressum [terminum] ab invicem distinguuntur Transrhenani illi Archiepiscopatus a Germanicis. Quid autem vel imminutæ illi, quam dictus Interpolator Magdeburgensibus tribuit prærogativæ, simile in Concilii Actis? aut quæ mentio jurisdictionis supra Archiepiscopatus alios extensæ? Hujus saltem vel unicum, per septem decursa jam secula, actum proferre oportuisset.

[64] Iam quod Benedicti Epistolam attinet, inscribitur ea Dilectissimis in Christo filiis, Hrodberto, [Adelbertum Benedictus 6 nominat quidem] sanctæ Moguntinæ Ecclesiæ; & Dietrico, sanctæ Trevirensis Ecclesiæ; atque Adelberto, sanctæ Magdeburgensis Ecclesiæ; parique modo Gereoni, sanctæ Coloniensis Ecclesiæ; atque Friderico, sanctæ Juvavensis Ecclesiæ; sed & Adaldago, sanctæ Bremensis Ecclesiæ Archiepiscopis; pariterque Domino Ottoni, gloriosissimo Imperatori; atque nepoti suo Henrico, præcellentissimo Duci Bawariorum; ceterisque omnibus Episcopis & Abbatibus, Ducibus atque Comitibus, Galliæ atque Germaniæ, [post Monguntinum & Trevirensem, ante ceteros;] ut videre est Tomo IX Concil. novissimæ editionis col. 718 & 19. Nusquam ibi apparet vox, Patriarcha. Quod autem Moguntino ac Trevirensi prima deferantur loca, tribui existimo utriusque Archiepiscopatus longe Majori quam aliorum antiquitati; quod Coloniensi, Iuvavensi (id est Salisburgensi) & Bremensi præponatur Magdeburgensis, ejus pro tunc specialem aliquem honorem arguit, ideo verosimiliter tributum Adelberto, quia vel ita statuerat Otto, pro ordine sessionis in Comitiis servando, qui ordo per septem Electorum institutionem mutatus deinde fuit, [sed non appellat Primatem, nedum Patriarcham.] vel quia ipsius Pontificis Romani manibus fuerat ille consecratus; & quidem sic, ut id perpetui juris esse prætenderit tertius Archiepiscopus Tagmo (nam secundus, a Merseburgensi Episcopatu assumptus, Ordinatione nova non egebat) ideoque, ut, vidimus num. 31; necesse putavit excusare causam præsentis necessitatis, ob quam alibi & ab alio quam Romæ ab Apostolico ordinari se passus sit: quo tamen jure nullus successorum usus legitur, utpote non minus oneris quam honoris adferente.

[65] Hic porro locus exigere videtur, ut de aliorum Archiepiscopatuum veteri dignitate paucis disseram. [Primatus Galliæ seu Germaniæ Belgicæ] Ac primum de Trevirensi: qui, omnium sub Imperio existentium vetustissimus Archiepiscopatus, invenitur Galliæ Belgicæ, sive (ut alii appellant) Inferioris Germaniæ Primatum sibi vindicasse SS. Silvestri & Hilari Pontificum Privilegiis: quæ licet incendio periisse dicantur, possessionis tamen seu præscriptionis prærogativa eumdem Primatum sibi defendens Theobaldus Præsul anno DCCCCLXIX, obtinuit a Joanne XIII bullam, quam Browerus profert, ubi statuitur, ut quandocumque ab Apostolica Sede Legatus ordinarius rei Ecclesiasticæ vel cogendæ Synodi causa in Galliam Germaniamve destinatus fuerit, Trevirensis Præsul post eumdem, primum inter alios Pontifices locum obtineat: &, si Missus Romanæ Ecclesiæ defuerit, similiter post Imperatorem sive Regem sedendi, sententiam edicendi, & Synodale judicium canonice promulgandi Primatum habeat, utpote in illis partibus Vicarius Apostolicæ Sedis constitutus, Neque enim, inquit Pontifex, dignum est, [confirmatur Trevirensi, anno 969 & 1049.] ut illius Ecclesiæ Præsul aliquo tempore ceteris non habeatur prælatus, cujus honor in illis partibus sub ipso Apostolorum Principe extitit primitivus. Idem alia Bulla confirmans Leo IX anno MXLIX, testatur, quod lectis in Ecclesia S. Petri Ecclesiæ istius Privilegiis, ac nominatim Bulla priori, ab omnibus acclamatum est, jure Primatum vobis (Eberhardum præsentem alloquitur Pontifex) vestrisque successoribus deberi, qui in Cathedra sedetis discipulorum Petri; quapropter omnibus ipsis laudantibus & respicientibus, pro investitura ipsius Primatus Romana mitra caput vestrum insignivimus; qua vos & successores vestri in ecclesiasticis Officiis Romano more semper utamini.

[66] Paria aut etiam potiora, licet origo juris tam antiqua non prætendatur quam prætenditur a Trevirensi, [Moguntinus invenitur Primas Germaniæ ab an. 857,] invenias pro Moguntino. Editi a Pithœo Annales, quos ille haud ex vano censet Moguntiæ scriptos tempore Rabani Mauri, Moguntinensis Archiepiscopi usque ad annum DCCCLVII, id est ferme sesqui seculo prius quam de Magdeburgensi cogitaretur, Germaniæ Metropolim vocat Moguntiam: & Witikindus Saxo, coævus Othoni, Antistitem ejus appellat Summum Pontificem. Quis autem credat, quod Imperator, ad institutionem Magdeburgensem tam verecunde progressus, ut invito Bernardo Halberstatensi Episcopo nihil egerit, sed quoad ille vixit decretum Synodi Ravennatis suspenderit; voluerit filium suum Willelmum, tunc Moguntinum Archiepiscopum, Primatiali titulo privare; aut a suffecto eidem Ottone plus exigere, quam ut cederet sua Archiepiscopi jurisdictione in Episcopatus, novo Archiepiscopatui subjiciendos: quod facere poterat absque detrimento sui Primatus, in eo consistentis, quod in Comitiis Imperii primum ille obtineret locum, sicut etiamnum obtinet. Itaque Lambertus Monachus Schaffnaburgensis, uno post institutum Magdeburgensem seculo florens, ad annum MLXXIII, ultra quem non nisi ad quadriennium pertexuit Historiam, Primatum Moguntinæ Sedis aperte agnoscit, propter quem ejus Archiepiscopo eligendi & consecrandi Regis auctoritas deferebatur: & Conradus, in Ordine Præmonstratensi Abbas Urspergensis, anno MCCXL defunctus, [usque ad an. 1121 & ultra.] ad annum MCXXI; Præsul, inquit, Adalbertus … Primatum in Cisalpinis partibus multiformiter tenens, ad defensionem totius Germaniæ Metropolis, scilicet Moguntiæ, animos omnium, Catholicam obedientiam profitentium, accendit.

[67] Hactenus ergo tam Trevirensi quam Moguntino illibatus stabat Primatus suus, huic in Superiori, isti in Inferiori Germaniæ: quamquam neuter inveniatur in suis diplomatibus alio umquam titulo usus quam Archiepiscopi: quia Primatus illis suus revera nihil juris aut potestatis dabat super alios Archiepiscopos, sed solam in Synodalibus congreßibus Imperialibusque comitiis præsidentiam, prout hæc contingebat in hujus vel illius diœcesi celebrari: sic enim ipsam convenit limitari, ne alter alteri adversari videatur. Coloniensi Hermanno sub annum MXLIX scripsit idem Leo IX, apud Mallinkrotum pag. 197. Sicut neminem Archiepiscoporum tibi subjicimus, ita sub nullo Primate te agi decernimus. Archiepiscopus autem Hamburgensis, qui & Bremensis sæpius dicitur, [Hamburgensis, voluit Patriarcha vocari,] propter Episcopatum hunc Archiepiscopatui unitum jam inde ab anno DCCCXLVI, sicut ad Acta S. Anscharii III Februarii docuit Henschenius, adeo numquam ceßit Magdeburgensi, ut eodem tempore, quo Coloniensem nulli Primati subjectum declaravit Leo, Albertus, omnium Septemtrionalium Antistitum tunc potentißimus, post confirmata ab eodem Pontifice Ecclesiæ suæ privilegia (in quibus verosimiliter cum eo actum sicut cum Coloniensi) quasi parum esset nulli subjici Primati, non quidem Primas ipse dici voluit; sed ampliorem titulum ambiens (teste Adamo Bremensi Canonico, sub annum MLXXX scribente) Hammaburgensis Patriarcha vocari voluit, & in Hammaburg aperte laboravit Patriarchatum instituere. Historia Archiepiscoporum Bremensinm, usque ad annum MCCCXCV perducta, distinctius id hoc modo explicat: Ordinavit in Aldenborg, Eizonem Monachum; [respectu totius Septemtrionis.] Joannem Scotum constituit in Magnopoli; Aristonem quemdam, ab Hierosolymis venientem, in Racisburg destinavit: sicque Aldenburgensis Ecclesia in tres divisa est Episcopatus. Quod quidem Imperiali minime factum est auctoritate, sed Alberti Archiepiscopi adinventione. Ipse enim, vir magnificus & præpotens in regno, cum Papam & Cæsarem propitios, atque per omnia suæ voluntati consentaneos haberet, in omnibus Borealibus regnis, Daniæ, Suediæ, & Nordwegiæ functus est auctoritate Archiepiscopali & Legationis Apostolicæ ministerio. Nec his contentus, Patriarchatus honorem assequi voluit, atque infra terminos suæ parochiæ duodecim statuere Episcopatus disposuit. Suberant autem ei Slavorum Nordalbingorum & Obotritorum populi, adeo ut nec omnes quidem Slavi ad Magdeburgensis Archiepiscopi curam pertinerent, licet horum causa potißimum instituti.

[68] Nec minori, quam ad Septemtrionem Hamburgensis Albertus, potestate ad Meridiem gaudebat Salisburgensis Fridericus: cui ejusque successoribus, [simili libertate gaudebant Salisburgensis] Benedictus VI concedit vicem Apostolicam in tota Norica provincia, & in tota Pannonia, Superiori videlicet & Inferiori, quomodo sui decessores habuere; ita scilicet ut nulli liceat in præfatis provinciis sibi usurpare Pallium, nec Episcopos ordinare, nec ullum Officium [exercere], quod ad Archiepiscopum pertinere debet. Hoc vero quid aliud erat, quam ipsum nulli Primati subjectum declarare? Quia autem id factum est eodem anno, quo Magdeburgensis Adelbertus suum noviter institutum Archiepiscopatū suscepit; & quia Salisburgensis Episcopatus, Caroli Magni ætate constitutus in Bavaria, multo antiquior est; ideo existimo, cœpisse tunc eumdem Salisburgensem cum Magdeburgensi de loci prærogativa contendere. Nam si huic diœcesi nullus erat in Orientem constitutus olim terminus (quos tamen mox accepit, Polonis Archiepiscopum proprium nactis, & Wungero, qui subjici ei noluerat, vel ultro abdicante vel mortuo) longius etiam per utramque Danubii ripam, usque in Bulgariam Slavoniamque, extendebat sese jurisdictio Salisburgensis Archiepiscopi, complectens tot antiquas veteris Pannoniæ atque Illyrici diœceses, necdum quidem Christianæ Religioni restitutas, sed restitui cœptas.

[69] Porro sicut Benedictus VI, Salisburgensem Archiepiscopum Pallio donans, declaravit eum frui plenißimo jure, quo decessores fruiti erant, nihil cuiquam in Germania Primati debentes, ante diœceseon suarum per barbaros vastationem; ita etiam Benedictus VII, prioris successor, [& Laureacensis,] Laureacensem Archiepiscopum Pelgrimum, ad fructificandas Deo gentes, ex novitiis cultoribus fidei Ungrorum atque Moravorum, sive etiam aliis multis provinciis Sclavorum suæ parochiæ finitimis, illic ordinatis Episcopis, secundum quod antiquitus dispositi erant, Archiepiscopum constituit … eamdem sanctam Laureacensem Ecclesiam ejusque Rectores, jam Archiepiscopos, ab omni Salsburgensis Ecclesiæ ejusque Præsulum subjectione & ditione absolvens, [post definitos utriusque diœcesios fines.] & honore Metropolitano sublimans: & sicut modernis temporibus (puta circa ML) sanctæ memoriæ Agapitus Papa terminos earumdem Provinciarum ab invicem distinxit, sic & ipsi definimus, inquit, ita ut sancta Salsburgensis Ecclesia superioris Pannoniæ Episcopos habeat Suffraganeos, quibus usque huc sui Pontifices præesse videbantur … sancta autem Laureacensis Ecclesia in inferioris Pannoniæ atque Mœsiæ Regiones, quarum provinciæ Bavaria atque Moravia, in quibus septem Episcoporum parochiæ antiquis temporibus continebantur. Sub his cum etiam Sclavos nominari audis; scito, eos illuc ab orientali Albis ripa a Carolo Magno traductos in Franciam Orientalem, ut loquuntur Chronica, nomen illud extendendo trans Danubium quam late Caroli patebat Imperium, per hodiernam Moraviam atque Sclavoniam: non totos tamen, sed multo plures adhuc relictos trans Albim, in quibus convertendis Ottho utiliter laboraret. Quod autem duo isti Benedicti contulerunt Salisburgensi & Laureacensi Archiepiscopis; credendi sunt contulisse successores paulo post institutis, Pragensi apud Bohemos, & Rigensi apud Livones Metropolitis.

[70] Nunc, quam est certum ex antedictis, Primatis titulum Magdeburgensi competisse annis jam quadringentis & amplius; [Interim videntur Trevirensis & Moguntinus,] tam evidenter demonstratum credo, nullum illum fuisse, duobus primis ab instituto Archiepiscopatu seculis; neque fieri posse, ut anterioris juris extiterint unquam documenta sincera. Sed an propterea nihil respondebimus Krantzio quærenti, unde, & in quo Primatum habeat Magdeburgensis? Deficiunt, fateor, monumenta, quibus id certo definiam. Omnia tamen circumspectanti haud insulsa occurrit conjectura, ex tempore, quo Romani Imperatoris Electio, antea communis Imperii Principibus universis, restricta fuit ad septem Majores Principes, Electores nunc dictos. Albertus, Abbas Stadensis ac postea Minorita, [constituto circa annū 1240 Electorum Septemviratu,] in Chronico quod usque ad annum MCCLVI, suæ vitæ verosimiliter ultimum texuit; ad ipsum quo Abbatiam dimisit annum MCCXL, notat; quod ex prætaxatione Principum & consensu, eligunt Imperatorem Trevirensis, Moguntinus, & Coloniensis … Palatinus … Dux Saxionæ … Markgravius de Brandenburg … Rex Bohemiæ: estque admodum verosimile prætaxationem istam sive decretum, tunc fuisse formatum cum pro Friderico II excommunicato, alium Imperatorem substituere Principes monuisset Gregorius IX.

[71] Qui ad Gregorii X & Concilii Lugdunensis tempora istud differunt, [cum eatenus ad omnes simul Principes spectasset Electio] quando electus Rudolphus Habspurgius fuit, facile comprobantur erravisse; nec minus illi, qui Gregorio V Septemvir alis Electoratus institutionem adscribunt. Ut enim ad hujus Pontificis annum 1, Christi DCCCCXCVI num. 56, animadvertit Baronius: Nemo jure inficias ire poterit, post tertii Otthonis obitum ducentis & amplius annis, quotquot electi fuerunt Romanorum Reges, Imperatores designati, eosdem, non septem dumtaxat Electorum, sed omnium Principum Germanorum, qui ad Comitia convenissent, [& inter Electores a. 1200 primus fuisset Magdeburgensis;] suffragiis fuisse ad regium culmen electos. Pergit porro id confirmare Annalium scriptor, authenticis epistolarum, tam Pontificiarum quam Imperialium & Electoralium documentis: ex quibus ad rem nostram potißimum faciunt datæ anno MCC ab utraque parte Principum, in electione discordantium. Aberat tunc in Hungaria nec inde vivus rediit Moguntinus Sigefridus, ipso anno defunctus. Itaque ex parte Otthonis primus subscribit Coloniensis, tum Episcopi duo, Abbates tres, Dux unus & unus Comes: ex parte Philippi ceteri omnes, quorum agmen ducens Magdeburgensis Archiepiscopus, post se signantes habet Trevirensem & Bisuntinum Archiepiscopos.

[72] Neque dixeris, eo quo Albertus Stadensis scribebat tempore, necdum fuisse septem illos quos ipse nominat definitos, [& non obstante Innocentii IV designatione diversa,] adeoque alterius scriptoris interpolamentum istud esse; eo quod in Concilio Lugdunensi 1 anni MCCXLV, a quo exauctoratus Fridericus fuit, Electores nominentur Duces Austriæ, Bavariæ, Saxoniæ, Brabantiæ; Archiepiscopi, Coloniensis, Moguntinus, Salisburgensis. Hæc enim Innocentii IV designatio, a Matthæo Paris notata, & ex eo apud Baronium, in qua Trevirensis, cum Palatino, Brandeburgico & Bohemo prætermittuntur (forsitan quia Friderico pertinacius adhærentes credebantur non processuri ad novam Electionem) recepta non fuit, [in electione Henrici 7 iidem 3 Archiepiscopi præfuissent.] vel quo ad locum vel quoad personas, sed (sicut ait Anonymus, hic fere finiens ac verosimiliter coævus, cujus Chronicon Albertus Argentinensis seculo XIV continuavit) Principes Alemanniæ, scilicet Archiepiscopus Moguntinus, Coloniensis & Trevirensis, cum ceteris Episcopis Argentinensi, Spirensi, & aliis (cum quibus convenerint etiam Laici, iidem qui antea prætaxati apud Stadensem, ne parto sibi semel jure exciderent) elegerunt apud Herbipolim Henricum Landgravium Thuringiæ in Regem. Sed, ut apparet, septem illi necdum ita soli eligebant Regem, ut alii quoque convenire omnino desinerent; si non suum calculum, saltem suam præsentiam collaturi ad electionem, Electumque confirmaturi. Interim ipsa qualiscumquæ Septemviratus designatio, facta in Concilio Lugdunensi prædicto, confirmare videtur, quod intendebam, jam tum septenarium numerum fuisse definitum.

[73] Ut ut tamen istæc se habuerint, de quibus integrum librum implevit anno 1616 Christophorus Gewoldus; [Videntur, inquam, Trevirensis & Moguntinus,] certum manet, omnino tunc, nec diu ante, id factum fuisse. Magdeburgensis autem Willebrandus Comes de Kirberg, Alberti sui mediati decessoris frater, vir tam potens, ut Otthonem Marchionem Brandeburgicum, prælio victum captumque, marcis MDC argenti mulctaverit, teste Streversdorffio; quique Sedem suam tenuit ab anno MCCXXXVI ad LI; [excluso inde Magdeburgensi] Albertus inquam iste videri potest questus in Comitiis generalibus, se, quem Institutor sui Archiepiscopatus Ottho speciali voluit honore sublimatum; & cujus decessorem ac primum Archiepiscopum Adelbertum Benedictus VII, & alii post illum verosimiliter plures, tertium inter Episcopos salutaverat; [cessisse Primatis titulum,] cujus etiam proximo decessori Ludolfo Trevirensis ipse primas nuper (ut vidimus) cesserat, licet quatuor aunis prius quam ipse ordinatus; nunc simul & Trevirensi & Coloniensi postponi; excludique a numero Electorum se, qui par ad eum gradum jus se credebat habere, si non etiam nonnullis potius.

[74] Quod si Trevirensis Theodoricus II, aut hujus Nepos Arnoldus, atque Moguntinus Sigifridus de Eppenstein Iunior, potiori jam titulo Electoris contenti, cesserint placando Magdeburgensi titulum Primatis Germaniæ, vi cujus proximus post Electores sederet in Comitiis, habebimus & tempus & occasionem, quibus ejusmodi Titulus Magdeburgensibus accesserit, [nemini molestum nisi Salisburgensi.] deinceps usurpandus. Quoad seßionis tamen prærogativam, Salisburgensis contradicebat; ac verosimiliter etiam Hamburgensis, cujus Archiepiscopatus Magdeburgensi antiquior sesqui seculo, institutus fuerat anno DCCCXXVI, & vigesimo post anno unito sibi Bremensi Episcopatu auctus: hujus tamen contradictionis nulla ratio habita fuerit, propter ceterorum Principum in istam compensationem consensum. Reliquis autem Archiepiscopis junioribus minime grave idem fuerit, cum vacuus jurisdictione alias competente titulus nemini esset odiosus; ideoque non multum curaverint indagare, quomodo is, qui sex dumtaxat Suffraganeos Episcopos numerabat in Saxonia Orientali & veteri Sclavonia (sicut eam Adamus Bremensis appellat) vere posset dici Primas Germaniæ. Certius aliquid si docere quis poßit, sequar libenter.

COROLLARIUM II.
De Ecclesia & Abbatia S. Michaelis Antverpiæ, a S. Norberto suscepta, & hactenus florentissima.

Norbertus, Fundator Ordinis Præmonstratensis, & Archiepiscopus Magdeburgensis(S.)

AUCTORE D. P.

[Prologus]

[Cur argumentū istud hic additum,] Haud licuit Vitæ Norbertinæ scriptori excurrere ad singula, a suo sancto Fundatore suscepta erectave loca; non tamen prætereundum sibi putavit, quare vocatus fuerit ad suscipiendam Antverpiæ Ecclesiam; beneque impensum ei credidit totum Caput XXXVI lucubrationis suæ. Nos autem longius etiam ipsum fecimus, prolixa de Tanchelmo seu Tanchelino hæretico digreßione, a quo sparsa zizania, & post satoris improbi mortem impune luxuriantia, evellere rogatus ex agro Dominico Sanctus, suorum illuc coloniam duxit. Satis hoc Historiæ Norbertinæ fuerit: sed non est satis propriæ meæ erga eamdem Ecclesiam ejusque Abbates obligationi, aut erga patriam pietati. Utrique obsecuturus affectui, exorsus eram justum Tractatum, de originibus antiquitatibusque nostris, apponendum pro Corollario Norbertinis Actis, seu potius primo Iunii Tomo. Verum dum amicos consulo, [ex tractatu de Originibus Antverpiensibus?] quos aliquid eo posse credebam; reperi nonnullos qui, per occasionem administrandæ reipublicæ, arcanas omnis generis scripturas versando, conquisierant sibi minime contemnendam notitiarum curiosarum copiam; eamque tantam, ut iis apte digerendis tempus non concederet properansin lucē ire hic Tomus. Igitur absolvendo operi inducias sumpsi; & quæ jam digesseram, Norbertinam S. Michaelis apud nos Abbatiam spectantia, huc retuli omnia. Plura qui volet, habet Chorographiam sacram cœnobii S. Michaelis, sive (ut in progressu ad singula folia scribitur) Cœnobiographia S. Michaelis Antverpiensis, anno MDCLX Bruxellis edita apud Philippum Vleugaert, sub nomine Antonii Sanderi, una cum pluribus similibus Tractatibus illi submißis, ad illustrandas præcipuas quasque Brabantiæ nostræ Abbatias ac monasteria, & justum tomum conficientibus: qua Chorographia haud illiberaliter usum me profiteor: quid autem insuper hic præstiterim res ipsa declarabit.

§. I. Translatio Ecclesiæ S. Michaelis ad Præmonstratenses.

[2] Extant de argumento prætitulato diplomata, tam Hildolphi Præpositi Antverpiensis, quam Burchardi Episcopi Cameracensis, apud Aubertum Miræum, in Codice Donationum piarum pag. 247 & seqq. signata ambo anno MCXXIV, Indict. II, Epacta III. Prioris his tenor est: In nomine sanctæ & individuæ Trinitatis. Ego Hildolphus, Præpositus S. Michaelis in Antverpia, tam futuris quam præsentibus, in perpetuum. Qualiter præfata ecclesia nostra ad usus Canonicorum Præmonstratensis Ordinis transierit, & qua de causa assensus Capituli nostri eis datus fuerit, præsentis scripti attestatione notificamus.

Cum in diebus nostris quidam, Tanchelinus nomine, in partibus nostris advenisset; [Testatur Hildolfus Præp. quomodo ipse ac sui] & venenoso sermone, a Fide & a Sacramentis Ecclesiæ plurimos avertisset; hac de causa, ut illa hæresis; quæ provinciam nostram occupaverat, funditus extingueretur, consilio Domini Burchardi Episcopi, & totius Populi, & assensu Capituli nostri, Dominum Norbertum, virum nostris temporibus spectabilis religionis, accersiri curavimus; eique ac suis Fratribus, Regulam B. Augustini servantibus, suamque institutionem exequentibus, supradictam ecclesiam, cum capellis in ejus cœmeterio fundatis, [S. Michaelis ecclesiam Norbertinis cesserint,] & tribus curtilibus & jugero terræ eidem cœmeterio adjacentibus, cum quatuor Præbendis, per manus memorati Episcopi tradidimus; circumspectione vigiles digneque perpendentes, quod eorum saginaremur orationibus & bonis spiritualibus, si eos sustentaremus beneficiis temporalibus. Nos vero, prius numero duodecim, numerum nostrum in octo terminavimus Præbendis; & cum his & Præposituræ nostræ integritate, ad ecclesiam B. Mariæ in eadem villa transtulimus; ceteras vero quatuor Præbendas, per omnia eis consimiliter participantes, proprio nostro arbitrio dedimus; [cum 4 Præbendis:] excepto quod allodia & mancipia, quæ usque ad hæc tempora ecclesia illa possederat, in nostros singulariter usus segregavimus.

[3] Baptismus vero celeberrimi temporis, videlicet Paschæ & Pentecostes in ecclesia illa observabitur, [& communicatione ministoriorū suorum] reliquo autem tempore Parochianus noster baptizandis providebit. Infirmos autem visitare & communicare oleoque inungere, confessiones audire, mortuos sepelire, omnibus hæc ab eis quærentibus libere concedimus. Ut autem tam præclaræ beneficentiæ fœdus inviolatum inter nos & ipsos semper permaneat, hoc definitum est, ut quodcumque munus infirmus & moriens Parochianus, sive in terra sive in alia substantia, cuivis ecclesiæ aliquod obtulerit, aut pro se offerri instituerit; per medium dividatur. Quod vero Alienus, sanus vel infirmus, aut Parochianus incolumis dederit; ecclesia, cui hoc datum fuerit, absque partitione possideat. Ipsæ vero ecclesiæ sedulas in invicem juges sibi debebunt fraternæ caritatis orationes, [atque oblationum participatione.] in omnibus necessitatibus sese supportantes. Pro commemoratione vero suæ libertatis, utraque ecclesia persolvet Cameracensi Præsuli aureum nummum Antverpiensis monetæ & ponderis, singulis annis in festo S. Lucæ. Ut autem hæc rata & inconvulsa permaneant, sigilli nostri impressione & testium subscriptione, qui interfuerunt & hoc donum dederunt, annotari curavimus.
Ego Hildolphus, Præpositus S. Mariæ; Titulo scilicet priori, per ipsam hujus instrumenti traditionem, mutato.
Anselmus Canonicus, Bernardus Canonicus.
Giselbertus Boreas. Raduardus Canonicus.
Ovo Canonicus. Raduardus Scriptor.
Rogerius Canonicus. Hilduinus Parochianus.

Idem verosimiliter, de quo in S. Norberti Vita legitur, quod unus Sacerdos curam totius populi habebat regere; sed præ nimia multitudine & frequenti negligentia, non poterat; nec credebatur ei; eo quod & ipse, quasi in conjugio & copula carnali, neptem suam in linea tertia manifeste sociam sui sceleris fecerat. Felix, si ad S. Norberti prædicationem, deposita prioris vitæ turpitudine, peccata sua sis redemit.

[4] Eodem fere tenore procedit Actorum confirmatio, auctoritate Burchardi signata, [Factum Burchardus diplomate duplici] tamquam superius jus spirituale habentis in rem donatam. Concepta autem conscriptaque Confirmatio fuit sub duplici, quamvis non multum dißimili in iis, quæ translationem ecclesiæ spectant, tenore; quorum unus Canonicis Donatoribus alter Donatariis traditus sit. Priorem, ex ecclesiæ Cathedralis Antverpianæ scriniis fideliter depromptum, edidit Miræus in Cod. Donationum piarum, cap. 78, & Baronius ad annum MCXXIV. Posterior extat in Chorographia cœnobii, erutus ex archivo ejusdem. Prior sic incipit: In nomine Patris & Filii, qui est Veritas; & Spiritus sancti, qui est amborum Caritas. [quorum primum primam fundationem S. Michaelis,] Burchardus, divina miseratione Cameracensium Episcopus, tam futuris quam præsentibus, in perpetuum. Pontificalis solicitudinis & compensativæ dispensationis est, a nobis seu ab aliis bene gesta, quando opportunum fuerit, altius promovere, & promota ut permaneant firma sanctione solidare. Ea propter Antverpiensem Ecclesiam, qualirer ad usus duodecim Canonicorum libertate donavimus, & postmodum ad altius per divinam inspirationem sublimavimus, præsentis paginæ attestatione notificamus. Sane prioris fundationis & libertatis privilegium hujusmodi est: Cum in Ecclesiaste scriptum sit &c. quæ videre licet apud Miræum loco citato. Tum verbotenus fere inserit Diploma, a nobis supra relatum, quo Præpositus & Canonisi ecclesiam S. Michaëlis transferunt in Præmonstratenses, ipsi ad S. Mariæ migrantes; hoc fere solo discrimine, ex librariorum oscitantia verisimiliter orto, quod hic non omnia, [in translationem & ministeria prosequitur] quæ illic, enumerentur ministeria, utrique ecclesiæ communia in posterum futura: quæ ipsa videri supra possunt num.3. sed & his ipsis in ministeriis (ut verbo id notem) nonnulla deinde mutavit tempus, usu & conventione intercedentibus. Hoc tamen perseverat hodiedum, præter alia notum omnibus, quod quotiescumq; alterutrius Ecclesiæ Canonicus moritur, ad eam in qua funus celebratur Ecclesiā Collegialiter procedat Congregatio altera; & una hinc, altera inde, eodē in Choro confidentes, communiter decantent Vigilias mortuorum, atque postridie Missam de Requiem. Atque ita ipsa Ecclesia, uti Diploma donationis exigit, sedulas in invicem juges sibi præstant fraternæ caritatis orationes.

[5] Redeo ad tenorem Confirmationis Burchardianæ, quæ cum utramque Ecclesiam integra & parili libertate donavit; ipsasque sancivit Ecclesias, seclusa invicem omni exactione, juges sibi debituras esse fraternæ caritatis orationes, in omnibus necessitatibus sese supportantes… sic concluditur: Quæcumque igitur Pontificum seu Principum largitione, imo quorumlibet Catholicorum collatione, [a solo Clero Cameracensi subscriptum:] memoratis Ecclesiis oblata sunt vel ulterius conferentur, hujus nostri decreti munimento, eidem ad usus (ut dictum est) canonicorum assignamus. Ne qua vero canonica secularisve persona processu temporum, in hanc nostri decreti paginam, spiritu calumniæ moveatur, collata conservatoribus pace, in pervasores, quoad resipuerint, anathematis exterminium promulgamus, atque nostra subsigillatione & canonica adstipulatione confirmamus. Sequitur ergo sigillum Episcopi, non item manualis subscriptio, sed pro Episcopo manus suæ signum apponunt, qui ex Cameracensi Clero præsentes aderant, hoc tenore:
Signum Urlebaldi Præpositi,
S. * Joannis Archidiaconi,
S. Radulfi Archidiaconi,
S. Anselmi Archidiac. S. Anselmi Præpositi,
S. Widonis, S. Roberti, S. Gerardi Capellani,
S. Oilardi Decani, S. Hugonis,
S. Heriberti, Canonicorum.

[6] [alterum Præmonstratensibus datum est simile priori] Hactenus tenor instrumenti, Canonicis Donatoribus relicti. Alterius, Donatariis traditi tenor, eodem redit; nisi quod exordium brevius sit, sub his terminis, In nomine sanctæ & individuæ Trinitatis. Burchardus &c. quodque mox Præmonstratensium mentionem faciens Diploma, loco horum verborum (Eapropter Antverpiensem Ecclesiam qualiter ad usus duodecim Canonicorum libertate donavimus) substituat; [paucis necessario mutatis;] Quapropter Ecclesiam S. Michaëlis in Antverpia, qualiter ad usus Canonicorum Præmonstratensis Ordinis libertate donavimus,… præsentis pagine attestatione notificamus. Omittitur deinde hic, totus textus primæ Canonicorum XII cum Præposito suo institutionis, illis insertus. Denique subscribentium nomina non omnia utrobique sunt eadem. Nam hic, omißis Widone & Roberto, sic clauditur formula; S. Joan. S. Radulfi Archidiaconi, S. Anselmi Præpositi, utique diversi a præmißis ejusdem nominis Archidiacono & Præposito. Quemadmodum enim ex ipsis subscriptionibus colligere datur, in comitatu Episcopi, anno MCXXIV Antverpiæ versati (ubi & Diplomata Coafirmationis præmissa condidit & ecclesiam consecravit) plures adfuerunt illustres viri, [subscribente præter Clerum Camerac.] plures Archidiaconi, plures Præpositi, etiam eodem nomine appellati. Huic secundo diplomati, Testes sunt etiam Canonici S, Mariæ, Hildolphus Præpositus, Anselmus Canonicus, Hildewinus Parochianus, Giselbertus Porcus, Bernardus Canonicus, Ovo Canonicus, Ragerus, Lambertus de Ghand. [etiam Antverpiensi,] Actum est autem hoc, anno incarnati Verbi MCXXIV, Indict. II, Epacta III, Præsulatus Domini Burchardi IX. Ego Werenbaldus Cancellarius scripsi & recensui.

[7] Duo ex his noto. Alterum, quod testes Canonici S. Mariæ hic iidem sint omnes, [ex quo jam tum aliqui transierant ad Præmonstratenses.] qui supra subscripserunt Diplomati suæ ipsorum donationis, præter duos Raduardos, in quorum succeßit locum Lambertus de Ghand. Uti autem ex eo, quod Diplomati donationis post Præpositum Canonici dumtaxat octo subscribant, non inepte colligit Goropius Becanus, ex eoque Polycarpus; quod alii quatuor jam ante se adjunxerant Præmonstratensibus, eoque facilius illis octo fuerit, horum quatuor Præbendas Norberto transcribere: ita fieri potuit ut pauciorum exempla secuti mox sint Raduardi duo, seque pariter conjunxerint Præmonstratensibus, priusquam hæc Confirmatio, præmißa Donatione aliquanto saltem posterior, condita fuerit, consecuto jam alterius Præbendam Lamberto, atque ideo & ipso hic subscribente. Alterum, quod noto, est: quod Data utriusque diplomatis Episcopalis omnino eadem sit: nec ab illa discrepat diploma donationis quantum attinet ad annum, Indictionem & Epactam. Dolendum tamen quod nulli adscriptus dies sit, quo posset distinctius sciri, quantum intercesserit spatii inter diplomatum scriptiones.

[8] Vixit Burchardus (cujus Acta hactenus dilucidavimus, quatenus utramque Ecclesiam spectant) non solum usque ad annum MCXXX, [Burchardo an. 1133 adhuc viventi, seque pro Episcopo gerenti,] quando mortem ejus ponit Dodechinus, vel si quis alius Mariani Scoti Chronicon usque ad finem seculi XII continuavit; sed ad triennium ultra vel amplius. Siquidem Miræus in Cod. Donationum piarum pag. 282 diploma ejus exhibet, quo Ecclesiam de Tongerloo, ad petitionem Waltmanni Antverpiensium Abbatis, & Bernardi Claravallensis, libertate donat, quatenus in ea Fratres Præmonstratensis Ordinis libere & quiete Deo valeant famulari … anno MCXXXIII, regnante Conrado semper Augusto. Erat hic Conradus Henrici V ex filia nepos, Lothario in Henrici locum evecto, oppositus a nonnullis anno MCXXV. [eique suffecto Petro subrogatur anno 1131 Lietardus], Si ergo Conrado adhærebat Burchardus, per Honorium II excommunicato; haud mirnm fuerit, quod Lotharius ab eodem Honorio impetraverit ipsius depositionem, & substitutionem cujusdam Petri, in quadam Balduini Flandrici charta cum Episcopi Cameracensis titulo subscripti, anno MCXXIX apud Sammarthanos; quodque huic defuncto, idem Lotharius curaverit, Innocentil II auctoritate, substitui suum Capellanum Lietardum, anno MCXXXI consecratum, Cameracique receptum ut talem. Verosimile est autem hac de causa nonnihil dissensionis extitisse Antverpiæ; Waltmanno Abbate cum suis, ipsoque S. Bernardo, licet alias studiosißimis Innocentii contra Anacletum Antipapam, non probantibus institutionem Lietardi, pro etiamnum vivente nec canonice damnato Burchardo. Sed hoc mortuo, sopita lis tota videtur, [& illius acta confirmat 1135:] & omnes pariter in Lietardo conquieverunt: quare etiam ad ipsum Antverpienses nostri recurrerunt anno MCXXXV, ad confirmanda Burchardi acta, ne eorum validitati forsan officeret auctoris depositio. Itaque rogatus ille, primo translationem Capituli factam ab una Ecclesia ad alteram, per prædecessorem Burchardum Episcopum, faventibus, imo petentibus ejusdem Ecclesiæ Præposito & Fratribus, auctoritatis suæ testimonio confirmat; deinde, narrata modo & causa ob quam ad S. Michaelis collocati Præmonstratensis fuerant, quædam inter utrosque pacta ratificat, infra commodius exponenda.

[9] Sed ecce rursum novæ in Episcopatu turbæ. Lietardus, ob vitam reprobam, Sede sua dejicitur, ab eodem a quo fuerat susceptus Innocentio; nihil deprecante Lothario, [huic substitutus Nicolaus:] cui verosimiliter exosus etiam esse cœperat; atque in ejus locum subrogatur Nicolaus. Hoc autem sedente, cœperunt inter utriusque Ecclesiæ Canonicos nova quædam dißidiorum germina pullulare, ex hoc verosimiliter capite, quod cum in Burchardi diplomate expressa fiet mentio quatuor Præbendarum, Præmonstratensibus transcriptarum; hic a Lietardo simpliciter scribatur, quod transitum ad D. Mariæ sit, cum integritate Præposituræ & beneficiorum, [turbatam nonnihil pacem] videlicet prædiis seu mancipiis quæ usque ad hæc tempora Ecclesia illa possederat, nec non cum omnibus appendiciis, capella scilicet S. Walburgis, quæ est in eodem Burgo, & capella Ortheren, Berendrecht, Lillo, Zantvlit, atque omnibus quæ infra ambitum præfatæ parochiæ continentur Decimis. Maxime autem ad lites suscitandas faciebant verba hæc, de Canonicis, olim S. Michaëlis, tunc S. Mariæ, In quorum dispositione… tota Antverpiæ pendebat, & pendet Parochia; quæ videbantur ipsos quoque Præmonstratenses Marianorum dispositioni subjicere, contra quam Burchardi institutio ferebat.

[10] Itum igitur ad Nicolaum est, qui pacem, jam labefactari cœptam, confirmaturus, Præsulatus sui anno XII, Incarnati Verbi MCXLVIII, Apostolum, inquit, [anno 1148 reparat.] habentes in medio, cum ad pacem sectandam & exhortandam officii nostri solicitudine commoveamur, ut ecclesiastica devotio, sub pacis emolumento, tranquillitatis processu augeatur; pacem inter Canonicos S. Mariæ Dei Genitricis, & Canonicos S. Michaelis Antverpiensis Præmonstrati Ordinis, condiximus. Cum enim a Domno Burchardo, bonæ memoriæ prædecessore nostro, Ecclesia S. Michaelis [sub] Præposito & duodecim Canonicis ordinata fuisset; Norbertus, bonæ æstimationis vir, Præmonstratensis Ordinis secundum B. Augustini Regulam primus institutor, [Acta sub Burchardo narrans,] Dominico actus spiritu, in Antverpiensem Burgum devenit; ac plures infidelitatis gurgite mersos, sagena verbi Dei ad littora sanæ fidei perduxit; quosdam vero Religionis ab eo ordinatæ executores, sub optione Canonicorum & totius populi assensu, ordinante præfato Episcopo, in ecclesia S. Michaëlis collocavit. Eodem igitur Episcopo disponente, Canonici, quorum usque ad id temporis eadem Ecclesia fuerat; ad aliam Ecclesiam, in honore B. Mariæ fundatam, cum Præposituræ & duodecim Prebendarum suarum integritate nunc inibi Deo servientes, se transtulerunt: eamdem nimirum potestatem in sua parochia habitam, scilicet in Pascha & Pentecoste baptizandi, infirmos quoque visitandi Oleoque sacro inungendi ac mortuos sepeliendi, libere sine contradictione, eisdem concedentes &c. Ast ne hic quidem, inquies, ulla fit mentio Præbendarum cessarum, & omnino duodecim nominantur. [quasi iterum 12 ad D. Mariæ essent,] Huic objectioni respondeo, non fuisse necessariam mentionem ceßionis, satis expresse notatæ a Burchardo, sicuti & conditionum quarumdam quibus illa fuerat illigata: non dici autem Canonicos ad ecclesiam S. Mariæ transisse cum duodecim Præbendis, sed cum duodecim Deo servire in Ecclesia eadem: quia scilicet, haud diu post ceßionem præfatam, pristinum sibi numerum ipsi suppleverant, vel per novam reddituum partitionem, vel commodiori quadam, sed alibi opportunius explicanda ratione.

[Annotatum]

* .i. signum

§. II. Confirmata Fraternitas, inter Marianos Canonicos & Michaëlitas.

[11] Quamquam ex præmemorata Burchardi constitutione factum sit, ut utrumque Collegium, seclusa in invicem omni exactione, [Remanente apud Marianos Ordinis naturalis prærogativa,] pari utrimque jure videretur subsistere, & Antverpiensis parochia bipartita censeretur (hoc enim indicant Parochianus & Alienus, inter se condistincti, istic ubi agitur de utriusque partis sepulturis) mansit tamen prærogativa aliqua ordinis, saltem naturalis, penes Canonicos B. Mariæ; quos prompto ac pleno gratitudinis affectu, inquit Polycarpus, in Notis ad Vitam S. Norberti pag. 402, idque ex mente Abbatis sui Norberti omniumque tunc Fratrum, primos nostros Fundatores esse agnoscimus, & pro talibus habemus ac veneramur. De hac vero ut magis constaret, Lietardus in supradicto diplomate, quod dedit anno MCXXXV, Indictione XI (imo XIII) post narratam priorum Canonicorum in ecclesia S. Michaelis fundationem, [confirmatur Fraternitas cum Præmonstratensibus an. 1135,] sic progreditur: Fratres sæpedictæ Ecclesiæ S. Mariæ, ex quorum dispositione, cum dignitate & tenore prioris libertatis, tota Antverpiensis pendebat & pendet parochia, Fratres, qui in Ecclesia B. Michaëlis sub Regula S. Augustini deserviunt, ut commissum sibi onus humero mutuæ Fraternitatis secum portarent, per Dominum Norbertum, summæ religionis & ejusdem vitæ professionls virum, ad se vocaverunt; eisque Ecclesiam S. Michaelis supradictam liberam cedentes, ad eam in qua nunc serviunt gloriosæ Dei Genitricis Mariæ Ecclesiam… transierunt. Ut autem eos, pondus diei & æstus secum portantes, [etiam cum extensione ad Sorores] consolationibus concessorum sibi beneficiorum confoverent; conservatis in suos usus Natalitio Christi die, & Purificationis B. Mariæ (exceptis quæ in eodem die ibi offeruntur candelis) Paschæ quoque seu Ascensionis, Pentecostes sive omnium Sanctorum, nec non omnium Commemorationis Animarum oblationibus; reliquas S. Michaelis Fratribus atque Ecclesiæ S. Mariæ Magdalenæ (sub eodem conditionis tenore) Sororibus per omne tempus concesserunt; mutuam in invicem orationem communicantes; & in perpetuum conservantes Fraternitatem, & in omnibus necessitatibus auxiliandi caritativam supportationem.

[12] [rursumque anno 1148, salvis quarumdam dierū oblationibus,] Atque hæc prima est mentio Ecclesiæ S. Mariæ Magdalenæ; cui Nicolaus, item Cameracensis Episcopus, anno MCLXLVIII adjungit Capellas S. Petri & S. Martini, statuens ut oblationes, tam in Capellis prædictis quam in Ecclesia Sororum faciendæ, in partem Fratrum S. Michaëlis cedant, exceptis oblationibus Missarum pro defunctis Parochianis S. Mariæ. Ut autem pacis causa de istis sic convenit inter utrumque Collegium; ita etiam sub eodem Lietardo, cupientes iidem sibi & suis successoribus pacis unitatem servare & relinquere; quia sepeliendi in utroque cœmeterio concessa est licentia; statutum est, ut quicumque infirmus ex Parochianis Antverpiensibus sub Regula memoratorum Fratrum S. Michaelis deservire desiderat, licentiam a Parochiali Sacerdote S. Mariæ sine contradictione accipiat: & si vivens ad eos introierit, accepto eorum Habitu, exequiarum funeris oblationes, [ac restricto jure sepulturæ & extremæ unctionis.] Fratres S. Michaëlis ad quos transiit habeant: sin autem, sicut de aliis Parochianis, ad Fratres S. Mariæ redeant. Communicare quoque infirmos & Oleo inungere, nisi qui in vitæ suæ Habitu inveniuntur, Fratribus S. Michaelis non licebit. Restringitur hic facultas, quam concesserant amplißimam Canonici Donatores & Episcopus Burchardus: eamdemque rursus amplificat Nicolaus, concedens liberam quosvis Oleo sacro inungendi potestatem, sub hac tamen conditione, ut Parochiali Sacerdoti de inunctione infirmorum intimetur; ne forte excommunicati, ipso ignorante, inungantur; & ipse (si velit) intersit. Hæc autem conditio, quam fœcunda litium, tam plena molestiarum, causa fuisse videtur, cur inungendi ministerium æque ac baptizandi, quod ipse Burchardus ad paucas solennitates restrinxerat, universum denique dimissum sit a Michaëlitis. Existimo etiam prædictas restrictiones solum spectare Parochianos S. Mariæ, quos necesse fuerit in Habitu Ordinis inveniri, ut ad S. Michaëlis sepeliri & a Præmonstratensibus procurari possent, utpote citra istud Parochiæ Michaëliticæ alienos: cui vicißim concessum est, ut quoscumque, sepeliri apud se volentes, possent undecumque accipere.

