Anhang November II - 1

[Addendum ad 31 Octobris]

DE S. WOLFKANGO EPISCOPO RATISPONENSI COMMENTARIUS PRAEVIUS

Wolfkangus, episcopus Ratisponensis (S.)

BHL Number: 8995, 8991, 8992

ANNO DCCCCXCIV.

AUCTORE H. D.

§ I. De scriptoribus antiquis Vitae S. Wolfkangi.

[1] [Praeter anonymum coaevum,] Tres sunt aetate praestantes scriptores qui S. Wolfkangi gesta fusiore calamo prosecuti sunt, et a quibus, si pauca excipias ex chronicis, annalibus, instrumentisque depromenda, tamquam fontibus manarunt quaecumque de sancto praesule ad nos transmissa fuere, videlicet auctor anonymus francus et duo Sancti Emmerammi Ratisponensis coenobii monachi, Arnoldus et Othlonus. Et anonymi quidem libellus casu infelici interiit; nonnulla tamen eiusdem fragmenta nobis servavit Othlonus [Vitae Wolfkangi praefatio.] , quae ex eius opere aliquatenus eruere conabimur. Sed priusquam eo procedamus, de Emmerammensibus scriptoribus agendum est, quorum opera genuina integraque prae manibus habemus.

[2] [Arnoldus de Sancto Emmerammo,] Pauca de Arnoldo [Ita ipse in codice autographo, nunc Monacensi lat. 14870, fol. 16v.] vel, ut aliis placet, Arnolfo [Ita omnes codices Vitae Wolfkangi in praefatione.] adnotarunt Basnage [Canisius-Basnage, Thesaurus monumentorum, tom. III, p. 87.] et Mabillon [Acta SS. Ord. S. Benedicti, saec. VI, 1, pp. 3 – 4.] , plura I. B. Kraus [Ratisbona monastica, ed. 4a, Ratisbonae 1752, p. 20 – 22.] et Suyskenus noster [Acta SS., Sept. tom. VI, p. 454 et passim in commentario.] ; quaecumque tandem de eo tradita sunt, et haec fere ex ipsius scriptoris libris, diligenter congessit G. Waitz [MG., Scr. tom. IV, p. 543 – 45.] . Ad hos studiosum remittimus lectorem, praecipua quaedam memorare contenti. Nobili illum stirpe exortum esse constat, quippe qui Arnoldum, virum nobilem, avum paternum [Arnoldi De S. Emmerammo, lib. I, c. 13, MG., Scr. tom. IV, p. 553.] , maternum vero habuerit Bertholdum marchionem [De quo lege Thietmari Chronicon, lib. II, 14, lib. III, 7, MG., Scr. tom. III, pp. 750, 761.] ; unde colligitur eum stirpe materna a Babenbergensibus vel Schweinfurtensibus genus duxisse [W. von Giesebrecht, Beiträge zur Genealogie des bayerischen Adels im 11, 12 und 13 Iahrhunderte, in Sitzungsberichte der königl. bayer. Akademie zu München, 1870, tom. I, p. 579.] ; perperam igitur a plerisque comes de Vohburg vocitatus est [Dubia de cognomine moverat J. Moritz, Pfalzgraf Rapotho, Abhandlungen der bayerischen Akademie, tom. V (1798), p. 573, quibus nemo tum temporis permotus fuisse videtur. Vide Scholliner, Versuch einer verbesserten Stammreihe der Grafen von Vohburg und Markgrafen zu Cham, apud Westenrieder, Beiträge zur väterl. Historie, München, tom. VI (1800), pp. 1 – 48.] . Atque haec dicta sunto ut communis error a nostris quoque olim admissus corrigatur. Antequam Sancti Emmerammi monachis adscriberetur, adhuc puer ad coenobium devenit, beati Ramuoldi [† 1001], iam tum miraculorum fama clari, opem imploraturus [Lib. II, de sancto Emmerammo, c. 47, MG., Scr. tom. IV, p. 568.] . Monachus postea effectus, monasterii sui praeposituram gessit temporibus Burchardi abbatis [1030 – 1037]; cum maturae aetatis tunc fuisse dicendus sit, ineunte saeculo XI ultimisve saeculi X annis genitus fuerit oportet. Cum aliquando S. Emmerammi Vitam ab Arbeone, stilo nimis rustico, ut sibi videbatur, conscriptam, emendare constituisset, adeo hoc coepto fratribus displicuit, ut monasterium ad tempus relinquere coactus, iussu abbatis Saxoniam petierit secum portans in libello suo sanctum Emmerammum [Arnoldus Ad provisorem S. Emmerammi, MG., Scr. tom. IV, p. 546; eiusdem Carmen acrostichon, ibid., p. 545 et Act. SS., Sept. tom. VI, p. 485; Pez, Thesaurus Anecdot., tom. I, 3, p. 67.] . Magdeburgi, Meginfredo magistro, quem amicitia secum devinxerat, persuasit ut ipse sancti martyris Vitam renovandam aggrederetur. Tres integros annos liber imperfectus remansit; anno tandem 1030, adveniente scilicet Ratisponam abbate Burchardo [Annales S. Emmerammi minores, MG., Scr. tom. I, p. 94.] , cum monasterium suum iam repetisset Arnoldus, diu exspectatum opus allatum est, quod postea, a se auctum libro De miraculis beati Emmerammi, abbati Burchardo dedicavit [Epist. Ad provisorem S. Emmerammi citata.] . Iam vero liber ille miraculorum prior est ex libris duobus de S. Emmerammo, quos primus protulit Canisius [Canisius, Antiquae lectionis tom. II, Ingolstadii, 1602, p. 33 – 170.] . Liber secundus,quem inscripsit auctor De memoria beati Emmerammi et eius cultorum, in quo praecipue de S. Wolfkango beatoque Ramuoldo tractat, Burchardo abbate iam defuncto exaratus fuit, et quidem primo anno Udalrici [1037], qui Burchardo successit; asserit enim Arnoldus se ante annum de miraculis beati Emmerammi scripsisse [Cfr. Waitz, in MG., Scr. tom. IV, p. 544.] .

[3] [in libro posteriore de S. Emmerammo,] Fontes libri primi alii inquirant. Quae in parte altera de S. Wolfkango et S. Ramuoldo narrantur, ex ore testium qui utrique convixerunt et traditione a fratribus pie servata collecta fuisse suadet commentarii indoles, cum nullum exhibeat monumentorum scriptorum vestigium, nativoque dicendi genere ea tantum facta proponat quae a coaevis facile accipi potuerint, nempe sancti episcopi gesta Ratisponensia et quae episcopatum proxime antecesserunt. Et quidem duos producit testes oculatos, nimirum “senem quendam fidelem” qui milites sub se habuerat [Lib. II, n. 12.] , et presbyterum quendam senem ac religiosum, qui corpus defuncti episcopi paramentis amixerat [Lib. II, n. 23.] . Quapropter, etsi in antiquitatibus enucleandis fides scriptoris aliquando nutare videatur [F. Blumberger, Ueber die Frage vom Zeitalter des hl. Rupert, Archiv für Kunde oesterreichischer Geschichtsquellen, tom. X (1853), p. 363 – 65.] , earum rerum quae suae aetati proximae sunt testis idoneus habendus est, qui, ut loquitur Suyskenus, ubique se pium, sincerum doctumque manifestat, nonnumquam tamen plus aequo credulum [Acta SS., Sept. tom. VI, p. 457, n. 18.] . Cum praecipuum quendam inter fontes Vitae S. Wolfkangi locum sibi vindicet Arnoldi tractatus, ex eodem promenda sunt quaecumque de sancto tradidit. Opus integrum edidit Canisius [Vide supra, n. 2. Libros etiam integros, adhibito editionis MG. subsidio, prelo iterum submisit Migne, P. L., tom. CXLI, p. 985 – 1090.] , quod praeter locos nonnullos paraeneticos et inanibus verbis refertos, inter Monumenta Germaniae recudit G. Waitz [MG., Scr. tom. IV, p. 545 – 74.] . Fragmenta duo ex iisdem libris repetiverat Mabillon, ubi de beato Ramuoldo et de sancto Gunthero eremita [Acta SS. Ord. S. Benedicti, saec. VI, 1, pp. 5 – 30, 476 – 79.] ; plura desumpserunt decessores nostri in Actis beati Ramuoldi et sancti Emmerammi [Act. SS., Iunii tom. III, p. 415 – 20; Sept. tom. VI, p. 486 – 511.] . De S. Wolfkango egit Arnoldus in libro II, cui, quoniam dialogo inter Ammonicium et Collecticium intermiscetur, ab Othlono Arnolfi monachi dialogus nomen inditum est [Vitae S. Wolfkangi prologus.] . Huius libri, qui iam saeculo XVIII in ipso monasterio Sancti Emmerammi desiderabatur [Ratisbona monastica, ed. 4, p. 112. Cfr. MG., Scr. tom. IV, p. 545, not. 38.] nullus videtur superesse codex manuscriptus. Quare Canisii editio repetenda erit; addemus tamen numeros capitulorum a novissimo editore inductorum. Prooemium, utpote a re alienum et in Actis SS. iam vulgatum [Tom. VI Sept, p. 506 – 7. Iam monuit Suyskenus, p. 506, annot. q, et p. 507, annot. a, in editione Canisiana partes nonnullas operis interturbatas fuisse; quae recto ordine restitutae sunt in editione MG.] , longiores item auctoris excursus, prorsus omittenda duximus.

[4] [et Othlonus,] Arnoldo annis paulo iunior, sed scriptis celebrior fuit, alter monachus Emmerammensis Otloh, quem usu recepto Othlonum appellare lubet [Varie in codicibus antiquioribus nomen eius scribitur: Otloh in codicibus qui dicuntur autographis, British Mus. Add. 22793, et Libri, Catalogue, 1859, n. 748, p. 164; vide infra n. 9; Othloh in codice Windbergensi, infra B2, saec. XII; Othloh in necrologio S. Emmerammi citato apud Wattenbach, Deutschlands Geschichtsquellen, ed. 5, tom. II. p. 60, not. 1.] . Quoniam de eius vita et operibus egerunt quotquot historiam litterariam saeculi XI attigerunt [Kerker, Willem der Selige, Tübingen, 1863, p. 35 sqq.; Duffus-Hardy, Descriptive catalogue, tom. III, p. XXVIII – XXX; K. Werner, Gerbert von Aurillac, die Kirche und Wissenschaft seiner Zeit, Wien, 1878, 8°, pp. 236 – 37, 240 – 44; Wattenbach, Deutschlands Geschichtsquellen, ed. 5, tom. II, p. 60 – 63; id., Allgemeine deutsche Biographie, tom. XXIV, p. 246; Janner, Geschichte der Bischöfe von Regensburg, tom. I (1883), p. 507 – 516.] , maxime qui eiusdem scriptis edendis insudarunt [Pez, Thesaurus Anecdotorum, tom. III, 1, p. X – XIV; Waitz, in MG., Scr. tom. IV, p. 521 – 24; Wilmans, MG., Scr. tom. XI, p. 376 – 78.] , ea quae ad Vitam Wolfkangi illustrandam minime iuvant vel omittemus vel obiter perstringemus. Postquam in puerili aetate scribendi causa ad Herveldense coenobium, dein ad Tegernseense transmissus fuerat, circa annum 1024 in Franciam venit, et anno 1032 monasterium Sancti Emmerammi ingressus est, in quo sub abbate Burchardo [1030 – 1037] professionem emisit. Intra annos 1052 et 1056 coenobii sui decanum aliquo tempore egit. Anno 1062 apud Fuldenses se recepit, unde a fratribus post quadriennium revocatus, cum annum circiter integrum in monasterio Amorbacensi divertisset, anno tandem 1067 Ratisponam repetiit, ubi ad obitum usque litterarum studiis pietatisque operibus intentus permansisse videtur [Locos ex ipsius Othloni operibus collegit Wilmans, l. c.] . Ex petitione… fratrum nostrorum, ait ipse, vitam sancti Nicolai necnon sancti Wolfkangi emendans, sicut in utriusque vitae prologo intimatur, scripsi, antequam proficiscerer ad monasterium Fuldense [Lib. de temptatione, MG., Scr. tom. XI, p. 391.] , scilicet ante annum 1062. Vitam Wolfkangi certe edidit post annum 1037, cum libro II Arnoldi iam uti potuerit; ante annum 1052 aliqui addunt [Waitz, MG., Scr. tom. IV, p. 523.] , cum de elevatione reliquiarum a Leone papa IX celebrata nihil scire videatur [Infra, n. 74, 75.] . Argumentum ex silentio, utut validum est, probabilitatis limites non excedit; si autem admittas, quod innuit Othlonus, Vitam S. Nicolai primo loco exaratam fuisse, quae abbati Fuldensi Wicrado (1060 – 1075) dedicata est [Vita sancti Nicolai ab Othlono emendata legitur in cod. Monacensi lat. 14419, saec. XII; prologum edidit Wattenbach, Neues Archiv, tom. X (1884), p. 408.] , historiam S. Wolfkangi intra annos 1060 – 1062 conscriptam fuisse concludes. Mirum sane videbitur nullum apud Othlonum de translatione corporis verbum reperiri. Nemo tamen ignorat a plerisque huius aetatis scriptoribus narrationem similium sollemnitatum ab historia Vitae plane seiunctam proponi consuevisse; cumque Othlonus non tam Vitam Wolfkangi proprio marte conscribere quam antiquam emendare aggressus sit, nullo pacto ostendi potest necessarium illi fuisse de translatione verba facere.

[5] [cuius fontes praecipui] Ad quosnam fontes recurrerit et qua ratione iisdem usus fuerit, nunc inquirendum. Quod facili negotio praestabitur, cum Othlono in more positum sit fontes suos accuratissime designare. Ita, in praelaudata Vita S. Nicolai: Excepto uno capitulo quod in fine continetur, cetera omnia ex libellis duobus collegi, uno quidem qui in pluribus locis habetur, alio autem ab ignoto quodam nostratibus allato [L. c., p. 408.] . Non aliter in Vita S. Bonifatii [Jaffé, Bibliotheca rerum Germanicarum, tom. III (1866), p. 482 – 87.] . Quibus simillima sunt quae in prooemio Vitae S. Wolfkangi profitetur, scilicet se duos libellos prae manibus habuisse, alterum Ratisponae scriptum, dialogum nempe Arnoldi, et alterum ex Francis delatum, quibus multa addiderit, quae in libro neutro inveniebantur fidelium quorundam attestatione comperta. Nec minus aperte declarat qua ratione scripta antiquiora in rem suam converterit; illa videlicet in unum colligere atque aliquantulum sublimiori stilo corrigere sategit, et regulae aliquantulum grammaticae artis subiugare [Conferenda sunt quae habet in prologo Vitae S. Nicolai: In quo nimirum [libello] quia multa licet rusticitate magna edita inveni, que in altero non habebantur, studui unum ex his duobus libellum conficere nichil de meo adiciens, sed tantummodo ex utrisque superflua queque auferens et que in illo novitio arte prorsus grammatice dissonabant, aliquatenus emendans. L. c. p. 408.] . Et haec quidem stilum respiciunt. De rebus vero narratis ubi discrepantes repperit fontes, domesticam traditionem, utpote sancto propinquiorem, praetulit, etiam quando eiusdem gloriae quidpiam detrahere videbatur [Parallela sunt verba eiusdem prologi: ubi enim uterque consentiebat, unum horum scripsi, ubi autem discordabant, quod melius mihi videbatur, assumpsi. Ibid.] , uti quando Ungaros cum rege suo a S. Wolfkango conversos et baptizatos fuisse perfracte negat, anonymo licet factum attestante. Adeo vero partes suas definire studet ut et titulos capitum singulorum se composuisse indicet. Rarum sane in re hagiographica exemplum, sincerusque veritatis amor, quo testem fide dignissimum Othlonum ubique reciperemus, nisi et ipse studio partium aliquando exarsisset. Sed de his postea uberius agendum [Infra, n. 56.] .

[6] [Arnoldus] Quamquam auctor iactat sublimiori stilo se scripta antiquiora vestisse, nisi versiculos intellegat quibus solutam orationem interrumpere solet [Vide passim Lib. visionum, MG., Scr. tom. XI. p. 379, 387, etc.; Vita S. Bonifatii, l. c., p. 487, 496, 505; De cursu spirituali, apud Pez, Thesaurus Anecd., tom. III, 2, p. 259. — 400, verbo, vix non omnia Othloni opera.] , nihil non pedestre in eius stilo reperias; et in iis locis ubi Arnoldum sequitur, plerumque verbotenus illum exscribere, et ex magna verborum copia sola facta expiscari [Conferatur exempli causa c. XIV Vitae Wolfkangi cum nn. 2, 3, 4, libri II Arnoldi.] aptoque ordine collocare sollicitum se manifestat. Nec illud tacendum, ex narratis ab Arnoldo vix exigua quaedam Othlonum praetermisisse; quod cum et in aliis similibus scriptis praestiterit, indicio est eum fontes suos exhaurire consuevisse, ac proin libellum anonymum vix non integrum in opusculum suum transtulisse. Quibus omnibus nisi quaedam accessissent ore tradita, nullo negotio Vitae antiquissimae fragmenta a ceteris secernerentur. Nunc vero pauca sunt quae probabili coniectura e mixto Othloniano eruere fas est.

[7] [et anonymus francus.] Praemitto, quod postea ostendetur, ab ipso Othlono Vitam Wolfkangi semel certe retractatam fuisse. Iamvero, in prima operis sui recensione verba quaedam retinuerat, quae postea expunxit, ex antiquo libello certissime desumpta. Narrans quippe qua ratione ad liberandam mulierem daemoniacam processerit sanctus praesul, primo scripsit: Interea, nobis quid facturus esset intendentibus, ille suspiciens etc. [Vitae Wolfkangi, C. XXXIV.] , quae phrasis oculati testis est. Porro hocce miraculum Ratisponae patratum fuerat, prope monasterium Sancti Pauli. Igitur, auctor anonymus Ratisponae commorabatur, praesensque spectator gestorum S. Wolfkangi fuit. Item exponens quomodo docendi munere sanctus fungeretur, sequentia primo scripserat Othlonus: Ut autem quantae discretionis esset, aliquantum inspiciamus, sicut discipulis eius narrantibus audivimus, adeo se temperavit etc. [Ibid., C. VII.] . Quis vero admittat Othlonum cum discipulis S. Wolfkangi tunc adulescentis aliquando fuisse collocutum? Nescio quo pacto, dum praedicta, ut par erat, expunxit, alia ex anonymo quoque incaute descripta intacta servare voluit, uti: Haec itaque et alia quae ex ore eius audivimus [Ibd., C XXX.] , et sequentes formulae, sicut ipse fatebatur [Ibid., C. V.] , unde et frequenter postea rettulit [Ibid., C. IX.] , quae auctorem coaevum sapiunt. Illa proinde capita e quibus citatas formulas desumpsimus, sicut et illa in quibus gesta Wolfkangi nondum episcopi enarrantur, cum talia sint ut vix ab aliis quam aequalibus ore tradi potuerint [Ibid., CC. I ad XI.] , anonymo non improbabiliter aliquis tribuat. Quibus si adieceris historiam ad fidem conversi regis Ungarorum, quam Othlonus respuit [Ibid., praefatio. Cfr. Vitae, C. XIII.] , nullas alias satis certas antiqui opusculi reliquias designabis, cum singula ex fidelium quorundam attestatione discere potuerit. Quaeritur utrum praeter anonymum et Arnoldum alium quempiam scriptorem adhibuerit Othlonus [MG., Scr. tom. IV, p. 533, n. 18.] , videturque nonnullis auctorem quoque Vitae sancti Erhardi ipsi praeluxisse [Edita in Act. SS., Ian. tom. I, p. 538.] . Quod neque verborum similitudo neque tempus quo haec conscripta fuit asserere permittit [Hirsch, Jahrbücher des deutschen Reichs unter Heinrich II, tom. I, p. 121, n. 5; Riezler, Forschungen zur deutschen Geschichte, tom. XVIII (1878), p. 541 – 545; Wattenbach, Deutschlands Geschichtsguellen, ed. 5, tom. II, p. 63.] , ut omittamus Othlonum nimis anxie singulos suos fontes enumerare consuevisse quam ut talem indicare omiserit. Ut autem ipse ex paucis materiem hausit, sic paucis vicissim subministravit, nec alios citare est, qui eo usi sint praeter scriptores Ratisponenses [Chronicon epp. Ratisp. apud Eccard, Corpus historicorum medii aevi, tom. II, p. 2254; Andreas Ratisp., Chronicon gen., ap. Pez, Thesaurus Anecdot., tom. IV, 3, p. 473; Aventinus, Annales ducum Baioariae, lib. V, Opp. ed. Riezler, tom. III, pp. 1, 2. Cfr. MG., Scr. tom. IV, p. 524, n. 40.] , Adalbertum Bambergensem [Vitae Heinrici, MG., tom. IV, p. 792.] , Annalistam Saxonem [Ad a. 1002, MG, Scr. tom. V, p. 643. Addendum tamen G. Waitz (MG., tom. IV, p. 524) rem satis dubiam videri. Reapse, alio ex fonte narrationem desumere potuit annalista.] , et Gallum Oehem [O. Breitenbach, Die Quellen der Reichenauer Chronik des Gallen Oehem, Neues Archiv, tom. II, p. 183; Brandi, Quellen und Forschungen zur Geschichte der Abtei Reichenau, tom. II (1893), p. 73.] .

§ II. De codicibus manuscriptis et editionibus Vitae S. Wolfkangi ab Othlono conscriptae.

[8] [Codicum manuscriptorum Vitae] Vitam S. Wolfkangi monachis Bavariae vicinorumque locorum in deliciis fuisse, plurimi usque hodie superstites codices manuscripti testantur. Quos fere omnes, faventibus bibliothecarum publicarum coenobialiumque custodibus, quibus hoc loco iterum gratias referimus, manibus terere licuit. Rariores sunt qui aetate praestent, et inter recentiores non pauci opus Othloni mendis admodum corruptum tradunt. Incassum laborem et grande taedium susciperet qui horum omnium variantes lectiones adnotaret. Quapropter ex praecipuis tantum codicibus, diversis ex classibus selectis, lectiones omnes discrepantes collegimus; ex aliis quibusdam paucas tantum, et in iis quidem locis, ubi maior varietas intercedit, attulimus; nonnulli ad emendandum textum plane inutiles visi sunt. Cum tamen singuli libri manuscripti cultus S. Wolfkangi quaedam veluti monumenta sint, eos omnes enumerare, et quaecumque ad eiusdem historiam aut venerationem pertinentia complectuntur accurate indicare non omittemus.

[9] [prima series] A1. Codex Cheltenhamensis Phillipps n. 16339, membraneus, foliorum 24, 0m, 21 × 0,15, lineis plenis, saec. XI – XII exaratus, quem propriis oculis a me inspici non potuisse doleo. Utar notitia a R. P. Suitberto Bäumer O. S. B. submissa, qui dum Cheltenhamii versabatur, operam nobis benevolentissime praestitit et codicem diligenter contulit. Si fides sit notae graphio inscriptae tegumento, eundem libellum olim tenuit famosus codicum raptor G. Libri, quem numero 748 signavit. Et hic quidem est codex Librianus complectens Vitam S. Wolfkangi, anno 1859 in auctione publica venumdatus [Catalogue of the extraordinary collection of splendid manuscripts formed by M. G. Libri, March 1859, p. 164, n. 748. Codex emptus fuit die 28 martii 1859 a bibliopola quodam cui nomen Barthes, ut me monet R. P. A. Gasquet, O. S. B.] . Hodiernum libellum a collectione quadam avulsum fuisse ex eo deducit laudatus P. Bäumer quod ultimum folium usu attritum apparet, primum vero plane nitidum. Sequentes versiculos ad calcem codicis se legere Libri affirmabat:
Presbyter et monachus Otloh quidam vocitatus
Sancte tibi librum Bonifaci tradidit istum,
hincque colligebat hunc ipsius Othloni autographum esse. Unum ergo ex septem libellis haberemus, quos Othlonus domi conscripserat, et fratribus Fuldensibus, scilicet monasterio Sancti Bonifatii, se tradidisse testatur [Lib. de temptatione, MG., Scr. tom. XI, p. 393.] . Cheltenhamii eundem codicem aliquando revolverat G. Waitz, atque in eius ultimo folio quattuor versuum vestigia reppererat, quorum hoc tantum fragmentum expressit:
Praesul Wolfkange …
Sancte tibi librum Bonifaci tradidit istum [Neues Archiv, tom. IV, p. 603.] .
Hinc de autographo quopiam Othloniano nihil suspicatus est. In eosdem versiculos oculorum aciem iterum intendenti R. P. Bäumer, ita tandem apparuere:
Praesul Wolfkange, cunctis semper venerande,
Hec tua qui scripsi, iam memor esto mei.
Presbiter et monachus … quidam vocitatus
Sancte tibi librum Bonifaci tradidit istum.
Nomen evanidum legendum esse Otloh probabile est; similes quippe versiculos, proprio inserto nomine codicibus sua manu descriptis Othlonus apponere solebat [Eosdem quoque versus inscripsit codici complectenti Areopagitica Hilduini, olim Libri, Catal. 1859, n. 491, nunc in musaeo Britannico, Catal of additions to the manuscripts in the British Museum in the years 1854 – 70, p. 733, n. 22793.] . Exemplar Cheltenhamense Othloni autographum esse dubium reddit quod duo ultimi versus haud certo eadem manu exarati sunt, et quod scribendi ratio ad saec. XII inclinare videatur, utroque iudice qui librum ultimo inspexit [G. Waitz, in Neues Archiv, tom. IV, p. 603.] conveniente. Certe, si alius quispiam presbyter et monachus stilum duxit, non alio quam auctoris autographo exemplari usus esse dicendus est, in quo invenit Vitam omnino integram cum prologo et capitulorum elencho. Solis numeris in corpore libelli capita distincta sunt. Textus autem Vitae fere ubique consentit cum codice sequente.

[10] [primam recensionem exhibet,] A2. Codex monasterii Beatae Virginis Einsidlensis signatus n. 322, olim 4, num. 94, membranaceus, paginarum 310 [Quarum quattuor priores signantur 1, 2, 2b, 2c, quinta 3 et ita porro usque ad 308.] , 0m, 20 × 0m, 14, lineis plenis, duplici constans parte. Prior, quam a pag. 2 ad 186 complet Boethii liber De consolatione philosophiae, exarata est diversis manibus saec. X – XI; posterior vero, a pag. 187 ad 308, continens Vitam S. Wolfkangi, unica manu saec. XII grandiore charactere nitidissime scripta est. Tituli capitum minusculis minio ductis sunt insigniti. In margine , pp. 187, 195, scripti sunt numeri I – VIII indicantes octo lectionum principia, et ad verba sed nimirum: FINIT. Deest praefatio, capitularia autem quae vocat Othlonus, singulis capitibus praefixa leguntur. Vix non certum est Othlonum ipsum abbati Einsidlensi exemplar quoddam Vitae Wolfkangi dono dedisse. Ubi enim enumerat libros a se scriptos et coenobiis amicisve traditos, abbati de Heremitis unum librum assignat [Lib. de temptatione, MG., Scr. tom. XI, p. 393.] . Porro illum elegisse putandus est, qui coenobitis prae ceteris gratior foret, historia videlicet sancti Einsidlensis monasterii quondam alumni. Ex Othloni autographo fluxisse credendus est hic noster codex, cuius scriptor praefationem velut superfluam omittere non dubitavit [Et hac quidem ratione, nisi ipsa scriptura aetatem scribae satis patefaceret, demonstraretur codicem Einsidlensem 322 non esse Othloni autographum, quod existimabat O. Ringholz, Die Benedictiner Stiftes Einsiedeln Thätigkeit, etc., Studien und Mittheilungen aus dem Benedictiner Orden, 1886, p. 73.] . Mirum, quantum hallucinatus sit doctissimus Waitz [MG., Scr. tom. IV, p. 523, n. 35.] , cum putavit quaedam verba Othloni, qualia in hoc et praecedenti codice occurrunt [Vitae, cc. IX et XXXIV.] , in uno tantum, scilicet Monacensi lat. 13101, nostro B3, suppressa aut immutata fuisse, et hoc quidem ab interpolatore. Omnes enim quos evolvere potui in his locis et aliis quibusdam discrepant a codice Einsidlensi, praeter Cheltenhamensem, postea repertum. Insuper uterque codex A proprias quasdam praebet lectiones, ex quibus vix non certo conficitur primam illos quandam operis recensionem servasse quam ipse Othlonus postmodum retractaverit. Nullus enim, excepto auctore, vel quopiam artis criticae studioso, qualem hac aetate non facile reperies, cogitasse credendus est de emendandis illis sententiis quas satis inepte ab anonymo, oculati testis verborum formulas usurpante, Othlonus in capitibus IX et XXXIV exscripserat. Nec ab alio quopiam compositos crediderim versiculos capiti X insertos. Solet enim Othlonus, uti monuimus [Supra, n. 6.] et Vita Wolfkangi satis ostendit [Vitae CC. I, X, XVI, XXXVIII.] , poetico ornatu suas lucubrationes ditare; cumque in prima recensione, ex lectione epistulae Hieronymi ad Heliodorum [Epist. XIV, P.L., tom. XXII, p. 347.] memoriam subiisset Vergilianum illud
in te omnis domus inclinata recumbit [Aen., XII, 59.] ,
aptiores ex proprio penu versus desumere [Vide apparatum criticum ad c. x.] et leoninos quidem illos, quos hac aetate maxime adamabant, priori citato substituere aggressus est. De aliis nonnullis lectionibus quae omnibus codicibus, si A1, 2 excipias, communes sunt, aptius in sequentibus quaestio movebitur; eas quoque ab auctore profectas satis probat quod cum praecedentibus ubique consertae sunt. Cum igitur nobis persuasum sit Othlonum suum librum correxisse, hunc ita exhibebimus qualis ex eius manibus emendatus prodiit, et in codicibus B servatus est; lectiones pristinas codicibus A proprias in apparatu critico reponemus.

[11] [in secunda serie retractatam;] B1. Codex Monacensis latinus 9506, Oberaltaic. 6, saec. XII exaratus, continet ultimum magni Legendarii trimestre [Neues Archiv, tom. IX, p. 546.] . Vita S. Wolfkangi occupat fol. 56r – 63r, destituta capitulorum elencho. Litteris miniatis capitum initia insignata sunt. Notas nullius momenti a recenti scriptore margini appositas negleximus; sed variantes lectiones huius codicis et quattuor sequentium in apparatu critico relatae sunt.

B2. Codex Monacensis latinus 22244, Windbergensis 44, exaratus saeculo XII, ut docet nota fol. 1 bisradscripta: Iste liber pertinet ad sanctam Mariam in Windberg, quem iussit scribi secundus eiusdem ecclesiae venerabilis et dignae memoriae abbas Gebehardus pro obtentu gratiae Dei et beatae Mariae et tuarum, lector, orationum. Si quis eum, quocumque modo, ecclesiae huic abalienaverit, anathema sit. Gebehardus autem ante medium saec. XII coenobio praefectus erat [Monumenta Windbergensia, n. 2, Monum. Boica, tom. XIV, p. 18; vide et p. 6.] . Quartus est tomus magni Legendarii Windbergensis [Codd. lat. Monac. 22240 – 45, Neues Archiv, tom. IX, pp. 591, 640 – 643.] , cuius fol. 99r – 110v replet Vita S. Wolfkangi. Deficiunt capitularia, capita autem distincta sunt ut in codice praecedente. Fol. 1bis legitur brevis narratio translationis reliquiarum S. Wolfkangi anno 1613, de qua postea.
B3. Codex Monacensis latinus 13101, Ratisponens. nens. civit. 101, variis partibus constans, quae diversis temporibus scriptae sunt, et quarum elenchum alibi reperire est [MG., Scr. tom. IV, p. 524, cod. 2; Neues Archiv, tom. IX, p. 554.] . Vitam S. Wolfkangi fol. 111r – 131r manus saec. XII exaravit, haud sine plurimis mendis, quas postea corrector sustulit. Notae non paucae in margine scriptae et emendationes recentiores textum ad normam codicum seriei C immutatum fuisse demonstrant. At antiquioris recensionis vestigia sat facile apparent, ut in praesenti codicum classi reponi debeat. Praefationem sequitur index capitulorum; at in corpore uno tenore absque divisione currit narratio.

B4. Codex Zwettlensis n. 14, saec. XIII, complectens octobrem et novembrem magni Legendarii Austriaci [Archiv für ältere deutsche Geschichtskunde, tom. VIII, p. 724. Codicem citavit Waitz, MG., Scr. tom. IV, p. 525, cod. 12, non tamen adhibuit, immo neque inspexit.] . Vita S. Wolfkangi, fol. 93v – 100r, instructa prologo et capitulis, proprias quasdam exhibet lectiones, nullius tamen momenti et quas scriba proprio marte invexit, ut legenti patebit.

B5. Codex Admuntensis 440, manu saec. XII exeuntis exhibens Hilarium Super Matthaeum; a fol. 102r – 115v, manu vero saec. XII ineuntis, Vitam S. Wolfkangi, prologo destitutam. Capitum titulos, ob angustiam loci scriptor plerumque immutavit atque contraxit, atque inde a c. XIII penitus omisit; saepissime etiam verborum ordinem non servavit, multisque totum opus singularibus, quamquam levibus, vocum mutationibus respersit [Illum quoque codicem citavit tantum Waitz, l. c., cod. 10.] .

B6. Codex Monacensis latinus 12642, Ranshofensis 42, membraneus, saec. XIV exaratus, complectens inter Vitas sanctorum XXXVII [Neues Archiv, tom. XIII, p. 580 – 82.] , Vitam S. Wolfkangi, fol. 139r – 150r, sine praefatione et capitulis. Deficit folium unum inter fol. 140 et 141, in quo inscripta erant capp. X – XIII. Plurimum accedit codex ad praecedentem; quapropter nullas ex eo lectiones desumpsimus.

B7. Codex Monacensis latinus 7675, Indersdorfensis 275, chartaceus, plurimis manibus saec. XV exaratus, inter varia [Neues Archiv, tom. IX, p. 439,] continet, fol. 144r – 151r, Vitam S. Wolfkangi absque praefatione et capitulis, nonnullis in locis abbreviatam. Cuius lectiones omnino neglegendae visae sunt.

[12] [in tertia interpolatam,] C1. Codex Vindobonensis latinus 2217, olim Rec. 3330, Lunaelacensis Q. 88, pluribus constans codicillis diversis manibus saeculisque exaratus [Denis, Codices manuscripti theologici bibliothecae palatinae Vindobonensis, tom. II, 2, p. 1789 – 1795; Tabulae codd. mss. praeter graecos et orientales in bibl. palat. Vindob. asservatorum, tom. II, p. 34 – 35. Ex eo codice Waitz praefationem tantum desumpsit. MG., Scr. tom. IV, p. 524, cod. 3.] . Vita S. Wolfkangi fol. 71r – 84v scripta est lineis plenis manu saec. XIV exeunte, tum praefatione, tum capitulorum elencho instructa. Codicem licet non paucis mendis depravatum integrum tamen contulimus, quia principem veluti locum obtinet inter codices recentiores a communi quodam exemplari interpolato derivatos, uti ex lectionibus propriis patebit.

C2. Codex Vindobonensis latinus 3777, olim Lunaelacensis f. 233, chartaceus, saec. XV exaratus maiore charactere, relictis amplis marginibus, quas complent minutissime scriptae glossae auctore Hieronymo de Werdea [Tabulae codd. etc., tom. III, p. 84. Non differt a codice quem 3377 notatum quarto loco protulit Waitz, l. c., p. 324.] . Sed de his infra. A neglegente librario multa compendii signa omissa sunt. Orthographia hinc inde a communi discrepat, ut in verbis waptizare, exstingwi et similibus. Praefatio adest, desunt vero capitularia, et initia capitum alia manu numeris insignita sunt. Vita desinit mutila in verbis c. XLI alterius circuli cru…, et lacunosa est inter fol. 24 et 25, deficiente parte capitum XXVII et XXVIII. Lectiones codicis in apparatum admissae sunt.

C3. Codex Mellicensis H9, chartaceus, foliorum 310, 0m, 295 × 0m,225, binis columnis diversis manibus exaratus saec. XV, complectitur inter alia plurima a nostro instituto aliena, de S. Wolfkango sequentia: a) Vitam auctore Othlono, fol. 288v – 302r, cum prologo et titulis capitum. Textum integrum contulimus. Ex hoc codice primum protulit Othloni praefationem B. Pez [Thesaurus Anecdotorum, tom. III, 2, p. 613 – 15.] , qui ex eodem edidit quae Vitae statim subiuncta leguntur, scilicet b) Rhythmum de S. Wolfkango, fol. 302v – 304v, quem et nos proferemus [Ibid., p. 615 – 22.] , et orationes cum hymno, fol. 304v – 305r [Ibid., p. 622 – 23.] . Quae omnia ex codice quopiam Lunaelacensi fluxisse, ut similitudinem recensionis taceam, suadet oratio quae ilico sequitur, fol. 305v – 308r: Collatio habita per quendam virum religiosum in tricesimo depositionis die venerabilis patris ac domini domini Symonis ab. Lunaelacensis monasterii, qui et exstitit primus reformator nec non et 2us fundator eiusdem monasterii. Qui cum rexisset annis 42, mensibus VI, diebus 22, extremum clausit diem anno ab incarnatione Domini 1463, XXIIII die mensis maii hora meridiana. Et in margine, scilicet presbiterum Hieronymum de Werdea natum, qui fuit Lunaelacensis, de quo mox.

C4. Codex Vindobonensis latinus 818, olim Rec. 2329, Lunaelacensis 81, cuius ultima pars, (fol. 40 – 128) chartacea, variis saeculi XV manibus exarata est [Denis, op. cit., tom. II, 2, p. 1538 – 41; Tabulae codd., etc., tom. I, p. 138. Codicem citavit Waitz, l. c., cod. 5.] . Vita S. Wolfkangi, fol. 107v – 116v, cui praefatio et capitulorum elenchus praemissa sunt, desinit mutila medio c. XIX his verbis: sexus utriusque turba confluere solebat. Lectiones variantes nonnullorum capitum, scilicet cc. VII, IX, X, XIV, XVI, adnotasse sufficiet.

C5. Codex Mellicensis M7, scriptus anno 1471, uti indicatur in ultimo folio. Complectitur septembrem et octobrem Legendarii Austriaci [Scriptus est a Christophoro Lieb. Vide M. Kropff, Bibliotheca Mellicensis, Vindobonae, 1747, 4°, p. 317 – 336.] . Vita S. Wolfkangi, fol 333r – 344v certissime ex codice C3 desumpta est. Omnes eius lectiones, sicut et codicum in hac serie sequentium, negleximus.

C6. Codex Monacensis latinus 14870, Ratisponensis S. Emmerammi 870, olim Q.2, dein O.3, membraneus, pluribus constans partibus, diversis saeculis exaratis. Ceteris omissis, quae alibi enumerata reperies [Neues Archiv, tom. IX, p. 565.] , ea tantum quae ad S. Wolfkangum spectant indicamus. Scilicet a) fol. 1r, non inscite imagine expressus cernitur S. Wolfkangus, parvulo sancto Heinrico, quem Heinricus pater ipsi praebet, benedicens. Nomina autem singulis superscripta leguntur S. Wolfgangus, S. Hanricus imperator, S. Hainricus dux Bavarie; hic vero et episcopus nimbo ornati sunt. b) fol. 59r – 59v novem carmina saec. XV ex. quorum duo ultima, de S. Wolfkango transcribimus [Reliquorum rubricae sunt: Quod S. Emmerammus requiescat in hac ecclesia. — Quod pro filia ducis sit passus. — Quod episcopi Ratisponenses consuerunt tumulari in nostra ecclesia ad S. Emmerammum. — Quod S. Dionysius est translatus in nostram ecclesiam per Arnolphum imperatorem. — De impio duce Arnoldo qui res ecclesiarum rapuit. — Quod S. Dionysius per Paulum est conversus. — De translatione corporis S. Dionysii.] .

De praesule S. Wolfgango Ratisponensi *.

Tunc Ratisponae meruit diadema coronae
Wolfgangus iugis, cuius vox aemula nugis,
Urbem dicavit, fidei quam rore beavit.
Qui Swevis ortus celestis acumina portus,
Clericus ut novit, cordi peritura removit,
Hinc monachus factus secretaque celica nactus,
Ad quod anhelavit, huic iugiter invigilavit,
Procurans esse quod ei fuit esse necesse.
Redderet ut votum diuturno tempore fotum,
Ordinibusque sacris, dum sensus fructibus acris
Communiretur, ut fungi promereretur.
Nam fuit invitus altaris honore potitus.
Prespiter orando, ieiunando, vigilando,
Corpus adurgebat, fideique ligone scopebat
Sollicitum pectus, sed in aequoris impete iactus
Naufragus ad littus, sirtes vitare peritus,
Noluit a monte vitaeque recedere fonte;
Parceque cum sonte putri reprimi flegetonte.

Quod meditando legem Dei vocatus est ad praesulatum.

Hinc lex divina tanquam iugis medicina
Mentis in ardore semper fuit eius et ore;
Qua consummatus fuit ad pociora vocatus,
Ut lumen caeli radians in corde fideli,
Ne monstraretur plebi cui forma daretur
Tanti pastoris ad iter vitae pocioris,
Lingua pro hinc muto, baculus terrae revoluto,
Nudo cortina, languescenti medicina,
Fautor pupilli consolatorque pusilli,
Spes desolatis, profugis lar, pax tribulatis,
Oppressis lenis, via caecis, census egenis,
Esca fame quassis, requies placidissima lassis,
Inpiger in gestis dum desudavit honestis;
Mundo translatus caelestibus est sociatus.

c) fol. 120r – 130r, Vita auctore Othlono, praemissis capitulis, non autem praefatione, alia saec. XIV manu scripta; d) fol. 131r – 131v, eadem manu, sicut et sequentia, In translatione sancti Wolfgangi episcopi, videlicet sermo editus apud Surium, ad diem 31 octobris, in lectiones octo distributus [De quo Gloria post. § I.] ; e) fol. 130v, notae quaedam, quas inter duae de S. Wolfkangi morte et canonizatione, et versiculi, Post sex etc. [Editae in MG., Scr. tom. XV, p. 1098.] ; f) fol. 131v – 132v oratio de S. Wolfkango germanice et latine, cum sequenti rubrica: Wer das pet spricht andächtiklich ze lob und ze eren der heiligen drivaltichait in dem dienst sant Wolfgang, der virt gewert wes er zeitlichen ding pegert von got. Inc. O Heiliger sant Wolfgang ain hoher peichtiger… Sequitur oratio in latino de sancto Wolfgango Ratisponensi episcopo et confessore. Legitur haec oratio latina apud Pez [Thesaurus Anecdot., tom. III, 2, p. 621 – 23.] , diversa tamen est collecta quae sequitur.

C7. Codex Stuttgartensis H. B. XIV, Vitae SS. 5, olim Weingartensis G. 42, exaratus saec. XV ex., eadem fere quae codex praecedens continet, quae operae pretium non est rursus enumerare [Neues Archiv, tom. X, p. 601.] . Vita S. Wolfkangi, fol. 65r – 83r, etiam praefatione non vero capitulis caret. Textus in quibusdam locis ad codicem sequentis seriei correctus fuisse videtur.

C8. Codex latinus Monacensis 14872, Ratisponensis S. Emmerammi, 0.5, saec. XV exaratus a scriba qui antiquiorem manum imitatus est. Hic quoque plura continet a codice C6 derivata; aliunde tamen desumpta est Vita S. Wolfkangi [Ita quoque Holder-Egger, Neues Archiv, tom. IX, p. 566.] , fol. 112r – 131r, quam et praefatio et elenchus capitulorum praecedunt. Fol. 131r legitur: Explicit legenda de vita et miraculis S. Wolgangi Ratisponensis ecclesiae episcopi et confessoris Christi. Sequitur historia in notis cum ceteris tam ad nocturnum quam ad diurnum officium necessariis. Officium illud, si summas res spectes, editum iam fuit anno 1475, in Burgdorf [Libri titulum habes infra, n. 14.] ; in quibus ab edito discrepet rerum liturgicarum studiosis relinquimus indagandum. Lectiones ex Othlono desumptas esse indicasse sufficiat.

C9. Codex latinus Monacensis 1843, Bavar. 843, saec. XV ex. Totus est de S. Wolfkango [Neues Archiv, tom. IX, p. 408; MG., Scr. tom. IV, p. 524, cod. 7.] : a) fol. 1r – 38r, Vita auctore Othlono, praemissis praefatione et capitulorum indice. Textus accedit ad C3; b) fol. 38v – 42r, rhythmus, de quo supra ad cod. C4. In fine legitur: Sanctus Wolfgangus anno Domini incarnati nongentesimo septuagesimo septimo in episcopum est electus. Anno vero Domini incarnati nongentesimo nonagesimo nono est defunctus [Vide infra, nn. 20, 72.] ; c) fol. 42v – 43r, missa cum sequentia edita apud Pez [Thesaurus Anecdot., tom. III, 2, p. 623 – 24.] ; d) fol. 43v – 45r, oratio latina de qua ad cod. C6 dictum est, quam, interpositis nonnullis, sequitur (fol. 46r – 47v) eiusdem textus germanicus, de quo ibidem. Fol. 45v leguntur versus:

Gaude Ratisbona super excellentia dona;
En concludis duo bis in te gratissima nobis
Corpora sanctorum. Sacer est Dionysius horum
In numero primus; Emmerammus laude nec ymus,
Wolfgangus, Erhardus, neuter medicamine tardus.
Quattuor istorum precibus, nec non aliorum
Hic contentorum, ducimur ad astra polorum.

C10. Codex latinus Monacensis 18660, Tegernseensis 660, diversis manibus saec. XVI ex. conscriptus, continet, inter alia [Neues Archiv, tom. IX, p. 578.] Vitam S. Wolfkangi, fol. 136r – 153v, cum prologo et titulis, initio singulorum capitum positis.

C11. Codex Linciensis, bibliothecae Lycaei, signatus Cc. I. 9 [Archiv, tom. X, p. 612.] , olim monasterii Glunicensis [Gleink, prope Steyr in Austria superiori.] , chartaceus, continens Vitam S. Wolfkangi sine praefatione et capitulis. Codicem inspicere non potui; sed quantum intellego ex brevibus excerptis a R. P. Hochegger S. I. ad me transmissis, multas cum praecedentibus lectiones communes habet.

[13] [item in quarta.] C*1. Codex Cremifanensis 128, varia continet manibus diversis diverso tempore scripta [Archiv, tom. VI, p. 196.] . Vita autem S. Wolfkangi, fol. 96r – 113v, saec. XIV exarata fuit, omissis praefatione et capitum inscriptionibus. Praeter lectiones quas cum codicibus modo enumeratis communes habent huius seriei exemplaria, nonnullas sibi proprias praebent quae ostendunt ex uno eodemque, et hoc rursum interpolato, ea omnia derivata esse. Speciatim notandus est versiculus Nam tibi cuncta damus quibus in vita est opus ista in cap. X ubique collocatus, et qui nimium a legibus versus leonini recedit, quam ut Othlono, artis metricae peritissimo, tribui posse videatur. Huius et sequentis codicis textum integre contulimus.

C*2. Codex latinus Monacensis 14034, Ratisponensis S. Emmerammi 34, cuius pars praecipua, scilicet Legenda aurea an. 1295 exarata est [Neues Archiv, tom. IX, p. 556.] , manu vero paulo iuniore addita est fol. 277r – 286r, Vita S. Wolfkangi, absque praefatione et capitulorum elencho. Hinc inde notae seu glossae in textum intrusae sunt.

C*3. Codex Coloniensis archivii historici civitatis, olim bibliothecae Gymnasii n. 3, duabus partibus constans quarum membranea chartis mixta prior, altera tota chartacea, foliorum 297, 0m,285 × 0,m195, binis columnis diversis manibus saec. XV exaratus. Praeter alia [Videlicet Vitam S. Evergisli, sermones Guerrici, et expositionem missae auctore Adamo Maier, abbate S. Martini coloniae.] continet: a) Vitam S. Wolfkangi, fol. 1r – 14v, sine praefatione et capitulis. Praecipuorum tantum locorum lectiones variantes notavimus, nempe, cc. VII, X, XIV, XV, XVI, XXXIV, XXXV, b) Sequitur, fol. 14v – 15v, sermo in translatione, editus apud Surium, ad diem 31 octobris, cuius in fine addidit codicis scriptor: Explicit vita sancti Wolfgangi Ratisponensis episcopi scripta par me fratrem Leonardum de Ruremunda. Anno Domini nongentesimo 94, pridie kalendis novembris sanctus Wolfgangus migravit ad Dominum. Anno Domini M°LII° nonis octobris a beato Leone papa nono est canonizatus et in criptam occidentalem translatus, presente et procurante Hainrico imperatore secundo, qui est in Babenberg sepultus.

Post sex obscurum dum vidit se moriturum
Esse dies post sex Hainricus * pertimuit rex **.
Mensibus hinc senis, sex annis denique plenis
Vite timescenti mox luce prima sequenti.
Illa corona datur qua Caesar iure vocatur [Haec in pluribus codicibus in venimus, uti in Monacensi lat. 1805, 14870, 14871 et germ. 1317. Edita sunt inter Notas S. Emmerammi, MG., Scr. tom. XV, p. 1098.] .

Quae his versibus narrantur, desumpta sunt ex cap. XLII Vitae Wolfkangi.

C*4. Codex latinus Monacensis 23846, ZZ. 846, saec. XV. Inter multas Vitas sanctorum [Accurate codicem excussit Holder-Egger, Neues Archiv, tom. XIII, p. 582 – 87.] , Vitam S. Wolfkangi, fol. 110v – 127v, continet, praefatione et capitulis destitutam. Hinc inde capita distincta sunt titulis rubricatis ab ipso scriba conceptis, cuius neglegentia multa verba textus bis scripta sunt, et quod mirum, duplex aliquando lectio admissa, uti v. g. c. XIV, venialiter vel venerabiliter, c. XV, hanc autem ideo vel haec autem ideo. Praecipua tantum capita, scil. VII, X, XIV, XV, XVI, XXXIV, XXXV, contulimus.

C*5. Codex Dresdensis H. 180, saec. XVI exaratus, totus de S. Wolfkango: a) fol. 1r – 28r, Vita auctore Othlono, sine prologo et capitulis; quaedam notae marginales codicis prototypi in textum irrepserunt. Lectiones variantes non notavimus. b) fol. 29r – 31v, In translatione S. Wolfkangi, nempe sermo editus apud Surium ad diem 31 octobris, in lectiones divisus, nonnullis tamen verbis variantibus; c).fol. 32r – 33v, Oratio ad sanctum Wolfkangum germanica, de qua supra ad cod. C6. Compacta est cum manuscripto Vita impressa a. 1502, de qua inferius mentio erit [F. Schnorr von Carolsfeld, Katalog der Handschriften der königl. öffentlichen Bibliothek zu Dresden, tom. I (1882), p. 575] .

C*6. Codex latinus Monacensis 14871, Ratisponensis Sancti Emmerammi, O.4, pluribus constans non eiusdem aetatis codicillis [Neues Archiv, tom. IX, p. 566.] . Manu saec. XV scripta sunt quae ad S. Wolfkangum spectant: a). Fol. 73v. Ein andachtig pet von Sant Wolfgang, seu oratio de qua ad cod. C6; b) fol. 74r – 87v, Vita auctore Othlono, sine praefatione et capitulis; nullas afferimus lectiones huius codicis c) Oratio bona, ea scilicet quam edidit Pez [Thesaurus Anecodt., tom. III, 2, p, 621 – 23.] , ut in codice C6; d) In translatione S. Wolfkangi, sermo de quo iam diximus, in VIII lectiones distributus. Addita est hic quoque nota similis ei quam transcripsimus e codice C*3, cum versibus Post sex etc., quorum statim versio germanica subiungitur:

Kunig Hainreich in den slaff wedaucht
Wie er an diser want weschaut
Noch sechsen, er vermaynt nach sechs tagen
Scholt er zu seim grab werden getragen.
Durch sechs monet und jar als vil
Gab er almusen ane zil;
Do die zeit also wart geent
Kayserlich wirdikait wart im gesent.

e) Fol. 94r: Confessio pura ad Deum a beato Wolfkango edita. Incipit: Confiteor tibi Deo omnipotenti et omnibus sanctis eius quia ego miserrimus et peccator peccavi nimis in superbia. De hoc scripto postea agemus, uti et de sequenti. f) fol. 95r – 98v. Oratio super Miserere mei Deus a beato Wolfkango episcopo composita. Edita est a B. Pez [Thesaurus Anecdot., tom. II, 1, p. 11 – 20.] .

C*7. Codex latinus Monacensis 27139, Ratisponensis S. Emmerammi 36, saec. XV, continet, fol. 13r – 36v, Vitam Wolfkangi sine praefatione et capitulis, cuius textum, qui ad praecedentem non parum accedit, negleximus.

C*8. Codex latinus Monacensis 1805, Bavar. 805, pluribus manibus saec. XV exaratus, complectens praeter aliena quaedam [Catal. codd. lat. Monac., tom. I, 1, p. 226, Neues Archiv, tom. IX, p. 409.] et minora rem nostram spectantia uti fol. 39v, notas de dedicatione cryptae S. Ramuoldi, fol. 40r, de translatione S. Wolfkangi, fol. 41v, versus “Post sex”, fol. 81r – 96v, Vitam S. Wolfkangi sine praefatione et capitulis.

C*9. Codex Bruxellensis 20605, saec. XV, continens, fol. 1r – 20r, Vitam S. Wolfkangi, absque praefatione et capitulis, mutilam usque ad verba c. XXXI, sed illo diu vociferante.

C*10. Codex Bruxellensis 11987, olim Rubeae Vallis, tomus quartus collectionis hagiographicae Antonii Gentii († 1543) canonici regularis [Archiv, tom. VIII, p. 537; De Antonio Gentio in Rubea Valle canonico regulari hagiographo, in Analect. Boll., tom. VI, p. 31 – 34.] , in qua Vita S. Wolfkangi prologi et capitulorum expers fol. 125v – 132v occupat, quam statim excipit sermo de translatione, fol. 132v – 133v, ut in cod. C*3, cum nota addita quae hic desinit: procurante sancto Henrico imperatore primo, rege autem secundo.

C*11. Codex Bruxellensis 8928, continens collectanea Bollandiana ad diem 31 octobris, et quidem de S. Wolfkango praeter impressa quaedam et notas nonnullas minoris momenti a P. Gamans aliisque olim ad nostros transmissas, a) Vitam auct. Othlono, ex ms. Rubeaevallis [Addidit quidam ex nostris hanc notam extat Susati apud Praedicatores, scilicet, si quid intellego, alius codex Vitae S. Wolfkangi.] scilicet praecedente descripta, cum appendice de translatione; b) Vita metrica, de qua mox agetur, et quidem duplici apographo, altero tamen non integro; c) partem Vitae interpolatae qualiter a. 1516 edita fuit. De qua n. 20 disseremus.

[14] [Vitae editiones.] De variis operis Othloniani editionibus pauca addenda sunt. Editio princeps anno 1475 prodiit in oppido Burgdorf, hoc titulo: Incipit legenda sancti Wolfkangi episcopi Ratisponensis cum officio vesperarum matutinarum et missae de eodem. Ad calcem: Impressum in opido Burgdorff anno domini MCCCCLXXV, 20 ff [Exemplaria prostant in bibl. regia Monacensi, Inc. c. a. 389, et in bibl. seminarii episcopalis Linciensis.] . Vita caret prologo et titulis. Hanc statim excipit sequens nota: Item sanctus Wolfgangus episcopus Ratisponensis obiit sui episcopatus anno vicesimo secundo et anno incarnationis Domini nongentesimo nonagesimo quarto. Deinde a papa Leone nono est canonisatus. Et translatio celebris omni anno agitur in episcopatu eodem die septimo mensis octobris hoc est nonas eiusdem. Hystoria. Sequitur statim officium et missa cum sequentia In Wolfgangi canamus honorem [U. Chevalier, Repert. hymnolog., n. 8806.] . Altera Vitae editio est L. Surii qui stilum in gratiam lectoris mutandum existimavit [De probatis SS. hist., ad diem 31 oct.] ; usus est quattuor codicibus, praefatione carentibus. Sequitur Sermo de translatione eiusdem sancti episcopi ab alio quodam editus cuius stylum non mutavimus. Est in antiquis mss. codicibus. Porro, antiquiorem saeculo XIV codicem huiusce sermonis nullum invenimus [Cod. C6. De aliis codicibus, infra, n. 75.] . Ex unico exemplari A2 Einsidlensi Vitam vulgavit Mabillon [Act. SS. Ord. S. Benedicti, saec. v (1685), p. 812 – 833.] ; in quo cum praefatione careat, et sententiae quaedam remanserint a scriptore coaevo mutuatae [Cap. IX, XXXIV. Cfr. supra, n. 9.] , auctori anonymo Wolfkangi familiari eam tribuendam putavit [L. c., pp. 811, 812, 333.] . Praefationem ex codice Mellicensi, supra C4, eruit B. Pez [Thesaurus Anecdot., tom. III, 2 (1721), p. 613 – 615.] . Tandem integrum Othloni opus, duobus tantum ex toto collatis codicibus [Codd. supra notatos A2 et B3; praefationem desumpsit ex C1, et lectiones nonnullas ex C9.] , Monumentis Germaniae [MG., Scr. tom. IV, p. 525 – 542. Repetita est haec editio inter Othloni opera, P. L., tom. CXLVI, p. 391 – 422.] inseruit G . Waitz, qui tamen Mabillonii erroneas lectiones non omnes devitavit.

[Annotata]

* fol. 59v

* Hainrici cod.

* * vox cod.

§ III. De reliquis Vitae S. Wolfkangi scriptoribus.

[15] [De S. Wolfkango etiam exstant] Si audias Staindelium, Wilhelmus Hirsaugiensis Vitam S. Wolfkangi scripserit dum in monasterio Sancti Emmerammi officium prioris exsequeretur [Ioannis Staindelii Chronicon apud Oefele, Rerum Boicarum Scriptores, tom. I, p. 485.] . Undenam hoc suum dictum hauserit Staindelius ignoro; certe operis, quod abbati Hirsaugiensi attribuit, nuspiam apparet vestigium [Vita Willihelmi, MG., Scr. tom. XII, p. 211 sqq.; etiam tacet Bernoldus, Chronicon ad a. 1091, ubi de Willelmo loquens, multa monimenta sui naturalis ingenii recenset. MG., Scr. tom. V, p. 451.] . Ferunt quoque in bibliotheca Mellicensi servari legendam latinam S. Wolfkangi, saeculo XV conscriptam, et variis ex codicibus excerptam [Janner, Geschichte der Bischöfe von Regensburg, tom. I, p. 413.] . Iam vero praeter Vitam Othloni et anonymi rhythmum, de quo nunc agendum est, nihil de sancto nostro in codicibus Mellicensibus, ad nos humanissime transmissis, reperire potuimus, nec quicquam in ceteris sui armarii manuscriptis detexit R. P. Rud. Schachinger bibliothecarius a nobis interrogatus.

[16] [rhythmus anonymi Lunaelacensis;] Rhythmus, cui nomen indiderunt Vitae rhythmicae, quamtumvis frigidus et obscurus, non undequaque despiciendus est, cum quaedam contineat quae in fontibus antiquioribus utique frustra quaesieris, a recentioribus tamen magno plausu excepta. Illum ergo duximus recudendum, adhibitis codicibus quos invenire potuimus. Sunt autem ii:

1. Codex Mellicensis H 9, saec. XV, quem superius C4 signavimus, et cuius fol. 302v – 304v occupat hoc nostrum carmen, absque titulo. Ad initium, in margine adscripsit alia manus: Carmen id in plerisque caute legendum atque intellegendum est. Multa enim ibi continentur modo poetico * inserta [pro his *] qui fabulis et mendaciis uti consueverunt.