[13] Post hæc Eugenius Papa III, circa annum MCL, [Eugenii III privilegiū pro ecclesia S. Michaïlis ejusque juribus] ab Emmelino secundo Abbate rogatus, locum sub sua & B. Petri protectione suscipere, id facit; confirmando ipsi Emmelino ejusque Fratribus omnem potestatem eis in Parochia Antverpiensi a Canonicis S. Mariæ concessam; posseßionesque tam præsentes quam futuras; præsentium præcipua quædam propriis vocabulis exprimens, videlicet, Santvliet, terram Orderren, curtem quæ dicitur Parke, curtem Ossele, curtem Haga, curtem Alterle, curtem Marxblas, piscationem Huntemudem, cum mancipiis, & pascuis, & nemoribus, & mansuris. Est autem Santvliet, ultra Orderen, [cum mentione cujusdam reditus Canonicis Marianis solvendi.] Liethardo num. 9 Ortheren, pari quo hoc ab Antverpia intervallo sesquileucæ situm, locus nunc perquam bene munitus contra incursus Hollandorum, propinquas ad Zomam Bergas obtinentium, solumque tribus leucis distantium; ibique ecclesiam S. Mariæ Magdalenæ, bellorum injuria eversam, restauravit Chrysostomus vander Sterre Abbas anno MDCXLVIII: aliæ Curtes ubi sitæ, quando obtentæ, & num hodiedum possessæ omnes, nihil attinet quærere, cum verosimiliter earum plures aliunde sint quam a Canonicis S. Mariæ; a quibus interim, in eadem Eugenii Bulla, dicuntur concessæ de quatuor grangiis decimæ, sub annuo reditu XII sextariorum forensis mensuræ, quatuor siliginis, quatuor hordei, & quatuor avenæ, quæ omnia & alia in eodem Privilegio ut rationabiliter statuta laudantur; Privilegio scilicet eo, ut arbitror, quod Præmonstratensibus Mariani fecerunt pro quatuor Præbendis antea ceßis, quatenus res quique suas independenter uni ab alteris haberent. Neque pactio reditus XII sextariorum debet censeri infractio privilegii a Burchardo dati, seclusa in invicem omni exactione; uti neque stipulatio cedendarum certis diebus oblationum a Lietardo approbata; sed grata quædam recognitio accepti beneficii erga optime meritos Fundatores.

§. III. Veteris Parochiæ Antverpiensis limites, eorumque inter Marianos Canonicos & Michaëlitas divisio.

[14] [Burgi nomine, ætate S. Norberti latius sumpto,] Quandoquidem Lietardum Episcopum num. 9 scribere viderimus, de primis ad S. Michaelis a Godefrido institutis Canonicis, quod ab eorum dispositione tota Antverpiæ pendebat Parochia; & hanc deinde, illis ad S. Mariæ transgreßis, docuerimus fuisse inter Marianos & Norbertinos divisam; operæ pretium fuerit explicare quibus illa terminis adveniente Norberto definiretur. Ac primum moneo, Cameracenses Episcopos, apud Miræum in Notia ecclesiarum Belgii ponere, in burgo Antverpiensi sitam, non solum capellam S. Walburgis; [comprehendebatur tota ad flumē civitas:] sed etiam ecclesiam B. Mariæ, & ecclesiam S. Michaelis, atque adeo Burgi nomine appellare totam Antverpiæ Parochiam, tam intra quam extra ejus temporis muros, ante grande illud augmentum anni MCCCXIV, quo locus noster, ad Scaldim duplo Latior quam profundus versus Orientem, pene visus est conquadrari.

[15] Burgi igitur nomine strictius sumpto, scias proprie venire modicum illum altioris terræ tumulum, in quo nunc est ecclesia S. Walburgis, [quatenus an. 1224 habitabatur,] foßa de Burggracht dicta circumductum; qui solus a late circumfusa uligine extabat, priusquam, ductis ad Orientem & meridiem aggeribus, patefacta inde via est, tum Quercelodoram alias Turninum, hodie Deuren dictum; tum ad Arenariam, vulgo den Ouver, ultra quam ibatur ad S. Martini ædiculam, a S. Amando (ut creditur) consecratam. Isto in tumulo prædicavit seculo VII S. Eligius, cum adversus paganicos ritus jugi instantia Andoverpis pugnavit; ibidem, sive (ut aliter dicitur) infra castrum Antverpis super fluvium Schalde, vel, in Antuerpo, [scilicet Burgum vetus a seculo 7 notum] eodem seculo sacro sanctam ecclesiam Petri & Pauli Apostolorum construxit idem Amandus Episcopus, uti testatur Rohingus vir illustris, dum dicit, quod ipsam in concambio accepit a venerabili viro Firmino Abbate de monasterio Quercolodora, & donavit Apostolico viro Domno Willibrordo Episcopo. Hinc porro intelligis quomodo animarum cura, quæ fuerat Abbati Quer colodorensi commissa, transiit ad Abbatiam Epternacensem a S. Willibrordo fundatam, [cum ecclesia SS. Petri & Pauli,] & omnium quæ hic atque alibi possederat heredem institutam. Credibile est autem, quod Sanctorum istorum Episcoporum ætate, cœperat habitari non modicum circumjectæ uliginis spatium, paulatim exiccatum, ac forte jam tum muro fossaque cinctum. Dico, Forte; quia non satis constat id fuisse ante irruptiones Nortmannorum seculo IX, imo verosimili est de muniendo isto, [& oppido illi adjuncto,] ut sic loquar, Subburgio cogitandum non fuisse, nisi accepta ab illis clades, & similis deinceps a regressuris metuenda consilium illud suggeßisset.

[16] Hoc ergo, & si quid ultra ædium erat ad Orientem atque Meridiem, secundum istos quos dixi aggeres, [sub annum 882 per Nortmannoseversis,] tota erat Antverpiæ Parochia, quando præfati Nortmanni, appulsi sub annum Christi DCCCLXXXII (uti auctor est Sigebertus) omnem Brabantensium circa Scaldam fluvium terram ferro & igni devastarunt; atque adeo etiam ipsam, quæcumque tunc erat, Antverpiam; unde per fluvium Scindam dicuntur ad villam Turninum devenisse, & Quercolodorense seu S. Fredegandi monasterium exußisse ac funditus evertisse. Nortmannis digreßis, rediere paulatim qui cladem effugere potuerunt Burgenses; & in solis Burgi sui muris, quamvis firmißimis, haud satis præsidii esse agnoverunt adversus piraticas istas excursiones, Subburgium quoque (veteres chartæ de Onder-borgt nominant) firmius muniendum decreverunt, & tale invenit S. Norbertus, incolarum multitudine jam tum celebre, & præternavigantium commerciis opportunum; sed idoneorum Pastorum cura destitutum fere totum. Nam Epternacensibus, quibus eam S. Willibrordus commiserat, [& habitationibus secundum flumen longius porrectis,] procul absentibus; & occisis fugatisve, qui numquam deinde restitui potuere Quercolodorensibus; nescio quis curam animarum susceperit, antequam in jurisdictionem Cameracensis Episcopi Parochia ceßit. Tunc melius ei consulturus Dux Godefridus Bullionius, in procinctu sui ad expeditionem sacram discessus, Christianorum exercituum Archistratego Michaeli, prope vetus S. Martini sacellum, ædificavit ecclesiam, Collegiatam simul & Parochialem futuram: jam enim cœperat totus ad Scaldis ripam illuc usque tractus habitationibus frequentari, & unus cum ipso oppido Burgus censeri. Cur autem Dux iste, tam procul a veteri Burgo, locum elegerit fundandæ Canonicæ, [seculo II erecta est S. Michaelis ecclesia,] nulla melior ratio sese offert, quam quod in restaurato pridem Burgo oppidoque arcta essent inquilinis omnia, neque laxandis cœmeterii claustrique & hortorum spatiis accommodata; & languente tunc plusculum religionis cultu, sufficiebat Capella S. Walburgis, post Nortmannorum discessum vel instaurata vel primum fundata, ad Dominicales festivasque synaxes, eorum quibus integrum vel lubitum non esset usque ad S. Michaelis progredi.

[17] Interim Deipara Virgo, quæ oppido, tunc adhuc parvo, [cujus Canonici ad novam S. Mariæ migrantes,] sed in amplitudinem maximam paulatim dilatando, præparabat Patrocinium; & novo sibique dilectißimo Præmonstratensium Ordini Canonicam S. Michaelis destinabat; fecit, ut in proximo ad prima Antverpiensium mœnia prato, tunc in olitorios hortos verso, super altioris unius braßicæ caudice (sic fert traditio) suam fecit inveniri iconem, ab eventu op't stoxken dictam. Ad hanc cum propter quotidiana miracula ingens afflueret peregrinorum multitudo, adeoque & copia oblationum; primo sacellum extemporaneum, deinde etiam justæ amplitudinis ecclesia surrexit; & totus illius prati ambitus tam multis novis habitatoribus frequentari cœpit, ut veteri oppido novum adjunctum videretur, vix illo minus, quale producto ad meridiem pomœrio inclusum anno, ut nostri Chronographi dicunt, MCCII, & ichnographia signat n.3. Cum ergo utrisque Canonicis, insimul ad S. Michaelis habitare exorsis, [illam cesserunt Norbertinis,] ut supra vidimus, arctus esset locus suus; & novæ prope veteris oppidi muros ecclesiæ opportunitas cum hortis amplo cœmeterio suffecturis invitaret; congruum censuerunt Canonici veteres, novis hospitibus pristinum locum relinquere, & ad S. Mariæ se transferre; cujus ecclesiam, licet necdum muris inclusam, apparebat brevi centrum futurum indies sese proferentis ad Meridiem civitatis; cujus suburbana cum etiam ad Septentrionem & Orientem longius se una cum muris extendissent, quam ut ab uno S. Mariæ Parochiano commode possent administrari; coactum Capitulum fuit suam jam nimis amplam Parochiam dividere, & tres novas S. Walburgis, S. Jacobi & S. Georgii instituere prout factum anno MCCCCLXXVII.

[18] Restabat, ut quemadmodum Mariani Canonici seculo XII Præmonstratensibus dimiserant tertiam suarum Præbendarum partem, [cum ea suæ parochiæ parte, quæ nunc est transfossam] sic etiam cum iis partirentur Parochiam hactenus unicam; quam ut intelligerent, ab utrisque communiter haud commode administrari, non fuit longa annorum plurium experientia opus. Quis autem non facile sibi persuadeat, ita convenisse, ut Marianæ Parochiæ idem esset ad meridiem limes, qui hodiedum est? & secundum quem ineunte seculo XIII placuit novos muros ac fossam ducere? Initium sumit illa a novo S. Ioannis navali, vulgo S. Jans-vliet; [anno 1314 ductam,] atque secundum vias, postea a Lapicidis, Lombardis & Lecticariis dictas, circumagitur versus veterem fossam, cum eodem coitura istic, ubi nunc Professæ nostræ domus Turris consistit. Igitur quidquid modo censetur sub Parochia S. Andreæ, & tunc etiam ad Burgum Antverpiense spectabat, licet muris necdum inclusum, S. Michaelis Parochia dici cœpit fuitque; donec Præmonstratensibus placuit Pastorales curas intra civitatem deponere, easque restituere Canonicis Marianis, administrandas a Parocho quem illi constituerent ad S. Andreæ, [attributa novæ S. Andreæ Parochiæ anno 1529.] quod anno MDXXIX factum esse docent Adriani VI litteræ apud Scribanium; prout plenius docebimus in proprio de rebus Antverpiensibus tractatu; ubi etiam explicabimus quomodo Michaeliticæ Parochiæ suburbana, ultra Kroneburgum usque in Kilam secundum Schaldim porrecta, anno MDLXIII propriam ecclesiam Parochialem acceperint, istic ubi Carthusianorum paulo ante eversum monasterium steterat: sed hæc quoque eversa occasione Arcis Hispanicæ ab Albano ædificatæ, iterum nostra memoria cœperit restaurari.

§. IV. De Fratribus seu Tertiariis Michaëlitarum, eorumque Sanctimonialibus.

[19] [Quæ Regula & quis Habitus Tertiariorum Præmonstratensium?] Quod dictum est Paragrapho superiori de Regula & Habitu Ordinis, conferri solito Parochianis etiam S. Mariæ, volentibus ad Præmonstratenses aggregari, ab iisdem ad mortem procurari per Sacramenta, & apud eos sepeliri; id quivis facile judicabit spectare ad speciem aliquam Confraternitatis, fideles laicos utriusque sexus etiam conjugatos complexæ, uti sunt eæ, quas Tertiariorum vocant Mendicantes Ordines. Sed ejusmodi Regulæ, sicuti nunc usus obsolevit, sic & capita oblivioni data sunt. Ad Habitum quod spectat, Nicolaus Camuzatus in Promptuario Antiquit. Tricaßinarum pag. 363, agens de Comitibus Brenensibus, monasterii Baßi-fontani fundatoribus; cum, inquit, præscriptam a B. Norberto Regulam stricte & accurate observarent, omnibus innotescebat, non frustra eos vestem albam gestare: integritas enim & puritas piorum & religiosorum operum apte conveniebat & consentiebat eorum vestimento, quod album gestare jussi sunt. Pagius in Biblioth. pag. 311, agens de Thebaldo Campaniæ Comite, asserit, ipsi aliisque sic susceptis præscriptum a Sancto distinctum ac modestum vestitum, & breve scapulare laneum candidum, sub laicalibus vestimentis.

[20] Tale etiam Antverpiensibus in usu fuisse mihi persuadeo, sed usum istum superiori seculo fuisse immutatum, in locum scapularis succedentibus nummulis plumbeis, quales plurimos, [quid nummi, theca Eucharistica signati?] ab altera facie hierothecam Sanctissimi exhibentes, hic inter ambitus casu effodimus, inquit Auctor Chorographiæ pag. 8, & hunc illorum typum subjicit. Doleo sane nullum eorum superesse, unde posticam faciem describerem; fortaßis etiam docturam aliquid, necdum animadversum. Sed ipsa illius prætermißio mihi persuadet, nihil a tergo fuisse quod sculpi posset. Fortaßis etiam reperiretur ansula vel aliud indicium annuli, quo mediante & alba verosimiliter tenia, suspendi sacrum ejusmodi numisma ex collo potuerit. Ipsa tamen forma minime antiqua est, sed posterior institutione festi, quod Clemens IV anno MCCLXXIII confirmavit, & toti Christiano orbi commune fecit. Nec enim antea mos erat sacram Hostiam (ut nunc fit) per vitrum spectabilem exponere & circumgestare, a fidelibus adorandam. Fortassis etiam ejusmodi numismata primum excogitata fuerunt seculo superiori, cum Geusii nominis susceptoribus primis, appensa ex pileis numismata nomini congrua assumentibus, opposuere Catholici metalla sacra, sanctioribus typis expressa, & horum usum Pius V additis etiam Indulgentiis commendavit. Tali autem occasione, unde potius tesseram sibi sumerent Norbertini Sodales, quam a venerabili Sacramento; memores cultus Eucharistici, a sancto suo Parente vindicati; unde etiam ejus imaginibus pingendis fingendisque propriam eam tesseram fecerunt, eique merito accinuerunt, id quod hodiedum sub statua ejus ad urbis mœnia post Abbatiam legimus,

Quod Amandus inchoarat,
Quod Eligius plantarat,
Willibrordus irrigarat,
Tanchelinus devastarat,
Norbertus restituit.

[21] Sanctimoniales quoque, mox a sua Antverpiæ institutione, [Sanctimoniales, quæ Antverpiæ fuerant,] æque ac alia prima Ordinis monasteria, habuit ecclesia S. Michaëlis, sub eo quem in Commentario prævio descripsimus rigore disciplinæ, apud ipsas etiam arctioris quam apud viros. Harum prima nobis occurrit mentio in Lietardi Episcopi diplomate, signato sub nota anni MCXXXV, tamquam ecclesiam habentium intra vel juxta cœmeterium ecclesiæ Michaëliticæ, sub titulo S. Mariæ Magdalenæ: quæ ecclesia, una cum Capellis SS. Petri & Martini, nominatur etiam in bulla Nicolai successoris, sub annum MCXLVIII, sed absque mentione Sororum quæ fit in prima; quarum etiam monasterium dictum esse Fossatum (propterea forsan quod interjecta fossa dirimiretur ab habitatione Fratrum) D. Baro le Roy asserit in Notitia Marchionatus pag. 53, quia sic reperit in pluribus antiquis Schedis ipsius monasterii Michaëlitici, totum archivium, cum bona Abbatis gratia, pridem accurate scrutatus. Hinc colligimus, Sorores istas, mox ab allato Hugonis Generalis decreto, longius fuisse remotas. Quo autem? Verosimilis satis conjectura est quod transierint ad suburbanum quoddam, [remotæ in suburbanū agrum,] ab earum commoratione hodiedum Nonnarum campus, vulgo Nonnevelt dictum. Uno post hæc seculo, scilicet anno MCCXLVI Godefridus Brædæ Dominus Decimam suam de Santvliet conventui B. Michaëlis in Antverpia in eleemosynam contulit, uti prædictus Baro pag. 384 ex monumentis ipsius cœnobii docet: docet item anno MCCLIV translatam Antverpia in prædictum Santvliet capellam S. Mariæ Magdalenæ, de consensu Petri Cardinalis Legati Apostolici. Quid ni causa transferendarum eodem Nonnarum, quæ sub ista appellatione ecclesiam Antverpiæ habuerant?

[22] [inde successive forte Santflitam,] Id si factum, locus datur suspicandi, easdem illas esse, quæ, teste eodem Barone le Roy pag. 53 fundationem suam acceperunt juxta Woudam in agro Bergezomensi, tribus fere leucis Santflita dissitam. Causa iterandæ migrationis in promptu est, inclementia scilicet marini aëris, quem retroactus ab æstu quotidiano Schaldis efflat & afflat Santflitæ; cum Woudæ, purissimus simus idem aër sit & saluberrimus. [Woudam,] Cœpit ædificari Monasterium illud pauperibus Monialibus, secundum Baronem le Roy pag. 456 a nobili Principe D. Servatio de Lidekerke ejusque conthorali Ymmezoete anno MCCLXIX: sequenti vero absoluta & consecrata fuit ecclesia: atque anno post altero, locum prædictum Abbas Præmonstratensis, in universalibus Ordinis Comitiis præfato Servatio Lidekerkano, id ipsum ex voto in iisdem Comitiis a Patribus Ordinis postulante, totaliter cum Virginibus, Præmonstratensi Ordini incorporavit, utique sub directione Abbatis S. Michaelis & regimine Monialium Santflita adductarum. Unde enim propius assumi illæ potuissent? Pro anno deinde MCCLXXIX recitat Christophorus Butkens, in Tropheis Brabantiæ pag. 219, ex archivis Bergensibus fragmentum instrumenti, isto anno dati, in nativitate B. Mariæ Virginis; quo Arnoldus de Lovanio Dominus de Breda & Elisabeth ejus uxor, ejusdem terræ Domina … dotant & benefaciunt Præposito & Conventui monialium Vallis S. Catharinæ juxta Woude. Non tamen diu istic subsistere Sanctimonialibus licuit; quia, [Bredam;] ut habemus ex Brabantia Mariana Wigmanni lib. 3 cap. 44, anno MCCLXXXVIII effractis aggeribus circa Lillo, tota circum circa terra aquarum diluvio obruta est: & illarum misertus Raso de Gavere, Dominus Lidekerkanus & Bredanus, cum Aleyde conjuge sua, Bredam easdem evocavit, atque anno MCCXCV in Hospitali collocavit, pauperibus & infirmis ministraturas.

[23] Dein Hospitale deserentes, vitæ pristinæ & tranquillioris desiderio, oportuniorem locum ibidem acceperunt, [ubi eis accessisse potuerunt Zelandica] renovato veteri Vallis S. Catharinæ nomine, eumque sub Præposito Antverpia accepto tenuerunt, usque ad annum MDCXXXVII. Interim verosimile mihi fit, iisdem conjunctas fuisse reliquias Virginum, Antverpiam advectorum ex cœnobio Valis-dulcis, quod in Walachria Zelandiæ insula pridem habuerant tunc ab hæreticis occupato. Has enim Miræus testatur apud nos degere, cum scribebat; nunc vero: quid eis factum sit, ignoratur. Erat autem earum monasterium ex Antverpiensi prognatum, eodem teste; ut hæ fortaßis sint, quas ex Divæ Magdalenæ abductas requirimus, nec certo possumus affirmare traductas Santvlitam, quia nulla istic est parthenonis alicujus memoria. Ut ut est, Breda in potestatem quoque Fœderatorum redacta, quæ ibi erant Virgines Præmonstratenses, post diuturnas molestias religionis causa æquanimiter toleratas, [ac pariter cum illis Osterholto] Præpositi sui consilio in Oosterhout sese receperunt, anno quem dixi MDCXXXVII; quia Catholici ritus ibi adhuc vigebat libertas, & locus erat oppido vicinus. Cumque in omnem deinceps eventum Antverpiæ sibi refugium obtinuissent anno MDCXLIV; visum est conducibilius fore, si illud converteretur in monasterium a cœnobio Oosterhoutano independens, quod quomodo anno MDCLIV factum sit fuse describitur cap. ult. Chorographiæ prælaudatæ. Ita, si priores nostræ conjecturæ subsistunt, post varias per quinque secula migrationes, [ductæ Antverpiam.] ad civitatem eamdem regressæ Sanctimoniales Norbertinæ fuerint, unde primum exierant; licet non ad eumdem locum, sed remotiorem a monasterio, prout Hugonis decretum exigebat; & egregium quotidie capiunt incrementum sub titulo venerabilis Sacramenti, regunturque a Præposito per S. Michaelis Abbatem ipsis constituto, nec tamen apud ipsas, sed apud Cœnobitas habitante.

§. V. Topographia Ecclesiæ & Cœnobii, vetus & nova, iconibus declarata.

[24] [Exhibetur hodiernus loci prospectus ab Oriente, & meridie] Anotioribus ad minus cognita procedere, & quæ manibus oculisque tenentur præmittere conclusionibus, ex verosimili partim ratiocinio, partim conjectura ducendis, natura docet, & probat experientia. Itaque ante omnia exhibeo conspectum loci, orientalem, qualis hodie offertur ex parte viæ publicæ, quæ ex re nomen habens, vulgo de Klooster-straet, id est Via monasterii antonomastice nuncupatur. Scito tamen seriem earum ædium, quæ secus viam notantur novæ & ad civium usus elocantur, simul quidem designatam ab architecto totam, necdum tamen perfectam esse; sed hinc & inde quatuor solum novas stare; & cum reliquis adhuc requiri portam num. 3 signatam, quasi per eam Introitus sit ad Abbatiam & Conventum. Hunc enim præstare pergit vetustioris operis porta alia, opus Abbatis XXIII, oculis spectantium subducta a Chalcographo, sed facile cognoscenda ubi consistat, ex ductu procerarum tiliarum, ab eadem porta ad Abbatiam protensarum. Similiter longa illa domus, quæ inter aream Ecclesiæ & Abbatiæ, post secularium ad viam publicam habitationes porrigitur, [auctior nonnullis domibus necdum structis.] & numeris 13 atque 14 notatur, hinc Scholam, inde Locutorium promittens; una dumtaxat parte stat, necdum Scholæ usui applicata; altera vero, una cum porticu, huc ductura ab ea porticu quæ subest cellis majoris Dormitorii, adhuc in mente architecti hæret; Locutorii autem usum præbere pergit locus idem, qua patet ingressus ad Conventum sub majori Dormitorio. Econtra vero, recenti memoria, pro veteri quod ad Septemtrionem stabat Braxatorio, surrexit novum ad Meridiem, ante hortos Prælati, ubi olim officina lignaria erat; uti exprimitur apud Baronem le Roy in notitia Marchionatus, unde hanc tabulam mutuatus, in nonnullis corrigi feci. Quoniam autem sub istum prospectum non cadit exterior forma Conventus & Abbatiæ Meridiei obversa, hanc quoque desideraturis consuluit Chalcographus, desuper suspendendo tabellam alteram, quæ istam quoque faciem repræsentaret.

Abbatia S. Michaëlis Antverpiæ

1 Ingressus ad Abbatiam
2 Aula maior
3 Culina Abbat. et Convent.
4 Refectorium.
5 Auditorium et ingressus ad Conv.

Designatio locorum.

1 Ædes ad plateam
2 Introitus ad Ecclesiam
3 Introitus ad Abbatiam et Conuentum novus, necdum constructus
4 Ecclesia
5 Sacristia
6 Capitulum
7 Dormitorium
8 Refectorium
9 Bibliotheca
10 Dormitorium Nouitiorum
11 Hortus Conuentualis intra Ambitum
12 Porticus designata
13 Schola
14 Auditorium novum designatum.
15 Abbatia
16 Capella Abbatialis
17 Capella S.ti Martini
18 Ambitus minoris pars.
19 Granarium, sub quo Refectorium vetus.
20 Braxatorium vetus.
21 Hortus maior
22 Domus lauatoria
23 Equile
24 Horreum
25 Domus Prouisoris
26 Hortus Abbatialis
27 Braxatorium novum.
28 Mania Ciuitatis
29 Schaldis fluuius
30 Caput Flandriæ
31 Crommen elleboog-straet.
32 Propugnaculum S. Michaelis.

Domus suburbana in Berschot cum ea quæ alim stabat ad caput pontis porta; Sublata autem est ut a novo horto in domum prospectus liberior sit.

[25] Ab hac recentißima & arbitris oculis dijudicanda imagine; transeo ad investigendam veteris, quam Norbertus reperit, ecclesiæ formam posituramque. Hanc quadamtenus offerre videtur pictura vetusta civitatis, quam hodie Senatoria Bibliotheca custodit, & ex qua sub annum MCCCCXX facta, [Vetus prospectus ab Occidente] totam aliquando civitatem trans Scaldim ab Occidente spectandam dabo. Nunc satis habeo exhibere structuram ejus quæ tunc erat, & cujus modo nihil non mutatum superest, Abbatiæ; eo tantum ut consideres, ante Turrim & Chorum, nihil ab hodiernis differentes, minoris cujusdam Ecclesiæ, tunc adhuc stantis, partem saltem aliquam, quando totius formam reperire despero. Equidem ea pictura visa, manibus tenere me ipsam rem putabam, & parum aber at quin apud me statuerem, vetustam illam Canonicam, fuisse porrectam a Septentrione in Meridiem. Sed pene in desperationem quæsitæ notitiæ revolutus sum, considerans, ædiculam tam exiguam, [partem tantum primæ ecclesiæ offert,] explicandis Canonici Officii simul & Parochialis functionibus non potuisse sufficere, per annos ferme trecentos, imo quadringentos, quot a prima per Godefridum Bullionium fundatione, aut saltem ab adventu S. Norberti Antverpiam fluxerunt, usque ad consummationem Chori ejus, qui totus ibi adstare cernitur. Quamvis enim suspicari quis vellet & Turrim & Chorum non esse a primi pictoris manu; fateatur tamen necesse est, eum qui ista appinxit, appicturum eadem opera fuisse totam hodiernam Ecclesiam, [non totam,] si tunc cum ista pingebantur tota stetisset. Præterea usque ad annum MDC reperies pro inviolabili lege servatum Antverpiæ, ut non solum ecclesiæ, sed etiam altaria in eis pleraque sic disponerentur, ut in iis, vel ante ea oraturi fideles ad Orientem converterentur, posthabito quocumque incommodo.

[26] Inter hæc fluctuanti occurrit cogitare, neque nihil veteris Ecclesiæ hic haberi, [cum novis turri & choro stantem:] neque corpus totum; sed alam dumtaxat Septentrionalem, quæ inter Turrim & Claustrum vetus procurrens, conservataque ad tempus, commodum præbebat transitum a Conventu veteri ad Chorum illum novum; donec fabricata ala Meridionali nova, quæ hic non apparet, ipsaque navi anteriori versus Occasum, integrum foret dejicere etiam modicum quod supererat hujus veteris Ecclesiæ cum sua turricula, eatenus quoque reservata, & sic perficere Basilicam præconceptam. Ingressus in hanc non nisi de post Chorum nunc patet civibus, sacrorum causa accurrentibus: sed si iconismos Abbatiæ, ex variis & succeßive sculptis tabulis, [alii tres iconismi] in unam tabellam hic collectos, dumtaxat aspexeris, aliud nihil poteris cogitare, quam unam eamdemque portam fuisse, quæ a via publica duceret in aream, Ecclesiæ Abbatiæque communem: maxime cum quatuor Iconismorum secundus & præcipuus, post annum MDLXX sculptus, [ingressum non nisi per alam meridionalem ostendunt] videatur distinctißime repræsentare portam quasi Ecclesiæ, in fronte alæ meridionalis; alii autem annorum MDXC & MDCX nullum etiam ostendant introitum nisi istum, & quidem immediate ab area in Ecclesiam. Inter has tamen nunc mediat amplum & quadrilaterum Claustrum, longitudini anterioris Ecclesiæ coëxtensum, ita ut ipsam etiam alam illam tegat, post quam ad aream procurrit Dormitorium; & ab hoc procedens Refectorii domus reflectitur versus Abbatiale palatium, atque ita totum prædictum Claustrum sive Ambitum includit, & secludit ab area: quorum nihil in istis Iconismis cernitur.

[27] Quid ergo? An credemus, istæc tam ampla ædificia, primum ibi posita post annum MDCX? Non patietur id patens ad oculum plusquam ducentorum annorum vetustas, [icet sculpti post præstructas ea parte ædes,] quam ipsamet forma fenestrarum ac fornicum loquitur, cogitque credere, omnia fabricata haud diu post ecclesiam, si non simul cum illa. Idem probabit infra deducenda Abbatum Chronologia, & fornicum claustralium unus, manifeste includens nomen Petri Breem, ejus qui primus fecit novæ Basilicæ construendæ initium. Fallunt igitur eatenus Iconismi isti, omnes sumpti ex una quadam & antiqua imagine ecclesiæ, tunc facta, cum prædictæ inter ipsam & aream ædes necdum starent, & cum tota Religiosorum habitatio adhuc consisteret ad latus templi Boreale. Sculptores autem post secuti, [juxta exemplum ædibus illis vetustius:] dicendi sunt, sumpto semel exemplo inhæsisse, nec curavisse supplere quæ conditæ ecclesiæ accesserunt ad latus meridionale. Hoc autem sic factum minime miraberis, si intelligere velis, quod idem defectus adhuc reperiatur, in tabula quadam post annum MDCXXXV sculpta, ad explicandum triumphalem Principis Cardinalis ingressum in hanc urbem.

[28] Ex istis nihilominus Iconismis, licet pro eo quo primum sculpti sunt tempore defectuosis, [& solum probant ibi aliquando fuisse portam,] certo videmur concludere, fuisse aliquando tempus, quo talis patebat ad ecclesiam ingressus. Sunt etiam qui ex suis parentibus audiverunt, quod, prius quam nova post chorum area aperiretur (aperta est autem primum hoc seculo) ingredi solitus fuerit populus per portam locutorii in claustrum, & per claustrum in ecclesiam. Debuit hoc fieri saltem ab anno circiter MDL, quo strata est longa illa & recta via ab Officina monetaria ad Scalim, cum continua illa domorum serie, quæ fundum monasterii ad Aquilonem sic terminat, ut nullus hac pateat ad ecclesiam transitus. An vero hac parte patuerit umquam ullus, non potest nisi per rationabilem conjecturam definiri. Placet igitur concipere, quod, prius quam duceretur prædicta domorum series, & muris tunc etiam noviter fabricatis connecteretur; [saltem postquam occlusa est prior ad Occidentem,] eadem quam dixi via transversim secta fuerit, ad signum *, deflectendo versus Meridiem, donec veniretur ad ipsius ecclesiæ, tam veteris quam novæ frontispicium, positum in area ripæ, primum a muris & ædificiis libera, his vero occupari & claudi cœpta circa annum MCCCXXIII, patente semper eadem via; sic tamen ut Basilica nova jam stante, patefactus sit etiam ingressus in illam lateralis a meridie, iste quem Iconismi solum repræsentant, utpote facti post priorem illum populo clausum.

[29] Fundamentum huic conjecturæ præbet ipsa tam veteris Ecclesiæ, [qualē olim fuisse probatur ex ipso viæ, nunc rectæ, antiquo nomine,] quam novæ Basilicæ positura versus Orientem; quas ita ab initio sui fuisse constructas, ut, non a fronte, sicut aliæ omnes, sed a tergo exciperent adventantes, prorsus videtur incredibile; ideoque vix dubito, quin reducta calce, qua exterius & interius operitur frontispicii principalis paries, invenienda sit adhuc porta, tunc patens, & nunc obstructa. Ad firmandam autem conjecturam noto, quod via ab — * ad Scaldim ducens, veteri adhuc nomine vocetur de Krommen-elleboogh-straet, id est, Anconis seu Cubiti-flexi via, Item quod sicut ad monasterium, sive vetus, sive novum ituros, per viam vulgo de Kloosterstraet, id est Claustri, a foro & veteri civitate ducebat, Via dicta Superior, vulgo de Hoogh-straet; sic a veteri Burgo secundum Scaldis ripam descendentes versus ecclesiam S. Michaelis, in eadem ripa positam, duxerit Via quædam inferior, variis succeßive nominibus ac denique het Schelleken dicta, usque ad *, [& ductu viarum a Burgo veteri procedentium,] quam deinde suppono continuatam porro in Meridiem, non solum usque ad frontispicium Ecclesiæ Michaeliticæ, per ea quæ in 2 Iconismo notavi puncta… sed etiam usque ad Croneburgicam & portam & turrim, qui est & fuit ultimus quantumvis auctæ civitatis terminus.

[30] [Cœmeterium quo loco fuerit?] His, quæ difficiliora videbantur, & a præsentis temporis notitia, propter immutatam locorum faciem, remotiora quadamtenus explicatis per rationabilem (ut mihi quidem videtur) conjecturam; facile erit concipere, quo loco fuerit Cœmeterium, initio §. 1 nominatum, & curtilia atque jugerum terræ, eidem Cœmeterio adjacentia. Nam Cœmeterium quidem, concipies illud fuisse spatium, quod panditur inter Viam publicam de Klooster-strate, usque ad ecclesiam, veteremque ad hujus latus septentrionale Abbatiam; quod spatium areæ & hortorum usum jam præbet, domibus nunc præcinctum, olim vero uno continuo muro seclusum, qualem adhuc repræsentat Iconismus secundus. Jugerum vero adjacens cum curtilibus, hinc porro in Meridiem extendi dices, quam longe nunc tenditur fundus Michaeliticus; [quo vetus Claustrum?] qui Via de Kaeystraet dicta intersecatur. Non etiam difficile erit concipere, quo modo in ea quam veterem hodiedum vocant Abbatia, habuerit sese antiquius Claustrum, sive claustralis in quadrum Ambitus, cujus latus unum ad Occidentem hodie superest, cum ipsius Basilicæ frontispicio continuatum. Siquidem reflexa hinc latera duo imaginaberis tibi, quæ nunc occupentur, unum quidem ab alveo ecclesiæ Aquilonari, alterum vero ab iis domibus quæ in tabula veniunt nomine Granarii num. 19: & hinc ad Orientem reflexum latus, cogitabis attingere veteris ecclesiæ navim, infra illius alam.

[31] [nempe juxta capellam B. Mariæ, nunc extinctam,] Ita præfatus Ambitus seu Claustrum vetus, in uno quidem cornu habuerit sibi conjunctam vetustißimam S. Martini capellam; altero vero latere attigerit eam veteris ecclesiæ Alam, quam solam in Iconismo 1 spectari dixi, in eaque Beatæ Mariæ capellam vel altare, ante quod sub adventum S. Norberti anno MCXIX sepulturam sibi legit Domna Luytgardis, uxor Godefridi, Domini de Breda & Schoten; sicuti ex publicis registris eruit, nobisque indicavit nostræ urbis Secretarius D. de Valkenisse. Quod ad Abbatum sepulturas attinet, eas crediderim fuisse in ecclesia veteri, partim sub pavimento grandibus saxis constrato, [sub qua etiam fuerit crypta.] partim intra excavatos ad laterales parietes loculos, tumbæ elatioris capaces; sicuti in novi chori ambitu sepultum videbimus Antonium Toparcham Ogniacensem. Fortaßis etiam sub Mariana Capella erat crypta plurium sepulcrorum capax, ad quam ingressus erat per Claustrum capellæ adhærens: de tali enim crypta nonnullus adhuc sermo perseverat; & audivi qui dicerent, ipsummet Waltmannum istic ante aram subterraneam sepultum fuisse; lapidem autem quo tegebatur postea eductum in lucem, & eo ubi nunc est loco, e regione cathedræ concionatoriæ, fuisse collocatum. Cetera veteris Canonicæ Claustrique ornamenta nos latent.

§. VI. De forma, mutatione, & alienatione murorum Abbatiæ ad Scaldim, deque Romanis antiquitatibus, juxta eos effossis.

[32] Scaldis fluvius, qui ex Gandensi Flandriæ diœcesi nobis fere ab Occidente allabitur, [Incumbenti hac maxime parte Scaldi] nihilo se minoris Rupelæ accessu tumidus, totam aquarum suarum molem impingit in eam partem, ubi nunc Hispanicum castrum & S. Michaelis Abbatia sunt. Ibi enim tantisper in Septemtrionem deflectitur, donec Antverpiam prætervectus, quasi perfunctus munere eam salutandi, cursum reflectat in Occidentem, & S. Mariæ arcem prætervectus, viam sibi pandat in Septemtrionem, versus debita sibi Zelandicarum insularum æstuaria. Hinc fit ut tota ejus ad civitatem nostram ripa, crebris munienda sit quasi promontoriis, Kajas vulgo appellant; [objectus murus monasterii,] quæ aggesta inter pilos densatos arena, non modicam præbent navibus appellentibus commoditatem exponendorum tuto ac sicco loco onerum. Idem ad Abbatiæ muros adeo prope admovet alveum suum, ut nusquam magis frequentiusque quam istic mutari facies rerum debuerit. Præteritis seculis id sæpius contigisse, talium peritus facile æstimabit: nobis in defectu monumentorum impoßibile est definire, quoties? sed tabulam habemus, quæ ineunte seculo XVI picta, Paragrapho superiori primum Iconismum dedit, ex quo intelligitur publicis privatisque ædificiis plenum tunc fuisse fundum, nec invenustum præbuisse præternavigantibus aspectum.

[33] Procedente ad medietatem seculo, necessarium Antverpienses duxerunt, totum Orientale ac Meridionale latus civitatis suæ novis operibus communire; [& magno sæpe sumptu instaurandus] qui labor, minori licet molimine, reflexus inde in Septemtrionem, & ultra Croneburgicam portam provectus, cum Michaeliticos fundos attigisset, coacta fuit Abbatia opus prosequi usque ad crepidinem, a fœno istuc appelli solito dicta fœnariam, vulgo de Hoy-kay prout expressum conspicis in subjecto Iconismo.

Prospectus murorum ad S. Michaelis anno 1560; Iidem muri anno 1610 mutati

Tunc simul ex novo muro suspensa est domus, vulgo 't Bargie-huys ✠, [etsi alias non parum commodus] sub qua recipi actuarium unum navigium posset, & inde ad posticum, * signo notatum, per quod ex Abbatia descenderetur in navem, appulsæque illuc quæcumque res aliæ ad œconomiam facientes inferrentur: nec dubium quin etiam per cloacas eodem ductas, foras derivari potuerit eluvies. Sed commoda hæc non levioribus pensabantur incommodis; cum, præter sumptus in conservationem talis operis faciendos, tolerandum esset onus nocturnorum eo loci vigilum, qui tam longo murorum tractui deesse non debebant.

[34] [traditus est in jus civitatis;] Ergo sub annum MDCX convenit inter Civitatem & Abbatiam, ut hæc illi tantum de suo fundo cederet, quantum satis esset educendo ex terra aggesta vallo, ad quod ascensus liber esset in capite Viæ, jam quidem rectæ, sed tamen a Curvo-cubito nomen vetus retinentis, de sub una domuum ad Abbatiam spectantium; usque post oratorium divini Amoris; eo pacto ut istic educendam maceriam, qua fundus monasterii a mœnibus secluderetur, Civitas curaret sumptu suo, & futuris temporibus conservaret. Tunc erectum vallum illud novum Michaeliticum est, quod Iconismi superioris pars altera repræsentat, arboribus consitum, ad modum vallorum Orientem spectantium; & jacta pariter sunt fundamenta novi propugnaculi, usque ad fluminis alveum procursuri, simulque & affluentium aquarum impetum refracturi, [quæ dum ibi molitur propugnaculum,] & defensuri utrimque crepidinem ripæ, si quid externus hostis inimicum moliretur: quemadmodum ex altera quoque civitatis parte, qua Nova vulgo dicta terminatur, procedit fortalitium, venturis ab Hollandia & Zelandia navibus objectum, & a S. Laurentio nuncupatum.

[35] Tali moli fundandæ, dum advectam a fluvio arenam profunde fossores egerunt, donec ad solidam immotamque humum pertingerent; Vidimus, inquit Auctor Chorographiæ, rara quædam cujusdam operis arcuati. Ipse Martis ibi fanum olim fuisse asserit, [detecti sunt fornices subterranei] ex quadam suorum traditione. Et favet veteris Poëtæ sententia, cujus in archivio reperiuntur hi versus, apud D. Valkenisse Secretarium:

Hic Martis fanum quondam fuit arma tenentis,
Idola cum coluit Antverpia: sed miseratus
Abstulit errorem Christus, Michaële ministro.
Luciferum cælis, hinc Martem trusit acerbum,
Angelus ille pacis, & cæli Satrapa fortis.
Purgato delubro, locus intitulatur ab isto.

Eidem traditioni consonat Chronicon Antverpiense, [reliqui ex templo Martis] ab annis circiter centum vulgariter scriptum, dum addit, templi istius vestigia quædam extitisse usque ad annum MDLXXX. Magnum quoque eidem traditioni pondus accederet, si vere locus ille aut vicinus, ut quidam cœnobitarum mihi retulit, in censualibus libris invenitur nominatus Dinst-velt, vel Dinst-acker, id est Campus aut Ager Martis. Nam Dinst famulatus, Dinen famulari, antonomastice nobis est Militia, [ibi, ut traditur, culti] militare. Hinc Mars belli ac militiæ Præses Majoribus nostris Dinst dictus fuit, & Feria hebdomadæ tertia ab ipso nominatur Dinstdag; sicut quarta a Mercurio, nostris Woen id est lucrum, vocatur Woensdag; quinta, a Tonante Iove, Donderdag; sexta, a Venere Vry dicta, quasi Libera, Vrydag; & septima, a prosatore Deorum, Sater-dag. Sub istis enim nominibus Planetas a Belgis cultos, ex tali nomenclatura certius constat, quam quod de Pallade arcium præside, ex suo cerebro primus protrusit Goropius Becanus; eam sub nomine Walburgis, id est Burgum tuentis, nostro in Burgo cultam fuisse; fideique præcones, converso in S. Walburgis honorem titulo, profanum abolevisse.

[36] [sed hoc minus certum,] Dubitat interim nonnemo de Templo, & suspicatur, ista operis arcuati rara, reliquias esse veterum cloacarum, factarum ad usum monasterii; aut fornices pontis instrati Fossato, unde nomen Parthenoni, super vel trans ipsum collocato, adhæsit. Sed si argumentum istud cultæ istic Gentilitatis vacillat; eidem irresragabile testimonium dant Ossuaria, sive Urnæ, Romano more D. M. id est Diis Manibus inscriptæ, cum suis titulis lampadibusque funebribus; nec non lacrymatoriis vasis, in quæ collectos combustorum cadaverum cineres lacrymis perfundere Romana Libitina consueverat, [quam quod ibidem effossa epitaphia evincunt,] uti antiquariis notum est. Ex hoc eventu primum persuadeor, fuisse tempus, cum illa fundi Michaëlitici pars, necdum usque eo promoto Scaldi, nonnullis occupabatur ædificiis, & illac ducebatur agger seu via publica. Moris enim erat, ejusmodi monumenta funebria erigi secundum publicas vias (unde usitatum istud, Sta viator) centenis aliquot aut etiam mille paßibus ab eo oppido vel castro, unde illuc efferebantur solenni ritu urenda cadavera. Neque enim eo officio licebat funestare murata loca, sed in suburbanis res agebatur; qui mos etiam ad Christianos complures transiit, & in variis Germaniæ locis adhuc consuetudo durat foras ducendi exequiales pompas, ad publicum cœmeterium, ex re nomen habens Agri-Dominici, vulgo Gods-acker.

[37] [vicinum loco Burgum, fuisse habitatum a Gentilibus Romanis,] Unde autem ad prædictum locum potius credas adductos mortuos, Romano more comburendos & Romani ritus ac linguæ Epitaphiis commendandos transeuntibus, quam ex Burgo Antverpiensi: quod proinde jam olim, & multo prius quam ibi Christus prædicaretur, Romanorum fuerit; ab illis verosimiliter extructum, causa vectigalis sive telonii a præternavigantibus exigendi. Sic habetur diu quæsita demonstratio vetustatis nostræ, idque verosimiliter a tempore Iulii Cæsaris, cujus aliquos libertos hic collocatos ad quæsturam ejusmodi, persuadent Epitaphia mox producenda. Quare licet Baro le Roy fateatur, quod certo affirmari vel negari non potest, an Julius Cæsar, dum egit in Belgio, umquam fuerit illo in loco quo nunc visitur Antverpia; id tamen verosimillimum ex prædictis fit, [qui etiam nomen vetus loci] & merito opinamur sic intelligendum ipsum in Comm. de bello Gallico lib. 6 cum ait, quod misso Trebonio cum legionibus tribus, ad eam regionem quæ Advaticis, id est Tungris, adjacet; ipse cum reliquis tribus ad flumen Scaldim, quod influit in Mosam, ire constituit, & ad Ambivaritas vulgo't Land, sive Ampt van Ryen, cujus regionis caput Andoverpum est, usque pervenit, & ibi prædictum Telonium constabilivit. Videntur autem Romani isti, in omnem proni obscœnitatem, nomen loci ex situ factum An-do-werp sive Aen-de-werf, [deturparunt interpretatione obscœna.] id est, Ad terræ a flumine advectæ procursum, deflexisse ad obscœnam ex sua lingua nomenclaturam, & hoc intellectu supra portam Burgi a se communiti, collocasse obscœniorem Verpæ seu Priapi effigiem; quam mirum est inter Christianos per tot secula duravisse, ut primum a centum annis abolita sit; relictis tamen reliqui corporis idolici notis, & desuper collocata Deiparæ imagine, in opprobrium fœdi dæmonis istic olim a Gentilibus culti.

[38] Ad prædictorum confirmationem objicio oculis unam in laminam collecta præcipua monumenta, anno ut dixi MDCX de post S. Michaelis effossa, quæ diu fuerunt apud Secretarium Valkenisse asservata, sicut ea pater suus redemerat, & nunc habentur apud Maximilianum Comitem de Merode, Marchionem de Deynze, Baronem de Duffele &c. talium rerum curiosißimum; [In illis spectabilis fuit] prius tamen quam hinc efferrentur a Quæstore Koukercken ad vivum delineata; unde hæc, servata in omnibus proportione ad minorem mensuram contracta vides. Primum ac præcipuum in iis est Urna quadrata, fere integra, quæ cum operculo suo sesquipedem alta, unumque larga formam refert templi, clausis januis, [urna quam Cn. Voluntilio Sophro] quod esse concordis convictus symbolum probat erudito suo super hanc arcam Commentario doni auctor, qui illam aliaque plurima de rebus Antverpiensibus monumenta, a se suoque patre diligentißime collecta, mecum humanißime communicavit. Eodem faciunt in culmine sculptæ columbæ duæ, conserentes rostra; duo item supra portam passeres, Veneris aves; totidemque palmæ, creditæ inter se amare etiam ipsæ, & versus invicem longius licet positæ inclinari; ut merito possessor suus eam nominare fuerit solitus, Urnam amatoriam.

[39] Fieri eam curavit Voluntilia Rodine, conditione quidem servili edita, sed beneficio patroni atque amatoris sui Cnei Voluntilii Sophri, viri potentis ac nobilis, [sibique Voluntiliæ Rhodine posuit,] & libertatem & opes & claritatem cum nomine consecuta. Hoc & anaglyphum ejus probat, quale hic vides, nobiliter vestitum comptumque, & grandibus circa collum margaritis ornatum, quod rubro in marmore sculptum ipsa intra urnam reponi fecit, una cum virilis capitis, Voluntilium haud dubie aßimilantis, statua; quam ut pariter hic expressam videres, recurrendum mihi Romam fuit ad heredes Cardinalis Azzolini, ad quem illa pervenerat ex testamento Reginæ Sueciæ, huic Antverpia transeunti olim dono data.

[39] Intra eamdem urnam clausum erat grandius vas lacrymatorium, cum nonnullis, quas hic circumpositas urnæ vides, lampadibus; quæ (sicuti & peculiare unum vasculum, in lacrymam conformatum, duos pollices altum, [cum lacrymatoriis & lampadibus,] unum autem pollicem in diametro habens) ex argilla cinerei coloris confecta sunt: cujus coloris etiam sunt lampades pleræque. Omnium tamen maxima, cum figura leonis, ex rubra argilla est; & quæ humano capite insignitur figuli sui nomen CTITISTCI habet in fundo scriptum. Porro in lampadibus istis notandum venit, non tam quod loco eo unde prodire ellychnium & ardere debet, [aliis etiam juxta urnam vasculis.] nigerrimæ sint, sed quod adhuc appareant quasi a recenti & oleagino fumo vapidæ. Aliæ duæ lampades sub linea notatæ (quarum quæ formam oblongam habet, ænea est, sed nigerrima) vasculaque cetera, non intra sed prope urnam reperta sunt, satis vulgaris formæ omnia; si unum excipias, cujus labrum ex parte fractum apparet: omnia autem servierunt recipiendis carbonibus cineribusque ex rogo collectis.

[40] Quæ sequuntur monumenta, prædicto D. Marchioni pariter donata, [Ibidem creduntur similiter effossa] putantur eodem loco & opere refossa fuisse, etsi id non æque certo meminerit emptoris filius: quare reliqua in iis adhuc verba placet legenda proponere Romanarum antiquitatum studiosis. Diis Manibus inscripta erant duo. Primum, in marmore sesquipedem longo, octo pollices alto, epigraphen hanc adhuc integram offert.

D. M. TURPILIAE [monumenta quatuor,]
NEBRIDI TURPILIUS
MARTIALIS LIBERTÆ
PENE MINVS FECIT

Ubi rursum notatur Libertæ prænomen, a nomine Patroni sumptum; cui defunctæ, [I Libertæ a patrono,] pene minus quam merita erat, fecisse se quæritur Turpilius Martialis, amator verosimiliter defunctæ, fortaßis etiam Greculæ, ut Voluntilia Rhodine. Ut enim ῥοδίνη, Rosea ex Græco latine redditur, sic νεβρὶς, Pellis caprina est, Baccho tribui solita; apta etiam vox ad significandam Bibaculam, & Damulam, citra convitium tamen, cum & præclaros viros noverimus Nebridios seu Cervinos dictos.

[41] [2 Adjutori Pontificis Haruspicum Imperialium,] Alterum quadratæ formæ saxum, sed inferne confractum, unius pedis ac duorum pollicum in omnem partem, minus perfectum offert sensum, litteris plusculis ad finem cujusque lineæ deficientibus, ut puto; sic autem inscribitur:

D. M.
CN. IVLI. CN. FIL.
DOMATI. PRISCI
EXEQVO. PVBLIC
ADIVTORIS
HARVSPICVM
IMPERATORIS
PONTIFYCIS
AIBANI.

Tertius lapis, si dexterum cornu avulsum non esset perfecto constat quadrangulo; sesquipedem uno minus pollice longus, altus pollices septem cum dimidio. Monumentum hoc quoque videtur esse sepulcrale, positum cuidam pecuniæ socialis Curatori, qui ratione paris sortis in pecuniariam societatem loco II collatæ cum M. Æmilio Cresto, inter socios XXXVI numerabatur vigesimus septimus, hoc modo.

M. FABI. FELICIS. CVR
CVM. M. AIMILIO
CRESTO
MONVMENTVM. EX
PECVNIA. SOCIORVM
XXXVI. FECIERVNT
RAT. PAR. SOR. II. LOCO. XXVII.[3 Socialis pecuniæ curatori a Sociis,]

[42] Nihil Ethnicismi continet titulus iste, uti nec sequens quadratum item saxum, decem pollices longum, altum quatuor & semis: intra cujus ornatiorem sesquipollicis limbum (alia saxa limbo carent) & utrimque ad infigendos clavos forato, hæc verba continentur:

IVLIAE. C. L. ACME [4 a filio positum matri;]
C. IVLIVS. GEMINVS
ET C. IVLIVS. CLARVS. PATER
MATRI CARISSIMAE

Ubi si liceat C. L. Cæsaris Libertam interpretari habebimus proprio nomine Acmen, [forsitan Julii Cæs. libertæ.] (ἄκμη autem Vigor ætatis, seu Flos juventutis est) prænomine ex nomine patroni Juliam, cui cum filius suus C. Julius Geminus monumentum istud posuisset, jußit etiam adscribi nomen patris C. Julii Clari, adhuc viventis, & ita forte jubentis adscribi; qui cogitari posset etiam ipse Julii Cæsaris libertus, Libertæ conjunctus credi, ut filius, cognomento Geminus fuerit utrimque Libertinus, ex Libertis natus. Conjectur a ista si admittatur, admitti etiam poterit ante natum Christum & Iulii Cæsaris vel Augusti ætate, his in partibus consedisse C. Julium Geminum prænominatum, publici alicujus muneris vel telonii causa; qui intellecta ex paternis litteris morte matris, ipsi posuerit ejusmodi lapidem, monumentum amoris ac doloris sui.

§. VII. Hodiernæ Basilicæ & Abbatiæ ornamenta præcipua.

[43] Satis, imo plus satis circum basilicam hodiernam versatus, [Nova Basilica jam stante,] ad eruderandam vetustatis obsoletæ cognitionem; introrsum me recipio, quædam ejus præcipua ornamenta contemplaturus. Chorum cum sacellis circum euntibus, atque adhærentem meridionali lateri Capitularem domum ac Dormitorium, & unam claustralis ambitus alam ædificare cœperat; & (nisi fallor) opere compleverat Abbas Petrus, ab anno MCCCXC ad MCCCCXIII utiliter præsidens; cujus tempore quin parte jam extructa uti Religiosi cœperint, vix equidem dubito. Petro suffectus Olardus, cum a rebus undequaque laudetur in suo Epitaphio, credi potest, per annos triginta quibus præfuit, nonnihil ad reliquæ ecclesiæ fabricam contulisse. [allata in eam anno 1476 est Dux Isabella,] Perfecti tamen Templi & Claustri, præstructique iisdem Refectorii, aulæque Abbatialis gloria datur Joanni Fierkens, anno MCCCCLII electi; qui etiam primus sibi ac successoribus suis acquisivit jus Mitræ, eamque geßit usque ad annum MCCCCLXXVI. Hujus tempore, anno scilicet MCCCCLXV obiit, & huc delata ad sepulturam fuit, Ducissa Isabella; cui deinde in Choro ante altare, ex nigro marmore, monumentum grande erigi fecit Maria filia, quale hodiedum superest; sed æneo Epitaphii limbo per circuitum tumbæ, cui ipsamet ænea tota superjacet, spoliatum ab Iconoclastis. Quorum tamen furori superstites ac postea reperti statunculi tres ænei, restituti sunt; manus vero truncatas suppleri novis aptatis curavit D. Paschalis van Gessel, loci sacrista & meus olim condiscipulus. Epitaphium ne quereremur amissum, [& magnifice collocata:] conservavit nobis Franciscus Swertius, inter collecta a se monumenta sepulcralia & inscriptiones publicas Ducatus Brabantiæ pag. 129. Ipsum in altera pagina lege, sub Iconismo ejusdem monumenti, ut nunc visitur nobis commodato per D. Baronem le Roy, qui illud sculpendum curavit.

[44] Prædictus D. Baro le Roy etiam commodavit Iconismum alterius antiqui ac nobilis monumenti, [item Antonius Oigniacensis an. 1478] quod ipsiusmet Swertii diligentiam fugit, & tamen hodiedum satis integrum spectatur, intra sacellum primum ab ingressu portæ meridionalis de post Chorum: quod sacellum, primo sanctis Apostolis dedicatum; postmodum nuncupatum fuit Divæ Lidwinæ, Virginis Schidamensis (cujus Vitam illustravi XIV Aprilis) ob nonnullas Reliquias ejus ex Hollandia huc allatas. His vero amißis & cultu Virginis obliterato, ipsum nunc servit colendo B. Hermanno Joseph Steinfeldensi, Ordinis Præmonstratensis Religioso, de quo egimus die VII Aprilis, nec non Sanctis Adriano & Jacobo ejusdem Ordinis Canonicis, cum reliqua turma Martyrum Gorcomiensium nuper Canonizatorum. Epitaphium in sculptum lapidi ex Gallico Latinum facio, & Iconismo subjungo. Cetera si qua fuerunt Procerum hic sepultorum cœnotaphia sustulit furor præmemoratus.

[45] [& an. 1608 Abraham Ortelius.] Nobiliora quædam ex recentioribus cap. 8 collegit auctor sæpe memoratæ Chorographiæ: quæ istic legi poßint. Hic nequeo præterire, quia viri toto orbe celeberrimi, descriptum ad parietem transversæ navis juxta fenestram, infra ejus effigiem, dignam quæ etiam hoc loco cernatur, alibi non facile invenienda.

EPITAPHIUM
Æneo limbo, sed ab Iconoclastis sublato, olim incisum.

Hic jacet nobilissima Isabellis, ut subscripta utriusque parentis demonstrat progressio (nempe in lamina verosimiliter ænea, frontem ipsius tumbæ, ut puto, occupante, sed ab iisdem iconoclastis direpta, insculpta) Karolesii Comitissa, Karoli Ducis Borbonii filia devotissima; Domini Karoli, Illustrissimi Principis Philippi Dei gratia Burgundiæ, Lotharingiæ, Brabantiæ, Limburgi Ducis; Flandriæ, Artesiæ, Burg. Palatin. Hann. Holl. Zeland. Namurci, Comitis; S. Imperii Marchionis; Salinarum, Machliniæ Domini, unici filii Conjux carissima: quæ Mariam unicam ex Illustrissimo Marito relinquens filiam, in florida ætate decessit, anno Dominicæ Incarnationis MCCCCLXV, die XIII Septembris. In Christi pace requiescat.

EPITAPHIUM.

Cy gist noble home Messire Antoine d' Ongnies/ Chlr. Seigneur de Bruay/Sarton/Ramcourt/Lingny et de Croy, Conseillier et Chamblan de defunctz les Ducs Phle et Charles de Bourg, ne et Gouberneur de la ville de Lille. qui trespassa en ceste ville le xix de Mars l'An m. cccc. lxxbiii.

Quæ sic Latine sonant:

Hic jacet Dominus Antonius de Ongnies, Eques, Toparcha de Bruay, Sarton, Ramecourt, Ligny & Croy, Consiliarius & Camerarius defunctorum Burgundiæ Ducum Philippi & Caroli, atque Gubernator civitatis Insulensis: qui in hac urbe obiit XIX Martii, anni MCCCCLXXVIII.

ABRAHAMI ORTELII,
quem urbs urbium Antverpia edidit,
Rex Regum Philippus Geographum habuit,
monumentum hic vides.
Brevis terra eum capit,
qui ipse Orbem terrarum cepit,
stylo & tabulis illustravit,
sed mente contemsit,
qua cælum & alta suspexit:
constans adversum spes aut metus;
amicitiæ cultor, candore, fide, officiis;
quietis cultor, sine lite, uxore, prole;
vitam habuit, qualem alius votum.
Ut nunc quoque æterna ei quies sit,
votis fave, Lector.
Obiit III Kal. Julii, anno ⅭⅠƆⅠƆCIIX.
Vixit ann. LXXI menss. II, dies IIXX.
Colii, ex sorore Nepotes, B. M. poss.

[46] Hoc igitur Epitaphium unum est ex monumentis dignioribus, [Crucifixus an. 1566 dejectus, anno 1585 restitutus:] quæ solent eruditi advenæ legere: reliqui vulgi oculos magis alliciunt ornamenta ejusdem Ecclesiæ alia. Licet enim vetera omnia dejecerit iconoclasmus; ea in decuplum restituit, post hæresim domitam reductosque in suam sedem Religiosos, Abbatum sequentium insignis pietas. Curatum autem imprimis est, ut quæ dejecta fuerat Christi e Cruce pendentis figura, novo meliorique opere efformata reponeretur, cum hac memorabili epigraphe: Qui me dejecit anno MDLXVI, [erectum postea altare majus,] Calvini sectarius; me fecit anno MDLXXXV, ad fidem utique Catholicam reductus. Altarium eodem turbine dissipatorum quæ fuerit elegantia, inde colligas, quod eorum primum, auro redemptum, Hispani Mercatores Madritum miserint, velut dignum quod Regis sacello inferretur. Qualiscumque tamen ejus decor fuit, longe ab eo superatur, quod Matthæus Irselius Abbas XXXIX substituendum curavit ex solido marmore, [positæ tabulæ Rubenii duæ,] fornici prope ipsi contiguum. In hoc singulari arte Petri Pauli Rubenii, expressa cernitur Magorum adoratio; nescio tamen an præ hac etiam æstimanda non sit, quam idem seculi nostri Apelles, ab Italia in patriam redux, primam exposuit civium admirantium oculis; ubi S. Gregorius, inter Sanctos Martyres Georgium atque Sebastianum, Domitillam atque Ioannem & Paulum eunuchos suos, contemplatur allatam, quasi e cælo per Angelos, imaginem Deiparæ cum filiolo. Sola hæc diu sufficere visa est altari, super quo conservatur Venerabile, communicaturis distribuendum; donec ei sub annum MDCLXVII speciosißimus ex albo & nigro marmore ornatus acceßit; atque ita vestitus fuit totus paries, alæ sinistræ in Cruce templi adhærens Turri.

ECCLESIA ABBATE S. MICHAELIS ANTVERPIÆ ORD PRÆMONSTRAT.

[47] Ne autem multum ei cederet ala dextera, adhærens conventui, amicus meus singularis effecit, [Quellini tres.] D. Ambrosius van Eyck, Persona & Pastor in Vorsselaer & Beirs: qui sui monumentum aliquod relinquere volens, ibi anno MDCLXXII poni curavit picturam insignem, & toti illi spatio, alto pedes LXXX, lato XXX commensuratam, in qua repræsentatur Piscina Bethsaidæ, septem porticus habens; & ad eam Christus, paralyticum faciens grabatum tollere, sanumque abire. Est ea tabula opus Joannis Erasmi Quellini, præstantissimi hac ætate apud Antverpienses pictoris: a cujus manu, sub navi laterali post suggestum concionatorium, etiam habentur tabulæ duæ, Gorcomiensium Martyrum paßionem & Apotheosim repræsentantes; futurumque putatur, ut reliquus sub lateralibus fornicibus paries, propter adhærens sibi claustrum fenestris vacuus, pari decore paulatim convestiatur.

[48] [Cur in summo altari] His obiter consideratis, ad Chorum redeo; non ut admirer prætensum ei speciosißimum ex candido & nigro marmore Odeum, vulgo Doxale, geminis altaribus superincumbens; vel circumeuntia ipsum Chorum sedilia sculpturæ elegantis; aut disposita per ambitū sacella quinque, marmoribus tabulisque splendentia; sed propter Deiparæ statuam, summi altaris vertici insistentem, tamquam primariæ loci Patronæ, inter Sanctos Norbertum ac Michaëlem; ne id putes absque prudenti consilio factum. Nam præterquam quod totus Ordo Præmonstratensis, Marianus sit; peculiare hujus monasterii Cœnobitis est, uti hac formula Profeßionis: [Deipara, ut primaria nunc Patrona?] Offerens trado me Ecclesiæ sanctæ Dei genitricis Mariæ ac S. Michaelis Antverpiæ. Hinc ut minimum sequitur, quod præsentis Ecclesiæ conditores, eamdem in nomen utrumque consecratam voluerint. Si autem doceri posset, eam formulam præsenti Ecclesia vetustiorem esse; consequenter verosimile fieret S. Norbertum, vel institutum ab eo Abbatem Waltmannum, vel alium denique ex primis unum, ad veterem S. Michaëlis tutelam adscivisse etiam patrocinium Deiparæ. Wigmannus in sua Brabantia Mariana altius nititur assurgere, idque a prima fundatione obtinuisse vult, sic ut eadem quæ S. Michaëlis, etiam S. Mariæ Ecclesia ab olim dicta sit. Verum, id in silentio antiquorum, ipsam sub uno dumtaxat Archangeli nomine appellantium, non facile nobis persuaserit. Illius etiam solius nomen refert sigillum Abbatiale; illum in summo vertice spectandum dat Turris; [Offertur in tabula conspectus Ecclesiæ interior,] illum denique cognatus natus noster Norbertus van Couwerven, Abbas XLII insigni mole arteque mirabilem, constituit supra Propylæum; quod decessor suus construi fecerat, arcus instar triumphalis prætensum areæ, ab Oriente ad ecclesiam ducenti, & publicæ ad quam stat viæ ingens ornamentum; ut videre est in majori tabula, ad initium superioris Paragraphi posita. Cetera lubens prætereo, & verbis parcens, quorum segnior efficacia est, arbitris oculis cognoscere te, in alia hic apposita tabula jubeo, quis anterioris templi versus Doxale prospectus, quamque magnificus sit. Sed ut omnia istuc usque progressis placeant, primum tamen ingressuris numquam non displicebit tam præposterus introitus; & sæpe cogitatio mihi incidit, posse impendio non maximo converti omnia ab Oriente in Occidentem, sic ut ex hodierno choro fiat navis anterior, [facile ab ortu in occasum convertibilis.] & quæ nunc templi navis anterior est, mutetur in chorum; producta in hemiclycum fabrica, & ea qua nunc circularis est parte, in frontispicium complanata. Hoc vero cum audio etiam aliis, dignitate in monasterio præcipuis, in mentem venisse, non despero aliquando factum videre, cum approbatione totius civitatis.

Frons Orientalis

Refectorii Abbattæ S. Michaelis Antuerpiæ latus Boreale

Frons Occidentalis

[49] A templo progressus ad Conventum; non multis te morabor in Bibliotheca, [Bibliothecæ copia,] non minus dispositione loci & forulorum ordine speciosa, quam locuples numero selectorum codicum, qui ad annum MDCLVII, supra 8572 dicebantur excrevisse; nec desierunt quotidianis acceßionibus sic augeri, ut difficile nunc sit inire rationem omnium, & eo quo nunc sunt loco apte digerere. Eapropter modernus Prælatus cogitat de reaptanda ipsis amplißima aula, olim ad eum finem supra Refectorium structa, quæ inter Dormitorium ac domum Abbatialem procurrit: quod si fiat, nescio an toto Belgio futura sit bibliotheca speciosior ac spatiosior alia, nisi forte Tongerloæ. Minus etiam inhæreo ipsius Refectorii, quamvis splendidißimo, ornatui describendo, ubi per varia Evangelica convivia aßidentem mensis Christum videri fecit prælaudatus Quellinus. Quid enim opus est, prolixo verborum ambitu committere auribus, quod fideliores oculi intuitu uno possunt cognoscere in tabula, ita ordinata, sicut locus objicitur intus stanti, verso contra meridiem dorso, cum obliquo conspectu utriusque frontalis tabulæ, ad geminum Resectorii caput. Alterum latus (prout a claustro per ostium ingreßis spectandum se præbet habenti dorsum, Aquiloni obversum) quatuor similes tabulæ implent; sed iis interpolatæ fenestris, quæ lucem Refectorio toti infundunt. [Refectorii decor a picturis.] Vt fornix, loco tam amplo superextensus, altius evectus fuerit, optabile est. Hinc sculptor, qui ideas in æs transferendas delineavit, licere sibi putavit, saltem defectum in tabella corrigere: idque ut commodius faceret, lateris utriusque icones cum fenestris altius, quam revera structæ sunt, protulit, nihil in re aliud mutando, quam columnarum in tabulis pictarum altitudinem; quæ revera humiliores sunt, & quales architectonicæ regulæ exigunt, habita ad earum craßitudinem ratione. Monendus hic mihi de eo fuit proportionum ejusmodi peritus; ne inscitiæ damnet pictorem: qui tamen considerans, quanto per hanc mutationem appareat augustior locus, delineatoris factum non valde improbavit. Sed dimissa admiratione Refectorii, aggredior explicare Abbatum seriem, quæ potior ad historiam est, ex iisdem quæ Chorographiæ Caput III suggerit monumentis, nostræ civitatis antiquioribus Chronicis, aliisque subsidiis.

§. VIII. Series XVII primorum Abbatum S. Michaelis.

[50] [Primum Capitulum generale an. 1128:] Waltmannus, ab ipsomet S. Norberto primum anno MCXXIII constitutus Præpositus; deinde ab eodem, jam Archiepiscopo Magdeburgensi, ordinati Abbas jussus anno MCXXVIII; una cum aliis quinque primis pariter ordinatis Abbatibus, sequenti anno interfuit primo Generali Capitulo apud Præmonstratum in Gallia. Præfuit autem Waltmannus, qua Præpositus, qua Abbas, annis circiter XV: & tumulatus creditur, ipso eo loco hodiernæ Ecclesiæ ad latus septentrionale, ubi etiam nunc jacet lapis, [quo loco sepultus Waltmannus Abbas?] ex albo saxo non maximus, in quo nullius sculpturæ vestigia discernere est, præterquam baculi Abbatialis partem supremam, ceteris lineamentis omnibus, extritis; in quorum locum, post reconciliatam ecclesiam, quæ fuerat ab Iconomachis polluta, eidem lapidi, secundum longitudinem, Teutonicis litteris insculpta sunt hæc verba: Hic jacet Dñus Waltmañus, primus Abbas hujus ecclesiæ, [defunctus an. 1138,] qui obiit anno Dñi M. C. XXXVIII. XVII. Kal. Maij. Orate pro eo.

[51] Hujus Epitaphii sic rescribendi auctorem alloquuntur Versus, olim descripti in pariete, nunc tecti vel aboliti, ut sequitur: [sepulcralis lapis renovatus anno 1575]

Non sinis, ut pereat, tot jam labentibus annis,
Fama viri, primi Abbatis, tot honoribus aucti.
Hunc, Guilielme Comes, Prælate, reducis in auras
Ne pereant prisci per longa oblivia Patres.

Inferius notatur, monumentum istud Guilielmus posuisse, seu malis reposuisse, anno MDLXXV, id est decimo post Iconoclasticos furores. [aliud cenotaphium anni 1638.] Eo autem non contentus Chrysostomus vander Sterre, post Guilielmum præfatum quartus, ad eumdem parietem aliud ex candido marmore cenotaphium posuit, aureis inscriptum litteris; super quod ipse Waltmannus cernitur, eleganter sculptus, & ante sedentem cum filio Virginem pie genuflexus; idque positum fuit anno MDCXXXVIII, quinto scilicet seculari post mortem Waltmanni.

[52] II Emelinus, rexit annis XXVI, obiit MCLXI, XXIX Septembris. Sic Chorographia, sed vel in hoc corrigenda, [Papa & Marchio tutelam loci suscipiunt.] quod anno 1138 ordinatum Emmelinum dicit (sic enim solum invenirentur anni Regiminis XXIII) vel in ipso annorum XXVI numero. Ego malim credere, exemplum abdicandi ante obitum muneris (adeo frequens in successoribus, ut mox apparebit) fuisse ab ipsomet Waltmanno, viro humillimo ac religiosißimo sumptum; & hoc cedente, ordinatum Emmelinum anno MCXXXV: ita manebunt hujus regiminis anni XXVI, quos verosimile est ex veteri Catalogo (ut in talibus solet fieri) acceptos esse; annum vero ordinationis a Chorographiæ auctore, vel potius ab exerrante typotheta, male notatum 1138, pro 1135. Et sic hujus Abbatis annus XIII fuerit, Christi MCXLVIII, quando Eugenius Papa III illi ejusque Fratribus scribens, Nonis Aprilis, Indict. XI, ut fuerat rogatus; Locum, inquit, in quo divino mancipati estis obsequio, sub B. Petri & nostra protectione suscipimus; & anno MCLV Godefridus III Marchio Antverpiensis, in Chorographia profitetur, quod ipsorum monasterium & bona in sua defensione habeat, ut qui sit eorum Dominus & Advocatus.

[53] III Alardus rexit annum I non integrum: quippe qui obiit anno MCLXII, 1 Septembris.

[54] IV Tibaldus, cum rexisset annis IX, resignavit MCLXXI.

[55] V Richardus, cum rexisset annis XVIII, resignavit etiam ipse MCLXXXVIII. Huic Alexander Papa III, Eugenii præfati vestigiis insistens, confirmavit anno MCLXXIX cessionem Ecclesiæ per Canonicos Marianos factam aliaque multa Privilegia donavit, ut scribit auctor Chorographiæ. Sub eodem Abbate, aut certe priusquam Fredericus Ænobarbus an. MCLXXXIX discederet in Syriam, [Friderici Imp. diploma,] cum post Godefridi III obitum, Sacri Imperii Marchionatum ac Brabantiæ Ducatum jam obtineret Henricus IV, adeoque post annum MCLXXXVI. Circa annum, inquam, quo obiit Richardus Abbas, & Walterus succeßit, dedit Imperator præfatus insigne Diploma, cujus autographum, una cum elegantissimo sigillo, apud Michaelitas optime conservatum, primus in lucem extulit Baro le Roy, & Notitiæ suæ pag. 15 inseruit, dignum hoc loco recudi. Fredericus Dei gratia Romanorum Imperator & semper Augustus, Henrico Duci & fidelibus suis civibus Antverpiensibus, gratiam suam & omne bonum. Fidelitati vestræ plurimas & maximas agimus grates, quod unanimiter pro augendo & conservando Imperialis Coronæ Solio laboratis, & Marchiam ad honorem nostrum & Imperii, quod nobis est gratum, fideliter defenditis & conservatis. De hoc quoque vos plurimum commendamus, laudes vobis & præconia referimus, [laudantis cives Antverpienses] quod prout nostræ Majestatis auribus est intimatum ecclesiam S. Michaelis beneficiis vestris & eleemosynis sustentatis, & in sancta religione & honestate laudabiliter servatis. Quia vero ex abundanti gratia nostra & æternæ retributionis intuitu ecclesiam S. Michaelis, cujus patrocinium optamus habere in in cælis, in nostræ Majestatis protectionem, tuendam & gubernandam suscepimus; [de beneficentia impensa Mihaelitis,] ideo eam ab omni collecta & exactione liberam esse volumus, tam publica quam privata; Imperiali auctoritate præcipientes, ut de cetero eam in aliquo nullus molestare vel inquietare præsumat, de omnibus possessionibus suis quas tenet. Deest, quod mirum, non solum ubi aut quo die & anno datum Diploma sit, [& hos liberos declarantis.] sed etiam subsignatio Imperatoris & Cancellarii; solumque adest Sigillum, quod dixi, & hic subdo, ut oculis suis Lector curiosus usurpare poßit formam Imperialis seculo XII habitus, adhuc multum retinentis ex eo in quo Fuldenses Antiquitates, ad Acta S. Bonifacii in hoc ipso Tomo exhibitæ, ante pag. 459, repræsentant Carolum & Carlomannum fratres, Francorum Reges, a Zacharia Papa coronatos, nisi quod chlamys majori fluens syrmate, a dextro humero de post tergum retracta in latus sinistrum, ipsa etiam genua & tibias sedentis operiat: quodque ex corona Imperiali descendant in humeros infulæ, quasi Episcopales.

[56] VI Walterus de Stripen Flander, rexit annis IV, obiitque MCXCII, IX Novembris. Monumentum illius esse videtur lapis ille cæruleus grandis, qui nunc ante Chori portam ex latere Evangelii invenitur pavimento instratus, [Sepultura sub lapide nunc in nova ecclesia inveniendo,] extritis pene lineamentis, nec nisi acutiori oculo conspicuis, manifeste adhuc retinens habitum Abbatis Præmonstratensis, cujus nomen exprimunt litteræ initiales WA, mutuo sibi implexæ; licet amplus circum limbus, qui hic omittitur, animalibus quatuor Evangelicis ad cornua expreßis circumpositus, contineat superinductum veteri, Epitaphium multo recentius, cujusdam seculo XVI Vicarii, Wilielmi. Et forte, ut huic quadamtenus aptarentur vetustioris defuncti lineamenta, trium seculorum spatio jam fere extrita, [& aptato cuidam longe juniori Abbatiæ Vicario:] pedibus transeuntium, ablata penitus fuerint verba vel versus basi insculpti, & Pedum, quod stanti in lapide Waltero æque potuit adsculptum fuisse pedum Abbatiale, sicut fuit adsculptum Waltmano, adhuc in lapide ejus sepulcrali conspicuum. Et hac ratione puto tumulatos fuisse omnes, tam præcedentes quam sequentes Abbates; idque vel in veteri ecclesia, si jam tum moris erat Prælatos in ecclesia sepeliri; vel saltem in Ambitu, quem Claustrum vocant. Et forsitan accurate scrutantes, plurium similium monumentorum saltem fragmina quædam invenient ad alios usus translata: nam & in primo, qui ab Abbatia ad Chorum ducit gradu, stratum hujusmodi lapidem fere dimidium videmus, adhuc aliquas ad oram unam litteras retinentem. Cur autem litteras WA, [sic ut Walteri lineamenta quadamtenus appareant.] non interpretor, Wilielmus Abbas, ut intelligatur hujus nominis primus vel secundus seculo XIV defuncti? Nempe sua isti habent adhuc memoriter servata Epitaphia, longiora & operosiora, quam ut insculpi potuerint vel basi vel limbo. Interim vides hic habitum non ita multum diversum ab eo quo hodiedum Prælati utuntur, & solum minus laxe fluentem.

[57] VII Helyas, cum rexisset annis VII, resignavit, & obiit anno MCXCIX, XXIV Decembris.

[58] VIII Giselbertus præfuit annis VI; resignavitque, & obiit anno MCCV, VI Octobris. Huic auno MCC Innocentius Papa III., confirmans decessorum suorum Acta, nova quædam privilegia addidit, quoad decimas quasdam, libertates sepulturæ, & exactiones secularium Principum.

[59] [Resignandæ Prælaturæ usus frequens.] IX Hugo rexit annis III, & resignavit, atque obiit anno MCCVIII, VII Januarii, ubi annum intellige, sicut & deinceps protendi usque ad Pascha, adeoque eum a kalendis Ianuarii nunc inchoantibus censendum MCCIX. Hic autem notat Auctor Chorographiæ, idem videri resignasse & obiisse, eo quod jam tertium consequenter dicatur eodem anno factum utrumque. Equidem hos postremos tres, mutuum exemplum secutos facile crediderim ceßionem fecisse extremo in morbo, cum diutius vivere non sperarent; idque fortaßis ut exercerent delatam sibi a Fratribus eligendi successoris potestatem. De Tibaldo & Richardo non est cur dubitemus, quin ceßioni a se factæ aliquanto diutius supervixerint; sed vel regiminis impotes propter senium, vel pertæsi præstudio quietæ contemplationis. Veram autem resignationem, id est translatonem dignitatis & juris in alium, usitatam Michaëlitis, clare probat Epitaphium Abbatis XXV, cui (ut ibi dicitur) regendi officium Præsul contulit alter; sed nullo reprobante, ut intelligatur id factum consensu omnium prærequisito & habito.

[60] X Arnoldus de Erpse, creatur anno MCCX. Causam vacantis per biennium Abbatiæ nemo exprimit, [Vacat Abbatia biennio.] nec ego divinare præsumpserim; nisi forte aliquod impedimentum in eo, quem Hugo successorem nominaverat, ob quod non fuerit receptus ab Henrico Duce & Marchione præfato; aut certe Benedictio ejus differri debuerit, propter absentiam Ioannis Cameracensis Episcopi, sequentis castra Otthonis IV Imperatoris usque in Italiam: invenitur enim anno MCCIX apud Spoletum mense Decembri subscripsisse privilegiis Portensis & Walkenrithensis Abbatiarum, uti legere est in Historia Cameracensi Ioannis Carpentarii tom. 1 pag. 374. Rexit Arnoldus annis IX, post quos postulatus & electus fuit in Bona-spe, ubi ecclesiam rexit annis XI. Interim

[61] XI Hermannus rexit & obiit anno MCCXXX kalendis Julii, & sarcophapho inscriptum hoc distichon fuit:

Hic jacet Hermannus, quem de medio tulit annus
Christi millenus, bis centenusque tricenus.

[62] XII Sigerius, brevis paucorum mensum Abbas, eodem quo prior anno mortuus XXIV Novembris. [Hinc incipit usus Prælatos a familia vel patria cognominandi.] Monasterii Ms. Catalogus, diverso tamen charactere, adscriptum habet, Natus in Balen, cujus loci Ecclesia forsitan tunc a Michaëlitis administrabatur; anno deinde MCCLXVI filiæ eorum, Averbodiensi scilicet monasterio, collata, teste le Roy in Marchionatu pag. 274. Quod autem hoc primum tempore inveniatur Abbatibus adscriptum nomen loci natalis, cogitare me facit, prægressos Walterum & Arnoldum, cognominatos de Stripen, & de Erpse, nobiliori titulo, tamquam ex illorum locorum Toparchis prognatos; solis enim Nobilibus usitatum tunc erat, idque non amplius quam ab annis ducentis superioribus cœperat, solis, inquam, Nobilibus tunc usitatum erat cognominari a locis Dominiorum suorum: quorum imitatione ignobiles alii cœperunt cognomentum sumere a loco suæ nativitatis.

[62] Porro duobus istis, uno anno sic mortuis, repetitus redditusque a monasterio Bonæ-Spei prope Binchium in Hannonia Arnoldus, in Catalogo Abbatiæ præcitato, numeratur Abbas XIII, tamquam diversus ab Abbate X, cum tamen unum eumdemque esse Michaelitæ censeant, quibus in hoc nolim refragari: dicunt autem, quod in hoc secundo regimine vixit annis VIII, quorum quinto Henricus Dux (verosimiliter V patri succedens ipso anno MCCXXXV) libertatem dat Canonicis S. Michaelis, quod construere possint muros circa ambitum claustri ubicumque voluerint. Postea idem Arnoldus resignavit, & obiit IX Januarii MCCXXXIX. Sit ergo nobis Abbas

[63] XIII Eggerius, qui rexit annis V, & resignavit: obiitque anno MCCXLIV (nunc XLV) ultimo Januarii. [Collapsa turris anno 1244.] Regimen ejus memorabile nobis facit ruina Turris, anno MCCXLI collapsæ, dum sacrum solenne cantant Religiosi, sicut ex civitatis Registris notavit & indicavit Secretarius Valkenisse. Est autem credibile, eamdem opere firmiori & grandiori eodem loco, quo prior steterat & præsens nunc stat, resurrexisse, quatenus opus erat ad usum campanarum, quæ sic imperfecta manserit per annos fere centum, quando ejus absolutio indicabitur sub XXI Abbate Martino.

[64] XIV Gerardus de Lyra, proximo Antverpiæ oppido, [Facultas hereditandi Michaelitis data.] qui rexit Ecclesiam S. Michaelis annis XIV, quorum primo Innocentius IV diploma emanat, quo hujus Ecclesiæ Canonicis facultas datur succedendi in bona parentum, eodem modo, ac si mansissent in seculo; quam facultatem Clemens IV, anno MCCLXVII; & Martinus IV, MCCLXXXII confirmarunt, nihil id officere existimantes solennitati Profeßionis religiosæ. Quod ii notent velim, quibus nunc difficile captu videtur, quomodo ejusmodi jus cum veritate religiosi status consistat in Societatis nostræ hominibus, ante solennia Professorum, & publica Coadjutorum formatorum vota. Habetur autem Gerardi Abbatis Epitaphium sic expositum,

Me quem petra tegit Gerardum, Lyra creavit;
Et qui cuncta regit hic me Rex exanimavit.
Vivens dictus eram præsentis Pastor Ovilis:
Non sum quod fueram, sed fæx putredoque vilis.
Quodsum, lector, eris: tempus transit: geme, plora:
Nolens me sequeris: Dominū pro me, precor, ora.

Sub hoc Epitaphio scriptum erat: Me tumulant anno Do. mill. ducent. quinquag. oct.o XVI Julii: quæ non mirarer ab ipsomet vivente composita & sculpi mandata, relicto post Ducent. spatio vacuo, quod suam post mortem suppleretur.

[65] XV Joannes, dictus de Lyra, nescio an a patria, an potius a familia, quæ istius nominis jam tum Antverpiæ fuit Equestris, quæque anno MCXCVI summum Prætorem, vulgo Markgravium, civitati dederat, nomine Guilielmum, seculo autem decimo quinto jam adulto, Consules duos, Willielmum atque Walterum; deinde Arnoldum, [Familia de Lyra Antv. Equestris.] ab MDVI ad XXIX quater & decies eo Magistratu functum; cujus posteri in nomen Berchemiorum transgreßi, Henricum Florentiumque dedere, ambos novies titulo isto ornatos. Vt taceam Immerselios, ejusdem familiæ Lyrenæ ramum alterum, quæ summos Prætores omnino quinque, nec non Joannem tulit, uno septennio quater Consulem. Rexit porro Joannes de Lyra, cujus causa hæc attigimus, annis XIII, & postea resignavit, unoque post resignationem obiit anno, scilicet MCCLXXII, XI Novembris.

[66] XVI Ægidius de Biervliet, creatus anno MCCLXXI, rexit annos VIII; [Abbas Antverp. factus Generalis Ordinis.] postea electus & postulatus a Præmonstrato, summum egit totius Ordinis Magistratum annis tribus; deinde resignavit, & Antverpiam regressus, privatam ibi vitam egit adhuc annos IV: obiit enim primum anno MCCLXXXVI, XVI Iulii, in Epitaphio sic laudatus,

Clemens mens humilis, munda caro, vita jucunda,
Ægidium Biervliet commendat, utiq; dignum:
Grex igitur fidei roget, ut vitam requiei
Perpetuo det ei gratia summa Dei.

Obitus autem ad caput sic notatur,

Bis sex centeno, bis terno, bis quadrageno
Anno decessit: huic Christus vera quies sit.

[67] [A Mechlinia, stirps Consularis.] XVII Henricus de Mechlinia, non ita dictus a familia, tunc etiam nobili inter Antverpienses, quibus undecies Consulem dedit, spatio annorum paulo plus quam quadraginta, in confinio seculi XV & XVI; sed a patria; sicut apparet ex Epitaphio, quod nobis tale recitatur ex Swertio,

Consilio plenus, vir pulcher, totus amœnus,
Et Pater egregius, pius & Pastor Gregis hujus,
Mechliniæ natus, jacet hic Henricus humatus.
Hic Prælatorum speculum venerabile morum,
Inter Magnates bene vixit: reddere grates
Largus; discretus, facundus, eratque facetus.
Qui dum vivebat, per bis duo lustra regebat
Claustra, sed annorum spatium superadde duorum.
Qui legis hæc ora, quod Mater-Virgo decora
Isti solamen divinitus impetret. Amen.

Tempus vero mortis sic porro describitur ad loculi caput:

Anno milleno cum ter centum legeretur,
Mors necat hunc telis in Octavis Michaelis.

Id est VI Octobris, ab anno autem MCCC retrogadiens per annos XXII pervenis ad MCCLXXVIII: ipsum quo decessor Ægidius Præmonstratum transiit, quidquid alii circa Henrici principium hallucinentur.

§. IX. Successio Abbatum medii ævi, quorum plerique a templo vel domo aucta laudantur in suis Epitaphiis.

[68] XVIII Godefridus de Waerloos, multis laudibus cumulatur in Epitaphio, cujus initio significatur obiisse MCCCXXVIII, XI Ianuarii, qui nobis, nunc a kalendis Ianuarii annum auspicantibus: diceretur MCCCXXIX:

Anno dum scribit C ter, M, tria X, minus I bis,
Terno Janus Idus, heu! decessit Godefridus
Abbas, vir fidus, Pastorum nobile sidus,
De Waerloos dictus: qui nullo crimine victus,
Pervigili cura tenuit Claustro sua jura;
Virtutis cultor, lex pacis, criminis ultor;
Auctor opum, morum, templi, gregis, atq; domorū;
Lætis seu mœstis conformis, gratus honestis.
Est oculus testis, præbens spectacula gestis.
Ut tecum, Christe, regnet, Grex supplicat iste.

Spatium quoque regiminis annorum XXVIII, sic notatur ad caput:

Annis bisdenis, cū bis quatuor duodenis (.i. mensibus)
Hic fueram Rector: ora pro me, rogo, Lector.

Fuerat ergo installatus sub initium anni nobis MCCCI, postquam Abbatia vacasset mensibus ut summum duobus. Quibus ille tempore regiminis sui Domum vel Templum auxerit, vellem posse distinctius explicare. Quidquid tamen fecit, fecisse debuit circa ecclesiam veterem, jam fere a CCCL annis stantem, & adjunctum Boreali ejus lateri claustrum; cum ad Meridiem nihil esset præter quasdam extra-claustralium operum officinas.

[69] [Joannes Abb. Averbod. sese abdicat,] Hujus Abbatis tempus, quarto ejus anno currente, vehementer illustravit Joannis, Averbodiensis Abbatis XIV, regressus ad Matrem suam Antverpiensem ecclesiam, unde anno MCCLXXXIX fuerat assumptus. Postquam enim commissum sibi locum tum spiritualibus, tum temporalibus bonis mirifice auxisset per annos XV, humilitatis exemplo, Præmonstratensibus (ut vidimus) minime raro, abdicavit dignitatem, & in nativo suo Conventu quinquennium impendit, quo se compararet ad mortem: qua obita inter Antverpienses Abbates tumulum cum hoc Epitaphio meruit:

Laudibus immensis est dignus Averbodiensis
Abbas, nunc Frater. Succurrat ei pia Mater.
Fili summe Dei, Fratris miserere Joannis:
Per te detur ei Paradisus in omnibus annis. [tus:
Werchter erat natus, de Rotzelaer atq; voca- [& Antverpiæ privatus moritur.]
Christo sit gratus, & in æthere sanctificatus,
Coersel Curatus, modo sit sine fine beatus.
Anno milleno trecentenoque noveno,
Vixerat in mundo: sit cum Jesu Nazareno.

Averbodienses dicunt, eum in suis monumentis prædicari ut Sanctum, & obitus diem notant XI Augusti: sed errant in anno 1308 notando: cum certius hinc discamus annum 1309. Epitaphium illud relaturus Chorographus, sub annū 1659 scribens, asserit, ipsum se reperisse annotatum a Domino Gerardo van Loen, ante annos plus centū Abbate S. Michaelis. Sed talis eo tempore nullus fuit, Gregorio de Hagis præsidente ab anno MDXXXVIII ad MDLI inclusive. Itaque non displicet conjectura R. D. Theodori Ryswyk Provisoris, [ut docet Epitaphium, ab Ab. Gerardo van Leon descriptum. Quis hic?] cujus diligentia varie me adjutum profiteor, suspicantis pro more ejus ævi scriptam nominis litteram initialem G, redditam ab aliis Godefridus, ab aliis Gerardus; qui avito cognomine van Loen dictus, a patria vero de Waerloos dictus (est enim eo nomine vicus in Brabantia, media inter Antverpiam & Mechliniam via) fuerit XVIII Abbas S. Michaelis, ante ducentos annos quam Chorographia scriberetur, Joanni Averbodiensi coævus: quod ipsorum Michaëlitarum examini ulteriori relinquo.

[70] XIX Wilhelmus de Bruxella dictus Cabiliau, ad sui sarcophagi caput, sic loquens inducitur:

Annis bis senis, hic, mensibus atque novenis
Rexi: me, lenis Deus, omnibus eripe pœnis.

Laudes vero ejus, atque annus & dies mortis, MCCCXLI, XXV Novembris, sic explicantur in Epitaphio:

Wilhelmus meritis probus Abbas, ac homo mitis
Ecce quod est, eritis: huic subsidium prece sitis.
Bruxellæ natus, Tongerlo canonicatus,
Diestæ Curatus, Pater hic Pastorque sacratus,
Tutor adesse Gregi studuit, custos fore legi;
Se ratione regi, pia vota Deo dare Regi.
Psalmis assuetus, * famæ dulcore repletus,
Hospitibus lætus, recto moderamine fretus;
Purior ingressus, vario tentamine pressus,
Constans processus, felix sit ab orbe recessus.
Mille trecentenis I juncta, quater quoque denis,
Cessit ei fine nox post festum Catharinæ.

Si extaret historia Monasterii plenior, sciremus quasnam fuerit vel contradictiones vel adversitates passus sub initium sive ingressum ad dignitatem; qui quod purior fuerit simoniaca labe, quam ec ferebant tempora, videtur significatum Poëta voluisse.

[71] XX Wilhelmvs II, cognomento varie scripto Lympiaes, Lvmxiaes vel Liminas, nec non de Antverpia: sed primam scriptionem præferendam suadet libellus de septem patriciis Antverpiæ Tribubus, [Familia Limpiaes.] quarum quarta de Wilmars dedit seculo XIV Nicolaum, Elisabethæ Limpiaes maritum, ab anno MCCCLXXIX ad MCCCCIII novies in hac urbe Scabinum seu Senatorem. Iste ex versibus tumulo inscriptis intelligitur obiisse anno MCCCLIII, XI Octobris, cum rexisset annis ferme XII.