2. Codex lat. Monacensis 1843, saec. XV, supra signatus C9, idem carmen sine titulo complectitur, fol. 38v – 42r.

3. Codex latinus Vindobonensis 3836, olim Lunaelacensis O.81, foliorum 338, saec. XVI exaratus, continens inter varia fol. 317r – 317v, carmen mutilum in v. 112. In v. 111 habet mendum adantasti, pro adaptasti, uti ceteri [Tabula codd. mss. praeter graecos et orientales in biblioth. palatina Vindobonensi asservatorum, tom. III, p. 98 – 99.] .

Ex primo codice poema edidit B. Pez [Thesaurus Anecdot., tom. III, 2, p. 615 – 622. Inde repetitum in P. L., tom. CXLVI, p. 421 – 26.] , qui de eius auctore, Emmerammensisne an Monseensis coenobita fuerit, nihil decernere ausus est. Monseensem fuisse minime dubitandum est, ut patet ex his versibus:

Et quod ut anachoreta
Hic vixisti saecli spreta
Pompa … [Vers. 53 – 55.] .

Iamvero, prope Monsee seu Lunaelacum anachoretam egisse S. Wolfkangum traditio refert. Libelli materia aptius expendetur ubi de sancti vita eremetica verba faciemus [Comm. praev. § VII.] . Citatum illum repperi in commentario Hieronymi de Werdea ad Vitam S. Wolfkangi de quo mox, his verbis [Cod. Vindobonensis 3777, supra, C2.] : Quod autem ita sit, patet ex quodam carmine ad modum orationis de eius vita et operibus composito, ubi inter cetera ad propositum sic dicitur: Sic in domino quiescis, etc. [Sequuntur rhythmi versus 250 – 54.] . Ex quibus colligo, Hieronymum huius rhythmi auctorem non esse.

[17] [Hieronymi de Werdea] Iam de Hieronymo illo, de Werdea dicto, paucis disserendum, quoniam pro suo modulo S. Wolfkangi honorem scriptis amplissimis promovere conatus est. Natus erat in Werdea, Sueviae oppido, nomenque Iohannis, antequam monasticum indueret habitum, sortiebatur, et cathedram in universitate Vindobonensi tenebat. Anno 1452 professionem emisit in coenobio Lunaelacensi, ubi a. 1463 prioris officium gessit, et supremum obiit diem anno 1475 [Fabricius, Bibliotheca latina, ed. Mansi, tom. III, p. 250; Chronicon Lunaelacense, p. 244; V. Staufer, O. S. B., Mondseer Gelehrte, XIV und XV Jahresbericht des K. K. Obergymnasium in Melk, Wien, 1864, p. 15 – 18.] . Uberrimo fuit calamo praeditus, et in solo monasterio Monseensi, ut loquitur B. Pez [Bibliotheca ascetica, tom. II, in praef. apud Fabricium, l. c.] , sex supra viginti volumina sua veneranda manu exarata reliquit in quae partim proprii ingenii, partim lectiora aliorum monumenta intulit; tantaque erat eius copiae scribendi fama, ut eius scriptis trahendis sex equos non sufficere contenderent [B. Pez, ex cod. Cremifanensi, apud Staufer, l. c.] . Ex ingenti illius operum numero, pauciora perlegere vacavit quam ut de Hieronymi scientia et arte dicendi iudicium promere audeamus. Ea certe quibus vitam S. Wolfkangi illustrare suscepit, nemo sine fastidio et nausea leget. Ex his primo occurrit commentarius in Vitam S. Wolfkangi, quem servavit codex Vindobonensis 3777, de quo supra, C3, ipsius manu, ni fallor, exaratus. Unum, speciminis gratia, locum afferemus, ex quo saltem colligi poterit quosnam fontes de historia miraculorum prope Lunaelacum patratorum huius loci monachi habuerint. Ita legitur fol. 33r, ad initium capitis XL Vitae.

[paraphrasis Vitae Othlonianae] Post felicem. In praecedentibus dictum est de vita beati Wolfgangi, ac de signis et miraculis quae divina virtute operatus est, dum adhuc esset in vita, et sicut de transitu glorioso eiusdem venerabilis antistitis de hoc mundo; et hic communiter describuntur virtutes et signa quae divina gratia per ipsum ostendere dignata est post eius mortem. Nam sanctitatem beati Wolfgangi, qua et modo in caelis regnat et in terra imperat signis et miraculis, quibus in vita et post mortem suam claruit et hodie claret, Deus plurimum patefecit, propter quae merita ab ecclesia canonisatus et in ea sanctorum catalogo est adscriptus, prout etiam in fine patebit, scilicet de tempore huiusmodi canonizationis. Verum licet non omnia eius memorabilia facta sunt scripta, specialiter tamen ea quae post ipsius mortem contigerunt, plus ceteris in hac legenda sunt omissa, sicuti et auctorum eiusdem in praesenti littera ostendit cum dicit, quorum quaedam neglegentia et oblivione faciente ad cognitionem nostram minime pervenerunt. Et si ad notitiam illius collectoris non omnia suo tempore pervenerunt, quantum erit de iis quae post tempora eius per ipsum Dominus plus quam per trecentos annos, qui elapsi sunt modo post collectionem illius legendae, in Ymbripoli et in Ratispona et in Puppinga, ubi ab hac vita migravit, et hic in loco suae fabricae operatus est, haec, ut vere dicam, sunt tanta quod nullius hominis lingua ea ad plenum dicere valet. Unde licet in praedictis locis omnibus claruerit variis miraculis, ampliora tamen per ipsum Dominus operatus est signa in loco suae fabricae, qui locus modo consueto nomine apud vulgum ad Sanctum Wolfgangum appellatur, quam in aliis locis; cuius causa occulto Dei iudicio relinquitur. Quod autem ita sit, patet ex quodam carmine ad modum orationis de eius vita et operibus composito, ubi inter cetera ad propositum sic dicitur:

Sic in Domino quiescit
Et miraculis clarescit.
Nec quotidie torpescit:
Adhuc signa facere.
In Ymbripoli non tanta
Nec ubi sunt exta sancta
Signa quoque facis quanta
Loco tuae fabricae.

Et licet multa per meritum sancti Wolfgangi facta sint miracula et hodie fiant, non tamen hodie ita frequenter et passim fit, sicut olim contigit in primitiva ecclesia; Et circa hoc dubitatur quare modernis temporibus non fiant miracula ita passim sicut olim in primitiva ecclesia; tunc enim ad litteram verificabatur iam illa auctoritas Marci ultimo: Signa autem eos qui crediderint, etc.

Tum, incipit disputatio scholastica, quam iis relinquimus qui talibus nugis delectantur.

[18] [et Vita metrica,] At, soluto sermone vitam S. Wolfkangi illustrasse minime contentus, versibus hexametris opus Othlonianum exprimere aggressus est Hieronymus. Cuius poetica lucubratio non adeo huius aetatis hominibus displicuit, ut non fuerit pluribus repetita exemplaribus. Sequentia in bibliothecis prostant.

1. Codex Vindobonensis 3604, olim Lunaelacensis Q.77, chartaceus, cui titulus recens inscriptus Hieron. de Werdea Var. Opusc. II, varia continens hagiographica. Et primo quidem loco, fol. 1r – 13v, posita est legenda S. Wolfkangi metrica cum glossis tum interlinearibus tum marginalibus. Hic est, ni fallor, codex autographus auctoris.

2. Codex latinus Monacensis 4423, Augustanus S. Udalrici 123, chartaceus, saec. XV exaratus, plurium quidem manibus, maxime tamen fratris Simonis monachi Augustani, qui aliquando hospes fuit Lunaelaci, ibique multa ex diversis libris collegit [Vide Catal. codd. lat. Monac., tom. I, 2, p. 164 – 65.] , etiam legendam metricam Hieronymi, fol. 67r – 75v, quam anno 1481 exscripsit, ut docet nota quam ad calcem opusculi adposuit. Scholia et glossas quoque transsumpsit; unde videtur ipsi codex praecedens in manibus fuisse.

3. Codex latinus Monacensis 4381, Augustanus S. Udalrici 81, chartaceus, saeculo XV exeunte scriptus, inter alia plura valde disparata [P. Braun, Notitia historico-litteraria de codd. mss. in bibliotheca monast. ad SS. Udalricum et Afram extantibus, tom. II, p. 56 – 59; Neues Archiv, tom. IX, p. 420.] continet fol. 116v – 126r, legendam metricam absque glossis et satis indiligenter exaratam.

4. Codex Bruxellensis 8928, de quo supra C*11, complectens inter collectanea Bollandiana duplex eiusdem legendae apographum, mutilum unum, alterum integrum, desumptum ex ms. codice in — 4°, corio albo assere lit. X, num. 84, bibliothecae mss. SS. Udalrici et Afrae et acceptum a P. Gamans.

[19] [cum glossis] Othloni phrasim pedententim sequitur Hieronymus, quam insulse et saepe ineptissime metri legibus alligat. De eius lucubratione edenda neminem, qui eam legerit, cogitaturum existimamus. Ne quis tamen severius de Hieronymo iudicium nos protulisse existimet, duo priora poematis capita, cum glossis ipsius auctoris ex codice 1 hic subicimus.

Incipit legenda sancti Wolfgangi metrice composita. Quibus parentibus Wolfgangus sit natus et quali conversatione ab infantia fulserit, quidque matri suae de eo visum fuerit.
CAPITULUM I.

O pater alme Deus, Wolfgangi gesta canendo
Feliciter mihi fortunam concede secundam.
Inprimis dicam sibi quod genitale solum sit,
Quis et uterque parens suus est narrare licebit.
[5] Hunc sibi nam genuit Suevorum nobilis arvus;
Estque parentela ingenua ac sibi sat generosa.
Nec tamen hi magnis opibus flatuque tumescunt.
Quem sua dum genetrix grandi gestaret in alvo
Quod pareret stellam legimus sibique apparuisse,
[10] Et quid hoc signet aiunt hanc consuluisse
Audit responsum: Fers lumen christianismi,
O mulier, magnum. Sic dicunt, sors rata fitque.

Relatio de nominis eius memoria, et quod indifferenter accipi possunt huiusmodi vocabula.
CAPITULUM II.

Cumque foret natus, Wolfgangus fit ei nomen.
Nominis istius interpres met erat ille,
[15] Armario quodam dum sic inscribere coepit:
“Struxerat aediculam mandrita Lupambulus istam.”
Nomine curque lupi vocitetur nolo mireris;
Ob causam nullam hoc fit ignominiosam;
Namque suae fuerat sic suetum cognationi.
[20] Belluarum in utramque solent nam nomine flecti
Partem; sic et de Paulo canit ipse poeta:
“O lupe Paule rapax, quid iam remanebit in orbe
Quod non ore trahas.” Pariter et hic simile fit.

[insulis;] Age vero, glossarum nunc unum alterumve exemplum promamus, et primo, interlinearium. V. 1. Canendo, id est scribendo. — V. 2. Secundam, id est prosperam. — V. 3. Genitale solum sit, id est quae terra ipsum genuerit. — V. 5. Arvus, id est campus, et capitur pro terra. — V. 6. Estque parentela, in hoc versu duplex committitur sinalimpha, et sic porro. Duas subiungo glossas marginales: V. 1. Invocatio est divini auxilii. Primitus enim, inquit Boecius 3° de consolatione philosophyae, invocandus est rerum omnium pater; quo praetermisso, nullum vite fundatur exordium. — V. 9. Sic et de Virgilio, qui a virgula, nomen obtinuit, legitur quod mater eius sompniavit quod pareret virgam, quae usque ad caelum pertingeret in signum quod Virgilius pro sua sapientia loquendo de astris caelum attingeret. Et haec quidem sufficiant ex carminibus et commentariis Hieronymi de Werdea, ne ea, quae pueris docendis paraverat, lectoribus obtrudendo, iis quoque exosus fiat.

[20] [Vita iconibus illustrata,] De rerum boicarum scriptoribus, qui S. Wolfkangi gesta pauca admodum, antiquioribus incognita, traditione servarunt, nihil praemittendum puto, quoniam suis locis singulorum asserta expendentur. Sed silentio minime praetereundus est libellus, anno 1516 editus [Incipit vita divi Vuolfgangi praesulis eximii. Ad calcem: Finit legenda sancti Vuolfgangi ex variis collectis (sic) una cum historia sua nec non officio suo. Impressa per venerabilem virum dominum Weissemburger in ducali civitate Landshut sub illustrissimo principe Ludovico duce Bavariae Palatinique Rheni, anno dni 1516, vicesima secunda die februarii. Cum gracia et privilegio, 16° goth. cum 52 iconibus ligno incisis. Panzer, Annales typ., tom. IX, p. 478, 11b; exstat in bibliothecis regia Monacensi, ordinariatus Ratisponensis et S. Galli. Verzeichnis der Incunablen der Stiftsbibliothek von S. Gallen, S. Gallen, 1880, 8°, p. 215. Similis est libellus lingua vernacula anno 1515 editus, de quo aptius infra agetur, quoniam ex legenda latina, tunc manuscripta, processisse videtur.] , in quo Vita S. Wolfkangi iconibus exprimitur quibus singulis respondet textus partim ex Othlono desumptus, partim ex aliis fontibus, additis quibusdam miraculis a sancto post obitum patratis. Ita, post cap. XVIII Othloni narratur quomodo se contulerit Augustam ad visitandum S. Udalricum, quem modo vita functum tumulavit. Post c. XXI ordine et copiose exponitur historia secessus S. Wolfkangi in solitudinem et prodigiorum quibus illum Deus ibi clarificaverit; quae omnia antiquiores biographi ignorarunt, vulgi fama diligenter servavit, et paulatim aucta et exaggerata transmisit. His verbis clauditur vita: Sic animam sacris caelorum reddidit astris [Ex Othloni Vita Wolfkangi, c. XXXVIII.] . Anno domini 999 ultima octobris, episcopatus sui anno 22. Et fol. H: Sequuntur quaedam recentiora [miracula] quae annis immediate superioribus contigerunt, scilicet annis 1511, 1512, 1513, 1515. Completur libellus oratione ad sanctum [Apud Pez, Thesaurus Anecdot., tom. III, 2, p. 621 – 23.] , hymno cui titulus Panegericus dictorum, et qui incipit: Stirpe Wolfgangus celebri parentum; dein officio, cui praeit titulus Historia de sancto Vuolfgango episcopo, cum hymno ad vesperas Florem mirificum Suevia protulit [U. Chevalier, Repertorium hymnologicum, n. 6384.] , et ad matutinum, Iste confessor Domini sacratus [Id., n. 9136.] ; tandem Missa, cum sequentia In Vuolfgangi canamus honore [Id., n. 8806.] . Hoc opusculum, quod legit Baronius [In notis ad Martyrol. Rom., die 31 oct. Legi praeterea libellum ipsius vitam continentem eamque sacris imaginibus referentem; suntque inibi descripta miracula post obitum facta.] , et aliquando summo in pretio habitum fuit, invenimus, absque iconibus, in codice latino Monacensi, 11436, Pollingensi 136, saec. XVI, in quo a fol. 197r omnia fere exstant quae in impresso, usque ad panegericum. Vita S. Wolfkangi scripta est ann. 1530, ut patet ex notis fol. 197v et 211v positis. Eiusdem libelli apographum mutilum acceperant maiores nostri [Servatur inter collectanea de S. Wolfkango, Cod. Bruxell. 8928.] . Quisnam illum compilaverit, certo rescire non potui; forsan Florianus Schiffer, professus Lunaelaci anno 1482, ibidem prior ab anno 1504, cui tribuitur Legenda et miracula D. Wolfgangi, mit Bildern [V. Staufer, Mondseer Gelehrte, II (1865), p. 9. Vide infra, n. 20.] . Quicquid est, ex hac legenda derivarunt plurima Vitae Wolfkangi compendia vernacule praesertim a monachis Lunaelacensibus conscripta [Glor. postuma § III.] ; neque ex hoc fonte haurire dedignatus est abbas eorum Bernardus Lidl, qui Chronicon Lunaelacense collegit [Chronicon Lunaelacense … ex archivii manuscriptis antiquo-novis collectum ab archivario Lunaelacensi ad annum iubilaeum millenarium. Pedeponti, 1748, 4°.] .

[21] [compendia quaedam,] Brevis historia S. Wolfkangi qualis edita est ad calcem Legendae Aureae [Iacobi a Voragine Legenda Aurea, ed. Graesse, Dresdae, 1846, de S. Wolfgango Ratisponensi episcopo, p. 912 – 914.] , vel compendia non maioris momenti leguntur in codicibus non paucis, uti in Monacensi latino 14528, Ratisponensi S. Emmerammi F. 31, saec. XIV, fol. 81r – 82v; item in Monacensibus 6959, fol. 193v – 196v, 18939, fol. 188r – 188v, 21625, fol. 77r – 79v, qui saec. XV exarati sunt; et in Bruxellensi, 848 – 61, olim Corsendoncano, fol. 101v – 102v. Quibus, cum ipsius Othloni verbis concepta sint, immorandum non est. Aliquoties sub nomine Visionis Wolfkangi alterum ex eadem Legenda excerptum legimus, videlicet de sancto Heinrico imperatore [Ed. cit., p. 897.] cuius initio memoratur visio Heinrici ad sepulcrum S. Wolfkangi etiam ex Othlono desumpta [Vitae, c. XLII.] ; addita fuit manu saec. XV in codice lat. Monac. 22247, Windbergensi 47, fol. 261r – 261v. Notas quasdam compendiarias latinas, quas inter creberrimum epigramma de visione S. Heinrici [Supra n. 12.] , invenire est in cod. Monacensi Germanico 1317, fol. 150v – 151r. Vitam autem Wolfkangi germanice conscriptam cum aliis complecti dicitur codex Emmerammensis F. 82 chartaceus saec. XV, foliorum 289; inc. fol. 89: Der heylig herr sand Wolfgang was pürtig von Swabenlannd. Hoc esse compendium Vitae Othlonianae disco a doctissimo Colomanno Sanftl [Catalogus veterum codd. mss. ad S. Emmerammum Ratisbonae, cura labore et studio Colomanni Sanftl, ibidem monachi Benedictini, a. 1809, 4 vol. fol., opus eruditissimum in bibliotheca regia Monacensi servatum. Codex ille noster descriptus legitur p. 845.] . Esto; sed accuratius loqui putem qui dixerit hanc esse cantilenam de Vita sancti episcopi, qualis non una ad nos pervenit [Wackernagel, Das deutsche Kirchenlied, tom. II, n. 1242: Der Heilig Herr Sanct Wolffgang der ist ein heiliger mann, etc.; n. 1243: Der h. Herr S. Wolffgang, was gar ein h. Mann, etc.; n. 1244, vv. 5, 6: Der Heilige Herr Wolffgang, also ist er genannt.] . Et haec, vix non superflua, de antiquis codicibus sufficiant [In Catal. codd. lat. Monac., tom. II, 2, p. 256, indicatur cod. 14971, Ratisponensis S . Emmerammi y. 11, saec. XVII, cum titulo: Vitae SS. aliarumque personarum celebrium ad S. Emmerammi sepultarum. Lectorem monere iuvat eius auctorem non tantum antiquos uti Arnoldum, sed et recentiores Aventinum, quin et Raderum plerumque exscripsisse. Ab inspiciendis tribus codicibus Vindobonensibus saec. XVI in quibus quaedem notae de S. Wolfkango occurrunt, abstinendum putavi, ne iterum tempus tererem. Sunt hi codd. 3381, fol. 150; 3593, fol. 119 sqq.; 4079, fol. 70.] .

[22] [et libelli impressi non pauci.] Libros typis impressos de S. Wolfkangi integre vel partim tractantes in huius commentarii decursu affatim citabimus. Antiquissimos tantum, quos veluti monumenta cultus sancto exhibiti praecipue habemus, indicare iuvat. Iam anno 1475 Vitam latinam prodiisse dictum est [Supra, n. 14.] . Vernacule legenda compendiaria primo edita fuit Argentinae anno 1502, quae ita incipit: Der lieb heylig bischoff sant Wolffgang ist gar von edlem geschlecht geboren [Dies ist die Hiestorie und leben mit etlichen miracklen und wunderzeychen des Heylgen byschoffs und hymelfürsten Sant Wolffgangs. Ad calcem: Getrukt zu Strassburg von Mathis hüpfuff. Als men zalt nach Cristus unsers lieben herren geburt. MCCCCC und zwey Jahr. ff. 10, 0m 195 × 0,135. In bibliothecis Dresdensi (cum codice H. 180) et Monacensi . Weller, Repertorium typographicum, n. 234. Citatur ibidem n. 234, similis libellus sine loco et anno; a praecedenti, ut opinor, non differt nisi avulso folio in quo locus et annus notata sunt.] . Citavimus supra libellum latinum anno 1516 Landishuti editum. Hunc alius praecesserat lingua vernacula editus, easdem imagines, eandemque historiam et eadem fere miracula, non tamen ceteros appendices complectens [Hie hebt sich ann das lebend unnd legend des himelfürsten und heiligen peichtigers Sand Wolfgangs. was der almechtig gott durch in gewürckt von kindthait auff piss an sein endt hat. Cum gratia et Privilegio. Ad calcem: Geschehen in dem closter Mensee Sand Benedicten orden unnd nun gedruckt in der Fürstlichen stat Landshut durch Iohann Weyssenburger. Anno domini 1515 Am abennd der heiligenn zwelff poten Petri unnd Pauli. ff. 60, 0m,14×0m, 09; Weller, Repertorium, n. 905. In biblioth. Berolinensi.] . Cum legenda latina non ex germanica translata sit, sed vicissim (nam maximam partem constat ex Othloni textibus) probabile est auctorem, qui certe Lunaelacensis fuit, latine prius suum opusculum composuisse, quod dein germanicum fecerit et sic primo in lucem emiserit. Ita clauditur: Hie endet sich das leben des heiligen nothelfers sand Wolfgang zusammengetragen auss vill puechlein unnd ains tails aus wolperümbter sag der eltern. Geschehen in dem closter Mensee etc. Eadem legenda recusa est anno 1522 eodem loco [Durch Iohann Weyssenburger. Anno domini 1522. Weller, Repertorium, n. 1522.] . De reliquis, alia data opportunitate, agemus.Nolumus tamen criticam de S. Wolfkangi vita tractationem aggredi nulla facta mentione eorum qui nostra aetate diligenter monumenta collegerunt, nobisque subsidio fuerunt. Sancti Vitam pio et non inerudito calamo scripsere Sulzbeck [F. X. Sulzbeck, Leben des hl. Wolfgang, Regensburg, 1844,8°.] et Schindler [J. Schindler, Der heilige Wolfgang in seinem Leben und Wirken, Prag, 1885 8°, pp. 204.] . Fontes egregie discussit Hirsch [S. Hirsch, Jahrbücher des deutschen Reichs unter Heinrich II, tom. I (1862), p. 112 sqq., etc.] , quem secutus est multumque auxit in rebus ad cultum sancti episcopi spectantibus R. D. Janner [Geschichte der Bischöfe von Regensburg, tom. I (1883), p. 350 – 419, et passim.] . Utriusque libros plurimum nobis profuisse lector ubique fere deprehendet.

[Annotata]

* cod. poetica.

* supplevi.

§ IV. De sancti patria, natalibus, missione ad Ungaros et episcopatu.

[23] [Natus est in Suevia] S. Wolfkangum in Suevia natum omnes una voce asserunt cum Arnoldo [Lib. II, n. 1.] , Othlono [Vitae, c. I.] et annalista Zwifaltensi [Ad ann. 972. MG., Scr. tom. X, p. 53.] qui Alamannum, Suevigenam eum appellant. De loco nativitatis minime constat, nec audiendi sunt qui confidenter ex Laurentio Hochwart, Radero aliisque desumpserunt illum in Weltemburgio Rhaetiorum genitum fuisse [Catalogus episcoporum Ratisponensium, l. II, c. XV, ap. Oefele, Rerum Boicarum Scriptores, tom. I, p. 177; Raderus, Bavaria sancta, tom. I, p. 171; Chronicon Lunaelacense, p. 90.] ; hoc enim ab antiquis testibus non accepimus. Suam quoque de re sententiam prompsit Gallus Oehem, quam inferius expendemus. Prius expediatur quaestio affinis, quae multorum ingenia torsit, videlicet quonam ex genere quibusve parentibus sanctus noster ortum traxerit. Altum apud antiquissimos scriptores silentium. Si vero ad eos qui aliquot post eos saeculis scripserunt, te convertas, disces S. Wolfkangum parentes habuisse apprime illustres; patrem comitem de Pfullingen et Achalm [Saeculo XI comitatus Pfullingensis ab Achalmensibus possidebatur. Baumann, Die Gaugrafschaften im Wirtembergischen Schwaben, Stuttgart, 1879, 8°, p. 119.] , matrem vero Gertrudem comitissam de Veringen. Ita unus pro ceteris Iohannes Egon [Liber de viris illustribus Augiae Divitis, c. III, apud Pez. Thesaurus Anecd., tom. I, p. 631 – 32. — Similia sunt quae leguntur in brevi nota saec. XV scripta in codice Stuttgartensi F. 405 (Heyd, Die historischen Handschriften der kön. öff. Bibliothek, Stuttgart, 1891, p. 180), cuius apographum benevole nobis transmisit V. cl. W. Heyd.] , a quo, rei summam quod spectat, non discrepant Hochwart [Apud Oefele, tom. I, p. 177.] , Hundius [Hundius-Gewold, Metropolis Salisburgensis, tom. I, p. 129.] , Raderus [Bavaria sancta, l. c.] et imprimis ii omnes qui, veluti Mennel [Jacob Mennel, Seel und heiligen buch keiser Maximilians altfordern, Freyburg in Breyssgaw, 1522. De sancto Wolfkango, fol. sign. G ijvo. De primis collectoribus sanctorum domus Caesareae late tractat S. Laschitzer, Die Heiligen aus der Sipp-mag-und Schwägerschaft des Kaisers Maximilian I, Jahrbuch der kunsthistorischen Sammlungen des allerhöchsten Kaiserhauses, Wien, fol., tom. IV (1886), p. 71 – 288; tom. V (1887), p. 117 – 262.] aut Schönleben [Annus sanctus Habspurgo Austriacus, Salisburgi, 1696, fol., p. 695.] , cum sanctos quamplurimos domus Habspurgicae stemmati inserere laborarent, egregium episcopum eo quoque trahendi occasionem praeterire non potuere.

[24] [non ex Pfullingensibus] Assertae stirpis indicium procul dubio inventum est in Annalibus Zwifaltensibus, qui ad annum 972 haec habent: Sanctus Wolfkangus Suevigena de Phullingen natus, Ratispone episcopus est factus [MG., Scr. tom. X, p. 53.] . Iam, citatos annales saeculo XII ortos, rerumque Pfullingensium praecipuam quandam habere rationem constat [Legantur ad annos 1065, 1076, ibid., p. 54.] . Horum testimonii inscius erat R. Zirngibl, qui adversus sententiam de claro Wolfkangi genere, ab omnibus fere sua aetate receptam, acriter insurrexit, illam inepte excogitatam ratus ab iis qui sanctorum aureolam nobilitate generis augeri posse autumant [War der Heilige Wolfgang Bischof in Regensburg ein geborner Graf von Pfulingen? in Neue historische Abhandlungen der bayerischen Akademie, tom. V (1798), p. 679 – 88.] . Ex multis quae congessit argumentis, nonnulla valde debilia sunt, quin etiam, falso nituntur fundamento; nam satis infeliciter Arnoldum tanquam comitem de Vohburg appellat [Ibid., p. 685.] , et Pfullingensium nomen nonnisi duobus post Wolfkangum saeculis in monumentis occurrere nimis audenter asserit. At vero, haud spernenda sunt indicia ex quibus colligit sanctum episcopum minime inter nobiles collocandum esse. Quibus permoti nostrae aetatis viri doctissimi contenderunt, utique retinendum esse testimonium Annalium Zwifaltensium quibus de genere Wolfkangi constet; ex dubitationibus vero Zirngiblii concludendum videri domum Pfullingensium nobilium generibus tum temporis nondum adnumeratam fuisse [Hirsch, Heinrich II, tom. I, p. 112, n. 1; Riezler, Geschichte Baierns, tom. I, p. 377; ita fere Janner, Geschichte der Bischöfe von Regensburg, tom. I, p. 350.] . Sed, si rem penitius inspexissent, ulterius procedere non dubitassent. Etenim, iam ineunte saec. X, comites de Pfullingen exstitisse deducitur ex diplomate anni 937, in quo pagus Pfullichgouve et comes Herimannus citantur [MG., Diplomata Ottonis I, n. 8, p. 96.] . Cui ergo probatum erit S. Wolfkangum generis nobilitate haud claruisse, is quoque de gente Pfullingensium illum non fuisse admittat necesse est.

[25] [vel alia nobili gente;] Et quidem nobis utrumque certo probatum videtur. Ingens sane praeiudicium adversus assertum annalium Zwifaltensium exstat ex eo quod scriptores Emmerammenses rem silentio premunt. Nihil ergo de Wolfkangi clara prosapia audiverant. Quis enim inter hagiographos, quibus in more positum est caelitum quorumvis lauream generis nobilitate illustrare, tantum sancti sui decus reticuisset? Sed clarioribus indiciis sententia nostra patescit. Teste Othlono, Wolfkangus ex parentibus nec divitias nec paupertatem patientibus, sed mediocriter recteque viventibus [Vitae, c. I.] ortum duxit. Et sane, quis virum nobilem agnoscat verba proferentem qualia adhibuit Wolfkangus, cum monasterium ingressurus, parentes suos consolabatur: Est namque praepotens ac dives dominus qui grande patrimonium mihi, si illi fideliter servire volo, promisit… Credo etenim quia daturus est mihi tam sufficiens beneficium ut et vobis aliquid praebere possim adiutorium [Vitae, c. X.] . Sed maioris ponderis est tota narratio actorum in promovendo sancto ad episcopatum. Cum enim consilium suum familiaribus aperuisset Piligrimus [Arnoldi lib. II, n. 2; Vitae, c. XIV.] , ilico obiecerunt rem esse insolitam et inauditam pauperem et ignotum ad tantum honorem evehi, quando iam aliquae alti sanguinis personae de eodem capessendo decertarent. Quibus Piligrimus, nedum Wolfkangi natales extolleret, respondisse fertur Deum elegisse contemptibilia mundi et ignobilia ut confunderet fortia, seque acturum ut ad Ratisponensem sedem eligeretur aptus quispiam, cuiuscumque esset condicionis vel parentelae. Qui haec legens de humili sancti praesulis genere adhuc dubitat, plane decretorium ab ipso Wolfkango prolatum argumentum non detrectabit, quo coram rege usus est ut episcopalem dignitatem averteret, asserendo se non modo indignum et indoctum, sed et ignobilem esse [Vitae, c. XIV.] . Nec quemquam moveat quod Arnoldus et Othlonus eum genere ingenuum [Arnoldi lib. II, n. 1.] , ex ingenuis parentibus procreatum [Vitae, c. I.] dicant. Ingenuus enim, lingua quoque mediae aetatis [Ducange, Glossarium, S. V.] , cum servo tum nobili opponitur, hominemque designat ex natalibus liberum.

[26] [quicquid narret] Priusquam ad ulteriora procedamus, ne quid neglexisse videamur, audiendus est Gallus Oehem, qui suo Chronico, vernacule scripto, cum Augiensium, tum popularium suorum de S. Wolfkango traditiones inseruit. Quamvis enim nec antiquitate praestans sit, quippe qui annis 1496 – 1498 scripserit [Lege Lorenz, Deutschlands Geschichtsquellen, tom. I, p. 60.] , neque crisi historica sese commendet, multa tamen ipse solus ab oblivione servavit. Porro, haec de S. Wolfkango habet, quae ex recenti cl. v. K. Brandi editione repetimus [Quellen und Forschungen zur Geschichte der Abtei Reichenau, II, Die Chronik des Gallus Öhem, Heidelberg, 1893, p. 73 – 4. Cfr. pp. 141, XXVII. Variantes lectiones notavimus ex codicibus F[riburgensi], P(Sancti Pauli in Carinthia XXVIa/8), S[tuttgartensi], D[onaueschingensi].] .

[Gallus Öhem,] Anno dcccclxxij ist sanct Wolffgang ain graff von Ridenfels nit wit von Schwäbisch-Werd bischoff zu Regenspurg worden; ettlich [Var. etlich-wirt, in marg. F, addidit manus recentior: non sed Pfullendorf sic etiam P. Kiburg oder Pfullendorf S. — Kiburg, etlich ain grave von Pfullendorff gewesen; das sey num welches well, so stant von im in seyner legend. D.] an unserm land sagent, in ainer ow, Mettnow genant, litt ob Rattolffzell [Radolfzell ipsius Galli Oehem patria erat.] gegen der Richenow zu an dem see in ainem hus, genant des mans hus, geboren und darnach als er zu sinem tagen komen, sig er ain münch in der genanten Ow worden — ettlich sagend, er si ain graff von Kiburg zu Burgdorff in ain kemnaten geporn, die noch stat und dafür erzögt wirt. Es staut von im in siner legendt also geschriben [Cfr. Vitae, c. III, IV.] wie er nit an schlechten besondren örter benügig zu lernen were, besonnder furte in sin vatter in die Ow da dann zumal ain hoche schul was. Er ward daselbs von sinem rum und lob danckbarlichen und willenclichen empfangen, ouch in kurtzer zitt von den maistern von geschicklichait [Var. gaistlichheit und V. D.] und vergriffenlichait siner vernunfft und gehirne hochbedacht und berümpt, dess er sich in aignem gefallen ander verachtende nit übergab, besonnder mit allen in dem hus gottes wandelt er mit demut und gutwillichkait. Zu denselben zitten was an dem beneptem ort von des studium wegen Hainricus von hochem geschlächt der herren van Frankrich und Schwaben geboren, der nam an den jungling Wolffgang in sondre höchste liebe, batt in mit im gen Wirtzburg ze ziehen.

Anno dccccLXXIII starb sant Ulrich [Herimanni Chronicon, ad a. 973. MG., tom. V, p. 116.] ain graff von Dillingen und bischoff zu Ougspurg, sines alters im lxxxiij und bystums in dem fünfftzigosten, uff den vierden tag des höwmonatz, und ward von sant Wolffangen bischoff zu Regenspurg in Sant Affra kilchen erwirdigclich begraben.

[27] [ignoti sunt eius cognati,] Ultima ex parte colligitur huius loci auctorem tum Vitam S. Wolfkangi, tum Herimanni Chronicon prae manibus habuisse. Assertionum quae hisce ex fontibus non desumpsit, originem quis deteget, et aequum de iisdem feret indicium? Solet enim Gallus fontes indiligenter adhibere, multa permiscere, et si quos offendit viros sanctitate claros, in nobilium numerum adsciscere. Rei exemplum in loco allato habemus. In Herimanni Chronico ad a. 973, haec verba cum legisset cum beatus episcopus Oudalricus apud Dilingam castrum… pascha ageret, ilico sanctum virum in comitem Dilinganum mutavit [Haec est coniectura laudati K. Brandi, op. cit., p. 74, utique probabilissima.] . Certe, Wolfkangum comitem de Ridenfels vel de Kiburg fuisse [De comitibus de Kiburg egit Placidus Braun, Geschichte der Grafen von Dillingen und Kiburg, Historische Abhandlungen der kön. bayerischen Akademie, tom. V (1823), pp. 373 – 493; nihil vero novit de tali traditione.] , post ea qua de eius nobilitate disseruimus, nemo admittet. Prima Galli verba forte derivant ex notis saec. XV codici Augiensi Herimanni Contracti adscriptis [Nunc codex Karlsruhanus CLXXV, de quo MG., Scr. tom. V, p. 70.] , fol. 37v, sub an. 972 ad verba: Ratispone sanctus Wolfgangus episcopus factus est. Hae autem sunt: Hic comes de Pfulingen natus, quae nota ita posita est ut ad Notkeri nomen proxime antecedens referri videatur [Ita quoque rem intellexit editor Chronici, MG., Scr. tom. V, p. 71. Scripturae specimen distributionem vocabulorum referens benevole ad nos transmisit bibliothecae Karlsruhanae praeses.] . Altera nomen Wolfkangi absque ambiguitate respicit: nobilis de Ridenfels prope Schwebeswerd natus matre a Veringen. Cetera ore tradita accepisse censendus est Gallus: ettlich an unserm land sagent. De loco nativitatis duplicem profert sententiam. Prima designat Mettenow supra Radolfzell, prope Reichenau, et quidem domum vocatam Manshus seu “viri domum”. Alii perhibent natum esse Wolfkangum in Burgdorf, in domo quae illa aetate demonstrabatur. Haec rettulisse sufficiat, sunt enim nimis incerta.

[28] [praeter Attam amitam.] Quae apud recentiores passim leguntur nomina parentum Wolfkangi, uti matris eius Gertrudae [Ita Hundius, Metrop. Salisb., tom. I, p. 129.] vel Bertrudae [Hochwart, apud Oefele, tom. I, p. 177.] , cum ficticia eius genealogia conserta sunt. His ergo immorandum non est. Solet etiam inter cognatos eius referri beatus Ramuoldus [De quo infra, n. 48.] , quem Wolfkangi patruelem dicunt [Christ. Hofmann, Hist. epp. Ratispon., apud Oefele, tom. I, p. 550; anonymi Farrago hist. rerum Ratispon., ibid., tom. II, p. 501; Ramuoldum … patruelem fuisse D. Wolffgangi Reginoburgensis episcopi auctor est Selenderus, Hontheim, Historia Trevirensis diplomatica, tom. I, p. 296, n. Cfr. C. F. Mooyer, Anno II der heilige, Zeitschrift für vaderländische Geschichte und Alterthumskunde, Münster, tom. VII (1844), p. 40.] . Antiquiorem huius sententiae testem neminem reperio Hieronymo de Werdea, qui haec habet in glossis ad Vitam metricam sancti nostri [Supra, n. 17.] : Ille Ramuoldus patruelis fuit S. Wolfkangi vir magnae sanctitatis [Codex Vindobon. 3604, fol. 6r.] . Idem perhibent Hochwart, aliique, qui ex Hieronymo certe nihil hauserunt. Graviores tamen testes merito desideres. De cognatione S. Wolfkangi antiquis documentis hoc unum docemur [Nepotem S. Wolfkangi, nomine Udalricum novit Janner, Geschichte der Bischöfe von Regensburg, tom. I, p. 367, n., cuius nomen invenit in Cod. traditionum Sanct. Emmerammensium, c. 17. Iamvero citatur ibi Udalrih vassallus episcopi Wolfkangi. Pez, Thesaurus Anecd., tom. I, 3, p. 91.] , amitam illum habuisse nomine Attam: Sanctus Wolfkangus confessor egregius ab amita sua, quae nominata fuit Atta, etc. Ita in diplomate anni 1133 dato ab Heinrico Ratisponensi episcopo [Monumenta Boica, tom. II, p. 183.]

[29] [Anno 971 Ungariam petit,] Ex gestis sancti viri ante susceptum episcopatum unum praecipua mentione dignum occurrit, missio scilicet in Ungariam; quam cum de conversione Ungarorum disserens Stiltingus noster iam attigerit [Acta SS. Septembris tom. I, p. 480 – 81. Late tractat De initiis religionis christianae inter Hungaros, S. Salagius, De statu ecclesiae pannonicae, lib. VII, Quinquecclesiis, 1800, 4°.] , breviter expediemus. Monasterii unde profectus est, Einsidlensis videlicet, annales, implexam efficiunt disputationem anno 972 incohatam praedicationem assignantes: an. 972, Wolfgangus monachus ad Hungaros missus est, qui secundo anno Radesponensis episcopus ordinatus est [MG., Scr. tom. III, p. 143.] . Iamvero, anno 972 sanctum nostrum episcopum creatum fuisse in comperto est [Infra, n. 32.] . Cum ergo, annalista ipso attestante, secundo missionis anno hoc contigerit, concludamus oportet cum Katona [Historia critica Hungariae ducum, Pestini, 1778, p. 496.] , Hansizio [Germaniae sacrae, tom. I, p. 204.] , Hirsch [Heinrich II, tom. I, p. 43.] , notam temporis uno anno minuendam esse, ac proin anno 971 incohatam fuisse apostolicam inter Ungaros expeditionem. Quam ne ad speratum exitum deduceret, a Piligrimo episcopo Pataviensi, utroque biographo testante, prohibitus est [Arnoldi lib. II, n. 2; Vitae, C. XIII, XIV.] . Iam, si quaeras quanam ex causa id acciderit, in varias sententias abeunt auctores.

[30] [unde a Piligrimo revocatus,] Ex quo videlicet Piligrimo inhaerere coepit suspicio quod malis artibus, id est, confictis litteris molitus sit sedi suae Pataviensi metropolitana iura usurpare, eademque in Ungaros, mox ad fidem adducendos, extendere, multi [Duemmler, Piligrim von Passau, cui calculum adiecerunt, ut alios omittam, Glück, Die Bisthümer Norikums, Sitzungsberichte der Wiener Akademie, tom. XVII (1858), p. 96; Büdinger, Oesterreichische Geschichte, tom. I, p. 282; Dudik, Geschichte Mährens, tom. II, p. 24; Hirsch, Heinrich II, tom. I, p. 114.] Othlono fidem denegant asserenti sanctum nostrum ideo revocatum fuisse ne tantum colonum in sulcis sterilibus expendere laborem contingeret [Vitae, C. XIII.] . Arbitrantur enim episcopum Pataviensem Ungaros ad Christum convertendi provinciam sibimet reservare voluisse, quo certius novam ecclesiam suae potestati subiceret. Aliis aliter visum est, omnemque conatum intenderunt, ut a Piligrimo — quem nonnulli ut sanctum colendum esse existimant [Suum locum obtinet S. Pelegrinus in Raderi Bavaria sancta, tom. III, p. 82, unde et in alias transiit collectiones, uti in Acta SS. Hungariae, app., p. 375, et in excerpto vernaculo Raderi, Bavaria sancta oder das heilige Bayerland, Straubing, 1840. Prudentissime a decessoribus nostris inter praetermissos relatus est Piligrimus ad diem 31 maii, tom. VII, p. 418, quamquam in Chronico Magni Reichenbergensis, ad a. 967 legitur: Sanctus Pilgrimus Pataviensis vel Lauriacensis archiepiscopus claruit MG., Scr. tom. XVII, p. 444.] — omnem tum callidi mendacii tum aemulationis speciem amoverent [Praeter citandos Mittermüller et Blumberger, Schrödl, Passavia sacra, Passau, 1879, 8°, pp. 77 – 85.] . Fatendum est, novo scientiae diplomaticae admoto lumine [Uhlirz, Die Urkundenfälschung zu Passau im zehnten Jahrhundert, Mittheilungen des Instituts für oesterreichische Geschichtsforschung, tom. III (1882), p. 177 – 228.] , criminis falsi suspicionem a sollenti viro minime recessisse; at neque eo res deducta est, ut amotis coniecturis, tamquam de re certa statuere audeamus. Et quidem Piligrimi in Wolfkangum agendi modus triplici ratione explicari potest: 1° Si Othlonum audias, nonnisi ex benevolo animo Wolfkangum revocasse dicendus est, quia doleret tantum virum frustra vires expendere. Absque dubio falsa interpretatio, quam non patitur textus Arnoldi, quo veluti fonte hic usus est Othlonus. Nam, 2° eo tandem redit Arnoldi narratio, ut Wolfkangum ad se venire iusserit Piligrimus, quoniam de eo tanquam monacho gyrovago diffidentiam concepisset [Quod nequaquam concedit Janner, Geschichte der Bischöfe von Regensburg, tom. I, p. 355.] . Et haec quidem, quae ab ipso Piligrimo asserta fuisse videtur, ut vera ratio accipi potest ab his qui de internis iudicare nolunt. Sed, 3° minime veram sed praetensam tantum hanc causam fuisse recentiores non pauci contendunt, quam Arnoldus, vir candidus, incautus acceperit. Imprimis enim intenderit episcopus Pataviensis Wolfkangum amovere, eumdemque, ne invidiam sibi crearet, cum de eius meritis ceteroqui sibi constaret, opportuna usus occasione, ad episcopatum promoverit. Acute, procul dubio, haec divinantur; an satis solido fundamento, lector iudicet.

[31] [et, ut ferunt Ratisponenses,] Altera maioris momenti cum superiore conserta est quaestio, utri scilicet credendum, anonymone asserenti Wolfkangum regem gentemque Ungariorum ad sacram fidem convertisse gentemque baptizasse [Othloni Vitae praefatio.] , an Othlono cum Arnoldo et relatione patrum fideli factum perfracte negantibus. Ex his qui testimonia critice expenderunt, nemo fere est quin, neglecto anonymo, Emmerammensium traditionem amplecteretur. At nuper, doctus quispiam vir scriptoris Franci, utpote coaevi, sententiam sibi praeplacere testatus est, admittendumque censuit Geysam a Wolfkango baptismum suscepisse; probabile esse Ratisponenses, aetate a re gesta nimium distantes, falsis a Piligrimo in vulgus sparsis rumoribus deceptos fuisse, neque intellexisse ab eodem praeclara Wolfkangi gesta alto recondita fuisse silentio, ut ipse solus honore et fructu conversae gentis frueretur [R. F. Kaindl, Beiträge zur älteren ungarischen Geschichte, Wien, 1893, 8°, pp. 12 – 14, 54 – 61.] . At vero, licet facile concedamus Piligrimum celare potuisse quare tandem Wolfkangum revocaret, quis credat tam illustre eiusdem facinus, quale esset regis gentisque conversio, mendacio tegi potuisse, tum maxime quando et Wolfkangus honorem culmen obtinebat, et Ungari legatos ad imperatorem mittebant [Lamberti Annales ad a. 973; Annales Altahenses ad a. 973. MG., Scr. tom. III, p. 63, tom. XX, p. 787.] ; profecto, episcopi qui illos illuminaverat, nomen in omnium ore fuisset. Haud improbabile mihi videtur anonymum de gestis Wolfkangi in Ungaria nihil determinatum audivisse, sed, cum sciret sanctum virum in his partibus, fidei praedicandi gratia aliquando fuisse commoratum, non ab alio quam ab eo gentem conversam sibi finxisse. Nihil, inquam, de his rebus Ratisponae audivisse dicendus est. Quomodo enim traditionem, qua tantus honor celebratissimo episcopo asserebatur, deleri potuisset? Assentiendum igitur putamus scriptoribus Emmerammensibus tam secure pronuntiantibus Wolfkangum, re infecta, Ungariam reliquisse, et hoc eo magis quod eorum assertum optime componitur cum aliis fontibus a nostris minime derivantibus. Ut enim mittam Ademarum Cabannensem, cuius narratio nimium turbida est [MG. Scr., tom. IV, p. 129.] , notatu dignissima est illa necrologii Sangallensis annuntiatio ad diem 2 februarii: Prunwarti episcopi. iste S. Galli servus erat et plurimos Ungariorum cum ipso rege convertit [Libri anniversariorum et necrologium monasterii Sancti Galli, ed Baumann, MG., Necrologia, tom. I, p. 466; additio est saec. X – XI.] . Esto Prunwartus ille notus aliunde non sit; attamen, testem coaevum gestum simplex et illustre candide enarrantem audire necesse est.

[32] [re infecta reversus,] Multi reperiuntur sequioris aetatis scriptores, qui Othloni prologum certe non legerunt, et quos primo intuitu iudicare pronum est ex ipso anonymo sua dicta de Wolfkangi missione hausisse. Ita Aventinus: Pilegrimus igitur, adsumpto secum divo Voliphogango, viro eiusdem aevi doctissimo, ad Ugros profectus, quinque millia eorum sacro fonte lustravit [Annales ducum Baioariae, Opp. edit. Riezler, tom. III, p. 18; idem in Bayerische Chronik, l. v, c. 7, Opp. tom. V, p. 275.] . Ita fere et Hochwart, qui etiam Wolfkangum ipsius Piligrimi cooperatorem habet [Apud Oefele, tom. I, p. 177.] . Nec melius Bucelinus [Menologium Benedictinum, ad 31 octobris, p. 747. Etiam Raderus Bavaria Sancta, tom. III (1704), p. 82, de Piligrimo sic loquitur: Quinque millia, suppetias D. Wolfgango nondum maioribus infulis ornato sed ingenii et eruditionis sanctioris fama iam tum non incelebri ferente … sacris caelestibus initiavit.] . Ergone eorum aetate anonymi libellus nondum evanuerat? Procul dubio perierat, nec alium fontem adierunt praeter celebrem illam epistulam ad Benedictum VII romanum pontificem, Piligrimo tribui solitam, in qua narrat se ad Ungaros misisse idoneos viros ex monachis canonicosque presbiteros atque tantum divinam gratiam fructum statim ministrasse, ut ex iisdem nobilioribus Ungaris utriusque sexus catholica fide imbutos atque sacro lavacro ablutos circa quinque millia Christo lucrarentur [Erben, Regesta Bohemiae et Moraviae, tom. I, n. 70; Boczek, Codex diplomaticus Moraviae, tom. I, p. 89, 93.] . Quicquid de auctore huiusce scripti statuas, de quo in maxima sententiarum diversitate vix quidquam opinari audemus [Duemmler, Piligrim von Passau, p. 38 – 43, de epistula Piligrimi nullum movet dubium; contra quem acriter insurrexerunt Mittermüller, War Piligrim von Passau ein Urkundenfälscher, in Der Katholik, 1867, tom. I, p. 337 – 362, et Blumberger-Dungel, Die Lorcher Fälschungen, Archiv für oesterreichische Geschichte, tom. XLVI (1871), p. 235 – 295.] , illa usi sunt citati auctores; qui, cum aliunde novissent Wolfkangum in Ungaria laborasse, crediderint praecipuum illum fuisse ex monachis a Piligrimo missis, eique tribuerint totius negotii faustum exitum.

[33] [episcopus creatur,] Nunc vero tempus quo apud Piligrimum commoratus est Wolfkangus, determinare conemur. Mortuus est Michael Ratisponensis episcopus die 23 septembris a. 972 [Dies notata est in Necrologio S. Emmerammi, Monum. Boica, tom. XIV, p. 393; Necrol. Obermünster, Böhmer, Fontes rer. germanic., tom. III, p. 487; Necrol. Weltemburgensi, ibid., tom. IV, p. 573, Frisingensi, ibid., p. 587. De anno vero constat ex Annalibus Emmeram. MG., Scr. tom. XVII, p. 571, Ratisponens. ibid., p. 583, Auctar. Garstensi, MG., Scr. tom. IX, p. 566. Vide Duemmler, Otto der Grosse, p. 496.] ; cum autem sanctus noster aliquot tantum diebus cum Piligrimo manserit [Arnoldi, lib. II, n. 1; Vitae, C, XIII.] , et iam tunc plures pro eodem episcopatu adipiscendo laborarent [Arnoldi, lib. II, n. 2; Vitae C. XIV.] , vix ante initum mensem octobrem Pannoniam relinquere potuit. Eodem anno 972 Wolfkangum in episcopum Ratisponensem electum atque ab imperatore confirmatum fuisse tum eius biographi satis indicant, tum maxime annalium fide dignorum unanime testimonium. Ita annales Einsidlenses, a. 972: Ordinatio Wolfkandi episcopi [MG., Scr. tom. III, p. 145.] ; Garstenses: Michael episcopus obiit cui Wolfgangus successit [MG., Scr. tom. IX, p. 566.] ; in ann. Sancti Rudberti: Sanctus Wolfgangus episcopus sedit [MG., Scr. tom. IX, p. 772.] ; ann. Emmerammenses minores: S. Wolfgangus ordinatur episcopus [MG., Scr. tom. I, p. 94.] ; ann. Ratisponenses: Michael episcopus obiit, Wolfgangus successit [MG., Scr. tom. XVII, p. 583.] . Annales Einsidlenses superius adducti, a quibus Wolfkangus anno 972 ad Ungaros missus, ordinatus vero episcopus secundo anno perhibetur [MG., Scr. tom. III, p. 145; supra, n. 28.] , negotium nullum facessunt, si in assignando missionis principio eos errasse nobiscum accipias [Supra, n. 29.] . Concordat auctor Vitae Wolfkangi quando S. Othmarum exhibet sancto nostro sua fata praedicentem: Cuius in administratione si fidelem te exhibueris, expletis viginti duobus annis, vitam transitoriam eris exiturus [Vitae, C. XII.] . Iamvero, anno 994 S. Wolfkangus ultimum obiit diem [Infra, n. 72.] . Anno igitur 972 Ratisponensis episcopus factus est.

[procurante Ottone II.] Diserte tum Arnoldus tum Othlonus affirmant Ottonis secundi opera Wolfkangum electum fuisse [Arnoldi, lib. II n. 2; Vitae, C. XIV.] . Hoc erroneum visum est aliquibus, quorum agmen ducit L. Hochwart ita scribens: Wolfkangus ab Ottone I, error est in eius vita, ubi secundo Ottoni haec perperam attribuuntur …, in episcopatum licet invitus institutus est [Apud Oefele, tom. I, p. 177. Eodem pacto ratiocinatur Duemmler, Otto der Grosse, p. 496.] . At nihil est quod cogat utrique biographo talem lapsum imputare, cum iam ab anno 967 Otto II in societatem regiminis admissus fuerit [Fontes indicat Duemmler, op. cit., p. 429.] , ac proin, patre superstite, in hoc negotio ita praecipuas agere partes potuerit, ut totum ipsi soli tribuendum videretur. Nec est cur anxie quaeramus utrum etiam Otto I quicquam ad electionem contulerit, qui et ipsa festa natalicia Francofurti celebravit [Annales Lobiens. ad a. 973. MG., Scr. tom. II, p. 211. Iam 1a decembris ibidem commorabatur, MG., Diplomata, Otto I n. 424, p. 578.] .

§ V. De episcopatu Pragensi primum constituto.

[34] [Enumeratis sententiis diversis] Egregiam apud posteros laudem adeptus est S. Wolfkangus summo illo rerum temporalium honorumque despectu, quo Ratisponensis dioecesis limites coartari propriamque in Bohemia ecclesiam fundari ultro concessit. Cuius praeclari facinoris rationem paulo diligentius inquirere suadent cum ipsius rei momentum, tum longissimae inter eruditos eius causa exortae lites. Ut autem appareat quanta inter illos vigeat discordia praecipuas recensebimus sententias de tempore quo nova sedes condita fuerit. Omittimus eos, qui artis criticae plane imperiti Cosmam Pragensem caeco impetu amplexi sunt sub anno 967 constitutionem sedis enarrantem [Hos enumerat, Dobner, Wenceslai Hagek a Liboczan Annales Bohemorum, tom. IV, p. 213.] . Multis visum est anno 973, vivo adhuc Ottone I, rem peractam fuisse. Ita Dobner [Op. cit., p. 213 – 215.] , Zirngibl [Wann wurde Böhmen von dem Bisthum Regensburg getrennt? Historische Abhandlungen der bayerischen Akademie, 1807, p. 429 sqq.] , Dobrowsky [Kritische Versuche die ältere böhmische Geschichte von späteren Erdichtungen zu reinigen, Abhandlungen der kön. böhm. Gesellschaft der Wissenschaften, tom. VI (1819), p. 13.] , Palacky [Würdigung der alten böhmischen Geschichtschreiber, Prag, 1831, p. 26; Geschichte von Böhmen, tom. I, p. 229.] , Bielowski [Monumenta Poloniae, tom. I, p. 145.] , Koepke [MG., Scr. tom. IX, p. 49.] , Ginzel [Geschichte der Slawenapostel Cyrill und Method, Wien, 1861, p. 136.] , Frind [Kirchengeschichte Böhmens, Prag, tom. I (1864), p. 53; Die Geschichte der Bischöfe und Erzbischöfe von Prag zur neunhundertjärigen Jubelfeier der Einrichtung des Prager Bisthums, Prag, 1873, p. 5 – 11.] , Tomek [Geschichte Böhmens, 1875, p. 36.] , et aliquando Giesebrecht [Jahrbücher unter Otto II, Berlin, 1840, Excurs II, Die Gründung des Bisthums Prag, p. 123 – 25.] . Eundem annum, sed post obitum Ottonis I, proponit Pubitschka [Chronologische Geschichte Böhmens, tom. III (1773), p. 19 – 21.] . Primo quidem annos 973 – 74 admiserat Dümmler [Piligrim von Passau, (1854), p. 174.] cui, pristinam retractans opinionem, consensit Giesebrecht [Geschichte der Kaiserzeit, edit. 4, tom. I (1873), p. 842.] una cum Büdinger [Oesterreichische Geschichte, Leipzig, tom. I (1258), p. 314.] , Zeissberg [Miseco I, Archiv für oesterreichische Geschichte, tom. XXXVIII (1867), p. 69.] et Dudik [Mährens allgemeine Geschichte, tom. II, p. 37.] ; tandem, re melius perpensa, maluit annos 975 – 76 [Dümmler-Köpke, Otto der Grosse, p. 975 – 76.] , eumque Loserth [Loserth, Der Umfang des böhmischen Reiches unter Boleslaw II, Mittheilungen des Instituts für oesterreichishe Geschichtsforschung, tom. II (1881) , p. 27.] cum aliis plurimis, qui argumenta propria lance non librarunt, secuti sunt. Ut in via impeditissima securo gressu procedamus, statuendum primo videtur quid ex maxime probatis fontibus certo constet, et quaestio accurate figenda. Ut haec rite solveretur plurimum contulit cl. vir W. Regel, e cuius dissertationibus me pleraque desumpsisse libenter fateor [Scripsit dissertationem de Privilegiis dioecesis Pragensis, in Sbornik statei po slavanavedenion izdannyi outchenikami Lamanskago, Petropoli, 1883, 8°, p. 265 – 330, quam ad usus nostros gallicam fecit R. P. Ioannes Martinov, de opere nostro haud semel optime meritus. Breviter idem argumentum attingit in opusculo Ueber die Chronik des Cosmas von Prag, Dorpat, 1892, 8°, 105 pp.] .

[35] [et statuto temporis limite,] Silentio praetereo quae incidenter memorat Othlonus de Bohemorum conversione. Capite XXIX narrat, imperatorem Ottonem II, ducis Heinrici aliorumque rogatu de episcopatu Pragensi fundando consilium iniisse, propositisque in commutationem praediis, ab episcopo Ratisponensi, cuius sub dicione Bohemi tunc versabantur, licentiam expostulasse; Wolfkangum autem, contrarium licet suadentibus consiliariis, tam lubenti animo consensisse ut, cum tempus peragendi concambii venisset, ipse privilegium componeret. Haec plana sunt, ostenduntque non ante annum 973, cum exeunte 972 Wolfkangus electus sit, novam sedem constitutam fuisse. Alterum ilico statuamus temporis limitem. In indice consecrationum episcoporum, quibus Erkenbaldus episcopus Argentinensis interfuit [MG., Scr. tom. XIII, p. 323.] , haec leguntur: Cum eodem [Willigiso Maguntino] Dietmarum Pragensis ecclesiae episcopum apud Bruchmagod [Brumat, in Alsatia. Will, Regesta archiepiscoporum Maguntinensium, tom. I, p. 119, n. 12. Ab aliis quibusdam Willelmum, Hattonem vel Rupertum tamquam Dietmari consecratorem vocari ibidem notat; utrum in fontibus antiquis, non video. Crediderim potius a recentioribus quibusdam, quibus sua erat sententia de tempore conditi episcopatus Pragensis, ex Cosmae Chronici erroneo indicio. Quod autem Grandidier, Œuvres historiques inédites, Colmar, tom. I (1865), p. 15, pro Dietmaro scripserit Adelbertum, hoc procul dubio fluxit ex Cosmae lib. I, n. 26.] . Dietmarus primus fuit Pragensis episcopus [Cosmae Chronic. Bohem., I, 23, Fontes rerum Bohemicarum, tom. II, p. 37.] . Iam, Willigisus Maguntinensem cathedram ascendit anno 975, mense ianuario [Will, op. cit., tom. I, p. 117.] ; anno autem sequenti, die 28 aprilis, ab eodem Willigiso inter assessores in causa Gozmari cantoris citatur episcopus, non vero electus Pragensis [Will, ibid., p. 119; Boczek, Cod. diplom. Moraviae, tom. I, p. 97.] . Igitur intra ianuarium anno 975 et 28 aprilis 976, Dietmarus consecrationem acceperat.