Rector bis senis erat hic annis, sine denis
Hebdomadis: pœnis careat; jungatur amœnis.
Lympiaes hic dictus, Abbas virtute refertus,
Saxo districtus jacet hoc, Wilhelmvs opertus.
Ipse modestus, turpe refutans qualibet hora,
Largus, honestus, reproba mutans in meliora.
Inter edendum, se reverendum dapsilitate
Efficiebat, seque regebat sobrietate.
Jus tenuit, nec opes minuit: verbis redimitus,
Auxilium per consilium dabat ipse peritus.
Compatiens mœsto, semper fuit ad bona presto,
Gommari festo decedens, fine modesto
Mundi liquit iter, C ter, M scriptis, L, & I ter.
Qui super astra sedes, Rex, tecum vivere se des.

Altero ab electione ejus anno, Christi MCCCXLIII emanavit diploma Antverpiæ, quod omni jure ac libertate civium utantur etiam Canonici S. Michaelis.

[72] XXI Martinus de Leuys, sive Loys, nomine dissyllabo, sed varie scripto, Antverpiensis fuit etiam ipse, hoc enim indicat Epitaphium, cum hac de villa generatum, sic laudat.

Sub petra jacet hac tetra Martinus humatus,
Lo-ys dictatus, super afflictis miseratus,
Moribus ornatus, hac de villa generatus.
Abbas mansuetus, hospes largus, quoque lætus:
Pax pia Fratrū, flos quoq; Patrū. Turris hic alta
Perficiebat, reficiebat plurima fracta.
Damna nocentia neque decentia sustulit; ejus [Perfecta turris,]
In reparando fuit magna diligentia claustro.
M canitur, C ter, L adde, viginti, duoque;
Quando fuit sexto Februi, perit ecce, kalendas.
Que super astra sedet, huic, Christe, Parens tua se det.

Obiit ergo, [fastigio pyramidali.] juxta illius ævi stylum, anno MCCCLXXII, juxta hodiernum III. Turri impositum a Martino fastigium, pyramidale fuit, ut fere tunc aliæ turres omnes habebant; talemque vidimus pictam ex longo quodam volumine, occasione litis ante annum MCCCC inter Antverpienses & Rupelmondenses vertentis, repræsentante utramque Scaldis ripam, cum impositis huic & illi ædificiis, publicis privatisque; ubi ecclesia Michaelitica, parva adhuc & sub unico simplici tecto notatur. Ne autem ignoraret lector tempus regiminis fuisse annorum XVIII, hebdomadum XIII, ita legebatur ad caput prædictæ tumbæ,

Annis ter senis, tribus hebdomadis, quoque denis
Rexi; Rex lenis, me cæli junge Serenis.

Per quod tempus si retro gradiaris a die mortis XXVII Januarii; invenies, eum installatum fuisse XXVIII Octobris anno MCCCLIV; atque Abbatiam post obitum Willelmi II vacasse anno integro & diebus XVI.

[73] XXII Wilhelmus III, dictus Bruylocht vel Brulocht, Antverpiensis,

Annis ter senis hic, mensibus octoque Rector,
Christe, fui: lenis mihi sis precor, & pete Lector.

Ita ad caput sculptum legebatur, reliqua ut sequitur:

Claustro Prælatus Wilhelmus, in hoc bene gratus,
De villa natus præsente, Brulocht vocitatus,
Præbuit exemplum vivens laudabile, templum [Muri ducti circum monasterium,]
Sæpe frequentando psallens, Missas celebrando,
Ipse muris, validis, duris, claustrum stabilivit,
Codicibus multiplicibus nec non redimivit.
Contra vexantes & eum placitando gravantes
Jus sibi servavit, & pervigil hos superavit.
Non fuit elatus, sed cernuus atque quietus:
Hospitibus gratus, bene mitis, eratque tacens vir.
Noctu mox ante Quintini, connumerante
M, minus X, C quater, obit: tegit hic lapis ater.

Colitur S. Quintinus, cujus festum antecedente nocte ille obiit, XXXI Octobris.

[Annotatum]

* an faminis seu famnis

§. X. Abbates seculo XV, de fabrica plerique etiam meriti bene.

[74] XXIII Petrus Breem Antverpiensis. Hic anno VIII regiminis sui, [Processio amburbalis cum Statua Mariana,] Christi MCCCXCVIII duxerit amburbalem proceßionem, Dominica infra Octavam Deiparæ Assumptæ, tunc in XVIII Augusti cadente. De hac proceßione id memorabile narrant Chronica; primum circumferri in ea tunc cœptam miraculosam illam icunculam Deiparæ, quæ Marianæ ecclesiæ initium fuerat. Nec parvam partem habuerit idem Abbas in hujusmodi consilio; quippe prima tunc injurbe Persona. Hic ne sibi sub Sixto Papa IV auferretur, reducta sub Commendam Abbatia, cum deprecaretur Senatus Antverpiensis anno MCCCCLXXVII, hoc inter alia usus est argumento; [in ea tunc prima persona Abbas:] quia Abbatialis dignitas alia nobiscum, aut etiam sub nostris suburbiis, non est, quæ festivitates sacras processionesque solennes nobiscum concelebret atque decoret. Ordo autem procedendi varius fuisse dicitur inter Collegii utriusque Canonicos: aliquando enim alterna Nigrorum & Alborum paria ire solita, aliquando seriatim hinc Nigros inde Albos: sive autem hoc sive illud fieret, ordinem claudebat Abbas. [quis tunc ordo inter utrosque Canonicos?] Nunc vero, cum facta est urbs nostra Episcopalis, & ex hoc amplior dignitas Mariano Capitulo acceßit, sic ordinata res est, ut prægredientes Religiosos ceteros, subsequantur sub sua Cruce cum Abbate Michaelitæ, deinde Mariani cum Episcopo.

[75] Idem Petrus initium dedit novæ quæ hodiedum stat Basilicæ extruendæ, [Initium novæ basilicæ ad S. Michaelis:] incipiens a Choro eique circumductis capellis: quod, uti & alia ejus opera, ex ejusdem Epitaphio sic intelligitur:

Hic jacet infixus Petrus Breem, sic vocitatus:
Ipsius est fructus omni virtute probatus.
Namq; pius Pastor, & opum fuerat bonus auctor:
Instructor morum fuit, & præcessor honorum;
Compatiens miseris, & pauperibus bene largus.
Hic nulli cessit; in jure suo bene gessit.
Partem postremam Templi fundavit amœnam:
Muro firmavit Claustrum, Portam decoravit.
Ante Georg lucem mundo transivit ab isto:
Lucem perpetuam det ei qui cuncta creavit.

Et ad caput:

Hic jaceo Petrus Breem, Petrus sim benedictus:
Rexi bis denis hoc Claustrum cum tribus annis.

Chorum autem (sic enim intelligendus est dici pars templi postrema, licet prius tempore fabricata) Chorum, inquam, hodiernum, cum circumeuntibus sacellis, sic fundavit Petrus, ut etiam opere ipso compleverit, fornicibus tamen fortaßis exceptis.

[76] Choro sane nondum consummato, haud potuisset congrue exordiri, [cum Domo Capitulari Dormitorio, & parte Ambitus:] & perficere partem illam novi Conventus ad meridiem, supra quam procurrit Dormitorium hodiernum, ubi & Domus Capitularis & Locutorium est, & ante utrumque septenis voluminibus fornicatis procedens Orientalis pars hodierni Ambitus. Horum autem septem fomicum medius, umbelicum habet orbicularem, ceterorum umbonibus similem, non tamen Sanctorum hominum imaginibus ut illi insculptum, sed Angelo Michaele, cum hoc quod hodiedum ibi conspicitur lemmate, ad metri leges minus apte tornato;

O Michaël sancte, mihi Petro Breem miserere.

Neque mirarer si idem lapis impendet loco, sub quo ipse sibi sepulturam elegerat, licet non obtinuerit, sed decessoribus additus in veteri ambitu videatur, [ex idea totius operis nunc stantis.] novo nondum perfecto, ideoque adhuc minus apto. Ejusdem ætatis videtur esse fornix majoris Portæ ad viam publicam constitutæ, qua ingressus datur ad aream ante Conventum & Abbatiam ample protensam, & nunc amœnis arboribus consitam; non tamen eo loco quo novi operis portam nostra exprimit tabula, sed ad finem designatarum ibi domorum nec adhuc perfectarum, uti superius monui num. 24. Obiit ex numeris prænotatis & ex Ms. Catalogo Petrus, anno MCCCCXIII, XX Aprilis; haud dubie designatam successoribus relinquens operis totius, tam feliciter inchoati, ideam.

[77] XXIV Olardus Terlinck, cum rexisset ecclesiam istam annis XXXVIII & mensibus X, postea resignavit, obiitque VI Septembris anno MCCCCLII, factæ a se resignationi anno fortaßis non integro superstes. Huic Innocentius Papa VIII anno MCCCCXXVIII dat potestatem & jus conferendi Tonsuram ac minores Ordines. Laudatur in sua Tumba his versibus:

Quamvis ossa tegat hæc petra Patris reverendi,
Olardi Terlinck; tamen ejus fama superstes
Vivax semper erit: qui dum præsederat Abbas
Istius Ecclesiæ, res nulla remansit inaucta.
Aucta Sacristia est per eum donis pretiosis,
Bibliotheca libris, Conventus juribus amplis.
Pervigilans fuit ipse Gregi, prælargus egenis,
Dapsilis hospitibus. Hunc ultro reliquit honorem
Annis quando fere præerat triginta novemque,
Mille quadringentis & quinquaginta duobus
Annis præteritis Domini; sol abstulitistum
Septembris sextus. Vero nunc Sole fruatur.

Hactenus cum Swertio Olardum scripsi, quin hunc sequi etiam elegit Auctor Chorographiæ; [Fundatio capellæ in foro Equorum ei commissa:] licet fateatur esse qui Alardum nominet, nec desint publica instrumenta in membrana, ejus nomine edita, ubi prætitulatur Oloudus, perquam distincte & majusculis litteris, sicut ipse vidi; subtus autem cernitur appensum Sigillum monasterii antiquum quo etiam nunc utuntur Abbates, quod infra aptiori loco §. 15 spectandum dabitur. Habeo ecgraphum instrumenti de fundatione capellæ SS. Mariæ & Eligii in Foro equorum, cum campana, campanili & Capellano perpetuo, apud nos facienda per Decanum, Provisores & Ministerium Fabrorum, ut de Mißis aliisque divinis Officiis prospectum esset pauperibus ipsius ministerii, quorum habitationi & victui eo loci empta erat domus; a qua domo usque ad B. Mariæ quæ Collegiata & Parochialis est, aliasque ipsius oppidi, tanta est distantia, quod ipsi pauperes, ex senio & alias debiles, ipsas ecclesias accedere retrahant. [qui ibi se Oloudum nominat,] Huic fundationi, Pontificia auctoritate stabiliendæ, Commissarius a Nicolao Papa V constitutus Abbas S. Michaelis, anno MCCCCLI, XII kal. Maji, injunctum sibi munus exequitur, per datas XIV Augusti ejusdem anni, & se ubique nominat ac scribit Oloudum.

[78] XXV Joannes II, cognomento Fierkens, Antverpiensis, [Ius Annuli & Mithræ concessum an. 1459] anno MCCCCLVIII, regiminis VI, a Pio Papa II jus Annuli & Mitræ obtinuit, anno MCCCCLIX, addita causa quod ejus monasterium, inter cetera istarum partium valde solenne, notabile & caput trium aliorum notabilium monasteriorum existit, quorum Abbates ubique Mitra utuntur, & ipse Baptismo, exequiis Nobilium ac solennibus processionibus interesse cum aliis Abbatibus invitatus seu rogatus consuevit: indignum scilicet judicante Pontifice, Patrem Abbatem minori quam filios decore fulgere. Præclara Acta temporis ejus, quod annorum XXIII fuit, sic explicat Epitaphium.

Hic jacet in tumulo Fierkens, virtute Joannes, [ædificatum Refectoriū]
      Insignis Præsul: hoc proba vita docet.
Abbas erat hujus templi venerandus, & urbe
      Hac genitus, prudens, optimus, atque pius.
Moribus emeruit, nullo reprobante, regendi
      Officium; Præsul contulit alter ei.
O bene consultum! Turbæ secretus egenti
      Dona dabat dextra, nescia læva tamen.
Profuerit quantum Pastor vigilando benignus
      In Grege dilecto, plurima signa monent. [perfecta ecclesia, item domus suburbana.]
Namq; locum struxit pulchrū ad convivia Fratrum
      Desuper & fulta est Bibliotheca libris;
Præsulis atque domos aula exornavit, ubique
      Perdita restituens, adjiciensque nova:
Atque Crucem mediam templi, partēq; chorumq;
      Perfecit, Beerschot egregiamque domum:
Auctaque jura suis, Mitras, habitusque reliquit:
      Annis bis denis præfuit atque tribus.
Nunc jacet, exemplum reliquis Pastoribus: altum
      Mens petiit cælum, perfruiturque Deo.

Defunctus est XIX Ianuarii, anni nobis MCCCCLXXVI.

[79] Choro, quem perfecisse hic Abbas dicitur, non potuit nisi fornix defuisse, ut supra dixi. Crux media, cum reliqua parte templi, [Refectoriū autem istud ipsum est quo rursus utuntur Religiosi,] seu alveo ejus anteriori versus Occasum, qua ingressus veteris ecclesiæ fuerat, & novæ etiam esse debebat, necdum stabat, cum picta fuit tabula, unde Iconismum 2 sumpsi, sed jam parabatur; veteris ecclesiæ una dumtaxat ala superstite, quæ novum chorum in eoque officiantes secluderet ab operarum fabrilium strepitu. Cum anteriori autem templo & Cruce, consurgere pariter potuerunt reliqua tria latera novi Ambitus, a Petro inchoati. Neque de Refectorio, eodem quod nunc est, tunc quoque ad usum deducto dubites; propterea quod patrum nostrorum memoria, Religiosi dicantur usi alio minori ad veterem Ambitum. Nec enim locus ille tam antiquus est, ut hunc Joannem habere auctorem poßit, sicut ad oculum patet; neque credibile fit tantam molem, quæ totam novæ Abbatiæ fabricam absolvit & claudit, adnectens Dormitorium Aulæ Abbatiali, unice ædificatam fuisse excipiendis hospitio Brabantiæ Ducibus, licet ea usi fuerint Carolus V & Philippus ejus filius, Religiosis tantisper loco cedentibus, ac deinde per Geusios & Alenzonium Ducem exturbatis. [aliquot annis post dispersionem alio minori usi.] Illi tamen cum deinde redierunt, numero pauciores quam ut tam amplo loco egerent, annis adhuc pluribus perrexerunt altero secundario Refectorio uti: donec reddita pristina ipsis frequentia venit cupido prioris Refectorii expurgandi a sordibus, quibus illud prætorianorum militum præsente Principe contubernia impleverant, pristinoque usui redaptandi. Et vero, cur ipsi, post totum Conventum ad meridiem translatum, tantopere egentes contiguo eidem Refectorio, locum huic neceßitati tam opportunum alteri ædificassent fini, qui in rescripto anni MDCXXXV demonstrarunt, nullam Monasterii sui partem ab aliquo Principum ædificatam haberi, cujus titulo istic posset plus quam gratuitum hospitium exigi; quemadmodum eo uti perrexerunt Belgii Principes Albertus & Isabella, Ferdinandus Cardinalis, & alii post hunc Gubernatores, quando eos contingebat Antverpiam divertere. Domus Beerschot, cujus Epitaphium meminit, distat a porta Croneburgica, monasterio ad meridiem proxima, grandi media leuca, eo prospectu advenientibus se olim offerens, quo expressam vides in tabulæ grandioris, totam Abbatiam repræsentantis, angulo uno.

[80] [An hic decessori suo, diu ante obitū, datus Coadjutor?] XXVI Andreas Aechtenryt, natus Hoogstratæ (nobile id Marchionatus nostri municipium est, districtus a se nominati caput, quo de totus liber 7 Baronis le Roy agit) cum præfuisset annis fere duobus, obiit MCCCCLXXVIII, XIV Decembris. Hic ergo ille est, quem Chronicon Zelandiæ ait, una cum Tongerloënsi aliisque Brabantiæ Prælatis, aggeribus communisse terram, alluvione adjectam ad Somersdikam & Melhernissam, ubi mox amplus vicus exortus, dictus Vetus-lingua, vulgo d' oude-Tonge. Multos certe fundos a Michaelitis in Zelandia possessos, memoria tenet. Cetera Epitaphium sequens loquetur; ipso initio suspicionem ingerens, cum dudum electum dicit, quod decessor suus Joannes II eum de consensu Fratrum sibi optaverit Coadjutorem cum jure succeßionis, sicut infra expresse legitur fecisse Joannes III. Ipsum accipe.

Quem dudum hic Patrē sumpsit concordia Fratrum,
      En nunc Andreas vertitur in cineres.
Natus in Hoogstraten, Aechtenryt gente vetusta,
      Vir constans, rectus moribus, atque gravis;
Relligionis amans, tulit aspera Relligionis: [Commendam, monasterio intentatam,]
      Hospes justitiæ, fraudibus hostis erat.
Unde & majorum fuerat spes ipse bonorum:
      Sed Deus hunc pœnis eripit immeritis.
Nam cum Commendas invisas pellere certat,
      Stareque pro rebus non fugit Ecclesiæ;
Contra fas pressum variisque laboribus actum,
      Luctifer hunc languor occupat ac tenuat.
Ast nondum binis totis sic præfuit annis;
      Hæc mala dum patitur, Mechliniæ moritur:

relatus, ut credo, ad sepulturam inter suos.

[81] Quod ad Commendas attinet, jam supra allegavi Magistratus ac Civium Antverpiensium litteras ad Sixtum IV, [S. P. Q. A. deprecatur apud Sixtū 4, an. 1477.] quas in Chorographia pag. 23 integras legere licet, cum maximis Michaelitici Monasterii laudibus conjunctas; ne suum illud ut loquuntur luminare potissimum extinguatur, commendatum D. Lucæ Sibinicensi, Episcopo Dalmatæ, infulari suæ Sanctitatis Nuntio & Oratori. Ibi inter alia allegant, quod, quoniam mœnium Abbati pro tempore cura incumbit & refectio, non satis tutum arbitrentur extero se fore commissos. Simul etiam ex iisdem litteris, datis anno MCCCCLXXVII, IV Maji, intelligitur intentatum Michaelitis hoc periculum fuisse, Abbatia per obitum Joannis II vacante: rogant enim Pontificem, ut Sibinicensi Episcopo, si suus non sufficiat Episcopatus, [& exauditur anno 1480.] aliunde congruentius providens, electionem sanctam de persona venerabilis Patris D. Andreæ de Aechtenryt, viri providi & maturi, ac secundum longam quam de eo habemus, inquiunt, experientiam commendatæ plurimum vitæ, & per omnia digni, canonice factam, cum inde secutis approbare & ratificare, aut monasterio de illius persona de novo providere dignetur & velit; nec patiatur tam insigne in suo Ordine membrum in prædam dari & in desolationem futuram. Neque frustra fuere preces, ac plurium centenorum expensæ: nam idem Sixtus anno MCCCCLXXX liberat monasterium a Commenda, cassata quam idem Nuntius, eo quod non reciperetur, fulminarat excommunicationis sententia, sicut Chronicon Ms. indicat factum, & a qua fuerat juste appellatum. Sed hunc fructum successor tulit ut mox patebit.

[82] XXVII Joannes III, cognomine Robyns, de Mechlinia, anno MCCCCLXXIX, qui cum rexisset annis VIII, obiit anno MCCCCLXXXVI, XVII Julii. Tumulo inscripti versus hi produntur:

Conditur hoc saxo, Robyns de stirpe, Joannes;
      Pastor certe bonus, Mechlinia genitus;
Terlinck ejus erat Olardus avunculus Abbas,
      Ante pedes cujus nunc jacet ecce nepos.
Qui comis Fratribus, bonus hospes, fidus amicus:
      Vincens Commendas prælia sæva tulit.
Post mala, dum damna studet ut restauret iniqua,
      Sustulit heu! nimium mors inopina virum.

[83] XXVIII Joannes IV, cognomine de Weert, Religiosus quidem S. Michaelis, [Doxale & chori sedilia nova:] sed tunc cum eligebatur Præpositus Monialium Dulcis-vallis in Walachria, rexit annis XII, ac mensibus X, atque obiit anno MCCCCXCIX, XVIII Maji: cujus hoc Epitaphium, nomine Teutonico Weerdt, Latine reddito:

Hospitis hic sita sunt venerabilis ossa Joannis,
      Huic bene qui sacro præfuit Hospitio,
En opus insigne statuit Doxalis, & arte
      Cælatas sedes indidit ipse Choro.
Quotidie sacris interna mente peractis,
      Pervigil æternas solicitavit opes.
Et per eum partis stabilivit jure perenni,
      Sint bini ex Fratribus semper ut in Studiis.
Providit vita quis Pastor eum comitetur,
      Dum properat senium membraq; fessa gravant
Mensibus hic denis, annis vixit duodenis:
      Æterne vivat mortuus in Domino.

Doxale & sedilia Chori rabies Iconoclastarum evertit; non item Domum Abbatialem, [item Domus Abbatis.] quam ab eo ex parte novam extructam lego in præmemorato scripto seu libello supplici anni MDCXXXV. Huic Joanni Alexander Papa VI, X kal. Ianuarii MCCCCXCIII commisit negotium examinandi & suscipiendi fundationem perpetuæ Capellaniæ ad altare Majus in Hospitali S. Joannis, tunc sito prope portam ejusdem nominis S. Ioannis, nunc eatenus dirutam, ut solus pons istinc ad S. Michaëlis ducens, pergat nominari. Stabilita autem per eum fundatio ista fuit anno MCCCCXCV, IX Novembris; qui & alii similes actus probant, quo loco apud Apostolicam Sedem tunc fuerit Abbas S. Michaelis. Eidem anno MCCCCXCVII idem Alexander potestatem fecit, mittendi Religiosos suos ad Studia & Universitates, ut habet Chorographia, Abbas autē eū in finē duas Lovanii Bursas, ut vocant, fundavit, quæ hactenus ab ejus successoribus pro libitu conferuntur; [Missi ad Studia Religiosi 2.] nec enim usui Religiosis sunt amplius, domesticos Philosophiæ ac Theologiæ Professores jam habentibus. Coadjutor, quem sibi vivens legit, fuit, si non fallor is, a quo sequentem Paragraphum ordimur.

§. XI. Reliqui seculo XVI Abbates, eorumque Acta gloriosa.

[84] XXIX Iacobus dictus Elsacker, Silveducensis, qui quamdiu rexerit, quando obierit, habetur in Epitaphio, non versibus sed prosa, sic descripto. Hic ante memoriam septem dolorum Matris Dei Reverendus Pater Jacobus Elsacker, [Deflagratio turris anno 1591,] hujus Ecclesiæ Pastor, suæ carnis expectat resurrectionem. Qui reformatis cœnobii moribus, post diutinos languores, cum VI prefuerat annis & mensibus V, nondum senex, Averbodii moritur anno MDV, XXVIII Septembris. In ejus tempus incidit tristis deflagratio ejus pyramidis, quam turri post lapsum anni 1244 reparatæ imposuerat Martinus de Lo-ys. Civitatis Registra, mihi a Secretario Valkenisse communicata, fulmine tactam ajunt anno MDI vel sequenti, & campanas ignis ardore liquefactas defluxisse asserunt,

[85] XXX Jacobus II, Antverpiensis, cognomine Embrechts, rexit annis circiter novem, post quos Epitaphium meruit, decurrens Trochaicis, male quidem tornatis, sed clare explicantibus quod requirimus:

Hic jacet Jacobus Embrechts, alter ejus nominis
Qui sacræ turri hujus ædis addidit fastigium.
Hospitalem nostra civem luxit urbs Antverpia, [ejusque restauratio.]
Præsulem Patremque verum luxit hæc Ecclesia.

Deinde mortis tempus sic indicatur: Obiit anno MDXIV, XIX Julii. Orate pro eo. Huic Julius II anno MDXII dato diplomate declaravit, Pastores parochiarum ex monasterio S. Michaelis constitutos, per Prælatum revocabiles esse. Fastigium quod ille reparatæ post incendium turri imposuit, Peronis Leodiensis seu pyri formam habuit, ei quam nunc cernimus haud multum dißimilem, uti videre fuit in antiquæ urbis schematismis variis, supra productis.

[86] XXXI Stephanus a Thenis, Hooghstratanus, rexit Ecclesiam istam annis IV & mensibus III, obiitque anno MDXVIII, IX Novembris. Memoriam sepulturæ nullam habet. Ita Auctor Chorographiæ. Huic Carolus, postea Cæsar V, anno MDXVII amortizat, id est ad manum mortuam tradita declarat, omnia bona cœnobii, in Brabantia, Hollandia & Zelandia. De eo in veteri Chronica Antverpiensi, scripta ab anno MCCCCLXXVI usque ad DLII, & a Canonico Carolo Snyers p. m. mihi communicata, sic legitur. [Episcopus Leodiensis, Abbatiam sibi petens] Anno MDXIX obiit Stephanus Abbas S. Michaelis, & Erardus de Marca, Leodiensis Episcopus, sese nitebatur ad successionem intrudere: sed Religiosi eum recipere detrectantes, alium elegerunt: quæ res magnum Antverpiæ tumultum excivit. Hic autem ut componeretur, consensere Fratres ad triduum quatriduumve recipere Episcopum; cui de consensu Imperatoris mox succedens Electus Abbas, possessionem iniret; sed tali condiditione, ut monasterium Episcopo penderet quotannis triginta duo millia florenorum ad vitam, Berschotana domo in hypothecam obligata: idque, [grandi pretio arcetur] quia Abbas Stephanus ad aulam venerat eques, cum calcaribus & stapedis inauratis. Hac porro occasione, Abbatia illa pro lemmate usurpare cœpit, Moderate, quo etiamnum utitur, sub scuto ex Cruce & quatuor sceptris composito, ad numerum fortassis Monasteriorum aut Abbatiarum supra memoratarum, quæ ab illa ut filiæ processerunt. [lemma Moderate, unde natū.] Eo autem Lemmate videntur Michaelitæ Prælatos suos voluisse docere, ne ostentatione opum atque potentiæ invidiam conflarent, sibi suisque magno quandoque staturam. Antonius Abbas Tongerloensis XXXII, maximæ hoc temporis etiam in Romana Curia auctoritatis Prælatus, omnino ad istam Leodiensis Episcopi usurpationem similesque respexit, cum Romam scribens (ut est in Chorographia Tongerloënsi) graviter intonuit; Maledicta, inquiens, nominatio: quæ me coëgit ultra tria millia florenorum expendere (ingens eo tempore pecuniæ summa) quæ Monasterium S. Michaelis destruxit, Middelburgense deordinavit, Ninivense multum gravavit.

[87] [Familia vander Meeren.] XXXII Cornelius de Mera electus fuit anno MDXIX, ipse van Mere scribit in publico de quo inferius actu, eoque distinguere se videtur a familia, tunc Antverpiæ Equestri Vander Meren; unde Nicolaus ab anno MDXXX, quintum; & Joannes ab anno MDLXXI, tertium Consul. Hic Abbas anno MDXX Carolum V Imperatorem (cui tunc primum Antverpia patefecerat novam Portam, exinde dicendam Cæsaream, principium circumducendorum toti urbi operum) excepit festivo apparatu: sed quali, difficile est divinare ex Hypothesibus tredecim, sive argumentis totidem spectaculorum, per viam exhibendorum, quæ Petrus Ægidius (erat hic Civitati ab Actis) in lucem præmisit; nec enim indicat, quod eorum fuerit ad ingressum Palatii ante S. Michaelis, nec est qui docere nunc poßit. Venit autem Cæsar iterum cum Christiano Daniæ Rege anno sequenti, primum lapidem positurus novo circum chorum Marianum operi, cujus adhuc extant ad LX pedum altitudinem educta super terram principia; ideales autem tabulæ dicuntur dißipatæ, in grandi illa anni MDCLXXVIII mortalitate. Quoties deinde ad hospitium idem reverterit Imperator, per annos XXXVI quibus supremum Christiani orbis regimen tenuit, ex iis discas qui Caroli vitam & itinera descripserunt.

[88] Obiit Cornelius anno MDXXXVIII, XXVI Januarii. Tumbæ ejus inscripti hi versus.

Cornelii cineres (o mors!) cognomine Mera,
      Sub hoc teguntur marmore.
Nondum bis denos Phœbus quem viderat annos
      Honorem adeptum Præsulis.
Liquit inexhaustæ laudis monumenta, perenni
      Gloria dignissimus.
Adversis rerum multum est exercitus undis:
      Fortis at usque perstitit.
Est largitus opes miseris, dum vita manebat,
      Nullus ut umquam largius.
Tantarum laudum nunc debita præmia, Olympo
      Consors beatis, accipit.

Inter adversa ejus merito numeres, quod anno MDXXVIII X Martii, ab hora tertia postmeridiana usque ad duodecimam noctis, arsit ecclesia ejusque turris, incendio per incuriam plumbariorum orto, uti lego in Chronico Ms. Canonici Snyers. Invenitur apud Ioannem Carpentarium, in Probationibus Historiæ Cameracensis, instrumentum Commissoriale, in personam Fr. Joannis Boschaert, anno immediate præcedenti acceptantis potestatem, ab Abbate & aliis Confratribus suis, ad constituendam anno MDXXVII, in Curia Archiepiscopi Cameracensis, emphiteusim, supra quamdam terræ portionem, sitam extra portam Croneburgicam, intra utramque viam regiam ab Oriente & Occidente; a Meridie vero & Septentrione, conterminam aliis ipsius Abbatiæ fundis; quod fortaßis juverit hic adnotari; incipit enim Wy Cornelis van Mere, oodmoedigh Prelaet des Godshuys van Sinte Michiels tot: Antwerpen: sic enim loquebantur majores nostri, omniaque Monasteria, etiam Abbatialia, appellabant Godshuyzen, id est Domos Dei.

[89] [incendium grave anno 1528.] XXXIII Gregorius Tiberii de Hagis (ut vetera omnia instrumenta habent) non de Dagis (ut perperam expressum in Chorographia) suffectus anno MDXXXVIII, I Februarii, in libello supplici præcitato dicitur addidisse parti illi domus Abbatialis, quam Ioannes IV extruxerat, aulam, in qua Princeps vescitur; eam credo, quæ in Occidentem porrecta etiam nunc habetur præcipua, & cujus frons Scaldi obversa turriculis duabus, ex opere vetustiori adhuc reliquis, stipatur. Opportune profecto Aulam istam struxerit Gregorius, si id fecit antequam Carolus V Imperator, [Exceptus anno 1549 Philippus novus Brabantiæ Dux,] cum Principe Philippo, inaugurando Brabantiæ Duce, nec non Eleonora Francorum & Maria Hungarorum Reginis, sororibus suis, venit Antverpiam anno MDXLIX. His enim omnibus simul excipiendis (si tamen unum omnes hospitium habuerunt) non potuerunt non esse angustæ ædes Abbatiales. Rem solennißima pompa peractam, Latine descripsit Cornelius Grapheus, urbis Secretarius, illustratam figuris ligneis, ab omnium tunc operum designatore Petro Alostano, sacræ Cæsareæ Majestatis Architecto, delineatis; quarum unum ante S. Michaelis, erectum ad pedum LX altitudinem, hoc erat. Quod hic supra portam spectas theatrum, concavi cæli rotundam habebat figuram, plus quam centum lucernis vitreis splendidam; quæ ad omnem orbium suorum motum ita circumagebantur artificiose suspensæ, ut fomite ardente semper sursum erectæ, nihil oleagini liquoris effunderent, aut amitterent luminis. In medio stabat divina Majestas, Principem ante se genuflexum habens, eique ex manu adstantis Potentiæ gladium acceptum porrigens, tum sceptrum ab Angelorum uno sumptum dexteræ inserens, & ab altero oblatam coronam imponens capiti, coram aßistentibus sibi Virtute & Gloria, Fama & Immortalitate, &c. Totum autem actum illustrabant hæc sacræ Scripturæ lemmata, in limbo theatri infra supraque descripta: supra quidem, Non est potestas nisi a Domino: infra vero, A Domino factum est istud, & est mirabile in oculis nostris. Dies X Septembris erat cum triumphalem istum ingressum Antverpia vidit, ipsamet triumphabunda; & ad S. Michaelis novum suum Ducem cum illustri illo comitatu deduxit.

[90] Sequenti MDLVI rursus Philippum excepit eadem Abbatia, [ac rurjum anno 1556 factus Rex patre abdicante:] jam Regem, postquam in eum Pater suus Regna atque Provincias suas transtulerat, Bruxellis advectum, ut tamquam magnus Ordinis Aurei-velleris Magister, eum conferret prima vice adlectis in locum defunctorum novis Equitibus, sicut factum ad D. Mariæ mense Ianuario. Tunc vero prolixiorem moram hic traxit, & mense Martio excepit Petrum Ribadineiram nostrum, adferentem a Societatis Fundatore Ignatio litteras, supplices pro ea stabilienda in Belgio. Quod negotium, infinitis obstaculis superatis, non nisi tertio post Sancti mortem die, optatum ad finem perductum a Rege est; [secuta novorum Episcopatuum erectio,] desuperque confectæ litteræ patentes, in eadem S. Michaelis Abbatia signatæ expeditæque. Ibidem Rex accepit diploma Pauli Papæ IV, datum IV Idus Maji, quo consilium ejus probabatur de tribus in Belgio Archiepiscopatibus, & quindecim novis Episcopatibus instituendis; quorum tres habitura erat Brabantia nostra; Mechliniensem scilicet, Belgii quoque Primatem futurum, Antverpiensemque & Silveducensem. His cum dos quæritur, Rege jam in Hispaniam regresso; Ministris ejus ipsique placuit, iisdem unire & incorporare quasdam Brabantiæ Abbatias; scilicet S. Bernardi prope Antverpiam Ordinis Cisterciensis, & Affligemiensem Benedictinorum, ac Tongerloënsem Præmonstratensium; una cum assignatione & reservatione bonorum immobilium monasterii Villariensis Cisterciensium, [& Abbatiarū cum iis unio aut gravatio:] usque ad annuum proventum mille florenorum; nec non bonorum immobilium monasterii S. Michaelis usque ad annuum proventum mille similium florenorum; idque ut ratum haberet Pontifex Pius IV, impetratum est.

[91] Extat apud Miræum lib. 1 Donationum Belgicarum cap. 146, Breve datum anno MDLX, V Idus Martii, quo in prædictæ summæ dimidium consentit Pontifex; [pro qua tollenda offertur reditus annuus 8000 flor.] non item quo alterum dimidium adjungi permisit. Extat etiam apud Michaelitas Regis Philippi diploma, datum Madriti MDLXIV, XXX Julii, quo, re deliberata cum sorore Ducissa Parmensi, Belgii Gubernatrice, annuit supplicationi sibi porrectæ ab Abbatibus & Prælatis Brabantiæ, primum ejus Statum repræsentantibus, & offerentibus redditum annuum octo millium florenorum, ad Regis arbitrium applicabilem; vicißimque rogantibus ut dignetur Rex polliceri, acturum se apud Apostolicam Sedem & obtenturum, ut unio & incorporatio Abbatiarum prædictarum, una cum assignatione & reservatione bonorum immobilium Villariensis & Michaelitici Monasteriorum, jam paucis annis elapsis, ad instantiam suæ Majestatis, ad usum nonnullorum Episcopatuum factæ, sed nondum ad effectum deductæ revocentur, [mox ubi eam Rex cassari fecerit, nihil tale amplius tentaturus:] & apud Curiæ Romanæ registra cassentur; atque promittere pro se suisque successoribus, Ducibus ac Ducissis Brabantiæ, quod deinceps nullo umquam tempore, similes nec aliæ incorporationes dictarum seu aliarum Abbatiarum Brabantiæ, ex eisdem vel aliis causis umquam futuris, concedentur, nec hujusmodi Abbatiæ aliaque monasteria, certa aliqua summa pecuniaria, pensione, aut reditu annuo, aut alia aliqua diminutione fructuum de cetero gravabuntur, nisi de consensu Prælati benedicti & consensu sui Conventus. Adduntur & aliæ cautiones, spectantes ad redimibilitatem dictorum octo millium annuorum, constituendorum, mox ubi Rex promissa impleverit, & ipsis monasteriis de suo gremio Abbates dederit, [quod ille pollicetur an. 1564, sed frustra.] atque ad liberam Prælatorum idoneorum electionem. Verum omnia hæc consilia & pacta conventa in ventos abierunt, invalescente per Belgium hæresi, & deficientibus a Rege Provinciis: quibus deinde ad obsequium reductis, Tongerloënses, ut infra dicetur, per peculiarem cum Silveducensi Episcopo Conventionem, anno MDXCII libertatem suam redemerunt: sed Cisterciensibus S. Bernardi ad Scaldim primum id licuit anno MDCXXXVI; Affligemiensibus, nec hactenus quidem: Villarienses autem & Michaelitæ gravati manent imposita sibi pensione.

[92] Redeo ad horum Abbatem Gregorium, qui videtur extremos vitæ annos duxisse vel mente vel corpore tam debilis, ut regimini per seipsum sustinendo impar fuerit; unde nec mortuus reperitur Epitaphium habuisse; nullum certe uspiam invenitur. Calamitatis istius indicia habeo in Chorographia Tongerloana, ubi pag. 28 lego, quod Arnoldus, loci illius Abbas XXXIII, [Gregorii Ab. finis inglorius,] anno MDLVIII cum Abbate Parcensi se confert ad cœnobium S. Michaelis Antverpiæ, ob grave quoddam negotium, ibidem visitaturus idemque examinaturus. An ex speciali Abbatis Præmonstratensis commißione, an autem titulo Vicarii Generalis per Circariam Brabantiæ & Apostolici Visitatoris, equidem nescio; sed visitationis illius effectum fuisse puto Vicarium, eidem Gregorio datum (nec enim est alius, [Vicarius per Visitatores ei datus:] cui commodius adscribam) eum ipsum videlicet, cui postea mortuo aptatus est lapis sepulcralis, olim Waltero Abbati VI ut opinamur instratus: qui extrito veteri Epitaphio per limbum, nunc in ambitu chori ante portam ejus borealem sic inscriptus legitur: Monumentum V. Guilielmi Verstegen ab Oisterwyck, Sacerdotis ac Canonici, nec non Vicarii hujus monasterii, qui obiit 1569 die Septemb. 27. Si verum est quod nonnulli ex senioribus, velut majorum traditione acceptum, dicunt, monasterium grandia in temporalibus damna passum, Tiberiis, Gregorii fratribus aut consanguineis, omnia administrantibus; haud difficulter divinabimus, quod fuerit prænotatum grave negotium, ad quod examinandum decreta visitatio fuit. Hæc tamen ultra Vicarii institutionem non proceßit: Abbatis enim titulum & jus semper retinuit Gregorius; quod vel ex ea fenestra probatur, quæ in Divi Andreæ, non ita pridem renovata, [ultima ejus memoria in fenestra anni 1561,] hunc titulum gerit: Abbas S. Michaelis Gregorius me fecit, anno MDLXI; refecit ejus successor Macarius Simeomo, anno MDCLXXI. Picturam veterem utinam in charta conservare studuisset aliquis, plura forte docturam. Obiit porro idem Gregorius Nonis Junii vesperi, inter nonam & decimam, teste Chorographo, anno MDLXII.

[93] XXXIV Cornelius II, dictus Emerici, successit eodem anno quo Gregorius obiit MDLXII, usque ad Pascha protrahendo, XXIV Januarii; postquam Abbatia vacasset mensibus VII, diebus XX. Rexit anno uno & septimanis quinque, & obiit mane statim post tertiam in die Dominica I Quadragesimæ, MDLXIII. Nos modo annum LXIV numeraremus. Nam, sicut Miræus in Chronico Belgico notat ad annum MDLXXVI, hoc primum anno 1576, juxta edictum Regium, Decembri superiori publicatum, anni initium a Kalendis Januarii duci cœptum est, cum antea apud Brabantos a die Paschatis numeraretur. [Annus a Paschate inchoatur Brabantis usque ad an. 1576:] Hoc autem diligenter, est animadvertendum. ad rectum usum & intellectum Actorum, mensibus Ianuario, Februario, Martio & Aprili publicatorum apud nos: & hujus observationis defectu contigit Chorographiæ Auctorem, mortem Cornelii II, quæ in Dominicam I Quadragesimæ inciderat, componere cum XXVI Februarii, in quem illa Dominica revera inciderat anno nostro nunc MDLXIII, quo Pascha celebrandum erat XI Aprilis. Sed anno sequenti, tunc adhuc Brabantis LXIII, in LXIV mutando tantum cum Paschate, quod futurum erat II Aprilis; Dominica illa, propter concursum Bissextilis, cadebat in diem XX Februarii: qui fuit verus dies obitualis Cornelii: post cujus mortem vacavit Abbatia medio circiter anno.

[94] XXXV Guilielmus IV, dictus Greve, successit anno MDLXIV, [& cubiculum æstivum Abb.] circa XIX diem Septembris. Huic Pius V anno MDLXVIII dedit facultatem benedicendi omnia ornamenta ecclesiastica. Idem, juxta libellum supplicem præcitatum, ædificavit cubiculum æstivum Abbatis: nunc in usus Gubernatoris conversum; cui postea Chrysostomus Abbas adjunxit, Oratorium S. Spiritus, alias Divini Amoris; & eam, quæ hodie dum in meridiem procurrit, fabricam terminavit, Guilielmus autem, juxta Chorographiam, rexit XVII annis, & obiit MDLXXXI, XVI Septembris. Sustinuit feralem illum Iconoclastarum turbinent anno MDCLXVI: [tolerati Iconoclastæ anno 1566.] & statu Belgii turbatißimo, nullum toto sexennio accepit successorem. Credibile est tamen, pollutam ab hæreticis ecclesiam anno mox sequenti reconciliatam fuisse, a Cameracensis Archiepiscopi Suffraganeo D. Martino de Cuyper Carmelita, eodem qui XX Maji Marianæ Basilicæ nova altaria consecravit. Præter alia incommoda etiam hoc vacante Abbatia accidit, quod Franciscus Hercules Dux Alenzonius, agente Auriaco susceptus a Statibus Brabantiæ in Ducem, primumque Natalem Domini volens quam solennißime Antverpiæ agere anno MDLXXXII, orbam parente domum, & Religiosis dispersis vacuam, suis suorumque usibus occupatam habuerit totam, etiam Refectorium & Culinam, quibus ad eum usque diem (ut notat præmemoratus libellus supplex) numquam cesserant Religiosi: [Occupatum ab Alençonio monasterium,] sed ad aulam & conclavia supra Refectorium posita, & ad usum Bibliothecæ primum ædificata, ascendebant Principes per amplas scalas, quarum jam clausarum scapus, inter Locutorium & Refectorium assurgens, adhuc in Locutorio cernitur, portula autem obserata spectatur in frontispicio, haud procul a porta Locutorii & Conventus. Hinc ergo factum, ut regreßi postliminio Religiosi exiguo valde numero, cœperint (ut dixi) minori refectorio uti. Sub eodem Abbate Antverpia nostra, Cameracensis Archiepiscopi jurisdictioni immediate subjecta, accepit anno MDLXX proprium Episcopum, futurum novi Archiepiscopi Mechliniensis Suffraganeum: atq; ita desierunt Michaelitæ ad Cameracensem Curiam, cum opus erat, recursum habere. Anno post hæc septimo, Christi MDLXXVII die IV Novembris, ex arce in civitatem irruerunt populabundi Hispani; & si quid in Abbatia supererat sacræ profanæve suppellectilis exportantes, spoliatißimam reliquerunt.

[95] [vacat sex annis Abbatia.] XXXVI Emmericus Andreæ, anno primum MDLXXXVII, post urbem ab Alexandro Farnesio, Parmæ & Placentiæ Principe, reductam biennio ante ad obsequium Regis sui, desolato diu monasterio concessus Abbas, rexit annis duobus, & octo mensibus; post quos sepultus ante chorum, juxta altare B. Virginis, hoc a successore accepit Epitaphium. Hic jacet sepultus Dominus Emericvs Andreæ, Abbas hujus monasterii, qui obiit anno MDXC, Augusti XXXI. Orate pro eo. Multus huic labor haud dubie fuit in resarciendis tectis, & officinis monasticis reparandis, quarum bonam partem, nemine curante defecisse, probant Iconismi, ex ejus temporis tabulis sumpti, & præter templum claustrumque, firmiori extructa opere, ac partem ædium Abbatialium, ædificia utrimque non nisi rara retinentibus.

[96] XXXVII Dionysivs Feyten, ex Pastore in Minderhout, Præpositus Dulcis-vallis, deinde Abbatie S. Michaelis Administrator, factus deniq; [Jesuitæ in auxilium adhibiti.] & consecratus est Abbas anno MDXCII. Huic non minor quam decessori labor fuit, in iis quæ diffluxerant reparandis. Videns autem se raros domi Religiosos parumque exercitatos habere, senioribus & doctioribus per forenses Parochias Abbatiæ incorporatas distractis; Societatis nostræ prompta opera libenter est usus, ad conciones in ecclesia sua Dominicis festisque diebus habendas, & Christiana doctrina instruendam circumpositæ viciniæ juventutem: quod sibi ab illa tunc præstitum obsequium religiosißimus Canonicorum Michaeliticorum cœtus, alieno auxilio pridem non indigens, adhuc tamen gratanter commemorat.

[97] Sub idem tempus anno videlicet MDXCIV, XVIII Kal. Iulias, urbem nostram ingressus, ad S. Michaelis hospitium sumpsit, Ernestus Archidux Austriæ, Maximiliani II Imperatoris filius, [Exceptus Ernestus Archidux Austriæ:] futurus Belgii Gubernator. Machinarum & spectaculorum eidem paratorum ordinem descripsit vulgavitque, idem qui Philippæum, Ioannes Bochius. Ab Officina monetaria ducebat serie duplici extemporanea porticus, usque ad Abbatiam in pedum mille protensa longitudinem. Pilæ numero centum & quiquaginta duæ ex utroque latere sic erant dispositæ, ut singulis duodecim pedum relinqueretur intervallum, altitudo quindecim pedes emineret, ipsa porticus pedes XXXV pateret, fastigium primum ad totidem pedes assurgeret: cui ad finem triumphalis viæ aliud fastigium altius etiam assurgebat, inter duo trophæa ex maritimis terrestribusque spoliis coagmentata, cum hoc desuper lemmate:

Aspice, magne Ducum, terræq; marisque trophea,
Factis digna tuis; ad quam te Belgica palmam
Fata vocant & vota: Deus tua cœpta secundet.