[36] [testimonia Othloni] Quandonam ergo constituta fuisse dicenda est sedis Pragensis? Praecipua, opinor, dissensionis causa praescindetur si accurate definiatur quid rei sit haec fundatio de qua quaeritur. Nam, postquam erigendae sedis imperatoris animum cogitatio subiit, episcopi Ratisponensis consensus fuit expetendus, atque de limitibus utriusque dioeceseos iuribusque metropolitanorum vicinorum conveniendum; dehinc episcopus eligendus, investitura donandus, tandemque consecrandus, quae non unius die spatio peracta fuisse cuique patebit [Quod rite perspexerunt Dudik, Mährens allg. Geschichte, tom. II, p. 37, n., et J. Kalousek, Ueber den Umfang des böhmischen Reichs unter Boleslav II, Sitzungsberichte der königl. böhm. Gesellschaft der Wissenschaften in Prag, 1883, p. 26 – 37. ] . Recte aliquis assereret tunc tandem fundatum fuisse episcopatum Pragensem, quando confectum est sigillatumque privilegium, quod ipse Wolfkangus composuisse perhibetur [Vitae, C. XXIX.] : prius enim ad eligendum pontificem procedi non potuit. Ex allatis hucusque textibus hoc tantum elicimus, intra annos 973 – 976 privilegium sancitum fuisse. Unum iam monere iuvat: nullum ibi indicium inveniri unde cuiquam dubitare liceat an reapse Otto II sedem erexerit. Nec obstat, quod rem suscepisse dicatur interventu praecipui ducis Heinrici, qui propter molimina ad deiciendum imperatorem anno 974 ab Ottone captus fuerat. Potuit enim, pluribus ante annis, ubi primum de negotio cogitatum fuerit, imperatorem interpellare [Lege Kalousek, l. c., p. 36.] ; quin etiam cum duci Boleslao II, quocum amico foedere iungebatur Heinricus, novum institutum magnopere faveret, forte eo ipso tempore quo secreto bellum parabat, rem promovendam assumpsit.

[37] [annalium veterum,] Haud parum lucis insuper desumi posse videtur ex Annalibus Polonorum [MG., Scr. tom. XIX, p. 609 sqq.] , quorum prima, tertia et quarta forma factum ita commemorant ad annum 974: Ecclesia Pragensis primo cepit habere episcopum Dethmarum nomine ex ammonicione Dobravce [MG., ibid., p. 618.] ; Pragensis episcopus Dithmarus primus confirmatur [MG., ibid., p. 617. Alius codex ad a. 980 scribit Pragensis episcopus Dytmarus primus consecratur, quod aperte erroneum est.] ; anno Domini 974 primus Pragensis episcopus Dithmarus nomine consecratur [MG., ibid., p. 617.] ; secunda vero forma ad an. 975: Dytmarus primus Pragensis episcopus consecratur [MG., ibid., p. 616.] . Etiam annum 974 assignant Annales Bohemici quos vulgavit Stumpf [Apud Miklosich, Slavische Bibliothek, tom. II, p. 301, et hinc Fontes rerum Bohemicarum, tom. II, p. 380 81.] : Pragensis ecclesia cepit habere episcopum nomine Ditmarum [Fontes rerum Bohem., ibid., p. 381.] , quibus verbis quoque consentit Auctarium Mellicense [MG., Scr. tom. IX, p. 536.] . Haec a Cosmae chronico minime pendere certum est, et probabiliter derivata ab antiquis Annalibus Pragensibus [Annales Boemicos tamquam excerpta ex Cosma habuit Wattenbach, Deutschlands Geschichtsquellen, tom. II, p. 193, sed immerito, ut vel solae temporum notae ostendunt. De fonte annalium supra citatorum omnino legendus est W. Regel, Ueber die Chronik des Cosmas von Prag, p. 33 – 44.] . Quam apte concordent cum iis quae in superioribus allata sunt, nemo non perspicit. Ergo iam anno 974 episcopus Pragensis electus confirmatusque fuit; itaque, a S. Wolfkango privilegium erectionis hoc anno, vel praecedenti, qui primus fuit eius episcopatus, sancitum fuisse concludendum est.

[38] [et Cosmae Pragensis] Antequam difficultates nonnullas removeamus, quae ex aliis annalibus enasci videntur, de Cosmae Pragensis testimonio agendum est. Refert ille, ad an. 967, postquam Boleslaum II tamquam ecclesiarum Dei praecipuum fundatorem laudibus cumulaverat [Chronic., lib. I, n. 22, Fontes rerum Bohemic., tom. II, p. 35.] , eius germanam sororem nomine Mladam orationis causa Romam petiisse, ibique a summo pontifice benigne fuisse susceptam, a quo, et mutato nomine Mariae S. Benedicti regulam et abbatialem virgam acceperit. In patriam redux, eiusdem pontificis Iohannis XIII litteras obtulit, quarum textum solus Cosmas nobis servavit [Jaffé – Ewald, Regesta pontif. Rom. n. 3720.] , et quibus permittitur ut ad ecclesiam Sancti Viti et Wenceslai martirum fiat sedes episcopalis ad ecclesiam vero sancti Georii martiris sub regula sancti Benedicti … constituatur congregatio sanctimonialium. Pergit Cosmas: Et statim, ut iussum fuerat, consilio ducis et abbatissae, sancti Viti ecclesia decernitur futuro episcopo. Tum memorat Boleslaum advocasse monachum quendam Saxonem, Dietmarum, atque effecisse ut in episcopum eligeretur. Dein, post pauca de pontificis approbatione ab Ottone filio Heinrici imperatoris, eiusdem inthronizatione atque laboribus, annum eius emortualem indicat 969 [Cosmae Chronic., lib. I, nn. 23, 24, Fontes rerum Bohem., tom. II, p. 36 – 38.] .

[39] [expenduntur.] Haec in multis Othlono adversari nemo non videt, et omnino falsam esse chronotaxim qua totum novae sedis erigendae negotium anno 967 absolutum fuisse perhibetur, quando neque de Wolfkango ad cathedram Ratisponensem evehendo quispiam cogitabat. Maxima difficultas tolleretur si diploma pontificium, quod nonnullis spurium [Vehementer impugnatum fuit a F. Pubitschka, S. I., Chronologische Geschichte Böhmens, tom. III (1773), p. 12. Reicitur quoque a Duemmler, Piligrim von Passau, p. 174, Koepke, MG., Scr. tom. IX, p. 48. Jaffé, Regesta pontificum Rom., n. CCCLXX; aliisque.] , multis suspectum est, tamquam certo ementitum removeri posset. Sed fatendum est nulla ex hucusque allatis rationibus harum litterarum auctoritatem efficaciter everti [Adversa quaedam argumenta elevat, quin tamen certo genuinum dicat diploma, W. Wattenbach, Die slavische Liturgie in Böhmen und die altrussische Legende vom hl. Wenzel, Abhandlungen der hist.-phil. Gesellschaft in Bresclau, tom. I (1857), p. 226 – 27. Eiusdem patrocinium suscipit Dudik, Mährens allgem. Geschichte, tom. II, p. 33 – 36; vide quoque Ginzel, Geschichte der Slawenapostel Cyrill und Method, Anhang, p. 79. In opere posteriore, Duemmler multo minus severe de eo loquitur, Otto der Grosse, p. 503, n. 1. Recentissime easdem litteras adhibuit, praecipuasque difficultates removit A. Lapôtre, S. I., Le pape Jean VIII, in periodico Études religieuses, tom. LIX (1893), p. 214.] . Nec valde arridet, quod excogitavit Regel [Ueber die Chronik des Cosmas von Prag, p. 77 – 78.] , Cosmam litterarum forma a se conficta expressisse quae vera putabat, Sallustii et aliorum morem imitatus, qui contionibus epistulisque ficticiis suas historias illustrarunt; ex nullo enim satis certo indicio illud colligi opinor [Minime intellego argumentum quod deducit Regel, l. c., p. 78 ex verbis Cosmae: litterae quarum formula huiusmodi fuit. Non multo aliter Palacky, Würdigung der älteren böhmischen Geschichtschreiber, 1869, p. 26: “Die bedeutsamen Worte litterae etc. gestatten in dess die ungezwungem Auslegung dass Cosmas jenen Brief aus dem Gedachtnis ausgesetzt habe.” Si quid enim probant tales formulae, genuinum litterarum textum sequi annuntiant.] . Hoc tantum forte admitterem, depravatas illum litteras [Depravatum, non confictum diploma existimavit, I. S. Assemani, Kalendaria ecclesiae universae, tom. III (1755), p. 169, 170.] ex apographo manco inaccurate rettulisse. Anno 967 illas reapse datas fuisse credendum est, nec aliunde desumpsisse Cosmam erroneam temporis notam. Iohannem XIII episcopatus Pragensis conditorem putavit, qui initi tantum et nondum expleti consilii fautor et laudator ex diplomate apparet. Hinc etiam palam fit cur de Ottone I, non vero de eius filio, mentionem iniecerit. Ceterum, hic error consertus est cum tenore alterius diplomatis, etiam a Cosma traditi, in quo de initiis sedis Pragensis ἀσύστατα proferuntur.

[40] [Privilegium anni 1086] Breviter memorans acta concilii Moguntini, praesente Heinrico III (lege IV) anno 1086 congregati, haec narrat Cosmas: In eodem concilio, Pragensis praesul Gebeardus scripta suae antiquae querimoniae repraesentat de Moraviensi episcopo Ioanne supra memorato. Qui quamvis eodem anno iam ab hoc saeculo migraret [Obiit Iohannes die 25 novembris anni 1085. Dudik, Necrologium Olomucense, Archiv für oesterreichische Geschichte, tom. LIX, p. 653.] , tamen valde praecavens in futurum praedictus praesul, et agens per amicos, pulsat aures Caesaris, ne iterum in eodem loco alius subrogetur episcopus, replicat coram omnibus privilegium olim a S. Adalberto episcopo suo antecessore confirmatum, tam a papa Benedicto quam a primo Ottone imperatore. Ad cuius iustam querimoniam imperator motus precibus ducis Wratizlai, fratris eiusdem episcopi Gebeardi, et consilio archiepiscopi Wezelonis et aliorum bonorum qui iustitiae favebant, novum antiquo fere eiusdem tenoris addit privilegium et signo imperiali confirmat ut in sequentibus patebit [Cosmae Chronicon, lib. II, c. 37, Fontes rerum Bohem., tom. II, p. 114 – 15.] . Exscribit ilico privilegium [Diei 29 aprilis 1086.] appositoque imperatoris monogrammate, addit: Signum domini Heinrici tertii Romanorum imperatoris augusti, quod ego vidi ipsum caesarem suis manibus annotantem in privilegio Pragensis episcopatus. Instrumentum apud unum Cosmam legebatur [L. c., p. 115 – 17.] , donec vir eruditus K. Stumpf illud ex apographo saeculi XII, in archivo regio Monacensi invento, proferret [Reichskanzler, tom. III, n. 76, p. 79 – 81.] . Praecipua, in re nostra, sunt verba sequentia: Quapropter, universis Dei nostrisque fidelibus tam futuris quam praesentibus notum esse volumus, qualiter noster Bragensis episcopus Gebeardus sepe confratribus suis et coepiscopis ceterisque principibus nostris ac novissime nobis conquestus est, quod Bragensis episcopatus, qui ab inicio per totum Boemiae ac Moraviae ducatum unus et integer constitutus, et tam a papa Benedicto quam a primo Ottone imperatore sic confirmatus est, postea, sine antecessorum suorum suoque consensu sola dominantium potestate, subinthronizato intra terminos eius novo episcopatu, divisus esset [et] imminutus [Ibid. p. 80.] .

[41] [in quo multa suspecta,] Aegerrime haec omnia cum assertis Othloni, et inter se componuntur. Hic enim non tantum Otto 1, pro Ottone II uti est apud Othlonum, inducitur, sed et tamquam synchroni exhibentur S. Adalbertus episcopus Pragensis (982 – 99), Otto I († 973), et papa Benedictus, sive ille VI nomine(972 – 74), sive VII (974 – 83) intellegatur. Apta, et ceteris planior primo aspectu videtur concordia quam excogitavit Dudik [Mährens allgem. Geschichte, tom. II, p. 426 – 28, nota.] , suspicans diploma antiquum ab Heinrico IV innovatum diversum non esse ab illo quod S. Wolfkangus composuisse fertur, quodque Otto I et Benedictus VI ratum habuerint, Adalbertus postea suum fecerit. Verum, nec privilegii tenor Wolfkangum eiusdem auctorem dicere sinit, uti patebit, nec textus Cosmae, Adalberto satis perspicue tribuentis privilegium, quod confirmatum dicit a pontifice et imperatore. Hinc recentiores plerique malunt episcopum Iaromirum seu Gebehardum falsi accusare, quasi ille, defuncto episcopo Olomucensi Iohanne († 1085) dolo malo exstinguere conatus sit dioecesim Moraviensem, eamque suae adiungere, proptereaque S. Adalberti privilegium finxerit, quo Moravia intra fines Pragensis episcopatus contineri assereretur [Duemmler, Piligrim von Passau, p. 173 sqq.; Zeissberg, Miseco I von Polen, Archiv für oesterreichische Geschichte, tom. XXXVIII (1867), p. 69 sqq; Giesebrecht, Geschichte der deutschen Kaiserzeit, 4 ed. tom. I, p. 842; Büdinger, Oesterreichische Geschichte, tom. I, p. 314; Loserth, Der Umfang des böhmischen Reichs unter Boleslas II, Mittheilungen der Instituts für oesterreichische Geschichtsforschung, tom. II, p. 25 – 28. Huius rationes elevat Regel, p. 283 sqq.] . Sic utique nodus secatur. Sed ad talia nemo recurrit nisi necessitate compulsus. Ostendit autem iam laudatus W. Regel facile omnia aliter componi posse [Optime ostendit Regel, Sbornik, etc., p. 275 – 77 quantas involvat difficultates hypothesis conficti diplomatis. Ad illum remittimus ne latius vagetur dissertatio.] .

[42] [derivatum est ab antiquiore] Accipiamus, auctore Cosma, qui esse testem prodit oculatum, privilegium a Gebehardo imperatori propositum S. Adalberti nomen gestasse. Cum regnante Benedicto VII († 983) Adalbertus Pragensem sedem occupaverit, sola primi Ottonis mentio cum ceteris pugnat. Iamvero, omnis evanescit contradictio si admittere velis in antiquo privilegio, quemadmodum Benedicti pontificis nomini nullus adpositus erat numerus, ita et nomen imperatoris Ottonis, utique secundi, omni nota caruisse; scribam vero, qui instrumentum anno 1086 confecerit, quotus esset ille Otto exprimere tentasse, atque misere lapsum esse. Haec non temere supponi probat res diplomatica aevi Ottoniani. In instrumentis Ottonis III utique numerus plerumque non deficit; at praedecessoris Ottonis II nomen saepius scribitur sine addito [Vide passim Ottonis II diplomata, MG., Diplom. tom. II, et Stumpf, Reichskanzler, tom. III, Cfr. Regel, p. 279; Stumpf, tom. II, p. XII.] . Quam facile autem in numero supplendo scriba falli potuerit, ipsius Cosmae exemplo demonstratur qui etiam in numerandis Henricis turpiter errat [Conferendi varii loci Cosmae, Chron., lib. II, CC. 8, 25, 37; I, C. 35; lib. III, 18, 20, 38, 52, 55, 61. Regel, ibid., p. 280.] . Levem igitur unius numeri emendationem admittendam putamus qua omne dubium tollitur. Simul enim in vivis erant Adalbertus (februar. 982 – 997), Otto II (973-decemb. 983) et Benedictus VII (974-octob. 983). Inde quoque colligitur antiquum privilegium intra februarium 982 et octobrem 983 conditum fuisse [Hinc Jaffé-Ewald, Regesta pontif. Roman., n. 3778 non inter spuria Benedicti VI, sed cum genuinis Benedicti VII collocandus est.] .

[et hoc genuino,] Limites, quos Pragensi dioecesi assignat diploma regium anni 1086, attente considerare oportet. Complexa enim fuisse dicitur non tantum Bohemiam cum parte Ungariae, Lusatiam et Silesiam, sed et Moraviam. Iamvero, paucis ante Adalbertum annis, anno videlicet 976, proprius adhuc citatur episcopus Moraviae [Erben, Regesta Bohemiae et Moraviae, tom. I, n. 72, p. 31; Boczek, Codex diplom. Moraviae, tom. I, p. 97.] . Quomodo autem, sedente Adalberto, subiecta fuerit Moravia episcopo Pragensi, docemur testimonio utique recentiori, sed quod in antiquiorem fontem refundendum esse haud improbabile est. Haec habet Granum catalogi praesulum Moraviae [Richter, Augustini Olomucensis episcoporum Olomucensium series, Olomucii, 1831, p. 9; Loserth, Das granum catalogi praesulum Moraviae, Archiv für oesterreichische Geschichte, tom. LXXVIII (1892), p. 66.] : Tempore S. Adalberti Pragensis episcopi secundi, anno episcopatus sui tertio Moraviensis episcopatus Pragensi episcopo Benedicti Papae VII Othonisque imperatoris secundi confirmacione et pii Boleslai ducis Boemie consensu accedente usque ad tempora Severi episcopi Pragensis sexti et Vrastislai ducis Boemie fuit unitus. Ex Cosma Pragensi haec desumpta esse putat recens Grani editor [L. c., p. 55 – 56.] . Hoc mihi minime probatur, cum plura hic locus contineat quae apud Cosmam frustra requiras, et alia aptius corrigat quam ab auctore saeculi XV exspectari possit [Animadvertimus cum Regel tertium annum episcopatus Adalberti poni pro secundo. Levis est error, nec talis qui nos ceteris fidem detrahere cogat.] . Iure igitur ad hoc testimonium provocatur, unde asserta nostra confirmentur.

[43] [non tamen a Wolfkango concepto,] Genuinum ergo S. Adalberti privilegium attulit Gebehardus. Quaeret quispiam, diversane fuerit huius diplomatis sententia a privilegio per Wolfkangum antea concepto, an vero illius tenorem Adalbertus tantum renovarit? Valde diversam fuisse nemo dubitet. Etenim, praeterquam quod in prima sua constitutione episcopatus Pragensis Moraviam minime complectebatur, cum anno 976 episcopus Moraviensis compareat [Supra, n. 42.] , ratio definiendi ambitum dioeceseos plane abhorret ab usu exeuntis saeculi X, quod satis ostendunt populorum tribuumque singulas regiones incolentium nomina, quae in hoc privilegio citantur [His diutius immorari non vacat; legatur Regel, in dissertatione russiaca, p. 294 sqq. dummodo caveas a diplomate adulterino Ottonis I, anni 948, ian. 11, MG., diplom. Ottonis I, 437, p. 590.] . Utebatur ergo Adalbertus antiquioribus quibusdam documentis, pristinum statum politicum harum regionum referentibus; nec improbabiliter concludit pluries laudatus Regel sub Adalberto restitutam fuisse antiquam dioecesim Moraviensem qualis erat saeculo IX, cum Moravia Bohemiam quoque complectens, illiusque limites, more priscorum, in eius privilegio designatos fuisse. Sed haec ultra nostrum scopum currentia, omittimus. Ad Cosmam Pragensem redeamus.

[44] [et Cosmae errores explicat.] Quod lib. II, c. 37, Ottonem I litteras Adalberti confirmasse asserit [Fontes rerum Bohem., tom. II, p. 115.] , nullius momenti est, cum deceptus fuerit tenore diplomatis anni 1086. Ex eodem fonte derivandum est, quod libro I, c. 23 perhibet, Boleslaum Pragensem electum ad Ottonem filium Heinrici imperatoris misisse [Ibid., p. 37.] . Ceterum hoc in loco tam indeterminate loquitur, temporaque ita permiscet, ut clare pateat eum in fontibus pauca invenisse, aut parum diligenter eos adhibuisse. Cosmam exscripsit compilator auctarii Ekkehardi Altahensis, qui haec notat ad a. 967: Ioannes papa indulget Bolezlao duci Boemiae, fratruelis S. Wenczeslai martiris, ut in Pragensi civitate ordinetur sedes episcopalis. Ordinatur itaque et consecratur consensu et iussu Ottonis imperatoris primi Ditmarus etc. [MG., Scr. tom. XVII, p. 362.] ; quae verba transcripta sunt in exemplari Ottonis Frisingensis [MG., Scr. tom. XX, p. 240.] . Annales Pragenses quos edidit Pertz, eosdem circiter errores admittunt, uno tamen anno dempto: 966. Hoc anno constitutus est Pragensis episcopatus. Dethmarus primus episcopus. 968. Sanctus Adelbertus secundus Pragensis episcopus [MG., Scr. tom. III, p. 119 – 121, Fontes rerum Bohem., tom. II, p. 376 – 80.] . Multum exercitarunt eruditorum ingenia citati annales, aliis ex Cosma illos promanasse [Köpke, MG., Scr. tom. IX, p. 10; Regel, Ueber die Chronik des Cosmas von Prag, p. 35 – 6.] , aliis Cosmae fontibus eosdem adnumerandos existimantibus [Praecipui eorum patroni sunt Wattenbach, Die Slavische Liturgie in Böhmen, Abhandlungen der hist. phil. Gesellschaft in Breslau, tom. I, p. 223, et Dümmler, De Bohemiae condicione Carolis imperantibus, p. 19.] . Cum priori opinioni adstipulandum omnino videatur, nihil est quod elucidandum maneat.

[Quaestionis solutio] 44bis Restat ut ex iis quae hactenus disputata sunt, praecipua de sedis Pragensis constitutione paucis colligamus. Quamquam nullo ex documento scripto probatur quod passim legimus, Michaelem episcopum Ratisponensem († 972) novae sedi erigendae obstitisse, certe ante S. Wolfkangi tempora de re agi coeptum esse nemo dubitabit, qui Iohannis XIII epistulam spuriam non habuerit [Supra, n. 39.] . Verisimile est in conventu Quedlimburgensi anni 973, cui intererant uterque imperator Otto et dux Boleslaus [Annalista Saxo, ad a. 973, MG., Scr. tom. VI, p. 624 – 25.] , tantum negotium non fuisse praetermissum, quamquam alte silent scriptores. Id unum, Othlono teste, constat, fundatum episcopatum Ottoni II, saltem ut auctori praecipuo tribuendum esse [Vitae, c. XXIX.] atque rem absolutam fuisse, sancito privilegio, quod anno 973 vel 974 datum fuisse demonstravimus [Supra, n. 37.] . Quousque in prima constitutione, novae dioeceseos limites extensi fuerint, aegre definitur: Moraviam certe non complectebatur, quae anno 976 proprio adhuc gaudebat episcopo. Ast, annis circiter 982 – 983 a S. Adalberto novum privilegium conceptum est, ab Ottone II et Benedicto VII approbatum, quo episcopo Pragensi tribuebatur pristinae Moraviensis dioecesis territorium. Quod quanto tempore integrum manserit ignoro; at, decurrente tempore, suum iterum Moravia nacta est episcopum, usque dum, exstincto Iohanne († 1085), Gebehardus Pragensis antistes, prolata S. Adalberti charta, in sua iura restitui postulavit; quod tandem diplomate regio sancitum fuit.

[45] [Utrum S. Wolfkangus Bohemiam visitaverit.] Iam refutavit Suyskenus noster [Act. SS., Sept., tom. VII, p. 791.] errorem asserentium S. Wolfkangum, vivente ac invitante S. Wenceslao, ecclesiam S. Viti Pragensem dedicasse [Errorem notat in Dubravio, Hist. Bohem., l. IV; Aenea Sylvio, Hist. Bohem., c. 16; Pontano, Bohemia pia, l. II.] .Fabulam desumpserunt, ni fallor, ex Chronico Pulkawae [Dobner, Monumenta historica Bohemiae, tom. III, p. 92.] , qui addit S. Wolfkangum respondisse: Nunquid, fili, indiges de me; nam tuam ecclesiam, quam consecrari desideras, in metropolitanam vidi erectam et sublimatam coram Deo. Sed nutu tuo ad consecrandam ipsam libenter mittam [Quam sententiam impletam fuisse a. 1386, in Iohanne de Ienstein archiepiscopo Pragensi affirmat eiusdem biographus, c. XVIII, Fontes rerum Bohemicarum, tom. I, p. 465.] . Hic quaeri posset cum Dobnero [Wenceslai Hagek a Liboczan Annales Bohemorum, tom. IV, p. 193.] num S. Wolfkangus umquam in Bohemia fuerit, ut quidam affirmant; quibus testimonio sunt vestigia pedum quae non uno in loco in petris impresserit, uti circa Chudenicium pagum et prope Krupnam seu Graupen [Crugerius, Sacri pulveres, ad diem 31 octobris. Cfr. Frind, Kirchengeschichte Böhmens, Prag, 8°, tom. I (1864), p 34; Schindler , Der heilige Wolfgang, p. 98 – 100.] . Alteram habemus traditionem monachorum coenobii Kladrauensis narrantium S. Wolfkangum in ipso loco abbatiae cum lignariis quondam colloquium miscuisse, atque spiritu prophetico exclamasse: Hic aliquando mei ordinis monasterium exstabit; quod factum statua maiori altari imposita ad nostros usque dies exprimi ferunt [R. Köpl, Benedictiner Abtei Kladrau, cit. a Schindler.] . Quam caute ex talibus indiciis argumentum ducendum sit nemo non videt, maxime, si advertatur cum Dobnero, vestigia pedum Wolfkangi spectari in aliis locis quae certo numquam pede tetigerit [Op. cit., p. 194.] . Ceterum, quamvis brevi tempore regimen ecclesiae Bohemicae tenuerit, nihil repugnat sanctum antistitem illam visitasse, cum teste biographo, totam perlustrans dioecesim cunctos salutiferae praedicationis odore adsperserit. Ultra quam coniecturam procedere nobis non licet. Dormitans legit Othlonum et omnia permiscuit Udalricus Onsorg, qui scripsit: S. Wolfkangus in Bohemia provincia, quae tunc sub Ratisponensis ecclesiae parochia exstitit, noviter vana idola abiecerat Ottonis rogatu [Chronicon Bavariae, ad ann. 972, apud Oefele, Rerum boicarum scriptores, tom. I.] . Mirus est et non illepidus error Laurentii Hochwart: Pragenses sacerdotes de doctrina et vita investigavit [Episcop. Ratisp. Catal., lib. II, c. 15. ap. Oefele, tom. I, p. 177.] . Ubi Othlonus pagenses sacerdotes scripserat, imperitus quidam scriba pragenses posuit [Vitae, c. XXIII.] , et Laurentium decepit.

§ VI. De monasterio S. Emmerammi a sede episcopali diviso.

[46] [De statu pristino monasterii] Clarior est in historia ecclesiastica Bavariae S. Wolfkangi memoria efficaci conatu quo ad restaurandum in propria dioecesi clericalis et monastici ordinis fervorem insudavit, quo exemplo vicinorum ad sui imitationem non paucos attraxit. Accurate a biographis relata sunt hac in causa sancti viri gesta; prae ceteris autem merito extollunt divisionem muneris abbatialis ab episcopali [Arnoldi lib. II, n. 9, 10; Vitae, CC. XV, XVIII.] , reformationem utriusque conventus monialium Ratisponae [Vitae, C. XVII.] , tertiique, cui Sancti Pauli nomen inhaesit, constitutionem [Ibid.] . De his paucis agetur. At historiae feliciter renovati monasterii Sancti Emmerammi paulo diutius immorandum. Cuius rationem perspicere, ob varia a monachis in medium inducta figmenta, res satis ardua est. Principio statuendum quis fuerit ante Wolfkangi tempora inter monasterium et sedem episcopalem habitus et coniunctio.

[47] [controversia inter M. Hansiz] Acerrima, saeculo praeterito, de argumento lis exarsit Emmerammenses inter et Marcum Hansizium, postquam hic ediderat suum de episcopatu Ratisponensi Prodromum, ubi receptam huius sedis historiam se penitus innovare profitebatur [M. Hansiz, S. I., Germaniae sacrae tom. III. De episcopatu Ratisbonensi prodromus seu informatio summaria de sede antiqua Ratisbonensi innovans omnia, etc. Viennae, 1755, fol.] . Dum enim illi contendebant monasterium Sancti Emmerammi ab episcopis olim per modum commendae habitum fuisse [[I. B. Kraus], Ratisbona monastica, ed. 4a. Ratisbonae, 1752.] , hic strenue propugnabat Ratisponensem sedem monasticam fuisse, et monasterium cathedrale. Egregii viri dissertationem gravissime tulerunt Ratisponenses monachi, et ilico abbas I. B. Kraus indignabundus calamum strinxit, ut adversus Hansizium suorum systema vindicaret [[I. B. Kraus], De ortu et libertate monasterii S. Emmerammi episc. et mart. Ratisbonae dissertatio, novo et inaudito quod R. D. P. Marcus Hansiz Soc. Ies. presbyter de hoc coenobio novissime finxit systemati opposita. Ratisbonae, 1755, 4°, VI – 308 pp.] . Neque hic siluit, sed novo libello celeriter emisso, ad nova responsa adversarios provocavit, utrinque, brevissimo intervallo, scriptis sibi succedentibus [M. Hansiz, S. I., Illustratio apologetica prodromi episcopatus Ratisbonensis pro commodo minus assequentium et bonum meritum non agnoscentium. Viennae, 1755, 4°, 252 pp. — Id. Disquisitio de valore privilegiorum libertatis monasterii S. Emmerammi. Viennae, 1755, 4°, 35 pp. — Id., Documentum decisorium litis de sede monastica olim Ratisbonae propositum a P. Marco Hansizio, S. I. Viennae, 1755, 4°, 46 pp. — [I. B. Kraus] Illustratio pro commodo R. P. Marci Hansizii, S. I. veritatem de prima ecclesia cathedrali Ratisbonensi minus assequentis et errorem suum necdum agnoscentis. Ratisbonae, 1755, 4°, VIII – 36 pp. — Id. De exemptione et libertate imperiali monasterii S. Emmerammi ep. et mart. Ratisbonae dissertatio altera novo et inaudito quod R. D. P. Hansiz, Soc. Ies. presbyter de hoc coenobio novissime finxit systemati opposita. Ratisbonae, 1755, 4°, VI – 132 pp. — Id. Excussio valoris disquisitionis R. P. Marci Hansizii Soc. Ies. de valore privilegiorum libertatis monasterii S. Emmerammi. Ratisbonae, 1755, 4°, IV – 170 pp. — Id. Eaedem R. P. Marci Hansiz Soc. Iesu de sede monast. ad S. Emmeram. naeniae specioso titulo documenti decisorii ab eo propositae. Ratisbonae, 1756, 4°.] , donec, exhaustis certantium viribus, contentioni finis imponeretur [Appendicis loco citanda sunt insuper opera sequentia: Beurkundete Geschichte der gegenseitigen Gerechtsamen und hierüber entstandenen Differenzien des fürstlichen Reichsstiftes S. Emmeram… mit Bezug auf das fürstliche Hochstift und übrige Reichs-unmittelbare Stifter allda. s. l. 1784, fol. 347 pp. — Actenmässige Prüfung entgegengestellt vom Kammerer und Rath der kaiserlichen freien Reichsstadt Regensburg der von dem fürstlichen Reichsstift St. Emmeram verbreitenden beurkundeten Geschichte der gegenseitigen Gerechtsamen und darüber entstandenen Differenzen. Regensburg, 1784, fol. 55 – 52 – 43 pp. — Rechtsgegrundete Bemerkungen zu der von Kammerer und Rath der kaiserlichen freyen Reichsstadt Regensburg in Druck gelegten aktenmässigen Prüfung gegen die beurkundete Geschichte der gegenseitigen Gerechtsamen und darüber entstandenen Differenzen des fürstlichen Reichsstifter St. Emmeram und der kaiserlichen freyen Reichsstadt Regensburg. s. l. 1784, fol. II – 7 – 44 pp.] . Tantae controversiae vices persequi fastidiosum esset; in qua non unum imbelle sine ictu telum emissum est. Memoranda tamen erat, neque tacendum proficiente in dies arte critica sententiam ab Hansizio propugnatam novis rationibus roborari.

[48] [et monachos Emmerammenses.] Ut ad rem ipsam veniamus, certum omnibus est tempore S. Wolfkangi monachos Emmerammenses proprium praelatum minime habuisse, atque episcopo tamquam abbati subditos fuisse [Arnoldi lib. II, n. 8; Vitae, c. XV.] , cuius loco praepositus et decanus monasterium regebant [Arnoldi lib. II, n. 9.] . Talis instituti innumera incommoda (quae aptissime enumerat Arnoldus) cum S. Wolfkangus perspexisset, Treveris evocavit Ramuoldum [Arnoldi lib. II, n. 10; Vitae, c. XV.] , suum olim concapellanum [Arnoldi lib. II, n. 8; Vitae, c. XV.] , quem Sancti Emmerammi praepositum primo, dein abbatem constituit, inducta simul divisione bonorum inter monasterium et sedem episcopalem. Tempus docemur ab annalibus Sancti Emmerammi, qui notant ad annum 975: Ramuoldus a S. Wolfkango ordinatur abbas [MG., Scr. tom. I, p. 94. Hinc in Notis S. Emmerammi, Scr. MG., tom. XV, p. 1099.] ; et auctario Garstensi an. 975: S. Wolfgangus episcopus Ramuoldum abbatem S. Emmerammi praefecit [MG., Scr. tom. IX, p. 566.] . Nulla de re ipsa inter antiquos recentioresve discrepantia; sed maxima enascitur ubi veniunt ad interpretationem. Systema ab Hansizio impugnatum monasterii primordia ita exponit. Antequam episcopatus Ratisponensis constitueretur, monasterium liberum erat, opibus abundans, proprio abbati subiectum. Cum de erigenda sede agi coeptum est, nec inveniretur unde episcopi alerentur, pro fundo sustentationis arrepta fuit abbatia, quae data est episcopis in servitium vectigale, seu in commendam. Hinc lites inter episcopos et abbates libere electos, quorum producuntur nomina, et irriti conatus pro vindicanda coenobii libertate. Tandem transfertur sedes episcopalis in urbem et seiungitur a monasterio, quod liberum exemptumque declaratur a Carolo Magno et Leone papa III. At vero, quibuslibet spretis privilegiis, magis magisque in monasterii regimen sese obtrudere perrexerunt episcopi, ita ut, proprio tandem abbate remoto, ipsi eius vices gerere coeperint; nec prius ab hac misera servitute liberati fuerunt Emmerammenses quam S. Wolfkangus eorum iura aperte confessus sit, odiosae commendae renuntiaverit [Fuse exponit hoc systema Hansizius in Prodromo.] .

[Sedes Ratisponensis] Ita, summam rei quod attinet, saeculo XVIII historia coenobii a monachis exponebatur, qualis, scilicet iam saeculo XI mediante confingi coeperat. Confingi, inquam; ut enim interim abstineamus a testimoniis suspectis, si cum instrumentis certo genuinis conferamus Arnoldum, cuius dicta eo graviore gaudent auctoritate, quo primis vulgati systematis assertoribus propinquior est, perspicuum fiet de commenda antiquos nunquam cogitasse; sedem Ratisponensem ab initio fuisse monasticam; Sancti Emmerammi monasterium nullos omnino ante Ramuoldum habuisse abbates, deque eiusdem libertate et exemptione neque ante tempora Wolfkangi, nec etiam statim peracta bonorum divisione vestigium ullum apparere. Pauca de singulis disserenda [Consulendus est R. Zirngibl, Abhandlung über den Exemptionsprozess des Gotteshauses St. Emmeram mit dem Hochstift Regensburg vom Jahre 994 – 1325, München, 1803, 8°, 176 pp.] .

[49] [initio monastica,] Sedem monasticam intellegimus quae ita cum monasterio quopiam coniuncta est, ut episcopus abbas sit, et monachi cum ad ministeria cathedralia teneantur, tum ornentur iure electionis episcopi et successionis. Celebris est locus venerabilis Bedae, qui rem velut ob oculos ponit, scribens ad Egbertum: Prospiciatur locus aliquis monasteriorum, ubi sedes episcopalis fiat. Et ne forte abbas vel monachi huic decreto contraire ac resistere tentaverint, detur illis licentia ut de suis ipsi eligant eum qui episcopus ordinetur et adiacentium locorum, quotquot ad eandem dioecesim pertineant, una cum ipso monasterio curam gerat episcopalem: aut si forte in ipso monasterio qui episcopus ordinari debeat inveniri nequeat, in ipsorum tamen iuxta statuta canonum pendeat examine, qui de sua dioecesi ordinetur antistes [Epist. ad Egbertum ep. Eboracensem, P. L., tom. XCIV, p. 662.] . Non in Anglia tantum, sed et in Bavaria talis episcopatuum status frequens reperitur [Hirsch, Heinrich II, tom. I, p. 105 – 8.] . Eadem quippe ratione sedes Salisburgensis [Rettberg, Kirchengeschichte Deutschlands, tom. II, p. 241 – 243.] , Augustana [Hirsch-Pabst, Heinrich II, tom. II, p. 254 – 55.] et Frisingensis [Rettberg, Kirchengeschichte Deutschlands, tom. II, p. 260 – 62.] cum monasteriis coniunctae diu permanserunt. Talem fuisse Ratisponae sedem inter et monasterium necessitudinem docet Arnoldus cum affirmat Wolfkangum graviter tulisse monachos S. Emmerammi eatenus abbate caruisse [Arnoldi, lib. II, n. 8.] , praepositum et decanum monasterium post episcopum regere consuevisse [Ibid., n. 9.] ; hunc vero statum non ex usurpatione quadam inductum, sed priscam fuisse consuetudinem in Ratisponensi ecclesia, ut qui antistites, iidem essent et abbates [Ibid., n. 8.] . De commenda vel bonorum invasione ne levissima quidem suspicio. Haec egregie confirmant diplomata quibus episcopo abbatis nomen diserte tribuitur. Adalwinus († c. 816). venerabilis praesul et rector coenobii nuncupatur [Anno 792, 29 iulii. Ried, Codex diplomaticus Ratisbonensis, tom. I, p. 7.] ; de Tutone († 930) ita Conradus I imperator: Nos, ob amorem Dei et remedium animae nostrae ad sanctum Dei martyrem Emmerammum, cuius monasterio Tuto venerabilis episcopus praeesse dinoscitur [Anno 914, 25 maii. MG., Diplomata Conradi I, n. 22, p. 21.] . Consonant duo instrumenta Ottonis I. Primum nuper defuncto Isangrimo († 940) datum est: monasterium quod in Radesbona in honore sancti Petri principis apostolorum et sancti Emmerammi martyris constructum esse videtur et cui Isangrim venerabilis ac fidelis noster episcopus tunc praeesse videbatur [Anno 940, 29 maii. MG., Dipl. Ottonis I, n. 29, p. 115; ubi legatur nota de anno obitus Isangrini.] ; alterum, tempore Michaelis († 972): ecclesiam beati Petri principis apostolorum sancti quoque Emmerammi martiris Christi, ubi venerabilis episcopus sanctae Radasponensis ecclesiae Michael nomine praeesse dignoscitur [Anno 950, 16 iulii. MG., Dipl. Ottonis I, n . 126, p. 207. In alio diplomate anni 959 vocatur episcopus eidem monasterio [S. Emmerammi] praesidens. Ibid., n. 203, p. 282.] .

[50] [duas habebat] Obiter tangenda difficultas quae ex citato duplici titulo S. Petri et S. Emmerammi enascitur. In quibusdam enim formulis tamquam unius ecclesiae vocabulum apparet. Ad rem illustrandam, ex instrumentis praecipui quidam loci afferendi sunt. Anno 778 facta est traditio ad casam quae constructa est in honore sancti Petri et Emmerammi [Ried, Codex diplom. Ratisbon., tom. I, n. 5, p. 4.] ; sub Baturico († 847): ecclesiae quae est constructa in honorem S. Petri et S. Emmerammi [Pez, Thesaurus Anecdot., tom. I, 3, p. 7.] . Anno 889: teneat potestatem … sua aut ad S. Petri in Ratispona urbe monasterium, ubi episcopalis sedes est, vel S. Emmerammi martyris Christi tradendi [Böhmer-Mühlbacher, Regesta imperii, I, n. 1782.] . Formulas ann. 940 et 950 supra dedimus. Anno 979: Wolfkangus Reganesburgensis ecclesiae episcopus, quae est constructa in honore S. Petri principis apostolorum nec non et S. Emmerammi martiris Christi [Die 14 octobris. MG., Diplom. Ottonis II, n. 204, p. 232.] . Quantacumque inter S. Petrum et S. Emmerammum coniunctio praedicetur, cave tamen ne unius basilicae seu monasterii duplicem titulum intellegas. Certum enim est, quod in dubium revocare nonnemo visus est [Ita Rettberg, Kirchengeschichte Deutschlands, tom. II, p. 277. Quem confutavit F. Gfrörer, Verfassungsgeschichte von Regensburg, Verhandlungen des hist. Vereines von Oberpfalz und Regensburg, tom. XXIX (1883), p. 17 – 21.] , Ratisponae exstitisse ecclesiam Sancti Petri a templo Sancti Emmerammi diversam, quaeque cum illo cathedralis fuerit. Ita monachus Sangallensis: Cum in ecclesia Sancti Petri proceribus congregatis de morte imperatoris consiliatus fuisset [Monachi Sangallensis Gesta Karoli, lib. II, n. 12. MG., Scr. tom. II, p. 755. Alio in loco ecclesiam pastoralem ab ecclesia Sancti Emmerammi distinguere videtur: Tempore vero letaniarum de palatio discalciatis pedibus usque ad ecclesiam pastoralem vel ad S. Emmerammum, siquidem erat Reganesburg, crucem sequi solitus erat. Textum non nihil ambiguum nolumus urgere. Et reapse aliter omnino intellectus fuit a Duemmler: “bis zur Pfarrkirche, oder, wenn er in Regensburg war, bis zur Klosterkirche von S. E.” Geschichte des Ostfrankischen Reichs, tom. I (1862), p. 857.] . Et clarius, de synodo Ratisponensi anni 932: Convenerunt omnes episcopi cum copiosa sacri ordinis frequentia in ecclesia Sancti Petri apostolorum principis, quae mater ecclesiarum regiae civitatis iuxta portam aquarum antiquitus excreverat [MG., Leg., tom. III, p. 482.] . Quibus ex verbis patet ecclesiam Sancti Petri cathedralem et procul a Sancto Emmerammo exstructam fuisse, eo nempe fere loco quo exstat hodierna cathedralis. Tandem, quod vel solum sufficeret, narratur corpus S. Wolfkangi apud Sanctum Petrum susceptum fuisse, per singula urbis monasteria portatum, et novissime ad ecclesiam Sancti Emmerammi [Arnoldi, lib. II, n. 23; Vitae, C. XXXIX.] . Cum, uti ex allatis formulis patet, de Sancto Petro et Sancto Emmerammo eadem praedicentur, ecclesia videlicet, sedes episcopalis, monasterium, neque Sancti Petri monasterium Ratisponae umquam fuerit, dicendum est civitatem habuisse duas concathedrales, quod de cetero nequaquam inauditum est [M. Hansiz, De episcopatu Ratisbonensi prodromus, C. V, p. 39 – 41, ubi similia exempla congessit.] . Duplicis autem basilicae ad ministerium episcopale deputatae titulus complexus sedi dabatur, ita tamen ut nomen Sancti Emmerammi solum saepissime antonomastice usurparetur.

[51] [ecclesias concathedrales] Porro ecclesiae Sancti Petri assidebant canonici, de quibus certa mentio non tantum tempore S. Wolfkangi et Michaelis [Vitae C. XVIII.] , sed multis retro annis, sub Baturico († 847) et Ambricone († 891); ita vero negotiis S. Emmerammi interveniunt, ut novum inde enascatur argumentum pro statu cathedrali monasterii. Frequenter enim in libris traditionum Sancti Emmerammi donationibus commutationibusque canonici cum monachis interesse non velut testes tantum, sed ut consentientes quoque dicuntur [Dedit … Baturicus … una cum consensu et conhibentia canonicorum et monachorum ibidem degentium… Anamodi lib. I Traditionum, tr. LVII, apud Pez, Thes. Anecdot., tom. I, 3, p. 249. Et statim episcopus [Ambricho] consuluit monachos atque canonicos si voluntas eorum esset… Id., tr. XVII, ibid., p. 213 – 14; vide etiam lib. II, trad. XV, p. 275; et Böhmer-Mühlbacher, Regesta Imp., I, n. 1729.] . Si fides sit Arnoldo, ex eo tempore quo primum Bonifatio apostolicae sedis vicario iuxta decreta canonum in Baioaria ordinabantur episcopi, vicissim sibi succedebant in huius episcopatu monachi atque canonici, ita ut, si antecessor esset canonicus, fieret successor monachus, et iterum huic antecessori succederet canonicus, et hanc consuetudinem ad sua usque tempora perdurasse contestatur [Arnoldi, lib. II, n. 9.] . Quamquam aegerrime in serie episcoporum alterna illa successio demonstrari possit, et admodum probabiliter conicias primos episcopos ad normam in epistula Bedae descriptam [Supra, num. 49.] electos fuisse, praeclarum tamen rursus ex Arnoldo testimonium habes, figmentum commendae et exemptionis penitus evertens.

[52] [quarum erant bona communia.] De regimine bonorum sedis Ratisponensis ea tantum quae certa videntur, cum materia intricata sit, indicare sufficiat. Antequam advocaretur Ramuoldus, bona sedis eadem erant quae coenobii; quod non tantum ex coniunctione amborum, sed et ex querelis familiarium Wolfkangi colligitur: Ut quid tibi et sacerdotibus tuis perdis bona ad Sanctum Emmerammum pertinentia [Arnoldi lib. II, n. 10; Vitae C. XVI.] . Omittendum tamen non est nonnullas donationes ea condicione Sancto Emmerammo oblatas fuisse, ut solorum monachorum usibus cederent, ita ut etiam episcopus ab eisdem alienandis prohiberetur. Unum exempli causa adducatur Ottonis I diploma: Notum sit … qualiter nos ob amorem Dei omnipotentis ac remedium nostrae animae et per interventum Michahelis Ratesponensis ecclesiae episcopi monachis in praedicta urbe Deo sanctoque Dei martyris Emmerammo devote servientibus… concessimus ea tamen ratione ut, si episcopus eidem monasterio praesidens aut aliqua potens persona hanc traditionis firmitatem infringere voluerit, cuncta quae tradita fuerant redeant in ius et potestatem dominae Iuditae etc. [Anno 959, 9 iunii. MG., Diplom. Ottonis I, n. 203, p. 282.] .

[53] [Quid egerit S. Wolfkangus.] His praemissis, haud intellegitur quid tandem a S. Wolfkango actum statutumque fuerit. 1° Ramuoldum abbatem constituendo, monasterium ad pristinum statum minime revocavit, sed novum induxit; primus abbas fuit Ramuoldus, quemadmodum Arnoldus apertissime asserebat: Beatus ergo Ramuoldus … primus provisor huius loci secundum regulam existens hunc qui modo nobiscum regimen coenobii ministrat a se numero sextum [Arnoldi lib. II, n. 48.] . Catalogum abbatum ante Ramuoldum et praelaturae per annos 145 vacationem ab Emmerammensibus recentioribus producta [Christophori Erythropolitani Tubertini, Historia episcoporum Ratispon. nec non abbatum monasterii S. Emmerammi, apud Oefele, tom. I, p. 547 sqq.; [J. B. Kraus] Ratisbona monastica, ed. 4a, C. XXVI sqq., p. 130 sqq.; Vigilia sanctorum seu series abbatum monasterii S. Emmerammi Ratisbonae symbolice proposita textibus chronologicis sanctorum patrum praecipue illustrata nomini et honori reverendissimi perillustris ac amplissimi S. R. I. praesulis domini domini Wolfgangi exempti et imperialis monasterii ad S. Emmerammum abbatis vigilantissimi in ipsa natali gloriosi sui nominis festo die 31 octobris MDCCXXII humillime oblata et dedicata. Ratisbonae, 1722, 2°, 6 fol.] antiquitas penitus ignoravit [Hirsch, Heinrich II, tom. I, Excurs C, Aebte zu St. Emmeram vor Ramwold, p. 418 – 21. Historicam abbatum seriem illustravit Braunmüller, Reihe der Aebte von St. Emmeram, Studien und Mittheilungen aus dem Benedictiner-Orden, 1883, tom. II, p. 118 – 134.] . — 2° Bona Sancti Emmerammi simul in duas partes divisit sanctus episcopus, quarum unam monachis reliquit, alteram sibi et sacerdotibus suis reservavit [Arnoldi lib. II, n. 10.] . Ea autem ratione partitio facta est ut non solum quantitate maiora sed etiam qualitate meliora episcopo fuerint deputata [Ibid. ad finem.] , et quidem ex iis quae beati Emmerammi bona [Ibid.] , sanctorum bona [Ibid.] dicebantur. — Hinc plane evidens fit: 3° ad bonorum divisionem S. Wolfkangum minime venisse ut ius exemptionis monachorum confiteretur et a praedecessoribus suis ipsis illatam iniuriam resarciret, sed ut gravibus incommodis ex pristino rerum statu enascentibus mederetur. Contra animo vix non anxio et veluti de suo iure dubitans manum operi admovisse videtur, cum dixerit: vix etiam poenas evadere poterimus, qui sanctorum bona famulatui nostro deputavimus [Ibid.] . Fallaciae igitur convincuntur conditores diplomatum quibus monasterii exemptio a Carolo Magno [Böhmer-Mühlbacher, Regesta Imp., I, n. 343.] , Ludovico Pio [Ibid., n. 980.] , Arnulfo [Ibid., n. 1866.] imperatoribus et Leone III pontifice [Jaffe-Ewald, Regesta pont. Rom., n. 2500.] asseritur vel confirmatur. — 4° Nedum Wolfkango in animo fuerit antiquam Sancti Emmerammi libertatem instaurare, neque tum, cum abbatem constituit, monasterium exemptum esse voluit. Quod paucis ostendendum [Optime de re disserit Hansiz, Prodromus, C. XIV, p. 86 sqq.] .

[54] [Monasterii tunc nondum exempti] Facta bonorum divisione, a sede non ilico fuit divisum coenobium, ipso testante sancto viro: beati Emmerammi bona quae me perdere conquesti estis, perdere nolo, sed illi cui tradita sunt et servorum Dei usibus et nostrae sedi omnimodis conservare volo [Arnoldi lib. II, n. 10.] ; et abbatem coenobio praeposuit sibi subordinatum, non quidem merum episcopi vicarium, sed abbatem secundum regulam [Arnoldi lib. II, n. 48.] , qui, licet omni gauderet potestate, quae praelato a regula confertur, praesuli tamen subiectus esset. Clare elucet monasterii continuata subiectio ex inspectis codicibus traditionum tempore Ramuoldi abbatis [Editi sunt a B. Pez, Thes. Anecdot., tom. I, 3, p. 88 sqq., et a Wittmann, Schenkungsbuch des Klosters S. Emmeram zu Regensburg, Quellen und Erörterungen zur Baierischen und Deutschen Geschichte, tom. I, p. 1 – 14. De his codicibus traditionum nuper disseruerunt O. Redlich, Ueber bairische Traditionsbücher und Traditionem, Mittheilungen des Instituts für oesterreichische Geschichtsforschung, tom. V (1884), pp. 25, 27, etc.; recentius, B. Bretholz, Studien zu den Traditionsbüchern von S. Emmeram in Regensburg, ibid. tom. XII (1891), p. 1 – 45.] . Quamvis frequenter a solo abbate donationes acceptentur, non raro tamen ipse episcopus interveniens indicatur in instrumentis, hac fere formula: tradidit ad Sanctum Emmerammum et fratribus inibi famulantibus in manum videlicet episcopi Wolfkangi et abbatis Ramuoldi [Pez, l. c., c. XIV; etiam CC. XI, XVI, XVII, XXII, XXIV – XXIX, XXXVIII.] . Mirum sane in solis fere concambiis eos coniunctos occurrere [Rem iam notavit Janner, Geschichte der Bischöfe von Regensburg, tom. I, p. 366 – 67.] , quamquam etiam simplicem traditionem ambo suscipiant [Ita ap Pez, l. c., c. XXVIII.] . Habemus insuper exemplum Adalperti monachi cum licentia episcopi Wolfkangi mancipia ad Sanctum Emmerammum tradentis [Wittman, l. c., n. v.] . Nec praetermittendum diploma, datum anno 980, quo Otto II monachis S. Emmerammi bona quaedam confirmat [MG., Diplom. Ottonis II, n. 230, p. 258.] , et cuius formula iisdem fere verbis conceptum est quibus instrumentum simile, ante Wolfkangi tempora, ab Ottone I concessum [MG., Diplom. Ottonis I, n. 203, p. 282.] ; negotium quoque peragitur per interventum Wolfkangi venerabilis Ratisponensis episcopi et fidelis nostri Ramuoldi abbatis. Praecipuum vir doctus quidam momentum ponere visus est in sequentibus verbis: ea tamen ratione ut si episcopus eidem monasterio praesidens aut aliqua potens persona hanc traditionis firmitatem violenter infringere voluerit etc., quasi imperator intenderit novam Wolfkangi constitutionem agnoscere et sancire; quare, citatum diploma “primum immunitatis privilegium” nuncupare non dubitat [Janner, Geschichte der Bischöfe von Regensburg, tom. I, p. 388 – 89.] . Verum nulla in his formulis inest vis singularis, et veterem rerum statum exprimunt, cum ex antiquiore instrumento, diu ante divisionem emisso, transsumpta fuerint [MG.,Diplom. Ottonis I, n. 203. Hinc nonnihil forte emendanda quae de consimili argumento scripsit Hirsch, Heinrich II, tom. I, p. 180 – 81.] , nec secus atque antea episcopus eidem monasterio praesidens dicatur, quod exemptioni quam maxime adversatur. Unum concedendum arbitror, ipsa munerum et bonorum divisione ad exemptionem, quae diu postea subsecuta est, S. Wolfkangum viam stravisse.

[55] [fata diversa] Vix egregius praesul ad caelos evolarat, cum Ramuoldus in regimine monasterii seu procuratione coenobii per temptationes varias adversitates perpeti coepit multas. Sic Arnoldus [Arnoldi lib. II, n, 31 MG., Scr. tom. IV, p. 566.] , qui harum calamitatum narrationem prosequitur, ea tamen ratione ut non valde perspicue exponat quaenam tandem a Gebehardo episcopo coenobio illatae fuerint iniuriae. Ex Ottonis III imperatoris reprehensione, quando abbatem monasteriumque tuendum suscepit, colligi debet episcopum Wolfkangi statuta evertere, atque monachorum bona repetere tentasse. Sint tibi, loquitur imperator, tua ad episcopatum iure pertinentia; monachorum bona maneant illis vallata sub omnium bonorum tutela [Arnoldi lib. II, n. 33, ibid., p. 567.] . Cum ius appellat imperator, probabile efficitur Wolfkangi ordinationem ratam fuisse habitam, tum fortasse cum Gebehardus, Wolfkango succedens, Ratisponensem cathedram ascendit. Nec ille diu Ottonis III monitis obtemperasse videtur [Abbatem Wolframmum Ramuoldo suffectum fuisse non ex fratrum electione, sed aliunde vocatum forte indicat Arnoldus, lib. II, n. 48: Post reverendum patrem Ramuoldum regimen huius monasterii suscepit abbas Wolframmus et ipse mansuetudine ceterisque virtutibus Dei servus. Hic habuit successorem ex collegio fratrum abbatem electum, nomine Rihboldum. MG., Scr. tom. IV, p. 569. Cfr. Hirsch-Pabst, Heinrich II, tom. II, p. 214 – 15.] . Nam, cum anno 1009 Heinricus II Ratisponae versaretur, confratres de monasterio Christi martiris Emmerammi, ita Tiethmarus, unanimiter regis pedibus provoluti, ex parte praesulis suimet Gebehardi multa flebiliter, me eadem audiente, queruntur, et laici praesentes magnis lamentationibus hiis subsequuntur [Chronicon, lib. VI, c. 28,MG., Scr. tom. III, p. 817.] . Tandem, anno 1021 ab eodem Heinrico II confirmationem impetrarunt bonorum, qua et Richolfus eiusdem loci abbas suique successores liberum exinde accipiunt potestatem quicquid eis placuerit faciendi ad utilitatem tantummodo fratrum ibidem sub regula sancti Benedicti Deo sanctoque Heimmerammo famulantium [Stumpf, Reichskanzler, n. 1759. Monumenta Boica, tom. XXVIII, 2, p. 489 – 90.] . Non aliis verbis usus est pluribus post saeculis imperator Rodulfus bona Emmerammensium similiter confirmans [Anno 1274, 14 iulii. Hirsch-Pabst, Heinrich II, tom. II, p. 216.] . Nemo tamen credat ab anno 1021 exemptionem monasterii viguisse, litesque cum episcopis tunc tandem compositas fuisse. Quando suum dialogum scribebat Arnoldus (1037), mutua certe vigebat diffidentia, et verbis sibi cavendum existimabat [Arnoldi, lib. II, n. 9: Nam si episcopi haec audierint, fortasse dicent velle te eos rapinarum et iniustitiae notare.] ; attamen subiectionem candide fatebatur: tibi vero quia sic placet, imo quia iustum est, habeamus pacem cum eis [episcopis] et simus subditi illis [Ibid.] . Adversus episcopum Gebehardum III Emmerammenses protegere adnixus est imperator Heinricus III, qui teste Othlono, propter amorem Dei et propter privilegia monasterii nostri interim inventa in regiam potestatem idem monasterium recepere decreverat. Sed, priusquam illa iam commemorata consummarentur beneficia a praedicto Caesare, defunctus est, tantaque episcopi persecutio exinde super nos esse coepit qualis nunquam antea fuit [Othloni, Lib. Visionum, visio X, MG., Scr. tom. XI, p. 382.] . Defunctus est Heinricus anno 1056; hoc circiter tempore privilegiorum commenticiorum S. Emmerammi primum mentio facta est.

[56] Si harum simultatum historiam persequi in animo esset, longam texeremus narrationem ad saec. XIV usque certe deducendam, quod a proposito nostro nimis alienum est [Lege citatam dissertationem Romani Zirngibl, Ueber den Exemptions-process, etc.] . Pauca addenda sunt de ratione qua Othlonus mutuum sedis et monasterii statum exponit. Qui eius scripta legerit, complura animi in episcopos offensissimi vestigia, et fabularum omnium, quae de pristino coenobii statu paulatim effloruerunt, [haud sincere ab Othlono exposita.] germina deprehendet. Exemptionis, a Carolo Magno concessae, figmentum aperte exponit [Vita S. Bonifatii, 1. I apud Jaffé, Bibl. rerum germanicarum, tom. III, p. 494.] ; quod mirum nemini videbitur,cum privilegia monasterii, interim inventa [MG., tom. XI, Scr. p. 382.] legisset, ut nihil amplius dicamus [Lege Heinemann, Die älteste Translatio des hl. Dionysius, Neues Archiv., tom. XV, p. 338 – 40.] . In Vita quoque S. Wolfkangi videre est quantum se studio partium a vero abduci sinat. Arnoldum exscripserat de prisca consuetudine, ut qui antistites, iidem essent et abbates [Arnoldi lib. II, n. 8.] , et hoc quidem in prima operis sui recensione [Vitae c. XV.] , ubi etiam dictum illud nonnihil emollierat. At postea citata verba expunxit, advertens fortasse ea minus quadrare cum sequentibus quae de suo addiderat: Sed hoc inde accidit quia dum praesules coenobium praedictum ab imperatoribus vel regibus obtinentes in potestatis suae arbitrium redigerent, obeunte illo quem invenerunt, nullum deinceps abbatem substituere curaverunt. Arnoldi enim sententia commendae fabulam perimebat, cuius hic locus Othloni primum praebet indicium. Etiam ex animo exulcerato fluunt quaerelae de omnimoda destructione spiritualis vitae, multis pseudo-praepositis sibi succedentibus [Vitae C. XVII.] , quando de iisdem pacate, immo cum laude Arnoldus loquitur. His sufficienter probatur Othloni testimonium in hac causa caute accipiendum esse, cum suis fontibus inscius vel conscius male usus fuerit. Ut tamen cuique suum tribuatur, Othlono non deberi putem quae in multis codicibus leguntur de divisione bonorum ea ratione perfecta ut cuncta praedia Sancto Emmerammo sive a regibus seu ceteris principibus collata et ab antecessoribus suis violenter abstracta usibus monachorum sanctus vir reddiderit [Vitae C. XVI, in apparatu critico.] . Haec licet non minus Othloni menti consona quam veritati opposita sint, a recentiore interpolatore concepta videntur, qui alios quasdam cum iis consertas lectiones in opus invexit.

§ VII. De S. Wolfkangi vita eremitica; ubi et de quadam beata Willa virgine Salisburgensi.

[57] [Prope coenobium Lunaelacense] Ante annum 1791, quo suppressum fuit, inter antiquiora Germaniae monasteria eminebat coenobium Sancti Michaelis Lunaelacense seu Monseense, in Austria Superiore prope Salisburgum situm [De Lunaelacensi historia scripserunt [Abbas Bernardus Lidl] Chronicon Lunaelacense, Pedeponte, 1748, 4°; O. Schmid, Beiträge zur Geschichte des ehemal. Benedictiner Stiftes Mondsee in Ober-Oesterreich in Studien und Mittheilungen aus dem Benedictiner-Orden, 1882, tom. II, p. 129 – 139, 283 – 296 et 1883, tom. I, p. 98 – 106, 324 – 33; tom. II, p. 102 – 108, 319 – 30; Hirsch-Pabst, Jahrbücher des deutschen Reichs unter Heinrich II, tom. II, p. 322 sqq.] . Postquam imperialibus aliquandiu monasteriis adnumeratum fuit [Constitutio de servitio monasteriorum, MG., Leg., tom. I, p. 223.] , traditum est episcopo Ratisponensi, qui usque annum 1127 iure abbatem constituendi usus est [Vide litteras Innocentii II, diei 8 decembris 1142, Jaffé-Ewald, Regesta PP. RR., n. 8252.] . Commutationem Superioris Monasterii (Obermünster) cum Lunaelacensi sub episcopo Baturico (817 – 848) peractam fuisse probant multi adducto diplomate Ludovici Germanici diei 14 februarii anni 833 [Böhmer-Mühlbacher, Regesta Imperii, I, n. 1310.] , quod Sickel adulterinum iudicavit [Beiträge zur Diplomatik, I, Sitzungsberichte der Wiener Akad., tom. XXXVI, p. 350.] , quamquam de re in eo asserta dubitandum non videtur, cum annis 837 et 843 ipse Baturicus tamquam Lunaelaci possessor appareat [Codex Traditionum monasterii Lunaelacensis, in Urkundenbuch des Landes ob der Enns, tom. I, p. 82 et 86. Cfr. Arnoldi lib. I, n. 1; MG., Scr. tom. IV, p. 550.] . Certe sufficiat nobis nullum de re ambigendi locum esse temporibus S. Wolfkangi, quippe qui legatur duas traditiones Sancto Michaeli ad Maninseo factas in manus suscepisse [Ibid., p. 87 – 89.] . Porro plurimas inter coenobii possessiones, imprimis notanda nobis sunt locus, cui nomen Abernsee, nemusque adiacens, a Ludovico Germanico, uti perhibetur, donata [Anamodi Codex Traditionum Sanct-Emmerammensium, lib. I, C. VII, ap. Pez, Thesaurus Anecdotorum, tom. I, part. 3, p. 205. Diploma Ludovici imp. editum in Urkundenbuch des Landes ob der Enns, tom. II, p. 12, spurium est. Lege Böhmer-Mühlbacher, Reg. Imp., I, n. 1301.] .

[58] [S. Wolfkangum eremitam egisse] Ferunt quippe sanctum praesulem dioecesim suam aliquando reliquisse, et in montem Falconem, Alpibus Iuliis lacuique Aberno adsitum, vitam acturum eremiticam aufugisse, unde et his locis usque in hodiernum diem Sancti Wolfkangi nomen inhaeserit [St. Wolfgang, Markt und Gemeinde, Oestreich ob der Enns, 1 ¾ meile von Ischl, N. O. an gleichnamigen See. Rudolph, Ortslexicon von Deutschland.] . De hac anachoresi tam late tamque perspicue agunt nonnulli, ut praeter multa praeclare gesta mirabiliaque a sancto praesule patrata, tempus se nosse contendant quo in solitudinem secesserit atque hinc rursus civitatem suam repetierit, nempe annos 982 et 987 [Chronicon Lunaelacense, pp. 102, 105.] . Mirandum sane de tali consilio tantisque miraculis prorsus siluisse Arnoldum, Othlonum omnesque vetustiores annalium compilatores. Quandonam rei fama orta fuerit, postea quaeremus; at paulatim ita crevit eundo, ut inanibus aucta fabellis ad nos devenerit. Quae omnia variis libellis impressis digesta fuerunt [Primus sermone vernaculo anno 1515 editus fuit, uti supra n. 22 indicavimus. Reliquos citabimus infra, nn. 94, 96.] , eaque ex antiquissimo, quod invenire potuimus, latino exemplari desumpta cum lectore communicabimus. Veteri illi legendae S. Wolfkangi, cuius in superioribus prostat descriptio [Supra, n. 20.] , tota narratio inserta est inter capita XXI et XXIV Vitae Othloni, decurritque a folio D. IIIr ad E. Vv; singulas autem pericopas, uti monuimus, adiacentes icones illustrant.

[59] [narrat quaedam legenda] Hic signatur quomodo sanctus Dei cernens applausum populi, immo et ab imperatore et magnatibus plurimum sibi honorem impendi, declinans cenodoxiam ac metuens domini vocem terribilem qua in evangelio contra hypocritas, qui omnia propter gloriunculam hominum captandam faciebant, clamat: amen dico vobis, receperunt mercedem suam. Quapropter assumpto fideli comite, ut pie creditur, ex divina inspiratione simul et dispensatione, clam relicta Ratisbona, perrexit cum socio Salisburgam versus, et ibi inter alpes circuiens, multam quasi per annum cum socio sustinens famem, sitim et certas corporis molestias, tandem Dei nutu circa lacum dictum Abernensee, nunc sancti Vuolfgangi, resedit; hac reor de causa locum ibi elegit, quia tunc temporis monasterium sancti Michaelis in Mensee ordinis sancti Benedicti Pataviensis diocesis adiacens erat in commenda episcoporum Ratisbonensium; quod saepius visitans et destitutum cernens in spiritualibus et temporalibus, compassione motus studuit reformare et reparare. Hand dubium illius beatissimi praesulis nunc usque in hanc gloriam et formam deductum ut tam in spiritualibus quam temporalibus luceat coram hominibus, ut glorificent Deum et eius famulum Vuolfgangum.

Hic * signatur quod sanctus Vuolfgangus cum socio sic peragrans montana uno die venit ad loca aspera et scopulosa per ascensum rupis [Correxi, ruptis habet ed.] dicte Valckenstain. Cuius vertex respicit locum predictum Abernensee. In cuius cacumine cum paululum quievisset, socius eius vehementer cepit anxiari pre sitis et lassitudinis magnitudine. Super cuius afflictione sanctus Dei pia gestans viscera, sese in orationem dedit, a qua surgens Dei inspiratione petram aridam et saxum durissimum baculo, quo artus defatigatos sustentabat, perforavit, ut alter Moyses qui, percusso silice, eduxit aquas largissimas. Non minoris fidei et hic fuit. Mira res. Petra scissa et extracto baculo, perspicue emanant aque. Que nedum ipsum et socium, immo et in hanc horam suos devotos refocillant alumnos. Quibus patratis, socius [Socios ed.] sancti Dei cognovit [Congnovit ed.] sanctimoniam, pariter glorificans [Glorificantes ed.] et laudans [Laudantes ed.] Deum qui dilectoribus suis prebet aquam.

[60] Hic * signatur quod prefatus comes itineris non valens diutius ferre austeritatem vite sancti presulis Vuolfgangi, petita et accepta benedictione, ipsum virum Dei solum reliquit inter montes et colles, sed ipsi sancto Dei dilectam solitudinem.

Hic * signatur quomodo sanctus Vuolfgangus post abscessum socii conabatur progredi et ascendere per viam inter duos [Duas ed.] monticulos, videlicet Valkenstain et alterum oppositum. Videns autem Sathan tantum viri Dei profectum in austeritate vite et invidens, motum terribilem concitavit, ut viro Dei videretur montium collisio et vite sue ingruere de prope excidium. Quo viso, vir Dei se in modum crucis tergotenus monti casum minitanti [Minitanti ed.] opposuit et se convertit ad orationem. Hoc facto, cito disparuit prestigium daemonis. Signum crucis manum ac caput quomodo sanctus Dei rupi impresserit, usque in hanc lucem obtutibus hominum exhibetur [Exhiberetur ed.] cernendum et mirandum.

Hic * signatur quod sanctus Vuolfgangus, depulsa diabolica illusione, ut prefertur, ascendit iugum montis, donec verticem attigit seu cacumen tenuit [Tenui ed.] ; de quo in vallem latam prope lacum prospexit ubi iam statua crucis erecta cernitur. Ibi flexo poplite, manus protendit in celum, Deum deprecans quatenus ei locum ostenderet, ubi sibi servitutis pensum redderet. Surgens ergo ab oratione, divino, ut creditur, instinctu proiecit de vertice montis in vallem, asciolam seu securim [Securum ed.] sub hoc proposito ut ubi eam reperiret, ibi se constructurum tugurium, in quo, sicut dicebatur, Deo servitutis suae miliciam [Maliciam ed.] offerret. Mira res. In hoc sancto impletur quod dicit scriptura: Mutabunt sancti fortitudinem, assument pennas ut aquile, volabunt et non deficient. Ipse namque de monte discedens [Dividens ed.] , et diu vallem circuiens, tandem asciolam supra saxum circa lacum Abernensee invenit. Ubi et nunc ecclesia ac sacellum in monimentum huius rei se exhibent.

[61] Hic * signatur quod sanctus dei Vuolfgangus, ut dicebatur, reperta in loco saxoso prope lacum asciola [Ascio ed.] flexis genibus divinam exorabat clementiam, ut quid [Quid supplevi, om. ed.] sue beneplacitum esset voluntati certo ostenderet indicio, quomodo intenderet ibidem erigere sibi ad manendum ediculam. Accepto igitur signo divinitus, adiecit etiam orando ut ipsa divina pietas eos dirigeret ad salutarem sue petitionis effectum, qui sue misericordie ibi implorarent auxilium. Cognovit enimvero in spiritu aliquando se ibidem a fidelibus in sincera devotione visitandum.

Hic * signatur quod sanctus Wolfgangus accepto divino oraculo cepit struere ediculam supra petram. Ibi exolvebat Deo munia laudis in magna alacritate et cordis sinceritate. Edificavit quoque oratorium iuxta domunculam in quo iugiter Deo obtulit spiritum contritum et humiliatum, seipsum sacrificans per carnis mortificationem; nec absurde creditur sanctum Dei demoni imperasse et advocasse ad oratorii erectionem. Licet enim sanctis hominibus imperare demonibus et auctoritate cogere ad aliqua agenda, ex quibus resultat gloria Dei et sanctorum suorum apparet meritum ac postremo ignominia inde accrescat Sathane [Eadem referre incipit abbas Bernardus (Chron. Lunael., p. 103), his verbis, quae loco commentarii subicimus. Aliud vir sanctus moliturus aedificium ecclesiam cum altari exstruere inchoavit in loco a cella 13 cubitis distante. Bino huic operi perficiendo si antiquitati, manuscriptis, picturis, traditioni ac typo fides, ut par est, adhibenda, suam daemon in congerendis structurae necessariis locasse operam perhibetur.] .

[62] Hic * sanctus Vuolfgangus cum die quadam dominica propter vite austeritatem defatigatis artubus sopore pressus paululum pertransisset mediam horam noctis, qua servi dei expergisci solent ad confitendum nomini Domini, ipse sibi indignatus egressus tugurium allidere satagebat ad petram manus pedes ac genua, [insulse fabulosa.] quodammodo exacturus cruciatum corporis pro penitentia, que religiosis pro culpis commissis infligi consuevit. Sed divina bonitas hominibus ostendere volens quanta amorum praerogativa sanctus ille apud se luceret, contra naturam saxum mollescere velut limus seu argilla cepit. Que vestigia hodie aduc se visibus ostentant.

Hic * signatur quomodo tugurio et capella constructis, sancto Dei diabolus apparens dixit: Quid mihi premii dabis, qui satisfeci tuo imperio in erectione ** tue edicule? Coniecturabat namque Sathan multa signa et miracula ibidem fienda, dixitque ad sanctum Vuolfgangum: Scio te multos hominum quesituros in loco illo et tuum suffragium imploraturos. Quamobrem mihi primum dona peregrinum qui hoc visitabit tugurium. Sanctus respondit Wolfgangus: Sustine in crastinum, et primum quod tibi occurret accipies pro mercede tua. Quam pollicitationem Sathan colligens sustinuit in crastinum. Interim sanctus se dedit in orationem, divinam efflagitans clementiam ne alicui hominum in hoc loco antiquus hostis valeret inferre molestiam. Qua prece completa, summo mane astabat Sathan impletionem pollicitationis sibi facte expectans. Quid ni fallar, apropiavit tugurio lupus. Ecce, inquit sanctus Vuolfgangus, merces tua; tolle quod tuum est et vade. Diabolus voce horribili inclamavit dicens: O episcope, decepisti me; decepisti me, episcope. Heu me quia sic turpiter deludor a vobis. Et accipiens lupum cum magno furore discerpsit, et eiolans ac clamans disparuit. Nec mirabere hec legens, stomacho labia promoveas, vach dicens, ut quid hic apocriphorum sompnia ventilabat pruriens vulgi auribus. Esto sint apocrypha, inpudenter non concerto. Sed quis nesciat ea etiam que contra fidem non militant, sola fide digna priscorum relacione et monimentorum exhibitatione devotioni et moribus fidelium accomodanda.

[63] Hic * signatur quomodo die quodam dum presul sanctus in orationum frequentia persisteret, haud dubium quin Dei nutu venator quidam tugurio, in quo sanctus manebat, apropinquabat, feras insequens et aucupio intendens, quia tunc temporis locus iste densissimis septus erat dumentis et frutectis. Agnovit autem ipse venator dignum Deo praesulem, quia aliquando eum Ratisbone viderat. De quo plurimum ipse sanctus turbatus et pavefactus fuit; timebat enim ne se proderet Ratisbone et sic dilecta privaretur solitudine. Factum est quod sanctus timuit. Noluit enim Deus amplius lucernam latere sub modio, sed ponere super candelabrum ut luceret omnibus qui in domo Dei sunt.

Hic * veniunt ad denunciationem venatoris missi a Ratisbonensibus legati celebres de clero et populo, duce praefato venatore, ad praesentiam dignissimi sui praesulis. Quem intuentes vix cognoscere potuerunt; tabefacta namque et marcida facies sua fuerat pre nimia inedia [Media ed.] et carnis afflictione. Procedentes tandem ad pedes ipsius, adoraverunt salutantes et paternam benedictionem petentes. Veni, veni, inquiunt, nobiscum, pater et episcope animarum nostrarum. Solare quos dudum orphanos reliquisti; expectat te nempe clerus cum populo tamquam dimidium anime sue.

Hic * missi legati a Ratisbonensibus amabilem ac venerandum suum presulem cum magno tripudio ex deserto Alpium reducunt Ratisbonam. Mira res. Etsi lingua hominum sileat, lapides clamabunt quantum hic sanctus Deo charus fuerit. Dum enim presul edicule abiturus verteret dorsum, et ipsum tugurium, quasi habitatorem sequi vellet, se vertit. At sanctus conversus ait: Precipio tibi per Deum ut ibi maneas, quia voluntas Dei est ut me ibi homines querant, quibus ipse misericordiam et solacium exhibebit. Verum in loco ubi corpusculum meum humo operietur, de me fiet silentium. Itaque hinc sanctus Vuolfgangus Ratisbonam cum gloria abducitur. Ingressusque Ratisbonam in ecclesiam sancti Petri collocatur. Ibi quantam exceperit obviam turbam clericorum et devotorum laicorum cum magna gratulatione se excipientium, non facile dixerim. Mentes sancto Vuolfgango devotae [Devoto ed.] et presertim alumpnorum suorum Ratisbonensium hec excogitent. Qualem vero post haec [Hanc ed.] vitam beatus presul duxerit, non facile expresserim [Sequuntur quidam loco communes de virtutibus episcopi, loco capitum XXII, XXIII Vitae a. Othlono.] .

[64] [Testimonia antiquorum] Hucusque legenda vetus, cuius longiora exscripsimus fragmenta ad illustrandum rhythmum seu Vitam rhythmicam S. Wolfkangi, quam edidimus. Est ille rhythmus paulo antiquior [Supra, n. 16.] , sed obscure et intricate eadem circiter exprimit quae in legenda planissime narrantur. Cum utrinque pauca illa quae forte vero consonant, fabulis implexa sint, inquiramus ilico documenta melioris fidei, quibus de sancti nostri commoratione in eremo constare videatur. Imprimis notare iuvat de populi concursu ad ecclesiam S. Wolfkangi prope Lunaelacum antiquius testimonium non prostare litteris indulgentiarum anno 1306 a Bernardo episcopo Pataviensi datis [Chronic. Lunael., p. 165, ubi perperam sub anno 1307 ponuntur.] , ex quibus praecipuum locum excerpimus: Cupientes igitur ut ecclesiam sancti Wolfgangi nostrae dioecesis, sitam [Correxi. ed. habet suam.] circa lacum in Maense, quae populoso frequentari consuevit accessu ob ipsius beati Wolfgangi patrocinia quae multipliciter ibidem claruisse dicuntur, indulgentiarum largis muneribus honorare, quatenus populi per diversa mundi climata illac concurrentes, dum lassantur corpora et taedio deprimuntur exilii, spiritualium deliciarum reficiantur dulcedine, et votivis per laborem reficiantur praemiis, omnibus vere paenitentibus etc. Anno 1317, decem episcopi, communi data epistula, uti tunc moris erat, novas indulgentias singuli concedunt [Urkundenbuch des Landes ob der Enns, tom. V, p. 627 – 28; in Chronico Lunael., p. 165 male sub anno 1307.] , ut monasterium sancti Michaelis in Mense Pataviensis diocesis congruis honoribus frequentetur. Non aliter loquuntur episcopi, anno 1324 similes concedentes indulgentias [Chronicon Lunael., p. 167 – 71.] . Et haec quidem ostendunt saec. XIV S. Wolfkangum iis in locis fidelium devotione celebrem fuisse. De eius patrociniis quae ibi claruerint, utique fit mentio; de incolatu vero miraculisve ab eo in vivis agente ibidem patratis nihil legimus. Gesta in eremo primus commemorat Albertus episcopus Pataviensis, in litteris indulgentiarum 18 iulii 1369, his verbis: Sane, quia egregius et beatus Christi confessor Wolfgangus in praesenti capella quam, ut fertur, propriis manibus construxit et mirifica inibi caritatis ac verae contritionis et paenitentiae opera devote explevit, quare digne in recolendam vertitur hominum memoriam qui ibidem meruit quod translatus est ad gloriam sempiternam [Urkundenbuch des Landes ob der Enns, tom. VIII, p. 424 – 425, Chronic. Lunaelac., p. 184 – 185.] . Ergone dicendum intra annos 1324 – 1369 haec omnia excogitata fuisse, et rei famam spargi coepisse?

[65] [et Aventini perpenduntur,] Audire iuvat Aventinum, a quo plerique moderni scriptores, qui S. Wolfkangi anachoresim non prorsus silentio premunt, rei historiam hausisse videntur. Hic quidem puerilia a Lunaelacensibus venditata reticet, factum vero recessus recipit, huiusque causam refundit in bella intestina, quibus anno 976 Bavaria perturbari coepit [Annales Iuvavenses maiores, MG., Scr. tom. I, p. 88; Ann. Hildesheim., MG., Scr. tom. III, p. 64; Diploma Ottonis II, 22 iulii an. 976, MG., Diplom. tom. II, p. 153.] . Postquam de Ramuoldo abbate notaverat: Ibi (Ratisponae), habito consilio, Ramovalda divi Haemerami praesul, quod Honorico faveret, capitur, Treveros relegatur [Annales, lib. V, c. 3, Sämmtliche werke, tom. III, p. 21.] , quod cum Arnoldi dictis non perfecte cohaeret [Arnoldi lib. II, n. 40.] , pergit: Voliphogangus pertaesus civilia arma ad Alpium Noricarum deserta secedit. Et in chronico suo germanice scripto: Hainrich der pischof von Augspurg, graf Berchthold von Scheirn, abt Ramwold von sant Haimeran warden gefangen und in das elend verschickt. Sant Wolfgang het ain grossen verdries an sölchem krieg zwischen den nechstgesipten freunden, dan der kaiser und herzog Heinrich waren zwaier brüeder sün. Er floch in das pirg, haust zu Mainsê im closter, das derselben zeit dem pistumb zu Regenspurg zuegehöret [Chronik, V Buch, cap. 8, Sämmtliche Werke, tom. V, p. 277.] . At paucis supra lineis, causam paulo diversam insinuat: auch sant Wolfgang der pischof ward verdacht in disen sachen [Ibid., p. 276. Addatur interpretatio quam expressit [von Lory] Chronologischer Auszug der Geschichte von Bayern. München, 8°, tom. I (1782), p. 285, ad a. 976: “Der hl. W … um zwischen dem Kaiser und dem Herzog neutral zu bleiben verbirgt sich in einer einöde unweit des Abersees.”] . Haec ab Aventino desumpta fuisse ex rhythmo seu Vita rhythmica, uti subdubitans conicit Riezler [Ioh. Turmaiers … Sämmtliche Werke, tom. III, p. 21, not.] , vix admittere ausim, cum neque anonymus poeta de bello civili, neque Aventinus de desiderio vitandi hominum strepitum et honores, neque de quinquennio in desertis acto [Verss. 62 sqq.; v. 89.] ullum verbum dicat, neque de tot prodigiis sancto ab eodem tributis quicquam insinuet. Crediderim potius Aventinum a populari fama factum recessus S. Wolfkangi accepisse, idque ex historia factionum illius aetatis illustrare voluisse. Et quidem fatendum est historiam vitae eremiticae sancti episcopi, prout ab Aventino exponitur, veri simillimam apparere. Ut enim taceam illam inniti traditioni satis antiquae certoque loco alligatae, non est cur miremur S. Wolfkangum suam civitatem aliquantisper deserere coactum fuisse, quando abbati ab ipso constituto Treveros aufugiendum fuisse constet; locum refugii ab eo electum esse territorium coenobii Lunaelacensis, probabilitate non caret, siquidem tunc temporis dominium illud episcoporum Ratisponensium erat. Hisce momentis, quamvis argumentum inconcussum haud efficiant, prudens quisque moveri potest ut factum commorationis S. Wolfkangi in tractu Lunaelacensi non neget.

[66] [et aliorum locorum similis traditio.] In aliis quoque locis S. Wolfkangum vel aliquando se occultasse vel portentosis operibus claruisse memoriae proditum est. Et imprimis narrant eum desertum quoque Schwindauense, in Bavaria superiore, dioecesi olim Frisingensi, aliquandiu incoluisse [M. V. Deutinger, Die älteren Matrikeln des Bisthums Freysing. München, tom. I (1849), p. 158 sqq.] . Fertur in illa eremo quosdam anachoreticam vitam duxisse, atque sanctum virum, comite monacho quodam Emmerammensi, illuc se contulisse; cum vero insepulta repperisset nonnullorum eremitarum corpora, quos Ungarorum furor pro fide necaverat, eorum ossa in unum collegisse locum; cellam insuper sibi construxisse et oratione ad Deum fusa aquam salutiferam excitasse, quarum ex rerum memoria locus Sancti Wolfkangi nomen acceperit, ubi postea ecclesia collegialis haud incelebris erecta est [J.-B. Lechner, Wahrhaffte Relation und grundlicher Unterricht von dem Ursprung des Stiffts Gotts-Haus S. Wolfgang in Schwindau, Freysinger Dioeces Chur-Bayerischen gefürsteten Graffschaft Haag gelegen, in Ratisbona Monastica, 4a ed., p. 85 – 88. De cultu S. Wolfkangi in Schwindau quaestio movebitur ubi de eiusdem gloria postuma,] . In ecclesia Sancti Wolfkangi prope Baumburg, ostenditur saxum cui nomen S. Wolfgangi Rast in memoriam sancti qui in eodem quieverit, pedumque vestigia reliquerit [Ita ad nos scribitur ex ordinariatu Monacensi litteris datis 12 febr., an. 1892.] . Similem exstare audio in St. Wolfgang (Weng) dioecesis Passaviensis [Litterae ab ordinar. missae 16 apr., ann. 1892.] ; etiam, ni fallor, in loco dicto Wolfgangstein haud procula monasterio Cremifanensi, et in St. Wolfgang am Stein prope Schlägl [Gl. post. § III.] . “Complures aiunt, ita Dobner [Wenceslai Hagek a Liboczan Annales Bohemorum, Pragae, 4°, tom. IV, p. 193 – 194.] , S. Wolfkangum in Bohemia eremiticam vitam egisse, et vestigia illa pedum petrae impressa, quae locis pluribus, praesertim circa Chudenicium pagum et ultra Krupnam venerationi etiam hodie sunt, manifesto esse testimonio, nempe impressa fuisse cum peregrinaretur ut pastor vel commoraretur ut eremita … Quod ad vestigia pedum saxo incisa attinet, ea spectantur non solum in Bohemia sed aliis etiam quibusque regionibus, praesertim ubi honori eius condita sunt templa, quas nunquam vel pede tetigisse S. Wolfkangum certum est. Facta autem sunt venerationis causa ista vestigia, quae passim fere uniformia sunt, ad similitudinem veterum illorum quae Ratisbonae publicae venerationi prostabant.” Nisi quod memoria labitur doctissimus vir Ratisponam ponendo pro Lunaelaco, eius iudicio prorsus adhaerendum existimamus, nec pauca quae de monumentis in Schwindau [De monumentis ad S. Wolfkangum pertinentibus in Schwindau servatis lege opus Getreuer Seelenfleiss, etc. (cuius titulum longissimum vide infra, De gloria postuma § 2), praecipue p. 70 – 73.] aliisque locis servatis colligere potuimus aliud asserere permittunt. Ex his igitur, quae modo enumeravimus, colligitur quam late sparsae fuerint fabulae Lunaelacenses [Similes traditiones in parochia Trattenbach dioec. Vindob., legesis infra, De glor. post. § 3.] . Earundem originem investigare ad eos spectat qui popularis phantasiae figmentis delectantur. Quam plurima illi noverunt exempla virorum insignium quibus, si vulgus audias, locus exstruendi templi divinitus monstratus sit, vel daemonis opera in aedificando locata, sub condicione mercedis primae animae, a qua semper eodem pacto inimicus fuerit defraudatus [P. Sébillot, Traditions et superstitions des ponts et chaussées, Revue des traditions populaires, tom. VI (1891), pp. 136, 279 – 87, tom. VII, p. 66 – 69; Bayon, Les rites de la construction, ibid., tom. VII, p. 207 – 208.] ; innumeri quoque sunt qui pedum vel corporis vestigia lapidibus impresserint [J.-G. Bulliot, La mission et le culte de S. Martin d'après les légendes et les monuments populaires dans le pays Éduen, Mémoires de la Société Éduenne, nouv. série, tom. XVI (1888), p, 73 sqq.; J. Carlo, Les empreintes, Revue des traditions populaires tom. VII (1892), p. 427 – 28; R. Basset, Les empreintes merveilleuses, ibid., pp. 499 – 504, 676 – 81.] . Talia et de S. Wolfkango circumferri potuisse, certo ostendunt illum ex iis fuisse, quibus praeclare gestorum fama alte animis hominum insedit.

[67] [De B. Willa.] Binis in locis Historiae Salisburgensis narrat Mezger se ex monumentis coenobii Nonnbergensis seu Sanctae Erentrudis didicisse beatam quandam Willam seu Billam S. Wolfkango eremicolam agenti sociam et quasi sororem fuisse, cuius, ut loquitur “clara cum sanctimoniae fama memoria superest, locusque sepulchri creditur esse prope ingressum ecclesiae [Nonnbergensis] ad sinistram, qui rubeis quibusdam cancellis vallatus visitur [Historia Salisburgensis, Salisburgi, 1692, fol., pp. 149, 298.] .” De hac beata femina, cuius nomen reticuerunt omnes paene qui data opera rem hagiographicam excoluere, paucis colligere hic locus est quaecumque ad notitiam nostram venerunt, postquam de re interrogatus, Salisburgensia monumenta perscrutatus est inventaque benevole nobiscum communicavit R. P. Willibaldus Hauthaler, O. S. B. Monasterii Sanctae Erentrudis Nonnbergensis necrologio [Editum est a G. E. Friess, Archiv für oesterreichische Geschichte, tom. LXXI, p. 1 – 209, et a S. Herzberg- Fränkel, MG., Necrol. tom. II, p. 65 – 74.] ad diem 15 octobris inscripta sunt haec duo nomina Walahin, Willa m[onia]les s[anctae] E[rentrudis] [MG., tom. cit., p. 72.] . Hanc autem Willam diversam non esse ab ea de qua hic quaeritur, suadet Iohannes Stainhauser, in opere manuscripto cui titulus Sancti Salisburgenses [Exstat eius ms. orig. in abbatia Sancti Petri Salisburgensis et apographa in Museo civitatis, nec non in bibliotheca regia Monacensi, uti nos docet laudatus P. Willibald Hauthaler.] . Testatur ille suo tempore (1602) ad alicuius monialis sepulcrum tabulam appensam exstitisse, in qua cum nimbo depicta cernebatur, apposita sequenti epigraphe: Hie leit begraben S. Billa, so ein klosterfrau heroben auf dem Nunberg u. sant Wolfgangi Waldschwester gewesen sei; tabulae autem aetas circa 150 annorum erat. Iamvero, eodem asserente auctore, fiebat 15 octobris commemoratio Willae. Hübner latinam affert inscriptionem Sepulchrum devotae Willae, quam putat inclusam quandam fuisse [Hübner, Beschreibung der Stadt Salzburg, tom. I, p. 297.] ; anno autem huius saeculi quadragesimo primo, in ecclesiae ingressu, ad sinistram visebatur sepulcrum quod antiquae traditionis testimonio beatae Willae erat, quodque an. 1749 abbatissa Nonnbergensis Caelestina Agnes renovari curaverat [F. Esterl, Chronik des adeligen Benedictiner-Frauen-Stiftes Nonnberg, Salzburg, 1841, 12°, p. 170.] . Nostris autem diebus in solo necrologio superest eius memoria, quae ceterum nunquam in libris liturgicis celebris fuisse videtur; nihil quippe de ea in kalendariis, missalibus atque breviariis deprehendit P. Willibaldus. Ex his patet valde obscura esse cultus illius religiosae feminae indicia, deque eius vita vix quicquam ad nos esse perlatum. Quod autem in epitaphio medii saeculi XV Sancti Wolfkangi socia nuncupetur, velut peremptorium veritatis argumentum accipere quis audeat?

[Annotata]

* fol. D.IVr.

* fol. D.Vr.

* fol. D.VIr.

* fol. D.VIIr.

* fol. D.VIIIr.

* fol. Er.

* fol. E.IIr.

* fol. E.IIv.

** fol. E.IIIr.

* fol. E.IIIIr.

* fol. E.Vr.

* fol. E.VIr.

§ VIII. De monasteriis virginum a S. Wolfkango reformatis, deque gestorum eius serie chronologica.

[68] [Utriusque parthenonis Ratisponensis] Duo erant Ratisponae virginum monasteria, Superius et Inferius, vernacule Obermünster et Niedermünster nuncupata, ambo duci subiecta [Vitae c. XVII.] . Florueritne in coenobiis illis ante Wolfkangum regula S. Benedicti, non liquet [Haec scribebat Romanus Zirngibl, Abhandlung über die Reihe und Regierungsfolge der gefürsteten Abtissinnen in Obermünster, Regensburg, 1787, p. 12: “Man konnte … behaupten dass die Frauen in Obermünster schon von ihren Ursprunge an Benediktinerinnen gewesen sind. Allein, ich will sie, um denn heutigen Stiftsdamen ohne sichere und überwegende Beweggründe ihre lieblingsidee nicht zu entreissen, für Kanonissinnen bis auf die Zeiten des hl. Wolfgangs hingehen lassen.”] ; tunc temporis certe, ut loquitur Othlonus, sub canonicae vitae institutis degebant [Vitae c. XVII.] , et de Monasterio Inferiori scribit auctor Vitae S. Erhardi: tunc temporis quippe canonicarum erat in eodem loco professio [Acta SS., Ianuarii tom. I, p. 538.] . Monialium huius coenobii pravitatem non solus S. Wolfkangi biographus memorat [Vitae c. XVII.] ; severioribus verbis citatus scriptor Vitae S. Erhardi utitur. Scito frater, ita S. Wolfkango loquens S. Erhardus inducitur, quod monasterium hoc, quod Deus omnipotens meae requiei praestitit, multis contaminatur sceleribus et inhabitantium monialium peccatum multipliciter reclamat meis precibus, quas pro earum neglegentiis multis modis effundo saepius. Dudum iam ipsarum lacrimis commotus, fudi preces ad Dominum, sed quia carnalibus patent foeditatibus, non ad iudicium delati sunt earum gemitus. Et addit auctor: Carnalis petulantiae non minima fiebat confusio, adeo ut cum ad artiorem vitam cogerentur, aliquae ipsarum monasterium reliquerint et fornicatoribus prioribus adhaeserint [Acta SS., l. c.] .

[69] [reformatio] Quaerendum imprimis est quandonam utriusque parthenonis reformationem aggressus sit S. Wolfkangus. Rebus Sancti Emmerammi compositis hoc factum fuisse docet Othlonus [Post haec quoque …, c. XVII.] , ergo, non ante annum 975. Insuper, in monasterio Inferiori — et in Superiori eodem fere tempore emendatio introducta videtur — S. Wolfkangus nonnisi postquam Iuditha, S. Heinrici avia obierat, manum operi admovere potuit. De celebri illa femina, quae Monasterium Inferius ita auxit ut illud denuo fundasse videretur [Diploma Heinrici II. Stumpf, Reichskanzler, n. 1335.] , cui etiam ann. 973 – 74 seipsam adiunxit, exstat carmen in codice Bambergensi saec. XI ineuntis, regulas S. Benedicti et Caesarii Arelatensis complectente [Jaeck, Vollständige Beschreibung der öffentlichen Bibliothek zu Bamberg, Nurnberg, 1831, tom. I, p. 29, n. 182, ubi tamen non recte imaginem interpretatur. Cfr. ibid., p. VI – VII.] . Adiacet in manuscripto pictura Iuditham cum Heinrico filio exprimens, quam sequentes illustrant versiculi [Editi apud Hirsch, Heinrich II, tom. I, p. 122; quos repetiit Janner, Geschichte der Bischöfe von Regensburg, tom. I, p. 395.] .

      [vetusto carmine] Conspicitur pictus dux nobilis atque serenus
Heinricus prestans Bawarica regna gubernans [Scilicet dux Heinricus ab Aventino “rixosus” dictus.] ,
Progenies domnȩ venerabilis alta Iudittȩ,
Quȩ spretis mundi faleris et pondere regni
Optans se frenis monachilis subdere legis
Augmentavit opes, maiores struxit et ȩdes
Huius basilicȩ sanctȩ sub honore Mariȩ [Niedermünster, quod divae memoriae avia nostra Iuditha olim in honore sanctae Dei genetricis Mariae a fundamentis in abbatiam erexit. Diploma citatum, Stumpf, n. 1335.] .
Hoc cum velle suum raperet sors ultima rerum,
Inter funereas veluti semiviva loquelas
Postulat, exorat, nimiumque petendo laborat
Expleri votum, quod vovit perficiendum.
Isthoc arripiens cordis gratulamine * gaudens
Ductor prefatus ut semper ad omnia lȩtus
Hortamenta boni, spatii mox tempore parvi
Diruit errores fictas pellendo sorores;
Convocat electas Christo sponsante puellas
Ac iuxta ritum postscripti regminis artum
Vivere fulcivit, rebus monitisque coegit.
Quisquis in hoc faveat, communia premia sumat;
Si quis disperdat, Maria vindice solvat.

Veluti reformationis auctores exhibentur Iuditha, [illustrata.] quae moriens illam fieri commendavit, et Heinricus, qui ab Othlono quoque laudatur ob commissum S. Wolfkango munus disciplinam monasticam in puellarum monasteriis instituendi [Vitae c. XVII.] . Ex hoc igitur carmine, quod optimae notae documentum se prodit, auspicatae reformationis tempus aliquatenus colligitur. Iuditha enim non anno 975, quod existimavit Ried [Cod. diplom. Ratispon., tom. I, p. 104.] , defuncta est, sed, uti videtur, post annum 980 [In diplomate 11 octobris 980 mentio fit domine Iudithe et filii eius Heinrici ducis seu ipsorum heredis proximi … MG., Diplom. Ottonis II, n. 230, p. 258. Nolo tamen omittere hoc instrumentum transsumptum esse ex diplomate anni 959, MG., Diplom. Ottonis I, n. 203, p. 282, et cum nihil repugnet etiam mortua Iuditha eius verba servata fuisse, nolo argumentum nimis urgere.] . Eam usque 987 vitam produxisse quispiam opinatus est [Büchner, apud Hirsch, Heinrich II, tom. I, p. 123, n. 2. Obiit Iuditha mense iunio, die 28, ut legitur in necrologiis Emmerammensibus (Hirsch, ibid.), vel 29, ut in necrologio Inferioris monasterii, Böhmer, Fontes rerum germanicarum, tom. III, p. 485: Domna Iuditha.] , nec improbabiliter, cum Heinricus dux nonnisi post annum 985, quo dignitatibus restitutus est, suae matris hortamenta audire potuerit. Reformationis ratio paucis depingitur: regula S. Benedicti imposita, fictae sorores expulsae, quod optime concordat cum Vitae S. Erhardi loco citato; tandem consentit auctor carminis cum Othlono, ubi ducis Heinrici studium in promovenda monialium correctione extollit.

[70] [Monasterium Sancti Pauli] Quo efficacius tanto operi adlaboraret, novum monasterium puellarum instituere S. Wolfkangus aggressus est, quarum exemplo ceteras ad virtutis aemulationem provocaret. Quod cum in aliquo sui iuris loco in ipsius municipio civitatis ad Sanctum lum aptasse perhibeatur [Vitae c. XVII.] , iam antea basilica quaedam Sancti Pauli exstitisse videtur, cui asceterium adiunxerit. Diplomatis, quo fundatum est, reliquias servasse videtur “manuscriptus codex”, ex quo sequens fragmentum protulit Gewold [Hundius-Gewold, Metropolis Salisburgensis, tom. III, p. 62.] . Quod, quamquam vix aliquid certi haurire est ex documento adeo depravato, in tanta penuria minime neglegendum est.

Dem Münster dess h. S. Peters gib und zueigne (ich Wolfgang von Gottes Gnaden Bischoff zu Regenspurg) Ihm und seinem mitzwelfpotten, dem h. S. Pauls zu ewiger Niessung und Braüchnus der closterfrawen die mein Demütigkeit nu zusamen gesambt hat, inn dasselbig ihr Münster das mit meiner Hülffgezund redlich erpawt ist, alles das, das do hat das Bisthumb (zu Regenspurg) zu Calmünz, jenseit dess Wassers genant Vils, biss zu der Nabe, erbaut und unerbaute Erd, Hoffstett, Wisen und Weid, Stock und Stein. Zeugen der Sach sein Hertzog Hainrich, Grave Babe, Grave Ruprecht, Grave Erbo, Gottschalck, Israhel, Englschalck, Asprecht, Wurzer, und sein Sohn Matthias. Das ist geschehen in der ehegenanten S. Peters und Pauls Münster an dem Tag ihrer Geburt, zu denen Zeiten als regiert hat khayser Otto der ander [Latinam interpretationem Mi Rieberer, S. I., subicimus. Ego Wolfgangus Dei gratia episcopus Ratisponensis, monasterio sancti Petri eiusque consortis sancti Pauli ad perpetuum usum et sustentationem monialium a mea exilitate collectarum, ad ipsarum monasterium nunc mea ope honeste aedificatum, do et trado omnia quae habet episcopatus Ratisponensis in Calminz, trans aquam Vilsam, usque ad aquam Nabam, culta et inculta, villas, prata, pascua, cum omnibus eo pertinentibus. Testes huius rei sunt dux Heinricus, comes Babo, comes Ruprecht, comes Erbo, Gotschalc, Israel (fors Isanrich), Engelscalc, Asprecht, Wurzer et filius suus Matthias. Hoc factum est in praedicta sanctorum Petri et Pauli ecclesia die natali eorum, temporibus Ottonis secundi. Ex R. Zirngibl, Abhandlung vom Stifte St. Paul, 1803, 4°.] .

[quandonam constitutum.] Tale instrumentum nonnisi anno 983 confici potuisse cum Zirngibl [Abhandlung, etc. supra cit.] nonnulli concludunt, eo quod secus Otto II imperator († 7 decembris 983) et dux Heinricus, utique iunior (983 – 985), simul agere non potuissent [Janner, Geschichte der Bischöfe von Regensburg, tom. I, p. 398.] . Non nego cum aliis factis certis haec satis apte componi, quandoquidem Sancti Pauli moniales congregare coeperit Wolfkangus antequam ceterorum coenobiorum reformatio faustum sortita esset exitum, annis vero superioribus civiles perturbationes tali incoepto minime favisse. Sed haec rettulisse sufficiat; forma enim scripti nil satis certum colligere sinit.

[71] [De Brigida Heinricifilia] Praetermittendum non est haud nobis probari quod passim legitur, Heinricum ducem filiam suam Brigidam monialibus Sancti Pauli adiunxisse, eamque postea abbatissam huius asceterii creatam fuisse [Janner, l. c.; Brunner. Ann. boic., l. 8, n. 4, cit. apud Janner; Hirsch, Heinrich II, tom. I, p. 123; Riezler, Geschichte Baierns, tom. I, p. 377.] ; immo, qui attente legerit Othlonum, non novum monasterium ab eo intellegi, sed antiqua illa Superius vel Inferius, persuasum habebit: In tantum autem, gratia divina largiente et beato Wolfkango corrigente, in eisdem sanctimonialibus convaluit castitatis religio et regularis vitae professio, ut ipse dux praefatus … filiam suam Brigidam earum iungeret collegio [Vitae c. XVII.] . Iis ergo virginibus filiam suam tradidit dux, quas correxerat, non quas primo instituerat Wolfkangus; nec aliud docent diplomata vel series abbatissarum [Diplomatarium Sancti Pauli collegit doctissimus Ried. Ex eodem seriem abbatissarum inde ab anno 1220 congessit Janner, op. cit., tom. I, p. 399. De abbatissis Superioris Monasterii habemus tractatum Romani Zirngibl supra citatum, a quo nomen Brigidae exsulat. Vide etiam Wittmann, Schenkungsbuch des Stiftes Obermünster, Quellen und Erörterungen zur baierischen und deutschen Geschichte, tom. I, p. 150.] . Aucta fuit postea Brigida abbatissae dignitate [Vitae c. XXX.] , Ratisponae, vel alibi. Ferunt illam rexisse monasterium in Andlau, quia in diplomate Heinrici II vocatur Brigida quaepiam huius loci abbatissa soror nostra [Anno 1004, die 1a iulii, Stumpf, Reichskanzler, n. 1388.] . Cum tamen, uti monet Hirsch [Heinrich II, tom. I, p. 315, n. 3.] , eodem titulo nuncupetur Sophia Gandersheimensis [Anno 1008, die 3 septembris. Stumpf, Reichskanzler, n. 1506.] , sensu spirituali sororis nomen accipiendum videtur. De monasterio Sancti Pauli etiam audiendus Aventinus: Honoricus secundus… usus est familiariter divo Voliphogango Reginoburgensium episcopo. Eius suasu Reginoburgii… divo Paulo templum dedicat, antistitem filiam suam capit, aedem sanctis virginibus fecit ut pudice casteque vivendi exemplar forent foeminis sacratis Superioris Inferiorisque ibidem monasterii. [Monasterium Heinrici.] Hae enim excusso pudicitiae freno populariter tum vivebant, seque nescio cuius chori dominas nuncupabant [Annal., lib. V, c. 2, Opp., ed. Riezler, tom. III, p. 16.] . Coenobium Sancti Pauli Heinrici suasu conditum fuisse Aventinus apud Othlonum, quo hoc fere in loco velut fonte usus est, non invenit. An forte haec de suo addidit, vel diversa neglegenter miscuit? Quicquid id est, res miro modo convenit cum titulo quo Wolfkangi coenobium in libro confraternitatum Salisburgensi designatur: congregatio Sancti Pauli de loco qui dicitur monasterium Heinrici [Liber confraternitatum recentior, in MG., Necrolog., tom. II, p. 53.] , fortassis quia favente Heinrico conditum fuerit. Eundem titulum reppererat Hochwart in libro traditionum [Monasterium Sancti Pauli, quod in libro traditionum vocatur monasterium Henrici, anno Domini 994 (!) exstruxit, apud Oefele, tom. I, p. 177.] .

[72] Reformationis a S. Wolfkango inductae fata si persequi vellemus, longe a proposito aberrandum foret. Lege apud saec. XVI scriptores quantum ab eius institutis hoc tempore moniales deflexerint [Christophorus Hoffmann, apud Oefele, tom. I, p. 554; L. Hochwart, ibid., p. 177. Vide etiam Hundius, Metropolis Salisburgensis , tom. III, p. 1.] . Monasterium Sancti Pauli a Sixto V pontifice maximo suppressum est [Ried, Codex diplom. Ratisbonensis, tom. II, pp. 1247, 1253.] , et ab episcopo Philippo anno 1589 patribus Societatis Iesu traditum [Ibid., p. 1269.] , qui illud incoluere usque ad tempora exstinctae Societatis. Aedium incendio consumptarum vix pauca nunc supersunt vestigia, a quibus tamen non exsulat S. Wolfkangi memoria; ostendunt enim eo loco fontem Wolfgangibrunnen nuncupatum, cui sanctus episcopus benedixisse fertur [Walderdorff, Regensburg in seiner Vergangenheit und Gegenwart, 3 ed., p. 132.] .

[73] [Vitae Wolfkangi chronotaxis.] Praeter haec, quae longiorem tractationem postulare videbantur, multa sunt in chronicis, instrumentis variisque libris dispersa, quibus diu immorari non vacat, licet breve de iisdem iudicium merito exspectari queat. Ita seriei chronologicae praecipuorum actorum S. Wolfkangi ea inserenda duximus, adiectis, ubi opus est, compendiariis declarationibus.

[Nativitas.] C. an. 925 – 930 nascitur S. Wolfkangus. Tempus quidem nuspiam indicatur, aliquatenus tamen supputari potest. Post annos duos et viginti regiminis episcopalis [Vitae c. XII. ] , anno 994 diem suum obiit [Infra, ad h. a.] . Nihil apud biographos de ingravescente aetate; supremus autem morbus plane fortuitus fuisse videtur. Ex his prudenter inferimus illum sexagenario maiorem fuisse, adeoque ortum circiter intra annos 925 – 930. Mirandum sane auctorem Chronici Lunaelacensis tam fidenter annum nativitatis 904 indicare potuisse [Chronicon Lunaelacense, p. 90.] . Si nonaginta annorum senex obiisset Wolfkangus, hoc siluisse biographos vix credendum esset; nec in ceteris documentis historicis tale quid reperire est.

Ante an. 956 Augiae litteris imbuitur [Vitae c. III.] .

Intra an. 941 – 956 cum Heinrico postea Treverensi archiepiscopo scholam Wirceburgensem frequentat sedente Poppone (941 – 962) episcopo Wirceburgensi [Vitae c. IV.] .

An. 956 cum eodem Heinrico archiepiscopo creato urbem Treverensem petit [Vitae c. VI.] .

An. 964 mortuo Heinrico, Coloniae aliquantisper commoratur [Vitae c. IX.] .

Intra an. 964 – 972 monachus Einsidlensis factus, a S. Udalrico presbyter creatur [Vitae cc. X, XI.] . S. Wolfkangum sacerdotio initiatum esse anno 968, cum tricesimum tertium aetatis annum explesset, haud scio qua ratione comprobetur [Janner, Geschichte der Bischöfe von Regensburg, tom. 1, p. 354; J. Schindler, Der heilige Wolfgang, p. 34; “wahrscheinlich im jahre 968”. O. Ringholz, Studien und Mittheilungen aus dem Benedictiner-orden, 1886, p. 54.] ; priorem sui monasterii fuisse, et quidem ab anno 970, soli recentiores affirmant [Janner, Schindler, II. cc.] ; decanum egisse etiam passim dicitur [Murer, Helvetia Sancta, Lucern, 1648, fol., p. 263; Bucelinus, Menologium Benedictinum, ad diem 31 octobris; Chronique d'Einsidlen, par un religieux capitulaire. Einsidlen, 1787, 1e partie, p. 57; “Wolfgang der heilige erster Dekan von Einsiedeln.” Burgener, Helvetia Sancta, tom. II (1860), p. 343.] , quod in Martino Polono se invenisse testatur Hartmannus qui citat verba: Eodem tempore sanctus Wolfkangus supradicti monasterii Heremitanum monachus et decanus, Ratisbonensis episcopus est factus, qui multos incredulos suo tempore convertit [Chr. Hartmann, Annales Heremi, Friburgi Brisgoviae, 1612, fol., p. 80.] . Callidus erit qui haec in Martino detexerit.

An. 971, ut videtur, Pannoniam petit [Vitae c. XIII; supra, n. 29.] .

[In episcopatu] An. 972, mense septembri vel octobri a Piligrimo Pataviensi revocatur [Supra, n. 29.] ; die 25 decembris Francofurti episcopatus Ratisponensis investituram accipit [Vitae c. XIV.] .

An. 972 – 973? principes Schirenses excommunicat: Principes Schirenses, ut supra dictum est, multa contra Deum mala commiserant; unde a S. Oudalrico et S. Wolfkango in excommunicationem tam ipsi quam castrum Schyrense et omnia eis attinentia inciderant. Ita Conradi Chronicon Schirense [MG., Scr. tom. XVII, p. 622.] . Utrum vivente adhuc S. Udalrico in eos animadverterit S. Wolfkangus, non liquet.

An. 973, die 6 iulii, Augustae S. Udalricum tumulat. Facti testis est Gerhardus S. Udalrici biographus [Vita S. Oudalrici, MG., Scr. tom. IV, p. 414.] et continuator Sasaviensis Cosmae cuius haec sunt verba: A. 972. S. Oudalricus episcopus Augustensis migravit ab hoc saeculo quarto nonas iulii. Cuius corpus sepelivit S. Wolfrangus [Fontes rerum Bohemicarum, tom. II, p. 239.] . Aperte falsa est nota temporis, quam recte Herimannus Augiensis indicavit [Chronicon, MG., Scr. tom. IV, p. 116.]

An. 973 – 974 dioecesim Pragensem a Ratisponensi divelli permittit, privilegiumque ipse componit [Supra, nn. 42, 44.] .

An. 974? Brigidam Heinrici ducis filiam baptizavit et de sacro fonte levavit [Vitae c. XXX.] . Tempus nativitatis Brigidae nuspiam notatur; hunc circiter annum eligendum duxi, quoniam 6 maii anni 973, qui primus fuit episcopatus Wolfkangi, natus est S. Heinricus Brigidae frater [Hirsch, Heinrich II, tom. I, p. 88; Giesebrecht, Geschichte der Kaiserzeit, ed. 4, tom. II, p. 591 – 92. Fidenter asserit Janner, op. cit., p. 398, Brigidam, anno 973 natam esse, assertum vero minime probat.] ; eam vero, a mense maio an. 974, quo coepit Heinrici rebellio [Giesebrecht, Jahrbücher des deutschen Reichs unter Otto II, p. 17.] , usque 985, quo restitutus est, vix putem illum filiam suam episcopo Ratisponensi baptizandam obtulisse. Neque post ann. 985 nata est; cum enim illam monialium a Wolfkango reformatarum adiunxerit collegio [Vitae c. XVII.] diemque supremum obierit anno 995, ante decennium expletum Brigida velum suscepisse credenda esset.

An. 975 monasterio Sancti Emmerammi Ramuoldum abbatem praeficit [Supra, n. 48.] .

[gesta.] An. 976 – 977? Ratisponam tantisper relinquit, et vitam eremiticam agit [Supra, nn. 57, 58.] .

An. 978 exercitum Ottonis II Parisios usque comitatur [Vitae c. XXXII.] .

Ante an. 979 reformatum fuit coenobium Tegernseense; cuius facti hic mentionem inicimus, quoniam haud sine Wolfkangi interventu completum fuit. Mortuo enim Hartwico, qui huc missus fuerat abbas ex eodem quo Ramuoldus Treverensi monasterio [Secundum regularem vitam Hartwicum nomine praefecimus abbatem. MG., Diplom. Ottonis II, n. 192, p. 220. Emissum fuit hoc instrumentum mense ianuario 979, Ficker, Beiträge zur Diplomatik, I, p. 197.] , suffectus est, anno 982 monachus Emmerammensis Gosbertus, hac aetate celeberrimus [Lege Hirsch, Heinrich II, tom. I, p. 125.] .

An. 979, die 14 octobris, Ratisponae ab Ottone II S. Wolfkango conceditur territorium ad construendum castellum adversus Ungarorum infestationes. Vir venerabilis Wolfkangus… adiens celsitudinem culminis nostri innotuit auctoritati nostrae in terram quondam Avarorum iuxta fluviolum qui Erlaffa dicitur, locum quendam esse qui Steinachiricha [Steinakirchen, Markt und Gemeinde, Oesterreich unter der Enns, 1 ½ meile N. W. von Scheibss.] nominatur, quem per multa annorum curricula desertum ipse de Bawaria missis colonis incoli fecit; qui ut tutiores ibi ab infestatione Ungrorum manere possent, petiit nostram serenitatem locum quendam inter maiorem et minorem Erlaffam situm, ubi ipsi conveniunt, castellum ad construendum qui vocatur Zuisila. Petitis annuit imperator, et locum concessum accurate definit [MG., Diplom. Ottonis II, n. 204, p. 231 – 32, quod legerat Aventinus Annales, lib. IV, 4, Sämmtl. Werke, tom. II, p. 450.] . Quoniam multa annorum curricula sanctus praesul nondum expleverat, de colonis iam a decessoribus suis huc missis agi putem [Cfr. Huber, Geschichte der Einführung und Verbreitung des Christenthums in Südostdeutschland, Salzburg, tom. IV (1875), c. VIII: Das St Emmerammer Missionsgebiet an der Erlaf, pp. 275 – 87.] ; dudum enim ecclesia Ratisponensis territorium ad Erlaffam possidebat [Tuto († 930) quasdam possessiones in Austria ad flumen Erlafa acquisivit a Wichindo episcopo Pataviensi … ut est in libro traditionum folio 88. Hundius-Gewold, Metropolis Salisburgensis, tom. I, p. 128. Quae traditio inedita est. Dümmler, Ueber die südöstlichen Marken des fränkischen Reichs, Archiv für oesterr. Gesch., tom. X, p. 58.] . Ab hoc castello ortum duxit oppidulum cui et hodiedum nomen Wieselburg [E. von Sacken, Kunstdenkmale des Mittelalters im Erzherzogthume Niederösterreich, Jahrbuch der kk. Centralcommission für Erforschung der Baudenkmale, tom. III (1857), p. 159; Keiblinger, Geschichte von Melk, tom. I, p. 96 – 7.] .

An. 979, die 15 octobris, Saalafeldae ab Ottone II confirmatur possessio curtis quae vocatur Fillac episcopo Sabionensi Albuino, per interventum ducis Ottonis nepotis nostri et fidelissimi episcopi Ratisponensis ecclesiae Wolfgangi [MG., Diplom. Ottonis II, n. 205, p. 233. Cfr. Resch, Annales Sabionenses, tom. III, p. 635.] . Ex hisce litteris, utrum iure, nescio, concludit Sinnacher episcopum Albuinum cum S. Wolfkango amicitiae vinculo coniunctum fuisse [Sinnacher, Beiträge zur Geschichte der bischöflichen Kirche Säben und Brixen in Tyrol. Brixen, 8°, tom. II (1822), p. 26.] , atque opinatur utrumque anno 972 Galliam petiisse; quae est levissima coniectura.

An. 980, die 11 octobris, Triburiae Otto II confirmat monachis Sancti Emmerammi possessionem terrae Riut iuxta Oenum fluvium per interventum ducis Ottonis et Wolfgangi venerabilis Ratisponensis episcopi et fidelis nostri Ramwoldi abbatis [MG., Diplom. Ottonis II, n. 230, p. 258.] . Nolo ex his deducere S. Wolfkangum cum imperatore Triburiae fuisse [Ita Janner, Geschichte der Bischöfe von Regensburg, tom. I, p. 388.] . Eadem enim formula occurrit in diplomate nunc citando Romae vero dato. Numquam tamen neque Wolfkangus neque Ramuoldus Romam adierunt.

An. 980, consecrat cryptam quam in orientali parte ecclesiae S. Emmerammi exstruxerat Ramuoldus. Factum memorat Arnoldus: In hac ergo tam typifera basilica a beato Wolfkango in honore sanctae et individuae Trinitatis et omnium sanctorum dedicata, venerabilium pater Ramuoldus etc. [Arnoldi, lib. II, n. 41, p. 5, MG., Scr. tom. IV, p. 568.] . Tempus autem indicatur in hac nota ab Emmerammensi monacho saec. XV scripta, sed ab antiquiore forte instrumento derivata: Notum sit omnibus Christi fidelibus quod anno Domini nongentesimo octuagesimo consecrata est cripta sancti Ramuoldi a beato Wolfgango episcopo Ratisponensi, cuius corpus in hoc coenobio requiescit humatum etc. [Notae S. Emmerammi, in MG., Scr. tom. XV, p. 1094.] .

An. 981, die 2 aprilis, Romae Otto II monachis S. Emmerammi concedit praedium Scierstat per interventum Ottonis et venerandi praesulis Wolfkangi nec non et amabilis Ramuoldi abbatis [MG., Diplom. Ottonis II, n. 247, p. 279.] .

An. 982 Gosbertus abbatiae Tegernseensi praeficitur, Wolfkangi suasu, uti videtur [Supra, ad a. 979.] .

An. 983? monasterium Sancti Pauli Ratisponae instituitur [Supra, n. 70.] .