Auctores operis, prima in fronte ad Monetariam officinam, nomina sua profitebantur hac inscriptione, Ernesto Austrio, Principi virtute & armis inclito, susceptum Germaniæ inferioris imperium & adventum gratulantes, Marcus, Joannes, & Jacobus, Fuggeri fratres, Barones in Kirchperch & Weissenhorn, porticum temporariam extrui curarunt.

[98] Sed brevis hæc lætitia fuit: obiit sequenti mox anno X Kal. Martias Bruxellis Ernestus, eique ex designatione: Philippi mox successit, ex Lusitania quam Prorex administrarat, Albertus S. R. E. Cardinalis, Philippi Regis ex patruo Ferdinando Imperatore cognatus, Belgium pro cognato gubernandū suscipiens. Tunc quidam ministri Regii Richardoto Præsidi Concilii Statuum persuasum voluere, [Apud Albertū Card. Gubern. defensa libertas Abbatiæ:] Abbatiam S. Michaelis Antverpiæ ad jus Principis tamquam fundatoris pertinere: quapropter Dionysius Prælatus Bruxellas misit Aubertum Miræum, tunc Canonicum ad S. Mariæ, postea Decanum, utpote linguæ peritum, cum documentis authenticis, unde constabat, totum quantum est monasterium hodiernum, ædificatum per Abbates suos esse: id quod prædictus D. Cardinalis libentissime intellexit, sibique plene satisfactum declaravit, quemadmodū Mireus idem adhuc superstes testari potest, inquit Auctor libelli supplicis, anno (ut dixi) MDCXXXV oblati.

[99] Lætioribus etiam animis idem Albertus receptus ad hospitium fuit, cum anno seculi XVI penultimo die VIII Decembris, una cum adducta ab Hispaniis, desponsata sibi uxere, Isabella Clara Eugenia, Antverpiam invectus est solennißima pompa; [idem jam Princeps Belgii receptus cum Isabella,] post alibi excepta dotalium Provinciarum sacramenta, S. R. I. Marchio apud nos inaugurandus. Ea de re insignem librum Joannes Bochius, Senatui Populoque Antverpiensi a Secretis, scripsit. In eo spectatur idea materiati operis, ad ingressum Palatii Michaelitici erecti. Stabat illud pedes sexaginta altum, latum triginta quinque, Memoriæ nuper defuncti Philippi Regis, tamquam extremus totius pompæ actus, destinatum. Hic in medio secundæ elevationis ipse in solio residens, Pallade ad dexteram, [erecto ad monasterium arcu in memoriam Philippi R.] ad sinistram adstantibus Parcis, omnium regnorum suorum assem, in sphæras terrestris orbis distinctum, hoc modo dividebat: bessem Philippo III cum sceptro assignabat, reliquum trientem filiæ Isabellæ. Dextrum intercolumnium Orbis Imperium pictum continebat, virginis specie, capite septem planetas serti loco redimita. Vestis pectus tegens (quod oblique Zodiacus ambiebat) cerulea erat, nubibus similis; altera usque ad genua dimissa, cymatilis & undosa; in tertia, ad pedes usque, montes, civitates, arcesque erant picte; sceptrum dextra, navalem clavum tenebat læva: adscriptum erat capiti, HEREDIBVS ORBIS IMPERII. Ad lævam Gloria, cum alis & tuba, adstante Cupidine; & supra caput legebatur, Philippi gloriæ æternæ. Tertia substructio his versibus sententiam operis explicabat.

Maximus ut regnis, sic & pietate, Philippus,
Partitur natis genitor, quos rexerat, orbes.
Hinc sedes petit Æthereas; hominumque labores
Sublevat assiduis, pacato Numine, votis;
Solaturque suos, & mundo consulit absens.

[100] Statua in summo acroterio posita, Providentiæ erat typus, [arcus ejusdem acroteria explicata.] orbis globo insistens, atque hastile cum sceptro tenens: alia vero signa, in reliquis acroteriis collocata, hæc erant; Pietas, Felicitas, Fortitudo, Liberalitas, Potentia, Magnanimitas, Majestas, & Clementia. In oblongis supra portulas tabulis, intercolumnio utrimque affixis, hæ inscriptiones Lectorem detinebant. Heu! quam dolendum est, cum immortalis sit Respublica, eam in unius mortalis anima consistere: satis enim Philippus naturæ vixit & gloriæ, sed terrarum orbi parum. Sinistri lateris elogium erat hujusmodi: Cum exemplo Menandri, Bactrianorum Regis, desiderium Philippi (cui inter bonos ab orbe condito Principes anteponimus neminem, conferimus paucos) divisis in singulas civitates cineribus lenire nequeamus: optimi tamen Principis erectis publice privatimque imaginibus, quod Imperatori Adriano omnes Græciæ urbes præstiterunt, memoriam sacrosanctam venerabimur & colemus. Hæc utcumque tempore isto elegantia, juvabit conferre cum idea ejus arcus, qui triginta sex annis posthæc ibidem stetit, urbem nostram & Abbatiam ingrediente Principe Cardinali Ferdinando; indeque æstimari poterit, quantum artes litteræque tam brevi spatio apud nos profecerint, postquam suum hic Societas gymnasium aperuit. Ne etiam formam ejus hic spectandam darem, fecit imperitia sculptoris, ubiq; se prodens & a regulis architectonicis aberrans; quam operosius corrigere non libuit, in re non singulariter eleganti.

[101] [Dionysii Ab. obitus & epitaphium.] Ad Dionysium II redeo, annis adhuc duodecim superstitem; & quid toto regiminis sui tempore egerit toleravitque legendum pono in Epitaphio, quod suus successor sic ei scripsit.

D. O. M.
DIONYSIUS FEYTEN,
cui Grudii, Athenæ alteræ, patria;
virtutis Antistes eximiæ,
candoris animi in Canonica sua candidissima familia
candidus ipse fictor & fautor:
variis XLII annos strenuus in officiis,
malesanis itidem hæreticorum factionibus
secundum pauper Christi exul,
Præsulve dives, dixerim.
Ille, inquam Professionis ac Sacerdotis Jubilarius,
ætate gravis ac moribus, mœsto funere ablatus,
in certa resurrectionis spe,
hic diem expectat extremum.
Ut ei bene sit, tu apprecare, In sarcophagi autem lapide legitur obiisse anno MDCXII, Idibus Septembris, cum rexisset annis XIX, m. VI d. XII; vixisset annis LXXV, m. v, d., VI.

§. XII. Abbates seculi XVII, quibus longam successorum seriem optat Auctor.

[102] XXXVIII Christianus Michaelius, creatus Abbas XXVIII Februarii MDCXIII, dicitur in Epitaphio suo vixisse annis XXXIII, rexisse uno & diebus V, obiisse Bruxellis anno MDCXIV, III Nonas Martii.

[103] XXXIX Matthæus Irselius, Norbertino Middelburgensium cœnobio ab hæreticis pulsus, variis ærumnis & carceribus ut aurum probatus, ex Archipresbytero districtus Hoogstratani & Bredani, Abbas creatus est XVII Maji, anno MDCXIV, ætatis suæ LXXII. Hujus Abbatis anno VI, Christi MDCXX, rursum funesto incendio conflagravit totum cum ecclesia monasterium, [3 incendiū anno 1620] cum nullum ab aquis subsidium ferri posset, per acerrimum gelu, quod ipsum quoque Scaldim strinxerat; uti ex parte audivisse sæpe me puerum memini, natus ipse octavo post incendium istud anno. Adeo autem tunc sæviit flamma, ut ipsos quoque lapides, summa fastigia claustralis ambitus antiquo more coronantes, consumpserit; & opus fuerit novo (quod facile apparet) opere bonam illius partem resuscitare, maxime ad Meridiem, qua connectitur Refectorio. Tantam tamem jacturam cito reparavit Matthæus Abbas, incredibili (ut Libellus supplex asserit) sumptu, nullo vel ab Aula, vel ab alio quopiam subsidio adjutus. Tandem vero obiit etiam ipse anno MDCXXIX, XV Julii, cum præfuisset annis XVI, ætatis LXXXVIII, & templum variis operibus ornasset; sicut legitur in Epitaphio, quod marmoreum habet & aureis inscriptum litteris, in sinistro chori latere juxta summum altare, versus ambitum, quod altare ab eo erectum supra laudavi num. 145. Habet nihilominus ad ejusdem altaris cornu, quod Euangelii dicunt, sepulcralem lapidem candidi marmoris, cui vivus hoc solum inscribi voluit. D. O. M. Matthæus Irselius, hic expecto, donec veniat immutatio mea. Effigies vero, picta manu Rubenii, pendet ad proximam quæ chori fornicem sustinet columnam. Notandum tamen quod habet Epitaphium prius, præfuisse Matthæum annis XVI, intelligi non posse de integris: cum ex præmissa temporis nota de creatione & obitu ejus conficiatur, præfuisse tantum annis XV, mense I, diebus XVIII.

[104] XL Joannes Chrysostomus vander Sterre Buscoducensis, [Sacellum Abbatiæ novum,] eodem quo decessor obiit anno creatus, consecratus VII Octobris, per XXIII annos regiminis sui, multimodis Ecclesiam & Abbatiam ornavit. In hujus prima ac principali aula tum decessores suos omnes pingi fecit, tum gradiori in tabula etiam seipsum, sed in persona B. Waltmanni, Pedum cum benedictione Abbatiali de manu S. Norberti accipientis ante aram, ad quam Sanctus Archiepiscopus in habitu sacrificantis aßistit. Ejusdem quoque opus est Sacellum Abbatiale, divino Amori nuncupatum quo vix aliud elegantius conspici poßit; ita totum auro, [ornatum Propylæum & domus, ad publicam viam.] picturis, statuisque ornatur & fulget. Nec præterierim Propylæum, ex Rubenii designatione, alboque ac cæruleo saxo, prætensum ei areæ, quæ viam regiam inter & ecclesiam jacet ad Orientem, ut dixi; dispositis utrimque pulchro ordine novis ædibus, ad commoditatem civium, illic longius ab urbano strepitu vivere eligentium; quæ tamen necdum omnes habentur perfectæ, sed hinc inde dumtaxat quaternæ, ceteris ad commodiora tempora, una cum nova ad Abbatiam porta, reservatis. Chrysostomi quoque opus est Doxale seu Odeum marmoreum, supra quod conspicitur Christi nobilis statua, sub schemate boni pastoris, ovem receptam bajulantis, [Doxale restitutum.] SS. Petri & Pauli Apostolorum statuis stipata, quibus per columnas mediæ navis reliqui fere Apostoli respondent, privata plurium liberalitate dispositi, pro cœnotaphiis quæ suæ suorumque memoriæ erecta volebant, istic sepeliendi.

[105] [Susceptus Princeps Card. Ferdinandus an. 1635,] In hujus felicißimi Abbatis tempus incidit ille, seculis omnibus apud Belgas memorabilis adventus Ferdinandi Principis Cardinalis, pro Rege fratre Philippo IV Belgas gubernaturi; qui, ne statim Antverpiam viseret repellendis post Nortlingicam de Suecis victoriam Gallorum Belgis imminentiū conatibus distentus fuit, nec nisi mense Aprili anni MDCXXXV eo appulit. Hic ex Castro ubi noctē egerat urbem invectus per portam Cæsaream, longo circuitu per dispositos locis quibusque celebrioribus arcus triumphales atque spectacula, deductus demum ad S. Michaelis est, atque a Chrysostomo Abbate exceptus, spectato qui viam versus Castrum ducentem intersecabat Herculis Prodicei arcu, qualem æque ibi ac locis ceteris ordinaverat felix Rubenii pictoris genius, & ingenium Archigrammatei Gevartii lemmatis epigraphisque illustraverat; prout alterum cælo sculptum hæc tabella proponit; Idem his verbis liber editus explicat.

[106] [erecto eidem arcu Herculis Prodicei,] In tabula media Hercules ephebus conspicitur, de vitæ instituendæ ratione deliberans, leonis exuviis amictus, clavam dextra tenens. Adstat Venus, quæ renidenti vultu illum allicere, & ad voluptatis viam seducere conatur. Liber quoque Pater, pampino redimitus, & corollam floream ostentans, illum ad se invitat. Cupido medius, veste & clava herculis arrepta, renitentem illum ad se trahere nititur. At ipse, assistentis sibi Palladis armatæ consiliis obsecutus, spretis deliciarum blandimentis, ad Honoris & Virtutis templa, in edita rupe posita, animose contendit. Viam draco alatus aliæque fere bestiæ obsident. Epigraphe:

Ardua saxoso virtutis semita clivo
Calcatur, Fernande, tibi: male suada voluptas
Pellitur auspiciis divæ ductuque Minervæ.
Ifelix, comitante Dea. Sic itur ad astra.
Hinc te sublimi quæ pendet adorea templo,
Herculeoque manet non impar fama labori.

Hinc quoque in fastigio arcus, in lacinia laurum palmamque decussatam ambiente, scriptum,

Ardua per præceps gloria vadit iter.

[107] Posterior hujus arcus pars ejusdem plane erat cum anteriori architecturæ, eademque parerga continebat. [& Bellerophontis.] In tabella media (quam hic seorsim exhibere necessarium non duximus) Bellerophon armatus, qui equo Pegaso alato per aëra vectus, Chimæram hasta in pectus adacta interficit. Id monstrum prima parte leonem, cauda draconem, media vero capram referens, immanes ore flammas evomebat, ac proxima quæque exitiali afflatu interficiebat. Adjacent cadaverum a monstro absorptorum ossa. Epigraphe.

Flexibus Aligeri delusa, & cuspide fixa,
Ut cecidit magno sub Bellerophonte Chimæra;
Haud secus invicto Fernandi robore, dira
Concidet hæreseos rabies, delapsaque cælo
Unanimes tandem junget Concordia Belgas.

In fastigio sub palma Epigraphe,

Sibi pandit iter per nubila virtus.

[108] [Chrysostomi Ab. obitus an. 1652:] Quid egerit Chrysostomus Abbas ad honorem sancti sui Patriarchæ promovendum, per sacri corporis translationem in ditiones Catholicorum, explicuit proprius ea de re jam propositus Tractatus: prius autem quam ipsa tentaretur, cum adhuc solum esset monasterii Prior sub Matthæo Abbate, anno MDCXXII curavit ejusdem Sancti Vitam omnem, eleganti Theodori Gallæi scalpro lamellis XXIV æneis incidi, subjuncta cuique congrua synopsi historiæ istic repræsentatæ. [libri scripti & editi,] Ut autem harum figurarum usus latius pateret, iisdem aptavit librum bene magnum vernacula Belgarum lingua, de eodem argumento, quem altero post anno edidit; uti etiam biennio post, sed lingua Latina, Natales Sanctorum Præmonstratensium. Abbatialis autem regiminis extremo tempore imprimi curavit, quam recusam dedimus antiquam Vitam S. Norberti: sed addendas eidem Vitæ Annotationes mors intercepit, nec tamen evulgationem libri impedivit; vices defuncti supplente D. Cornelio Polycarpo de Hertoghe, & copiosas atque eruditas Notas perficiente. Porro idem Chrysostomus fuit (sicut in ejus Epitaphio legitur) sui Ordinis Præmonstratensis, [sepultura,] per Circarias Brabantiæ & Frisiæ Vicarius generalis & Visitator Apostolicus; atque anno MDCLII pie mortuus, sepultus jacet juxta majus altare, ex opposito decessoris ad cornu Epistolæ, sub simili marmore; ubi habet præcitatum Epitaphium, in eodem chori latere positum a successore, ex opposito ejus quod ipse posuerat decessori: habet etiam ibidem similiter pendulam ex columna effigiem, devotißime pictam, sicut vivens toto vultu pictatem spiraverat.

[109] XLI Norbertus van Couwerven, Antverpiensis, postquam in hac civitate per annos plus quam XXV verbum Dei frequenti concursu, [Panegyris an. 1656 de S. Ignatio,] subinde etiam Prior cœnobii, prædicasset; institutus est Abbas, eodem quo decessor obiit anno XXI Decembris; nec tamen a consueto prædicationis officio cessans, anno MDCLVI die XXXI Iulii, in Ecclesia Domus Professæ Societatis Iesu, ubi tum celebrabatur centesimus a morte S. P. N. Ignatii annus; ipsum, & usitata ab ejus filiis circa proximum hac in urbe exercitia, laudavit panegyrica illa Oratione, quæ diu in memoria civium & adhuc in plurium versatur manibus, typis Plantinianis vulgata, & a confertißima concione tam cupide audita, ut licet horas integras duas protraheretur: nemo tamen fatigaretur audiendis eorum laudibus, quorum jam mortuorum memoria adhuc vigebat apud plerosque, dum assumptum ex Ecclesiastico thema facundia sua dulci prosequitur: Mortuus est pater ejus, & quasi non est mortuus, similem enim reliquit sibi post se.

[110] Idem recondendis S. Norberti Reliquiis, dimidio scilicet ejus cerebro, [Arca S. Norberti argentea] anno MDCLIV acceptis, fieri curavit argenteam illam magni pretii nec molis minoris arcam, quam supra exhibuimus ære expressam: cui arcæ honestius collocandæ, in pariete Sacelli Norbertini excavato, loculum marmoreum anno post sexto condidit, ubi conspicua populo staret, quoties inauratæ valvæ panderentur. Idem post summam aram, Deiparæ sacellum marmoribus ornavit. Idem Norbertus anno MDCLV (uti in Chorographia legitur) cum majorem S. Michaelis campanam refundi & ad meliorem tonum reduci curasset, & alias XXXI addi fecit, quæ adeo bonæ resonantiæ & harmoniæ sunt, ut cum quovis alio campanario opere per totam Belgicam certare possint, pondus autem omnium ad 14627 pondo librarum excurrit. Idem grandem illam ac spatiosam aulam, quæ post incendium excitata fuerat inter Dormitorium & Abbatiam, alium vero usum vix habebat quam Principibus & Gubernatoribus Belgii, [Lusus campanarius,] si quando huc veniebant, excipiendis, Religiosorum commoditatibus aptavit, Dormitorioque annexuit; & substructionem ei subjectam, in qua stationem habere solebant Principum eorumdem stipatores, fecit ut ante fuerat Refectorium esse, sane perquam commodum & magnificum. Maluit ipse scilicet præsentibus Principibus tantisper incommodius habitare, & sua conclavia hospitibus cedere; [Refectorium translatum.] quam subditos, adeo procul a suis ut jam tunc erant cellis, ad sumendam refectionem, quotidie ambulare, in aulam illam Septentrionalem, juxta quam suam illi habitationem habuerant, prius quam ea trans ecclesiam ad meridionale latus transferretur.

[111] Sanctimoniales quoque Norbertinas, quarum partem, [Monasterium S. Sacramenti.] capta a Fœderatis Breda, Osterholtum digressarum huc refugientem exceperat anno MDCLIV decessor suus; conventione inita cum Præposito S. Trinitatis in valle S. Catharinæ Osterholti, suscepit Norbertus in jus suum anno MDCIV; juvitque ad novum monasterium, sub nomine Sanctissimi Sacramenti, hic Antverpiæ condendum, emptis ad id Fuggerorum amplißimis ædibus: qua de re extant in sæpe citatæ Chorographiæ cap. ult. tam Generalis Præmonstratensis Augustini le Schellier, quam Antverpiensis Episcopi Ambrosii Capello litteræ. His autem munitus Abbas, eidem monasterio primam communibus Virginum votis electam Priorissam instituit, Catharinam Snyers. Obiit autem D. Norbertus anno MDCLXI, IX Septembris, suo erga hoc de Actis Sanctorum opus insigni affectu commeritus, ut quadriennio ante mortem videret partem unam Februarii nomini suo inscriptum ab Auctoribus, Ioanne Bollando & Godefrido Henschenio. Corpori deponendo lectus locus ad pedem summi altaris, ubi etiam successores ejus sepulturam sibi legerunt, a dextris Macarius, a sinistris Chrysostomus, de quibus infra.

[112] XLII Macarius Simeomo, Antverpiensis, creditur, [Reliquiæ B. Hermanni Joseph.] cum adhuc privatus esset, collegisse sæpius laudatam Choro-seu Cœnobiographiam S. Michaelis, eamque Sandero adoptandam tradidisse anno MDCLIX. Institutus autem Abbas anno MDCLXII, decessoris cœpta in utroque monasterio egregie promovit. Et apud suos quidem altare S. Gregorii seu venerabilis Sacramenti, ex candido nigroque marmore alte erectum, cancellis etiam marmoreis & ædificato juxta sacrario instruxit; Sacris autem Virginibus specialem conciliavit Patronum B. Hermannum Joseph, de quo ad VII Aprilis egimus; divisa cum illis insigni Reliquia, jam inde ab anno MDCXXII per Steinfeldiensem Abbatem donata; cujus prima expositio solenniter fuit celebrata anno MDCLXXIII die XI Septembris: alteram vero partem ad S. Michaelis exposuit, in ea quam SS. Petro & Paulo, deinde S. Liduinæ Virgini Schidamensi pridem diximus dedicatam, capella. Cœperat ille præcedenti anno Refectorium Religiosorum ornare, iis quas superius laudavimus picturis; sed longioris moliminis res erat, quam ut celeberrimus pictor intra paucos annos ipsum posset absolvere: fuit igitur eo mortuo quod duo successores curarent. Hujus etiam opus fuit nova a fundamentis & speciosa Braxatoria, [nova braxatoria erecta.] eo loco ubi apotheca lignaria fuerat, vilis ac rustica, & Abbatiam adeuntium oculos haud parum offendens: quo facto etiam consultum est monasterii quieti, per quod discursandum braxatoribus extraneis eorumque ministris erat, dum coquendæ cerevisiæ opus exercebatur, in extimis ad Septemtrionem domibus, nunc ad alios quietiores usus traductis.

[113] Cum autem necesse sit S. Michaelis Abbatibus, ratione Concilii Statuum Brabantiæ Generalium, [Hospitium Bruxellæ,] cujus membrum sunt, sæpe Bruxellis degere, maxime si quando allegantur in numerum Deputatorum pro parte Cleri, uti erat ipse; sibi suisque successoribus in urbe illa Regia, juxta monasterium Capucinarum, construi fecit Hospitium commodum & magnificum, quale hic cernis. Berschotanam quoque domum, commodißimo ac saluberrimo loco sitam, quam suus decessor, ad religiosam suorum recreationem restaurarat, qualem spectandam dedi in grandiori tabula totius Abbatiæ, cœpit magnificis hortis, pomariisque & vivariis circumductis ornare: eaque occasione dejecta fuit porta quæ ibi ad caput pontis antea conspiciebatur. Hic ille (quod gratanter a me commemorari par est) non solum habebat nostra eatenus impressa Sanctorum Acta, [affectus erga Acta Sanctorū.] frequensque legebat; sed sisti etiam sibi volebat præcipuos quosque ad prælum paratos Commentarios, tardum existimans eos expectare donec haberentur impreßi: & titulo consilii pariter atque auxilii, in eam rem amanter diligenterque collati, invenies illi, annis MDCLXVII & LXXV, dedicatos Martii & Aprilis tomos ultimos. Talibus intentum, & adducti ad prælum Maji videndi cupidißimum, ætatis anno dumtaxat sexagesimo, Prælaturæ decimo quarto, Christi MDCLXXVI, XII Aprilis mors occupavit nobisq; subtraxit. Vivens sibi monumentum statuit ad eam chori columnam quæ respicit cornu Euangelii; cui quidem imponi dimidiam corporis sui figuram permisit; sed aliud nullum Epitaphium voluit, quam hoc a se dictatum. D. O. M. S. Quod mortale fuit, hic deponi voluit Fr. Macarius Abbas. Orate pro eo, ut cito ad Dei conspectum, atque exinde ad beatam transeat æternitatem.

[114] XLIII Hermannus Joseph vander Porten sive a Porta, Silveducensis, ex Præposito Norbertinarum nostratium, factus Abbas anno MDCLXXVII, XI Ianuarii, [MM. Gorcomiensium beatificatio] dilecti sibi Parthenonis fabricam insigni amplificavit extructarum a fundo ædium additamento; Gorcomiensium Martyrum, anno MDLXXII IX Iulii a Calvinistis Brilæ in Hollandia enecatorum, Beatificationem, anno post eorum passionem CIV a Clemente X per actam, magnificentißime celebravit Antverpiæ, anno MDCLXXVII Dominica I Quadragesimæ, ratione duorum ex Candido Ordine, Jacobi & Adriani, inter illos passorum. Abbatiæ suæ conclavia, minus commode, nec ad hujus ætatis ingenium satis venuste coordinata, dispositis aliter januis sic reformavit ornavitque, ut quantivis Principis aulico ministerio explicando idonea jam sint, Abbati tamen facultatem relinquant remanendi in iis quæ suæ privatim personæ aptata habet. [Ornata Abbatia,] Vivus sibi monumentum posuerat, simile monumento decessoris Macarii, ad cornu Euangelii; & eidem cui Chrysostomus pariter decessor illatus est tumulo, proprium nullum epitaphium habet, cum obiisset anno MDCLXXXI, die XIX Iulii.

[115] XLIV Gerardus Knyf Antverpiensis, ordinatus MDCLXXXII, die III Martii, [reparata illuviorum damna,] dum restaurare nititur, rei temporalis dispendia magna, illata per illuviones aquarum, exundante Scaldi & aggeres prope Antverpiam perrumpente; curis laboribusque succubuit XXI Ianuarii anno MDCLXXXVII, sepultus sub proprio marmore, quod ante altare sibi vivens paraverat, his insculptum verbis:

D. O. M. S.
Gerardus Abbas, hic in tenebris stravi lectulum meum, & substantiam meam in inferioribus terræ: ne imperfectum meum videant oculi Domini, sed ut operi manuum suarum cito porrigat dexteram, orate; cinerique hæc reddite nostro munera.

[116] XLV Joannes Chrysostomus Teniers, Antverpiensis, benedictionem Abbatialem suscepit anno MDCLXXXVII, XIX Maji, feria II Pentecostes. Plurima, ad commodum & splendorem Abbatiæ suæ, meditatur; quibus ad opus deducendis vitam prolixam & commoda tempora largiatur Deus; [Votum Scriptoris D. P.] donec plenum dierum ac meritorum ad se recipiat, in sortem Sanctorum, quorum honori promovendo studuit, & virtutes conatus est imitari: tum vero successorum longam sufficiat seriem; per quos a S. Norberto pridem bene cœpta, & ad præsentem amplitudinem gradatim provecta a posteris; continuato usque & usque splendore, ad finem usque seculorum, indefectibili vigore perennent.

COROLLARIUM III.
De tribus Filialibus Abbatiis, ex Antverpiensi Michaelitica prognatis.

Norbertus, Fundator Ordinis Præmonstratensis, & Archiepiscopus Magdeburgensis(S.)

AUCTORE D. P.

[Prologus]

Decursa Historia Abbatiæ nostræ Michaeliticæ, statueram Norbertinis Corollariis finem imponere; [Causæ hujus Corollarii.] cum operæ pretium visum fuit de Filiabus ejusdem (sic vocant Monasteria, ab alio velut matrice deducta) Tractatulum componere sub titulo Corollarii tertii. Quamquam enim Averbodiensis & Tongerloënsis Abbatiarum Chorographiæ extent, in compilatione præcipuorum Brabantiæ monasteriorum, a Sandero cœpta & sub ejus nomine vulgata; paßim tamen obvium non est istud volumen, & extra Belgium vix ulli notum. De Middelburgensi vero, olim præstantißima, nunc sub Fœderatis Ordinibus suppressa Abbatia, exilis omnino extat memoria in nostri superiorisque ævi Chronicis: & tamen offerebatur ingens veterum monumentorum thesaurus, unde ea posset saltem in hominum notitia resuscitari. Itaque hoc etiam Corollarium aliis duobus, in Commentario prævio promißis, additur.

§. I. De initiis Abbatiæ Averbodiensis.

[1] Idem annus MCXXVIII, qui Antverpiensi S. Michaelis Ecclesiæ Abbatem creavit B. Waltmannum, eumdem putatur fecisse Patrem Abbatem Ecclesiæ Averbodiensis; tantum scilicet Norberti plantatio intra triennium unum succreverat. Situm est Averbodium in Taxandria, ad Distemiensis Sichemiensisque territorii confinia, ab Aspero Divæ Virginis colle ex una, [Initio sec. 12 Averbodium, Deiparæ miraculis clarescit:] ex altera parte a Taxandriæ-loco leuca horaria distans, ab Antverpia vero circiter decem. Situm est autem salubri cælo, quamvis nemoroso solo; sed usque ad ea tempora solis latronum vel prædonum spurcitiis, rapinis ac homicidiis vacante, ut loquitur infra laudandus Stephanus, Metensis Archiepiscopus. Verum proprium eum sibi volens Deipara, primo suam istic imaginem, arbori nescio qua manu affixam, cœpit illustrare miraculis; cumque eo illicio inducti fideles, illuc periculo contempto accurrerent; contigit Arnoldum III Lossensem Comitem eodem quoque accedere, [illuc ab Arnoldo Com. de Los.] & preces fundentem a manifesto vitæ discrimine divinitus liberari. Ergo propositum concepit, illum sui juris locum Deiparæ consecrandi, & qui eidem deservirent Religiosorum conventum adjungendi. Cum autem nova Præmonstratensium Antverpiæ institutio tota Brabantia celebraretur, eum Ordinem suo proposito censuit imprimis idoneum.

[2] Petitus & missus continuo fuit a Waltmanno Andreas, cum Sociis, Arnulpho, Ludovico, Hugone, [anno 1124 missus cum sociis 4 Andreas.] & Noleno, qui in Necrologio loci dicuntur primi Fundatores. Proinde, inquit Chorographia, cœnobium D. Michaëlis Antverpiæ, Averbodii mater est; cujus hæc filia primogenita, appellat Abbatem, more Ordinis, Patrem Abbatem. Quot annos quatuor illi primi, sub Andrea Præposito, sese impenderint loco ad Canonicæ profeßionis & officii cursum aptando, exstruendæ ecclesiæ, constituendæ doti, erudiendæ excolendæque viciniæ, [sub an. 1135] novis Sociis aggregandis; donec Abbatiæ titulum ac dignitatem Averbodium mereretur, non invenio notatum: integrum certe octennium effluxit, priusquam fundationis litteras prædictus Arnoldus expediret, quas anno MCXXXV signatas delibant Cheappeavillæus, in Notis ad Chronicon Leodiensium Ægidii Aureævallis cap. 26, & Miræus in Codice Donationum cap. 91; integras vero profert Auctor Chorographiæ. Moræ causa fuit; quod impetrandus esset assensus plurium, partem in allodio Averbodiensi habentium, quorum nomina Alexander Episcopus Leodiensis, hoc suo authentico testimonio, exprimit.

[3] Ego Alexander, divina ordinante Clementia Dominici Gregis in Leodiensi Episcopio humilis custos ac provisor, [plenam loci possessionem obtinet;] notum facio, ac sigilli nostri impressione memoriter tenendum trado, tam posteris sequacibus quam nostri temporis Catholicæ fidei cultoribus; quod videlicet Comes Arnulfus de Los, assensu aliorum Nobilium participum, scilicet, Arnulfi de Arschot, Arnulfi de Dist, Cunonis de Repe, & Radulfi Abbatis S. Trudonis, Allodium, quod nominatur Averbodio, ad laudem & honorem Christi, Domino ibi famulari volentibus dederit, pro salute animæ suæ & patrum suorum… Hoc autem in nostris diebus stabilitum est me teste, [de consensu omnium, partem in eo habentium,] me præsente, temporibus Lotherii Imperatoris: quod cum hic primum factus sit suscepta Romæ corona anno MCXXXIII, VI Iulii, non potest prius scripta illa fuisse, nec absurde ad annum sequentem differetur: quo interim tempore crediderim absolutam fuisse ecclesiam, Deiparæque & Baptistæ Ioanni consecratam.

[4] [tradente ipsum Comite;] Ipsius Fundationis charta hoc habet principium: In nomine Sanctæ & individuæ Trinitatis. Dignum adjudicamus, fideles Christi famulos nos debere confovere, & de nostra abundantia necessitatibus eorum concurrere, & eorum inopiam sublevare; ut cum defecerimus recipiant nos in æterna tabernacula. Hinc est quod ego Arnoldus, Dei gratia dictus Comes de Los, cum Ludovico filio meo, ecclesiam sanctæ Mariæ Sanctique Joannis Baptistæ in Averbodio, allodio nostro, fundavimus, & in eo Canonicos Præmonstratensis Ordinis sub Regula Beati Augustini collocavimus: quibus omnem terram cum nemoribus a termino Endeberghe, usque ad terminum qui dicitur Ubrepath, cum pascuis circumjacentibus, libere concessimus; Ecclesiam etiam de Tessenderloo, cum decimis & appendiciis, & cum omnibus ejusdem villæ usibus, aquis videlicet & pascuis, [Donationē pro parte S. Trudonis] prædictis Fratribus largiti sumus. Sed quoniam in allodio donato portionem aliquam ecclesia S. Trudonis habuit, & in hanc juris nescio quod habebat aut prætendebat Metensis Episcopus; non videbatur ad ejus alienationem sufficere quod ea facta esset, consensu Radulphi Ecclesiæ illius Abbatis & Fratrum ejus, nisi accederet consensus dicti Episcopi; quo etiam ipse rogatus cedere, anno incarnati Verbi MCXXXVI, Indictione XIV, Stephanus, miseratione divina Metensis Episcopus, omnibus tam futuris quam præsentibus in perpetuum, sic scripsit:

[5] Quia juxta Apostolum bonum operari ad omnes commonemur & debitores sumus; [anno 1136 confirmat Alexander Ep. Metensis,] maxime illis curam beneficentiæ impendendam esse minime dubitamus, qui relicto fluctuantis mundi præsentis naufragio, ad tranquillum contemplationis portum feliciter se contulerunt, ac in eo anchoram suæ salutis confixerunt. Igitur ob remedium nostrorum peccatorum, seu omnium prædecessorum nostrorum vel successorum, petitione nec minus Gerardi Venerabilis S. Crucis Cardinalis, tunc etiam Apostolicæ Sedis Legati; terram quæ Averbodium vocatur,… Ecclesiæ S. Joannis Baptistæ, quæ inibi fundata est, libere possidendam contradidimus; eo quidem tenore, ut Ecclesiæ S. Trudonis singulis annis in Epiphania Domini, aureum nummum sive pretium ejus, Fratres ecclesiæ S. Joannis Baptistæ superius memoratæ persolvant. Huic nostræ traditioni assensum præbuerunt Advocati prædictæ S. Trudonis Ecclesiæ, Walerammus Dux & Marchio Lotharingiæ, & Giselbertus de Duraco. Ex quibus disco, Fundationem revera cœptam anno MCXXVIII, quo Spirensi conventui Gerardus Cardinalis, postea Lucius Papa II inter fuerat, & Norberti ad Archiepiscopatum electionem confirmarat; qui cum deinde legationem suam obiret, Metasque pervenisset, post primos Abbates a Norberto ordinari jussos, etiam Averbodiensis fundationis probandæ auctor esse Alexandro cœpit. Disco insuper, Averbodiensis ecclesiæ Titularem Patronum, vulgo & communius habitum a principio, S. Joannem Baptistam; unde in tesserario Abbatiæ scuto solum repræsentatur Agnus Dei; Mariano tamen honori plerumque datum fuisse, ut ex titulo prioris, ante extructam ecclesiam capaciorem, sacelli, diceretur S. Mariæ, aut cum addito, & S. Joannis Baptistæ: cujus etiam articulum usque hodie asservatum, illuc ex Palæstina attulit, Comes Gerardus, Fundatoris Arnoldi ex filio Ludovico nepos.

[6] Necdum autem cum ista scriberentur Abbatem proprium habebant Fratres, [Sub an. 1119 factus Abbas Andreas,] sed Antverpiensi Abbati immediate suberant: quoad etiam ipsi numero multiplicati, & plenam loci posseßionem adepti, eumdem obtinuerunt circa annum MCXXXIX. Hoc enim colligitur ex Pontificia Bulla, data XVI kal. Maji, Indictione II, Dominicæ Incarnationis anno MCXXXIX, Pontificatus Domini Innocentii Papæ II anno decimo. Tenor Bullæ hic erat: Innocentius Episcopus, Servus servorum Dei, dilecto filio Andreæ Abbati S, Mariæ, site in Averbodio, [ab Innocentio 2 impetrat] tuisque successoribus canonice substituendis in perpetuum. Piæ postulatio voluntatis effectu debet prosequente compleri; quatenus devotionis sinceritas laudabiliter enitescat, & utilitas postulata vires indubitanter assumat. Ea propter, dilecte in Domino fili, Andreas Abbas, tuis petitionibus clementer annuimus, & ecclesiam S. Mariæ sitæ in Averbodio, quam utique nobilis vir Arnulfus Comes ejusque consortes, piæ devotionis intuitu fundarunt; & ad vestram sustentarionem, pro animarum suarum remedio libere obtulerunt … sub protectione B, Petri suscipimus, & præsentis Privilegii pagina communimus.

[7] Statuimus etiam ut quascumque possessiones, quæcumque bona idem locus juste & canonice possidet aut in futurum ex concessione Pontificum, [varia privilegia:] largitione Regum & Principum, oblatione fidelium & aliis justis modis Deo propitio poterit adipisci, firma tibi tuisque successoribus & illibata permaneant. Adjicimus quoque ut idem locus ab omni exactione liber maneat, sicut ab iisdem Fundatoribus statutum fuisse cognoscitur, nec aliquem præter Episcopum habeat Advocatum. Sane de laboribus, quos propriis manibus & sumptibus colitis, decimas exigi prohibemus. De nutrimentis quoque animalium vestrorum, id ipsum observari præcipimus. Ut autem liberius atque licentius manere possitis in omnipotentis Dei servitio, auctoritate Apostolica inhibemus, ne cui Episcopo liceat ad sua negotia, nisi forte ad Synodum, invitum trahere vel vocare. Porro sepulturam ejusdem loci omnino liberam esse concedimus; ut videlicet illorum qui illic sepeliri deliberaverint, devotioni & extremæ voluntati (nisi forte excommunicati sint) nullus obsistat; salva nimirum matricis ecclesiæ canonica justitia vel reverentia. Inter ceteras ejusdem loci possessiones ecclesiam, quæ dicitur Tessenderloa, nihilominus confirmamus. Decernimus ergo ut nulli omnino hominum liceat eumdem locum temere perturbare &c.

[8] Obiit deinde Innocentius II anno MCXLIII, XXIV Septembris; [horum mentio quomodo primæ fundationis diplomati sit adjecta,] post cujus mortem diplomati fundationis anno MCXXXV signatæ, ut diximus, Arnoldus Comes hæc verba adscripsit. Hanc etiam donationem nostram, a Patre nostro, universalis Ecclesiæ Pontifice beatæ memoriæ Innocentio, firmari fecimus; per prædictam scilicet tanto post signatam Bullam; nisi forte quia hæc petenti Abbati concessa dicitur, velit aliquis opinari, anteriorem aliam extitisse, ipsimet Arnoldo Comiti inscriptam. Sed ut hoc quoque recipiamus, verba tamen, bonæ memoriæ, cogunt fateri, clausulam prædictam, a Chapeavillio & Miræo prætermissam, gemino textui fuisse mortuo Pontifice adscriptam; cui textui si nunc illa inserta reperitur, fateamur oportet periisse membranam originariam. [& illud postea sic trascriptū habeatur.] Hæc vero etiam suadet Indictio XII perperam notata, ideoque omissa a prædictis duobus Antiquariis, in hoc prudentioribus quam fuit Chorographiæ auctor; qui animum non advertens ad Chronologicas rationes, notare nescivit, pro autographa membrana a se sumi apographam, ex illa non satis caute transsumptam. Ipsam porro Chorographiam adeat, qui videre volet, quantum Lossenses Comites aliique eorum liberi; quantum Episcopi Leodienses, & qui; qui etiam Brabantiæ Duces Romanique Pontifices Averbodiensi Ecclesiæ faverint; quomodo etiam plures quam viginti septem Parochiales ecclesiæ, Averbodiensium curæ paulatim accesserint: mihi satis hic est ex Capite istic 3 breviter excipere Abbatum Seriem.

§. II. Abbatum Averbodiensium series a primo Andrea usque ad hodiernum.

Averbodivm Abbatia Ordinis Præmonstratensis Totivs Campiniæ Antiqvissima

Index Locorum et Officinar̄ū Monastery Auerbodiensis

1 Porta Monastery
2 Diversorium Colonorum
3 Equile Hospitum
4 Porta secunda
5 Ecclesia Sta. Maria et Sti. Iōīs Baptistæ
6 Dormitorium
7 Ambitus lates post ecclesiam
8 Refectorium silenty
9 Refectorium collogny
10 Infirmitorium lates post chorum
11 Collocutorium
12 Bibliotheca
13 Pomarium Conuentus
14 Viuaria et fossæ Conuentus
15 Hortus Conuentus
16 Domus Prioris lates post Chorum
17 Portæ Conuentus veteris locus
18 Domus Recollectionis
19 Aula Episcopalis
20 Domus Abbatialis
21 Aulæ Abbatiæ
22 Domus Hospitum
23 Culina
24 Pistrinum
25 Braxatorium
26 Equile Monastery
27 Domus lotricum
28 Officina fabri lignary
29 Officina fabri ferrary
30 Officina Rotary
31 Officina Vitriary
32 Ouile
33 Horreum
34 Colonia
35 Vaccarium
36 Pomarium Abbatiæ
37 Hortus Abbatiæ
38 Infirmitorium famulorum

Admodvm Reverendo
et Amplissimo Domino
D. Servatio Vaes
Abbati Averbodiensi
Hanc a se factam
Eivsdem Abbatiæ imaginem
Honoris ergo
D.D.
Lvcas Vorstermans Ivnior
pictor & sculptor Antv. MDCXLVIII
Novam ecclesiam veteri hic substitutam, ex idea Joannis vanden Eynde Architecti, delineavit Jo: sebastianus van Loybos, sculpsit Henritus Causæus an. 1695..

[9] [Abbatum series,] Primo omnium Andreas, paßsim Beati titulo honoratus: qui ex more Præmonstratensis Ordinis in Silva proxima curavit instituendum Sanctimonialium monasterium, loco hodiedum dicto Vrouwen-klooster. Idem Abbatiæ S. Joannis prope Maseikam, suo hortatu fundatæ, præfecit Gisebertum Abbatem; Waltero Decano S. Gerionis Coloniæ, cum fratre suo Huberto, [a quorum primo curata fundatio Abbatiæ S. Ioannis,] eam dotante, Cælestino II confirmante anno MCXLIII. De anno dubitari non potest; si modo is, pro stylo istius ævi, producatur usque ad Pascha sequens (nam Pontifex iste electus XXVI Septembris anni jam notati, obiit ante Pascha die VIII Martii) sed merito dubites, utrum Abbatia illa fundata in loco vulgo Sint Jansberg, recte dicatur fundata in prædio, [non confundenda cum vicino prædio,] quod idem Waltherus atque Hubertus possidebant in Eyke quæ supra Mosam est, & quod cum familia ad ipsum pertinente & omnibus appendiciis suis ecclesiæ Averbodiensi legaverunt, observata Salicæ legis omni cautela, uti testatur Ludovicus Dei gratia Comes Lossensium, donationis istius tabulas consignans, anno Incarnationis Dominicæ MCLV Indictione III. [Averbodiensibus donato sub an. 1155.] Quis enim non judicet, hanc tanto serius quam fundata fuit Abbatia scriptam donationem, etiam serius esse factam, diversamque a dote, novæ Abbatiæ aßignata; quæ nisi a malevolis bis incensa cito periisset, Abbate cum suis Averbodium reverso, Patrem Abbatem potuisset vocare Averbodiensem. Redeo ad Andream, qui dum obiisse iu Chorographia legitur anno 1139, II Augusti, manifestum typothetarum erratum facile notabis ex præmißis. [Andreafortassis ad 1159 superstite:] Considera an mutato 3 in 5, credere velis mortuum anno MCLIX; atque ita ipsi etiam facta sit suprascripta prædii Eykensis donatio. Defuncto & ad crepidinem summi altaris sepulto, hoc in saxo sculptum Epitaphium.

Sidus in hoc clarum tumulo jacet Ecclesiarum,
Cœnobii primus pius Andreas Pater hujus.

[10] [Hujus proximi successores novem;] II Steppo sive Stephanus; qui S. Arnikium traxit & attraxit anno MCLXI; obiit anno MCLXXXIX, XII Octobris.

III Sibertvs, circa annum MCC, asceterium sacrarum Virginum ex silva Averbodiensi transtulit ad villam sui monasterii vulgo Keysers-bosch, Latine nemus Cæsareum, in tractu Hornano, prope Ruremundam; atque ejus Comite cooperante dotavit, observantia regulari præfulgens: ipse vero obiit MCCII, XXVIII Decembris.

IV Alexander, obiit MCCVI, XXVII Novembris.

V Eggericvs B. Arnikium, anno MCCVIII defunctum, XVII Martii sepelivit: [& sub iis B. Arnikii obitus.] cujus virtutes & miracula, ex optimis collecta auctoribus, Chorographia repræsentat; & nos optabamus inter Acta Sanctorum producere, si docere potuissemus aliquem eidem ut Sancto vel Beato cultum deferri, aut olim fuisse delatum. Utinam inveniatur aliquando corpus eo modo, qui Sedem Apostolicam moveat, decernere ejus venerationem publicam! Obiit autem Eggericus MCCX, XXVIII Januarii.

VI Godefridvs, obiit MCCXV, XI Aprilis.

VII Baldvinvs, Archiepiscopis Coloniensibus suæ ætatis familiaris, ab iisdem jura & posseßiones monasterii obtinuit confirmari, anno quidem MCCXVIII a Philippo Heynsbergensi, ut quod esset possessione tenue & devotione locuples; a Sancto autem Engelberto, postea Martyre, ad annum MCCXXIV, velut in quo, ut fama celebris attestatur, vera religio viguit & floruit ab antiquo: quod diploma in Chorographia integrum legitur. Obiit ille MCCXXVI, XII Octobris.

[11] VIII Robertus, obiit MCCXXXVIII, XXII Septembris.

IX Joannes de Bossuyt de Testelt, obiit MCCLVIII, XXI Julii.

X Walterus de Wesemale, obiit MCCLXX, IV Augusti.

XI Godefridus II de Testelt, obiit MCCLXXIV, XI Septembris.

XII Joannes II de Tieldonck, resignavit MCCLXXIX, [tum alii] & obiit MCCXCVII II Decembris.

XIII Otto a Lovanio, obiit MCCLXXXIX, XXVIII Februarii.

XIV Joannes III de Rotzelaer, resignavit anno MCCCIV, & obiit Antverpiæ MCCCVIII XI Augusti, ibidem sepultus, ut dictum num. 69.

XV Joannes IV, dictus Quistwater a Lovanio, obiit MCCCXI, VI Augusti.

XVI Joannes V a Lovanio, appellatus Pistorius, obiit MCCCLIV, XXIX Julii.