An. 983, die 5 iunii, Veronae Otto II traditionem quorundam bonorum S. Emmerammo factam confirmat per venerabilis Wolfkangi Reginensis episcopi petitionem nec non et Ramwoldi eiusdem coenobii abbatis fidelis interventum [MG., Diplom. Ottonis II, n. 293, p. 345.] . Tria alia diplomata eodem die eademque fere sub formula data fuere [MG., ibid., n. 294, p. 347; n. 295, p. 348; n. 296, p. 349.] . Neque haec sufficiunt ut demonstretur S. Wolfkangum Veronae in comitatu imperatoris fuisse.

Post an. 985 monasteria Ratisponensia Inferius et Superius reformantur [Supra, nn. 68, 69.] .

[S. Heinrici educatio.] Eodem tempore educando filio Heinrici II ducis, operam dedisse videtur Wolfkangus. Factum testatur Thietmarus: Nutrit praeclarum Wolfkangus praesul alumnum [Chronic., lib. V, MG., Scr. tom. III, p. 790.] ; quod et his verbis annalista Saxo refert: nam et nutritor ipsius regis fuerat [MG., Scr. tom. VI, p. 653.] . Mirum procul dubio est neque Arnoldum, neque Othlonum, a quo S. Wolfkangus cum Heinrici ducis liberis agens eisque futura praedicens [Vitae c. XXX.] inducitur, de tanto munere quicquam scivisse. Rem negare non permittunt expressa testimonia. Probabile est non ante annum 985 iuniorem Heinricum Wolfkango creditum fuisse, cum hoc tempore pater eius a Ratispona remotus viveret [Hirsch, Heinrich II, tom. I, p. 92, n. 1.] .

[Reformatio Altahensis.] An. 990 reformationi Altahensis monasterii adlaborat. Heinricus dux, teste Wolfherio, divino, ut constabat et adhuc constat, auxilio, et virorum illustrium sane Biligrimi Pataviensis episcopi et Wolfgangi Radisponensis episcopi consilio, quendam Erkambertum iustae conversationis de Suevia eo acquisivit, cui idem monasterium ad instituendum eo loci regulam S. Benedicti commisit [Godehardi vita prior, MG., Scr. tom. XI, p. 173.] . Tempus non aegre determinatur, quamvis in eo assignando citatus auctor sibi non constet. In Godehardi Vita priore septennio post monarchicae ibidem institutionis iniciacionem elapso Heinricum ducem obiisse perhibet [Ibid.] ; unde reformatio caderet in annum 988; sed haec retractans in Vita posteriore, septimum Ottonis III annum, nempe 990, indicat [Godehardi vita posterior, ibid., p. 199.] . Et recte quidem, ipsis consentientibus annalibus Altahensibus: 990. Erkenbaldus abbas ordinatur et regularis vita sub eius dominio in Altahensi monasterio ordinatur et restauratur [Ekkehardi Auctarium Altahense, MG., Scr. tom. XVII, p. 363.] . Etiam sacerdotio a Wolfkango initiatus est S. Godehardus, recens inductae disciplinae strenuus propugnatur, scilicet,

An. 991 Godehardus Biligrimo Pataviensi episcopo in cuius parochia idem monasterium situm erat defuncto, a sancto Wolfgango Ratisponensi episcopo presbiterii dignitate et merito est insignitus [Godehardi vita prior, MG., Scr. tom. XI, p. 173.] . Iam vero, e vivis excessit Piligrimus anno 991, cui statim successit Christianus [Annales Quedlimburg., MG., Scr. tom. III, p. 68; Annalista Saxo, MG., tom. VI, p. 636.] .

An. 992, quo episcopus Veronensis ordinatus est Otbertus, mentionem innectimus pretiosi codicis sacramentalis, quem probabiliter coniciunt a S. Wolfkango ei dono datum fuisse [Wattenbach, Aus Verona, Neues Archiv, tom. III, p. 207.] . In benedictione cerei eius nomen appictum est: pro gloriosissimo rege nostro Ottone necnon et venerabili antistite nostro Wolfkango; et in kalendario haec, inter alias, addita nota: VIII kal. novembris anni Domini DCCCCXCII, indictione V, ordinatio Otberti Veronensis episcopi [Delisle, Memoire sur d'anciens Sacramentaires, Paris, 1886, 4°, p. 195, 196.] .

[Acta tempore incerto.] An. 973 – 994. Quaedam feruntur a Wolfkango in episcopatu gesta quae certo tempori illigari nequeunt, et hic paucis enumerabimus. Quidnam tandem egerit pro monasterio Sancti Iohannis in Mallerstorf, non est perspicuum. Refert Conradus de Monte Puellarum ab eo altare primae fundationis in Mallerstorff, quod Heinricus et Ernestus eius filius comites de Kirichperg fundaverunt, procurante Purchardo primo eiusdem loci abbate, in honore sancti Ioannis Baptistae fuisse dedicatum [Apud Eccard, Corpus historicum medii aevi, tom. II, p. 2246.] . Iisdem pene verbis utitur Staindelius [Chronicon, apud Oefele, tom. I, p. 465. Eadem etiam legebantur in exemplari Chronici Andreae Ratisponensis, Pez, Thesaurus Anecdot., tom. IV, 3, p. 471, sed in margine scripta.] qui factum ad annum 972 refert. Clarius loquitur Hochwart, qui haec addit: ostenditur in eodem monasterio cultellus quem tunc ibi reliquerat [De epp. Ratisponensibus, lib. II, c. XV, apud Oefele, tom. I, p. 178.] . Monasterium Mallerstorfense constitutum est ineunte saeculo XII, habeturque fundationis confirmatio a Lothario III [Monumenta Mallerstorfensia, in Monum. Boic., tom. XV, p. 263. De coenobio ab Ottone Bambergensi constructo quaere in eius Vita, MG., Scr., tom. XII, p. 759.] . Porro, si fontem supra dictorum quaeramus, nullus alius occurrit praeter traditionem anni 1109, quae tamen multo serius conscripta videtur; in qua memoratur dedicatio basilicae sub Burchardo primo abbate et Hartwico episcopo Ratisponensi: principale altare, sicut fideli relatione notum est, prescripta die, videlicet nonas septembris a sancto Wolfkango consecratum est [Monum. Boica, tom. XV, p. 255.] . Notandum est coenobium Mallerstorfense exstructum fuisse in fundo Inferioris Monasterii Ratisponensi [Diploma Lotharii, ibid., p. 264.] . Tempore Wolfkangi, uti videtur, sacellum quoddam ibi erat, cuius altare dedicarat; eius autem loco amplior postea basilica aedificata.

Diplomate dato anno 1123 Hartwicus episcopus Ratisponensis tradit quicquid episcopalis dicionis fuit in monte quem beatus Wolfkangus quintus antecessor meus incastellavit [Ried, Codex diplom. Ratisbon., tom. I, p. 182; Monum. Boic., tom. XIII, p. 353.] ; quod aliquantulum amplificat Conradus de Monte Puellarum: Hic etiam montem prope Weltenburg incastellavit et ecclesiam Sanctae Mariae ibidem dedicavit [Apud Eccard, Corpus historicum medii aevi, tom. II, p. 2246.] . Ita pariter Andreas presbyter [Chronicon, apud Pez, Thesaurus Anecdot., tom. IV, 3, p. 473.] , et Hochwart [L. c., ap. Oefele, tom. I, p. 178.] . Mons ille, in quo Wolfkangus coenobium ab Ungaris vastatum restituit et adversus novas incursiones protexit, Artzberg dicitur, servatque etiamnum memoriam sancti viri [Die oberen Schanzen daselbst heissen noch jetzt Wolfgangsschanzen. Janner, Geschichte der Bischöfe von Regensburg, tom. I, p. 392. Cfr. Vitae c. XXXVI.] . Annum 980, quem indicat series abbatum Weltenburgensium, admittere non audeo, cum ipsi Hundio visus sit ille catalogus non omnibus numeris absolutus [Hundius-Gewold, Metrop. Salisb., tom. III, p. 333. An. 980 admittit quoque I. B. Stoll, Geschichte der Stadt Kelheim, Verhandlungen des historischen Vereins für Niederbayern, tom. IX (1865), p. 225.] .

Decimas aliquando concessit ecclesiae Wessofontanae: super decimis a fratribus nostris Wolfgango Ratisponensi et Udalrico Augustensi episcopi ecclesiae vestrae concessis, ita diploma pontificium Waltoni abbati datum [Anni 1141. Jaffe-Ewald, Reg. pont. Rom., n. 8160.] ; item ecclesiam in Haberskirchen ab amita sua rogatus, quae nominata fuit Atta…, basilicam… rebus et honoribus rationabiliter satis glorificavit, et non filiam sed legitimam parochiam sua auctoritate deinceps appellari et haberi voluit [Diploma Heinrici ep. Ratispon. an. 1133. Monum. Boic., tom. II, p. 181.] .

[Obitus.] An. 994, die 31 octobris, moritur. Diem unanimiter assignant tum eius biographi [Arnoldus, lib. II, c. 23; Vitae c. XXXVIII; etiam Thietmarus, Chron., l. V, n. 25, MG., Scr. tom. III, 803.] , tum necrologia complura [Necrol. Inferioris Monasterii, apud Böhmer, Fontes rerum germanicarum, tom. III, p. 484; Necrol. Frisingense, ibid., tom. IV, p. 587; Necrol. Fuldense, Forschungen zur deutschen Geschichte, tom. VI, p. 176; Necrol. Bernoldi, MG., Scr. tom. V, p. 392.] ; annum vero optimi quique annales. Et quidem Ratisponenses: 974. Wolfgangus episcopus, Liutpold comes obierunt, Gebehardus successit [MG., Scr. tom. XVII, p. 584; etiam inter Not. Ratisp., ibid., tom. XV, p. 1098: A. D. nongentesimo 94 pridie kal. Novemb. S. Wolfgangus migravit ad Dominum.] ; Altahenses: Wolfkangus Ratisponensis episcopus obiit, cui Gebehardus successit [Auctarium Ekkehardi Altah., MG., Scr. tom. XVII, p. 363; Annales Altahenses maiores, tom. XX, p. 789.] ; ita fere Einsidlenses [Ann. Einsidl., MG., Scr. tom. III, p. 144.] , Admuntenses [Ann. Admunt., MG., Scr. tom. IX,p. 574.] , Garstenses [Ann. Garstens., MG., Scr. tom. IX, p. 567.] , et Lamberti annalium continuatio [Lamberti Annal. continuat., MG., Scr. tom. III, 90.] . Accedunt necrologici annales Fuldenses [Apud Böhmer, Fontes rerum german., tom. III, p. 158.] , necrologium Frisingense [Ibid., tom. IV, p. 587; Quellen und Erörterungen zur baierischen und deutschen Geschichte, tom. VII, p. 467.] , et Hugonis Ratisponensis chronica [Böhmer, op. cit., tom. III, p. 489.] . Hinc prorsus neglegi possunt nonnulli sequioris aetatis scriptores qui ab illis discrepant et vel annum 988 indicarunt [Chronica minor a. minorita Erphordiensi, MG., Scr. tom. XXIV, p. 186; Flores temporum, ibid., p. 245.] vel etiam 999, a quibus moderni non pauci decepti fuere [V. g. in cod. C9, supra, n. 11, et in vita edita anno 1516, supra, n. 20. In Farrag. historica rerum Ratispon. haec leguntur: 994. S. Wolfgangus moritur vel ut verius 999, ap. Oefele, tom. II, p. 501. Errorem admisit Baronius, in notis ad Martyrol. rom., ad d. 31 octob.] .

[De Taginone.] Hoc loco referendum est quod de Taginone Wolfkangi vicedomino [Vitae cc. XXI, XXXVI.] , postea archiepiscopo Magdeburgensi, narrat Thietmarus. Fuit hic egregii clericus Vulfgangi, qui Ratisbonensem pius pastor, habitu et conversatione monachus, rexerat ecclesiam. Huic tam carus erat iste, ut in vice filii a puero nutriens eundem, iam adultum bonis suimet omnibus praefecisset. Insuper ducis et imperatoris gratiam in tantum ei acquisivit, ut si quando se de hac luce divina iussione subtraheret, hunc sibi successurum non dubitaret. Consummato tunc huius exilii cursu in sanctitate admirabili venerabilis antistes, cum iam usque ad mortem aegrotare coepisset, accersito ad se dilecto Taginone: Pone, inquit, fili, os tuum super os meum, accipiens a Deo insufflationem spiritus mei, ut ubicumque, ardore iuventutis incalescente, in gemina caritate sis frigidus, a summa potestate meique benevolentia temperamentum accipias; et si meis honoribus forsitan privaberis, post bis quinos solares annos, cum mea apud Deum luo commissa, maioribus pro certo laetaberis. Post haec vir sanctus, cum finem suum adesse in spiritu praesciret, iussit se in ecclesiam portare; expletisque ab eo orationibus ceterisque quae a fratribus facienda erant, se cum sibi commissis Deo commendans, pridie kalendas octobris sanctum emisit in pace spiritum [Thietmari, Chronicon, lib. v, n. 25, MG., Scr. tom. III, p. 803. Hinc Annalista Saxo, ad an. 1004, MG., tom. VI, p. 653.] . His, ut patet, completur et confirmatur narratio biographorum S. Wolfkangi.

[74] [S. Wolfkangi scripta] Edita fuit a B. Pez S. Wolfgangi episcopi Ratisbonensis pia paraphrasis in psalmum L [Thesaurus Anecdot., tom. II, 1 p. 11 – 20.] , quam erutam dicit e codice manuscripto Sancti Emmerammi; codicem autem fatetur “trecentis annis vix antiquiorem [Ibid., Dissert. isagog., p. III.] ”. Eandem invenimus in codicibus quorum sequitur elenchus: a) Codex latinus Monacensis 14528, olim Ratisponensis S. Emmerammi F. 31, membraneus, foliorum 250, lineis plenis saec. XIV exaratus. Sub titulo Confessio a sancto Wolfkango composita legitur, a fol. 122r, post confessionem de qua mox, series orationum, quas inter paraphrasis quae incipit O ineffabilis misericordia, fol. 128v – 133r, quam ex hoc codice editam affirmat auctor catalogi Monacensis [Catalogus codd. latin. biblioth. regiae Monacensis, tom. II, 2, p. 188.] .

b) Codex latinus Monacensis 14871, saec. XV, de quo supra [N. 12, cod. C * 6.] . Fol. 94r incipit Confessio pura ad Deum a beato Wolfgango edita, quam excipiunt orationes nonnullae; fol. 95r – 98v occupat Oratio super miserere mei Deus a beato Wolfgango composita.

c) Codex Sangallensis 321, chartaceus, foliorum 144, cui titulus praefixus est Miscellanea theologica, diversis manibus saec. XIV et XV exaratus [Verzeichniss der Handschriften der Stiftsbibliothek von St. Gallen, Halle, 1875, p. 114.] . Pp. 113 – 116 manus saec. XV scripsit non quidem Orationes S. Wolfgangi, uti notatum est, sed paraphrasim in psalmum quinquagesimum. Iamvero, haecce paraphrasis germanice iam edita fuit anno 1598 [Catholische christliche und andächtige gebett für die kirchfärther zu S. Wolffgang im Aberseeischen gebürg. Gestellt durch einen andächtigen Bilgern daselbsten. Sambt einem so der h. Wolffgangus Bischove zu Regenspurg selbst uber de fünfftzigsten psalmen des königklichen propheten Davids gemacht … unnd auss latein in das teutsch transferirt hat. Saltzburg, 1598, 12°, 48 pp.] . Rectene sancto episcopo tribuatur haec pia oratio, valde dubitari potest. Nam praeterquam quod nullo satis probato testimonio constet illum quicquam scripsisse, tantam antiquitatem non sapit oratio, quam saeculo XIV concinnatam, casu vel consulto sub nomine S. Wolfkangi circumferri coepisse crediderim.

[75] [nulla satis authentica.] In duobus ex praecitatis codicibus Confessionem quandam generalem, quam etiam ediderit, exstare diximus, ad cuius marginem, in cod. 14871 scripsit manus recentior: Non est credibile talem tantumque virum et ecclesiae lumen istam confessionem edidisse vel usurpasse. Falso sanctissimo patri adscribitur; nec stylum, nec phrasim, nec zelum aut spiritus fervorem divi Wolfgangi sapit et redolet [Fol. 94r.] . Argumentum debilissimum, cum nemo cogitaverit auctorem, quisquis ille sit, scelera in hac confessione enumerata sibi imponere voluisse. Nolim de stilo vel phrasi S. Wolfkangi quicquam disputare; quis enim ea cognoscere sibi confidat? Erat utique sanctus episcopus aptissimus poematum compositor [Vitae C. I.] , atque satagebat ut iuniores clerici scientiae liberalis noticiis imbuerentur [Vitae c. XVIII.] ; quin etiam, quod ab exeunte saeculo X litterarum studia in coenobiis Bavariae mirum in modum florere coeperunt, ad id plurimum contulisse dicendus est [Cfr. F. A. Specht, Geschichte des Unterrichtswesen in Deutschland, Stuttgart, 1885, p. 356 – 92; K. Kolbe, Die Verdienste des Bischofs Wolfgang von Regensburg um das Bildungswesen Süddeutschlands, Breslau, 1893, p. 1 – 52.] . At vero, non scriptis, sed actibus et consiliis, monasteria ad rectum ordinem revocando, virosque idoneos constituendo, omnia peregit, nec aliud eius ingenii scriptum habemus monumentum, praeter versum illum quem armario a se constructo inscripsisse fertur [Vitae c. I.] . Quapropter, antequam illa opuscula de quibus modo egimus sancto viro tribuamus, testes antiquiores prudenter exspectabimus.

[Annotatum]/center>

* Ed. gratulamina.

EX ARNOLDI LIBRIS DE S. EMMERAMMO

Wolfkangus, episcopus Ratisponensis (S.)

EX ARNOLDO.

Editum ex Canisio, Antiquae lectionis tom. II, p. 71 – 92, cuius editionem repetiit G. Waitz, in M.G., Scr. tom. IV, p. 556 – 566. Cfr. Comm. praev., n. 3.

Incipit Liber II
De memoria beati Emmerammi et eius cultorum.

[1] [S. Wolfkangus in Pannoniam profectus] Humanis rebus exempto, ut in calce libri prioris descripsimus, Michaele Reginopolitano episcopo [Liber I de miraculis sancti Emmerammi, n. 17, Canisius, p. 63 – 69, MG., Scr. tom. IV, p. 553 – 554. De Michaele consule Köpke-Dümmler, Kaiser Otto der Grosse, p. 496 et passim; Janner, Geschichte der Bischöfe von Regensburg, tom. I, p. 325 – 349. Annum eiusdem emortualem 972 statuimus in comm. praev., n. 33.] , qualiter Dei omnipotentis misericordia super huius ecclesiae clerum et populum vigilaverit, quemve princeps pastorum suis ovibus praeesse voluerit, quemque ad pastoralem curam in secreto suo, cui omne cor patet, elegerit, occasionibus huiusmodi patefecit. Erat quidam vir genere ingenuus, virtute strenuus, natione Alamannus, nomine quidem Wolfkangus [Ita procul dubio Arnoldus; ubique scribit Canisius Wolfgangus. Vide notas ad Vitam a. Othlono.] , cuius ipse interpretationem vocabuli in quodam loco Lupambulus iussit inscribi [Alias, quod nemo miretur, nominis interpretationes invenerunt scriptores. Hochwart, apud Oefele, tom. I, p. 179, nomen derivat a wohl, gang, et opinionem confirmat ex membrana saeculi XII ubi legit tum Wolfgang tum Wolfgang! Non ita, ut patet, recentioribus visum fuit. Lege Pott, Die Personennamen, 1859, pp. 266, 267, qui nomen confert cum Gangolf. Grimm, Myth., p. 1093: einen Held dem der Wolf des Sieges vorangeht, apud Förstemann, Altdeutsches Namenbuch, tom I (1856), p. 1347. Cfr. W. Grimm, Die mythische Bedeutung der Wolfes, Zeitschrift für deutsches Alterthum, tom. XII (1865), p. 203 – 223. Sancti nostri interpretationem suam fecit Aventinus, Ann., Nomenclat., Sämmtl. Werke, tom. II, p. 14. Bolfgang, diminute Bolf et Bælfel; lupi incessus viaque. Fuit hoc nomine pontifex Reginoburgensis, peculiare Boiorum numen. Voliphoganges est latinis.] . Is primum inter canonicos sive clericos laudabilem et castam duxerat vitam, dein artioribus regulis implicari desiderans, in Suevia apud coenobitas, qui Solitarii vocantur, monachum professus est [Nempe in abbatia Einsiedlensi. Cfr. Vitae Wolfkangi c.x.] . Quem cum non solum fortiter vitiis resistere, sed etiam virtutibus assuefaceret libere insistere, acrius intendens aciem mentis in speculum geminae dilectionis, videbatur sibi cum simplo et abscondito talento quasi vacuus apparere in conspectu Domini, nisi, eo exposito et duplicato, aliorum quoque consuleret saluti. Cuius rei gratia monasterium et non [non supplevi ex Othlono, om. Canisius.] monachum deserens, immo secundum apostolum maiora aemulari charismata cupiens [I. Cor. 12, 31.] , per Alamanniam devenit exsul in Noricum. Ad cuius orientalem partem cum humili comitatu pertendens praedicandi gratia, Pannoniae petiit confinia [Lege comm. praevii, n. 29.] . E qua, per Piligrinum Pataviensem episcopum evocatus, piae, ut decuit, humanitatis ab eo suscipitur et fovetur officio. Apud quem etiam [et iam hic et deinceps Canisius.] rogatus et iussus mansit aliquot diebus; hoc inter cetera prudenti secum tractans mente, quare prohibitus sit ab adducenda ad Deum Pannoniorum gente [Comm. praevii, n. 31. Non parum errat Gemeiner, Regensburgische Chronik, 4°, Regensburg, tom. I (1800), p. 126, narrans sanctum Wolfkangum, antequam Pannoniam intraret, ab ordinario Pataviensi licentiam et subsidia expostulasse. Nimium suae phantasiae indulget ubi addit: Bischof Piligrim besprach sich mit ihm über die Schwierigkeiten bei diesem Unternehmen, und suchte den Ordensmann dessen hohe Gaben er bewunderte, an seinem hof zu ziehen. Da das Erbieten und die gute Aufnahme den Mönchen schmeichelte, so weilte derselbe über Jahr und Tag zu Passau.] .

[2] [revocatur a Piligrimo,] Quo commorationis tempore idem episcopus optime usus, utpote qui erat adprime eruditus et genere nobilissimus, iuxta hoc quod apostolus dicit: Probate spiritus, si ex Deo sunt [I. Ioan. IV, 1.] , clandestina et manifesta divini servitii observatione, ac assidua sacrae scripturae indagatione satis probavit, hunc quem susceperat peregrinum, non esse gyrovagum, sed stabilem verae fidei domesticum. Unde et quosdam de suis familiariter pro eo alloquitur, dicens: O quam felix ecclesia, quae, Deo volente, isto donabitur sacerdote! Ergo necessarium valde videtur mihi et utile, ut huic famulo Dei petam regimen Ratisponensis [Ratisbonensis et sic deinceps Canisius.] episcopii; quia optime convenit, sicubi abundat bona voluntas, ut eam etiam ad bona opera procedere faciat bene collata facultas. Bonum quippe, quod hic vir seminare voluit in paratis [duratis in nonnullis codicibus Othloni.] cordibus paganorum ad [et apud Othlonum.] salutis obsequium, quod reppulit caecitas illorum, [et ad sedem Ratisponensem] quandoque fortassis hoc eodem agrum dominicum excolente dabit fructum suum in populis christianorum. Ad haec quidam respondentes dixerunt: Qui fieri potest, ut iste pauper et ignotus ad honorem accedat tanti episcopatus, cum iam aliquae alti sanguinis personae hunc apud imperatorem praediis et pecunia compensantes sibi tentaverint acquirere? Quibus ille refert verba ponderosa, sed non adeo morosa: Divina et humana valde inter se probantur distare iudicia. Hinc scrutator cordium et renum, ab initio mundi elegit contemptibilia, necnon ignobilia, ut confunderet fortia [I Cor., I, 28.] , et e contrario mundus, quod suum est, superbe ad horam extollit, ac in brevi cum confusione distollit. Unde operae pretium censeo, quo mittam ad marchicomitem [Scilicet marchio Orientalis Burchardus, de quo Hansiz, Germania sacra, tom. I, p. 206 et Hirsch, Heinrich II, tom. I, p. 27, nota 4.] cuius consilio multa solet facere imperator, ut suggerat ei, ne per ambitionem, aut simoniacam haeresim quemquam episcopalem sinat accipere dignitatem, sed ob aeternam remunerationem, quem humilem et modestum ac eruditum invenerit, nec non officiis ecclesiasticis aptum esse probaverit, hunc, cuiuscunque sit condicionis vel parentelae, promoveri faciat ad culmen ecclesiae. Quid plura? per legationem episcopi ac suggestionem consiliarii, Caesar suae et ecclesiasticae utilitatis admonitus, immo, quod verius est, nutu Dei, cuius in manu cor regis [Prov., XXI, 1.] , princeps bonus Otto II [Utique Otto II. Videsis comm. praev., n. 33.] animo mutatus, omnes qui pro eodem episcopatu adipiscendo laborabant [Inter hosce commumerat Dümmler, Otto der Grosse, p. 496, unum ex cognatis Michaelis episcopi, sequentibus Arnoldi (I, 17), verbis: Cum pro episcopatu cuidam nepoti suo ab imperatore postulando palatii stationem petere decrevisset, xeniaque quibus hoc se impetraturum sperabat, paravisset, etc.; MG., Scr. tom. IV, p. 554. Ita etiam Hirsch, Heinrich II, tom. I, p. 111, n. 1 et Riezler, Geschichte Baierns, tom. I, p. 345. Quamquam non facile quis opinetur cum Janner, Geschichte der Bischöfe von Regensburg, tom. I, p. 346, de episcopatu postulando directe hic non agi, sed de quovis officio palatino, legenti tamen patet de ipso Ratisponensi sede nihil innui. Quod igitur inter ambientes, mortuo Michaele, eiusdem nepos ponatur, mera est laudatorum scriptorum coniectura.] avertit, et se totum ad electionem venerandi viri Wolfkangi convertit, sicque legatos post eum celeriter mittit.

[3] [promovetur.] Qui ut iussi fuerant pergentes, invenerunt eum adhuc cum praenominato episcopo commorantem, sed iam ad patriam repedare cogitantem. Ignarus enim erat legationis et ceterarum rerum pro se gestarum, et idcirco animum intendebat aliorsum. Cumque legati, quare venerint ei indicarent, primum recurrit ad secretarium cordis, se suaque Deo commendans in intimis, dein episcopo, cuius caritate ibi detentus erat, causam suam exponens, id, quo gravabatur temperamento levigabat simplicitatis columbinae ac prudentiae serpentinae, atque in hunc modum proloquitur dicens: Hoc novum quod mihi per nuntios principis venit, caritas tua effecit, cui praemium bonae voluntatis absque dubio erit; sed meae parvitati timorem incutit, quia nescio si voluntas Dei sit; et quia mundus sub specie religionis multos ad vitia trahit. Cui respondens episcopus dixit: Quod dicis te timere, hoc mentis est providae. Sed hanc in bonam spem erigit psalmista, qui dicit: Initium sapientiae timor Domini [Ps. CX, 10.] , et iterum: Timor Domini sanctus, permanens in saeculum saeculi [Ps. XVIII, 10.] . Quem et apostolus commendans ait: Noli altum sapere, sed time [Rom. XI, 20.] . Idem alibi de episcopatus desiderio ait: Qui episcopatum desiderat, bonum opus desiderat [I. Tim., III, 1.] . Unde et tu, si cum tua salute aliis appetis prodesse, bonumque opus in omni loco desideras adesse, sub timore et humilitate ad episcopalem ordinem vocatus, ne abnuas accedere, alioqui incidere videris in illud quod David dicit: Qui noluit benedictionem, elongabitur ab eo [Ps. CVIII, 18.] . Quod cavens omnimodis, conare connumerari cum illis, de quibus scriptum est: Qui autem docti fuerint, fulgebunt quasi splendor firmamenti, et qui ad iustitiam erudiunt multos, quasi stellae in perpetuas aeternitates [Dan., XII, 3.] . Huius atqui exsecutione officii pervenies ad hoc, ut in retributione iustorum tibi dicat dominator omnium: Euge, serve bone et fidelis, quia in pauca fuisti fidelis, super multa te constituam: intra in gaudium Domini tui [Matth., XXV, 23.] . Talia quoque pontifice proloquente, vir venerandus per mentis speculationem dispensationis divinae intuens moderamen, subsequitur dicens: Ecce servus Domini, fiat mihi secundum verbum tuum [Luc., I, 38.] . Tunc arrepto itinere cum his, qui missi erant a principe, tetendit in partes occidentales Baioariae. Cumque perventum esset ad Reginam civitatem, clerus et populus secundum morem ecclesiasticum, unanimiter episcopali facta electione, ad imperatorem eum miserunt cum universali legatione. Qua clementer suscepta, et beato viro ab episcopis probato, ac sermone in praesentia eorum ab ipso sapienter prolato, imperialis eum assumens potentia per pediam pastoralem, honorem ei dedit pontificalem; statimque, ut curam sui et gregem dominicum illi commisit, non cum parvo comitatu ad Ratisponam eum remisit [Electionis Wolfkangi processum illustrant quae disseruit H. Gerdes, Die Bischofswahlen in Deutschland unter Otto den Grossen, Göttingen, 1878, 8°, p. 41 sqq.] .

[4] [Quale post consecrationem] Ubi cum multorum fideli et favorabili susciperetur occursu, primum beato Emmerammo [De ecclesia Sancti Emmerammi Walderdorff, Regensburg in seiner Vergangenheit und Gegenwart, 3 ed., p. 136 sqq.] se humiliter praesentavit, deinde per singula Ratisponae monasteria sanctorum petiit suffragia; novissime vero, sollemni facta praeparatione seu processione, ad Sancti Petri ecclesiam [Sancti Petri ecclesia primum citatur ab anonymo Sangallensi in Gestis Karoli, l. II, n. 12, ad a. 792, MG., Scr. tom. II, p. 755. De ea Schuegraf, Geschichte des Domes zu Regensburg, tom. I (= Verhandlungen des historischen Vereins von Oberpfalz und Regensburg, tom. IX, 1847), p. 35, sqq., et accuratius Walderdorff, Regensburg, etc., p. 75.] accessit. In quam cum canticis laetitiae et exsultationis voce introductus atque more pontificum secus altare inthronizatus, a clero et a populo summo pastori commendatur, nec non a Friderico archiepiscopo [Fridericus archiepiscopus Salisburgensis sedit annis 958 – 991. Hansiz, Germania sacra, tom. II, p. 157.] et illius suffraganeis post aliquot dies in sacerdotem apostolicum ibidem [Consecratio ergo peracta Ratisponae, non Treveris, ut scribit Hundius, Metropolis Salisb., tom. I, p. 129.] consecratur. Quam ille consecrationem nolens vacuo secum portare vocabulo, die noctuque pontificali studiosissime excoluit officio, ut gratiam sancti Spiritus abundantius sub hoc ordine posset habere in cordis hospitio [Multis in locis, at hic maxime, quod sua aetate frequentissimum, liberioris generis rhythmo vocibusque consonantibus sua dicta exornat Arnoldus.] . Cuius inspiratione suaviter tactus et ad omnia cautus ac providus factus, ob episcopale fastigium, nequaquam voluit mutare monasticum habitum, quasi erubesceret monachus esse, qui fuerat; sed quam intus habuit humilitatem mentis, foris ostendit bonis exemplis et mediocribus vestimentis. Memor etiam Salomonicae admonitionis, quae dicit: Constituerunt te principem? noli extolli: esto in illis quasi unus ex illis [Eccli., XXXII, 1.] . Non dominari quaerebat in clero, sed gregi dominico forma esse studuit [I Pet., v, 3.] , mane et sero, prudenter advertens, immo prudentius a se avertens, illud eloquium, quod per Ezechielem prophetam invehitur contra malos pastores, Domino dicente: Vae pastoribus, qui pascebant semetipsos, et non greges meos [Ezech., XXXIV, 2.] .

[5] [studium contionandi] Unde ipse totus in divina lege devotus inter cetera pastoralis curae ministeria, sermone quem ad populum inter missarum sollemnia fecit ex more, in tantum ecclesias plebem assuefecit frequentare, ut per dies sollemnes vix domi remanere viderentur rei familiaris custodes. Ad praedulcem enim tanti pontificis exhortationem, certatim sexus utriusque turba confluxit, quam illuc fragrantia caelestium aromatum, ipso, ea qui dedit, ventilante, adduxit; apium videlicet instar, quas post se trahere videtur mellis odor et nectar. Quibus pater pius summopere desiderans esse utilis et aptus, in disputando de regno Dei, et calcandis vanitatibus huius mundi, perplexis et sophisticis minime utebatur sententiis, sed sic melliti oris dulcedinem per quandam, quam verbis explicare non potero, temperabat austeritatem, ut simplici et optimo genere locutionis, tangere videretur intima cuiusque cogitationis talique arte nonnullorum ex oculis lacrimas eliceret indices cordis. Hanc siquidem tam validam a Spiritu sancto acceperat gratiam, quo hi, qui praedicanti assisterent et eum intente audirent, raro aut numquam abscederent ab eius praedicatione sine lacrimarum effusione. Quo pergrandi bono a largitore omnium bonorum hominibus concesso, per malitiam suam sauciatus humanae salutis inimicus et ei obviam ire conatus, invidiam, quam semper habebat, quibus poterat viribus exercebat.

[6] [invito daemone,] Nam die quadam, cum praedictus beatae memoriae Wolfkangus episcopus solito more ad populum ex pulpito vel ambone contionaretur, diabolus aliud non inveniens, Domino prohibente, quo adversaretur, subito concitavit turbinem et cum turbine tumultuosam turbationem, ac nihilominus cum turbatione confusum murmur et clamorem, nec non super tectum ecclesiae fragorem dedit ingentem, et intra ecclesiae receptacula pulverem dispergens ac nebulam, aliquorum obtutibus caliginem obfudit tenebrosam. Quibus ex improviso visis et auditis, populus perterritus, immo, quod peius erat, paene mente alienatus, coepit concurrere et discurrere, incertus, confusis omnibus et turbatis, in quam partem se tutius ac rectius posset convertere. Interim audiebantur voces hinc dicentium, inde clamitantium: Ecce, seditione facta, multorum gladiis disciduntur iugula. Cumque pro clamoribus huiuscemodi sedandis multum, sed incassum laboratum esset a sensatis, tandem qui erant inimici machinationibus ludificati, tam vehementi excursu per turmas eruperunt de ecclesia, ut ex tanta multitudine vix pauca remansisse viderentur in illa. Tunc episcopus, quem tantae commotio tempestatis iuxta consuetudinem humanae fragilitatis loco etiam propellere posset, si Christi servus non esset, quia domum in firma solidatam habuit petra, gradum non movit, sed stabilis et immobilis permanens, magna fide clamavit et dixit: Domine Iesu Christe, solitam fidelibus tuis accommodans gratiam, concede, ut hodie videant gloriam nominis tui et confusionem diaboli. Quae verba secuta est serenitas aeris et serenitatem recursus in ecclesiam plebis. [ostenderit.] Cui venerabilis antistes mox aromata et unguenta sacrae doctrinae effundens, adeo illa die, sibi de caelis Deo dulcedinem sermonis instillante, profuit, ut manifeste inimicum vicerit vel fugaverit, qui perturbationis nimietate paene omnibus obfuit. Unde et postea fidelium devotio hanc consuetudinem coepit pro lege habere, quo per stationes episcopum turmatim praevenirent et sequerentur, ac praedicationis erogationem, summa affectione, utpote apostoli, bonum amplecterentur odorem. Per quem idem venerandus pater, ad pietatis exercitia, oves dominicas de die in diem magis magisque attrahere studebat, more scilicet animalis quod panther dicitur, qui, ut physiologi perhibent, omnibus animalibus amicus, exceptis dracone et serpentibus, cuncta animantia, quae in vicinitate sui sunt, emisso bono odore ad se solet adducere, atque miro modo amorem suum illis ingerere.

Incipit dialogus [Ita in ms. Non esse hunc diversum librum, sed hic incipere dialogum quo liber secundus conscriptus est, patet ex fine cap. 17, lib. I, fol. 68. Canisius.] [Totum librum II Arnoldi dialogum vocat Othlonus in praefatione.] .

[7] [Dialogi personae.] Dum haec scribo et animum ad alia scribenda sollicitus praeparo, adest mihi frater Ammonicius comes rerum mearum fidelissimus, qui me convenit officiose sic proloquens: Ubi est dialogus, quem devovisti te scripturum in nomine Domini de miraculis B. Emmerammi, et de regimine illius monasterii? Es quippe debitor sponsionis, aut fortis excusationis. — Tum ego: Minime diffiteor quin debitor sim. Sed propterea distuli, quia non certus eram sub cuius persona potissimum conficere possem dialogum, cum perplures de laudibus nostri patroni et de aliis utilitatibus mecum saepe disputaverint, et se parvitati meae necessitudinis vinculo iunxerint. — Respondit, qui supra: Sit tibi, secundum Salomonem, consiliarius unus ex mille [Eccli. VI, 6.] , et de hac re securum te faciet. Nam si vis, personam Ammonicii convenienter poteris habere, pro quolibet fratre te ad bonum commonente vel exhortante. Nec est quisquam amicorum, qui se dicat contemptum, alterumque in hoc sibi indignetur esse praelatum. Proinde absque comperendinatione assume dialogum, et, sicut proposuisti, laudibus martyris intexe memoriam confessorum Christi, necnon huic admisce, quicquid animus recte seu opportune tibi dictaverit, aut ratio ad scribendum persuaserit. — Paratus sum, inquam, facere quod hortaris, sed hoc prius a lectore humiliter postulandum censeo, ne in opusculis meis quaerat artificiosam verborum compositionem, sed simplicem attendat, si velit, humilis stili operationem, qua mihi meisque sudare malui confratribus, quam absque manuum opere inveniri otiosus. Hac fiducia et hac intentione procedit opus incohatum.

[8] [Ramuoldum] Igitur beatae memoriae Wolfkangus Ratisponensis episcopus, perspectis et intellectis rebus episcopii dispensatione divina sibi commissi, inter cetera, quae ei pastoralis curae sollicitudo procuranda sive corrigenda iniunxerat, gravius tulit, monachos beatissimi martyris Emmerammi eatenus abbate caruisse [Hinc patet Arnoldum longam illam abbatum seriem quam postea Emmerammenses iactarunt, prorsus ignorasse. Comm. praev. n. 53.] et quasi oves errantes sine pastore fuisse. Huius rei gratia misit ad Treverense monasterium, in quo beatus Maximinus corpore quiescit, et inde reverendum senem Ramuoldum [Supra, comm. praev. n. 48. De B. Ramuoldo, Act. SS., Iunii tom. III, p. 413.] evocavit, qui quondam sub Heinrico archiepiscopo [Heinricus archiepiscopus Treverensis sedit annis 956 – 964.] eius capellanus [forte melius cum Othlono concapellanus.] fuit. — Quare, inquit Ammonicius, tanto tempore sine abbate fuerant, si monachi erant? Si vero monachi, sub cuius regula degebant? Haec quoque enucleari ipsa ratio poscit. — Hoc est, inquam, quod brevi revelatione cognoscere potes. Fuit quippe prisca consuetudo in Ratisponensi ecclesia, ut qui antistites, iidem essent et abbates. Quorum nomina quidam ob temporalia commoda tenebant, non officia. Timebant enim ne, si monasterio abbatem praeesse facerent, quia a patre monasterii omnia speranda sunt, sibi coactum minueretur obsequium. Ob hoc atqui licentiam dabant monachis aliunde acquirere pro victu et vestitu, quaecumque possent, quia ipsi bonis, quae ad annonam eorum pertinebant, ad suum abutebantur servitium.

[9] [Sancti Emmerammi] His dictis frater, cum quo dialogum coepi conserere, usus nomine suo, admonuit me in aurem dicens: loquere caute et scribito cautius. Nam si episcopi haec audierint dicta vel viderint scripta, fortassis dicent, velle te eos rapinarum et iniustitiae notare, sicque libertatem tuam superbiae deputabunt, quasi tu temere eos carpere tentaveris, pro quorum defensione scriptura clamat, immo Dominus per scripturam praecipit, dicens: Nolite tangere christos meos [Paralip. XVI, 22.] , et iterum: Qui vos tangit, tangit pupillam oculi mei [Zach., II, 8.] . — Cui respondi lingua et stilo: Si episcopi sunt quod dicuntur, non nobis obsunt, sed valde prosunt. Quod et efficere dignetur princeps pastorum, in quo plenitudo est omnium bonorum. Tibi vero quia sic placet, immo quia iustum est, habeamus pacem cum eis, et simus subditi illis. Illud autem scire te volo, quia non me paenitet vera dixisse, quandoquidem boni non solum bonis, sed etiam malis utuntur ad bonum. Sed iam tempus exigit, et desiderium tuum, ut revertar ad narrationis meae reliquias. Est quoque alia causa, per quam non sunt constituti abbates in praenominato monasterio. Ex eo quippe tempore quo primum a beato Bonifatio apostolicae sedis vicario iuxta decreta canonum in Baioaria ordinabantur episcopi, vicissim sibi succedebant in huius episcopatu monachi atque canonici, ita ut si antecessor esset canonicus, fieret successor monachus, et iterum huic antecessori succederet canonicus. Haec consuetudo usque ad nostra permansit tempora. [Episcopalis vero sedes erat apud S. Emmerammum usque ad tempora Caroli principis, qui hanc restituit in civitatem, ubi prius erat [(episcopalis — erat) uncis inclusimus; ea interpolatori deberi recte coniecit Waitz. Cfr. Ried, Cod. diplom. Ratisbonensis, tom. I, p. 5.] ]. Quod autem percontatus es, sub cuius regula degerent, paucis absolvam. In primis ergo promissionem faciebant, secundum regulam sancti Benedicti, coram episcopo, abbatis vices agenti. Dein licentiam dedit eis episcopus dandi et accipiendi propter inopiam loci. Lineis camisiis utebantur seniores, qui eas habere potuerunt; ceteri laneis induebantur, ob penuriam scilicet cilicinarum vestium. Praepositus et decanus monasterium regebant post episcopum. Qui maioris erant aetatis, habebant cellas seu caminatas, iunioribus inter se divisis propter custodiam. Communiter pauperem annonam habebant, volatilia manducabant. Cetera faciebant secundum consuetudines, quae in monasteriis regalibus ad id temporis fuerant.

[10] [primum abbatem] Quae cum displicuissent praenominato viro, reverendo scilicet episcopo Wolfkango, uti praediximus, Ramuoldum annis et moribus maturum assumpsit in opus ministerii divini, et constituit eum primum praepositum, dein abbatem monasterii [Anno 975, Comm. praev. n. 48.] . Quod aegre ferentes aliqui ex consacerdotibus et consiliariis antistitis, dicebant: Ut quid tibi et sacerdotibus [successoribus Othl.] tuis perdis bona ad S. Emmerammum pertinentia? Laudant te multi, sed in hoc non laudant, immo vituperant. Utere ergo pontificis ac abbatis officio, sicut antecessores tui facere consueverant usque modo, ne carerent quarundam rerum emolumento. Huiusmodi quoque [quippe Othl.] insipientia est sapientiae sale condienda. Quibus ille prudenter respondit, dicens: Non erubesco insipiens et stultus dici propter Deum. Hoc autem scire vos volo, quia numquam mihi imponam onus, quod portare non valeo, episcopi nomen et abbatis mihi vindicando. Nam ut beatus Gregorius testatur [S. Gregorii Reg., IV, 11, ed. Ewald, tom. I, p. 244 “Satis enim incongruum est si, cum unum ex his pro sui magnitudine diligenter quis non possit explere, ad utrumque iudicetur idoneus.”] , valde incongruum est si, cum unum ex his pro sui magnitudine, sicut oportet, quis non possit explere, ad utrumque iudicetur idoneus. Sufficit enim episcopo ut summa vigilantia insistat pastorali officio; et abbati satis laboriosum, quamvis multum fructuosum, providere fratrum saluti, et per omnia bene procurare res monasterii sui. Unde et ipse etiam distribuere debet inter fratres officia, in quibus non leviter leviget onera sua, rememorando scilicet viri prudentis, [constituit.] quem praenominavimus,dicta et scripta, in quibus continetur: Sicut indecorum est, ut in corpore humano alterum membrum alterius fungatur officio, ita nimirum noxium simulque turpissimum, si singula rerum ministeria personis totidem non fuerint distributa [Non tantum abbatem Emmerammensibus dedit, sed et consuetudines utique illius coenobii, in quo ipse educatus fuerat. Exemplar Consuetudinum Einsidlensium, qui est codex Einsidlensis n. 235, olim coenobii S. Emmerammi erat. Has consuetudines edidit et illustravit O. Ringholz, Des Benedictinerstiftes Einsiedeln Thätigkeit für die Reform deutscher Kloster, Studien und Mittheilungen aus dem Benedictiner-Orden, 1886, pp. 50 – 79, 357 – 74.] . Ceterum, ut prosequar quae proposuistis, B. Emmerammi bona, quae me pessumdare conquesti estis, perdere nolo; sed illi, cui tradita sunt, ac servorum Dei usibus et nostrae sedi omnimodis conservare volo. Sed longe aliter sese res habent huiuscemodi quam cogitatis. Vix etiam poenas evadere poterimus, qui sanctorum bona famulatui nostro deputavimus, non solum quantitate maiora, sed etiam qualitate meliora, et illis iustitia coacti seu superati reliquimus minora, qui viciniores eo quo frequentiores die noctuque familiarius adhaererent Christo, laudantes eum in sanctis eius electis. Ad haec respondebant, qui quaestionem movebant: Misericordiam et iudicium Domino cantasti; humanis divina, ut iustum est, praetulisti; vetera utiliter immutasti; quid restat nostra parte, nisi ut pariter dicamus: Deo gratias, amen, feliciter.

[11] Finem sententiae huius, inquit Ammonicius ut mihi videtur, satis congrue conclusisti. [Reliqua lege apud Canisium, p. 82 – 83.]

[12] [Sancti caritas.] Venerabilis igitur antistes Wolfkangus, vir inter episcopos magnae auctoritatis, inter canonicos regularis, inter monachos pietate singularis, humilitate sublimis, caritate communis, secundum apostolum omnibus omnia factus [I Cor. IX, 22.] , praecipue eleemosynarum largitione pollebat. Quarum laudabilium ministerio, seu ceterarum virtutum offertorio, quia placuit Deo, multis, dum adhuc esset in praesenti saeculo, patuit indiciis. Horum unum didici, narrante quodam sene fideli, cuius narratio talis fuit. Militem sub me habui, qui quadam die cum aliis affuit in basilica Sancti Pauli, [in basilica sancti Pauli, haec verba in ms. alia litera ascripta sunt. Canisius. Eadem iam ab Othlono lecta fuisse monet Waitz.] ubi beatus praesul Wolfkangus missas celebravit. Cumque eum [cum habet Canisius.] humili veste primum, utpote monachum, aspiceret indutum atque dein sacerdotalibus vestimentis videret infulatum, plebeia stoliditate despexit, et cordis ore murmurans dixit: Valde insipiens fuit imperator illo tempore, quo pannosum istum ac despicabilem [despicalem Canisius.] , in pontificali promotione praetulit potentibus personis, quae abundant in regionibus suae dicionis. Quam murmurationem qui novit cogitationes hominum, eodem momento et clementer increpavit, et evidenter ad emendationem huius vitii manifestavit. Nam ut in evangelio ad cogitata respondit, ita huius hominis cogitatam murmurationem ad tempus non [non om. Canisius, supplevi ex Othlono.] abscondit, quo et ille in praesentiarum corrigeretur, ac murmurationis malum ab aliis in futurum devitaretur. Nimio quippe terrore subito correptus, astantium sustentatione vix residere potuit. Quem cum viderem tremebundum et pallidum, ilico accurrens sciscitatus sum, quid haberet, vel quid pateretur. Tum ille, sacerdotibus adhibitis, confessus est quia contra virum Dei male cogitaverit et ob hoc periculoso timore perculsus sit. Quanta vero formido illum seu passio arripuerit, satis probavi, eundem penes me domi retinens aliquot diebus. Cuius curam cum egissem, et multipliciter salutem eius quaeritassem, consilio presbyterorum, qui pro eo laborabant, nec orationibus ei sanitatem restituere poterant, reduxi eum in civitatem Hiatospolitanam [Perperam intellectum nomen Regensburg ita non semel vertit Arnoldus, ab ὕω, pluere. Vide etiam libri I, c. I, MG., Scr. tom. IV, p. 550.] , ubi contigit illi hoc malum bonum. Ibi quoque ad pedes episcopi me humilians, cum vellem hominis aerumnam et meam exponere, vir Dei, nec dum sibi causam, pro qua veni, aliquo hominum annuntiante, anticipavit quod dicere volui, dicens: Surge, tace, scio quid velis. Et conversus ad vicedomnum ait: Frater Tagini [Tagini, Tagni, Tagino, vel etiam Dagheno (Mg., Scr. tom. XIV, p. 374) Wolfkangi familiaris. Vide Othloni Vitae c. XXXVI, et infra n. 13.] , tolle aquam sacratam iuxta lectulum meum, ac sparge super hominem prae foribus cubiculi stantem. Ipse autem contra ostium manu crucem pingens, nescio quid murmurabat, et sanatus est homo in illa hora.

[13] [De Taginone] Vere, ait Ammonicius, malum conversum est in bonum. Nam non solum increpatione militis vindicata est iniuria pontificis, sed insuper etiam eiusdem sanitate mirifica, nec non spiritus revelatione magnifica, declaratum est multis meritum tanti sacerdotis. Quem valde miror praenominatum vicedomnum adeo dilexisse, cum fuerit, ut audivi, iracundus ac supra modum severus, et ob id paene omnibus, qui in episcopio erant, exosus. Episcopus autem erat mansuetus et pius. Certe, inquam, nec ipse erat sine severitate: alioqui minus observaret, quod apostolus dicit: Argue, obsecra, increpa [II Tim., IV, 2.] . Virum autem quem dicis ob severitatem pluribus exosum, accepi strenuum fuisse ac ingeniosum. Qui propterea venerando antistiti exstitit carus, quia valde necessarius, et quia illum, si in aliquo reprehensibilis erat, per immutationem dexterae excelsi meliorandum, spiritu revelante, agnoverat. Is namque post obitum beati praesulis Wolfkangi, cui fideliter adhaesit, Heinrico imperatori inter fidelissimos ministravit [In diplomate Ottonis III, 6 aprilis 1000, vocatur capellanus Heinrici ducis, Monumenta boica, tom. XXVIII, 2, p. 283. Cfr. Hirsch, Heinrich II, tom. I, p. 183.] . Quo iubente apud Parthenopolim archiepiscopus factus [Creatus est archiepiscopus Magdeburgensis anno 1004. Thietmari Chron., tom. V, c. 25, MG., Scr tom. III, p. 803; Annales Magdeburgenses, ad a. 1004, MG., Scr. tom. XVI, p. 162 – 163.] cum plurigena polleret probitate, [archiepiscopo Magdeburgensi.] magis claruit pia eleemosynarum dapsilitate, nec non humili corporis castitate, et nihilominus laudabili vestitus mediocritate. Non enim verrebat terram, sicuti multi facere solent, tunicis et pelliciis magno pretio acquisitis; sed, quod usu mundano rarum est, forti tenore mentis contentus ovium vestimentis, cotidie missas celebrare curavit, atque integrum psalmodiae censum devotissime persolvere non cessavit. Cuius corpus anno videlicet septimo post resolutionem ipsius [Obiit die 9 iunii anni 1012. Vide Mülverstedt, Regesta archiepiscopatus Magdeburgensis, tom. I (1876), pp. 233, 262.] integrum est inventum, gloria resurrectionis adeo in eo resplendente, ut astantes et intuentes valde mirarentur eius nitorem atque incorruptionem, cum, successoris illius vestimentis etiam consumptis, ossa tantummodo nuda remansisse viderentur [Quamquam hinc inde titulo beati nuncupatur Tagino, uti v. g. in inscriptione eius statuae in ecclesia Sancti Emmerammi Ratisponae, nullum tamen eiusdem cultus vestigium deprehendimus neque in kalendario neque in litaniis neque in proprio Breviarii Magdeburgensis, cuius editionem anni 1491, (Hain, 3856), prae manibus habemus. Beatum Tagmonem in sua Bavaria Sancta, tom. II, pp. 155 – 158, collocavit Raderus, sed de legitimo quodam cultu nullum prompsit argumentum.] . Vere memor Dominus dictorum suorum, quibus fideles suos consolatur dicens: Et capillus de capite vestro non peribit [Luc., XXI, 18.] . Ecce qui omnia bene fecit, ad corroborandam fidem in se credentium in quibusdam servis suis, nunc ex parte ostendit, quod in generali resurrectione in omnibus pleniter perficiendum erit; tunc procul dubio, quando electus quilibet surrexerit, occurrens in virum perfectum in mensuram aetatis plenitudinis Christi [Ephes., IV, 13.] . — Fateor, ait socius dialogi, qui mihi displicuit, placet, et quia ubi veritas talia ostendit, nemo qui sanum sapit, per incredulitatem offendit. Sed iam tempus est, ut revertaris, unde digressus es, et, ni fallor, narrationis ordo postulat, ut plenius enarres in sequentibus vitam abbatis venerandi, quam in praecedentibus parum tetigisti. Me ad oboediendum, inquam, habes paratum, sed summopere implorandum est eius auxilium, qui in evangelio dicit: Sine me nihil potestis facere [Iohan. XV, 5.] . Illius ergo gratia nos praeveniente atque comitante, bene procedit nostra oratio pariter et operatio, quae meapte quantulacumque est, in nomine Domini cupit prosperari.

[14-19] [Hos numeros in quibus agit Arnoldus de B. Ramuoldo (Acta SS. lun., tom. III, p. 414 sqq.), lege apud Canisium, p. 85 – 95. Num. 19 hae sunt ultimae sententiae:] Ammonicius. Dilectionis operationem qui dat, ipse remunerat. Proinde tu spem ponens macte in adiutorio miserationis divinae, perge viam alacris postulatae narrationis.

Collecticius. Pergam libens, ipsum mihi adesse omnimodis cupiens.

[20] [Pappingae] Igitur post multa pietatis et aequitatis opera, quibus Deo servire studebat, quibusque ecclesiam sibi commissam regebat, saepe nominatus saepiusque nominandus venerabilis praesul Wolfkangus cum Ratisponae constitutus, rerum necessaria mutatione poscente, in orientalem huius provinciae regionem iter suum pararet, febricitare coepit. Quam corporis molestiam vir Dei non solum vigiliis et orationibus animae suae fecit esse proficuam, sed etiam eleemosynis, opus et decus adaugens bonae voluntatis, totum, quod habere potuit, per manus pauperum in gazophylacium Christi transmisit, sicque in partes orientis perrecturus, illi, qui nescit occasum, vitae suae sedulis precibus commendavit excursum. Cumque per Danubii decursum ventum esset in puppi ad locum, qui dicitur Puppinga [Pupping, in Austria superiori, ubi praecipuo quodam cultu honoratur S. Wolfkangus, uti patebit ex dicendis de gloria postuma. In territorio Brandstatt, parochia Eferding dioecesis Linciensis, exstructum est sacellum S. Wolfkango sacrum. Visitur ibidem eiusdem imago depicta, cum hac inscriptione: Allhier auf diesem Ort im Jahre Christi 994 ist der hl. Wolfgang an das Land gestiegen, als er auf dem Schiff auf welchem er herunter gefahren ist krank geworden ist und hat sich von da nach dem Kloster Pupping begeben, alwo er selig im Herrn entschlief. Renovirt 1814 und anno 1888. Haec oralem exprimunt traditionem, quae forte magis determinat verba Arnoldi; non enim longe distat Eferding a Puppinga.] , ultra iter tendere non valebat, quia tempus resolutionis instabat: ibi enim superna se visitante gratia cognovit, cito fere complenda, quae sibi per visionem, longe antea fuerant revelata.

[21] Ammonicius. Cuius rei revelationem acceperit, et ubi aut quando, sive per quem eam didicerit, admone, ne silentio supprimas, sed caritati fraternae luculenter edisseras.

Collecticius. Dicam scribamve hoc breviter, etsi non leviter, quia cauma aestivale facit ex valetudine me dolere. [morbo correptus,] Quodam atqui tempore cum in Alamannia positus vir Dei peregre proficiscendi voluntatem haberet, beatissimum Christi confessorem Otmarum [S. Otmari abbatis Sangallensis († 759); memoria recolitur die 16 novembris; huius Vita auctore Walafrido Strabo edita est in MG., Scr. tom. II, p. 41 – 47, et in Mittheilungen zur vaterländischen Geschichte, [St. Gallen], tom. XIII (1870), p. 94 – 139.] , cui se suaque frequentissime commendabat, sibi in somnis astare videbat. Quem iussus intendere, ab eo huiusmodi accepit verba: Quia rogatus a te rogavi Dominum pro te, in quo sum exauditus, manifesto nunc tibi futurorum praenuntius. Pauper et inops de hac provincia egredieris, sed in alia, in qua pro amore Domini exsulaberis [exularis Canisius.] , episcopatum caducis rebus satis locupletem praedestinatione divina suscepturus eris. Cuius in administratione si fidelem te exhibueris bonaque impertaesus seminaveris, iuxta id, quod scriptum est: Quaecumque seminat homo, haec et metet [Galat. VI, 8.] : expletis viginti duobus annis, vitam transitoriam eris exiturus et aeternam ingressurus. Et hoc procul dubio scire te volo, quod animam conditori redditurus es in loco, ubi sub nomine Christi a christianis memoria mea veneratur et colitur. Quo me in hora exitus tui de Aegypto huius mundi spero adventurum cum ceteris, quos de exercitu Domini bonis meritis ad adiutandum obitum tuum contra potestates aerias et spiritales nequitias [Ephes. VI, 12.] in caelestibus adsciveris et paraveris. His et talibus prolatis in visione noctis, spiritus, qui apparuit, evanescens, virum venerabilem Wolfkangum dimisit ex parte laetificatum et ex parte maestificatum. Laetificatum autem dixerim, non ob gloriolam saeculi, quae colorata est in episcopalis dignitate fastigii, sed ob iucundam regni promissionem aeterni; maestificatum vero virum Dei scripserim, non ob brevitatem annorum huic vitae concessorum, sed ob prolongationem terreni incolatus lacrimabilem, iuxta illum versum psalmographi: Heu mihi, quia incolatus meus prolongatus est [Psalm. CXIX, 5.] .

[22] Ammonicius. Quae sint potestates aeriae, et quomodo spiritales nequitiae possint esse in caelestibus, cum caelestia nulla umquam inhabitet nequitia, solet a nonnullis inquiri; unde et oportet exponi. … [Cetera apud Canisium, p. 97 – 100.]

[23] Collecticius. Igitur ut paulo ante dictando narrare coepi, praesul venerandus et multum a bonis vel fidelibus amandus, [in oratorio S. Otmari] memor admonitionis, quam olim acceperat per revelationem Christi confessoris, nec non pro certo sciens principem huius mundi ad se venturum, et cum aeris potestatibus contra se pugnaturum, sed in misericordia Domini, in quo non habuit quicquam, per suffragia sanctorum sperans animam suam humani generis inimicum superaturam, iussit in agone novissimo, ut a fidelibus in oratorium portaretur et ante altare beati Otmari deponeretur. Quod cum factum esset, aliquantulum ex infirmitate convalescens, resedit, et orarium accipiens, per confessionem primum se expiavit. Dein qui aderant, pro fide, spe et caritate satis utiliter et luculenter commonefaciens, eos ac omnes sibi commissos, et nihilominus obitum suum cum intimis suspiriis Deo et sanctis eius commendavit, sicque viatico sumpto, humo tenus se humiliavit. Tunc aeditui sive cubicularii eicere tentabant universos de ecclesia, exceptis familiaribus ibi ex more commanentibus. Quos vir Dei prohibuit dicens: Reserate ostia, sinite omnes, qui hic manere velint, adesse resolutioni nostrae. Non enim nos qui sumus mortales, erubescere debemus, nisi ex malis operibus, cum mortis debitum necessario exsolverimus; quandoquidem Christus, qui nihil morti debebat, ferme nudus mori non erubuit in cruce pro generis humani salute. Aspiciat quisque in morte nostra, quod paveat et [Canisius habet non caveat.] caveat in sua. Deus misereri dignetur et mihi misero peccatori mortem nunc patienti, et cuique eam timide ac humiliter aspicienti. Haec cum dixisset, reverenter exspiravit. Mox advenit archiepiscopus bonae memoriae Hartwicus [S. Hartwicus sedit ab a. 991 ad 1023. De rebus hic narratis nihil occurrit in eius Vita edita in Act. Iun. SS., tom. VI, p. 131 – 33, et MG., Scr. tom. XI, p. 95 – 97; lege quoque Hansiz, Germania Sacra, tom. II, p. 163 – 166.] et Arbo [Aribo comes palatinus, ad quem litteras dedit 18 aprilis anni 999 Silvester II papa. Jaffe-Ewald, Reg. Pont. Rom., n. 390. De eo legatur Hirsch, Heinrich II, tom. I, p. 34 sqq.] comes quidam ex numero fidelium fidelissimus, [S. Wolfkangus moritur;] viroque Dei inter laicos carissimus. Hos quoque illo venturos nocte praeterita spiritu praedoctus venerabilis praesul Wolfkangus innotuit quibusdam post longa silentia, et corporis relaxata molestia, astantes terrens, ac sic subito inquiens: Mundate domum, purgate atria: hodie venient nobis boni hospites; et ut credatis mihi, quia verum dico, hoc vobis erit signum ex ore meo: Navis, in qua ferebantur bona domini Hartwici archipontificis et Arboni optimi comitis, naufragium atque iacturam in Danubio perpessa est; sed per misericordiam Dei homines salvi facti sunt, et ipsi domini mox post obitum meum vobis erunt adventuri. Quid multa? Completis his, quae dicta sunt a beato Wolfkango, corpus eius comitatum ab archiepiscopo et a populo fidelium copioso est religiose translatum, nec non die a transitu illius septimo in civitatem Ratisponam allatum. Ubi cum praesul beatus apud Sanctum Petrum esset susceptus, ac vigiliarum missarumque celebrationibus Deo, cui famulabatur, foret commendatus, in basilica beati Stephani protomartyris [Antiquior nuspiam mentio occurrit huiusce basilicae, quam nonnulli a S. Wolfkango conditam coniciunt. Ebner, Die älteste Denkmale des Christentums in Regensburg, Römische Quartalschrift, tom VI (1892), p. 177, n. 5. Aliis antiquum aedificium, quod nunc exstat, saeculo XI exstructum fuisse praeplacet, ut Riehl, Beiträge zur Geschichte der romanischen Baukunst im bayerischen Donauthal, Repertorium für Kunstwissenschaft, tom. XIV (1890), p. 10, citatus ab Ebner. Ecclesiam describit, icone quoque adiecta, Walderdorff, Regensburg in seiner Vergangenheit und Gegenwart, 3a ed., p. 98 – 102.] , ut vivens praeceperat, pontificalibus infulis, in quibus consecratus erat, induebatur, iuxta hoc, quod scriptum est: Induam te mutatoriis [Zach. III, 4.] . Ibi, ut audivi a quodam presbytero sene ac religioso, qui eum paramentis amiciebat, ad manifestandum tanti pontificis meritum, non tantum odor malus aberat, sed etiam bonus aderat, secundum quod apostolus ait: Bonus odor Deo sumus in omni loco, aliis ad vitam, aliis ad mortem [II Cor. II, 15, 16.] . Tunc cum magna reverentia sustollentes corpus beati viri, transportabant illud ad ecclesiam Christi martyris Emmerammi, [Ratisponae tumulatur.] cuius honorem, dum vixerat, intimo affectu summoque studio colebat. Qua missarum sollemniis et exsequiarum officiis [et exsequiarum officium alia littera ad marginem, notat Canisius.] rite peractis, octava luce a pridie kalendarum novembrium, in quibus ille excessit de medio, magnifice et honorifice sepultus est parte australi basilicae Sancti Emmerammi [Inde translatus fuit in cryptam anno 1052. Locum pristinae sepulturae hodiedum signat tumba lapidea, sanctum iacentem et pontificalibus vestibus ornatum exhibens, de qua Walderdorff, Regensburg, ed. cit. p. 147.] in ordine pontificum duodecimo [Utique si seriem a Gaubaldo, omisso Wicterpo, qui in catalogo metrico (MG., Scr. tom. XIII, p. 352) primus est. Vide Rettberg, Kirchengeschichte Deutschlands, tom. II, p. 269.] , satis congrue numero sacro in tali viro definito, in quo Dominus miraculis et signis potenter post manifestavit, quia hunc cum principibus populi sui collocavit.

[24] Ammonicius. Nunc ergo, quia virum Dei in numero episcoporum posuisti duodenario, ut mihi videtur, conveniens est, ut qui ante eum hanc ecclesiam rexerint, nominatim edisseras, et quos habuerit successores, huic operi ex compendio innectas. Delectantur quidem nonnulli lectione huiusmodi.

Collecticius. Non habetur certum quis primus in illo loco plantator fuerit divinarum plantationum. Sed tamen, [Series episcoporum Ratisponensium.] ut potero, dilectioni tuae obtemperabo. Igitur sicut ecclesiasticarum testantur scripta donationum et traditionum, haec sedes habuit episcopos [Hic habes antiquissimum catalogum (si metricum modo citatum excipias) episcoporum Ratisponensium. Alios reperies in MG., Scr. tom. XIII, p. 359 – 361, et unum in MG., Necrol. tom. II, p. 46, qui tamen ultimus non ultra Michaelem ascendit. Cfr. A. Hauck, Kirchengeschichte Deutschlands, tom. II (1890), p. 731 – 32.] . Primum, temporibus [Haec omnia [scilicet quae et nos minoribus typis expressimus] ad marginem minore littera notata sunt, ait Canisius.] Romanorum, venerabilem virum, cum ceteris non parvi numeri episcopis, quorum certa praesulatus regimina legimus, nomina vero invenire non potuimus; dein sub tempore regum Francorum, nec non ducum Noricorum,quendam religiosum ecclesiae ministrum nomine Lupum et successorem eius nuncupatum Ratharium, ante ordinationem illam videlicet beati Bonifatii Moguntiae archiepiscopi, quam ille in Norico ex auctoritate apostolicae sedis, iuxta instituta canonum exercuit sive disposuit. Postea vero praefuerunt hi, quorum nomina subsequuntur. In primis praefuit dominus Gaubaldus, vir sanctus et religiosus, sub quo corpus B. Emmerammi vere martyris et episcopi translatum est de loco, in quo positum fuerat, quando ab Ascheim huc transportatum erat. Post hunc Sintpertus cathedram pontificalem cum regimine ecclesiastico suscepit, qui B. Emmerammo basilicam novam amplioribus spatiis et propensiore sumptu construxit atque ornavit. Quem per ordinem sequebantur Adalvinus, Baturicus, Erchanfridus; his succedebat Embricho, homo venerabilis aetate ac merito, uti comperimus chronicorum scripto veridico. Tum episcopatus Ratisponensis Asperto provenit, cui successit vir magnae mansuetudinis et pietatis nomine Tuto, clarus ingenio; is habuit successores Isangrimum, Guntharium [Guntharim Canisius.] et Michaelem. Post hos rexit hanc ecclesiam B. Wolfkangus, quem subsecuti sunt ordine vicis suae, Gebhardus, et item Gebhardus, quibus Orno successit, tertius Gebhardus frater imperatoris, valde praeeminens et nobilitate generis et fastigio pontificalis honoris. Ab illo autem, qui Lupus vocabulo, pastor officio pascebat oves christicolas sub duce, qui dictus est Dieto, usque ad istum, qui nunc ecclesiam regit, fuerunt omnes episcopi huius sedis, decem et septem. Hos pius princeps pastorum collocare dignetur in regno caelorum, et nos peccatores in multitudine suarum miserationum, non dedignetur efficere participes aeternarum salvationum.

[25] Ammonicius. Amen. Nunc tempus est, ut stilum convertas ad miracula, quae ad sepulcrum beati Wolfkangi episcopi et confessoris dignata est gratia omnipotentis operari, [Miracula] qui in sanctis eius semper est gloriosus et mirabilis. Haec quoque scribere te oportet, vel ob hoc maxime, quia sunt nonnulli, qui quosdam electos minime credunt esse in numero sanctorum, nisi ad eorum sepulcra prodigia viderint et signa.

Collecticius. Novi et scio, quia tibi obsequendo multorum moribus deservio; ideo dilectionem tuam praecedentem per admonitionem paratus sum subsequi per praesentem descriptionem.

[26] Quidam homo caecitate multatus, ob id valde contristatus, ut ad sepulchrum B. Wolfkangi accessit et ibi cum lacrimis preces fudit, recepto visu, exauditum se gratulatus, et inde oppido laetificatus Deo ac sancto pontifici gratias egit, sicque comite salute, proprios lares revisit.

[27] Alio quoque tempore muliercula quaedam sub spe recuperandae salutis deportata est a suis in ecclesiam B. Emmerammi martyris ac pontificis; [ad sepulcrum] in qua dum ante altaria rependo petitione sedula sanctorum efflagitasset suffragia, tandem ex labore seu aegritudine fatigata, secus tumbam Christi confessoris Wolfkangi resedit humi. Cumque misella corpore ac mente inclina venerandi pontificis adiuvari se optaret precibus et meritis, subito lateris contractio, et ceterorum nodosa membrorum alligatio est soluta, et nihilominus tam vehementer disrupta, ut sanguinis effusio difflueret in pavimento. Tunc mulier primum exterrita, prae timore coepit clamare, dein exsiliens grates reddidit salvatrici sanctae Trinitatis omnipotentiae atque sanctorum sanitatis impetratrici clementiae. Itaque sibi restituta de salutiferis ecclesiae domiciliis repedavit ad sua. Post haec ad quos huius rei cura pertinebat, scamnellum, quo illa paupercula totis viribus innixa repere potius quam deambulare solebat, ad gloriam nominis divini et ob memoriam tanti signi, super fores ecclesiae suspendebant.

[28] Quadam die homuncio [al. dominico Canisius in marg.] pauperculus et, ut veridica relatione didici, [S. Wolfkangi patrata.] Ravennatis episcopi eleemosynarius, gratia orandi venit in ecclesiam B. Emmerammi. Is dum frequenti oratione se liberari sanctorum meritis postularet ab inhaerente sibi diu membrorum debilitate, demum decubuit in loco, qui beati Wolfkangi dotatus simul atque ditatus est corpore sacro. Ibi feliciter soporatus, quendam virum statura procerum et canitie venerandum astare vidit, qui ad eum dixit: Ut quid tu hic aut cuius rei gratia huc advenisti? Cui ille respondit: Domine, propterea miser huc veni, ut saner a languoribus, quibus iam per plures annos laboravi detentus. At venerabilis heros, virga pastorali, quam manu gestare videbatur, tangens aegrotum ac officiis membrorum destitutum miserabiliter, infit: Ecce sanaberis in nomine sanctae Trinitatis. Tunc, qui iacebat quasi mortuus, per merita praesulis reverendi, a somno aegritudinis excitatus, repente exsilivit et prae stupore sive tripudio clamans in quantum potuit, Deum sanctosque illius et ipse laudavit, et alios ad laudandum provocavit.

[29] Haec itaque tria capitula, ob memoriam venerandi episcopi in nomine sanctae Trinitatis descripta, pro testimonio duorum vel trium testium sufficere credo his, qui non superbo oculo et insatiabili corde contradicere tentant nomini trino pariter et divino. Insuper spero eiusdem sancti meritum viri, superna revelante et nihilominus cooperante gratia, manifestius adhuc et abundantius declaratum iri, nec non in Domino plenius a nobis sive ab aliis laudatum iri.

[30] Ammonicius. Omnium fidelium spes non solum aequo, sed etiam necessario ponitur et figitur in omnipotente Domino, qui in tantum misericordiae suae unguenta diffundit, ut nec ab ingratis beneficia sua subtrahere velit. Cuius laus in sanctorum memoria, usque in finem saeculi confertissima debet recipere incrementa, secundum hoc, quod psalmista, in centesimo quadragesimo quarto psalmo dicit: Confiteantur tibi, Domine, omnia opera tua, et sancti tui benedicant tibi. Gloriam regni tui dicent, et potentiam tuam loquentur. Proinde et tu viriliter assume dialogum inter duos conferendum, et scribito venerabilem virum Ramuoldum, quandoque scripseris beatum Wolfkangum, summa devotione commendans fideli memoriae, qualiter laudabilis dualitas tanti antistitis et abbatis, dilectione Dei et proximi comitante, cum fide et caritate, illuc pervenerit, ubi sancta Trinitas perpetualiter imperat, nec non indivisa divinitatis unitas, cum sanctis et electis aeternaliter regnat.

Collecticius. Amen. Fiat voluntas Domini in salute generis humani, et in paupercula descriptione huius opusculi, sicque suum stilus agat officium, ut per id oboedientiae Deo paretur acceptabile sacrificium [In seqq. n. 41, MG., Scr., tom. IV, p. 568, brevis quoque mentio S. Wolfkangi occurrit. cfr. supra, n. 73, ad an. 980.] .

VITA S. WOLFKANGI AUCTORE OTHLONO

Wolfkangus, episcopus Ratisponensis (S.)

BHL Number: 8990

AUCTORE OTHLONO.

Edita ex manuscriptis codicibus A1 = Cheltenhamensi 16339, A2 = Einsidlensi 322, B1 = Monacensi 9506, B2 = Monac. 22244, B3 = Monac. 13001, B4 = Zwettlensi 14, B5 = Admuntensi 440, C1 = Vindobonensi 2217, C2 = Vindob. 3777, C3 = Mellicensi H9, C4 =Vindob. 818, C*1 = Cremifanensi 128, C*2 = Monac. 14034, C*3 = Coloniensi Gymn. 3, C*4 = Monac. 23846; quorum lectiones variantes notavimus ea qua diximus ratione in Comm. praev., n. 9 – 13. Egimus ibidem de aliis codicibus B6, 7, C5 – 11, C*5 – 11, quorum paucas tantum vel nullas lectiones assumpsimus. Editiones Mabillonii = M, in Actis SS. O. S. B., saec. V, p. 812 – 33, et Waitzii = W, in MG. Scr. tom. IV, p. 525 – 42 aliquoties citavimus. Typis minoribus expressa sunt quae Othlonus ex Arnoldo desumpsit.

Prologus [Prologum omittunt A2, B5, 6, 7, C6, 7, 11, C*.] [Item eodem die sancti Wolfgangi episcopi Incipit praefatio B4, Incipit prologus A1, C2, 3.] in vitam [legendam C3.] sancti Wolfkangi [Wolfgangi B2, Wolfcangi B3, Wolfgangi episcopi C2, Wolfgangi Ratisponensis episcopi C3.]

a

Fratrum quorundam nostrorum hortatu sedulo infimus ego Othloch [O. A1, B3, 4, C2, 3.] coenobitarum sancti Emmerammi compulsus sum, beati [sancti A1.] Wolfkangi vitam, ab antecessoribus nostris in libellulis [liberulis A, C2, 3.] duobus dissimili interdum et impolita materie descriptam, in unum colligere atque aliquantum [aliquantulum B4.] sublimiore stilo corrigere. Quibus saepius renitendo [retinendo B1.] ex imperitia magis quam malitia tam ardui operis denegavi negotia. Sed illi, quod mihi difficillimum videbatur ex proprio, divino adiutorio levigantes [(a. l.) l. a. A1, B1, 2, 4.] a precibus inceptis [in margine corr. prima; manu prius praeceptis B3.] non desistebant, donec me votis suis parere vel attentare promittebam, credens utique, quia [(u. q.) me B4.] non absque superno nutu huiusmodi foret exactio, dicente Scriptura sacra [sancta B1, 4.] : Nihil in terris [terra B4.] fit sine causa b. Quae sit autem [(s. a.) siciante C1.] causae rationabilis et aliqua utilitate subsistentis [(rationabilis — subsistentis) substantivae id est aliqua ratione vel utilitate subsistentis A1.] diffinitio, sancti Augustini docemur rudimento: Voluntas Dei, inquit, prima et summa causa est omnium corporalium spiritualiumque [et spiritualium C1, 2, 3, add. que C1.] motionumc. Hac igitur fide atque spe incitatus, fraternos adimplere curavi precatus. In quo scilicet opusculo hoc studere me denuntio, ut ea quae simili quidem sensu prolata, sed inemendato rusticoque stilo videbantur vagabunda, regulae aliquantulum grammaticae artis [arti B1.] subiugarem et ad litteratorios usus exemplarem. Ubi vero dissimilis habebatur sententia, ut est illud quod dicitur regem gentemque [in margine prima manu B3.] Ungariorum [Ungrorum A1, B1, 2, Ungarorum B4, C2, 3.] ad sacram [sacramenti B4.] fidem convertisse nec non baptizasse [waptizasse C2.] d, nonnullaque alia quoniam [quorum A1, C3.] non [in marg. C2.] solum alter libellus, Arnolfi [Arnulfi B4.] scilicet monachi dialogus apud nos scriptus, sed etiam omnium, qui adhuc nobiscum conversantur et se relatione patrum fideli [se add. C2.] comperisse sancti Wolfkangi gesta testantur, verba discrepant [(v. d.) d. v. B4.] , visum est mihi [om. B1.] magis debere sequi dicta scriptaque [(d. s.) scripta dictaque B4.] nostratum, inter [intra B1, 2, 4, C2.] quos et maxime praedictus vir Dei in hac vita degens claruit, quam externorum [extraneorum C3.] . Nam alter libellus, in quo varietas habetur talis, delatus est ex Francis. Multa etiam, quae in libro neutro inveniebantur fidelium quorundam [om. B2.] attestatione comperta, addere studui, sicque quaedam addendo, quaedam vero fastidiose vel inepte dicta excerpendo, pluraque etiam [supra lin. C2.] corrigendo, sed et capitularia [post corr. in margine C 2, cappellaria C1, vobis add. B1.] praeponendo, vobis [nobis C1.] , o fratres mei exactoresque [que om. B4, C1, 2, 3.] huius rei, prout ingenioli mei parvitas permisit, oboedivi. Iam, rogo, cessate plus tale quid exigere a me.

Explicit prologus [(e. p.) om. A1, B2, 4, C1, 2.] .

Incipiunt capitula [Sic A1, alii om. Capitula desunt in B1, 2, 6, 7, C2, 11, C*.] .

I. Quibus parentibus sanctus [beatus C3.] Wolfkangus sit natus et quali conversatione ab infantia [pueritia A 1 vixerit et add. B4.] fulserit, quidque [quodque A1, B4, C1.] matri suae de eo visum fuerit [est B 4 (quibusfuerit) om. A2 et plerique qui seriem titulorum distinctam non habent, capitulum primum add. C3.] .
II. Relatio de nominis eius memoria, quia indifferenter accipi possunt huiusmodi vocabula [(rel.-vocabula) de vocabulo nominis eius et mysterii memoria B5.] .
III. Quanta aviditate scholis traditus litteraturam [literularem B3, C1.] ceperit [om. C 1 (scholis-ceperit) litterarum B5.] .
IV. Quia cum quodam Heinrico [Henrico et sic deinceps B3.] sibi familiarissimo discendi causa ad Wirziburg [Wurzburg A 1, Wirzibourg B 4, Wirizburg C1, 3.] convolaverit [integrum titulum om. B5.] .
V. Quomodo ob quaedam obscura in Marciano [Matiano B3.] dicta conscholasticis [cum scholasticis A2.] a se enucleata [enucliata B4.] a magistro Wirziburgensi [Wurzburgensi, A1, Wurziburgensi A 2, Wirzibourgensi B 4, Wirzbugensi C 3, Wyrizburgensi C 1, (quomodo — Wirz.) quod a magistro per invidiam B5, pivisio textus discrepat in C3, infra c. V.] sit repulsus.
VI. Quod vir Dei [propter Heinricum add. B 5.] renuntiare saeculo [om. B3, C1.] decreverit, sed amici sui Heinrici precibus [(decreverit-precibus) om. B 5.] distulerit.
VII. Quomodo Heinricus, Treverensis episcopus [(T. e.) e. T. A 1.] factus, sanctum Wolfkangum secum ire petierit et ei omnem post se episcopatus dignitatem subdere voluerit, sed ille haec renuens vix pueris docendis praeesse consenserit [(quomodoconsenserit) quod Heinricus episcopus Treveris sit factus et sanctum virum ibi pueris vix praefecerit B 5.] .
VIII. De eo quod episcopus Heinricus, audita conversatione sancti viri, coenobium aliquod sibi committere studuerit [voluerit B 4, (de — studuerit) quod sancto viro Heinricus propter reverentiam eius aliquod regimen voluit committere B 5.] .
IX. Quomodo, Heinrico praesule [praesuli B 4.] in Roma defuncto, sanctum Wolfkangum ad se convocaverit episcopus Coloniensis Bruno [(quomodo — Bruno) quod episcopus Coloniensis Bruno post obitum Heinrici virum Dei ad se vocaverit, B 5.] .
X. Quemadmodum vir Dei a Brunone episcopo [(B. ep.) ep. B. A 1.] dimissus [missus B 4.] patriam reviserit et ad monasticam vitam tetenderit [(quemadmodum-tetenderit) quod postquam patriam reviserit monachicam vitam susceperit B5, textus divisio discrepat in C 3.] .
XI. Qualiter sanctus Wolfkangus a beato Udalrico presbyter sit ordinatus.
XII. Ubi viro [viri B 3.] Dei sanctus Otmarus per visum [(p. v.) in visu B 4.] apparens, quod praesulatus regimen esset accepturus, quantisque [quantis C1.] id annis foret dispositurus, praedixerit [praedixit B3, C1 (ubi-praedixerit) quod sanctus Othmarus episcopatum eum accepturum et vitae suae terminum praedixerit B 5.] .
XIII. Quomodo ex revelatione divina incitatus praedicandi causa Pannoniae petierit confinia, sed a Piligrimo [Pilgrimo C 1, 2, 3.] Pataviense episcopo sit revocatus [(quomodo — revocatus) om. B5, et deinceps sola littera rubricata initia capitum discernit, excepto capite XXXVIII.] .
XIV. Quomodo eiusdem episcopi effectu [affectu B 4.] Ratisponensis ecclesiae praesulatum [om. B 4.] susceperit.
XV. Qualiter in urbe praedicta [Ratispona A1.] monasticae vitae incuriam perspiciens [prospiciens B4, C1, 3.] doluerit [doluit A 1.] , et pro huiusmodi emendatione Ramuoldum in sancti Emmerammi coenobio abbatem constituerit.
XVI. De eo quod [bis scriptum in B 3.] quidam indigne ferebant, quia praedicto coenobio abbatem praefecerit.
XVII. Qualiter etiam [om. B 4.] sanctimonialium monasteria [om. C1.] in praedicta urbe constituta ad monasticae vitae regulam perduxerit.
XVIII. Quomodo canonicorum iura providere studuerit.
XIX. Quanta praedicationis gratia refulserit [(quanta — refulserit) add. B3, C1, 3.] .
XX. Quod [Quomodo A 1.] , viro Dei praedicante, diabolica fraus discurrere populum fecerit.
XXI. Qualiter eum stolidus quidam tacite despiciens, mox terrore ac infirmitate [ac infirmitate om. A1.] fuerit correptus sed postea sanitati restitutus.
XXII. De cottidiana illius conversatione.
XXIII. Quomodo sacerdotes pagenses [(s. p.) p. s. C1, B3, et corr. recens supra lineam addendo litt. r. scripsit Pragenses B 3.] admonuerit, ut [qualiter C 3.] se observarent.
XXIV. Quanta sollicitudine [benignitate A1, solitudine C1.] emendaverit, cum quosdam ob vini penuriam missas cum aqua celebrasse audiret.
XXV. Quod ita alienis sicut sibi subditis misericordiam exhibuerit.
XXVI. Quanta industria multos [moltos B 3.] famis tempore procuraverit [procuravit C 3.] .
XXVII. De paupere, quem pro furto comprehensum excusavit eique vestimenta exhiberi iussit [(ei — iussit) om. B 4.] .
XXVIII. Quomodo haereticum verba quaedam erroris arte dialectica [(a. d.) d. a. A1.] proponentem eadem arte mirifice confutaverit.
XXIX. Qualiter a caesare Ottone rogatus consensit, in Boemia [Poemia A1, B4, Bohemia C3.] Ratisponensi ecclesiae subdita fieri episcopatum [episcopatus B4.] .
XXX. Quia [qualiter C3.] prophetiae [propheticae C 1.] spiritu claruerit.
XXXI. Quomodo legatus sancti praesulis, qui ablato equo eius [(eq. e.) e. eq. B 4.] iussa ambulando implere studuit, subito equum sellatum invenerit.
XXXII. Ubi in caesaris Ottonis expeditione, multis ex fluvii cuiusdam [om. A1.] inundatione periclitantibus, ipse securus fluvium transiit aliosque transire fecit.
XXXIII. De clerico, cui maledicendo oculorum dolorem ingessit, sed postea benedicendo sanitati pristinae restituit.
XXXIV. De muliere daemoniaca curata.
XXXV. Item de alia muliere daemoniaca curata [(d. c.) c. d. B4, 4, om. B 3.] .
XXXVI. Qualiter vicedominum [vicedomnum B 3.] suum tonitrui [tonitruum A1, B3, 4, C3.] fulgurumque terrore moribundum [factum add. A1.] sanitati reddiderit.
XXXVII. De quodam Rubilocensis [Rubocolensis B3, C1, 3, Rubicolensis B4.] ecclesiae aegroto per eius [illius A1.] benedictionem sanato.
XXXVIII. Quomodo per Danubii decursum in orientalem Pagoariae [Baioariae post corr. B 5., Bawariae C3, Baiorie B 4, Pannoniae C7.] plagam profectus corporisque molestia [modestia A1.] praeventus ibi obierit [(i. o.) o. i. B5 qui hic rursus rubricam habet, et in quo manus recens induxit ad cc. XXXVIII et XXXIX divisionem octo lectionum.] .
XXXIX. Qualiter [quomodo C3.] post sancti viri [Wolfkangi A1.] obitum mox praesul Hartwicus et Aribo comes [praefectus A1.] advenientes una cum reliqua plebe corpus eius ad Ratisponam urbem divexerint [devexerint C 3.] ibique in sancti Emmerammi ecclesia sepelierint [sepelierunt B 4.] .
XL. De [om. B2, C1.] daemoniaco [caementario B 4.] qui a caementariis ad locum ubi sanctus Wolkangus obiit deductus, mox sanus factus est [(f. e.) e. f. B3, C1, 3, est effectus A1.] .
XLI. De eo qui ferro constrictus ad eius sepulcrum venit, sed absolutus rediit.
XLII. Quomodo regi Heinrico in visione apparens, per senarii numeri descriptionem imperialem designaverit dignitatem.
XLIII. De quodam caeco illuminato.
XLIV. De muliere debili apud eius tumulum sanata.
XLV. Item [om. C3.] de quodam aegroto per eius merita [meritum C3.] sanato [caput XIIII et ultimum add. C 3.]

ANNOTATA.

a In codicibus recentioribus sancti nomen plerumque scribitur Wolfgangus. At in antiquis v. c. A1, 2, recta legitur forma Wolfkangus. Recta, inquam, etenim comprobatur testimoniis coaevis. Ita, in sacramentario Veronensi, dum sanctus in vivis ageret, conscripto (Delisle, Mémoire sur d'anciens sacramentaires, Paris, 1886, p. 195), in instrumentis, v. c. in originali diplomate imperatorio an. 979 (MG., Diplom. Ottonis II, n. 204, p. 232). Eandem reperies in necrologiis quae enumerare superfluum est, et in Libro confraternitatum Salisburg. recent. (MG., Necrol. tom. II, p. 46.) Non nego in diplomate an. 979, MG., Diplom. Ottonis II, n. 205, p. 233, ab editore scribi Vuolfgangus. A librariis aliquando ponitur Wolgangus, Vulgangus. In martyrol. Danico a Sollerio adhibito, et alibi Wolfgandus, quod (Martyrol. Usuardi, p. 640). Sequentes notat Förstemann, Altdeutsches Namenbuch, tom. I (1856): Wolfcang, Wolfkang Wolfkanc, Vulfgang, Wolfganc, Wolfcanc. Aventinus scribit Voliphoganges (Sämmt. Werke, tom. III, p. 22).

b Iob., v, 6.

c Prosperi Sent. ex Aug., lib. l. n. 58, P. L., tom. XLV, p. 1864.

d Infra, c. XIII; Arnoldi lib. II, n. 1, 2; Comm. praev., n. 31 – 32.

CAPUT PRIMUM
Sancti ortus, studia litterarum, incolatus Herbipolensis et Treverensis, monachatus.

Incipit [om. B4, C* 1, 2.] vita sancti [beati B4.] Wolfkangi [vide supra prolog. et annotat. a.] episcopi [om. A1 confessoris A 2, et confessoris add. B 5, Ratisponensis C*2, om., B1, C1. Alii plane diversum habent tit. Incipit legenda de sancto Wolfgango C3, pridie kalendas novembris pulcra et originalis vita beati Wolfgangi episcopi C*10.] .

[I] [Sancti pueritia,] I. Beatus igitur Wolfkangus, natione Suevigena, ex ingenuis parentibus et, ut sibi Salomon [Salemon B 5.] optat, nec divitias nec paupertatem patientibus, sed mediocriter [(s. m.) om. B 5.] recteque viventibus, est procreatus. Qui nimirum ab ipsis infantiae rudimentis Deum [divinum M, W.] fontem vitae sitiens et caduca quaeque despiciens, magna meritorum praerogativa coepit eminere, multisque virtutibus studuit fulgere. Fertur etiam, quod eius matri visum fuerit stellam in gremio portare. Quod scilicet praesagium conveniens erat praeclaris filii virtutibus. Nam unus illorum exstitit, de quibus Scriptura sacra dicit: Qui docti fuerint [fuerunt A, C1.] , fulgebunt quasi splendor firmamenti, et qui ad iustitiam erudiunt multos, quasi stellae in perpetuas aeternitates a.

[II] [nomen,] II. Natus [beatus B 4.] ergo puer, non multo post baptismi gratiam adeptus, Wolfkangus est appellatus: quod videlicet nomen ille per semet ipsum est interpretatus [(quod-interpretatus) om. B4. C* 2.] . Nam in quodam armario b, quod ipse [om. C* 2.] construi praecepit, inter reliqua, sicut erat peritissimus poematum [poematis B 5.] compositor [composuit B 5.] , ita [ista B 5.] scripsit:

Struxerat [iusserat A1, 2, M, W.] aediculam mandrita Lupambulus istam [in marg. B3.] c.

Verumtamen pro nulla ignominiosa causa [(i. c.) sua malitiae nota A 1, 2.] hoc nomen ei [(n. e.) e. n. B 5.] imponebatur, sed quadam [om. B1.] consueta suae cognationis [cognitionis B 4.] appellatione; quia et nomina bestiarum in utramque partem adverti [vesti B2, C* 2.] possunt. Leo etenim [enim B 5.] interdum significat diabolum, ut ibi: Sobrii estote et vigilate quia adversarius vester diabolus tamquam [corr. recens, prius tam B 3.] leo rugiens circuit, quaerens quem devoret d; Christum etiam [enim B5, om. C* 2.] nihilominus designat, ut est illud: Ecce vicit leo de tribu Iuda e; et ovis in bono ponitur, ut illud: Nos autem populus tuus [eius B 5.] , et oves pascuae tuae f, et in malo, ut ibi: Sicut oves in inferno positi [bis scriptum in A 2.] sunt g, item [de add. B1, 2, 4.] patriarcha Iacob ad filium suum: Beniamin lupus rapax h; et poeta de persona sancti [om. B1, 5, C* 1, 2.] Pauli ita scribit:

O lupe Paule [(I. P.) P. l. B4 et corr. A2.] rapax, quid iam remanebit in orbe,
Quod non ore trahas? i.

Hinc itaque apparet, quod nullus iustificatur vel reprobatur ex nomine.

[III] [litterarum studia] Crescente autem puero, Spiritus sancti gratia augebatur simul in [cum B 4.] illo. Nam cum iam circiter septuennis [septennis C3. C*1 etiam post corr. B1, 2.3, C2.] esset, parentes eius illum pro discendis litteris cuidam commendaverunt clerico, hoc velut [veluti M, W.] religiosi praemeditantes, quod et postea experti sunt gaudentes [(quod-gaudentes) om. C 3.] , ut per iuges interventus filii instructi, funes peccatorum, quibus semet circumplexos sentiebant, solverentur. Idem vero pretiosae indolis puer tanta aviditate ac memoria litteras coepit capere, quo [quod C* 2.] paucis annorum decursibus transactis non solum historici sensus superficiem penetraret [penetrarit M, W.] , verum etiam intimas mysteriorum medullas investigaret [investigarit M, W.] . Quamobrem in privatis iam minime contentus est discere locis; sed ubi tunc in Germaniae partibus maxime pollebat scholare studium, patre ducente, Bitalassum [(p. d. B.) om. B 5.] k adiit, id est [(i. e.) om. B 5.] Augense [supra lineam imperitus et recentior librarius posuit Augustense B1.] coenobium l. [Augiae,] Ubi, quoniam eius fama ingenii [iam add. B 4.] pridem audiebatur, gratanter est susceptus, brevique tempore dilapso [delapso A 2.] , magistris, qui illius capacitatis acumen senserant, efficitur [effectus B 4.] suspectus m. Verumtamen nullo despectionis fastu [faustu B2.] ex [om. B1.] huiusmodi eminentia intumescebat, sed cum omnibus in domo Domini [Dei B 5.] ambulabat cum consensu n.

[IV] [Herbipoli;] Per idem tempus fuit in loco praefato [privato M.] propter studium scholare quidam Heinricus [Henricus B3, C3 et sic deinceps, Hainricus C*1 item.] o, eximia Francorum Suevorumque prosapia genitus, qui supradictum iuvenem maximo [maxime B4, C1, 2, 3.] sibi adnectens amore, rogavit unice, ut secum ad Herbipolim, quae a rusticis [(a. r.) vulgo B 5.] Wirziburg [Wurziburg A 2, Wurzburg A1, Wirzburc B 2, Wrzburg B 5, Wirtzpurkch C 1, Wirtziburg C 2, Wyrizburg C 3, Wirtzpurch C* 1.] vocatur, veniret. Hoc autem ideo propensius [om. B 4, perpensius C 1.] suadebat, quoniam [quod M, W.] frater eius, Poppo p nomine, monarchiam illius episcopii tenebat et quendam Stephanum de Italia q, scholaris doctrinae causa conduxit, qui omnibus ibidem discere cupientibus satisfacere possit [posset B3, C1, 2, 3, C* 1.] . Cumque idem Heinricus in huiusmodi precibus persisteret, omnemque humanitatem [(o. q. h.) h. q. o. C3.] , quae discendi ac peregrinandi necessitas exigit, promitteret, petenti tandem acquievit. Venientes ergo simul ad praedictam urbem, scholarem adeunt magistrum, et sub eius disciplina commorantes, aliquantis diebus habuere [habuerunt A 1, 2. ] propitium.

[V] [ibi vero repulsam passus,] Cum autem quadam die in Marciano [Matiano B 3.] De nuptiis Mercurii et philologiae [philoligiae B 5.] legeret, quomodo utriusque nomen [om. B5.] rhythmi profunditate conveniret, et non satis diligenter exprimeret, iuvenes, ut soliti fuerunt, ad perspicacioris sensus virum Dei Wolfkangum venerunt, et ut numeri difficultatem explicaret [exprimeret C *1, 2.] , unanimiter postulaverunt. At ille, sicut erat benignus et edoctus, non solum quod [quae C 3.] rogaverant, verum etiam omnem huius sententiae scrupulositatem aperiens insinuavit. Quo comperto, magister praefatus ira commotus, ne ulterius suae interesset [interessent B 4.] lectioni [(i. l.) l. i. B3, C1, 2, 3, C* 1, 2.] , sub interminatione prohibuit [(s. i. p.) praecepit B 5.] . Sicque malignus hostis, inventa hac occasione, tam per se quam per suos complices famulum Dei suffocare tentabat. Sed nimirum, sicut flamma flatibus venti agitata validius accendi solet, ita divini sensus ardor, qui in pectore Wolfkangi a pueritia caluerat [coaluerat A1, 2, et ante corr. B3, post corr. B 3.] , nullo tentationis imbre potuit exstingui. Ex illo itaque tempore, sicut ipse fatebatur, cuius omnia verba sunt credenda, de nullo carnali demonstratore scripturarum apprehendit penetralia, tantoque sibi postea exstitit amplius [om. C*1.] ingenium, quantum distat inter hibernum solem et aestivum [(ex illo-aestivum) pertinet ad caput sequens C3, C* 1.] .

[VI] [rogante Heinrico] Huiusmodi igitur profectibus vir Dei maturescens [Maturascens A 1, 2.] , cotidie se ipso robustior virtutibus succrescebat, etiam in corde suo quasdam de convalle lacrimarum ascensiones facere disponebat. Nam nisi amici precibus Heinrici [(a. p. H.) H. a. p. C3.] , cum quo familiare habuit contubernium, retraheretur, omnimodo saecularibus renuntiaret desideriis [(s. r. d.) r. d. s. C * 1.] . Sed assidue tractans [post corr. B1.] , quia caritas non quaerit quae sua sunt, sed quae alterius, ad tempus distulit, quod postea devotus implevit.

[VII] [archiepiscopo] Brevi dehinc evoluto tempore [(e. t.) B 5.] , Heinricus ab Ottone Magno Treverensem [Trevirensem A 1, 2, Treverense C 3. ] suscepit archiepiscopatum r, et ut secum illuc adveniret, obnixe flagitavit beatum [om. C1, 3.] Wolfkangum. At ille aliquandiu resistens, cum bene non posset [possit C 2.] , male noluit esse rebellis. Profectus est ergo cum amico. Tunc venerabilis antistes internae dilectionis vim, quam erga virum Dei habuit, explere cupiens, beneficiis et dignitatibus tantis voluit eum honorificare [honorare C 3.] , quatinus per omnem episcopatus sui potestatem secundus post se, ceteris praelatus haberetur dignitate. Servus autem Dei cenodoxiam fugiens, semperque [semper B 4.] prae oculis illud apostolicum habens: Nihil intulimus in hunc mundum, sed [om. B4.] nec quid auferre [afferre B 5.] possumus, et: Qui cupiunt divites [(c. d.) d. c. C 4.] fieri, incidunt in laqueos diaboli s, tali honore se dicens [(s. d.) d. s. C 2, 4; fit magister scholarum rubr. inserit C* 4.] indignum, tandem consensit, scholasticos iuvenes [om. C1, 3.] sibi commendari; prudenti usus consilio, ut scilicet ingens doctrinae talentum sibi a Deo traditum aliis exhibendo, sicut dispensator fidelis fructificaret.[I Tim. VI, 7, 9.][Treveris] In quo labore [labe in margine C1 item B3.] nihil lucri, nihil mercedis sibi more saeculari [scholari C* 4.] exhiberi voluit [(e. v.) om. A1, 2, (v. e.) B1, 2, 4, 5.] , sed ut alios lucrifaceret, decrevit operari. De nullo namque discipulorum, sicut plerique [sibi add. B4.] solent doctores, illum satyricum clamantes versum:

Nosse [re add. supra lin. B3.] volunt omnes [corr. prius homines B3.] , mercedem solvere nemo t

causa remunerationis aliquid exigebat, quamvis a pluribus cogeretur. Nondum vero presbyter ordinatus, a carne tamen [omittunt plerique C*.] se [(t. s.) s. t. B4.] abstinuit, nec pretiosa vestimenta quaesivit, vigiliis quoque et orationibus ieiuniisque [ieiuniis C* 4.] debitus, corpore solummodo, non mente saecularibus negotiis erat implicatus [(nondum-implicatus) hic omittit et transfert ad finem capitis A1.] . Iuvenes etiam, quos ad erudiendum suscepit, non solum liberalibus exercebat [om. B5.] doctrinis [studiis B4.] , verum etiam moralibus informabat disciplinis. Quae utraque sic [(quaesic) ut autem quantae discretionis esset aliquantum inspiciamus, sicut discipulis eius narrantibus audivimus, adeo se A1, 2.] temperavit [inter alumnos add. A1, 2.] , ut cum quibusdam [om. B5.] capacioribus artium vel auctorum difficilia quaeque [quoque C* 4.] et profunda enodaret, mox ad idiotas simplicioresque se [om. C3.] vertens et nutricis more quasi lacteum [lacteo B3, C1, 3, 4, C* 1.] historiae [historice B5.] cibum praecoquens [(h. c. p.) c. p. h. B3.] , eos pariter recrearet [(e. p. r.) suppeditaret A1, 2.] . Praeterea, quicumque pauperes et humanis destituti solaciis in eius discipulatu [disciplinatu C2, C* 4.] morabantur, carnali non minus quam spiritali alimento ab eo refovebantur [Hic ponit verba superius (n. 21) omissa A1.] .

[VIII] [decanus constituitur.] Hac igitur tam laudabili conversatione partim visa, partim comperta, Heinricus archiepiscopus tam per se ipsum quam per suos [alios C* 1, 2.] familiares Dei famulum [(D. f.) f. D. B5.] aggreditur, rogans ut aut clericale vel [aut B5, C3, C* 1.] monachile [monachale C* 1, 2.] coenobium aliquod regendum susciperet [in margine alia manu B5, (r. s.) s. r. C* 1.] u. Tunc ille per [supra lineam prima manu B1.] humilitatis excusationem solitam omni sublimitate se clamans indignum [(c. i.) i. c. B5.] tandem per oboedientiae subiectionem compulsus, consensit ut esset decanus clericorum x. Hoc [itaque add. B5.] primatu licet invitus [(l. i.) om. B5.] vendicato [suscepto B5.] , inreligiosis terrori, ceteris fuit amori, quos scilicet omnes tam minis quam suasionibus [dum add. C3.] , quod ante [antea B5.] non consueverant [adstrinxit C3.] , fecit simul cibum capere et dormire, in claustro [residere A1, sedere et add. B5.] lectionibus [lectioni B5.] intendere, et ne intima vel spiritalia neglegerent quibus carnalia suppeterent [suppetebant B5.] delectabiliter admonuit; in omnibus his se praebens exemplum, adeo ut iam a cunctis diceretur [dicetur B5.] non esse clericus sed monachus.

[IX] [A Brunone Coloniensi] Interea praesulem Heinricum contigit caesaris Ottonis iussione [iussionis B5.] expeditionis causa Romam pergere y, ibique cum aliquantum tempus moraretur, nimis [in margine B3, coepit add. B5.] aegrotare [coepit add. in marg. C*2.] . Sed cum se desperaret convalescere, vocavit ad se caesarem, et exposuit [exponens B5.] ei beati Wolfkangi qualitatem, obsecrans [obsecravit B5.] ut Treveris [Treviris A2.] litteras mitteret, cum quibus, ne a nullo idem [om. C4.] Dei famulus iniuriaretur, interdiceret z.

His precibus gestis, persolvit debita mortis aa.

[vocatus] Qua fama Treveris [Treviris A2.] audita, sanctus Wolfkangus primo nimium contristatus [contristatur B3, C1, 3, 4, C* 1, 2.] , deinde consolari coepit [in marg. C*2.] , quoniam quae diu de saeculi contemptu cogitarat [cogitaverat C*2.] , tunc peragere licebat. Cumque iam confirmata mente repatriare vellet, archiepiscopus Coloniensis Bruno bb, qui et ducatum tenuit Lutringensem [Lutrigensem B5, C* 1, Littringensem B3.] , fecit eum ad se [(a. s.) om. B4.] venire [advenire B4.] , ac promittens illi omnem humanitatem [humilitatem W.] nec non [nec B3, non add. supra lin. C* 2, et add. C1.] pontificatus honorem, conatus est secum detinere.

Haec sanctus renuit, quia semet in ardua fixit.

Aliquandiu tamen cum illo conversatus est. Unde et frequenter postea rettulit, quia [et B4.] eidem Brunoni episcopo similem in omni probitate raro viderit. Notandum autem merito, quantae perfectionis vir iste fuerit, cui tanta prosperitas saecularis [vel add. supra lin. C*2.] promissio [promissione A2.] egregii praesulis arrisit, plurimaque quae scribi fastidiosum [fastidium C3.] est, nec [non C2.] tamen adhaesit. Magni enim constat [om. C* 1.] meriti [esse C3.] haec omnia relinquere, seque [sese C4.] in hoc saeculo mendicum facere [(cumque-facere) in itium capitis sequentis in C3.]

[X] [et abire permissus,] Gloriosus ergo archiepiscopus [episcopus C* 4.] Bruno virum Dei sentiens artioris vitae conversationem aggredi velle, cum amabili [amicabili C3.] tripudio dimisit eum iuxta placitum abire. At ille domum veniens, ab omnibus cognatis et amicis amabiliter [amicabiliter C*2, 4.] est susceptus, obviamque habuit, ut ita dicam, syrenes velut alter Ulyxes. Tunc omnis parentela omnisque cognatio meliorem substantiae hereditariae portionem pollicentes, plures quoque [que C* 4.] amici flagitantes ne se desereret, dicunt [versus add. C* 4.] :

Cum sis cunctorum spes solamenque tuorum
Atque domus nostrae vis [i us B4, C1, 3, 4, 5.] omnis [omne C3, alias vis omnis maneat in te add. in margine alia manu C5.] adhaereat [maneat B4.] in te,
Ne procul hinc vadas, ne [nec B4.] nos, dilecte, relinquas [(cum — relinquas) in te omnis domus inclinata recumbit A, nam tibi cuncta damus quibus in vita est opus ista add. C*.] .

Fuerunt [non defuerunt A2.] etiam qui adderent, quia Scriptura praecipit parentibus obsequendum. Agonitheta [agonista C * 1, 2, 4, agonithea B2, agonizeta C3, agonithletha B4.] autem Dei [domini M.] haec [om. A2.] contemnens omnia [(c. o.) o. c. B5.] , ipsius Domini nostri Iesu Christi opposuit verba [om. B2.] dicentis [dicens B5.] : Qui amat patrem aut [et C2.] matrem plus quam me, non est me [(n. e. m.) m. n. e. cum corr. in margine B1.] dignus cc. Legebat forsitan quod sanctus Hieronymus ad quendam scribit amicum: Licet parvulus in collo pendeat [pendebat C*4.] nepos [collo B5.] , licet sparso crine scissisque [post corr. B3.] vestibus ubera, quibus te nutrierat, mater ostendat, licet pater in limine iaceat, percalcato [praeferendum ducit lectionem vulgatam Hieronymi per calcatum etc. M, at contra fidem nostrorum codicum.] patre, citius perge, siccis oculis ad crucis vexillum evola. Summa pietas est, in hac re te fore crudelemdd. Intuebatur etiam Iohannem Baptistam, cui [qui A2, cuius B3, 5, C1, 2, 3, 4, C* 1, 2.] quamvis sancta fuerit mater [(s. f. m.) m. f. s. C4.] et sacerdos pater, tamen utrosque relinquens, ne cum hominibus habitans pollueretur, in eremum secessit. Huiusmodi igitur exemplis incitatus, parentes seorsum convocans, dixisse fertur: Rerum substantialium portionem, quam mihi disposuistis [(m. d.) d. m. C3.] dare, inter vos dividite. Est namque quidam praepotens ac dives dominus, qui grande patrimonium mihi, si illi fideliter servire volo [(s. v.) serviero B4.] , promisit, in quo [quos B3.] pars [partes C* 4.] hereditatis meae, et ipse est qui restituet hereditatem meam [om. C* 4] mihi. Credo etenim, [coenobium Einsidlense petit,] quia daturus est mihi tam sufficiens beneficium, ut et vobis aliquod [aliquid C* 4 et bis scriptum.] praebere possim [possum B5.] adiutorium [adiutorii C1, 3, 4.] . Quapropter rogo, ne tanti beneficii promissa [promissi B1.] lacrimabili interrumpatis querimonia; sed parate quae sunt ad haec necessaria. Non enim quaerit neglegentem, sed studiosum servitorem dominus talis. Mox alacriores effecti parentes, nomen et locum quo vellet ire investigant. Quibus ille dixit [ait B5.] : Modo scire non potestis, postea vero sietis. Deinde sciscitantibus eis si aliquem suorum habere dignaretur [(h. d.) d. h. C4.] in comitatu, prorsus contradixit. Paucis vero diebus transactis, tulit secum duos iuvenes, et spiritalem Isaac [filium add. B5.] , suum [servum B4 (l. s.) s. I. C4.] scilicet votum, quod offerre Deo volens [(D. v.) v. D. B4, domino volens M.] in holocaustum, venit ad monasterium Solitariorum [licet C1, 3.] in tenebrosa silva ee constitutum [quod modo dicitur locus eremitarum vulgariter Ainsidel add. in margine alia manu eiusdem aetatis C3, ibi monachus factus quod venit ad tenebrosam silvam rubr. add. C* 4.] . Illuc nempe propter artiorem regulae [regularem C2, C* 1, 2, 4.] disciplinam, quae ibi noscitur esse, Dei famulus elegit tendere. In illis autem diebus coenobitis loci [deletum in B5.] ipsius spiritalis praefuit pater [add. supra lin. manus recentior in C1.] , Anglorum gente procreatus, nomine Gregorius ff, qui iuvenilibus annis patriam, parentes, feminam quoque [om. B5, supra lin. corr. C2.] sibi desponsatam relinquens, ad monasterium convolavit. Cuius vitam religiosissimam, quia non opus est hic [(o. e. h.) e. o. h. B4, C* 2.] retexere, praetermittimus, ne a proposito deviemus [(cuius-deviemus) om. B5.] . Huius ergo abbatis magisterio servus Christi Wolfkangus se commendans, veterem cum suis actibus hominem [om. B1.] deposuit et novum monasticae conversationis habitu induit. In qua [quo C* 2, 4.] quanto rigore qualique observantia [observatione A1.] vixerit, et virtutum suarum exitus et multarum salus animarum ostendit. Transacto itaque tirocinii sui tempore, multi vicinorum monasteriorum probitatis eius fama respersi ad illum venerunt. Quos omnes, accepta abbatis licentia, in auctoralibus [auctoritatibus B4, auctoribus C1, 3.] simul et [in add. C2.] artificialibus [artificalibus B1, 2, 4, 5, C1, prius etiam B3.] doctrinis et, quod [in add. C* 4.] his eminet, moralibus aedificavit [om. B1.] disciplinis gg.

[XI] [ubi presbyter ordinatur.] Eodem tempore beatus antistes [om. C1, 3, C* 1.] Oudalricus hh, cuius sanctitas [sanctas sed corr. in marg. B3.] per totam redolet Europam, visitandi fratres causa [(f. c.) c. f. B5.] , ad illud solito more monasterium devenit. Et cum aliquot ibi dies [(a. i. d.) a. d. i. B3, C1, 3, 4 (d. a. i.) B5.] moraretur, cognita sancti Wolfkangi qualitate, magno caritatis affectu eum studuit amplecti et venerari. Non multo post etiam quamvis renitentem, ordinavit presbyterum. Tunc vir Dei sacerdotii dignitate sublimatus, implere desiderans quod est appellatus, omni humilitatis sarculo suum scopebat [scrobebat B5.] spiritum; sicque per vota, quae sua distinxerunt labia, holocausta fideliter obtulit medullata; et quia contritione tali [mali B4.] semet Deo cotidie offerre studuit, divinae visionis gratia sublimari meruit [nota hic quomodo beatus Othmarus apparuit ei in visione C* 2, 3, et manu posteriore in margine B3.] .

ANNOTATA.

a Dan., XII, 13.

b Librorum in hoc armario, ni fallor, asservatorum, habemus catalogum sub titulo Adbrevatio librorum Sancti Emmerammi quae tempore Ramuoldi abbatis facta est. MG., Scr. XVII, 567 – 68.

c

De nominis interpretatione egimus supra, p. 558. Ex citato hexametro derivata est inscriptio cryptae a B. Ramuoldo ad partem orientalem ecclesiae Sancti Emmerammi exstructae, et a S. Wolfkango, ut fertur, consecratae: Consecrat aediculam mandrita Lupambulus istam

Abbas Ramuoldus, quam tibi, Christe, struit. I. B. Kraus, qui hosce versus citat in sua Ratisbona monastica, ed. 4a, p. 101, tempus quo exstiterint non notat. Ab ipso Ramuoldo cryptae inscriptos fuisse opinatur Janner, Geschichte der Bischöfe von Regensburg, tom. I, p. 376 – 377, plane dissentiens ab Hirsch, Heinrich II, tom. I, p. 119, n. 4. Versiculus ab Othlono citatus legitur quoque in cella quam S. Wolfkangum sibi construxisse perhibent in Alpibus. Comm. praev. n. 60. Miro modo hallucinatus est Zirngibl, Abhandlung von dem Stifte St. Paul in Regensburg, p. 27, quando sibi finxit eadem illa verba a Wolfkango monasterio Sancti Pauli a se constructo fuisse inscripta, indeque deducit non Heinricum ducem sed sanctum praesulem huius coenobii fuisse auctorem. Ceterum errorem illum desumpsisse videtur ex Hundio, Metropolis, tom. III, p. 62

d I Petr., V, 8.

e Apoc., V, 5.

f Ps., LXXVIII, 13.

g Ps., XLVIII, 15.

h Gen., XLIX, 26.

i

Haec desumpta sunt ex Aratoris De actibus apostolorum, lib. II, vv. 485 – 87. P. L., tom. LXVIII, p. 202:

O lupe Paule rapax, dedit hoc benedictio Iacob Nomen habere tibi; quid iam remanebit in orbe Quod non ore trahas.

Conferendus Augustini sermo CCLXXIX de S. Paulo, P. L., tom. XXXVIII, p. 1275, et epistula Hieronymi XXXVIII, P. L., tom. XXII, p. 463.

k Bithalassus intellegitur locus qui mari utrimque alluitur. Vide Du Cange, s. v. Bithalassium. Verbum occurrit quoque in carmine de S. Otmaro, MG., Scr. tom. II, p. 55.

l Reichenau. Haud scio an recte dicat F. Braun, De pristinis Benedictinorum scholis, Monachii, 1845, 4°, p. 17, cum Bruschio, Monasterior. Germ. Chron., scholae Augiensi hoc proprium fuisse ut, filiis civium non admissis, principum et comitum ac nobilium dumtaxat liberi in ea erudirentur. Tempore Wolfkangi de opposito satis constat. Immerito dubitat Iohannes Egon, De viris illustribus monasterii Augiae maioris, ap. Pez, Thesaurus Anecd., tom. I, 3, p. 63, utrum Wolfkangus in Augia professionem emiserit. Non emisisse plane certum est. Vitae, c. VIII et X.

m Ex contextu patet verbum suspectus hic sumi sensu minus usitato, quasi spectatus.

n Psalm., LIV, 15.

o Vocatur in Flodoardi annal., ad an. 956, regis Ottonis propinquus. MG., Scr. tom. III, p. 403. Dissentire videtur Ruotgerus, Vita Brunonis, MG., tom. IV, p. 269. Cfr. Köpke-Dümmler, Otto der Grosse, p. 282, n. 5.

p Poppo sedem Wirceburgensem occupavit annis 941 – 961. Antecessor scilicet eius Burchardus fatis excessit 24 martii anni 941, ipse vero vitam finivisse legitur die 14 vel 15 februarii an. 961, postquam sedisset annos 20, menses 10, dies 14. Köpke-Dümmler, op. cit., p. 120, n. 1.

q

Stephanus de Novara, de quo brevem notitiam, addito epitaphio, tradit Wattenbach, Deutschlands Geschichtsquellen, 6 ed. tom. I, p. 316 – 17. Scribit ille de se ipso (ibid., p. 316, n. 5):

Ast Popo antistes hanc me perduxit in urbem.

r Haec verba, et alia passim, desumpta sunt ex Sulpitio Severo, Vita S. Martini, II, 4. Vide etiam V, 2, VII, 1.

s Anno 956. Annales Hildesheimenses, MG., Scr. tom. III, p. 58; Lamberti Ann., ibid., p. 59; Contin. Reginonis, ibid., tom. I, p. 623; Flodoardi Annales, ibid., tom. III, p. 403, Ruotgeri Vita Brunonis, ibid., tom. IV, p. 269.

t Iuvenalis, Sat. VII, 157.

u Reformando statui ecclesiastico in sua dioecesi Heinricum incubuisse certum est. Ita de ipso Gesta Treverorum, MG., Scr. tom. VIII, p. 168: Post Rutpertum Heinricus ecclesiae praefuit; qui regulares officinas et claustrum circa maiorem ecclesiam construxit, et vigorem regularis conversationis ibidem exercere decrevit etc.

x Dicitur c. XV cum Ramuoldo capellanus fuisse. Ex Arnoldi lib. II, n. 8.

y Anno 963. Liudprandi Historia Ottonis, n. 14, MG., Scr. tom. III, p. 344; Continuator Reginonis, MG., tom. I, p. 626; Gesta Treverorum, n. 29, MG., tom. VIII, p. 168. Die 18 maii, Treveris adhuc versabatur, ut patet ex diplomate illius diei. Beyer, Urkundenbuch zur Geschichte der Mittelrheinischen Territorien, tom. I, p. 272, n. 212. Cfr. Köpke-Dümmler, op. cit., p. 352, n. 2.

z Scilicet, Wolfkangus ex reformatione quam induxerat, inreligiosis terrori (cap. VIII) factus, discolorum quorundam odium incurrerat.

aa Obiit Heinricus die secunda iulii anni 964. Annum assignant fontes sequentes: Continuator Reginonis, MG., Scr. t. I, p. 627; Necrologium Fuldense, MG., tom. XIII, p. 200. Annales Hildesheimenses, MG., tom. III, p. 60, falso annum 963 indicant. Dies in pluribus notatur necrologiis quos citat Köpke-Dümmler, op. cit., p. 366, n. 4.

bb S. Bruno episcopatum tenuit ab anno 953, obiit anno 965, 11 octobris. Ad hanc diem, tom. V,p. 698 sqq. de eo tractarunt nostri. Vide quoque duplicem eius Vitam in MG., Scr. tom. IV, pp. 252 – 279.

cc Matth. X, 37.

dd Epist. XIV ad Heliodorum, n. 2, P. L., tom. XXII, p. 348.

ee Cfr. Arnoldi, lib. II, n. 1. Qua ratione alicui in mentem venire potuerit hocce coenobium diversum esse a celebri illo Einsidlensi, etiam Finsterwald dici solito, quasi tenebrosa silva synonymum sit Silvae nigrae, mirabitur quisquis attenderit nomen abbatis totis verbis expressum. Vide Chronique d'Einsidlen, par un religieux capitulaire. Einsidlen, 1887 – 88, 8°, 1re partie, p. 57.

ff Gregorius, filius Eduardi regis Angliae, electus abbas Einsidlensis anno 960, obiit die 8 novembris anni 996. G. Morel, Die Regesten der Benedictiner Abtei Einsiedeln, apud Mohr, Die Regesten der Archive in der Schweizerischen Eidgenossenschaft, tom. I (1851). Legatur V. Gregorii abb. Einsidlensis elogium historicum apud Mabillon, Acta SS. O. S. B., saec. V, p. 841 – 846.

gg Hisce ex verbis minime tamen concludereaudeam cum Sauter, Kirchengeschichte Schwabens bis zur Zeit der Hohenstaufen, Nördlingen, 1864, 8°, p. 100, ante Wolfkangum nullam scholam in coenobio Einsidlensi exstitisse.

hh S. Udalricus ep. Augustanus ab an. 923, obiit die 4 iulii an. 873. Vide ad hanc diem Acta SS., Iulii tom. II, pp. 73 – 135. Vita eius auctore Gerardo legitur quoque in MG., Scr. tom. IV, p. 381 – 419.