XVII Reinerus de Arscot, obiit MCCCLVI, XX Novembris.

XVIII Arnoldus de Venlo, obiit MCCCLX, II Martii.

XIX Henricus de Wincxsele, obiit MCCCLXIX, XIX Julii.

XX Arnoldus II Tuldenus, obiit MCCCXCIV, I Martii. XXI Joannes VI Multoris ab Herlaer, obiit MCCCCXXII, XXIX Decembris.

XXII Daniel Laekmannus, obiit MCCCCXLI, XV Augusti.

[12] XXIII Joannes VII, Balduini dictus, Canonicus Furnensis in Flandria, [ac dein mi trati,] Consiliarius Philippi Burgundiæ Ducis, Eugenio Papæ IV summe carus, ejusdem provisione factus Averbodiensis Abbas, sibi & successoribus Mitram & Pontificalia impetravit, annis XXX aut pluribus citius quam is honor Matri Abbatiæ contingeret, sub ejus Prælato XXV, item dicto Joanne, cognomento Fierkens. Averbodiensis vero resignavit anno MCCCCLVIII, & obiit MCCCCLX, XXVI Januarii.

XXIV Arnoldus III vanden Valgaet, obiit MCCCCLXXXIII, XVII Januarii.

XXV Bartholomæus van den Valgaet, obiit MDI, XX Augnsti.

XXVI Gerardus vander Schaeft, Ecclesiam, Ambitum & Dormitorium, anno MCCCCXCIX ambusta fulgure, restauravit; Bibliothecam restituit, domum amplam hospitibus struxit; obiit MDXXXII, XX Julii.

XXVII Dionysius vander Schaeft, obiit MDXLI, IV Martii.

XXVIII Paulus Gielmannus, obiit MDXLII, IX Maji.

XXIX Hieronymus Fabri, obiit MDXLVI, XII Octobris.

XXX Matthæus Fullonius a Rhety, [usque ad modernum:] obiit MDLXV, XXVI Novembris.

XXXI Ægidius Heynsius, obiit MDLXXIV, XXV Septembris.

XXXII Arnoldus IV vander Heyden, obiit MDLXXXVIII, III Octobris Distemii, ubi cum conventu exulabat, acatholis militibus occupato monasterio pulsi.

[13] XXXIII Mathias Valentini, ad monasterium, an.MDXCIV ab Hispano milite casu exustum, suos an.MDCIV reduxit ab exilio Diestemiensi: ubi pauper & modicus, rem domesticam in temporalibus & spiritualibus ita sensim restituit, ut alter cœnobii Fundator appelletur. [interim an. 1578 pelluntur Religioso] Ita breviter Chorographia: nunc totius tragœdiæ ordinem, sic ut mihi recens perscripta est, accipe. Anno MDLXXVIII ipso die festo S. Bartholomei, ex Acatholicorum castris in Reymenant positis, duce quodam Comite N. Bossuyt adveniens militum copia fugavit omnes Religiosos, capto in altari D. Matthia Valentini, in suggestu Benedicto Rombouts, Joanne Joannis sacrista in sacrario, Joanne Cuyck Cellario & aliis, alibi; manseruntque ab illo die dispersi Religiosi fugatique a Monasterio per quinquennium. [ædes 1594 conflagrant] Totum tum Monasterium fuit expilatum; Bibliotheca, antiqua manuscripta, ornamenta & mobilia direpta; Sanctorum Reliquiæ profanatæ cum Ecclesia; vix aliquid a milite prædabundo remansit intactum. Postea revocati sunt qui supererant Religiosi, ad Refugium Diestense; ibidemque Horas & Laudes divinas, in quodam sacello, quod usque modo cum sedilibus superest, persolvebant, in tenuitate & religiosa paupertate sustentati, atque ad primum fundationis suæ locum anhelantes per annos novemdecim. Interea anno MDXCIV, ipso festo S. Thomæ, cum pedites Itali ob non soluta stipendia in Zichen stativa fixissent; Hispani, duce Ludovico Velasco ad eos compescendos directi, venerunt ad Monasterium Averbodiense; ibidemque hibernarunt; & urgente tum temporis frigore, excitatis ubicumque locorum ignibus, per consuetam incuriam militum, factum est ut ædium magna pars exureretur; & quidquid restabat decoris, antiquitatis ac rerum sacrarum, in Abbatia, Bibliotheca, Dormitorio & Ecclesia, [vix demum 1604 restauratæ,] vorax flamma integre absumpsit; novoque dolore exulantium Religiosorum pectora discerpsit; donec sub Abbate Valentini anno MDCIV, Monasterium ex parte restauratum fuit, & ad locum primævum Religiosi evocati Diesthemio, laudes divinas, in fundationis loco decantare meruerunt. Restauratæ a Mathia ecclesiæ formam repræsentat Averbodiensis tabula apud Sanderum: quam quoniam hic damus aliqua parte mutatam, ut locus esset ædificatæ nuper ecclesiæ novæ, veterem hic seorsim accipe.

[14] Petrus Aloysius Caraffa, Urbani Papæ VIII per tractum Rheni & alias inferioris Germaniæ partes Nuntius cum potestate Legati a Latere; cum post omnia Leodiensis diœcesis cœnobia etiam Averbodium visit asset, [cum eximia loci commendatione a Nuntio Garaffa,] sic de eo scriptum reliquit: Magnum paravit animæ nostræ solatium Pater misericordiarum ac Deus totius consolationis; atque ad hos extremos limites Apostolicæ visitationis, videri potest voluisse nobis, post diuturnam fatigationem, levamen gratum suppeditare; dum suæ providentiæ consilio disposuit, ut pacem esse huic domui, & filios pacis habitare in ea, comperiremus: spiritum vero S. Norberti Fundatoris ita inter ipsos vigere, ac si non ita pridem sanctæ ejus Exuviæ & Ossa, quæ tamdiu inter inimicos fidei custodivit Dominus, ad lucem extrahi voluerit; ut filiorum reflorescere sanctitatem, atque in partibus his ad Ecclesiarum subsidium adhuc diu debere esse superstitem, omnes aspicerent. Ita dignißimus ille Prælatus, ab Urbani deinde successore Innocentio X creatus Cardinalis; mihi vero numquam sine grati animi profeßione nominandus, qui anno MDCXLVI, iniquitate temporis præclusum omnibus in Belgicam nostram Societatem ingressum, ipso apud cognatum suum Vincentium Caraffam Præpositum Generalem, inter cedente obtinui solus; nunc prope in ea quinquagenarius, unde Deo Sanctisque & piis illius manibus sint gratiæ. Obiit Mathias anno MDCXXXV, XII Martii.

XXXIV Nicolaus Ambrosii, novam in cœnobio suo extruxit Bibliothecam; &, ut erat eximio in Deiparam affectu, ejus venerationi augendæ amplam ecclesiam in Cortenbosch Comitatus Lossensis: obiit autem anno MDCXLVII, IX Julii.

[15] Servatius Vaes Herkensis, ex Priore factus Abbas omnium voto, & consecratus MDCXLVIII, die III Maji, qualem a Nuntio Caraffa laudatam, & a decessore conservatam reperit cœnobii disciplinam, in hodiernum usque diem fovet ac servat, [Nova ecclesia extructa,] jam pene jubilarius Abbas, idque ut ei adhuc diu liceat, optant Patri optimo amantißimi filii. Novam a fundamentis Basilicam, condi cœptam anno MDCLV festo S. Ignatii de Loyola, Odeoque & sedilibus decentißimis instructam MDCLXXIII, XXIII Iunii, fecit per Suffraganeum Leodiensem D. Antonium de Blavier dedicari. Hujus externam speciem sane magnificam videre licet in hic apposita totius Abbatiæ tabula, eadem quæ in Sandero conspicitur, ipsi D. Servatio a sculptore dedicata; sed curante R. D. Ambrosio Aertnys, moderno Camerario, ea qua oportuit parte mutato.

[16] [cetera domi ac foris aucta.] Renovatam sic ecclesiam ipse Abbas conquisitis undique Sanctorum plurium Reliquiis ditavit, inprimis S. Joannis Baptistæ; quas ex hujus sincipite sumptas anno MDCLXXXVIII, die XIII Junii, donavit Excellentiss. Princeps Salmensis, nunc Instructor Regis Hungariæ. Simili cura idem Prelatus optimis quibusque libris Bibliothecam auxit; Parochorum domos varias a fundamentis resuscitavit, plures commodissime instauravit: &, ut verbis Camerarii præfati, tamquam domestici & oculati testis concludam breve ac debitum elogium, Opere & verbo subditis vivum se præbet exemplum omnis religiosæ virtutis, nulli divino Officio diu noctuque non præsens, in hac tam grandi LXXXVI annorum ætate; ad lectionem librorum tam recentiorum quam antiquorum assiduus, studiorum inter suos fautor eximius, ad disciplinam severus, colloquio affabilis, & omnibus carus.

§. III. De Abbatia Tongerloana, secundo genita, ejusque Prælatis usque institutum Episcopatum Silvæducensem.

[17] [Ad locu jam tum Mariano cultu notum,] Necdum transacta erant legitime omnia, quæ ad solidandam Averbodiensem fundationem spectabant; cum postulatus Waltmannus fuit Tongerloam, octo leucis remotam Antverpia, atque adeo tribus horis viciniorem quam sit Averbodium dirigere aliquos, sumpturos posseßionem Marianæ ibidem capellæ, & quorumdam ei attributorum fundorum: ut hæc etiam Abbatia initium debeat Deiparæ Virgini. Nam, ut in sua Brabantia Mariana lib. 3 cap. 40 scribit Augustinus Wichmans, Abbas Tongerloënsis XXXVIII, colebatur illa hoc in loco, ut specialis Parochiæ Tongerloënsis Patrona, & miraculis multis ibidem erat illustris. Sed tam præclara ibidem prodigia (verba sunt Chronologistæ nostri, qui circa annum MCLXXVIII floruit) per negligentiam scriptorum obsoleta, memoriæ subtrahi quam juste dolemus. Ibi, ut scribit idem Wichmannus, incunabula sua habuit, præter propter annum MCXXX, auctore quodam Giselberto, ruricola & cœlibe, (juxta præcitatum Ms.) qui Deo plenus erat, & amore pietatis ductus, [Antverp invitant Præmonstratense] quas habebat possessiones, Dei Genitrici Mariæ Ordinique Præmonstratensi, erigendo cœnobio Tongerloënsi obtulit; & cum illis seipsum, in hostiam beneplacentem, regulari habitu indutus, & in ordine Conversorum humilis Dei servus effectus. Adjuvit pium propositum ejus coheres Engelbertus de Casterloo; qui fraterna devotione provocatus, heredium suum cœnobio quoque obtulit.

[18] [quibus a 1130 libertatem de cernit Ep. Cameracensis,] Perierunt, si quæ eorum rogatu super ejusmodi donationibus confectæ fuerunt, scripturæ; sed manet Cameracensi Episcopi diploma, libertatem suam loco dantis anno MCXXXIII, hoc tenore. Desiderium quod ad religionis propositum & animarum salutem pertinere monstratur, animo nos decet libenti concedere, & petentium desideriis congruum impertiri suffragium. Ego itaque Burchardus, Cameracensium Episcopus, petitionem Religiosorum virorum, Waltmanni videlicet Antverpiensium Abbatis & Bernardi Claravallensis, approbandam existimavi, supplicantium ut ecclesiam de Tungerloo libertate donarem; [ad instantiam S. Bernardi & S. Waltmani] quatenus in ea Fratres Præmonstratensis Ordinis, sub Regula B. Augustini degentes, libere & quiete Deo famulari valeant. Quam petitionem bonam judicans, ideoque benigne exaudiens, prædictam ecclesiam beatæ Dei genitricis semperque Virginis Mariæ, ab omni exactione debitisque obsoniis, ad sustentandos Canonicos in ea Deo sanctæque ejus Genitrici servientes, liberam facio. Deinde, ut canonicum & justum est, libens constituo, ut in statuendo Abbate, sanior pars Conventus liberam potestatem obtineat; Electus vero Cameracensi Episcopo præsentetur, ut ab eo sine ulla contradictione vel cujuslibet personæ aliqua exactione consecratus, in parochia sua jus Synodale libere obtineat…

[19] [& possessiones prima enumerat] Quid autem hæc Ecclesia possessionum habeat, huic chartæ inserere necessarium judicavimus. Duas partes decimæ ejusdem Ecclesiæ & dominicaturam, videlicet quadraginta bonarios cum molendino uno. Terram in eadem parochia, solventem annuatim XIX sextaria brasii, cum X vasculis hordei. Terram insuper ibidem solventem XII solidos, & denarium unum cum ceteris terræ debitis; & manso uno, solvente manipulum quartum, & insuper mansum unum Wimple. Mansum solventem V solidos cum suis debitis. Vele terram. solventem III solidos, cum dimidio & reliquis debitis. [modicas illas, dum pauper adhuc erat ecclesia,] Hæc tunc tota Tongerloënsis posseßio erat; uti merito Sanderus, in hujus loci Chorographia (qua plurimum utemur) scripserit pag. 18, quod Rogerus Episcopus Cameracensis, anno MCLXXXIX donat pauperi Ecclesiæ de Tungerlo (in summa enim paupertate primi istic Ascetæ vixerunt, utpote fundati a quodam ruricola, non magnarum opum viro) altare de Oevelo: atque his verbis tacite refutat eos, a quibus suggestum sibi fuerat, [quæ nunc supremum totius Tongerloæ dominium habet.] Giselbertum fundatorem, fuisse virum divitem, & Dominum in Tongerloo. Sane, quemadmodum notavit D. Iacobus Baro le Roy, in Notitia Marchionatus pag. 287, non possident Præmonstratenses Dominium de Tongerloo ex dono ipsius Giselberti; sed partim ex dono Wenceslai & Joannæ Brabantiæ Ducum (quorum diploma, lingua Belgica originaliter descriptum, vide apud eumdem pag. 285 ex camera rationum Ducatus Brabantiæ, datum Bruxellis XX Iulii MCCCLVII) partim a Joanne van Liere Walteri filio. qui anno MDV alterum dimidium, supremæ, mediæ, & infimæ jurisdictionis de Tongerlo, a Philippo I Castellæ Rege jure pignoratitio acquiseverat; quod exiguo intervallo post transcripsit præfato cœnobio, ut habetur ex primario Codice generali feudorum agri Antverpiensis. Philippus autem IV Hispaniarum Rex, anno MDCXLIV, in perpetuum vendidit Abbati, mille quingentis florenis, memoratam jurisdictionis partem, quam prædecessores sui pignoratitio jure possederant.

1. Ecclesia.
2. Conventus Religiosarum.
3. Bibliotheca et Refectorium.
4. Abbatia.
5. Ecclesia Parochialis.
6. Domus Ducis et Schola.
7. Infirmitorium.
8. Locus annuæ Recollectionis.
9. Pistrina.
10. Secretaria.
11. Villa cum Domo Lavatoria.
12. Stabula.
13. Porta prima.
14. Hortus maior.
15. Pomarium Canonicorū.
16. Officina Fabrorum.

[20] [Series Abbatum,] Qui porro intelligere volet, ad quantam potentiam, quibusque auctoribus & temporibus locus ille succeßive pervenerit, præcitatam Chorographiam legat, Transeo ego ad breviter deducendam Abbatum seriem.

I Henricvs, qui quondam cum S. Norberto, in pœnitentia gentis Antverpianæ, venerat, ut male olentes Tanchelini fæces expurgaret, erat potens in opere & sermone; sicut eum ex veteri suo Chronologo describit Wichmannus: obiit anno MCL, quarto kal. Octobris.

II Hvbertvs, cui nobiles de Diest, omne jus, quo in ecclesia Diestensi usi fuerant, plenarie resignarunt, ut magis secundum ecclesiasticos Canones, tum ecclesia tum plebs fidelis gubernaretur. [quibus successive in Brabantia supra 30 Parochiæ attributæ.] Ita plures quam triginta parochiales ecclesiæ Tongerloënsium gubernationi subjectæ numerantur in sola Brabantia, quarum seriem vide in Chorographia cap. 1. Capite autem VIII enumerantur Præpositi Collegiatæ S. Sulpitii Diestensis, ab Abbate Tungerloënsi anno MCCCCLVI fundatæ. Obiit Hubertus VIII Novembris, MCLXVII.

III Wipertus, obiit anno MCLXXVIII.

IV Hermannus, obiit circa annum MCLXXXVI.

V Henricus II vivebat anno MCCVII.

VI Engeramus, obiit ante annum MCCX.

VII Wenemarus, obiit vel cessit ante MCCXIV.

VIII Salomon, obiit anno MCCXXII.

IX Egericus, obiit anno MCCXXXIII.

X Joannes, obiit anno MCCLXIII.

[21] XI Petrus, obiit anno MCCLXIV.

XII Franco, obiit anno MCCLXIX.

XIII Joannes II de Berlaer, obiit anno MCCLXXXVI.

XIV Willielmus de Calstris, obiit Præmonstrati, anno MCCLXXXVIII, XV Kalendas Novembris.

XV Reinerus, obiit anno MCCXCIII.

XVI Arnoldus de Grimbergen, obiit anno MCCXCIX.

XVII Godefridus de Herentaels, moritur anno MCCCIX.

XVIII Hubertus II, cognomento Back, Tilburgensis, a duobus suis cubiculariis noctu occisus, grande Epitaphium habet, hactenus superstes: in quo patrata cædes dicitur, anno MCCCXXXIII, XIV Augusti.

Mille trecentis, sed & ter, ter quoque denis,
Dum Virgo scandit, obitum lux prævia pandit.

XIX Henricus III de Becke-voert, electus, non confirmatus.

XX Walterus Bak, defunctus officio anno MCCCLXVIII.

XXI Ægidius de Hildernisse, ex cœnobio Antverpiensi assumptus, obiit anno MCCCLXXIX.

XXII Wilhelmus II de Comptich, obiit anno MCCCXCIV.

XXIII Joannes III de Gravia, obtinuit a Bonifacio Papa IX confirmationem omnium Parochialium ecclesiarum, Tongerloæ subditarum; [Ususmitræ obtentus 1400.] & anno MCCCC ad Jubilæum profectus, jus Mitræ gestandæ & usum Pontificalium, primus omnium Abbatum sui Ordinis in Belgio ab eodem Papa impetravit, & domum reversus obiit XXIX Decembris.

[22] XXIV Joannes IV, dictus Gerardi, Zichemensis, ad Concilium Pisanum missus anno MCCCCX, anno sequenti a Joanne Papa XXIII, pro se suisque successoribus impetravit jus, quod sibi soli videtur habuisse decessor. Ædificavit Claustrum & Dormitorium, quæ etiamnum exstant. Fundavit Canonicos XII in Diest cum suo Præposito, de quibus supra, & obiit MCCCCXXVIII ipso die S. Magdalenæ. Epitaphium ejus, æri incisum, in Chorographia, sic legitur:

Inter Prælatos redolens flos iste Joannes,
De Zichen [villa] natus, jacet hic tumulatus,
Insignis multis meritis & honore perennis,
Ecclesiæ curam propriæ gessit valituram,
Redditibus, domibus, structuris amplificandis;
Et consul patriæ, legatus ad ardua sæpe.
Qui fere bis denis rexit cum bis quater annis.
Mille quadringenti scribuntur & octo viginti,
Magdala, luce tua dum venit ad Superos.

Plura hujus generis Tongerloënsium Abbatum Epitaphia, præter unum Huberti Abbatis XVIII supra memoratum, non inveniuntur.

[23] [Anno 1428 Tongerloam visitat Ab. Antverp.] Extant in archivio S. Michaelis actus Visitationum, ab Oloudo Antverpiensi ecclesiæ Abbate institutarum, ex mero officio erga filiam istam suam specialem, quæ nedum visitatione, verum etiam correctione, & permaxime reformatione egebat… in spiritualibus ac temporalibus; in quarum una, anno MCCCCXXVIII die XVII Iunii, ex consensu, beneplacito, & voluntate expressis R. P. D. Abbatis, assumptis & vocatis Parcensis & Averbodiensis monasteriorum Prælatis, [ægro Abbati daturus Coadjutorem,] tamquam Pater Abbas d. monasterii Tongerloënsis, gravi valetudine corporali attenta, qua d. Abbas se detineri, gravari acimpediri, quod pastorale officium sibi commissum in spiritualibus ac temporalibus exercere non posse commode & debite, asserebat; eidem, auditis singulorum votis, &c. Fr. Theodoricum Haren, Præposipositum d. Monasterii, [deponit Camerarium,] præhabita examinatione repertum sufficientem, præfato R. P. D. Abbati in spiritualibus & temporalibus regendis, dat, deputat & ordinat Coadjutorem idoneum. Mortuo autem Joanne, & successoris electione necdum Roma firmata XXVII Septembris, Fratrem N. alloquens, te propter certas & rationabiles causas, nostram Paternitatem compellentes, ab officio Camerariatus tibi commisso deponimus per præsentes.

[24] [& præesi novi electioni,] XXV Theodoricus ab Haren, ex Coadjutore mox factus Abbas, obiit anno MCCCCXLVIII, non VII, uti constat ex datis X Maji ad Antverpiensem Abbatem Oloudum, cui orbus Conventus sigillum defuncti transmittit; & quia periculum, inquiunt, imo totalem destructionem ecclesiæ nostræ, per moram novæ electionis, videmus imminere; quibus celeri & benigno adjutorio providere poteritis, dumiter vestrum huc veniendi arripueritis; humilibus precibus rogitamus, quatenus dignetur Paternitas vestra, his litteris visis, huc venire, eamdem ecclesiam visitare, & ad novam electionem procedere.

XXVI Henricus IV, de Voren, obiit anno MCCCCLVII.

XXVII Henricus V de Kemminagio, moritur in Vigilia Paschæ, anno MCCCCLXIX, ut dicitur pag. 63; sed intelligitur annus usque ad Pascha protractus, pro ævi istius consuetudine; & ideo pag. 25 numeratur, ex usu hodierno, annus MCCCCLXX, qui Pascha celebravit XX Aprilis.

XXVIII Joannes V de Kinschot, imminentem monasterio Commendam generose excußit; [Commenda excussa,] & annuam mille florenorum pensionem, Lucæ Zebenensi Episcopo per resignationes addictam, amolitus etiam est anno MCCCCLXXIV, ex decreto Sixti Papæ IV, eam pensionem annullantis & cessare jubentis; quod ea prædictum monasterium & illius personæ nimium gravarentur, ac inibi divinus cultus imminueretur, & in ipso monasterio solita hospitalitas observari, & pauperes, qui ad d. monasterium pro recipiendis eleemosynis in magno numero confluere consueverunt, [pensio cassata.] refici non possent; propter quæ in partibus illis scandala non modica orirentur. Obiit Joannes anno MCCCCLXXVI, ac eodem pene die, sepulto Abbate, electus est VII Januarii successor, installatus & confirmatus: metus scilicet Commendæ urgebat.

[25] XXIX Wernerus de Halles, moritur MCCCCLXXXVII.

XXX Joannes VI de Westerhoven, Pater pauperum dictus, moritur anno MDI.

XXXI Petrus Mans de Westerhoven, jam inde ab anno MCCCCXCVII decessoris sui Coadjutor, [Abbatis mortui sigillum, mittitur Antverpiensi, ut Patri Abbati,] obiit MDVIII. Horum trium aliquis obiisse debet XXI Julii: nam in Registro Antverpiensi extant litteræ Prioris & Conventus Tongerloënsis, datæ ipso die B. Mariæ Magdalenæ (absque nota quidem anni, sed post eas quas supra notavi) quibus D. Abbati S. Michaelis Antverpiensis, suique monasterii Patri Abbati dignissimo, humiles & devoti, cum devota subjectione reverentiam & honorem præfati, indicant quatenus Reverendus in Christo Pater Dominus Abbas suus, (nullo nomine expresso) nocte proxime præterita viam universæ carnis ingressus est; cujus inquiunt Abbatiale sigillum, in quadam bursa sub nostro sigillo clausum, Patern. vestræ per dilectos nostros Confratres & Canonicos nostri monasterii Priorem & Pitanciarium transmittimus, ut tenemur, devotis Rev. vestre supplicantes & affectibus, quatenus nobis, vestris filiis Pastore carentibus, competentem diem ad novum eligendum Abbatem, quantocius possibile sit, per vestras patentes & gratiosas litteras assignando & præfigendo, in quo personaliter nostrum monasterium accedere, electionique futuræ præsidere, nos vestros filios Pastore viduatos paritur & desolatos … dignemini feliciter dirigere in agendis &c.

[26] XXXII Antonivs Tsgrooten, extruxit novam partem Domitorii & Ambitus claustralis, [qui pro casu subitæ vacationis, delegat suo loco præfuturos Electioni.] novumque Refectorium ac Bibliothecam; quæ modo supersunt, inquit auctor Chorographiæ. Extant in Registro litteræ D. Stephani Abbatis Antverpiensis, ad Abbates Averbodiensem, Parcensem, Iestensem, & Belli-redditus, datæ anno MDXVIII die VIII Octobris; quibus indicat, a Tongerloënsibus sibi significatum, atque etiam humiliter supplicatum, quod, ne ex R. P. & D. Antonii moderni ipsorum Abbatis; senio admodum confecti, morte forsan improvisa, ipsi & eorum monasterium seu ecclesia diuturnæ forsan viduitatis atque prolongatæ vacationis incommoda patiantur … aliquibus probis Prælatis Ordinis, qui commodius, vacationis tempore occurrente, iis assistere possint, vices suas ad plenum committere vellet. Unde nos, inquit Abbas Antverpiensis, variis curis, nos & nostrum monasterium S. Michaelis concernentibus impediti … vobis… committimus, quatenus vos aut alter vestrum ad d. monasterium accedatis… ac ad omnia & singula, quæ præd. negotii materiam concernere … possint, & quæ faceremus, aut facere possemus, si nos ipsi personaliter interessemus, tenore præsentium, vobis ac vestrum cuilibet plenariam in Domino concedimus facultatem. Hactenus Stephanus Abbas: sed ipsemet eodem anno, die IX Novembris obiit; Antonius vero decem & amplius annos supervixit: nam (ut ait Auctor Chorographiæ) anno MDXXIX fundamenta jecit novi chori, prout hodie conspicitur; nec nisi sequenti anno obiit, XVIII Kal. Maji.

[27] [Novum templum perfectum.] XXXIII Antonivs II Streyters, ab anno MDXXVI Decessoris Coadjutor. Primæ ejus curæ fuerunt templum inchoatum perficere: & augendo cultui sanctissimi Sacramenti cœpit anno MDXXXIX ædificare insignem ædiculam ad illud reponendum, quæ anno MDXLVIII demum perfecta est; opus vere heroicum, & cui toto Belgio simile haud reperias; altitudinis pedum quinquaginta. Obiit Mechliniæ in refugio Tongerloæ, MDLX.

§. IV. Unio cum Episcopatu Silveducensi facta, ac rursum dissoluta. Successio Abbatum reliquorum.

[28] [Abbatia Episcopatui Silvæducensiunitur semel] XXXIV Jacobus Veltackerus a Diessem, mox ab obitu decessoris nominatus fuit: sed Pontificia Regiaque auctoritate instituto Buscoducensi Episcopatu, suspensa fuit electio ejus, ipsaque Abbatia novæ illi Sedi unita. Sed pro ea supplicantibus Ordinibus apud Philippum Regem, tandem dissoluta unione, installatus ille ut Abbas fuit anno MDLXV, nescio tamen an consecratus. Certe anno MDLXIX, Albano jubente, coactus fuit Abbatiali dignitate cedere in manus Episcopi Francisci Sonnii; ita tamen ut ei maneret appellatio; Præpositi, cum eo ut conciliis patriæ, ut ante, intersit; discinctus more Prælatorum incedat, [iterumque:] gubernationemque tam in temporalibus quam in spiritualibus, parum ab Episcopo dependentem, ad vitam habeat: qui, post multa ejus temporis adversa fortiter tolerata, obiit anno MDLXXXIII.

[29] [datur & Administrator cum potestate Abbatis,] XXXV. Post Veltackeri obitum, Philippus Rex, intelligens Tungerloam in summis versari periculis, & absentes metu hæreticorum Episcopos illam quasi deserere; circumcingi hostibus, gravari sæpius utriusque partis milite, sic ut certa ruina expectanda esset … judicavit opus esse Administratore Regulari, qui instar Abbatis cum auctoritate gubernet. Collectis igitur Religiosorum, qua voce, qua scripto suffragiis (quia plurimi huc illuc dispersi erant) inventus dignissimus est Waltervs a Corsworm, Montenacensis … Hujus primum studium fuit separare cœnobium ab Episcopatu. Eapropter anno MDLXXXIV, cum ceteris Brabantiæ Prælatis, Duci Parmensi, tunc Belgium gubernanti, supplicat. Supplicationi pondus addit Clemens Crabbelius, jam tum Buscoducensium Episcopus III, causatus, Abbatiam, ad partes Antverpienses sitam, suis etiam oneribus & curis particularibus gravatam, [qui, ipsomet Episcopo adnitente,] causa Religiosorum, & bonorum, in pluribus ac diversis locis situatorum; quod non modicam personæ Episcopali, in negotiis suæ diœcesis & dictæ Abbatiæ, non minus quam quindecim milliaribus a Silvaducis distantis, distractionem parit. Cujus onera, modo ingravata sunt, non solum ratione Religiosorum, verum etiam ratione bonorum, cladem, ruinam & devastationem hoc moderno bello passorum: quo fit ut integra persona in illorum restaurationem & ad statum pristinum reductionem necessaria foret: qua cura sublevatus Episcopus, aptior ad animarum custodiam sibi commissarum, [impetrat libertatem, attributa illi parte competenti bonorum,] hæreseos extirpationem, parochianorum visitationem, & ad hujusmodi negotiorum diœcesis suæ tractationem redderetur. Visi sunt æqua postulare, tam Gubernatori Parmensi, quam Sixto V Pontifici: sed quia eidem Episcopo, nisi a dicta Abbaria, provisum non erat; placuit quod hic suggesserat consilium, ut competens pars bonorum derivaretur & applicaretur Episcopatui; cetera parte relicta in profectum Conventus, & administratione relicta pro solito more in curam Abbatis. Quæ dum aguntur, obiit Walterus anno MDXCII, die XXVI Aprilis.

[30] XXXVI Nicolaus Mudtzaert Silvæducensis, anno MDXC electus Abbas, [& novus Abbas an. 1592 consecratur.] sed non nisi biennio post, decreta & stabilita in perpetuum separatione Abbatiæ a mensa Episcopali, mense Augusto nominatus a Rege,… die XXVI Octobris installatus Bruxellis, sequenti die consecrationem & mitram accepit a Levino Torrentio, Episcopo Antverpiensi… Oeconomia sua & industria, velut alter Fabius deperditam Tungerloæ restituit rem: donec obiit anno MDCVIII, XV kal. Decembris.

XXXVII Adrianus Stalpaert, [Sacellum S. Norberti conditur 1615, & collegium Romæ 1628] Hilvarebekanus, ab anno MDCIII Coadjutor Nicolai, & anno MDCIX die XI Januarii installatus Abbas; anno MDCXV, ex adverso chori nominis Jesu, excitat perpulchrum sacellum in honorem S. P. Norberti. Anno autem MDCXVII die VI Julii, festiva pompa inferuntur in ecclesiam Tongerloënsem Reliquiæ B. Siardi, Abbatis Horti-mariani in Frisia: qua de re plene tractandum nobis erit ad diem XIII Novembris. Idem Adrianus, anno MDCXVIII, fundavit Romæ, sub patrocinio S. Norberti, Collegium Theologicum, pro suis aliorumque cœnobiorum in Brabantia (si Prælati vellent) Religiosis; & sequenti post anno, Antverpia rediens a benedictione D. Ioannis Chrysostomi vander Sterre, cui cum aliis adstiterat; in Duffele infirmatus, obiit anno MDCXXIX XXV Octobris; ac Tongerloæ, in ipso quod condiderat S. Norberti sacello, tumulatus est.

[31] XXXVIII Theodorus Verbraecken, Helmondanus, a Joanne Chrysostomo prædicto installatus, pridie Dominicæ Gaudete in Domino, in Adventu; ipsaque Dominica, [Abbati Antverpiensi immediata Paternitas] per Michaelem Ophovium Episcopum, benedictus. Est ea Dominica III Adventus, quæ anno prædicto MDCXXIX, habente litteram Dominicalem G, cadebat in XVI Decembris: vixit autem Theodorus usque ad XXII Iunii anni MDCXLIV. Huic nescio qua ratione persuasum fuit, ut pateretur jus Paternitatis immediatæ, quod Antverpiensis Abbas se habere asserebat, respectu R. D. Abbatis & Conventus Ecclesiæ Tongerloënsis, ejusque immemorabilem possessionem, nonnullis Tongerloensium contrariis actibus perturbari. Pro his anno MDCXXXIV appellatus Petrus Gossetius, providentia divina Præmonstrati Abbas, Regis Christianissimi Consiliarius & Eleemosynarius, totiusque Canonici Præmonstratensis Ordinis Caput & Reformator Generalis… Christi nomine invocato, pro tribunali sedens, Deumque præ oculis habens … visis utriusque partis intentionibus, fundamentis, responsis, replicis, contradictis, salvationibus, & scripturis; [respectu Tongerloënsis asseritur,] habitoque desuper Jurisperitorum & Fratrum suorum consilio; per suam diffinitivam sententiam in scriptis declarat, die XXII Maji; D. Abbatem S. Michaelis Antverpiensis, in possessione omnium & singulorum jurium paternæ auctoritatis immediatæ, erga Tongerloenses, & jam ante dictæ ecclesiæ D. Abbatem & Conventum, manutenendum fore & esse; ipsumque ac illius successores pro tempore Abbates S. Michaelis, veros, legitimos, & immediatos Patres Abbates; sicut & ecclesiam S. Michaelis, veram, legitimam, & immediatam Matrem filialis ecclesiæ Tongerloënsis, futuris temporibus, sine contradictione qualibet, dici, nominari, & recognosci; omnibusque ad eam qualitatem, secundum Ordinis statuta, jura, privilegia & receptam consuetudinem pertinentibus, [per sententiam Generalis Gossetii an. 1634.] plene uti ac gaudere debuisse ac debere… mandat & ordinat; actus quoscumque in contrarium elicitos, nullos & de facto absque jure præsumptos, illosque proinde Abbati & Ecclesiæ S. Michaelis nullum præjudicium generare potuisse & posse; nec non ipsis Tongerloënsis Ecclesiæ Abbati & Conventui de cetero inhibendum, ac super jure Paternitatis hujusmodi annexis & connexis perpetuum silentium imponendum esse ac fore, decernens atque declarans.

[33] [B. Godefridi Cappenb. Reliquiæ adferuntur an. 1639.] XXXIX Augustinus Wichmannus Antverpiensis, anno MDCXLI postulatus, & sequenti obtentus, atque MDCXLIII, XI Januarii ab Antverpiensi Abbate Joanne Chrysostomo installatus Coadjutor, Abbas autem MDCXLIV IX Julii, feliciter Abbatiam regebat cum Chorographiam monasterii scribebat Sanderus, non autem ab aliis scriptam (ut plerasque similes) adoptabat in nomen suum; quæ deinde tamen prohibita est in publicum ire. Exemplar nihilominus unum aliunde obtinui; sed primo folio mutilum; ut etiam habent pauci illi, qui obtinere alia exempla potuerunt. Causam ejus sic mutilandi & supprimendi non divino; sed utor ea ut habeo, ex eaque pro supplemento Ianuarii sumam Historiam translatarum anno MDCXXXIX XXIII Octobris Reliquiarum B. Godefridi Cappenbergensis. Hujus Acta ad XIII dicti Ianuarii operose illustrata a Ioanne Gamansio nostro, in lucem emittens Bollandus anno MDCXLIII, nihil ea de re scivit; ipsis quorum intererat, quique Bollandi molitionem non ignorabant, negligentibus ejusmodi notitiam communicare. Ediderat Augustinus anno MDCXXXII, cum adhuc Pastor in Mierloo & Archipresbyter Helmondanus esset, Antverpiensibus typis insigne ac tripartitum opus, cui titulus Brabantia Mariana, quo sui Ordinis per hanc Provinciam monasteria præcipue illustravit. Sicut autem fuerat ipse egregius cultor bonarum artium; ita easdem studuit in suis Religiosis promovere. Quo in statu Abbatiam habuerit & reliquerit Wichmannus, licet cognoscere ex prædicta scenographica tabula, ipsi anno MDCLI oblata ab excellentißimo sculptore Wenceslao Hollar Bohemo; qualem beneficio. D. Baronis le Roy hic spectandam exhibeo, addito ad calcem iconismo Collegii Norbertini Romæ, ut supra dictum ædificati a Wichmanni decessore mediato Adriano. Alias fortaßis spectandam dabo recentiorem alteram, in qua videri poßit, quid circa turrim fulmine tactam, & augustius ab eodem Abbate reparatam, mutatum sit. Erat Bruxellis ipso cum tristis casus nuntiatus eidem est; [Albertus an. 1663 factus Abbas.] & ingemuisse dicitur, non tam præsenti ecclesiæ suæ damno, quam quod iisdem flammis deflagrasse ei videretur, nova quam meditabatur Deiparæ Duffelensis ædes, cum adjungenda ei domo Pœnitentiariorum, qui trans flumen longius habitant juxta Parochialem, eisdem Tongerloensibus commissam.

[34] [obedientiam profitetur Antverpiensi;] XL Albertus de Ursino, electus fuit anno MDCLXIII, id quod Antverpiensis Abbas Macarius Simeomo, scripto confirmans; Omnes, inquit, defectus in installatione commissos suppleo, ac plenum confero prædictæ ecclesiæ in spiritualibus ac temporalibus regimen, hac die XX Julii; eodemque die, atque adeo & loco ubi installatio facta, ille suo chirographo hæc firmavit. Ego Fr. Albertus, Abbas B. Mariæ de Tongerloo, promisi D. Fr. Macario Simeomo, Abbati S. Michaelis, & una Patri Abbati habito monasterii nostri de Tongerloo, obedientiam, reverentiam & assistentiam, in quantum provincialia statuta nostra nos obligant. Actum Bruxellis XX Julii. D. Iacobus Baro le Roy, in Notitia Marchionatus S. R. I. lib. 2 cap. 12, agens de Iurisdictione, quam in locis Calmpthoud, Esschen, & Huybergen jam inde ab anno MCLIX obtinuisse creduntur Abbates Tongerloënses, [requirit thesaurum glebæ bituminosæ adhuc intactum,] sed infimam; cum exposuißet quomodo Augustinus Wichmans altum ibidem Dominium emptionis titulo a Philippo IV Hispaniarum Rege acquisivit, anno MDCLI, pretio octo millium florenorum, sic progreditur. Ingens est pagi Calmpthout ager, cujus diametri quaquaversum quatuor leucis Brabantinis extenduntur, sed non omnis feracis terræ. Pars magna, vastum ericetum; loca etiam aliqua paludosa, e quibus gleba bituminosa foditur & extrahitur ad alendos ignes, qui fundi inibi summo in pretio habentur; sed hactenus majore ex parte intacti. Meditabatur thesaurum istum effodere Albertus Ursino, [etiam sub ejus successore] ex Pastore in Roosendael factus Abbas Tongerloënsis. Jamque viginti erant structæ cymbæ ad transvehendum: sed dum hæc & majora molitur præmature vita caruit, defunctus anno MDCLXIV, quo etiam anno electus & installatus est succeßor,

[35] XLI Hroznata Crils, hodiedum vivens. Hic cum inter prima sui regiminis molimina, publicæ omnium commoditati & cœnobii splendori conductura, mandasset ut Hortus in pomarium, & econtra pomarium in hortum mutaretur; eique commutationi non pauci ex Conventualibus se opponerent anno MDCLXVI; Circator & Secretarius, ceterorum nomine, [Pater Abbas agnoscitur Antverpien.] Abbatis Antverpiensis ut Patris judicium appellarunt, per datas XVI Februarii. Has ille Tongerloënsi communicari jußit: qui eas scripto ad singulas eorum rationes responso refutavit. Quibus visis, Antverpiensis judicavit, easdem solido non niti fundamento, nec in omnibus veritati innixas; quod autem potissimum est, nullis Ordinis constitutionibus prohibitam Abbati talis horti conventualis translationem, atque in pomarium mutationem; proindeque omnia ipsius discretioni commisit. Tunc rescripsit Prior XII Martii, hujusmodi litteras in loci capitulari a se prælectas: ac Spero, inquit, quod iisdem prompte nostri obedient, & ulteriores hac in re molestias Prælato suo inferre cessabunt: qui certe non quærit nisi bonum conventus, [ut mirum sit sub eodē renatam quæstionem adeo pridem decisam.] pacemque & observantiam disciplinæ regularis. Difficulter aliquibus persuaderi potest: & invitis quandoque benefacere necesse est … Sic ille, subscriptus Humillimus in Christo filius, Fr. Joannes Kuysten Prior.

[36] Contigit nihilominus, ut D. Michael Colbert, Archicœnobii Præmonstratensis Abbas, & totius Ordinis Generalis, Brabantiæ cœnobia visitans, anno MDCLXXXI Tongerloam veniret; &, præmemorati judicii vel ignarus vel oblitus, mentionem induceret quorumdam documentorum a se visorum, quibus ea Abbatia probabatur Archicœnobii sui Filia esse: quod juniores quidam Religiosi adeo alte impresserunt animis, ut pro definitiva sententia habeant, seque Monasterii Michaelitici Filios negent. Eos tamen facile ad obsequium revocandos credimus, cum præmemoratam Gossetii sententiam, numquam forte sibi visam vel auditem, legerint; suisque majoribus, ac sibi in illis, imperatum super ea controversia silentium. Ad documenta, Colbertio Generali visa, quod attinet; ea non putamus esse alia, quam quæ pro parte Tongerloënsium ad Gossetii judicium allata fuerunt: qui Generalis si pariter vidisset opposita illis ex parte Michaelitarum, non dubito quin Gossetii judicium probaturus fuerit, nec ullum in contrarium prolaturus verbum. Quid porro tam multis longioris regiminis annis Hroznata Abbas ad utilitatem monasterii egerit; quomodo instruxerit Bibliothecam toto Belgio præcipuam; Nosocomium novum, solido & magnifico opere, una cum suo sacello, a fundamentis excitarit; aliaque hujusmodi, supersedeo enarrare, donec de singulis certius doceant me Religiosi sui.

§. V. De tertio-genita Middelburgensi Abbatia, ac primum de ejus initiis seculo XII & XIII.

[37] Hactenus vidimus S. Michaelis Antverpiensem Ecclesiam, Matrem filiarum lætantem; [Walachriæ caput Middelburgum,] nunc vertenda est scena, & videnda Rachel, plorans filios suos Middelburgenses, quia non sunt; fer a quippe peßima, Calviniana hæresis, devor avit eos. Walachria, Zelandicarum insularum prima ad Oceanum & Occidentalior, in conspectu littoris Flandrici, Metropolim veneratur Middleburgum, seculo XII adhuc modicum oppidum, ut cetera Belgica omnia; nunc ampla civitas. A nescio quo Metello, Iulii Cæsaris assecla, nomen factum volunt, quibus pulchrum videtur istuc referre origines suas. [a situ dictum.] Ego ex re ductum nomen credo. Nam si Walachriæ insulæ poldros, ut vocant, id est, agros ductis aggeribus vindicatos ab aquis & cultui aptatos, quos Topographia Blaviana ostendit cū prætensis arenariis, & Middelburgicos poldros nuncupat vulgus, angustißimo diremptos freto, olim forsitan nec diremptos quidem. Si, inquam poldros ipsos accensere velis, ut vulgo accensentur; Walachriæ, totius insulæ centrum videbitur Middelburgum, & sui nominis in patria lingua significationem undequaque implere. Iacet quidem ipsum media plane via, inter littorales duas civitates, Zirikzeam & Veriam, hanc ad Boream, istam ad Meridiem habens: ne tamen nomen Middelburgi inde factum suspicetur aliquis, prohibet minor antiquitas locorum istorum, quorum Veria primum in parochiam erecta fuit anno MCCCXXXII, [Ibi manentibus Canonicis Reg. sub an. 1124 præfectus Alboldus,] & post annos XXV muris cingi cœpta; Zirikzeam vero nullis in Chronicis memorari ante MCCX, fatetur Reygersbergius: quidquid fabuletur vulgus de Ziringo, Zelandi fratre, velut illius ad annum DCCCXLIX conditore: Græcam enim levitatem, in comminiscendis conditorum nominibus, imitantur istiusmodi onomatipœjæ,

[38] Iacobus Meyerus, qui seculo superiori Brugis floruit, scripsitque Annales Flandriæ, usque ad MDLII superstes, omnia archivia Flandrica, ac verosimiliter etiam Zelandica per se scrutatus; ad annum MCXXIII loci vetustius nomen sic indicat. Albaldus Abbas seu Præpositus Formiselensis, Canonicorum Regularium prope Ipras in Flandaria, postquam per annos XXII laudabiliter præfuisset, [illis expulsis Præmonstratenses excipit,] & bona multa præcipue in Testrep (locus est prope Ostendam mari mersus) cœnobio acquisivisset; factus est Abbas apud Waltighem, id est Middelburgum in Walachria, qui primum Regulares fuere, sed non multo post facti sunt Præmonstratenses, Mutati instituti rationem reddit Ioannes de Beka, auctor Chronici Trajectensis, perducti ad annum fere MCCCC, in Godeboldo Episcopo XXIV his verbis: [illis expulsis Præmonstratenses excipit,] Hic etiam Episcopus Regulares Canonicos, habitantes Middelburgi, propter inordinatam eorum conversationem, expulit; & religiosos Monachos Ordinis Præmonstratensis, de cœnobio S. Michaelis Antverpiensis, illuc attulit. Wilhelmus Heda, scriptor Historiæ Trajectensis usque ad annum MDXXIV, Bekano consentiens, iisdem fere verbis utitur; &, in Middelburgo, inquit, oppido Walachriæ, Canonicos Regulares, propter eorum petulantiam amovens, Religiosos Ordinis Præmonstratensis ex Antverpia, in locum eorum accitos, instituit. Secutus Bekam & Hedam est Ioannes Reygersberge de Cortgene, in Chronica Zelandiæ, quam lingua Belgica compilavit, & Antverpiæ imprimi fecit anno MDL, dedicatam Maximiliano a Burgundia, Hollandiæ, Zelandiæ, Frisiæ Occidentalis, atque Ultrajectinæ civitatis Admirantio & Capitaneo Generali; quam etiam vidimus Middelburgi recusam auctiorem ornatioremque anno MDCXXXIV. In hujus Chronicæ cap. 10 dicitur, vetustiores quasdam Chronicas affirmare, quod anno MCXXI fuit Middelburgi conventus Regularium Monachorum, qui circa hæc tempora alio translati sint, positis eorum loco Præmonstratensibus.