CAPUT SECUNDUM.
Sancti labores apostolici et episcopatus. Monachorum et cleri reformatio.

[XII] [In somnis monitus] Nam cum pro sua aliorumque salute iugiter exoraret et huiusmodi preces sanctorum suffragiis intentissime commendaret [(et — commendaret) om. C* 1.] , beatum Christi confessorem Otmarum a, cui se suaque frequentissime commendabat, sibi in somnis astare [assistere B 4.] videbat. Quem iussus [visus C1, 3.] intendere [iubet add. C 3.] , ab eo huiusmodi accepit verba: Quia rogatus [sum add. B 5.] a te ut intercederem pro te, manifesto nunc tibi quaedam futura quae tibi provenient intercessionis meae cura. Pauper et inops de hac provincia egredieris, sed in alia, in qua pro amore Domini exsulaberis, episcopatum caducis rebus satis locupletem praedestinatione divina suscepturus eris. Cuius in [om. C* 1, 2.] administratione [administrationi C* 1, 2.] , si fidelem [fideliter C * 1.] te exhibueris, expletis viginti duobus annis, vitam transitoriam eris [om. B5.] exiturus et aeternam ingressurus. Et hoc procul dubio scito, quod animam Conditori redditurus es [eris C * 1.] in loco, ubi sub nomine Christi a christianis memoria mea [(memoria m.) mea m. B 4.] veneratur et colitur [(v. e. c.) c. e. v. B 4.] b. Quo me in hora exitus tui de Aegypto huius mundi spero [me add. B 4.] adventurum cum ceteris, quos de civibus supernis ad te venturos consolatores habere merueris.

[XIII] [Pannoniam ingreditur,] Huiusmodi ergo visione percepta, eo amplius, quo certius, intendebat aciem mentis in speculum divinae contemplationis, reputans iugiter secum [(i. s.) s. i. B 1.] , qualiter in salutem [saluta B2, 4.] aliorum sibi concessum [ita prius sed corr. concessa B 4.] duplicaret talentum [talenta B 4.] Cuius [huius M, W.] rei gratia abbatis sui licentia monasterium, et [om. C* 1.] non monachum deserens, immo secundum apostolum maiora charismata aemulari cupiens c, per Alemaniam devenit exsul in Noricum. Ad cuius orientalem plagam cum humili comitatu pergens, praedicandi gratia Pannoniae petit confinia. Ubi cum veterum frutices errorum exstirpare et steriles squalentium cordium agros evangelico ligone proscindere frugeque [frugemque B 4.] fidei [fideli C 2.] inseminare frustra laboraret, [sed a Piligrimo] a Piligrimo [Pilgrimo B1, 4, C1, Pilgrimo C2, 3.] Pataviense [Pataviensi B 4.] pontifice ab incoepto revocatus est opere. Dolebat enim idem pontifex, tantum colonum in sulcis [silcis B 3.] sterilibus expendere laborem. Cumque ab eo revocaretur omnique humanitatis studio susciperetur, apud illum rogatus commorabatur [morabatur B 4, commorabitur B 2.] aliquot diebus d.

[XIV] Quo commorationis tempore idem episcopus [opus B 1.] optime usus, utpote qui erat sagacitate omnimoda plenus, iuxta quod apostolus docet: Probate spiritus si ex Deo sint [sunt B 5.] e, clandestina et manifesta divini servitii observatione ac [et C* 1, 2, 4.] assidua sacrae Scripturae indagatione satis probavit, hunc quem susceperat peregrinum non esse gyrovagum, sed stabilem verae fidei domesticum. Unde et quosdam de suis familiariter [familiaribus B 5, 6.] alloquitur, dicens [Hic nota quomodo auxilio Piligrimi et marchicomitis ab Ottone imperatore in episcopum sit subrogatus C* 2, 3 et manu posteriore in margine B 3.] : O quam felix ecclesia, quae, Deo volente, isto [isti post corr. B 1.] donabitur [dotabitur C* 1.] sacerdote [sacerdoti post corr. B 1 (i. d. s.) s. i. d. C* 4, ubi et inseritur rubrica quomodo promotus sit in episcopum Ratisponensem.] . Ergo necessarium valde videtur mihi et utile [(e. u.) om. B4.] , ut huic famulo Dei petam regimen Ratisponensis episcopii, [revocatus,] quia optime convenit, ut ubi [(ut ubi) sicubi A 1, 2.] abundat bona voluntas, praestetur [ut eam A 1, 2.] etiam ad [ob C* 4.] ciusdem [eius C 3.] voluntatis effectum congrua [(eiusdem-congrua) bona opera procedere faciat bene collata A 1, 2.] facultas. Bonum [donum M, W.] quippe [in marg. B 3.] quod hic vir seminare voluit in duratis [om. B 5.] cordibus [(i. c.) cordibus obduratis B 5.] paganorum, et salutis obsequium, quod reppulit caecitas illorum, quandoque fortassis, hoc eodem agrum dominicum excolente, dabit fructum suum in populis christianorum. Ad haec [hoc C* 1, 2, 3, 4.] quidam respondentes dixerunt: Qui [quomodo B1, 4, 5, 6, C1, 2, 3, 4, C* 1, 2.] fieri potest, ut iste [in marg. B 3.] pauper et ignotus ad honorem tanti episcopatus mereatur pertingere, cum iam nonnullae [nullae B 4.] celebres cognitioresque personae hunc sibi apud imperatorem dignius [non C* 2, 4.] valeant acquirere? Quibus ille dixit [ait B 4.] : Divina et humana inter se valde [(i. s. v.) v. i. s. B 5.] probantur distare iudicia. Scrutator namque cordium et renum [Deus add. C* 1,2,3,4.] ab initio mundi elegit contemptibilia et ignobilia, ut confunderet fortia; e contrario vero mundus quod suum est superbe ad horam extollit, sed in brevi [fine C1,2,3,4. C* 1,2,3,4.] cum confusione distollit. Unde operae pretium censeo, ut cum [om. C 1,2,3,4.] auxilio marchicomitis f, cuius consilio multa solet facere [(s. f.) f. s. B3, C2,4, C* 1.] imperator, petam [om. C1, 2, 3, 4, C* 1,2,4.] , ne per ambitionem quemquam ad praedictum episcopatum assumat, sed ob aeternam remunerationem, quemcumque humilem et [ac C* 1,2,3,4.] modestum ac [et C* 1,2,3,4.] eruditum invenerit nec non officiis ecclesiasticis aptum esse probaverit, hunc cuiuscumque sit condicionis vel parentelae, promoveri faciat ad culmen ecclesiae. Quid plura? Per legationem episcopi ac suggestionem [corr. B 1.] marchicomitis imperator Otto secundus suae et ecclesiasticae utilitati prospiciens, immo, quod verius est, nutu Dei, in cuius manu cor regis, admonitus, omnes, qui pro eodem episcopatu adipiscendo laborabant, avertit, et se totum ad electionem venerandi [corr. B1, om. B5.] viri [Dei add. B5.] Wolfkangi [om. C* 1.] convertit. [episcopus] Sicque legatos celeriter misit, ut idem famulus Dei in locum cathedrae pontificalis eligeretur, deinde, vellet an nollet, ad Franconofurt [Franchonofurt B1, Franchonfurt A1, B2, Franchonfurt C2, Franckenfurth C3, Franchenfurdt C8, Franchenfurt C* 1, Frankchenfurth C1, Franchenfurt C* 2, Franchonfurth C 4.] , ubi imperator natalem [natale A1, 2, B3, 5.6.] Domini [tunc add. B5.] celebraturus erat g, deduceretur. Legati vero, ut iussi fuerant, pergentes, invenerunt eum cum praenominato episcopo commorantem, sed iam ad patriam repedare cogitantem. Ignarus enim erat rerum pro se gestarum, et idcirco animum intendit aliorsum [seorsum B5.] . Cumque legati, quare venerint, ei indicarent, primum recurrit ad secretarium cordis, se suaque Deo [om. C* 4.] commendans in [om. B 4.] intimis [(in i.) om. B5.] ; dein [deinde B1 post corr., B5, C1, 2, 3, 4, C* 1, 2, 4.] episcopo Piligrimo [Pilegrimo B3, C1,2, Pilgrimo B4, Pylgrimo C4.] , cuius caritate illic [ille C* 1.] detinebatur, causam legationis exponens, dixit: Hoc novum mandatum [om. A1, 2.] , quod mihi per nuntios imperatoris venit, caritas tua, ut arbitror, fecit. Sed licet meae parvitati timorem in cutiat, praemium tamen bonae voluntatis, qua tanta excogitasti, pietas tibi divina rependat. Tunc arrepto itinere cum his qui missi fuerant ab imperatore, perrexerunt ad civitatem Ratisponam; ubi clerus et populus, ut imperator petiit secundum morem ecclesiasticum unanimiter sanctum Wolfkangum elegerunt, sicque [atque B 5.] eum [om. B 5.] cum universali legatione ad curtem regiam [eum add. B5.] miserunt. Cumque [igitur cum C 1,2,3.] in [ad C1, 3.] praesentiam caesaris esset delatus [beatus Wolfgangus add. C1, 2, 3, 4.] , ante pedes eius venialiter [om. B 5, venerabiliter C9, venialiter vel venerabiliter C* 4.] prostratus, se dixit indignum [(d. i.) i. d. B1.] , indoctum, ignobilem; sub monachi [monachili C* 2,3,4.] professione degentem sine licentia sui abbatis nihil accipere debere; postremo ne sanctum locum sua foeditate [foedidate A1, (s. l. s. f.) l. s. vilitate B 5.] violaret, imploravit. Imperator autem videns deifice renuentem [renitentem B 6.] , magis de probitatis eius dignitate certus, quoniam in eo spiritale [speciale C* 2, 3, 4.M, W.] quiddam agnovit [(quoniam-agnovit) om. B 5.] , quamvis reluctanti multumque gementi, episcopatum commendavit h. Deinde cum comitatu fideli multorum remissus, Ratisponam est ingressus, in qua cum canticis laetitiae et exsultationis voce [(et ex. v.) om. B5.] suscipitur, atque more pontificum inthronizatus [inthronizatur W.] , a clero [(a. cl.) om. B5.] et a populo [(a cl. et a populo) om. B3, C1,2,4, C* 1,2,4.] summo pastori commendatur,[consecratur.] nec non [et C1.] a Friderico archiepiscopo i illiusque suffraganeis post aliquot dies in sacerdotem apostolicum ibidem [om. B5.] consecratur. Quam ille consecrationem nolens vacuo secum [(v. s.) s. v. B 4.] portare vocabulo, die noctuque pontificali studiosissime excoluit officio [(e. o.) o. e. B 5.] . Non enim ob episcopale fastigium [episcopalem dignitatem B 5.] mutare voluit monasticum [monachicum B4, om. C* 1.] habitum [(m. v. m. hab.) hab. mutare voluit monasticum. A1.] , sed quam [quomodo C1, 2, 3, 4.] intus habuit humilitatem, foris ostendit per operum bonorum claritatem. Memor etiam sententiae, quae dicit: Principem te constituerunt, noli extolli; sed esto in illis quasi unus ex illis k, non dominari quaerebat in clero [clerico C3, populo B4.] , sed forma esse [om. B1.] studuit [(e. s.) s. e. C2.] gregi [grege C * 4.] dominico, tractans assidue quod per Ezechielem prophetam [om. C * 1.] contra malos pastores dicitur: Vae pastoribus, qui pascebant semet ipsos et non greges meos [quod lamentatur se non habere monachos rubr. add. C * 4.] l.

[XV] [Ramuoldum.] Perspectis ergo et cognitis rebus episcopii, beatus praesul [(b. p.) p. b. C * 1, 4.] Wolfkangus cum vidisset in civitate Ratispona monasticae vitae [in marg. B3.] inreligiositatem [crescere add. C * 2, 3, 4.] , crebro suspirans dicere [dixisse B4, C 2, 3.] fertur: Si monachos haberemus, reliqua satis suppeterent. Cumque sui familiares [om. C 1, 3 sui iterum add. B4.] quidam responderent, per multa loca monachos superabundare, dolens et [ac B4.] lacrimans dicebat: O quam defecit sanctus! o quam diminutae sunt veritates a filiis hominum m! Quid prodest sanctitatis habitum sine operibus gestare? Regulares monachi beatis aequiparantur angelis, saeculares vero monachi apostaticis. Haec autem ideo [om. C* 1 (h. a. i.) hanc ideo vel haec autem ideo C * 4.] locutus est, quoniam cernebat monachos [om. B4.] in beati Emmerammi martyris coenobio constitutos abbate carere et quasi oves errantes sine pastore [per multa namque tempora consuetudo fuit in Ratisponensi ecclesia ut qui antistites idem essent et abbates add. A1, 2 ex Arnoldi n. 8.] . Sed hoc inde accidit [acciderat C * 1,2,3,4(i. a.) a. i. B1.] , quia dum praesules coenobium praedictum ab imperatoribus vel regibus obtinentes n in potestatis suae arbitrium [arbitrio C * 1.] redigerent, obeunte illo quem invenerunt, nullum deinceps abbatem [om. A1.] substituere curaverunt, verentes scilicet ne forte, si monasterio iuxta regularis vitae usum pastor et rector praeficeretur, ipsorum [illorum A1.] abusiva potestas vel obsequium minueretur. Cum igitur eo modo episcopi monasterii bona [(m. b.) b. m. C * 1.] retinerent atque distraherent nec monachis necessaria providere curarent, dabant eis licentiam undecumque possent acquirere, quibus in victu vel [et W.] vestitu egerent. Quae scilicet [nimirum B5.] omnia [om. B5.] sanctus praesul dolens et emendare volens, misit ad Treverense monasterium, in quo beatus Maximinus corporaliter requiescit, et inde quendam in regulari disciplina strenuum, nomine Ramuoldum [Ranuoldum corr. B2, Rainoldum C * 4.] advocavit, qui quondam sub Heinrico archiepiscopo eius concapellanus fuit. Hunc itaque assumens [om. B5.] , in primis praepositum constituit, dehinc [deinde B5.] abbatem in sancti Emmerammi coenobio ordinavit.

[XVI] [invitis Econsiliariis] Quod quidam de consiliariis eius [om. B4.] indigne ferentes, dicebant: Ut quid tibi et successoribus tuis perdis bona ad sanctum Emmerammum [Bonifatium B5.] pertinentia? Laudant te multi, sed non in hoc [(n. i. h.) i. h. n. A 1, 2.] laudant, immo vituperant. Utere ergo pontificis ac abbatis officio, sicut antecessores tui facere consueverant usque modo, ne carerent carerent [careant C3, C* 2, 4.] quarundam rerum emolumento [lucro B5.] . Huiusmodi quippe insipientia est sapientiae [sapientia C 1.] sale [om. B4.] condienda. Quibus ille respondit, dicens: Non erubesco insipiens et stultus dici propter Deum [dominum M, W, (d. p. D.) om. C * 4.] . Nam novi [om. C 1, 3.] illud apostolicum [secum revolvebat add. C3.] : “Sapientia huius mundi stultitia est apud Deum o. “Hoc autem scire vos volo [(s. v. v.) volo v. s. B 5.] quia numquam mihi imponam [(m. i.) impono mihi C1,2,3,4, C * 1,2,3.4.] onus [om. C4.] , quod portare non valeo, episcopi scilicet et abbatis nomen [curam A1.] mihi vendicando [vendicabo C4.] . Sicut enim, beato Gregorio attestante, indecorum est, ut in corpore humano alterum [aliquod A1.] membrum alterius fungatur officio, ita nimirum noxium [est add. B5. ] simulque [nec non B5, rerum add. in marg. C * 4.] turpissimum [est add. B 5.] si singula rerum ministeria personis totidem non fuerint distributa. Sufficit namque episcopo, ut summa vigilantia insistat [assistat C1.] pastorali officio [om. C* 4.] , et abbati satis laboriosum, providere fratrum salutem resque monasterii sui per omnia bene procurare. Unde etiam [supra lin. corr. B 2.] et [om. C 1, 4.] ipse distribuere debet inter fratres officia, ut leviget [levet B3, leviet C1,2,3,4, C * 1,2,3,4.] onera sua. Ceterum, ut persequar [prosequar B4, C * 2,3,4, exponam B 5.] quae proposuistis, beati Emmerammi martyris bona, quae me pessumdare conquesti estis, perdere nolo, sed illi cui tradita sunt ac servorum Dei usibus omnimodis conservare volo. Ita [itaque B 4.] etenim mihi optime famulantur, si [sed C1 ante corr. C3.] illis, quibus deputata [deputati B5.] sunt quique exinde providendi constant, abundanter exhibentur. Cumque haec atque huiusmodi verba plurima rettulisset sanctus Wolfkangus, ita obstructum est os loquentium iniqua, ut ea quae prius vituperabant laudarent, dicentes: Humanis divina, ut iustum est, praetulisti; rationis [orationis B2.] nostrae nugacitatem et sapientiae tuae excellentiam ostendisti. [abbatem constituit,] Quid iam nobis [(q. i. n.) rationis B5, quidam n. C * 4.] restat agendum [om. B 4.] , nisi [ni A2.] ut pariter collaudemus Deum [Deum corr. C2, M, W.] , qui ecclesiae suae donavit te praesulem dignissimum [talem et tantum A 1, 2.] .

Iure quidem Dominum per [om. C1.] te laudemus [laudamus A 1, 2.] in [aevum;
Iure tibi totis paremus ad omnia votis [iure-votis om. B4.] .

Constituto itaque Ramuoldo abbate, non passus est beatus Wolfkangus, eum vel sibi commissos monachos penuria ulla rerum victualium angustiari, sed eo [in margine B3.] modo ut animarum, ita et corporum curam habens, talia tantaque [(talia tantaque) cuncta C, C *.] praedia ex eis, quae ad altare sancti Emmerammi olim [om. B5.] tradita sunt [(ex-sunt) sancto Emmerammo sive a regibus seu ceteris principibus collata et ab antecessoribus suis violenter abstracta C, C *, quam lectionem etiam in margine manu recentiori adscriptam habet B3, antiquiore ductis lineis deleta.] monachorum usibus [(m. u.) u. m. C, C*.] possidenda reliquit [contradidit A1,2, B3, dereliquit B4.] , de quibus absque dubio non solum iidem monachi, sed etiam hospites et pauperes servitoresque coenobii sustentari ac procurari sufficienter possent [hospitum et pauperum servitorumque amplius servitura reddidit C, C *, servitorum reddidit C * 4.] .

[XVII] [et virginum] Post haec quoque alia duo monasteria virginum in urbe Ratispona constituta, id est Superius et Inferius monasterium p, ad regularis vitae normam [(in urbe-normam) ad regularis vitae normam in urbe Ratispona constituta, id est superius et inferius monasterium C *2.] studuit perducere. Hae [nec C3, ne C2.] enim quoniam sub canonicae vitae institutis degebant, et pro licito saecularibus [saecularis C2.] negotiis sese ubique iniungebant [iungebant B5, iniungebant C1, implicabant B1, sed manu correct.] , occasione huiusmodi plurima inter eas spiritualis [carnalis B5.] vitae damna [om. B5.] contingebant. Quae omnia cum beatus praesul iugiter attenderet et pro his corrigendis diu frustra laboraret, cogitavit, ut in [om. B5.] aliquo sui iuris [(s. i.) suae ditionis B5.] loco professionis monasticae virgines constitueret; cumque eas sibi [om. B5.] subditas ad vitam perduceret regularem, aliae facilius ipsarum exemplis ad eandem incitarentur [incitarent C1.] religionem; quod et ita factum est. Nam in ipsius municipio civitatis ad [apud A1.] Sanctum Paulum q congregationem aptavit [adaptavit C * 1.] sanctimonialium; ex quarum consideratione ceterae quoque mutari coeperunt. Porro ipse sanctus praesul [om. B2, 3, 4, 5, C1, 3, C* 1, 2.] pro his Deo [om. B4.] iugiter supplicans, tam divina revelatione [om. B3, C1, 3, C* 1, 2.] quam humana auctoriritate roborari [roborare C1.] meruit. Sed revelatio divina super Inferiori monasterio, ut accepimus, contigit ita [(c. i.) i. c. C* 1.] r. Solebat namque [itaque B5.] praedictus praesul tam nocturnis quam diurnis horis universa coenobia in urbe posita saepius adire, ibique et orandi causa, simul et explorandi, quomodo divinum [in margine alia manu, in textu vero do A2, Deo divinum W, domino divinum M.] servitium illic ageretur, aliquandiu commanere [commaneret C2, commorare C* 1.] . Cumque hoc modo in monasterio Inferiori, ubi sanctus Herhardus [Erhardus et sic deinceps B5, C* 1.] corporaliter requiescit [supra lin. corr. B2.] s, nocte quadam consisteret, subito sopori dedito [deditus C* 2, corr, B1.] idem sanctus [om. B5.] Herhardus [(corporaliter-Erhardus) in marg. B3, episcopus add. B5.] ei quasi [om. B1.] veste humida indutus apparens dixit: Precum tuarum, quas Deo iugiter pro communi salute studes offerre, scias me fautorem esse. Unde sicut ego tuis, [coenobia,] ita quaeso tu [(q. t.) t. q. B4.] meis in hoc loco satisfacias votis. Quod enim me veste umida cernis [(h. c.) c. h. B4.] indutum [(c. i.) i. c. B5.] , scito ex hoc evenisse [(s. e. h. ev.) ex. h. ev. s. B5.] , quia a commorantium hic sanctimonialium lacrimis quidem assiduis, sed ita, pro dolor! frustratis [frustra prostratis C3.] , perfusus sum, ut per multum iam tempus nihil [nil C* 1.] semet [se B5.] emendent, nihil [nil C* 1.] ab his vitiis, pro quibus easdem lacrimas precesque suas ad me effundunt [effundent B3, C1, 2, effundant B4.] , abstinere curent. Quamobrem iura canonicae vitae, ex cuius occasione hactenus tanta neglegentia hic exstitit, destrue, et monasticae vitae disciplinam instrue. Ex qua visione sanctus Wolkangus certior factus, ad instituendam ibidem religionem monasticam summa se devotione accinxit. Quale autem idem [om. B1.] venerandus praesul caelestis oraculi prodigium [(o. p.) prodigii oraculum B4 (idem v. p. c. o. prod.) c. o. prod. i. v. praes. B5.] acceperit, cum [ut B5.] in Superiori virginum monasterio monachicam vitam institueret [instituerit B4.] , subsequentia verba declarant. Illuc ergo [quo corr. supra lin. ergo C2.] more solito adveniens et ad celebranda missarum officia se praeparans, quasdam sanctorum reliquias, quae ibidem celeberrimae habebantur sumpsit, et in [om. C3.] illius altaris, in quo celebraturus erat [(c. e.) e. c. B1.] missas, cornu sinistro posuit. Deinde in orationem se [om. B1, 2 (i. o. s.) s. i. o. C2.] prosternens, precibus intimis a Deo poposcit, ut, quia saecularem vitam sinistra, spiritalem vero signat pars dextera [(p. d.) d. p. B5, quae add. C1. ] , si [quae C3.] sibi placeret, illic canonica institutio [(c. i.) canonicam institutionem C* 2.] , quae [quaeque C1, 2, 3.] utique neglegentes quosque sinistrorsum [sinistrorum C* 1.] trahit, permutari, et monastica vita [(m. v.) monasticam vitam C* 2.] , quae dextrorsum currit, institui: ita dignaretur [(i. d.) om. B4.] revelare, ut antequam [postquam B2, C* 1, quam B4.] missas celebrandas consummaret, easdem reliquias a sinistro in dextrum altaris cornu suae gratiae nutu transferret. Completa itaque huiusmodi oratione, missas coepit celebrare. Interea vero iuxta preces viri sancti [(v. s.) s. v. B4, viri Dei B5.] reliquiae sanctorum praedictae [praedicto B4.] , absque ullo tactu humano, de sinistra ad dexteram altaris partem videntur caelitus transferri. Quo miraculo viso [(m. v.) v. m. B1.] , gratias egit [prius agens dein in margine egit B3. ] Deo [add. corr. A2, domino M.] indubitanterque [indubitanter C1.] etiam ibidem vitam instituit monachilem. Sic ergo beatus Wolfkangus pro institutione virginum monastica edoceri meruit revelatione divina. Cui videlicet revelationi adiutorium quoque humanum cooperando ita affuit. Per idem namque [vero B4.] tempus quo gerebantur praedicta, Heinricus, caesaris Heinrici genitor, ducatus monarchiam tenebat in [om. B4.] Pagoaria t [Baioaria B1, 2 et post corr. B5, Bawaria B4, C3, Pawaria C2, Babaria C* 1, Wavaria C1, Wagoaria C* 2.] . Hic igitur [ergo B4, etiam B5.] cum esset sollicitus cultor divinae religionis, id officii beato Wolfkango [Vufkango B3.] commisit, tam petendo quam iubendo [praecipiendo B3, C1, 2, 3, C* 1, 2,.] ut in [om. C1, 3.] monasteriis [monasterio B5.] puellarum supradictis [praedictis C* 1, (p. s) s. p. B5.] disciplinam vitae monachilis institueret. Tali ergo auctoritate vir Dei undique roboratus, tanto studiosius quanto licentius instabat,[iuvante Heinrico,] ut in omnibus virginum coenobiis, quae vel sub aliena vel sub sua dicione in urbe erant posita — nam illa duo supradicta duci [(supradicta duci) supradicta monasteria post corr. B1.] , tertium vero, id est [(id est) idem. C1.] sancti Pauli coenobium, episcopo subdebatur — unam eandemque [eandem B5, C4.] sanctitatis regulam [(s. r.) r. s. B5.] ac disciplinam institueret. In tantum autem, gratia divina [(g. d.) d. g. C3, (in-divina) tali ergo auctoritate B5.] largiente [lagiente B3.] et beato Wolfkango [Vulfkango B3.] corrigente, in eisdem sanctimonialibus convaluit castitatis religio et regularis vitae professio, ut ipse dux praefatus, divino compunctus [compuctus B1.] amore, filiam suam, vocabulo [nomine B2, 4, C1, 2, 3, C* 1.] Brigidam [corr., prius Brididam B3.] u, earum [om. C1, 3.] iungeret collegio. Sed et usque in diem hodiernum, meritis ipsius suffragantibus, tali vigent incremento virtutum, ut inter sanctimoniales ceteras videantur fore speculum. Idem quoque de sancti Emmerammi monachis fas est dicere, quousque abbatem Ramuoldum, quem ipse praefecit illis, contigit [om. C1, 2, 3.] praesse x. Post eius vero [om. B3, C2, C* 1.] discessum [(e. v. d.) v. d. e. B1.] illorumque quos ipse instituerat, tunc, peccatis exigentibus, sicut quondam Ioseph mortuo filii Israel dura servitute [et add. C3.] carnali [carnaliter B5.] in Aegypto comprimebantur, ita et sancti Emmerammi coenobitae, multis pseudopraepositis succedentibus, omnimoda spiritualis vitae destructione contriti sunt. Sed haec omittentes ad proposita redeamus.

[XVIII] [et clerum] cum ergo [igitur B5, C2.] hoc quo [quod B4, 5, C3.] iam dictum est modo sanctus Wolfkangus desudasset super institutione monastica, non minori quoque studio sese accinxit ad instituenda ordinis canonici iura. Quem [que C1, 2, 3, C* 1.] quia propter antecessoris sui Michaelis episcopi invaletudinem [invaletudine B5, C1.] destitutum [destitutam, C1, 2, destituta C3, C* 1, 2.] invenit. omni sagacitate et industria emendare studuit, [reformat.] primum quidem ut sufficientiam victus et vestitus canonicis affatim [affatum B4, om. B5, C* 1.] exhiberet [abundanter add. in marg. manu recenti C3.] , deinde ut post se custodes idoneos provideret. Disposuit etiam, ut in refectorio simul comederent [in dormitorio add. B. 5.] , simul dormirent, ne [nec C1.] claustrum incongruis horarum spatiis egrederentur, ne silentii statuta frangere conarentur y. Iuniores [iunioribus C1, 3, C* 1.] ut scholaribus studiis [om. B1.] interessent praecepit, seniores vero ut psalmodiis vel [et C1, 3.] lectionibus aut orationibus vacarent decrevit. Ut autem adulescentes [adolescentiores B5.] in capiendis scientiae liberalis [libralis B5.] noticiis forent [fores B5.] agiliores, frequenter voluit tabulas eorum cernere [(t. e. c.) c. t. e. B5.] dictales. Plerosque etiam eorum proficiendi causa beneficiis incitavit; qui autem desides erant et neglegentes [(erant et n.) et n. e. B4.] increpavit [increpabat B3, C1, 2, 3, C* 1, 2, 3.] .

ANNOTATA.

a Arnoldi lib. II, n. 563, supra, p. 21.

b Impletam fuisse prophetiam docet Othlonus, c. XXXVIII.

c I Cor., XII, 31.

d Lege Comm. praev. n. 29 – 32. Narrata in hoc capite ita amplificat Hartmannus, Annales Heremi, p. 79: “In Austriam, Hungariam, Bohemiam et loca vicina, circiter annum nongentesimum septuagesimum profectus, multos ab improbis et impiis ritibus et erroribus, alios scelerum e vinculis liberavit …” etc. Quantum haec a vero dissonent satis liquet.

e I Iohan. IV, 1.

f Supra, p. 558, not. 9.

g Annales Lobienses ad an. 973, MG., Scr. tom. II, p. 211.

h Haec sequenti commentario illustrat citatus Hartmannus, p. 79: “Tantisper contra omnium vota et desideria obnixus est; donec Gregorius abbas suscipiendae dignitatis auctor et suasor fieret anno nongentesimo septuagesimo secundo, IV nonas aprilis, indictione XIV.” Quae fere omnia e proprio penu deprompsit.

i Salisburgensi ut notavimus supra, p. 559,not. 15.

k Eccli., XXXII, 1.

l Ezech., XXXIV, 2.

m Psalm. XI, 1, 2.

n Comm. praev., n. 46 – 56.

o I Cor., III, 19.

p De antiquis illis monasteriis consule praeter I. B. Kraus, Ratisbona monastica, et Walderdorff, Regensburg in seiner Vergangenheit und Gegenwart, 3a ed., R. Zirngibl, Abhandlungen über die Reihe und Regierungsfolge der gefürsteten Aebtissinnen in Obermünster, Regensburg, 4°, 1787; Codicem traditionum Superioris Monasterii edidit Wittmann, Schenkungsbuch des Stiftes Obermünster zu Regensburg, Quellen und Erörterungen zur baierischen und deutschen Geschichte, tom. I (1856), p. 155 – 224, cui praemisit, p. 149 – 154,brevem historicam noticiam; C. G. Gumpelzhaimer, Regensburg's Geschichte Sagen und Merkwürdigkeiten, Regensburg, 1830, p. 130 – 45; F. C. Höger, Salbuch des Stiftes Niedermünster, Verhandlungen des hist. Vereins für Niederbayern, tom. XXIII; R. Zirngibl, Abhandlung von dem Stifte St. Paul in Regensburg, Regensburg, 4°, 1803.

q Comm. praev., n. 70.

r Quae sequuntur desumpta putat Waitz ex Pauli Vita S. Erhardi, in Act. SS., Ianuarii tom. I, p. 538. Verumtamen, qui attenderit verbotenus illa minime consentire cum textu Pauli, haud facile ipsi consentiet, cum soleat Othlonus fontes suos non ita indiligenter exscribere.

s Nostris quoque diebus reliquiae S. Erhardi in ecclesia, nunc parochiali, Inferioris Monasterii servantur, in triplici altari ubi BB. Alberti et Cunigundae sacra pignora etiam condita sunt. S. Erhardi ossa, quae ab anno 1866 in capsa pretiosa reposita sunt (Jacob, Die Kunst im Dienste der Kirche, tab. XVI), in crypta antiquissima, Erhards-Crypta nuncupata, olim iacuere, quae postquam diu profanis usibus destinata remanserat,nostris hisce diebus, piorum hominum cura et sumptibus, in pristinum statum, quantum fieri potuit, restituta est, et cum catholicae sodalitatis domo, cui nomen Erhardi-Haus, coniuncta.

t Supra, Comm. praev., n. 69 – 71.

u Comm. praev., n. 71.

x Obiit Ramuoldus die 17 iunii anni 1001. Vide Hirsch, Heinrich II, tom. I, p. 187, n. 3.

y Scilicet eos ad Chrodegangi regulam adstrinxit. Vide eius regulae cc. III, IV, etc.

CAPUT TERTIUM.
Cura pastoralis, tenor vitae. Episcopatus Pragensis erigitur.

[XIX] [Contionum eius fructum] Monasticis ergo [vero B5.] et interioribus rebus rationabiliter ordinatis, discretus [districtus C3.] Dei cultor nequaquam exteriora omisit providere; sed sicut urbanis [canonicis B5.] et coenobitis documenta dedit, ita etiam totam perlustrans suam diocesim, cunctos salutiferae [lutiferae B4.] praedicationis odore adspersit. Quapropter cum missarum sollemnia celebrasset ex more, in tantum plebem [fecit add. C1.] assuefecit ecclesias [ecclesiam B3, C1, 3, C* 1, 2.] frequentare, ut per dies sollemnes vix domi remanere viderentur custodes. Ad praedulcem enim tanti pontificis exhortationem certatim sexus utriusque turba confluere solebat, quam illuc [illic B4, C* 2.] fraglantia caelestium aromatum adduxit, apium [apum B4, C3, et post. corr. B2, ad apum C* 1, 2.] videlicet instar, quas post se trahere videtur mellis odor. Quibus pater pius [(pater p.) p. pater B4.] summopere [summo opere C1.] desiderans esse aptus [(esse a.) a. e. B5.] et utilis, in disputatione regni caelestis perplexis ac [et C3.] sophisticis minime utebatur sententiis, sed sic melliti oris dulcedinem per quandam ineffabilem temperabat austeritatem, ut simplici et optimo genere locutionis tangere videretur intima cuiusque [cuiuscumque C1, 3 in marg. inferiori etiam repetitur tangere videretur intima cogitationum A1.] cogitationis, talique arte [ut add. A1.] ex [et C3.] nonnullorum oculis lacrimarum eliceret imbres. Hanc siquidem a Spiritu sancto acceperat [accepit corr. B4.] gratiam, ut hi, qui praedicanti assisterent eumque intente audirent, raro aut numquam [(hi-nunquam) praedicante audientes non corr. rec., prius qui hii praedicanti B4.] abscederent ab eius praedicatione sine lacrimarum effusione [Hic ponitur titulus quod viro Dei etc. adiecto numero capitulum XIX et sic porro C3.] . Quo pergrandi [peragrandi B2, prograndi C * 1.] bono [bona C1.] , a largitore omnium bonorum concesso, per malitiam suam sauciatus humanae salutis inimicus, invidiam [invidia C2, 3.] , quam semper habebat, quibus poterat viribus contra illum exercebat.

[XX] [daemon impedire nititur.] Nam die quadam cum [dum B3, C1, 2, 3, C*1, 2.] in urbe Ratisponensi ad populum solito more contionaretur, diabolus subito concitavit turbinem et cum turbine tumultuosam turbationem [perturbationem C1, 3.] , ac nihilominus cum turbatione [perturbatione C3.] confusum murmur populi [(m. p.) p. m. B5.] et clamorem, nec non super tectum ecclesiae fragorem [frangorem C1.] dedit [que add. C2.] ingentem, et intra ecclesiae receptacula pulverem dispergens ac nebulam, aliquorum obtutibus caliginem infudit tenebrosam. Quibus ex improviso visis et auditis, populus perterritus, immo, quod peius erat, paene mente alienatus, coepit concurrere et discurrere [discutere B4.] , incertus in quam partem se tutius ac rectius posset [possent C2.] convertere. Interim audiebantur voces [in marg. B3.] hinc [hic B5.] dicentium: In urbe grande saevit incendium [(g. s. i.) s. g. i. B3, C1, 2, 3, C*1, 2.] , inde clamitantium: Ecce seditione facta multorum gladiis [in marg. B3.] caeduntur iugula [gula B1, 2, 4.] . Cumque pro clamoribus huiuscemodi [huiusce A2.] sedandis multum, sed incassum, fuisset laboratum, tandem qui erant tantis inimici machinationibus ludificati, ita gregatim [gradatim C*1.] eruperunt de ecclesia, ut vix pauci remanerent in illa [(r. in illa) in illa r. B1.] . Tunc episcopus, quem tantae commotio tempestatis propellere nequivit [nequiverit C3, (p. n.) non latuit corr. C*2.] , clamavit et dixit: Domine Iesu Christe, solita [solitum B5, C*2.] fidelibus tuis gratia [gratiam B5, C* 2.] concede, ut hodie videant gloriam nominis tui et confusionem diaboli. Quae verba secuta est serenitas [(e. s.) s. e. C1, 2, 3.] aeris, et serenitatem recursus in ecclesiam plebis. Cui venerabilis antistes mox sacrae doctrinae verba effundens, adeo illa die [om. B4.] , sibi Spiritus sancti [(Spiritus s.) s. Spiritus C2.] gratia dulcedinem sermonis instillante [om. C* 1.] , profuit, ut manifeste inimicum vicerit vel [et C1, 3.] fugaverit, qui perturbationis nimietate [(p. n.) per turbationis nimietatem A1.] ad horam paene omnibus nocuit. Unde et postea fidelium devotio hanc consuetudinem pro lege coepit habere, quo [ut C2, 3.] per stationes episcopum turmatim praevenirent [pervenirent C1,] et sequerentur, ac praedicationis erogationem summa affectione amplecterentur.

[XXI] [Miles castigatus] Alio quoque tempore beato Wolfkango in basilica sancti [beati B4.] Pauli apostoli celebrante missarum sollemnia, plebs more solito [(m. s.) s. m. B4.] aderat multa. Cumque eum ex astantibus quidam [quidem C1.] miles stolidus veste humili [humida B4.] adspiceret indutum a atque dehinc sacerdotalibus vestimentis videret infulatum, plebeia stoliditate despexit et secum [cordis ore A1, 2.] murmurans, dixit: O quam insipiens fuit imperator [in add. B5.] illo tempore, quo pannosum istum ac despicabilem in pontificali promotione praetulit potentibus personis, quae abundant in regionibus suae dicionis. Quam murmurationem, qui novit cogitationes hominum, eodem momento et clementer increpavit et evidenter ad emendationem huius vitii [initii B2, (h. v.) om. B5.] manifestavit. Nam ut in evangelio ad cogitata respondit Dominus [om. B4.] , ita huius [in marg. B3.] hominis tacitam [cogitatam A1, 2.] murmurationem [ad tempus add. A1, 2.] non abscondit, quo et [om. C1, 3.] in praesentiarum [praesentia C* 1, 2.] corrigeretur ac murmurationis malum in futurum [(i. f.) om. B5.] ab aliis devitaretur. Nimio quippe terrore subito correptus [(s. c.) c. s. B4.] , astantium sustentatione vix residere potuit. Quem cum videret dominus suus tremebundum et [atque B3, C1, 2, 3, C* 1, 2.] pallidum, ilico [corr.; prius illic A2.] accurrens sciscitatus est, quid [mali add. B5.] haberet vel [et C1, 3.] quid pateretur. Tum [tunc B3, C2, 3, C* 1, 2.] ille sacerdotibus adhibitis confessus est, quia contra virum Dei male [om. B5.] cogitaverit et ob hoc periculoso [periculo B4.] timore perculsus [per cussus C* 1.] sit. [et sanatus.] Quo audito, idem dominus eius, putans illum [eum B4.] remedio facili posse curari, profectus domum [curare C* 2.] vexit [duxit B4.] secum, et aliquot diebus retinens [illic add. B5.] , curam [curas C1, 3.] exhibuit. Sed cum nullatenus ibidem posset curari, reduxit eum in civitatem Ratisponam, ubi et illi contigit [et add. C* 2.] huiusmodi infirmitas. Ibi ergo ad episcopum veniens, cum vellet aegroti hominis aerumnam et suam exponere querelam, vir Dei praeveniens illius sermonem dixit: Tace, scio quid velis. Et conversus ad vicedominum Tagininum b [Tagilinum C3, Tagkminum C2, Tagkinum C1, Tagminum C* 1, 2.] ait: Frater, tolle aquam benedictam iuxta lectulum meum sitam, ac sparge [sperge B5.] super [in marg. B3.] hominem prae foribus cubiculi stantem. Qui parens iussis, respersit aqua virum benedicta [(a. v. b.) aquam super virum benedictam B1, 2, aquam benedictam super virum B4.] . Ipse vero episcopus contra ostium crucem [cruce B5, cruces C* 1.] faciens [(c. f.) f. c. B4, faciem vertens C3, stantem faciens corr. C1.] , verba quaedam salutifera tacite protulit, et sanatus est homo in illa hora.

[XXII] [Sancti conversatio,] Videtur iam dicendum [(i. d.) etiam addendum B4.] , quali conversationis usu cotidie [om. B5.] constrinxerit semet ipsum. Tanta siquidem observantia vixit, ut pro exempli materia iure propalari possit. Quamvis enim universa illius gesta nesciamus et quae scimus digne proferre nequeamus [(et quae-nequeamus) om. B5.] , pauca tamen e pluribus [(e. p.) e plurimus sic C1.] utcumque exprimere tentamus. Postquam igitur [autem B4.] praesulatus apicem suscepit, non melioribus vestimentis, non delicatioribus [delicatioris B5.] cibis, non mollioribus [melioribus C1.] lectisterniis, quam antea [(q. a.) quibus ante B4.] , fuit contentus. Vigiliis quoque et orationibus, quibus antea solebat, praesul factus persistebat [existebat B5.] . Nam saepius circa mediam noctem tam latenter de lecto surrexit, ut eorum aliquis, qui coram [cum C* 1,2.] ipso dormiebant, raro sentiret [sentirent C* 1, 2, corr. prius sentirent A1.] ; intransque in [om. B2, 4, C1, 3, C* 1, 2.] ecclesiam, ita obseravit [observavit C1, 3.] illam, ut quid intus ageret [corr prius agerent A1.] nullus hominum intellegere posset. Ibi ergo usque [ad add. B4.] matutinas vigilans permansit ad [om. B5.] horas. Finitis vero [ergo B5, corr. supra lin. sed prius autem C2.] matutinalibus canticis si nondum [non C1, 2.] lucescebat [licescebat C1.] , pro lassis artubus recuperandis [sic et post corr. prius reparandis B3.] vestitus [om. C* 1.] parum dormiebat, et hoc totum ac [in marg. B3.] si fuisset in claustro, agebat cum silentio. Cumque necessarium foret [fuisset B4.] ut post primam loqueretur, prius enim lectione [(e. l.) lectioni B4, C3.] vacabat, alloquio communi fuit gratissimus, et in tractandis ac disponendis rebus acumine consilii [om. C*2.] providus. Quanta etiam [autem B5, enim B4.] observatione corporis et sanguinis dominici sacramenta celebraverit [om. B4, celebravit B5.] , quantisque [quantis et C1, 3.] suspiriis et [ac B4.] lacrimis per spiritum contribulatum summo sacerdoti se mactaverit, impossibile nobis est [(n. e.) e. n. B5, C1, 2, C*1.] replicare. Porro refectionis tempore non solum se, sed etiam convivantes, ne se per temulentiam ingurgitarent, observabat; ceterisque avide manducantibus, ipse parcius gustabat [manducabat B4.] , intendens [que add. B4.] magis lectioni, quam suae semper [(suae s.) s. suae B1.] interesse voluit refectioni. Mendici et pauperes, quos ipse vocabat dominos et fratres, coram se residebant in subselliis, ut caute perspiceret [respiceret B2, prospiceret B4, C1, C*1.] quomodo ministraretur illis. In his utique se credens [(s. c.) c. s. B5, se credens se sic B1.] Christum suscipere, omni modo solebat eos venerari et reficere. Si forte plures adessent, pauperrimi [pauperum C1.] introducebantur. Nullus tamen eorum qui foris remanebant absque elemosynae donis vacuus discedebat [remanebat B4.] , quia omnium escarum [eorum B5, C*1.] , quae ad mensam eius [om. B4.] deferebantur, portio tanta reservabatur, ut non solum pauperes deforis remanentes, sed etiam circumquaque [circumquoque C2.] in habitaculis commorantes recrearentur. Surgens autem de prandio, reliquum tempus consumpsit legendo. Vespertinis vero laudibus expletis, nisi [ni A.] legitimum interrumperet [corr. in marg. B1, irrumperet B4.] c ieiunium, propter commanentes coenabat. Ingens ibi reverentia, vanitas [om. C3, leviter corr. nec supra lin. C1.] ibi nulla [(i. n.) n. i. A1.] habebatur [ingens-habebatur) om. A1. detractio add. C3.] . Post completorium, nisi [ni A2.] orando nihil prorsus loquebatur [(post-loquebatur) om. C3.] . Talis itaque erat ei consuetudo cottidiana [vivendi add. B5] .

[XXIII] [in sacerdotes] Inter haec etiam egregius pastor [om. B3, C* 1; praesul C3, C* 2, episcopus supra lin. corr. C1] pagenses [Pragenses C3, et B1 sed post corr.; pagennenses corr. prius paganenses? B2.] d sacerdotes qua cautela populum Dei baptizarent et docerent subditos, sollicitus [sollicitus corr. B1.] investigavit; sacramentalia vasa, missalia, vestimenta, libros [(m. v.l.) l. m. v. B5.] , chrismatis observationem [observatione B4.] quali [tali B4.] tractarent industria, disquirit [exquirit B5.] ; et prae [pro C3.] omnibus, ut castitatem sequerentur, milies inculcavit [ammonuit B5.] subiungensque inter cetera dixit: Quidam ita [autem B5, itaque B4.] diabolicis falluntur deceptionibus [deceptationibus B5.] , ut credant, quamvis in peccatis iaceant, illius sacrosancti cibi ac potus perceptione se [in marg. B3.] purgandos. Testimonium quoque intulit propheticum [partim in marg. B3 (i. p.) p. i. B4, C1, 2, 3, C* 1, 2.] dicens: Dilectus meus in domo mea male operatus est; numquid carnes [corr. prius carne C3.] sanctae mundabunt eum? e et illud: Operiebatis lacrimis altare meum, ait Dominus, sed non respiciam ad sacrificium nec accipiam quid [quicquam B4.] de manu vestra [corr. supra lin.; prius mea B2.] f. Quisquis igitur in sordibus est, det honorem Deo et non praesumat ad eius sacramentum impudenter accedere, donec lavet per poenitentiam maculas immunditiae.

[XXIV] [vigilantia;] Sub eiusdem sancti praesulis temporibus accidit, ut vini penuria quidam cum aqua vel [et C1, 3.] aliis potuum generibus missarum celebrarent sacramenta. Quod vir Dei comperiens, tantum [tantam A1, B1, 5, C1.] effudit lacrimarum imbrem, ut crederetur sui corporis amittere sospitatem. Cum autem acutis verborum redargutionibus eos qui talia praesumebant [facere add. C3.] feriret, et illorum defensiones, licet inanes, quod non possent [possunt B5.] acquirere vinum, audiret, mox omnes [om. C2, omnis C*1.] vitii huius [(v. h.) h. v. B4, 5, C1, 3.] occasiones abscidit hoc modo. Praecepit namque, ut [ab omni territorio add. A1, B1, 2, 4.] per singulos menses XII presbyteri venirent, et de cellario suo vinum acciperent aliisque dividerent. Cuius caritativae distributioni convenienter aptatur ille psalmistae versiculus: Dispersit, dedit pauperibus, iustitia eius manet in saeculum saeculi [(iustitia-saeculi) etc. C*1.] g.

[XXV] [misericordia in extraneos,] Cum igitur spiritalis pastor tali super gregem sibi commissum custodia vigilaret, in eos etiam, qui sub aliorum praesulum tutela [cura B5.] fuerant, misericordiae viscera exhibebat. Si enim a quoquam illorum indicaretur sibi [(ill. ind. s.) s. ind. ill. quae ultima vox in marg. corr. A.] , quod aliquod vel in divinis vel in humanis rebus pateretur dispendium, non minus [aliter A1, 2.] quam qui [que et add. in marg. in se C* 2.] sustinuit condolens, verbis et rebus impendebat auxilium. Qua de re familiaribus suis frequenter mussitantibus cur ita faceret, quia unumquemque suus rector providere debuisset, dedit responsum dicens: Elemosyna graecum est vocabulum, apud nos autem interpretatur opus misericordiae [(i. o. m.) o. m. i. C*1.] . Omnia quippe bona opera [om. B4.] , quae in hac praesenti vita quique fideles operantur, hoc [haec C*1, 2.] uno nomine compaginantur. Convenienter enim opus misericordiae exercet [exercetur C1, 2, 3, C*1, 2.] , qui [in marg. B3 (b. o.) o.b. A1.] primo semet ipsum et alios sibi subiectos in Deo [domino M. B.] placita conversatione [viventer add. B5.] non sinit egere, deinde, sicut ait apostolus [(ait. ap.) ap. ait B1.] : “Dum tempus habemus, operemur bonum ad omnes h,” suos [quo add. C*2.] non cessat proximos adiuvare.

[XXVI] [in famelicos,] Quodam tempore cum [dum C*1.] famis acerbitas multos mortales premeret et propter [om. B5.] hanc necessitatem infinita populi turba ad beatum Wolfkangum veniret, ille convocatis praepositis iussit, ut unicuique de longinquis regionibus venienti quantum vellet [vellent B4, C1, 2, 3.] darent, eo tamen tenore, ut cum domum repedarent, dimidiam ipsius annonae partem pauperibus erogarent [(dimidiam-erogarent) in margine prima manu C1.] ; ipsosque dispensatores, ne munera super hac erogatione acciperent [susciperent C3.] , artissimis obligavit iuramentis. Cumque in eadem famis tempestate quidam negotiatores, coemendi [emendi C1, 2, 3, C*1, 2.] causa frumenti, cum carpentis [sic et prius, dein ceteris C*2.] praeterissent, ubi sanctus praesul mansitabat, mox comperientes ibidem esse eundem praesulem, speciosa [pretiosa C2, C*2.] elegerunt vasa, cum quibus propinando ministratur, et pro oblatione ei miserunt. Ille vero, sicut erat [om. C3.] laeto vultu, vascula quidem suscipere iubebat, sed cibis et potibus referta cum gratiarum actione remittebat. Deinde triticea largitione consolatos, ea qua [quae B5.] superius dictum est ratione, gaudentes dimittebat [remittebat B5, W, (deinde-remittebat) om. A1.] .

[XXVII] [et pauperes.] Ut autem sancti praesulis maior adhuc benignitas cognosci queat, unum eius memorabile [memoriale C1, 2.] factum patefiat. Quoniam ergo semper pauperes [(s. p.) p. s. B4.] in eius vicinitate [civitate C2.] commorabantur [(i. e. v. c.) in civitatem commorantur C*1, secum (supra lin.) vicinitate commorabantur C*2.] , unus eorum cubiculum i intrans, de cortina, quae pendebat ad lectum eius, partem abscidens [abscindens C2.] non parvam, festinanter aufugit. Unus autem de inquilinis quod factum est videns, pedetentim secutus est reum, et apprehendens, quia flagellare non ausus est, illum beato viro praesentavit. Quo facto, circumstantes, ut ille [idem B5.] reus diris castigaretur verberibus [(c. v.) v. c. B5.] flagitando insistebant. At ille mansuetus, cui derelictus est pauper et qui [om. B5.] semper orphano fuit adiutor, per quasdam rhetoricas defensiones asserens, maiorem culpam esse eorum qui observare [servare C1, 3.] cubiculum debuerant, reum excusavit [excusabat B4.] . Deinde conversus ad pauperem, cur ita fecisset interrogavit. Pauper vero tremebundus, utpote metuens [om. B3, C1, 3, C*1, 2.] poenis magnis [se timens add. hic C1, 3.] implicari [se timens add. hic C7, C*1, 2.] , indumenti inopiam se questus est [(s. q. e.) q. e. s. B4.] pati; hocque nuditate [sua add. B5.] probavit. Tunc vir Dei per viscera misericordiae commotus, omnimode excusavit eum [om. B4.] dicens: Si [iste add B5.] bene vestitus fuisset [esset B2.] , nequaquam hoc furtum fecisset. Quapropter ex nostra munificentia, licet serius [(l. s.) s. l. C3.] , accipiat vestimenta [volumus add. in margine C7, C*2.] ; et si ulterius, cum vestes suppetunt [(et-suppetunt) ut si quando vestes ei suppetant et C7, C*2.] , tale quid perpetraverit, tunc demum luat commissa. Quibus dictis, non solum iracundiam accusantium mitigavit, verum etiam animos eorum ad elemosynae largitatem [largitate B2.] provocavit [procreavit B4.] .

[XXVIII] [Haereticum confutat,] Aliquo modo iam dictum est quantae pietatis et compassionis sanctus iste fuerit; nunc verbis subsequentibus agnoscatur, quam perspicacis ingenii foret [fuit corr. supra lin. C3, fuerit corr. C*2.] contra haereticam [(f. c. h.) c. h. f. B4.] pravitatem. Nam sicut ab initio nascentis ecclesiae non defuerunt, per quorum os malignus hostis contra fidem catholicam [(f. c.) c. f. B5.] latrando locutus est vanitatem, sic Deo [om. B3, C1, adeo B1.] disponente [(Deo disp.) disp. Deo C3, C*1, 2.] , non defuerunt defendentes fidei sanctae veritatem. Quidam igitur haereticus, andabatarum [anadabatarum C*1, anabatarum C7, C*2, andabatrum C1, 3, Andabatarum M., W.] k more, quod Verbum caro factum est [om. B4.] oppugnans, dixit: Si Verbum [est add. B3, C1, 3, C*1, 2.] , non est [esset B4.] factum; aut si factum, non est Verbum. Cum ad [autem M. W.] hoc [haec C3.] multa intonaret eloquentia, accidit ut sanctus Wolfkangus illo adveniret, et a caesare Ottone rogaretur talibus respondere. At ille, sicut erat in spiritu humilitatis: Quoniam, inquit, in habitu sumus monachico, contendere [nobis add. C3.] non licet. Quo dicto, ille haereticus, contumacia plenus, iteravit praedicta verba. Tandem Christi propugnator coactus [om. B5.] ait: Quia non per spiritale [spiritualem A1, 2.] , sed per carnale [carnalem A1, 2.] medicandus es antidotum, dic, quid sit accidens. Ille vero multum arroganter: Accidens est [om. C*1.] , inquit [(e. inq.) inq. e.] , quod adest et abest praeter subiecti corruptionem. Rursumque praesul [ait add. B5, ait add. supra lin. A1.] : Quot [corr. C3, quid C*2.] formarum sit accidens, edicito. At ille protinus, sicut credimus Dei omnipotentis confossus sagitta [om. B4.] , conticuit. Theologus autem a caesare simul et ab aliis efflagitatus, quamvis multum renuerit, pro eo quod erat [in marg. B3.] impeditioris linguae [linguae tandem add. post. A1.] l succincte disseruit: Accidens est, inquit, quadriforme: unum quod nec accidit [quod add. C1, 3.] nec recedit, ut acilus [aquilus corr. A1, B1, 5, C1, 3; aculus corr. et in margine manus recens scripsit curvum habens nasum ut aquila B3; aculus ut aquila curvum habens nasum C*1, 2; aquila curvum habens nasum et in margine ut aquilus C7.] et simus [depressum habens nasum ut simia in marg. add. manus recens B3; ut simia vel simius in marg. et si depressum habens nasum C7; et si depressum habens nasum ut simia et simus C*1, 2; simia add. in marg. A1.] ; aliud quod accidit et recedit, ut saturitas et dormitio; tertium quod non accidit et tamen recedit, ut infantia et pueritia; quartum quod [non B4.] accidit et non recedit, ut senectus et canities. Hac ergo similitudine Filius, qui est virtus et sapientia Dei patris, cui [est add. B2.] nihil [est add. C1, 2.] impossibile, pro redemptionis nostrae [nostri C2.] causa induit quasi per inseparabile accidens humanitatem, non amittens divinitatem. Sed haec [in marg. B3.] omnia cum oculis fidei perspicienda sunt, quia, sicut beatus Gregorius dicit: “Fides non habet meritum, cui humana ratio praebet experimentum m.” His et [atque C3.] aliis salubribus verbis audientium corda in tantum condivit, ut ille filius Belial pro errore satisfaciens, ab egregio doctore [pastore B4.] veniam postularet. Vir autem Dei [om. B4.] promptior ad ignoscendum quam puniendum, aliquam [om. B5.] ei poenitentiam [(ei p.) p. ei B5.] iniunxit, et ne ultra profanum illud reciprocaret verbum, sub testimonio Christi et sub anathemate interdixit.

[XXIX] [Bhoemiam episcopatu donat.] Inter [In C1.] tanta pietatis studia videtur pandendum, quid [quod B4, 5.] etiam famulus Dei egerit super gentem [gente A1, B1, 3, 4, C3, C*1.] Boemiorum [Poemiorum B3, 4, Bohemiorum corr. prius Poemiorum B5, Boemorum C1, Pohemorum A2, C2, C*2; Poemorum A1.] n. Haec namque gens noviter per christianam imbuta fidem, sacrilega idola, licet tepide, abiecit; sed quomodo catholicam exsequeretur religionem, quoniam caruit pastore, prorsus ignoravit. At medius Otto caesar, divinae cultor praecipuus religionis, a glorioso duce Heinrico ceterisque [ceteris C*2.] fidelibus est interpellatus, ut quod apud ipsam gentem incohatum esset, pro Dei [domini M., W.] amore regali potestate perageret. Talibus igitur [ergo C1, 3.] petitionibus caesar [om. A1.] libenter assensum praebuit. Sed quoniam Boemia [Pohemia A2, C*1, 2, Poemia B3, C3, vide supra 4, Poemia A1.] provincia sub Ratisponensis [Ratisponensi C*1.] ecclesiae [ecclesia C*1.] parochia exstitit o, peragi non potuit, nisi ipsius antistitis praesidio. Unde rex, legatione missa ad episcopum, petiit, ut acceptis pro parochia praediis, in Boemia sibi liceret [licet B1.] episcopatum [episcopum C*1.] efficere p. Tunc vir Dei nimium laetatus in his quae dicta sunt sibi, primates suos convocavit, exquirens ab eis consilium, quomodo caesari conveniens redderet responsum. Illis autem ne petitioni tali consentiret unanimiter consiliantibus, dixit: Pretiosam igitur [ergo B4, om. C*2.] margaritam sub praedictae latentem provinciae terra [terram C1, (l. p. t.) p. t. l. B5.] conspicimus, quam nisi [ni A2.] venditarum comparatione rerum non acquirimus. Ideoque audite quae dico. Ecce ego me meaque omnia [om. C*1.] libenter impendo, ut ibi domus Domini [Dei A1.] per corroboratam scilicet ecclesiam [(sc. e.) e. sc. C2.] stabiliatur. Haec ergo memorans [commemorans B4.] , consensurum se caesari remandavit. Cumque tempus [supra. lin. corr. B2.] peragendi concambii venisset, tanta favit [fuit C1, 2, C*1.] alacritate, ut ipse [ipsum B1, 5.] privilegium componeret q.