[39] Quid porro Alboldo Formiselensi factum sit, non explicat Meyerus, [ad hos verosimiliter transgressus,] a quo primam ejus notitiam accepimus: solum addit, quod Isaac successit in locum ejus apud Formiselenses, rexitque cum laude per annos XVII, magno cum labore, multaque Ecclesiæ acquisivit bona temporaria, pius & industrius nec umquam otiosus. Vigebat ergo Formisellis si uspiam Canonicorum Regularium disciplina, non item in Walachria; ubi eamdem restaurare satagens Godeboldus Trajectensis, Alboldo Formiselensi persuaserit, ut illuc se transferri pateretur, pro insigni suo religionis zelo. Sed gravius malum fuerit quam ut corrigi posset. Walachris igitur petulanter reformari abnuentibus, & erga Prælatum aforis adductum refractariis; factum suspicor, ut Episcopis & Abbatibus consilium steterit, immorigeros quidem ejiciendi, & per varia ejusdem instituti monasteria dispergendi; [sub annum 1128:] Antverpia autem accersendi Præmonstratenses; in quorum institutum ipse Alboldus transierit, itaque primus eorum in Walachria Abbas seu Præpositus haberi poßit, fortaßis usque ad annum MCXL superstes. Miræus in Chronico Præmonstratensi, hujus novi Ordinis Religiosos, pro Regularibus inductos ait, anno MCXXVIII, fortaßis quia tunc primum Abbas consecratus Antverpiæ Waltmannus, pleno jure potuerit suorum coloniam ad Zelandos emittere.

[40] Ut ut est, res hactenus narratæ videntur plusquam unum alterumve annum exigere, [non tamen ad S. Mariæ,] quo gestæ sint. Non etiam prima horum sedes, adeoque nec Regularium quibus successere, fuit S. Mariæ etiam tunc Parochialis ecclesia, totius oppidi quasi centrum; sed alius Middelburgi locus, quem nunc difficile sit indagare; unde ut migrare possent (utique ad totius Parochiæ pro suo instituto curam gerendam) Eugenius Papa III, anno MCXLV primum Pontifex renuntiatus, indulsit. Ms. Registrum ipsorum quibus utimur monumentorum, hoc seculo exaratum, dum inter alia Bullam Eugenianam ejusque argumentum recenset; locum unde migratum sit nominat Wyk, in regiuncula Altena. Sed fallax ejusmodi notatio est, non tantum quia talis regiuncula nulla tota Walachria nunc nominatur; sed quia Chronica omnia in eo consentiunt, quod Godeboldus Episcopus Præmonstratenses adduxerit Middelburgum. Dicta autem regiuncula plusquam duodecim leucis inde dißita, in eaque pagus est Wyk prope Heusdam trans veterem Mosam, ultimus Brabantiæ ad hodiernum Mosam & Vahalim angulus, contra Bommeliensem insulam, ut de ea hic nequeat cogitari. Quid autem? si Waltighem (quo nomine prius dictum Middelburgum censet Meyerus) fuerit suburbani olim vici nomen, in quo primum Regulares tum Præmonstratenses habitarint; quique auctioris postea civitatis muris inclusus nomen amiserit; quo factum, ut Beka & Heda illius non meminerint, sed simpliciter scripserint eorum monasterium Middelburgi fuisse.

[41] Porro ex præcitata Eugenii III Bulla certo nobis innotescit is, qui in Historia translationis S. Norberti num. 139 nominatur Walterus Walacriensis Ecclesiæ Abbas primus; inscribitur enim, Waltero Abbati Walacriensi ejusque Fratribus. Tenor autem, ex scriptura jam ferme evanida erutus ut melius potuit, talis est. [quo primū sub Waltero Abb. transierunt de licentia Eugeniiz,] Sicuti injustis petionibus nullus est tribuendus effectus, ita legitima desiderantium non est deneganda petitio. Ex litteris siquidem venerabilis Fratris nostri Har. (Hariberti, qui vixit usque ad MCL) Episcopi Trajectensis inspeximus, quod vos monasterium vestrum ad alium constitueritis locum transferre, in quo quietius vivere & liberius possitis Domino deservire, Cui dispositioni prædictus Frater noster assensum præbuit, & ut vobis in posterum hoc liceat perficere scripto suo laudavit. Nos autem, quorum interest bene acta firmare, votum vestrum… attendentes, licentiam translationis, ab eodem Fratre nostro rationabiliter vobis indultam, auctoritate Sedis Apostolicæ confirmamus; statuentes, ut nihil tamen, quod ad nos pertinere dignoscitur, propter mutationem istam, Nobis aut nostris Successoribus, in posterum minuatur. Datum Romæ apud S. Petrum, X kal. Junii, nullo notato anno (qui tamen infra Iulium anni MCLIII, quo Eugenius obiit, [ante annum 1153,] est inveniendus) sed solum die X kal. Junii; idque in pergameno, vix palmum unum longo & alto, appenso inferne sigillo plumbeo. Hanc autem & alias plurimas, ex archivio Middelburgensi hæreticorum manibus subtractas, originales plerasque, reperi apud amicum, talium rerum curiosum, qui eorum inspectionem & usum mihi benigne conceßit; lætatus venisse tempus, quo eas sic possent in publicam lucem efferri, ut tamen possessoris nomen & persona latere pergant; restituendas Præmonstratensibus, si eos fortaßis aliquando Deus in pristinam loci posseßionem reducat. Erat inter illas scriptura recentior, superioris seculi, ac dispersione Abbatiæ posterior, continens Abbatum Middelburgensium Catalogum, annotato primo cujusque anno; sed (quod mireris) nusquam defectuosior, [ut habent monumenta originalia monasterii,] quam circa finem, ubi perfectiorem expectasses. Eo nos utemur ubi aliæ probationes deficient; ipsique inseremus pleraque præfatorum monumentorum: quæ si plures in Paragraphos extremum hoc argumentum extendunt, indulgebit id spero lector archæophilus.

[42] Incipit Catalogus iste a Florentio, cujus initium adscribitur anno MCXC, [Waltheri Ab. ætas incerta.] quemque Abbatem secundum numerabimus: jam enim apparet dubium nullum esse, quin eo fuerit prior Waltherus, jam ex Eugenii Papæ Bulla notus. Dubitari tamen potest an fuerit immediatus Florentii decessor. Si fuit, annis ut minimum quadraginta Prælaturam tenuit, exorsus regere antequam ex indulto Pontificio ad S. Mariæ migrarent Præmonstratenses, & forsitan Antverpia missus Abbas primus post mortem Abboldi Formiselensis, de quo Meyerus dubitat, fueritne Abbas an solum Præpositus: qui sicut usque ad Eugenii III Pontificatum vixisse potuit; sit etiam multo citius obiisse, & Abbas Antverpiensis Middelburgenses rexisse usque ad Walterum per Præpositum unum aut plures, cujus aut quorum nomen vel nomina nunc lateant. Vix enim credibile est, ipsummet Walterum totis fere septuaginta annis rexisse, scilicet ab initio adventus Ordinis in Zelandiam usque ad Florentium. Interim vellem superesset adhuc Victoris IV Antipapæ Bulla, cujus in charta linea scriptæ frustulum, præter notam anni Incarnationis MCLXII & appensum plumbeum sigillum, nihil reliquum habet: non enim solum indicaret causam pro qua scripta illa fuit (quam credibile est ipsum schisma spectasse, quod hi abominati ipsam Bullam laceraverint) sed fortaßis etiam nomen Abbatis, ad quem scribebatur; quod si esset a nomine Waltheri diversum, consequens foret, ipsum non admodum diu superfuisse migrationi; si idem, probaret certius illius initium ad Eugenii III Pontificatum magis congrue referendum.

[43] Sed missas tandem faciamus conjecturas, & incipiamus textere seriem eorum, qui post Walterum, reipsa vel saltem notitia primum Middelburgi Abbatem, mediate vel immediate, præerunt, sitque inter notos nobis secundus

II Florentius, juxta Catalogum ordinatus seu benedictus anno MCXC. Ultrajectinæ Ecclesiæ tunc præerat Balduinus, Florentii Hollandiæ ac Zelandiæ Comitis frater: Antverpiæ apud Michaelitas, Præsul jam sextus habebatur Walterus de Stripen; & Romanam Ecclesiam Clemens III gubernabat; quorum utinam aliquæ extarent litteræ. Extant aliquæ Innocentii III quarum unæ, evanidæ fere totæ in semipedali pergameno, bullatæ plumbo ipsis Kalendas Aprilis, Pontificatus anno undecimo, Christi MCCVIII, Nicolao de Prutris, Cantori & Scholastico Trajectensi, ad quæstionem Abbatis & Fratrum, commendat inhibitionem quarumdam injuriarum, ipsis per nonnullos Clericos & laicos illatarum: aliæ majores in sesquipedali similiter Bullatæ, sed dimidia parte folii avulsa mutilæ, avulsa pariter nota anni, datæ V Kal. Februarii, inscribuntur a tergo manu recentiori, [Apostolicæ hujus temporis litteræ] quod sint confirmatoriæ, quod nobis licitum est participare quævis bona jure hereditario, acsi essent in seculo obvenientia; quodque Abbas poterit absolvere Fratres, si cui manus violentas intulerint, nisi sequatur mutilatio vel sanguinis effusio. Ex ea quæ superest medietate, intelligitur Bulla data Venerabilibus Fratribus A (suppleo, Archiepiscopis, Præpositis) Decanis, Archidiaconis, Prioribus, ac aliis Ecclesiarum Prælatis per Coloniensem diœcesim: aguntque de justa contra malefactores defensione, etiam Clericis & Claustralibus licita: de jure vero hereditandi nihil ibi lego: nec ad Abbatem Middelburgensem aliter spectare videntur, quam quatenus etiam ipse alicujus Ecclesiæ Prælatus est. Interim dignitatem monasterialis Ecclesiæ, Middelburgi tunc temporis unicæ, probat frequens ibi exhinc sepultura Comitum: nam anno MCCXVIII sepulta ibi dicitur Aleydis, Guilielmi postea Comitis prima uxor; ac aliis consequenter annis, succeßive indicandi.

[44] III Arnoldus, anno MCCXX: ad cujus annum quartum spectat quædam Innocentii III Bulla, data XVIII Julii, anno Pontificatus IX. Primo autem Arnoldi anno obiit III Ianuarii, Ada, Florentii III Comitis vidua, & ab ipso Abbate fuit in monasterio Middelburgi tumulata. Ad Arnoldi Abbatis Prælaturam pertinet bullatum Breve Honorii III, magnitudinis palmaris, sic sonans: Honorius Ep. &c. Cum a nobis petitur quod justum est & honestum, tam vigor æquitatis quam ordo exigit rationis, ut id per solicitudinem Officii nostri ad debitum perducatur effectum. [Abbatum benedictio gratis facienda.] Quapropter dilecti in Domino filii, vestris justis postulationibus grato concurrentes assensu, auctoritate præsentium inhibemus, ne quis vobis pro benedictione Abbatum monasterii vestri aliquid, contra statuta Concilii generalis, extorquere præsumat. Intellige Canonem LXVI Concilii Lateranensis IV, cui nuntiatum fuerat, de quibusdam Episcopis, quod decedentibus ecclesiarum Rectoribus, ipsas interdicto subjiciunt, nec patiuntur aliquos in eisdem institui, donec ipsis certa summa pecuniæ persolvatur. Hoc ergo decretum pro Abbatia Middelburgensi valere hic declarat Breve, datum Tibure II … Maji, Pontificatus anno nono, Christi MCCXXV, anno X post prædictum Concilium celebratum.

IV Petrus van Biggenkerke, anno MCCXXXIX. In hujus favorem Innocentius IV sanxisse, legitur per datas III Nonas Maji, anno Pontificatus III, Christi MCCXLVI, quod nullis quantumcumque ab Apostolica Sede manatis jußionibus obligetur Abbas, quemquam invitus suscipere. Ego ejusmodi litteras non vidi, sed alias datas Lugduni Kal. anno Pontificatus septimo Christi MCCL, quibus Priori S. Petri Gandavensis mandatur, ut Abbatem vindicet, causa prius cognita, ab injuriis ipsi illatis per quondam Henricum de Coudekerka Presbyterum, & Henricum de Vorne Militem, aliosque nonnullos. Rursus idem Pontifex Innocentius IV, IX Februarii, anno Pontificatus IX, Christi MCCLII, Romæ sanxit; ne quis Apostolicorum Nuntiorum Abbatem & Conventuales gravaret, absque expresso sanctæ Sedis mandato.

[45] [Wilielmus Rex Rom. alter quasi fundator,] Sed minus hæc profuerunt, quam favor Willelmi Comitis, anno Christi MCCXLVIII, ætatis suæ XX, creati Regis Romanorum: qui cum oppidum ipsum multis ac grandibus privilegiis nobilitavit, tum Abbatiam locupletavit multis prædiis decimisque, per Hollandiam Frisiamque & alias sui juris ditiones; decernens & statuens, ut ecclesiarum Pastoribus istic deficientibus, ex suo gremio Abbas pro tempore futurus Parochos sufficeret & Sacellanos: quod etiamnum fit, inquit Reygersbergius cap. 28. Nec exiguum ejusdem Regis beneficium fuit, a prædicto Pontifice impetrasse, Privilegium, quod ex originali adjungo, Innocentius &c. Abbati &c. Attendentes fidei vestræ constantiam, in Ecclesiæ schismate præmemorato, & per Friderici Ex-imperatoris asseclas usque ad annum MCCLXXXVII continuati; quam, sicut ex parte carissimi filii nostri W (Willielmi contra excommunicatum electi) Regis Romanorum illustris accepimus, [& Privilegiorum conciliator:] Ecclesiæ Romanæ in suis negotiis inconcusse servatis; vobis auctoritate præsentium indulgemus, ut nullus Delegatus Sedis Apostolicæ, vel Subdelegatus Delegati ejusdem executor, seu etiam Conservator a Sede deputatus eadem, in vos excommunicationis vel suspensionis aut interdicti sententiam valeat promulgare, absque speciali mandato Sedis ipsius, faciente plenam & expressam de verbo ad verbum de hac indulgentia mentionem. Nulli ergo &c. Præsentibus post quinquennium minime valituris. Datum Perusii Nonis Februarii, Pontificatus nostri anno nono, Christi MCCLIII. Idem Rex, (ut præcitato loco Reygersbergius docet) plura Sanctimonialium monasteria fundavit, puta Dulcisvallis in Walachria; vulgo Soetendael, [ac Dulcisvallis conditor,] tribus horæ quadrantibus versus Boream Middelburgo distantis, quæ quartæ Filiæ locum inter Michaeliticas tenuit; Loesdunensis in Hollandia, aliaque: multas enim habebat filias, quas ejusmodi beneficiis ecclesiasticis dotabat, ibidem scilicet Deo sacratas.

[46] Quia tamen Comitissa Flandriæ Margarita a Rege Guilielmo exigebat hominium pro Zelandia, [anno 1256 occisus,] ac præsertim Walachria, idque ille negabat; factum videtur, ut circa posseßiones quasdam in Flandria, molestias pateretur Abbas; & has amoliri conatus sit, postulata per Pontificem tuitione Prioris S. Petri Gandav. Porro Willelmus Rex anno MCCLVI occiditur a Fresonibus, Medemblik prope Hollandiam morantibus. Ita Albertus Stadensis, Chronicon suum hic finiens; & addens, quod fuerit in loco incognito ab eisdem sepultus, de quo mox. Succeßit patri necdum anniculus Florentius V, sub tutela patrui sui Florentii. Sed hoc etiam mox defuncto & Middelburgi ad S. Mariæ sepulto, pluribus tutelam ambientibus, vexatæ multimodis sunt pupilli ditiones, non sine incommodo Abbatiæ: quæ tamen plus damni passa per indulgentiam priorum duorum Abbatum deprehenditur, ex Bulla Urbani Papæ IV, data II Kal. Februarii, Pontificatus sui anno II, Christi MCCLXIII, qua ille necessarium duxit, caßare alienationes omnes immobilium bonorum monasterii, aut elocationes justo diuturniores, a prægressis Abbatibus factas.

[47] [anno 1282 delatus.] V. Viglius Doedius, anno MCCLXVI. Hujus anno primo obiit Elisabeth Brunswicensis, relicta Willelmi Regis, apud Præmonstratenses Middelburgi honorifice tumulata: cujus filius Florentius Comes junior, jam vir factus, & patris suorumque cædem insigni Frisonum strage ultus, anno MCCLXXXII, ex captivo sene edoctus locum paternæ sepulturæ, refodi ossa curavit, ablutaque fecit juxta maternum sepulcrum honorifice collocari. Addit Reygersbergius, eamdem sepulturam honorificentius restauratam fuiße, anno MCCCCXLVI a Florentio Schonhovio tunc Abbate.

§. VI. Abbates seculi XIV & dimidii sequentis, sub iisque Acta.

VI Iacobus de insula, anno MCCLXXXVIII. Huic anno MCCCXV certamen fuit cum Archidiacono Ultrajectino, [Vindicatum jus Parochiarum contra Archid. Trajectens.] volente Præmonstratenses amotos a cura Parochiarum ipsis concreditarum: sed appellato pro iis manu-tenendis fuit Apostolica Sedes, per mortem Clementis V tunc vacans, supplicatione signata die XXI Ianuarii. Ejusdem Abbatis tempore, anno MCCCXII aggeribus vallisque munitum Middelburgum a Guilielmo Bono, sui nominis III, qui etiam alteram ibi ecclesiam parochialem fundavit, propter adjunctum Collegium Canonicorum, sub nomine S. Petri appellatam (vulgo Oostmunster, id est Monasterium Orientale) quæ denique in Cathedralem evasit.

[48] VII, Nicolaus Hugonis anno MCCCXVI. In hujus favorem, Joannes Papa XXII Abbati monasterii S. Pauli Trajectensis, [Damnosi priorum Abbatum contractus a Pontifice rescissi] sic scribit: Ad audientiam nostram pervenit, quod tam dilecti filii Abbas & Conventus monasterii de Middelburg Præmonstratensis Ordinis Trajectensis diœcesis, quam prædecessores eorum, decimas, terras, domos, vineas, prata, pascua, nemora, molendina, redditus, jura, jurisdictiones & quædam alia bona ipsius monasterii, datis super hoc litteris, confectis exinde publicis instrumentis, interpositis juramentis, factis conventionibus, & pœnis adjectis, in gravem ipsius monasterii læsionem, nonnullis Clericis & Laicis, quibusdam eorum ad vitam, quibusdam vero ad non modicum tempus, & aliis perpetuo ad firmam, vel sub censu annuo concesserunt; quorum aliqui dicuntur super his confirmationis litteras in forma communi ab Apostolica Sede impetrasse, Cum igitur nostra intersit læsis monasteriis subvenire, Discretioni tuæ per Apostolica scripta mandamus, quatenus ea quæ de bonis ipsius monasterii, per concessiones hujusmodi alienata inveneris illicite, [& injuste alienata restitui jussa an. 1317.] vel distracta; non obstantibus litteris, instrumentis, juramentis, renuntiationibus, pœnis & confirmationibus supradictis, ad me & proprietatem ejusdem monasterii legitime revocare procures, contradicentes per censuram ecclesiasticam, appellatione postposita, compescendo; testes autem qui fuerint nominati, si se gratia, odio vel timore subtraxerint, censura simili, appellatione cessante, compellas veritati testimonium perhibere. Datum Avenione, IX Octobris, Pontificatus nostri anno II, Christi MCCCXVII. Membrana etiamnum est integra, cum grandi sigillo plumbeo. Similis quoque Bulla invenitur ab eodem Pontifiee data Decano S. Petri Middelburgensis Kal. Novembris, anno Pontificatus IV, Christi MCCCXX, idem brevius commendans.

[49] VIII Nicolaus a Gandavo, anno MCCCXXIII.

IX Oliverius a Lira, anno MCCCXXVII.

X Nicolaus de Alta-terra, aliis Hogelandius, anno MCCCXXXIV; cujus Chronicon Beatorum Ordinis si potuissem nancisci, libenter ipsum fecissem juris publici, titulo Corollarii IV. Ejus apud Averbodienses inveniendi spem aliquam conceperam, ex relatis in eorum Chorographia de B. Arnikio: [Iterum a Pontifice mandata restitutio an. 1375,] sed intelligo, hæc fuisse communicata, per quemdam D. Butkens, qui ipsa transcripserat ex Codicibus fratris sui Christophori, apud nostros Antverpiæ Cistercienses Prioris in monasterio S. Salvatoris, & Tropheorum Brabanticorum auctoris. Sed hujus eruditißimi ac studiosißimi viri, & de antiquitate ac nobilitate Brabantica lucubrationibus suis optime meriti, neque sine laude commemorandi, [scribitur Chronicon Beatorum Ordinis.] plures Codices Mss. eo mortuo male distracti sunt: hujus certe nepos & heres inter relictos sibi a defuncto codices Chronicon istud non reperit. Igitur unum hoc restat, ut qui Chronicon Alberici, trium Fontium Monachi, Christophoro a Chiffletiis commodatum, neque hoc mortuo suis dominis redditum, fecit feliciter inveniri a D. Barone le Roy redimendum, etiam Hogelandii chronicum faciat in manus venire idoneas, publicæ luci dandum. Hujus primo regiminis anno, consultum volens Benedictus XII, IV kal. Julii, Pontificatus anno I, Christi MCCCXXXV, scripsit Abbati S. Bartholomæi Eechoutani Brugis, ut recuperandis Middelburgensium bonis, male alienatis, operam daret efficacem.

[50] XI Arnoldus Alardi, anno MCCCXLIII.

XII Petrus van Dam, anno MCCCLV.

XIII Petrus Hoeck, anno MCCCLVIII: cujus anno XIV, Christi MCCCLXXIV, Urbanus V, III Julii, Pontificatus anno XII, mandavit Decano S. Salvatoris Ultrajectensis evendicanda monasterii bona & simile mandatum ab eodem emanavit directum Cantori ecclesiæ Antverpiensis II kal. Februarii anno Pontificatus decimo tertio, Christi MCCCLXXIII.

XIV Hugo Boose, anno MCCCLXXXVI: cujus ætate cœpta est ædificari tertia parochialis S. Martini dicta West-monasterium: quia increscenti magis magisque numero non amplius sufficiebant parochiæ duæ.

[51] XV Willielmvs vander Does, anno MCCCXCVIII. Hic a Bonifacio IX sub data VII Kal. Septembris, Pontificatus anno XII, Christi MCCCCI, obtinuit exemptionem a jurisdictione Ordinarii, hoc tenore. Bonifacius &c. ad perpetuam rei memoriam. Sedis Apostolicæ gratiosa benignitas devotos & humiles filios, sub regulari habitu Domino famulantes, ex assuetæ pietatis studiis circum munit; [anno 1401 impetratur a Bonifacio PP. IX] & ne indebitis molestiis aut exactionibus agitentur, consuevitillos specialis protectionis suæ auxilio & munimine confovere. Hinc est quod nos dilectorum filiorum Abbatis & Conventus monasterii B. Mariæ Middelburgensis, Præmonstratensis Ordinis, Trajectensis diœcesis, in hac parte supplicationibus inclinati, ex certis etiam rationabllibus causis ad id nostrum animum moventibus, præd. monasterium & ejus membra cum, omnibus ecclesiis, capellis, atque locis ipsis subjectis & dependentibus, ac personis & familiaribus in iisdem degentibus ceu pertinentibus, præsentibus & futuris; ac possessiones, villas, terras & quæcumque alia bona, mobilia & immobilia, ubicumque existentia, ad dictorum Abbatis & Conventus ac membrorum jura & jurisdictionem legitime pertinentia, [exemptio a jurisdictione ordinariorum,] cum omnibus juribus & pertinentibus suis, quæ ipsi Abbas & Conventus ac monasterium & membra in præsentiarum legitime possident, & in futurum justis modis, præstante Domino poterunt adipisci; nec non præd. monasterium, & illum qui pro tempore fuerit d. monasterii Abbatem, ac personas & familiares hujusmodi, ab omni jurisdictione, exactione, dominio, superioritate, & proprietate Archiepiscopi Coloniensis, ac Episcopi & Præpositi ac Archidiaconi Trajectensis, qui nunc & pro tempore fuerint, ac quorumcumque aliorum suorum Superiorum, Prælatorum ejusdem ordinis ac Judicum ordinariorum seu delegatorum, spiritualium & temporalium, jurisdictionem aliquam, in dictos Abbatem & Conventum, dictique monasterii ecclesias, capellas, membra, loc,a personas, familiares, possessiones, villas, terras & bona prædicta habentium, auctoritate Apostolica tenore præsentium, eximimus & perpetuo liberamus.

[52] Ipsosque Abbatem & Conventum ac monasterium, ecclesias, [pro Abbate, Conventu & omnibus ipsos spectantibus;] capellas, membra, loca, personas, familiares, possessiones, villas, terras, & bona prædicta, cum omnibus juribus & pertinentiis suis, in jus & proprietatem B. Petri & d. Sedis & sub eorum protectione suscipimus, atque nostra: ac ipsos & ipsa eidem Sedi volumus immediate subjacere. Ita quod Archiepiscopi, Episcopi, Præpositi & Archidiaconi, & Judices & locorum Ordinarii, vel alia quævis persona ecclesiastica vel mundana, quacumque præfulgeat dignitate, in prædictos Abbatem & conventum ac monasterium, ecclesias, capellas, membra, loca, personas, possessiones, villas, terras, & bona prædicta, ad Abbatem & Conventum & monasterium & membra prædicta, ut præmittitur, pertinentia, utpote prorsus exempta, non possint excommunicationis, suspensionis & interdicti sententias promulgare, aut alias, etiam ratione delicti vel contractus seu rei de qua ageretur in judicio vel extra, [ipsique Apostolicæ Sedi immediate subjecti, declarantur.] ubicumque committatur delictum vel ineatur contractus aut res ipsa consistat, potestatem seu jurisdictionem aliquam exercere. Decernimus insuper, omnes & singulos processus ac excommunicationis suspensionis & interdicti sententias, quos & quas contra Abbatem & Conventum ac monasterium, ecclesias, capellas, membra, loca & personas ac familiares prædictos haberi contigerit, seu etiam promulgari, irritos penitus & inanes. Nulli ergo &c. liceat hanc paginā nostre exemptionis, liberationis, susceptionis, voluntatis & constitutionis infringere. Quod ita esse sumptum ex registro Apostolico, & omnibus interesse habentibus ad audiendū citatis publice lectum, Romæ, sub anno a nativitate Domini MDXXX, Indictione III, die vero Veneris, XXVII mensis Maji, Pontificatus sanctissimi Patri & Domini D. Clementis divina providentia Papæ septimi, testatur Hieronymus de Ginutiis, Dei & Apostolicæ Sedis gratia Episcopus Wigorniensis, sanctissimi D. N. Papæ Camerarius, Romanæque Curiæ Judex ordinarius, nec non Curiæ causarum Cameræ Apostolicæ generalis Auditor, ad instantiam & requisitionem D. Alberti Pii, Canonici Trajectensis, ad hoc, ut videtur, impetrandum a Middelburgensibus deputati, eo quod ipsis perierat (ut opinor) originarium suæ exemptionis instrumentum.

[53] XVI Wiggervs Gerardyns, anno MCCCCV. Ab hoc rogatus, per duos ex monasterio delegatos, Henricus Poelwyc, Dei patientia Abbas monasterii S. Pauli Trajectensis, Ordinis S. Benedicti, declaravit, quod venientes religiosi viri & domini, Walterus filius Joannis, ac Nicolaus filii Nicolai, [Feudum ab Abbate S. Pauli Trajecten. Middelburgensibus concessum.] Canonici Ecclesiæ B. Mariæ Middelburgensis, nomine Reverendi Patris ac Domini D. Wiggeri Abbatis & monasterii & ecclesiæ suæ prædictæ, petierunt humiliter, eis concedi, nomine quo supra, decimas sitas in Swalinghem, & decimas quas Henricus dictus Bruusche & sui antecessores, ab ipso & ejus monasterio quondam in feodum tenebant, & iidem Domini Abbas & Conventus ab ipso & prædecessoribus ejus S. Pauli Abbatibus jure feodali possederunt. Has autem idem Abbas S. Pauli recepto homagio ac fidelitatis juramento concedit, sub obligatione pendendi quotannis, in festo BB. Remigii & Bavonis, sex libras Nigrorum Turonensium, & decem & octo denarios; anno Domini MCCCCVI, XVII die Februarii hic aliquis suspicetur, quod Henricus dictus Bruusche fuerit etiam Abbas, Wiggeri decessor: cum is ibi nullo honorifico epitheto compelletur; sed ut homo laicus, qui ejusmodi decimas acceperat ab antecessoribus suis sub obligatione feudali, & concessu ejus qui tunc fuerat Abbatis, sub obligatione tali; jam eadem Abbatibus Middelburgensibus vendiderit vel donarit; itaque ipsæ conjunctim relevantur cum decimis in Swalingem, quæ ab eodem Abbate S. Pauli fuerant Middelburgensi concessæ immediate, fortaßis a tempore primæ fundationis.

[54] Porro Wiggerus Abbas, anno MCCCCXVIII die XI Maji, necesse habuit appellare Apostolicam Sedem, [Pontifex appellatus anno 1413] contra tunc Episcopum & Præpositum Trajectenses, id est Ultrajectinos, Fridericum de Blankenheim & Zuedericum de Culenborg, postea, id est anno MCCCCXIII, factum etiam Episcopum. Anno autem seculi istius XII die X Maji, ipsi Abbati commissum fuit, ut aßistente sibi Abbate Syonæo, initium faceret condendi monasterium Regiæ-vallis. Ast circa annum MCCCCXVIII Martinus V, Abbati S. Jacobi Leodiensis & Decano S. Donatiani Brugensis commisit, restitutionem bonorum & jurium injuste a monasterio alienatorum, omni diligentia curare; [restitutio imperata an. 1418, & 1428.] sub data IX Julii anno Pontificatus I: quæ commißio in persona Decani Brugensis iterata fuit ejusdem Pontificatus anno X, ipsis kal. Julii, Christi MCCCCXXVIII. Sub eodem Abbate, cum viderent Middelburgenses, aliorumque Zelandiæ civitatum incolæ, Zirikzæanorum opes & potentiam supra ipsas augeri longinquorum commerciorum beneficio; cœperunt etiam ipsi naves transmare mittendas fabricare, & similibus commerciis mediantibus vehementer increscere.

[55] XVII Nicolaus vander Cruster, MCCCCXXXII; anno [Conc. Basileense anno 1437,] cujus anno III appellatum ab eo Concilium Basileense, pro restitutione prædicta, hujusmodi diploma expedivit: quod ex originali membrana, bene hactenus conservata, accipe. Sacrosancta Synodus Basileensis, in Spiritu sancto legitime congregata, universalem Ecclesiam repræsentans, dilectis Ecclesiæ filiis, Abbati monasterii S. Michaelis Antverpiensis, & Decano ecclesiæ S. Donatiani Brugensis, Cameracensis & Tornacensis diœcesis, ac Officiali Trajectensi, salutem & omnipotentis Dei benedictionem. Justis supplicum votis, illis præsertim per quæ sub regulari habitu, piæ vitæ studio, Domino famulantium statui & indemnitatibus consulitur, libenter annuimus, eaque favoribus prosequimur opportunis. Sane petitio pro parte dilectorum Ecclesiæ filiorum, Abbatis & Conventus monasterii Middelburgensis, Præmonstratensis Ordinis, Trajectensis diœcesis, nobis exhibita continebat, quod temporum causante malitia, & prævia negligentia Abbatum, & aliorum qui pro tempore præfuerunt d. monasterio, decimæ, census, redditus, domus, terræ, prata, nemora, jura, jurisdictiones, possessiones, res & bona alia, ad Abbatem & Conventum ac monasterium prædicta legitime spectantia, [restitutionē curandam etiam ommendat Abbati Antverp. Decano Brug. & Officiali Trajecten.] datis quandoque super iis fidei-jussionibus & cautionibus ac litteris & instrumentis publicis, factis renuntiationibus & pœnis adjectis, in gravem ipsius monasterii læsionem, distracta noscuntur seu etiam alienata: quodque nonnullæ laicales & ecclesiasticæ personæ eosdem Abbatem & Conventum, nec non singulares personas d. monasterii, super præmissis & aliis bonis, ad eos & præfatum monasterium communiter & divisim spectantibus, etiam contra fel. record. Innocentii PP. quæ incipit, Ad reprimendam, & Carolina nuncupatam, in generali Synodo Constantiensi, in favorem Cleri & Ecclesiasticarum personarum, acceptatam, constitutiones, vexare & perturbare, ipsisque injurias inferre sæpius moliuntur.

[56] [sub clausulis valde prægnantibus,] Quare pro parte Abbatis & Conventus prædictorum, Nobis fuit humiliter supplicatum, ut super iis, eis & dicto monasterio opportune providere dignaremur. Nos itaque hujusmodi supplicationibus inclinati Discretioni vestræ per hæc scripta mandamus; quatenus vos vel duo aut unus vestrum, per vos vel alium seu alios, omnia & singula distracta & alienata hujusmodi, ad jus & proprietatem ipsius monasterii, auctoritate nostra reducere & revocare; ipsosque Abbatem & Conventum in pristinum statum restituere procuretis; nec non injuriantes, vexantes, & perturbantes hujusmodi, pœnas & censuras, in iisdem Constitutionibus contentas, incidisse declaretis; facientes etiam, vocatis omnibus & singulis, qui fuerint evocandi, dum & quando pro parte Abbatis, Conventus, seu personarum monasterii hujusmodi fueritis requisiti, & alias super præmissis, ac eos seu res & bona eorum contingentibus, contra quoscumque justitiæ complimentum; contradictores per censuram ecclesiasticam, appellatione postposita, compescendo; non obstantibus tam fel. record. Bonifacii PP. VIII & aliis Constitutionibus Apostolicis, quam fidei-jussionibus, cautionibus, litteris & instrumentis præfatis, ceterisque contrariis quibuscumque; aut si aliquibus communiter vel divisim a Sede Apostolica indultum existat, quod interdici, suspendi, vel excommunicari, aut extra vel ultra certa loca ad judicium evocari non possint per litteras, non facientes plenam & expressam ac de verbo ad verbum de indulto hujusmodi mentionem. Datum Basileæ Idibus Augusti, anno a Nativitate Domini MCCCCXXXV. In plica signatum erat. Jo. de Dyck.

[57] Appensum membranæ erat, Pontificali more, (omnem enim Pontificiam potestatem arrogabat sibi Synodus illa) appensum, inquam erat, plumbeum sigillum, [vi quarum Abbas Antverp. executoriales expedit anno 1437,] cujus ectypon quia alibi nusquam expressum adhuc vidi, hic exhibeo, una cum sigillo Oloudi Abbatis S. Michaelis, unius ex præfatis Commissariis, qui ad executionem Synodalis mandati anno MCCCCXXXVII, die III Augusti, per Notarium Ægidium Corte amplißimas patentes expedivit: quarum vigore an Middelburgenses plus profecerint contra iniquos possessores, quam tot prægressorum Pontificum mandatis, vehementer dubito. Quam vetus sit Michaeliticum Sigillum, non divino; neque ex litterarum forma satis argumenti petitur ad ipsum seculo XIII vel XIV antiquius credendum; [sub veteri Abbatiæ suæ sigillo.] alias habent in eo Antverpienses, scuti sui pro eo tempore expressam formam, Castri scilicet sive Burgi veteris cum manibus duabus, ex eorum proculdubio opinione, qui aspirando nomen civitatis Hantwerpen scribebant, & eo nomine Projectum manuū volebant significatum, juxta vulgarem de Gigante Antverpiensi fabellam. In eo quod S. Michael tenet scuto vides tesserariam figuram Crucis, procurrentibus sceptris quasi radiis cinctam: tertium vero alterius lateris scutum, Abbatiale pedum duplex & decussatum continet, quia hoc consuetum est Abbatiarum Matricum symbolum. Sub S. Michaele spectatur genuflexus monasterii Abbas, absque mitra, quæ scilicet Michaelitis primum obtigit sub Oloudi Ioanne successore. Anno MCCCCXXXVI, inquit Reygersbergius, Abbas periculum grande incurrit a populo, [Seditio contra Abbatem discussa anno 1436.] contra ipsum, quæstoremque Bewester-schaldis & Magistratum, tumultuante: sed averterunt illud, noctu clam ingressi cum manu armata suorum, D. Franco van Borssele Comes Ostrovaudiæ, & D. Henricus van Borssele, Toparcha Veræ; seditionemque pacaverunt, auctoribus partim fuga elapsis, partim capite plexis. Ita Reygersbergius cap. 46. Callixtus autem Papa III, anno millesimo quadringentesimo quinquagesimo quinto, amplum expedivit Breve in favorem Abbatis ac Fratrum suorum, sed quod evanido jam prorsus atramento amplius legi non potest.

§. VII. Reliqui seculo XV Abbates; Horum ultimo subjectum Hagense Virginum in Hollandia monasterium.

[58] XVIII Florentius Aerts-soon sive filius Arnoldi, anno MCCCCLIX.

XIX Petrus vanden Damme, obiit anno MCCCCLXIV, uti asserit Philippus Dux Burgundiæ, ea omnia feuda quæ hic tenuerat transferens in successorem mox nominandum Ioannem, per datas VIII Augusti: quibus consonant confirmatoriæ Pauli II, mox proferendæ, IV Idus Martii præcedentis; sed cognomen tacent, quod exprimit Philippus. Idemque fortaßis a patris nomine etiam dicebatur Petrus Nicolai, quem Reygersbergii interpolator, inter Zelandos eruditione claros, cum titulo Doctoris in Theologia & Abbatis Middelburgensis recenset ad calcem sæpe dictæ Chronicæ: alius certe non occurrit quem aptius ibi intelligas, nec enim ejus causa placet augere Abbatum numerum.

[59] [Paulus II, in locum defuncti Petri] XX Joannes van's Gravenzande, anno non MCCCCLXXXVI, uti perperam habetis, quem alias sequimur, Ms. Catalogus, per errorem amanuensis solius incuriæ tribuendum; sed MCCCCLXIV. Probat id manifeste Pauli II decretum originalem, pergameno, & Bulla plumbea ex more communitum, hoc tenore: Paulus Episcopus, Servus Servorum Dei, universis vasallis monasterii B. Mariæ Middelburgensis, Præmonstratensis Ordinis, salutem & Apostolicam benedictionem. Hodie monasterio B. Mariæ Middelburgensis, Præmonstratensis Ordinis, Trajectensis diœcesis, tunc per obitum quondam Petri, olim d. Monasterii Abbatis, qui extra Romanam Curiam diem clausit extremum, vacanti, de persona dilecti filii, Joannis de Sgravenzande, Canonici d. monasterii, Ordinem ipsum expresse professi, & in ætate legitima constituti; ac per dilectos filios Conventum ejusdem monasterii in illius Abbatem concorditer electi, de Fratrum nostrorum consilio, auctoritate Apostolica providimus, [electum Ioannem Abbatem, confirmat,] ipsumque illi præfecimus in Abbatem; curam, regimen & administrationem dicti monasterii sibi in spiritalibus ac temporalibus plenarie committendo, prout in nostris inde confectis litteris plenius continetur. Quocirca Universitati vestræ per Apostolica scripta mandamus, quatenus ipsum Joannem Abbatem, pro Nostra & Apostolicæ Sedis reverentia, benigne excipientes, & digna honorificentia prosequentes, ei fidelitatem solitam, ac consueta servitia & jura, sibi a vobis debita, exhibere integre studeatis. Alioquin sententiam sive pœnam, quam idem Joannes Abbas rite tulerit seu statuerit in rebelles, ratam habebimus, & faciemus auctore Domino, usque ad satisfactionem condignam, inviolabiliter observari. Datum Romæ apud S. Petrum, anno Incarnationis Dominicæ millesimo quadringentesimo sexagesimo quarto, [an. 1464,] Idibus Martii, Pontificatus nostri anno primo; & signatum erat in plica, Jo. de Buccabellis.

[60] Idem Jo. de Buccabellis pariter Middelburgum misit insignem, & Pontificio plumbo clausam membranam, qua continebatur formula a juramenti s'Gravenzandio præstandi Apostolicæ Sedi, [eique proponit formulam juramenti clientelaris,] quam addita nominis sui subscriptione & suæ Abbatiæ sigillo Romam remitteret. Plumbum utrique membranæ appensum, ex una parte considentes repræsentat Petrum & Paulum, ex altera ipsummet Paulum II in throno, publice supplices audientem: quem actum etiam nounulli ejus nummi repræsentant cum subscripto, Audientia publica: quod hic non adest, sed supra scribitur, Pavlvs PP. II, sicut videre etiam est num. 5 in Historia Pontificia, explicata per numismata a Claudio du Molinet. Qua occasione notaverim, Paulum istum videri primum fuisse, qui mutaverit consuetam decessoribus Pontificibus formam plumbeæ Bullæ (quæ ipsis litteris Papalibus nomen dedit ut Bullæ vocentur) quotquot enim usque huc vidimus ex Middelburgensi Archivio Bullas (vidimus autem & contrectavimus omnino octodecim) anteriores Paulo, omnes una parte aliud non habent, quam Pontificis nomen & nominis numerum, ex altera Apostolorum Petri ac Pauli nomina & capita, perquam rudi typo expressa.

[61] Tenor juramenti præscripti hic erat. Ego Johannes de Sgravenzande, Abbas monasterii B. Mariæ Middelburgi, Præmonstratensis Ordinis, Trajectensis diœcesis, ab hac hora in antea, fidelis & obediens ero B. Petro sancteque Apostolicæ Romanæ Ecclesiæ, & Domino nostro D. Paulo Papæ II suisque successoribus canonice intrantibus. Non ero in consilio aut consensu &c. plane sicut præscribit Pontificale Romanum, jussu Pii IV Venetiis excusum anno MDLXI, in forma juramenti præstandi ab Abbatibus Apostolica auctoritate benedicendis, & ordinariæ potestati exemptis, qualem Middelburgensem fuisse, & hodiedum omnes Præmonstratenses esse, in comperto est: qui omnes ex dicto Pontificali id facjunt, sed nunc addita, ex mandato Clementis VIII anno MDXCV, hac nova clausula; Et si ad aliquam alienationem devenero, pœnas, in quadam super hoc edita Constitutione contentas, eo ipso incurrere volo: quibus lectis jurat Electus: & in Sixtina, de qua agimus membrana, subscriptum erat: Sic me Deus adjuvet & hæc sancta Dei Euangelia, quæ nempe sibi porrecta jubetur manibus ambabus tangere. Ista porro membrana & sic sigillata, Middelburgum allata, & salvis sigilli vinculis aperta, non fuit remissa Romam, ut videbatur Pontifex intendisse; sed apud Abbatem remansit: quem crediderim pro ea remisisse suum juramentum similiter in membrana scriptum subscriptumque manu propria & sigillo Abbatiæ munitum. In hoc autem quin expressa fuerit Deipara Virgo, vix equidem dubito; hactenus tamen nullum inveni instrumentum, cui ipsum esset appensum, & unde illud possem ex ære spectandum dare, sicut supra spectandum dedi vetus sigillum Abbatiæ Antverpiensis.

[62] [Is excipit Principem Carolum,] Poteram hic exhibere præcitatas Philippi Ducis patentes litteras trans-&-infeodationis, ut vernaculæ nostræ linguæ quibus scriptæ sunt, terminos, Verley-en-verleen briven, quadamtenus Latine reddam: sed quia similes alias Caroli V Imperatoris infra dare malui, illas hic præmittendas non putavi. Hic solum lubet meminisse quitanciæ (ut appellant) super relevatione Decimarum fundorumque quorumdam, ab hoc Abbate redditæ XX Iulii anno MCCCCLXVI, Henrico Ioannis van Wissenkerke. Igitur hic ipse Joannes s'Gravezande, non ejus decessor excepit anno MCCCCLXVIII, Comitemque Zelandiæ inauguravit, Carolum Audacem Burgundiæ Ducem: qui multa nova Middelburgensibus largitus est privilegia; quibus, & crescente quotidie fortuna urbis suæ animati cives, novam elegantissimam Curiam extruere cœperunt: eaque non contenti, anno MCCCCLXXIV novis muris ac porticu continua cingere, additis etiam speciosi operis portis.

[63] Ad eumdem Joannem Abbatem anno præcedenti MCCCCLXXIII amplißimas litteras patentes in membrana Brugis dedit XVII Augusti, [& Bullam Sixtinam, pro subsidio contra Turcas, anni 1462,] Andreas de Spiritibus de Viterbio, utriusque Juris Doctor, Sedis Apostolicæ Protonotarius, ac Apostolicæ Cameræ Clericus, in regno Franciæ ac universis Galliarum provinciis, nec non Ducatu singulisque dominiis Illustrissimi Domini Burgundiæ Ducis, ac illis adjacentibus regnis, dominiis, civitatibus, diœcesibus, terris, & locis, Nuntius & Commissarius Apostolicus, super corrogatione pecuniaria, ad usus belli Turcici publicanda, una cum Indulgentiis eo fine propositis. Incipiunt hæ litteræ: Dilecto nobis in Christo Joanni Abbati Monasterii S. Mariæ Middelburgensis &c. salutem in Domino sempiternam. Cum ex injuncto nobis officio teneamur cunctis Christi fidelibus, in dictis locis constitutis, conscientiæ morbo languentibus, congrua exhibere medicamenta salutis. Ac primum ipsimet Abbati indulget Andreas facultatem eligendi Confessarii, ad quascumque ecclesiasticas censuras vel pœnas tollendas, [hactenus ineditam & luce dignam.] in ordine ad executionem litterarum Apostolicarum, super prædicto argumento, ad omnes Ecclesiarum Prælatos, in quibus iste merito censuit esse Joannem Middelburgensium, totius Zelandici Cleri caput. Bulla illa Sixtina, quæ litteris Andreæ tota inseritur, incipit: Ad apicem Apostolatus divina disponente Clementia vocati; nec in Bullario Romano invenitur, neque Raynaldo Baronianos Annales prosequenti nota fuisse videtur: tam pathetice vero describit mala, per immanißimam gentem Christianis illata & porro metuenda, ut omnino digna sit publica luce: quam tamen hic ei dare nequeo, nullo sui puncto specialiter Middelburgum contingentem. Faciam id cum recudetur specialis meus de Chronologia Pontificia Conatus.

[64] Cæso Carolo, filiam ejus unicam Mariam, cum dotalibus Provinciis accepit Maximilianus, [Præest inaugurationi Maximiliani,] Frederici Imperatoris filius, anno MCCCCLXXVII; ejusque pro Zelandia & Hollandia juramentum excepit Middelburgi prænominatus Abbas, mense Martio. Idem rursus ex eo matrimonio natum Philippum Principem inauguravit an. MDII, [& Philippi] quando is, a medio Majo usque ad encœnia Middelburgensia, omnibus accedentibus jus dixit in ipsa Abbatia. Verum hæc læta interpolavit triste incendium, quo eadem tota hujus Joannis tempore deflagravit, sed iterum circa annum MCCCCXCIV restaurari magnis animis cœpit, teste Reygersbergio.

[65] XXI Joannes Dankardus, ab eo qui Catalogum transcripsit vel supplevit, [Innocentius 8 similiter instituit successorem,] simili qua Petrus incuria vel ignorantia prætermissus; innotuit nobis ex Bulla Innocentii Papæ VIII, data Rome ad S. Petrum, anno Dominicæ Incarnationis MCCCCLXXXIV, Pontificatus I, hoc tenore. Innocentius Episcopus, servus servorum Dei, venerabili Fratri Episcopo Trajectensi (erat hic David a Burgundia, Philippi Boni Ducis filius naturalis) salutem & Apostolicam benedictionem. Hodie monasterio S. Mariæ Virginis de Middelburgo &c. per obitum quondam Joannis, ipsius quondam monasterii Abbatis, extra Romanam Curiam defuncti, Abbatis regimine destituto, de persona dilecti filii Joannis Dankardi Abbatis d. Monasterii, nobis & Fratribus nostris obsuorum exigentiam meritorum accepta, de Fratrum eorumdem consilio Apostolica auctoritate providimus, ipsumque illi præfecimus in Abbatem; curam, [eumq; commendat Trajectensi Episcopo.] regimen & administrationem ipsius monasterii sibi in spiritualibus & temporalibus plenarie committentes, prout in nostris inde confectis litteris plenius continetur. Cum igitur, ut idem Joannes Abbas in commisso sibi regimine præd. monasterii, quod tibi ordinario jure subesse dignoscitur, facilius proficere valeat, tuus favor ei fore noscitur plurimum opportunus; Fraternitatem tuam rogamus & hortamur attente, per Apostolica scripta mandantes, quatenus prædictos Joannem Abbatem & monasterium, ordinario jure tibi subjectum habens, pro nostra & Apostolicæ Sedis reverentia propensius commendatos, in ampliandis & conservandis juribus suis, [Tertius Joannes, notus ex instrumento.] sic eos favoris præsidio prosequaris, quod idem Joannes Abbas, tuo fultus præsidio, in commisso sibi monasterii præfati regimine se possis utilius exercere; tuque divinam misericordiam, & nostram ac dictæ Sedis benevolentiam & gratiam valeas exinde uberius promereri.

[66] XXII Joannes de Westcappel, similiter in Ms. Catalogo prætermissus, certißimo tamen nobis notus ex Chartulario insigni membraneo monasterii S. Barbaræ Hagæ-Comitis, cui præmittitur manu Notarii Martini Huysman subscriptum, & cum originali collatum ecgraphum, æque membraneum, solennißimi actus, quo prædicti monasterii Religiosæ transierunt in jurisdictionem Abbatis Middelburgensis, tenore digno integre transmitti ad memoriam posterorum.

[67] In nomine Dei. Amen. Tenore præsentis publici instrumenti cunctis pateat evidenter & sit notum, quod anno Nativitatis ejusdem Domini millesimo quadringentesimo nonagesimo sexto, Indictione quarta decima, die vero mensis Septembris vicesima, hora ejusdem diei quinta post meridiem vel quasi, Pontificatus sanctissimi in Christo Patris ac Domini nostri D. Alexandri, divina providentia hujus nominis Papæ sexti, anno ejus quinto; [Monialium S. Barbaræ Hagæ-Comitis,] in venerabilis ac religiosi in Christo Patris ac Domini, D. Joannis de Westcappel, Abbatis S. Mariæ Middelburgensis Præmonstratensis Ordinis, meique Notarii ac Testium infrascribendorum, & propter hoc vocatorum pariter ac rogatorum præsentia, personaliter constitutæ religiosæ ac devotæ, Gertrudis, filia Nicolai, Priorissa; Delia f. Andreæ, Andriana f. Henrici, Maria f. Willelmi, Machtildis f. Nicolai, Hildegardis f. Joannis, Beatrix f. Joannis, Maria f. Nicolai, Martina f. Ysbrandi, Moniales; dein Maria f. Willelmi, Hildegardis f. Gerardi, nec non Mathildis f. Hugonis, Conversæ; repræsentantes Conventum & Capitulum (prout asseruerunt) B. Barbaræ Haghensis Præmonstratensis Ordinis; nec non capitulariter, prout asseruerunt & moris est, in loco capitulari, Spiritus sancti instinctu, prout placuerit specialiter congregatæ, super certis pactis sive conventionibus, clausulis & articulis, in quadam papyri cedula in vulgari lingua conscriptis; [communi consensu ac legaliter testantium, an. 1496] & ad conservationem & decorem religionis pariter & augmentum devotionis earumdem Sororum desuper confectis; & per eas ac per me Notarium publicum infrascriptum eisdem præfatis Monialibus & Sororibus publice prælectis, ex earum certa & prævisa sententia, non vi, dolo, fraude, aut quavis alia sinistra machinatione circumventæ, sed deliberationibus providis & bene maturis, prout asseruerunt, desuper sæpissime præhabitis, omnibus melioribus modo, via, jure, causa ac forma, quibus melius, firmius ac efficacius potuerunt & debuerunt, conjunctim & divisim, ac quælibet earum seorsim, prout & debuit, pro se & sequacibus suis, per earumdem juramentum in manibus discreti ac religiosi viri D. Joannis Olardi earum Præpositi, anno, mense, diebus quibus supra, solenniter ac canonice præstitum; & nunc denuo in manibus ejusdem Notarii Presbyteri infrascripti legitima stipulatione innovatum promiserunt, jurarunt, [qualiter ipsæ sibi ac posteris,] ac quælibet earum promittit & jurat per præsentes, omnia & singula infrascripta, in dicta papyri cedula conscripta, sicut præmittitur, jurata & publicata in omnibus & singulis & per omnia, firmiter & inviolabiliter observare. Quæ cuidem dicta papyri cedula sequitur in vulgari de verbo ad verbum, & est talis; in Latinam autem linguam hic versus offertur.

Ego Gertrudis Nicolai filia, & ceteræ quæ supra, Capitulum conventus S. Barbaræ Hagæ, diœcesis Trajectensis, hoc tempore repræsentantes, notum facimus omnibus, præsentem epistolam lecturis vel legi audituris, post bonam deliberationem & tractatum, capitulariter super subsequentibus punctis, rebus, & articulis congregatæ, ad religionem nostram rationemque vivendi exaltandam & meliorandam, Deoque in eadem aptius & ferventius serviendum, pro nobis nostrisque posteris, [Abbatem Middelburgen.] nos nostrumque singulas dedimus & submisimus, damus & submittimus, subjectioni, & obedientiæ nostri reverendi in Christo Patris D. Joannis a Westcappel, Abbatis Conventus Dominæ nostræ Middelburgensis, sub & cum certis pactis atque conditionibus, hic infra sequentibus.

[68] [elegerunt in Patrem Abbatem,] Imprimis. Reverendus noster in Christo Pater ac Dominus Abbas præd, Conventus S. Mariæ Middelburgensis, habebit & retinebit curam atque paternitatem rerum tam temporalium quam spiritualium in nostro præd. conventu Nonnarum, super Præpositum & Nonnas, tam Conversas quam Sorores; ejusdemque monasterii Pater-Abbas æstimabitur, cum tali præeminentia, quamquilibet Patrum Abbatum Ordinis Præmonstratensis super filios ac filias suas habet.

[69] Singulariter antem nos Nonnæ atque Conversæ d. Monasterii, [abdicando jus ad electionem Præpositi,] nunc existentes aut olim exstituræ, nostri nostrarumque posterarum nomine, abdicamus jus omne, quod habemus aut prætendere possemus habere, circa electionem, aut postulationem Præpositi nostri; atque promittimus, sub juramento desuper facto & solenniter præstito in manibus præfati reverendi Patris Præpositi nostri, qui prior ipse juravit in manibus nostri Reverendi Patris Abbatis; nullo nos tempore, sive per nos sive per alium quemcumque, palam vel occulte, aut alia quacumque excogitabili via vel modo, quidquam machinaturas contra hanc nostram promissionem, neque desuper ullam dispensationem petituras, aut ea quomodocumque obtenta aliquatenus usuras, etiamsi ex libera Sanctissimi Patris nostri Pontificis Romani voluntate nobis ultro concessa foret. Sed præd. reverendus Pater-Abbas solus nec alius quisquam in communi, libera sua voluntate. consilium aut consensum nostrum exigere possit, [& acceptando, sibi statutum ab illo.] quoties cumque opus erit, & Præposituram d. Conventus nostri per resignationem, mortem aut alium quemvis modum vacare continget, nobis ordinabit atque constituet: quemadmodum idem Reverendus noster in Christo Pater, D. Joannes a Wescappel, Abbas d. monasterii Middelburgensis, fretus probata vita, honestate, prudentia & diligentia religiosi viri Fr. Joannis Allerts, professi ejusdem monasterii Middelburgensis d. Ordinis Præmonstratensis, ipsum Fr. Joannem præfatum in præsentiarum Præpositum nostri Conventus facit, atque in nomine Dei constituit.

[69] Porro si vel ipse Fr. Joannes Allerts vel aliquis successorum ejus, [ut ejus correctioni subjectum & ab eo deponibilem.] tempore sui regiminis & Præposituræ suæ, male viveret, bona Conventus nostri dissiparet, aut aliter contra suam professionem delinqueret, præf. Rev. Pater Abbas Conventus Middelburgensis Ord. Præmonstratensis, nostrique Conventus Pater-Abbas, eumdem Fr. Joannem Allerts vel ejus pro tempore successorem, deponet a præpositura, administratione & regimine Conventus nostri, aliumque substituet; & ipsum Fratrem, tamquam subditum suum, secundum statuta d. Ordinis & modum criminis, corriget & castigabit. Ita ut præd. R. Pater-Abbas Middelburgensis monasterii nostrique Conventus S. Barbaræ, solus & integre atque pro suæ liberæ voluntatis arbitrio, in nostro præd. Conventu possit ordinare, instituere & deponere præd. Præpositum, nullius desuper consilio aut consensu requisito: nec persona ulla in hunc nostrum Conventum ad probationem recipi possit, nisi prius & ante omnia id petierit atque impetraverit a Reverendo nostro & Middelburgensi Patre-Abbate. [Tradunt etiam ei jus recipiendi Novitias;] Quod si Præpositus vel Priorissa contrarium facerent, graviter castigabuntur, & ab officio deponentur, si præd. noster Pater-Abbas ita judicaverit convenire.

[70] Quoad visitationem autem conventus nostri S. Barbaræ præfati, [subjiciunt se ejus visitationi;] rev. Pater noster in Christo Abbas Middelburgensis, solus integre & semper exercebit officium Visitatoris, visitando Præpositum, Nonnas atque Conversas d. Conventus nostri, in capite & in membris, in rebus tam temporalibus quam spiritualibus, secundum Statuta Ordinis Premonstratensis; nec alius quisquam, nisi quem ipse specialiter ad hoc deputaverit. Insuper nos Nonnæ atque Conversæ, nunc existentes aut deinceps extituræ, erimus & manebimus in perpetuum sub arctissima atque firmissima clausura; ita ut vir nullus aut femina, ecclesiastici aut secularis status, quocumque modo ingredi ad nos valeant, [pollicentur arctissimam clausuram,] nisi in casu necessitatis. Tali autem casu, mulieri sic ingressæ & Sorori nostre, ex aliis Sororibus nostris, una aut plures præsentes aderunt. Ita scilicet ut mulieribus intra clausuram nostram ingredi liceat infrafcriptis occasionibus, scilicet, quando Sorores nostræ vestientur aut profitebuntur, aut in Dedicatione ecclesiæ nostræ, vel cum funus aliquod præsente cadavere apud nos sepeliendum intromittendum erit. Salvo quod mulieribus sic intra claustrum nostrum ingressis non licebit transire ad dormitoriū nostrum vel intra clausuram comedere vel bibere. Nonnæ etiam nostri Ordinis Præmonstratensis non ingredientur præd. clausuram nostram, [qua etiam externæ arceantur;] neque cum nostris loquentur, nisi sint observantiæ regularis. Ex viris autem solus rev. Pater-Abbas noster subinde ad nos ingredi poterit cum familiaribus, quos vel Middelburgo adduxerit, vel sibi specialiter ad hoc deputatos assumpserit. Quæ omnia præscripta puncta & articulos, eorumque singulos, nos Priorissa & Communitas præfati Conventus, nostro ac post futurarum nomine promisimus & promittimus, sub juramento desuper in manibus præd. nostri Præpositi præstito, absque ullo defectu observare, quemadmodum etiam hoc die nostræ solennis professionis publice & expresse promisimus.

[71] In quorum fidem & testimonium veritatis, nos Priorissa & Communitas, [petuntque ut subscribat ipse,] d. nostri Conventus sigillum hisce appendimus: atque ad majorem firmitatem certioremque observantiam prædictorum articulorum & ordinationum, omnes nos & singulæ nostrum oravimus nostrum reverendum in Christo Patrem D. Joannem van Wescappel, modernum Abbatem Middelburgensem, ut dignetur omnia prescripta puncta confirmare, & munire sigillo suo: quod ego Joannes van Wescappel, ad supplicationem præd. Priorissæ & Communitatis feci, anno, mense, die, in instrumento desuper confecto notatis.

[72] Super quibus omnibus & singulis, supradictæ Moniales & Conversæ, conjunctim & divisim, [& Notarius publicumde omnibusfaciat instrumentum,] voluerunt & petierunt, ac quælibet earum pro se & sequacibus suis voluit & petiit, fieri & confici a me Notario publico infrascripto unum aut plura publicum seu publica instrumentum aut instrumenta, cum clausulis ad hoc congruis & opportunis, ad dictamen cujuslibet sapientis, in meliori forma. Volueruntque prædictæ Religiosæ Moniales & Conversæ, conjunctim & divisim, pro se & sequacibus suis, supradicta instrumentum & instrumenta, in perpetuum, robur fidem & testimonium, sigiliis supradictorum venerabilis in Christi Patris ac Domini Abbatis Middelburgensis nec non sui Conventus communiri. Acta sunt hæc in domo majori, pro nunc ecclesia & loco capitulari prænominati Conventus, sub anno, indictione, mense, die, hora, pontificatu, [cui rite & coram testibus signato] & loco quibus supra; præsentibus ibidem venerabilibus, egregiis & magnificis Dominis magistris ac religiosis viris, Willelmo filio Jacobi, Præposito monasterii sive Conventus nomine Dulcis-vallis partium Walachriæ, Præmonstratensis Ordinis; Jacobo Houtenisse, Ordinis Minorum, sacræ Paginæ Professore; Arnoldo Boot, utriusque juris Doctore; Marcello Tolini de Mendonck, utriusque juris Licentiato, testibus fide dignis, ad præmissa vocatis specialiter & rogatis.

[73] [subscribit denique Notarius.] Ego Nicolaus, filius Simonis de Noortwick, Presbyter Trajectensis diœcesis, publicus sacrosanctæ Apostolicæ Sedis auctoritate Notarius, quia præmissi venerandi in Christo Domini Abbatis Middelburgensis, nec non religiosarum Monialium & Conversarum super certis pactis, positionibus & articulis, conventioni, actioni, præposituræ renuntiationi, obedientiæ, submissioni, & juramenti præstationi, ceterisque omnibus & singulis, dum sic ut præmittitur agerentur & fierent, una cum prænominatis testibus præsens interfui; eaque omnia & singula sic fieri vidi & audivi; ideo præsens publicum instrumentum, per me conscriptum, exinde confeci, & in hanc publicam formam redegi; signoque & nomine meis propriis solitis & consuetis subscripsi & signavi, in fidem, robur & testimonium omnium & singulorum præmissorum, cum præfatis testibus, rogatus specialiter & requisitus.

§. VIII. Reliqui Abbates usque ad constitutum Episcopatum.

[74] XXII Petrus vander Capelle, anno MDIII: cui ipso eodem anno, IV Idus Maji, indultum fuit, ut posset cum suis Conventualibus dispensare, infirmitate id exigente, in usu ciborum vetitorum.

[75] XXIII Maximilianvs a Bvrgvndia, anno MDXX: [Maximiliani a Burgundia installatio:] ad quem annum sic scribit in Chronica Reygerbergius: Maximilianus a Burgundia, filius Balduini Bastardi Burgundiæ, Roma venit, & provisionaliter factus est per Curiam Prælatus Middelburgensis; factus est etiam Abbas S. Gisleni in Hannonia: Balduinus autem fuit filius naturalis Philippi Ducis, ex eoque proceßsit illustris familia de Fallais. Habentur Caroli V Imperatoris patentes litteræ, [ejusdē mors & opera insignia.] datæ XII Maji MDXX trans-&-infeudatoriæ pro domo de Westhoven ac dependentiis, tenendis a dilecto suo cognato Maximiliano prædicto ejusque successoribus, eodem feudali jure, quo ipsam tenuit D. Petrus vander Capelle ejusque decessores Abbates, sub censu unius rubri falconis, & quinque librarum Hollandicarum.

[76] Prælaudatus porro Reygersbergius ad annum MDXXXIV, post relatam Clementis VII mortem, obitam XXV Septembris, sic progreditur in Chronica præcitata: Eodem tempore Bruxellis in Brabantia obiit Reverendus Dominus Maximilianus a Burgundia, & Middelburgum in Walachria delatus est intra arcam plumbeam, atque ibidem in Abbatia sepultus. Præscripti Prælati nobilitas atque doctrina valde extollitur ab Erasmo Rotterdamio & Hadriano Barlando. [Joan. Malbodiensis pictura] Ipse dum viveret d. Abbatiam multimodis restaurari fecit; vir valde prudens & bene moratus. Ipse pingi fecit pulchram illam tabulam, quæ stat supra majus altare in ecclesia ejusdem Abbatiæ, per Joannem de Malbodio pictorem eximium: cui tabulæ similem tota Christianitas nullam habet: ad quam visendam Antverpia in Zelandiam venit Albertus Durerus (vulgo Albordur solitus nuncupari) Germanus: qui ipsam picturam vehementer laudavit, dicendo quod in hisce Belgicis provinciis simile nihil unquam viderit. Eam adhuc alicubi superesse, in furiali turbine Iconoclastarum subductam anno MDLXVI, XXI Augusti, per ecclesias Middelburgenses grassatorum, vix ausim sperare; subducta enim reposita fuisset, & postea cum reliqua ecclesiæ supellectile alio translata. Utebatur autem Ioannes Malbodiensis coloribus aqua temperatis, quod aliæ alibi ejus picturæ demonstrant: puta in Tongerloana ecclesia insignis Crucifixio, & Adoratio Magorum super aulicæ capellæ altari Bruxellis.

[77] XXIV Cornelius vander Goes, anno MDXXXV. Hunc quoque Catalogi nostri transcriptor prætermiserat; [Hic quoque præteritur in Catalogo] sed irrefragabili testimonio eum nobis ostendit Carolus V Imperator, in diplomate anni MDXXXVI, longe ampliori quam ad nomen decessoris citavimus, æque ac illud Belgica vulgari inscripto membranæ adhuc originaliter integræ, cum appenso ejus ut, Comitis Hollandiæ Zelandiæque sigillo in cera rubra: cujus tenorem hic Latinum servari, gratum puto erit. Carolus Dei gratia Romanorum Imperator &c. (quæ in aliis paßim obviis ejus edictis longa serie Regnorum atque Dominiorum facile est cuilibet invenire) Notum omnibus facimus, quod, salvo nostro & alterius cujuscumque jure, tradidimus & concessimus, [eruitur ex diplomate Caroli V,] tradimus & concedimus, perhasce patentes litteras nostras, caro & dilecto nostro in Christo, Domino Cornelio vander Goes, Dei gratia Abbati Middelburgensi, omnes subscriptas partes feudorum, ambactorum, terrarum, domuum & decimarum, quas noster quondam dilectus cognatus D. Maximilianus a Burgundia, Abbas & prædecessor antedicti D. Cornelii, dum viveret, a nobis in feudum accepit, in nostris Hollandiæ & Zelandiæ Comitatibus, tenendas a nobis nostrisque heredibus & posteris Comitibus ac Comitissis Hollandiæ atque Zelandiæ, per ipsum Dominum Cornelium vander Goes prædictum ejusque Successores Abbates, eodem feudali jure, quo ipsas cognatus noster prædictus Maximilianus ejusque prædecessores Abbates Middelburgenses easdem tenuerunt; secundum tenorem aliarum litterarum, gratiarum & appunctationum in nostro Registro desuper asservatarum.

[78] Primo in 's Heeren-Arens-kerke sedecim metatas agri ambactalis; [ipsum investientis iisdem qui decessores possederunt feudis,] in 's Heeren-Boidins-kerke novemdecim metatas & triginta quinque virgas seu decempedas ambactales, item in Dombirch, ducentas quadraginta novem metatas & centum ac septemdecim decempedas ambactales. Item in Oostcappel supra Dunas difflatas, viginti quinque centenas atque quadraginta septem metatas; ducentasque & quadraginta tres decempedas ambactales. Item quod ibidem Willelmi, quondam Jacobi, liberorum fuit, viginti septem metatas atque quadraginta octo decempedas ambactales cum dimidia. Item in 's Heer-Aerts-kerke quinquaginta novem metatas ambactales cum dimidia. Item in Crunighen, in Bevelandia Boreali, centum viginti tres metatas & quinquaginta decempedas ambactales. Item in Geersdyck quadringentas quadraginta novem metatas, & centum nonaginta quatuor septempedas ambactales: & in Wissekercke centum & viginti metatas.

[79] Prædictæ agrorum partiones omnes faciunt simul ter millequingentas & quadraginta atque unam metatas, ducentas quadraginta septem decempedas ambactales; quarum ratione prædictus Abbas nobis debet, secundum precariam jus & consuetudinem, primo ratione quadringentarum quinquaginta quatuor metatarum ambactalium, pro quoque relevamento æstimando ad ducentas metatas viginti quinque pondo Nigrorum Turonensium, qui pro quingentis quinquaginta quatuor metatis ambactalibus faciunt quinquaginta sex libras & quinque schellingos Nigrorum Turonensium. Restant ergo adhuc ter mille nonaginta & una metata, ac ducentæ triginta septem decempedæ ambactales, pro quibus nobis debet ad singula relevamenta, viginti libras Nigrorum Turonensium, conficientes summam trecentarum novem librarum & quinque schellingorum Nigrorum Turonensium. Item Decimam in Bevelandia septentrionali in Zoetelinckercke, [ad censum annuum 370 librarum,] quæ appellatur Caetkens-thiende, pro qua nobis debet viginti schellingos Anglicos; qui conficiunt quinque libras sex schellingos & octo denarios Nigrorum Turonensium. Item domum in Westhove, cum agro eo spectante pro qua debet, ex precaria pro rubro falcone, quinque libras Hollandicas: quæ simul omnia faciunt trecentas septuaginta libras, sedecim schellingos, & octo denarios Nigrorum Turonensium, singulas ad æstimationem quadraginta Grossorum monetæ nostræ Flandricæ, & quinque libras Hollandicas simili pretio æstimandas.

[80] Quam quidem summam prædictus Abbas tenetur ad nostros usus solvere, in manibus Quæstoris nostri Bewesterscheldensis in Zelandia, Adriani vanden Heetvelde; qui obligatur de ea nobis reddere rationem accuratam, eo loco & modo qui nobis placuerit. Et mediante apocha ejusdem Quætoris, absolvimus d. Abbatem a solutione ipsius summæ, [ejusque homagium acceptantis anno 1536.] aut alterius cujuscumque apochæ requirendæ. In persona autem & nomine d. Abbatis, hominium & juramentum super istis nobis præstitit, Adrianus Cornelii van Poppendamme; præsentibus huic actui & præsidentibus, tamquam Curiæ feudalis in Hollandia præfectis, Petro Bol, Auditore Cameræ rationum Hagæ; Cornelio Berthoudt, filio Joannis; Petro Willems & Antonio le Burg atque Bartholdo van Outena. In quorum fidem præsentes signantur Sigillo nostræ Curiæ Feudalis Hagæ his appenso. Datum XXII Octobris, anno Domini nostri millesimo quingentesimo trigesimo sexto. Et in plica scriptum erat Per Imperatorem, ad relationem Locumtenentis ejus & Præfectorum feudalium Hollandiæ, atque subscriptum, Damas.

[81] XXV Florentius van Schoonhoven, anno MDXL, cui invenimus anno post istum quinto aliquid litigii fuisse, in Curia Cameracensis Episcopi, cum Priorissa & Conventualibus Dulcis-vallis, deputato ad controversiam examinandam & decidendam Officiali ejusdem Episcopatus. De eodem ad annum MDXLIX scribit Reygersbergius, Ipso anno die IV Martii moritur D. Florentius van Schoonhoven, Abbas Middelburgensis, qui suo tempore multas pulchras fabricas & ædificia facienda curavit, tam in ecclesia (uti in choro cunctis apparet) quam in domo Westhoven in Walachria.

[82] XXVI Matthæus van Heeswyk, anno MDXLIX: de quo Reygersbergius, Circa idem tempus quo Philippus Austriacus, [Comitum Zelandiæ juramentum Abbas excipit.] Carolo patre jubente circuibat Provincias Belgicas, Princeps earum inaugurandus; id est mense Augusto vel Septembri anni præfati; electus est Dominus Matthæus van Heeswyck, in Prælatum & Abbatem Middelburgensem: vir prudens & eruditus, cui Deus in regimine suo prospera omnia largiatur… Die XX Septembris, Principi portum subeunti obviam processerunt D. Maximilianus a Burgundia, tamquam Locumtenens Hollandiæ atque Zelandiæ; Prælatus Middelburgensis, & D. Joannes van Cruninghe cum Statibus Zelandiæ… magnaque cum pompa deduxerunt in ecclesiam. Ibi Prælatus Officium fecit; eoque absoluto, cum Status Zelandiæ processissent in aream ante Curiam suam, in loco ad id præparato, coram omni populo, accepit Abbas a Principe juramentum, eumque investivit Comitem XXXI Zelandiæ. Idem factum fuerit anno MD die XVI Maji, quando ipsemet Carolus similiter fuit Middelburgi inauguratus, licet rem ad annum prædictum narrans Reygersbergius non meminerit Prælati juramentum excipientis. Etenim, ut ait Ioannes Blaeu in Theatro urbium Belgicarum, Middelburgum describens, Cœnobiarchæ ea fuit auctoritas, simul & præeminentia, ut in publicis Ordinum Comitatus Zelandiæ conventibus, ipse solus, totius ecclesiastici Ordinis nomine ferret suffragium. Reygersbergius Chronicam suam finit cum actis quibusdam anni MDL: illam qui anno MDCXXXIV Annotatis quibusdam auctiorem recudi fecit Zacharias Roman, cur noluerit vel prohibitus sit ipsam ad sua usque tempora continuare, facile divinabit is, qui secutam Provinciarum a Rege & Religione Catholica defectionem recogitaverit.

§. IX. Primus Episcopus & Abbas Middelburgensis, & reliqua monasterii a Fœderatis una cum civitate occupati fortuna.

[83] [Novo Episcopatui unitur Abbatia] XXVII Nicolaus de Castro, Lovaniensis, Sacræ Theologiæ Doctor, & in ecclesia, S. Joannis Ultrajecti Canonicus, jam inde ab anno MDLIX designatus fuit primus Middelburgensium Episcopus, & monasterii jam tum vacantis Abbas: non tamen ante annum LXII ipsius seculi consecrationem accepit, idque Mechliniæ ab ejus civitatis primo Archiepiscopo Cardinali Granvellano, festo S. Stephani. Proximi autem Januarii die IV solenniter fuit exceptus Middelburgi, sicut in Historia Belgii ecclesiastica scribit noster Heribertus Rosweidus. Moræ causa fuit difficultas cum Ultrajectinis, [& primus ordinatur Nicolaus a Castro anno 1562] quibus ab immemorabili tempore Zelandia subjacuerat cum titulo Archidiaconatus. Receptus autem Nicolaus, multam mox operam posuit in extirpandis a sua civitate hæreseon zizaniis. Hujus tempore cum providendum esset monasterio Dulcis-vallis de novo Præposito, suo ad S. Mariæ Vicario hujusmodi mandatum Nicolaus expedivit.

[84] [hic suo Præposito monasterii,] Nicolaus de Castro, Dei & Apostolicæ Sedis gratia Episcopus Middelburgensis, nec non Prælatus sive Superior monasterii B. Mariæ Virginis, Ordinis Præmonstratensis, antedictæ civitatis Middelburgensis; dilecto nobis in Christo Fratri Lamberto Scyllinck, Præposito præd. nostri monasterii, salutem in Domino. Cum antea hactenus Prælati anted. nostri monasterii, prædecessores nostri, soliti sint & fuerint, electioni, confirmationi, & introductioni Præpositi monasterii Dulcis-vallis in insula Walachriæ, antedicti Ordinis Præmonstratensis, post cessum vel decessum Præpositi ejusdem monasterii, illius Præpositura modo præmisso vel alias qualitercumque vacante, [vices delegat præsidendi] una cum Prælato & Abbate monasterii S. Michaelis civitatis Antverpiensis, interesse, una cum solennitatibus & ceremoniis in præmissis & circa ea fieri & adhiberi solitis & consuetis.

[85] Hinc est quod nos, jus Prælaturæ nostræ, Episcopatui nostro incorporatæ negligere nolentes; [in electione Præpositi Monialium Vallis-dulcis.] Vobis, de vestris legalitate, providentia, discretione & experta providentia plenarie in Domino confidentes, committimus, quatenus vice & auctoritate nostris, ratione prædictæ nostræ Prælaturæ, d. monasterio Dulcis-vallis, per obitum religiosi viri D. Joannis de Heusden, ejusdem monasterii novissimi Præpositi & Rectoris, nunc vacante, electioni, suffragiis, & nominationi, de novo anted. monasterii Dulcis-vallis futuro Præposito faciendis, una cum Commissario R. D. Abbatis S. Michaelis Antverpiensis præfati, interesse, & vices nostras in omnibus supplere possitis & valeatis, ac si nos dictis electioni, suffragiis & nominationi præsentes & personaliter interessemus; aliaque omnia & singula facienda & procuranda, quæ in præmisso negotio necessaria erunt seu quomodolibet opportuna, plenam & omnimodam potestatem vobis concedendam duximus, prout committimus & concedimus per præsentes. Datum Middelburgi, sub sigillo nostro ad causas, præsentibus appenso, anno Domini millesimo quingentesimo septuagesimo, die vigesima sexta mensis Novembris. Ex hoc instrumento duo intelligo; primum, quod Parthenon iste, qui a sua origine fuerat filia S. Michaelis Antverpiensis, indeque anno MCCCCLXXXVI adhuc habebat Præpositum Joannem de Weert, ac mox Abbatem; hoc seculo fuerit sub dispositione Abbatis Middelburgensis: deinde quod Episcopus non se dicat Abbatem, quia ad hoc numquam benedictus fuit, sed simpliciter Prælatum; domesticam autem monasterii administrationem reliquerit Præposito, quod & Tongerloæ pro tempore factum, & etiamnum Affligemii fit.

[86] Hujus Episcopi vigilantiæ proculdubio debuit Middelburgensis civitas, [Moritur Episcopus obsessa a Geufiis civitate an. 1574,] quod ab obedientia Regia per se non receßit, sed diuturna obsidione coacta per deditionem venit in manus & potestatem rebellium anno MDLXXIV. Extremam autem hanc calamitatem ipse non vidit, in hoc similis S. Augustino, Hippone sua a Wandalis obsessa morienti. Obiit autem, inquit Rosweidus anno jam dicto, die V Junii, fuitque in choro ecclesiæ Abbatialis sepultus. Is aliquot annis ante mortem, cum Capituli sui & Monachorum præcipuorum consensu, condito testamento, successorem sibi tam Episcopii quam Abbatiæ designaverat D. Joannem van Stryen: qui proinde mox ab ejus obitu declaratus fuit Middelburgi Præsul. Sed dedita mox urbe, cum Clero tam seculari quam regulari exire est compulsus. [relicto successore designato,] Sacram tamen profanamque supellectilem omnem, juxta deditionis pacta, efferre permissus; nescio an etiam pulcherrimam Bibliothecam, quam in monasterio fuisse præ ceteris spectabilem, scribit prælaudatus Ioannes Blaeu: nisi hic ad eam forte respexit, quam Reygersbergius dixit cum ecclesia deflagrasse anno MCCCCXII.

[87] XXVIII Joannes van Stryen, sacræ Theologiæ Licentiatus, [qui exul consecratur an. 1581,] confirmationem suam Roma accepit anno MDLXXVII; & anno MDLXXXI, XV Augusti consecrationem Episcopalem in ecclesia Minorum Namurci, ab ejus loci Episcopo Francisco Wallon-capelle: sed possessionem inire numquam potuit, hæreticis civitatem tenentibus: Lovaniique egit ætatem reliquam, Præses recenter istic fundati a Rege Collegii. Vixit usque ad finem fere istius seculi: [eique succedit Car. Phil. de Rodoan, factus 1602 Ep. Brugensis:] ineunte enim sequenti nominatus Episcopus & Prælatus fuit Carolus Philippus de Rodoan, Enhamensis in Flandria monasterii Abbas Benedictinus: qui desperata Middelburgensis Cathedræ restitutione, anno MDCII mense circiter Iunio, Brugensibus datus Episcopus est: perrexit tamen Administratoris Middelburgensis titulo, curam gerere eorum fundorum ac jurium, quæ necdum venerant in potestatem Fœderatorum: & sic habetur ab eo expedita potestas Matthæo Irsselio Abbati Antverpiensi, & Stephano van Wyk civi Bredano, ad elocandum quoddam prædium & reddituum certorum receptionem in Steenberge atque Muninkhoven, [seque pro Administratore pergit gerere.] anno MDCVII, XII Iulii in civitate Mechliniensi. Interim nulla melior aura rebus Catholicorum in Zelandia aspiravit: sed hæresis in plenam recepta posseßionem, more suo miscens sacra profanis, ex Abbatia fecit Curiam Statuum Zelandiæ, aliaque publici usus loca.

[88] Redeo ad ipsius monasterii desolationem: quia hanc biennio præceßit insignis paßio Martyrum (ut appellant) Gorcomiensium, [An. 1572 ex Religiosis duo,] quorum duo ipsius Ecclesiæ filii, in finibus Hollandiæ, pago Munster, id est Monasterium appellato, animarum curam gerebant, alter ut Pastor, alter ut ejus Vicarius. Horum Canonizationi plausit, ut dictum supra, Matrix earum Antverpiensis ecclesia: festum vero ex decreto Clementis X agit die IX Iulii, sub hac ad Missam & Officium oratione: Deus, qui beatorum Martyrum tuorum Hadriani & Jacobi ac Sociorum, gloriosum pro fide tua certamen æternitatis laurea decorasti: concede propitius, ut eorum meritis & intercessione certantes in terris, cum ipsis coronari mereamur in cælis. Per D. N. J. C. Seriem ipsius Paßionis, non omnibus obviam, placet hic addere, qualis ad Matutinum pro secundo Nocturno recitatur a Præmonstratensibus, in tres distributa Lectiones.

[89] Seculum decimum sextum, Calvinianæ pravitatis tumultibus memorabile, insigne Christianæ fortitudinis in Belgio tulit exemplum. Anno millesimo quingentesimo septuagesimo secundo, novemdecim Martyres, vulgo Gorcomienses, in cruciatibus sustinendis, pro asserenda reali Corporis Christi in Eucharistia præsentia, ac Romani Pontificis, [Adrianus Bekanus & Iacobus Lacopius,] visibilis Ecclesiæ Capitis, principatu singulariter enituerunt. Erant ii in primis Hadrianus Becanus & Jacobus Lacopius, ambo Canonici Regulares sacri Ordinis Præmonstratensis, Abbatiæ Middelburgensis in Zelandia. Prior natus in municipio Hilvarenbecæ, in Brabantiæ Campinia; posterior, Aldenardæ in Flandria. Prior exemplaris & zelosus Pastor in pago appellato Monasterium, (in finibus Hollandiæ, ubi Mosa influit in oceanum) posterior ejusdem in dicto Pastoratu Vicarius, non impari zelo per omnia insignis; plus in hoc eminentes, quod Salvatori nostro sunt assimilati, ab ingratis Judæis ad mortem empto pro triginta denariis: [a Geusiis capti,] illi vero, derelicti in periculo mortis, ab ingratis suæ parochiæ subditis, quibus Geusii piratæ (ex captivis quæstum facientes) hosce Pastores eorum venales ac redimendos offerebant pro dolio cerevisiæ, valente triginta denariis. [in veritatis Eucharisticæ assertione constantissimi,]

[90] Sed & sancto Patri suo Norberto oportebat eos quoque felicius comparari. Nam sicuti sanctus ille Patriarcha triumphavit de Sacramentaria Tanchelini hæresi; ita & isti filii sui de Sacramentaria Calvini. Etenim interrogati a Calvinianis & vexati, super reali præsentia Christi Domini in Eucharistia; rei veritatem demonstrantes ex Euangelio Joannis & verbis Pauli Apostoli, pro mercede victoriæ reportarunt contumelias, verbera, flagra, ac fœtidos carceres; cum obmutefacti Calviniani, nihil opponere possent, nisi dictos impiarum manuum syllogismos. Quæ considerans, cum sui opprobrio, Comes Lumnius, tyrannus impiissimus, non amplius cupiens corpora, sed animas jugulare, promissis ac lenociniis verborum contendit Martyrum fortitudinem labefactare, præ ceteris aggressus blandiloque Jacobum Lacopium; quod ea esset & ætas illius (scilicet annorum fere triginta) & sermonis ac vultus gratia, quæ tyrannicum quoque animum, occulta naturæ vi, ad commiserationem moveret. At, neque promissis, neque terroribus cessit Martyrum Christi fortitudo: & quamquam Lumnius objiceret præteritam a fide defectionem Lacopio; respondit ille imperturbate ac Christiane Lumnio, diligentibus Deum omnia, etiam ipsa peccata, cooperari in bonum; præfidenter quidem, quia summo odio & animi dolore, quæ male contra Ecclesiam scripserat, propriis manibus publice in ignem projecerat.

[91] Scelestus Lumnius, contemni se arbitratus, præcipiti accensus ira, omnes, binos & binos, [una cum aliis 17,] colligatos extra portas oppidi Brilæ (quo Dordraco avecti fuerant) abduci imperat; utique laqueo in trabem agendos, tamquam supplicio Sacerdotum Christi magis infamatorio. Reliqui concaptivi erant tredecim, variorum Ordinum Religiosi, ac quatuor Sacerdotes seculares; qui pro altero fidei dogmate. Romani Pontificis, visibilis Ecclesiæ Capitis, principatu, steterunt immobiles. Ea ratione in quodam tugurio ad oblongam trabem laqueo sunt suffocati, exhortationibus Hadriani Becani mirifice confortati; cum in ejus sermone, vultu, moribus, insignis eluceret cum pietate modestia, atque in tolerandis injuriis digna Martyre fortitudo. Suus vero Confrater Jacobus (cum ulteriori suspendio locus in trabe deesset) appensus est ad scalas; [suspendio necantur.] agente, procul dubio, Divina Providentia, ut per eam scalam, quasi in typo alterius Jacob Patriarchæ designatam, cum Angelis cælum conscenderet. Sic itaque hi duo viri, toti candidi & rubicundi electique ex millibus, candidas stolas suas laverunt in sanguine Agni, candidumque suum Ordinem egregie purpurarunt, post mortem miraculis gloriosi.

[92] Desolato per excessum Religiosorum monasterio, quæ fortuna fuerit, [Exulum ultimus Irsselius, Abbas Antverp.] tam horum, quam sacræ profanæque supellectilis, cujus exportandæ licentiam utrique Clero pactus fuerat Gubernator, deditionem urbis faciens; utcumque colligi potest ex gemino instrumento, inter acta Matthæi Irsselii, pridem Religiosi Middelburgensis, anno autem MDCXIV facti Abbatis Antverpiensis. Primum, Mauricio Principi Auriaco Fœderatorum Duci inscriptum, & ex vernacula lingua Latine redditum, sic sonat. Cum omni reverentia repræsentat D. Matthæus van Yrssel, Prælatus Abbatiæ S. Michaelis Antverpiæ, quod intellexerit, in gazophylacio nuper defuncti prænobilis Domini Philippi Guilielmi Nassaviæ Principis (Catholicus hic & Mauritii frater primogenitus, [an. 1618 petit ab Auriaco] obierat Bruxellis anno MDCXVIII die XX Febr.) servetur quoddam pallium altaris, serico, auro & gemmis laboratum, cui arte phrygionica intexta est Cœna Dominica cum Nuptiis in Cana, olim pertinens ad Abbatiam Præmonstratensem Middelburgi; inde subductum, quando D. Joannes van Stryen ibidem Episcopus, una cum Religiosis Abbatiæ ejusdem, inde jussus est exire, & ad civitatem Bredanam se transtulit.

[93] Hæc vero cum caperetur, a Mauritio, memorabili navis cespites ferentis stratagemate anno MDXC, [pretiosum pallium altaris Bredæ interceptū,] ipsum altaris pallium deprehensum in domo civis cujusdam latere, ad Castellum Bredanum, ubi præfatus quondam D. Philippus Willelmus Nassavius, per inducias duodennales, anno MDCIX cœptas, in istam suam civitatem regressus, ipsum repererit, eoque in sua capella sit usus: quod ita abiit in oblivionem, nemine ex familia ejus sciente cujus esset, nemine etiam illud requirente. Nunc vero cum dictus Supplicans, tempore quo Religiosi Præmonstratenses Middelburgo emittebantur, illius monasterii professus fuerit; factus Abbas S. Michaelis Antverpiæ, libenter isto pallio uteretur ad suæ ecclesiæ ministerium. Neque enim alius quisquam superest eorum, qui Middelburgo egressi possent in ipsum aliquid juris prætendere, [sibi reddi, ut proximum jus ad illud habenti.] præter ipsum: ideoque Excellentiam suam, que illo nec utitur nec usura est, orat, ut mandare velit ipsum custodienti, illud tradere supplicanti; qui cum Religiosis suis obligabitur orare pro salute suæ Excellentiæ.

[94] Alterum instrumentum concernit bona immobilia, quæ, quia in Brabantia sita, necdum venerant in potestatem hæreticorum; [Idem ad audiendas rationes de bonis in Brabantia sitis,] estque ipsimet Irsselio sic vernacule scriptum, ut hic reddo. Latine, Nos Joannes Drusius, Abbas Parcensis, Vicarius Reverendissimi Domini Abbatis Præmonstratensis atque Generalis ipsius Ordinis, nec non deputatus a Curia ad conservationem bonorum monasterii Middelburgensis; committimus & plenam potestatem facimus Reverendo Domino, D. Matthæo Irsselio, Abbati S. Michaelis Antverpiæ, recipiendi, apostillandi, & concludendi rationes honesti viri Stephani van Wyck, reddendas de eorumdem administratione, gesta ex commissione Reverendiss. D. Joannis van Stryen, [deputatur an. 1628.] & Reverendiss. D. Caroli Philippi de Rodoan Episcoporum Middelburgensium; nec non decessoris nostri D. Francisci van Vlierden, Sede vacante, a sua Catholica Majestate deputati ad temporalia istius monasterii, sita in territorio Steenbergensi, Wikano, aliisque circumjectis, conservanda; idque citra præjudicium cujusquam, & absque obligatione supplendi vel solvendi id quod post conclusas rationes posset competere præd. Stephano van Wyck, veluti expensum plus quam acceptum; salvo tamen ejus jure ad illud in tempore & loco reposcendum, prout sibi videbitur. Actum Bruxellis III Junii MDCXXVIII: In quorum fidem hæc subsignavi & parvo nostro figillo muniri feci. ✠ Joannes Abbas Parcensis.

[95] Formam & modum veteris Ecclesiæ & Abbatiæ Middelb. utcumque cognoscere licet, [Forma hodiernæ Ecclesiæ & Abbatiæ] ex posteriori loci figura; cujus aspectum Meridionalem satis commode offert Scenographia civitatis Middelburgensis, anno MDCLI inserta Theatro Urbium Belgicarum Ioannis Blavii; quam figuram inde sumptum hic repræsento. Satis distincte hic vides veteres monasterii muros versus Septentrionem circumductos spatio monastici olim horti, nunc in arboretum ad deambulationem versi; nec non veteris ex altera parte cœmeterii. [in usus profanos conversa.] Utrum autem totum antiquæ Abbatiæ fundum complectantur eæ, quæ nunc circumcurrere ipsum cernuntur viæ; an vero ex una alterave parte ductis novis, hinc inde truncatus ille sit, definiet vetus aliqua, si uspiam supersit civitatis delineatio. In hac recentiori, videre etiam est novam Curiam seu Palatium Civitatis, cujus supra mentionem feci, cum amplo ante ipsumforo, satis vicino Abbatiæ. Ecclesiæ interiorem speciem, satis hodieque venustam, quantumvis sacris ornamentis omnibus nudatam, fortaßis spectandam dabit nova, quam sub prælo versari intelligo, Zelandiæ Chronica, multis tabulis ornanda, siquidem in his etiam sit distinctior rerum ut nunc sunt species. Interim eam tibi offero ex grandiori tabula, repræsentante totam aream, Curiæ (ut nunc appellant) Zelandicæ prætensam, & arboribus consitam, quæ in superiori tabella iis adhuc nudata stabat: sicut etiam magis integre tunc spectabatur frons tota ecclesiæ; cujus nunc aliud nihil apparet ad Occidentem, quam mediæ navis facies inter præstructa utrimque ædificia nova arctius compressa.

Acta Sanctorum: Anhang Juni I

Heiligenlexikon als USB-Stick oder als DVD

Unterstützung für das Ökumenische Heiligenlexikon

Seite zum Ausdruck optimiert

Empfehlung an Freunde senden

Artikel kommentieren / Fehler melden

Suchen bei amazon: Bücher über Acta Sanctorum: 6. Juni

Wikipedia: Artikel über Acta Sanctorum: 6. Juni

Fragen? - unsere FAQs antworten!

Im Heiligenlexikon suchen

Impressum - Datenschutzerklärung

Zum Schutz Ihrer Daten:
mit 2 Klicks empfehlen!

Unser Reise-Blog:

Reisen zu den Orten, an denen die
Heiligen lebten und verehrt werden.

- zuletzt aktualisiert 13.12.2014
korrekt zitieren: Societé des Bollandistes:
Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet das Ökumenische Heiligenlexikon in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über https://d-nb.info/1175439177 und https://d-nb.info/969828497 abrufbar.