ANNOTATA.

a Scilicet veste monachali, ut patet ex Arnoldi lib. II, n. 11.

b Supra, p. 562, not. 7 et p. 557.

c Interrumpere hic est intercedere.

d Mirum quantos in errores unus apex inducere possit. In codicibus suis legit Hochwart pragenses pro pagenses, unde talem deduxit sequelam: Pragenses sacerdotes de doctrina et vita investigavit, et cum nuper fidem christianam Baiohemia sub Ratisponensi cathedra imbibisset, et episcopo videretur indigere… episcopatum illic proprium fieri permisit. Lib. II, c. 15. Oefele, tom. I, p. 177. Eadem fere habet Hundius, Metropolis Salisburgensis, tom. I (1719), p. 130.

e Ier. XI, 15.

f Mal. II, 13.

g Psalm. CXI, 9.

h Gal. VI, 10.

i De cubiculo episcopali mentio fit in Codice traditionum Sanct-Emmeramensium, cc. 25, 26, 27, apud Pez, Thesaurus Anecdot., tom. I, pp. 3, 96: Hae vero tres condiciones simul in una hora eodemque loco ad S. Petrum in cubiculo episcopali, infra urbem Regiam, sub una testium sunt firmitate roboratae. De huius habitationis situ lege Schuegraf, Geschichte des Domes von Regensburg, tom. II (Verhandlungen des hist. Vereines von Oberpfalz und Regensburg, tom. XII, 1848), pp. 146, 147; Janner, Geschichte der Bischöfe von Regensburg, tom. I, p. 377, n. 4; Walderdorff, Regensburg, 3a ed., p. 219.

k Conferatur Hieronymus, Adv. Helvidium, n. 5, P. L., tom. CLXXXVIII: Et ad hoc approbandum congerit de scripturis exempla quam plurima, more andabatarum gladium in tenebris ventilans; etiam Adv. Iovinianum, lib. I, c. 36, ibid., p. 260. Ludicrus est error Waitzii, andabatas sectam haereticorum existimantis. MG., Scr. tom. IV, pp. 538, 856. Vix diversum huic loco subicit commentarium Hieronymus de Werdea, de quo supra,n. 17. Haec lego in codice Vindob. 3777: Quo tempore autem haeresis ista Andabatarum, de qua hic agitur, ortum habuerit, invenire non potui, non obstante quod multas historicorum et chronographorum scripturas, quae de talibus tractant revolverim. Et maxime in Isidoro me hoc invenire putabam, etc.

l Et quoniam idem episcopus impeditioris linguae fuisse dinoscitur. Ex Passione S. Vincentii, n. 2. Act. SS., Ianuar. tom. I, p. 394.

m Homil. in Evang. XXVI, 1.

n Comm. praev., § V.

o Gumpoldi Vita Venczeslavi, c. XV, “ missis Ratesponae sedi regiae legatariis, Tutonem episcopum, totius probitatis virum, cuius diocesi tota subcluditur Boemia…” MG., Scr. tom. IV, p. 219. S. Wencszeslaus festum S. Emmerammi celebrabat. Miklosich, Slavische Bibliothek, tom. II, p. 274. Cfr. Dümmler, Geschichte des ostfränkischen Reiches, tom. I (1887), p. 285, n. 4.

p Perperam omnino ex praecedentibus haec deduxit Udalricus Onsorg: Hic in Bohemia provincia quae tunc sub Ratisponensis ecclesiae parochia exstitit noviter vana ydola abiecerat rogatu Ottonis. Chronicon Bavariae, ap. Oefele, tom. I, p. 358.

q De hoc privilegio egimus in Comm. praev., n. 43.

CAPUT QUARTUM.
Alia sancti episcopi gesta, obitus et miracula.

[XXX] [Spiritu prophetico praeditus,] Sed neque [nec C1, 3.] hoc silemus, quia aliquando per prophetiae spiritum ea quae ventura erant quasi praesentia vidit. Quod maxime in provectibus [profectibus C7, C*1, 2.] liberorum praecipui ducis Heinrici patefecit [patescit B3, C1, 3.] a. Cum enim ad eum, sicut saepe solebat, causa benedictionis duceretur speciosissima illius [om. C1, 3.] proles, Heinricum [Heinricus C*1, Heinrici C* 2.] b, qui postea Dei nutu rex est effectus, praenominavit regem; fratrem vero [om. B1.] eius Brunonem appellavit antistitem c; sororem eorum [vero B5.] maiorem reginam d, alteram autem [vero B5.] , quam [aqua B4.] baptizavit et de sacro fonte suscepit, abbatissam nuncupavit e. Haec itaque, et multa alia, quae ex ore eius audivimus, sicut ipse praedixit, impleta cernimus.

[XXXI] [absentes adiuvat;] Alio quoque [(a. q.) quodam B5.] tempore, cum idem beatus Wolfkangus, inclinato iam die, in vicum venisset quendam [om. B5.] , qui vulgo Egilolfesheim [Egilofesheim B2, 4, Egiolfesheim corr. in margine prius Egilolfesheim B3, Egiolfeshaim C1, 2, 3, Eglolfeshaim C7, C*2, Eglolfeshaim C*1.] f dicitur, legatario [legatorio B1, 4.] cuidam [suo C*2.] iussit [iussisset C7, C*2.] , ut in die sequenti omnes circumquaque habitantes, qui opus haberent confirmatione [confirmationem C1, 2, 3.] , quantocius venire intimaret. Qui legatarius mox implere iussa [a corr. A2, om. C7, C*2.] cupiens, et ad equum sternendum currens, repperit eum furtim sibi sublatum Quamobrem nimium tristis [(n. t.) t. n. B1.] et dolens, quid facturus esset ignorabat. Amor enim simul et timor compellebat eum celeriter implere iussa [(i. iussa) iussa i. B3, C1, 3, 4, 7, C*1, 2.] , sed implendi facultas erat nulla [(sed-nulla) suppl. a corr. in marg. A2.] ; quia nec spes in caballo [cavallo A1, B2, 5.] altero requirendo [acquirendo B5.] , nec vires fuerant, ut tanta velocitate legationem sibi indictam perficere posset ambulando. Praeterea terra [terram B5.] imbre tunc [om. C7, C*2. ] nimis irrigata, pediti itinera praebuit ingrata. Huiusmodi [huius C1, in iis C3.] igitur angustiis aliquandiu haesitans quid faceret, tandem confisus in Domino elegit, ut ambulando iussa perficeret. Cumque in nocte tenebrosa huc illucque progrederetur [progrediens B5.] et [om. B5.] in via lutulenta saepius laberetur [laberet B5.] , clamare coepit: Miserere mihi [mei B3, C2, 3, 7, C*1, 2.] , Domine, miserere mihi [item.] , et tu mi senior Wolfkange, attendens, quantum laborem modo patior, per tua iussa discurrendo et labendo [laborando C3.] . Cumque haec aliquotiens gemebundus diceret, prospexit comminus caballum [cavallum A1, B2, 5.] quendam cum freno sellaque imposita astare. Arbitratus autem eundem caballum [item.] non sine aliquo ascensore ibidem commorari, coepit diligentius intueri, si quis forte cuius esset prope maneret [iret C7, C*1, 2.] pariterque vociferans interrogavit, si aliquis ibi assit [adesset B5.] . Sed illo diu vociferante et interrogante, cum nullus responderet vel adesset, ascendit ipsum equum, implevitque domini sui praeceptum. Facta autem die, multisque, qui vocati sunt ad confirmationem, in vicum supradictum convenientibus, inventum equum legatus obtulit coram omnibus, exquirens ab eis diligenter [(e. a. eis. d.) a. eis d. e. B4.] , cuius idem [ibidem B5.] foret equus. Verumtamen nec tunc [nunc M.] , nec postea inventus est ullus, qui hunc diceret esse suum. Ex qua re et legatus ipse et alii sentiebant, quantam gratiam Dominus [Deus W., domino B5.] sancto praesuli Wolfkango concesserit, qui se invocantes etiam absens adiuvare potuerit.

[XXXII] [suos aquarum periculo eripit;] Cum caesar Otto medius, propter iniuriam sibi factam, Francorum partes invadens hostili manu, usque Parisium [Parisius B4.] perveniret g, in redeundo venerat [pervenerunt B4, venerat M., W.] ad quendam fluvium h, sui [sibi B1, 4.] crepidinem [crepitudinem C*1.] alvei tumescentibus undis exsuperantem [exuberantem A1.] . Multis autem ibi periclitantibus et vitam in aqua perdentibus, verus Dei cultor cum suis appropinquavit, vidensque [videns B1.] tam ingens periculum, respexit in caelum et se suosque fideliter [om. B4, 5.] benedicens, ipsum intrepide monuit transire fluvium. Adhuc vero illis prae timore cunctantibus [percunctantibus B4.] , et Francis a tergo acriter impugnantibus, ille [ipse B5.] primus sui comitatus per nomen Domini, quod semper in ore sonuit, fluvium transiens, sequentes prosperavit, nullusque [nullus B3, C1, 2, C*1.] suorum quicquam periculi sustinuit. Tunc omnes prae gaudio mirantes et Deum [dominum M, W.] laudantes, vir humillimus, ne pro miraculo [periculo B7.] hoc eum publicarent, obnixe rogavit.

[XXXIII] [clericum punit et sanat;] Aliud eius memorabile [memoriale C2, mirabile M., W.] factum, ut subiecti praepositis subiaceant, videtur inserendum. Quadam namque die, cum de divina, ut solitus erat, religione necessaria quaedam tractaret cum clericis suis, quidam illorum, cui vocabulum erat [om. B4.] Buozzo [Buesso C2, Buzzo C7, C*2, corr., prius Bozzo C*1.] , minus caute respondit. Sanctus vero famulus Dei [(f. D.) D. f. A1, B2, 3, 4, C1, 2, 3, C*1.] , velut ex conspersione paululum irascens [iratus B5.] , devotando [om. B5.] simpliciter [suppliciter A2, impliciter C*1.] suis maledictum oculis ingessit. Mox huiusmodi maledictione finita, ille praedictus homo gravem passus est oculorum dolorem. Cumque postea [in marg. B3.] beatus praesul [(p. b. pr.) b. pr. p. B4.] videret eum in choro sedentem cooperto capite, sicut mos [moris C*1.] est aegrotantium in oculis, misericordia motus [est et add. B1, 2, 4.] accessit ad eum [illum B1, 3, C1, 2, 3, C*1, 2.] , et quid doloris [om. B5.] pateretur exquirit [inquirit B4.] . At ille dolorem oculorum questus [conquestus B4.] , humiliter ab eo benedictionem postulavit. Cuius dolori compatiens sanctus vir, oculos eius signavit, sicque sanitati pristinae restituit. Sed ne pro hoc signo divulgaretur, quasi pro medela faciem lavare [levare C1.] iussit.

[XXXIV] [mulieres] Cum [dum B4.] idem praesul tempore quodam sederet iuxta caementarios apud sancti Pauli monasterium i, mulier quaedam ab immundo vexata spiritu [(v. s.) s. v. B3, C1, 2, 3, C*1, 2, 4, est add. C*4.] ante illum [om. B4, C*4.] deferebatur. Sed mox ut ante praesentiam eius venit, cadens in terram miserabiliter coepit fatigari. Sanctus autem Dei famulus suspirans, ad eos [nos A1, 2.] , qui secum tunc [om. B3, C1, 2, C*1, 2, (s. t.) t. s. B4.] fuerant [fueramus A1, 2.] , dixit: Si dignus essem quicquam ab omnipotente Deo impetrando accipere, pro nulla re libentius Deum [dominum A1, 2.] deprecarer, quam ut suum plasma dignaretur a maligni hostis incursu liberare. Hoc autem illis qui digni sunt a Deo [domino A1, 2.] exaudiri [tantum honorem add. A1.] relinquentes, nos vel aliquos psalmos [om. C*1.] compatiendo interim [om. B4.] dicamus. Tunc psalmos quosdam cantans suppliciter [(psalmos-suppliciter) psalmodia imposita lacrimabiliter A1, 2.] , pro ea orationem fudit. At illa interim [om. A1, 2.] iacens [om. B4.] quasi dormiendo, per omnia membra contremuit. Cumque finem faceret orandi, ad circumstantes respiciens [(cumque-respiciens) interea nobis quid facturus esset intendentibus ille suspiciens A1, 2.] : Tollite, inquit, eam, domumque reducentes, si possit, aliquid reficite. Qua sublata et refecta, mox liberata est [(m. l. e.) nos eam liberatam esse comperiebamus, sed nemo nostrum ausus est diffamare A1, 2.] .

[XXXV] [a daemonio liberat;] Item alia mulier a daemonio obsessa coram illo [eo C3.] deducta est. Vir autem Dei [in marg. B3.] favores humanos fugiens [om. sed corr. recens in marg. non desiderans B4.] , ad eos qui ferebant [illam add. C3.] dixit: Quid mihi vestros advehitis infirmos? Ducite eam in ecclesiam, et [om. A1, 2.] orantes pro illa, forsitan in hoc Deus vos exaudiet [(et-exaudiet) om. B5.] . Moxque ducta est in ecclesiam [(mox-eccles.) om. A1, 2.] . Et quoniam tempus erat congruum, ipse [mox A1, 2.] sequens missam celebravit. Qua celebrata, omnes qui aderant [(o. q. a.) q. a. o. A1, 2.] praeter infirmam exiebant. Unus autem de capellanis sub saugmario [sagmario post corr., saugmario B2, sangmario C1, 3, saumario B4, sanginario C*4.] abscondens se filtro [ultro C1, 3.] , quid [praesul add. B5.] acturus esset, diligentius intuebatur. Porro sanctus vir, brevi oratione completa, egredi coepit. Cui eadem mulier daemoniaca obviam stans, solito more bacchata est. At ille confidens in Christum [Christo A2, domino B5.] , quasi percutere eam vellet, palmam extendit, occulteque dixit: Exi, nequissime. Tunc, sicut [om. B4.] ille qui absconditus erat fatebatur, intolerabilis foetor sentiebatur. Deinde mox liberata cecidit, et Deo gratias egit. Beatus autem praesul egressus, dixit qui astabant ministris: Ite citius, et [ad C3.] mulierem illam [et add. C3.] de ecclesia ducite [educite B2, C1, 3, C*1, 2, 4.] et, si velit, date illi manducare, pariterque ne ulterius pro hac causa [(hac c.) c. hac B1, om. B5.] ad nos veniat interdicite. Quibus verbis satis declaratur quanta sollertia qualique industria omnem fugerit intentionem cenodoxiae, malens interdum se immitem simulare quam hominibus placere.

[XXXVI] [Taginonem reficit;] Inter haec etiam quid [qui B4.] vicedomno suo, cui nomen Tagini [Tagine B1, 2, Tagni B3, C*1, 2, Dagni C1, Tagilninus C3, Tagkminus C2.] , cuius quoque [om. B2, 5.] superius mentionem feci k, contigit [contigerit B5.] , non praetereundum videtur. Is etenim praecipue [om. B1.] sancti viri Wolfkangi familiaritate fungebatur et merito, quoniam [quia B5.] per [om. B1.] omnem fidei profectum eius se subdebat [subdidit B5.] obsequio [eloquio B4.] . Dumigitur [(d. i.) cum ergo C1, 3.] essent [esset B3, C1, 2, 3, C* 1.] Weltinopolim [Weltimopolim B1.] l in aestatis [aestate C7, C* 2.] tempore [om. C7.] , quadam die, sicut [in add. B4.] aestivis solent temporibus, tonitrua cum coruscationibus mugire coeperunt. Qua de re episcopus et qui secum fuerant [erant B4.] perterriti, cum omni precum diligentia se munierunt. Cumque nimio tonitruum coruscationumque terrore afficerentur, tandem tam gravis ictus tempestatis tremendae intonuit, ut ipsius habitaculi murus ex magna scinderetur parte. Tunc et praedictus vicedomnus ita exanimis effectus corruit, ut omnes qui aderant existimarent eum aut mortuum aut cito moriturum. Praesul autem manu comprehendens eum erexit, et ut viriliter ageret et in Domino [Deo B1, 2, 4.] cor eius confortaretur admonuit; sicque semivivum reddidit sanum. Ipse etiam vicedomnus postmodum serenissimi [serenissi B1.] regis Heinrici munificentia Parthenopolis m archiepiscopatus sublimatur [sublimatus est A1.] dignitate n.

[XXXVII] [aegroto medetur.] In territorio Rubilocensis [Rubolocensis C3.] o ecclesiae quidam homo contraria valitudine per tempus diuturnum adeo tabefactus est, ut paene per annum integrum fastidio edendi laboraret, et alimentorum solatia, quae sospitatis gratia exposcit, percipere non [supra lin. C2.] potuisset. Hic itaque ad sanctum Wolfkangum legationem [lagationem B3.] mittens, ut ab eius pietate remedium aliquod consequeretur, suppliciter exorat. Quo audito, vir Dei [domini B2.] omnimode excusavit, dicens [in marg. B3.] se non tanti [(n. t.) t. n. B4.] esse meriti, per quod huiusmodi virtus posset [possit C1.] adipisci. Cumque diu tractaret popularem effugere favorem et aegroti [corr. prius aegrotanti C2.] adimplere [implere C3.] petitionem, velut ob aliam causam [(a. c.) alia B4.] missas celebravit [partim in marg. B3.] , et per fidelem presbyterum infirmo corpus dominicum transmisit. Quo accepto, paululum obdormiens, deinde cibi potusque refectionem suscipiens, iterum quietis usus est supplemento. Sicque mentis et corporis sanitate recepta, Deo gratias agens surrexit, et postea incolumis permansit. Ad haec etiam si retexere volumus, quibus manum pro benedictione imposuit, et quot [quod B1, C1, C* 1.] gustato pane quem benedixit ab infirmitate liberabantur, taediosum forsitan lectori videbitur. Unde [de add. B4.] his omissis, ad eius transitum properemus scribendum.

[XXXVIII] [Puppingae moritur,] Igitur post multa pietatis et aequitatis opera, quibus Deo servire studebat quibusque [quibus B4.] ecclesiam sibi commissam regebat, saepe nominatus saepiusque nominandus [(saepe-nominandus) om. C* 1.] venerabilis praesul Wolfkangus, cum Ratisponae constitutus, rerum necessitate poscente in orientalem Pagoariae [Baioariae B1, 2, Bawariae B4 et post corr. C1, Wabariae C* 1, Wagoariae C* 2.] regionem iter suum destinaret, febricitare coepit. Quam corporis molestiam vir Dei non solum vigiliis et orationibus, sed etiam [iam C1.] elemosynis quasi praescius futurorum praeveniens, totum quod habere potuit per manus pauperum [(per m. p.) om. B5.] in gazophylacium Christi transmisit; sicque partes orientis petiturus, illi qui nescit occasum sedulis precibus vitae suae commendavit excursum. Cumque per Danubii decursum ventum esset ad locum qui dicitur Puppinga [Pupinga C1, 2, 3.] p, ultra tendere non valebat [valebant C1, 2.] , quia tempus resolutionis instabat. Ibi ergo, superna se visitante gratia, cognoscens, cito fore complenda, quae sibi per visionem olim fuerant revelata, iussit, ut in oratorium beati Othmari [Otmari A1, 2.] , quod ibi situm erat, portaretur et ante altare eius deponeretur. Quod cum factum [om. B1.] esset, aliquantulum ex infirmitate convalescens, resedit, et per confessionem primum se [(p. s.) s. p. B4.] expiavit. Deinde omnes qui aderant [supra lin. corr. C1.] pro fide, spe et caritate satis [salutis B3, C1, 3, C* 1, 2.] luculenter admonens, eos ac universos sibi commissos cum intimis suspiriis Deo sanctisque eius commendavit [(e. c.) c. e. C1, 3.] , sicque, viatico sumpto, humo tenus se prostravit. Tunc aeditui sive cubicularii eicere tentabant de ecclesia omnes, exceptis familiaribus secum ex more commanentibus. Quos vir Dei prohibuit dicens: Reserate ostia, nullum qui velit introire prohibete [prohibite C1.] . Non [om. B4.] enim nos [(e. n.) n. e. B4.] qui sumus mortales [(s. m.) m. s. B5.] , erubescere [non add. B4, C7 et prius etiam C* 2.] debemus nisi ex malis operibus, cum mortis debitum necessario [om. C* 1.] exsolverimus [exsolveremus B2.] ; quando quidem Iesus Christus, qui nihil morti debuit, ferme nudus mori non erubuit in cruce pro generis humani salute. Aspiciat quisque in morte nostra [sua B4.] , quod [quid C* 1, 2.] paveat et caveat [(p. e. c.) om. C* 1.] in sua. Deus misereri dignetur et mihi misero [corr. in marg. A2.] peccatori mortem nunc subeunti, et [etiam B1.] cuique [cuiquam B4, cuilibet corr. C3.] eam timide ac humiliter aspicienti. Haec cum dixisset, reverenter oculos clausit, ac velut in somno pausans, in pace quievit.

      Sic animam sacris caelorum reddidit astris.
Si quaeris tempus, lector [(t. l.) l. t. B5.] , quo contigit istud [illud C* 1, etiam prius, sed corr. in marg. istud B3.] ,
Anteriore die fuit ingrediente Novembre.

[XXXIX] [Ratisponae sepelitur.] Cum [dum B2.] haec omnia nocturno [nocturna C1.] tempore finirentur, sequentimane funereas [funeras corr. funeri C1.] exsequias parantes, coeperunt anxiari, unde possent episcopum acquirere [adipisci A1, habere B4.] . Interea venit [quidam add. B4.] Iuvavensis praesul venerabilis Hartwicus et Aribo comes quidam [(c. q.) q. c. B4.] q, viro [vero B3, C1, 2.] Dei [Deo C1, 2.] inter laicos carissimus. Hos quoque illo adventuros, nocte praeterita [(n. p.) p. n. B5.] venerabilis [sanctus B5.] praesul Wolfkangus innotuit, post longa silentia et corporis molestiam relaxatam ad astantes subito dicens: Mundate domum, parate hospitium, quia hodie ad nos venient hospites boni [(h. b.) b. h. B1.] . Et ut credatis, quia verum dico, hoc erit vobis signum: navis in qua ferebantur bona domni [(b. d.) corr. C1, domni boni C3, boni domni B1, bona B5.] Hartwici archiepiscopi [episcopi sed. corr. rec. archiepiscopi B4.] et Aribonis praefecti naufragium in Danubio perpessa [perpessus C1.] est; sed per misericordiam Dei homines salvi facti sunt, et iidem domini mox [om. B4, 5.] post obitum meum huc adventuri erunt [corr. ex erant A1.] . Factumque [factum C1, 2, 3.] est ita; et ab eisdem advenientibus una cum populo fidelium copioso [(eisdem-copioso) eis C1, 2, 3.] corpus beati Wolfkangi [om. B4.] susceptum, in die a transitu illius septimo ad civitatem Ratisponam honorifice est perlatum. Ubi cum apud Sanctum Petrum fuisset susceptus, ac vigiliarum [(a. v.) vigiliarumque ac B4.] missarumque celebrationibus Deo foret commendatus, sustollentes [eum add. C1, 2, 3, C* 1.] cum magna reverentia, portabant eum per singula urbis monasteria, novissime vero ad ecclesiam beati martyris Emmerammi, cuius honorem, dum [cum C1, 3.] vixerat, intimo [nimio B4.] affectu excolebat. Qua missarum sollemniis et exsequiarum officiis rite peractis, magnifice atque honorifice ibidem [om. B4, ibi C1, 2, 3.] sepultus est, in ordine pontificum duodecimo, satis congrue numero sacro [om. B4.] in tali viro definito [defuncto C1, 3.] ; in quo Dominus miraculis variis postea manifestavit, quia hunc cum principibus populi sui collocavit [adlocavit A1.]

[XL] [Liberat energumenum] Post felicem sancti praesulis [om. B4.] Wolfkangi excessum plurimas virtutes atque [et M., W.] signa ostendere dignabatur gratia divina per illum; quorum quaedam, neglegentia et oblivione faciente, ad cognitionem nostram [corr. ex vestram A1.] minime pervenerunt, quaedam vero relatione fideli [fidelium B5.] comperta, prout possumus, explicare tentabimus. Et hoc in primis dicendum, quia, cum [dum add. supra lin. corr. C3, om. C1.] provinciales una cum civibus [vicibus A1.] loci ipsius, quo sanctus praesul defunctus est, convenirent, ut meliorem et maiorem basilicam construerent, nam de lignorum materia [maturia B3.] prior erat [(p. e.) e. p. C3.] aedificata, quadam die murali insistentibus operi, quidam adductus est energumenus. Quem artifices miseratione divina moti apprehendentes, in illum [(in il.) il. in C7, C* 2.] locum, ubi sanctus Dei famulus spiritum exhalavit, prostraverunt; ubi mox per sancti viri merita sanitatis recepit gaudia. Deinde etiam locus ille [om. B4.] a diversis [(a div.) adversis B5.] languentibus frequentabatur [frequentabantur B5.] , et multi restitutione sospitatis ibi [sibi M., W.] consolabantur, quia, ut beatus Gregorius dicit r, plerumque accidit, ut maiora ibi, quo sanctorum reliquiae [non M., W.] s habentur, proveniant miracula, quam ubi eorum recondita sunt corpora.

[XLI] [et hominem ferreo circulo constrictum;] Homo igitur [ergo B4, 5.] quidam pauperculus [(q. p.) p. q. A2, p. qui C2.] , qui ob criminum multorum perpetrationem circulis ferreis in utroque brachio fuit [om. B4.] constrictus, et ex hoc gravissimis cottidie suppliciis [esset add. B5.] afflictus, cum multa [multorum C3.] sanctorum loca pro eiusdem cruciatus remedio commissique sceleris [(c. s.) commissisque sceleribus M.] abolitione perlustrasset, divina tandem miseratione respectus, ferri ligamen, quod in uno gestabat brachio, per sancti [viri add. M., W.] Adelperti [Adalberti B1, 4, C2, 3, C* 1, 2.] merita amittere meruit t. Deinde etiam, quoniam [quo C1, 3.] sancti Wolfkangi famam per longinquas audivit regiones, ad Ratisponam veniens, ibique ante sepulcrum eius orationi insistens, alterius circuli cruciatu absolutus est [(adest) alterius circuli cruciatu ad Ratisponam veniens ibique ante sepulcrum eius orationi insistens, absolutus est C7, C* 2.] .

[XLII] [S. Heinrico futura praedicit;] Heinrico rege [regi B4.] necdum caesaris vel imperatoris dignitatem obtinente u, apparuit sanctus Wolfkangus in somnis visione tali. Visum namque est [(n. e.) e. n. B4.] ei, quod manens in sancti Emmerammi ecclesia, accederet orandi gratia ad beati Wolfkangi sepulcrum, in ecclesia eadem [(ecc. e.) e. ecc. B5.] situm x. Cumque ibidem Deum [dominum C1, 3.] sanctumque Wolfkangum precibus intimis conaretur exorare, subito videbatur ei ipse sanctus [Wolfkangus add. B2.] astare et huiusmodi verbis eum [om. C* 1, (v. e.) e. v. B4.] appellare: Intuere diligenter litteras in muro, qui est secus tumulum meum, scriptas. Erat autem ibi, sicut videbatur, solummodo scriptum: Post sex y. Evigilans [evigilians C1.] vero Heinricus rex, tractatione diuturna secum revolvit paucissima huius visionis scripta. In primis ergo arbitratus [est add. C3.] , quod post sex dies esset moriturus, multa dispensat [dispensavit C3.] pauperibus. Cum autem sex dierum numerus praeteriret [transisset C7, et in marg. C* 2, praeteritorum transisset C* 1.] , et nil in se corporalis molestiae sentiret, putavit ad sex menses pertinere, et eadem coepit timere. Transacto vero et huius numeri spatio, nihilque eo infirmitatis passo [(nihilquepasso) nihilque ai in eo pateretur et in marg. infirmitatis quae omnia man. rec. B1] , arbitratus est hunc numerum ad sex annos [anno prius annorum B5.] pertinere, ideoque [om. B1, C1.] quae et [ut C3.] supra coepit timere. Cumque sex annorum [(pertinere-annorum) om. B5.] numerus integer pertransisset [permansisset C1, 3.] et septimi anni [om. B5.] dies revolutus venisset [ipso die add. B5.] , caesaris dignitatem per apostolicam suscepit consecrationem. Tunc tandem sentiens qualis esset sua visio, gratias egit Deo sanctoque Wolfkango, qui sibi talem revelare dignatus est dignitatem [visionem B4, sublimitatem B5.] z.

[XLIII] [alios aegros] Quidam homo caecitate multatus ad sepulcrum beati Wolfkangi [(s. b. W.) b. W. s. A1.] accessit. Cumque ibi [corr. in marg. B3.] preces uberrimas effudisset, subito visu [visio C1, 3.] recepto exauditus [est add. B4.] , Deo sanctoque praesuli gratias egit.

[XLIV] Alio quoque tempore mulier quaedam debilis pro spe recuperandae salutis deportata est a suis in ecclesiam beati Emmerammi martyris. In qua dum ante altaria reptando magis quam ambulando petitione sedula sanctorum exquisisset suffragia, tandem ex labore vel aegritudine fatigata, secus tumulum sancti praesulis Wolfkangi resedit humi. Cumque misella [misera C7, C* 1, in sella B4.] corpore et [ac A1, B2, 3, 4, 5, C1, 3, C* 1, 2, W. ] mente inclinata [om. B5.] , eius precibus et [ac C* 1.] meritis se adiuvari exoraret, subito lateris ceterorumque membrorum contractio nodosa est soluta ac tam vehementer disrupta, ut sanguinis effusio difflueret [deflueret B5, C3.] in pavimento. Tunc mulier primum exterrita prae timore coepit clamare; deinde exsiliens sana, grates reddidit Deo sanctoque [sancto B4.] Wolfkango.

[XLV] [sanitati restituit.] Homo quidam nimis [corr. in marg. B3.] aegrotus [aegrotatus B5.] orandi gratia venit in beati Emmerammi ecclesiam. Ubi dum se sanctorum meritis [diu B5.] postularet liberari ab inhaerente sibi diutina aegrotatione [(inhaerente-aegrotatione) imminente infirmitate B5.] , demum decubuit iuxta sancti Wolfkangi tumbam; ibique feliciter soporatus, quendam virum statura [om. B4.] procerum et canicie venerandum [corr. prius venera nondum B2.] astare vidit, atque ab eo dictum audivit: Ut quid tu hic, aut cuius rei [om. B4.] gratia advenisti? At ille respondit: Domine, propterea huc miser veni, ut saner a languoribus, quibus iam per annos plures laboravi. Tunc venerabilis heros virga pastorali, quam gestare videbatur, tangens eum, dixit: Surge citius. Ecce enim sanus factus es [(s. f. e.) f. e. s. B1, 3, 4, 5, C* 1, 2, (s. e. f.) A1.] . Mox qui iacebat quasi mortuus, per merita [sancti add. B5, C3.] praesulis [om. B5.] Wolfkangi a somno aegritudinis excitatus exsilivit, et prae gaudio clamans in quantum potuit, Deum sanctosque illius laudavit.

Explicit vita [legenda C3.] Sancti Wolfkangi episcopi [Ratisponensis praesulis C3, om. B5, C1, (explicit-episcopi) om. B1, 2, 3, 4, C7, C* 2, explicit C* 1, episcopi om. A1.] .

ANNOTATA.

a Heinricus scilicet Bavariae dux II. Supra, nn. 36, 71, 73.

b Heinricus postea imperator II.

c Bruno, episcopus Augustanus creatus anno 1007. Ad hunc annum habent Annales Augustani, MG., tom. III, p. 124: Sigefridus Augustensis episcopus vota multorum complens, obiit. Brun episcopus ordinatur.

d Gisela, quam Heinricus Stephano Ungarorum regi matrimonio copulavit. Adalberti Vita Heinrici, lib. I, n. 30. MG., tom. IV, p.810.

e Vide supra, Comm. praev., n. 71. Turpiter erravit Hammerschmid, Historia de origine monasterii Sancti Georgii, p. 91, cum putavit S. Wolfkangum praedixisse abbatialem dignitatem Elisabethae (quae successit Mladae), uti et sancto Henrico imperium, et Brunoni Elisabethae fratri episcopatum. Erat illa Elisabeth genere comitum Querfurtensium prognata. Dobner, Annales Haiecii, tom. IV, p. 395, ubi Hammerschmidii erroremnotat.

f Eglofsheim, in decanatu Schierling, dioecesis Ratisponensis.

g Anno 978. Richeri Historiarum, lib. III, cc. 74 – 77, MG., Scr. tom. III, pp. 622 – 624; Gesta episcoporum Cameracensium, lib. I, c. 98, MG., Scr. tom. VIII, p. 441.

h Axonam scilicet. Vide locos modo citatos. Ita de hoc facto Aventinus, Annal. lib. V, c. 3: Huic expeditioni interfuisse divum Voliphogangem Reginoburgensem episcopum primumque ceteris haesitantibus vadum invenisse superasseque flumen, animumque nostris reddidisse reperio, quemadmodum Reginoburgenses quoque adhuc praedicant et depingunt. Opp. ed. Riezler, tom. III, p. 22. Narrat Buchner, Geschichte von Baiern, Regensburg, 8°, tom. III (1823), p. 100, S. Wolfkangum, miraculi mosaici memorem, fluctibus primum imperasse, cum vero iubenti non obtemperarent in aquas primum prosiliisse. Undenam hoc desumpserit plane ignoro.

i Hoc anno 982 accidisse putat Zirngibl, Abhandlung von dem Stifte St. Paul in Regensburg, p. 10. Sed praeterquam quod eius chronologia non satiscerta est, minime constat utrum ilico novas aedes suis monialibus struxerit sanctus praesul. Vide supra, Comm. praev., n. 70.

k Supra c. XXI. Vide quoque annot. ad Arnoldum, supra, p. 562, n. 7.

l Weltenburg, ad Danubium, in decanatu Kelheim, dioecesis Ratisponensis. Vide comm. praev., n. 73, inter acta tempore incerto.

m Magdeburg.

n Supra, p. 562, not. 5.

o Eichstädt.

p Supra, p. 563, not. 1.

q Supra, p. 563, not. 6, 7.

r S. Gregorii Dialog. lib. II, c. XXXVIII, P. L., tom. LXVI, p. 204.

s Aperte distinguuntur, citato loco, corpora a reliquiis sanctorum. Existimat Du Cange, s. v. reliquiae, 1, nomine reliquiarum partem corporis intellegi. Hoc non facile accipiet qui S. Gregorii contextum legerit, et maxime epistulam ad Constantinam, lib. IV, ep. 30. Verbo reliquiae potius designari putem brandea, olea, eulogias.

t De circuli ferrei poenitentia crebra est in miraculis sanctorum mentio. Simile huic nostro miraculum lege v. g. in Translatione S. Ioannis Reomaensis, c. II, n. 6, Act. SS., Ianuarii tom. II, p. 864, cum nota, p. 865. Eadem fere Mabillon, Acta SS. O. S. B. saec. I, p. 641, cuius et videndapraefatio ad saec. II, n. 41.

u Anno 1008, ut ex sequentibus liquet, cum anno 1014 coronatus fuerit. Cfr. Hirsch-Pabst, Heinrich II, p. 425 sqq.

x Scilicet in parte australi ecclesiae Sancti Emmerammi, cum sancti praesulis corpus nondum fuisset translatum. Supra, p. 564, not. 4.

y Legenda S. Heinrici, qualis addita est multis codicibus Legendae Aureae (ed. Graesse, p. 897 – 898), fere constat ex hac historia. Aliquoties eam invenimus sub titulo Legendae vel Notae de Sancto Wolfkango. Comm. praev. n. 21. Plurimi codices servarunt versus quos supra ex codice C*3 exscripsimus. Cfr. etiam cod. C*6.

z Narratur alia S. Wolfkangi apparitio in Vita Heinrici II, auctore Adalberto, l. II, c. 11, MG., tom. IV, p. 814, ubi de aliquo viro religioso, qui dubitans de miraculis sancti Heinrici caecitate multatus fuerat, et ad sanctos recurrerat. Ita loquitur scriptor. Et cum ex dolore et labore, et assidua veniarum incurvatione fatigatus fuisset, lassatum corpus somno reparavit. Cui dormienti sanctus Wolfkangus, eo quod eum familiarem in orationibus suis habuerit, apparuit, et ait illi: Ora confessorem Christi Heinricum, et liberabit te, quia quod eius sanctitati derogasti idcirco haec plaga caecitatis venit super te. Post hanc visionem expergefactus ad tumbam S. Heinrici accessit et sanatus est.

RHYTHMUS DE S. WOLFKANGO [Incipit absque titulo in codicibus. Vita Sancti Wolfkangi ep. rhythmis conscripta P.]

Wolfkangus, episcopus Ratisponensis (S.)

RHYTHMUS.

Editus ex codicibus duobus 1. Mellicensi H9 saec. XV, 2. Monacensi 1843 eiusdem aetatis, collata P. editione Bernardi Pez. Vide Comment. praev. n. 16.

      Iesu, medice caelorum,
Rex sermone languidorum
Curans venas oculorum,
Lumen sapientiae,
[5] Affer, queam ut laudare
Te in sanctis tuis gnare,
Matrem semper honorare
Hinc misericordiae.
      Cor ut meum illustretur,
[10] Da ut sanctus collaudetur,
Signis miris extolletur,
Quibus claret iugiter,
Ore, labiis pollutus
Vir sim licet obvolutus,
[15] Labe, praesul, laudo tutus
Te, Wolfkange, dulciter.
      Bene natus ab utroque
Es parente, magistroque [magistrorum 2.] ,
Cum septennis esses, quoque
[20] Commendatus artium a,
Ut horto deliciarum
Flosculis scientiarum
Degustares fontem clarum
Aquarum viventium.
Statim scholas magistrorum
Universitatis, quorum
Interest virtutes morum
Declarare, visitas;
Illinc avide hausisti
[30] Ut non solum artes scisti,
Spiritum intellexisti
Litterae, ut approbas b.

Exhortatio.

      Genere nobilitatus [nobilitatis 2.] ,
Praesul plus glorificatus
[35] Apud Christum, despicatus
Miser ego rogito;
Ut digneris paupertati,
Meae ignobilitati,
Subvenire caecitati;
[40] Sicut potes facito.
      Te miserante, scio, vis;
Deo donante, scio, quis;
Ipso docente, scio, scis;
Ergo data perfice.
[45] Sicut quondam ostendisti
Et ostentas perfecisti,
Cum aegrotis subvenisti
Dei donis caelice.
      Bonitate patrem magnum
[50] Disciplina te, Wolfkangum
Patientem velut agnum
Tua vita praedicat.
Et quod ut anachoreta
Hic vixisti c, saecli spreta
[55] Pompa, Christi et [Christi et om. 2.] athleta [ad letha 2.]
Te scriptura recitat.
      Curam ut archimandrita d
In Ympripoli e tunc ita
Sapienter in hac vita
[60] In regendo ovium,
Suscipis licet invitus.
Te urgebat prior situs,
Ubi eras praemunitus
Strepitu ab hominum.
Solus ut servires soli
Deo, qui dat regna poli,
A te et a cunctis coli
Vult et ipse sedule:
Et sic mundam conservares
[70] Vitam neque maculares
Tuam verbo, sed sic stares
In Dei servimine.
      Linquens mundi vanitatem,
Generisque claritatem,
[75] Praelaturae dignitatem,
Pure propter Dominum;
Res, pecunias, honores,
Terrarum possessiones
Vestesque splendidiores
[80] Aestimasti nihilum.
      Hinc clandestine [clam destine, 1, 2.] quaerebas
Locum quondam quo degebas,
Et divinitus vivebas
Inter alpes montium;
[85] In cavernulis petrarum
Habitabas [om. 2.] , bestiarum
Locis, fructum es herbarum,
Potum bibis fontium.
      Ad quinquennium fuisti
[90] Exsul ibi, circuisti
In montanis, invenisti
Donec habitaculum,
Ubi felix contemplaris
Dominumque deprecaris,
[95] Fusis lacrimis amaris
Pro gente fidelium.
      Ibi saxa collegisti,
Dorso tuo attulisti,
In acervum f voluisti
[100] Fieri oraculum.
Cum haec manibus [(h. m.) m. h. 2.] tangebas
Et a dorso reponebas
Digitos sic imprimebas
Ut in limum liquidum.
Pedibus ut cera [terra P.] cessit
Tuis petra, et liquescit.
Pedis iconam impressit,
Ut apparet hodie g.
Demum, pater, laborasti,
[110] Manibusque [manibus 2.] comportasti,
Lapides mox adaptasti [adantasti 2, etiam 1 ante corr.]
Pro futuro opere.
      Quod et ipse incohasti
Fundamentum tu locasti
[115] Et ecclesiam fundasti
Loco sat [satis 1, 2, P.] horribili,
In qua, opere patrato
Per circuitum ornato
Et omnino contectato
[120] Deum laudas humili h
      Voce cum oratione,
Sancta celebratione,
Missarum devotione,
Stans in lege Domini,
[125] Die, nocte meditaris,
Et superna contemplaris
Voluntateque moraris
Ea modo simili.

Exhortatio.

      Dulce, pater, meae spei
[130] Salus, ut in lege Dei,
Hortor, intellectus mei
Sensus lumen capiat,
Veritatis et scripturae
Sacrae, veluti tu [om. 2.] , pure
[135] Labor omnis meae curae
Quae sunt Dei sapiat.
      Nam ut lignum, quod plantatum
Iuxta flumen, fructum gratum
Tulit, tu tulisti natum
[140] Hic, in suo tempore;
Apud Deum meruisti
In hac vita, qua vixisti
In virtute Iesu Christi
Mira signa facere.
Infinita, quae nec scribi
Possent, per te Deum ibi
Fecit ad honorem sibi
Magna ad volumina,
Per quae fides roboratur,
[150] Aeger homo medicatur [medicator 2.] ,
Sanctis suis et [ut 2.] laudatur
Deus in ecclesia i.
      Tu vir Dei, bonitatis
Quantae eras sanctitatis,
[155] Quantaeque sagacitatis,
Numerare nemo scit,
Multaeque benignitatis
Ac perfectae charitatis
Miraeque humilitatis;
[160] Solus Deus indidit.
      Semper hilaris, serenus
Ac facunditate plenus,
Odioque alienus
Eras omni populo.
[165] Numquam invidus, severus,
In docendo semper verus
Ut docetur omnis clerus
Oris tui speculo.
      Tu praeclarus honestate
[170] Morum cum immensitate
Pius affabilitate,
Providus consilio;
Forma, conversatione,
Cunctis eras vitae bonae
[175] In [om. 2.] exemplicatione
Tuo in dominio [(t. i. d.) tua in domino, 1, P.] .

Exhortatio [om. P.]

      Mihi tuo [om. 2.] famulorum [tuorum add. 2.]
Immo minimo [minimorum.] tuorum,
Datorum tibi donorum
[180] Partem velis utinam
Modicam, humilitatis
Unam, sive castitatis
Mihi impetrare; satis
Contentarer minimam
Partem, ut laudare possem
In te Deum uti nossem,
In scriptura lectitassem
Et ab ore hominum
Saepius audivi; quare
[190] Volo, pater, propalare
Et miracula narrare
Tua, propter Dominum.
      Et quis potest illa reri
Ni sint signa Dei veri,
[195] Ut qui caecus erat heri
Luce cras perfunditur;
Et qui [quis P.] aridus aut mancus
Manu fuerat et anctus
Pro quo [qua 2.] magnus erat planctus
[200] Per te cras sanabitur;
      Et qui febribus quartanis [quartinis 2.]
Sunt vexati, tertianis,
Acutis, cottidianis
Clamaverunt vocibus
[205] Ad te, votis et venire,
Ad te pedibus transire
Spoponderunt, qui sunt mire
Recreati protinus.
      Manibusque [manibus 2.] repedantes
[210] Et utroque claudicantes
Femore, te invocantes
Tradidisti gressui;
Possessa daemoniorum
Vasa energuminorum
[215] In [vi 2.] tuorum sunt mirorum
Prisco data [dato 2.] sensui.
      Liberator captivorum
Eras et compeditorum,
Simul et catenatorum,
[220] Truncis et in turribus.
Cordium quoque maestorum
Consolator miserorum
Paupertate gravatorum
Te pulsantes precibus.
Non est dolor corporalis
Corporis, vel spiritalis
Animae, vel coaequalis
His; homo corporeus
Passus, Deo concedente
[230] Clamans ad te pura mente
Sanitatem quin repente
Recepisset [recepisses 2.] saucius [sanctius 2.] .
      Infinitaque sunt facta
Ante mortem et post; tacta
[235] Hinc per fidem mundo [modo 2.] nacta.
Post haec te omnipotens
Vocat, et [om. 2.] ut revertaris
Nec in eremo moraris,
Praesulatu, sed fungaris
[240] Amplius oboediens k.
      Mox in via infirmaris,
In Puppinga morti daris l,
Ubi tunc exenteraris [exentearis 2.] .
Exta manent ibidem m;
[245] Hinc exuviae feruntur
Ratisponam, disponuntur
Et ibi [ibidem 2.] sepeliuntur,
Ut decet antistitem n.
      Sic in Domino quiescis
[250] Et miraculis clarescis
Nec cottidie torpescis
Adhuc signa facere.
In Ymbripoli non tanta p,
Nec ubi sunt exta sancta q
[255] Facis signa facis, quanta
Loco tuae fabricae [fabice 2.] r.

Exhortatio.

Eia pater et patrone,
Summi patris fili bone,
Me participem coronae
[260] Tuae fac cum ceteris
Sacerdotibus [servitoribus add. 2.] ; laudantes
Deum teque venerantes,
Quamvis in peccatis nantes
Simus veri luminis.
Lumen da exteriorum,
Lumen plus interiorum,
Praesta nobis oculorum,
Per datorem omnium,
Ut possimus contemplari
[270] Verum solem conspicari
In quo lumen est, a mari
Usque solis terminum.
      Et si lumen tenebrescit
Intellectus et nigrescit,
[275] Lippitudo sensus crescit,
Dehinc dormitatio
Vanitatis cum torpore
Mundi [om. 2.] pompa cum dulcore
Laudum hominum [om. 2.] favore
[280] Nostra excitatio.
      Scis, si taliter dormimus
In peccatis, quorum primus
Ego sum, ne sic perimus
Excita salubriter,
[285] Ut queamus [quamvis 2.] vigilare
Vanitates abnegare
Quibus viximus per mare
Huius mundi iugiter.
      Tandem tibi propinquare
[290] Gregem Christi adaquare
Et pro ipso semper stare
Ad mortis hinc certamen,
Nullas minas hic veremur [feremur 2.] ,
Caeli sanctis ut iungemur
[295] Et ad eos collocemur
In sempiternum. Amen.

Explicit [om. 2.] .

ANNOTATA.

a Vitae a. Othlono c. III.

b Vitae cc. IV, V.

c Hoc est prope coenobium Lunaelacense.

d Scilicet, ut episcopus.

e Regensburg. Supra, adnot. ad Arnoldi lib. II, n. 12, p. 562.

f Comm. praev., n. 61.

g Ibid., n. 60.

h Ibid., n. 61.

i De miraculis S. Wolfkangi agemus ubi de eius gloria postuma, § III.

k Comm. praev., n. 62.

l Arnoldi lib. II, n. 23; Vitae c. XXXVIII.

m De reliquiis Puppinganis, infra, De gloria postuma, § I.

n Arnoldi lib. II, n. 23; Vitae c. XXXIX.

p Huc referenda traditio quam his verbis enarrat Mabillon, Acta SS. O. S. B., saec. V, p. 812. “De Wolfgango Matthaeus cardinalis Gurcensis, in Itinerario suo, ubi de Sancti Emmerammi ecclesia habet: Sancti Wolfkangi illic quoque corpus est, sed miraculis non claret, ut alibi, cui dicatum templum est, fabulam referunt. Ingressurum enim B. Wolfkangum urbem aiunt vulgo interrogavisse utrum corpus an miracula post obitum mallent; cives corpus elegisse, arbitrantes absque corpore miracula nullibi fieri posse. Illic ergo cum eius ossa remanserint, miracula alibi translata sunt.”

q Scilicet Puppingae.

r Hoc est prope Lunaelacum; comm. praev., n. 57 sqq.

GLORIA POSTUMA S. WOLFKANGI

Wolfkangus, episcopus Ratisponensis (S.)

AUCTORE H. D.

§ I. De translationibus corporis S. Wolfkangi deque eiusdem reliquiis.

[1] [Prima translatio] S. Wolfkangi corpus Puppinga, die a transitu illius septimo in civitatem Ratisponam allatum, et in basilica S. Emmerammi, ubi episcoporum erat sepultura, in parte australi tumulatum ab Arnoldo docemur [Arnoldi lib. II, n. 23; Vitae, c. XXIX.] . Quo in loco sacrae exuviae quieverunt, donec in cryptam, ad partem eiusdem ecclesiae occidentalem recens constructam, a sancto Leone IX anno 1052 transferrentur [Epist. Leonis IX, Jaffé-Ewald, Reg. pontif. Rom., n. 4280; accedit epistula Heinrici III, anni 1052, 7 octobr., Neues Archiv, tom. XV, p. 358 – 60. Intricatam de reliquiis S. Dionysii quaestionem hic tangere nolumus. Legantur Act. SS., Octobr. tom. IV, p. 951 – 87; Koepke, in MG., Scr. tom. XI, p. 351 sqq.; Wattenbach, Deutschlands Geschischtsquellen, ed. 5, tom. II, p. 347; Janner, Geschichte der Bischöfe von Regensburg, tom. I, p. 533 sqq.] . Cum huius translationis mentio occurrat in nonnullis documentis spuriis, ubi sancti Dionysii reliquiae eodem tempore a summo pontifice recognitae et probatae affirmantur, accidit ut criticus quispiam, novum figmentum subodoratus, ipsam S. Wolfkangi elevationis historiam in dubium revocaret [Launoii Varia de duobus Dionysiis, opp. ed. Coloniae Allobrog., tom. II, 1, p. 583.] . Factum nihilominus ex genuinis fontibus certissime probatur. Ita, in notis S. Emmerammi, saec. XII conscriptis: Anno ab incarnatione Domini 1052 dompno papa Leone nono et Beldingo Iuvavensis ecclesie archiepiscopo aliisque episcopis Gebehardo scilicet Ratisponensis aecclesiae antistite et Severo Pragensis ecclesiae episcopo et Hunperto sanctae Rufine ecclesiae praesule et Otkero Perusine ecclesie episcopo et Gebehardo Eistetensis ecclesiae qui postea papa effectus est episcopo simulque patriarcha Dominico Gradensis ecclesie presentibus et imperatore Heinrico tercio tumulus… s …ns… translatum corpus sancti Wolfkangi episcopi [Notae S. Emmerammi, MG., Scr. tom. XVII, p. 572. Quomodo Raderus, Bavaria sancta, p. 181, duplicem suum de anno translationis errorem componere potuerit, non capio. Hinc enim S. Wolfkangum post annos quadraginta duos canonizatum fuisse asserit, hinc annum 1032 elevationi corporis assignat.] . Similia paucis mutatis, ut appareat hanc notam non fuisse exscriptam, leguntur in auctario Ekkehardi Altahensi [MG., Scr. tom. XVII, p. 364.] , in codice Emmerammensi saec. XV, unde illa protulit auctor Ratisbonae monasticae [Cod. S. Emm. 315. Ratisbona monastica, p. 258.] , et in Aventino [Annales Boiorum, l. v, c. 8, Sämmtliche Werke, tom. III, p. 71.] . Hinc non improbabiliter concludes cum Steindorff [Jahrbücher des deutschen Reichs unter Heinrich III, tom. II, p. 183, nota 1.] communem eorum fontem fuisse instrumentum mentum aliquod authenticum translationis. Eodem tempore dedicatam fuisse cryptam tradunt annales Emmerammenses: 1052. Translatio S. Wolfgangi episcopi et dedicatio criptae eius [Ann. S. Emmerammi min. MG., Scr. tom. I, p. 94.] . Auctarium Garstense: Sanctus Wolfkangus a sancto Leone papa translatus est et in novam criptam repositus [MG., Scr. tom. IX, p. 567.] . Ekkehardus vero: Qui papa veniens Ratisponam reliquias beati Dionysii martyris de quibus diu dubitatum est an ibi haberentur, presentibus Parisiorum legatis, perspexit ibique teneri probavit, sanctum quoque Wolfkangum eiusdem urbis episcopum de tumulo levavit [MG., Scr. tom. VI, p. 196.] . Quae verba repetivere annalista Saxo [MG., Scr. tom. VI, p. 689.] , annalium Admuntensium scriptor [MG., Scr. tom. XI, p. 575.] et Adalbertus in Vita S. Heinrici [MG., Scr. tom. IV, p. 802.] , nisi ille ex antiquiore fonte hauserit; silet enim de probatione reliquiarum S. Dionysii. Annales Ratisponenses haec tantum habent: Sanctus Wolfkangus a Leone papa translatus est [MG., Scr. tom. XVII, p. 584.] ; annales vero S. Ruperti Salisburgenses: Sanctus Wolfgangus a Leone papa canonizatur [MG., Scr. tom. IX, p. 773.] ; quae verba mirum est quomodo decipere potuerint virum eruditum, qui de canonizatione S. Wolfkangi immerito dubitavit [Steindorff, Heinrich III, tom. II, p. 183, not. 2.] ; sollemnis enim translatio cultus approbationi aequipollens erat.

[2] [anno 1052 celebrata;]Si fides sit annalibus Altahensibus, S. Erhardi corpus etiam elevavit summus pontifex: Radasponam veniens papa cum imperatore, exaltationem sacrarum reliquiarum, ut decuit, celebravit, hoc est Wolfgangi et Erhardi episcoporum urbis praedictae [MG., Scr. tom. XX, p. 806.] . De S. Erhardo silent fontes Ratisponenses. Dies quo celebrata fuit elevatio S. Wolfkangi eruitur ex necrologio S. Emmerammi, saec. XII: Non. octobr. Dedicatio novae criptae et translatio sancti Wolfkangi [MG., Scr. tom. XVII, p. 572, n. 29.] . Anno 1612 antiqua eius tumba reperta est, in qua cum reliquiis iacebat lamina plumbea haec verba ferens [Ratisbona monastica, p. 83, ubi additur annus 994. Exstat Processus translationis S. Wolfkangi an. 1613 apud Janner, Geschichte der Bischöfe von Regensburg, tom. I, p. 525 – 533. Lamina plumbea hodie visitur in thesauro S. Emmerammi.] :

II KL. NOV. WOLFGANGUS EPS OB.

et bulla plumbea cum inscriptione:

LEONIS PAPAE VIIII.

Utrum haec litteris pontificiis vetustate postea exesis primum alligata fuerit necne, incertum [H. Walderdorff, Eine Bulle Leo IX bei den Reliquien des hl. Wolfgang zu Regensburg, Verhandlungen des hist. Vereines von Oberpfalz und Regensburg, tom. XXXIII (1878), p. 267 – 283; p. 278 habes delineatam bullae effigiem, quae conferenda cum bullis eiusdem pontificis editis a P. Ewald, Zwei Bullen Leo's IX, Neues Archiv, tom. IV (1878), p. 184. In codice saec. XV supra citato, post narrationem translationis, invenit auctor Ratisbonae monasticae, p. 258, mentionem indulgentiarum a summo pontifice et praesentibus episcopis concessarum. Sub hac certe formula apocryphae sunt, ex figmento de indulgentiis papae Formosi commixtae. MG., Scr. tom. XVII, p. 572.] . Legitur apud Surium Sermo de translatione S. Wolfkangi, quem edidit stilo non mutato ex antiquis manuscriptis codicibus [Ad diem 31 Octobris.] . Incipit sequentibus verbis: Praesentis diei festivitas ad virtutum nos accendit gaudia, his vero desinit: terram de terra levari voluit laudis gratia. More contionatorio celebratur ab anonymo huius sermonis auctore translatio sacri corporis; quicquid autem ad historiam pertinet his continetur verbis: Leonis de tribu Iuda catulus Leo papa ad praedam ascendit, et Leonis effosum manibus beatum Wolfkangum, depraedato tumulo, laetus victor transiit. Illam ergo vacuam et inanem paraenesim intactam relinquemus, enumerando tantum codices in quibus eam offendimus, plerumque in lectiones divisam, et usui liturgico paratam. Sunt illi Monacensis latinus 14126, olim Ratispon. S. Emmerammi 126, saec. XIV, qui continet lectiones VIII in translatione S. Wolfkangi episcopi, fol. 35v – 37r; item Monacenses supra notati C6, C*6, Dresdensis C*5, Coloniensis C*3, Bruxellensis C*10, unde transiit inter collectanea Bollandiana, nunc cod. Bruxell. 8928. Sacrae reliquiae usque in hodiernum diem in crypta occidentali Sancti Emmerammi remanserunt, iteratis vicibus elevatae, recognitae, repositae, quod in sequentibus breviter declaraturi sumus.

[3] [secunda anno 1613.]Anno 1612, cum Wolfkangus Seelender, abbas Brunoviensis in Bohemia, olim prior Sancti Emmerammi, in crypta S. Wolfkangi pro altari medio ligneo marmoreum illud, quod etiamnum visitur, exstrui curavisset, detecta est tumba in qua reposita fuerant anno 1052 ossa sancti episcopi [In codice latino monacensi 14870 (supra C6), fol. 118v, litterarum tunc repertarum adscriptum est exemplum. Literae in renovatione altaris S. Wolfgangi iuxta eius tumulum inventae 1612. Sub anno Domini millesimo quadringentesimo vicesimo dominica prima ante festum sancti Virgilii, nos Theodorus Dei et apostolicae sedis gratia episcopus Ierapolitanensis nec non suffraganeus reverendi in Christo patris et domini domini Alberti eadem gratia episcopi Ratisponensis in spiritualibus vicesgerens, consecravimus hoc altare in honorem sancti Virgilii, Ruperti, Wolfgangi, Beatae Mariae virginis gloriosae, sanctae Crucis, Ioannis Baptistae, Margarethae, Cristinae virginis et omnium sanctorum, adhibitis solemnitatibus debitis et consuetis, cooperante nobis gratia septiformis spiritus. In cuius rei testimonium presentes dedimus litteras nostras sigillo consignatas.] . Quae die 21 aprilis anni 1613 ab episcopo Ratisponensi Wolfkango II aperta est. Inventa sunt ossa et cineres, fragmenta sacrarum vestium et tegumentorum, una cum bulla et lamina plumbea quae diximus. Sequente vero die prima maii, in tres partes divisae sunt sacrae exuviae. Ossa praecipua et ceteris melius servata in capsa vitrea reposuerunt, alia vero in stannea; pars cinerum cum linteaminum fragmentis inter fideles distribuenda reservata est. Tandem, die quinta maii, sollemnis celebrata est reliquiarum translatio, transactisque festivitatibus, capsa vitrea muro inclusa, stanneus vero sarcophagus sub altari reconditus fuit [Processus translationis S. Wolfgangi episcopi quondam Ratisbonensis 21 aprilis, quinta maii et per totam octavam anno 1613 celebratae, apud Janner, op. cit., p. 525 – 533, qui illum edidit ex libris mss. Wassenbergii, in bibliotheca ordinariatus Ratisponensis asservatis. In codice Monacensi latino 22244 (supra B2), legitur fol. 1bisr brevis narratio de inventione et translatione reliquiarum in nonnullis processum complens. Hac occasione editus fuit libellus cuius sequitur titulus sesquipedalis. Leben dess heiligen Regenspurgischen Bischoffs Wolfgangi gantz ordentlich in 20 underschiedliche Capitel verfasset. Sampt beygefügtem seinem Ruff darinnen solches leben auffs kurtzest und summariter begriffen. M.DCXIII. Gedruckt zu Ingolstadt durch Andream Angermayer, 12°, pp. 138. Andächtiger und catholischer Ruff von dem. h. Regenspurgischen bischoff S. Wolffgango als sein heylthumb nach sechshundert jahren von dem hochwürdigen fürsten und herrn herrn Wolffgango bischofen zu Regenspurg probsten und herrn zu Elwangen u., Anno sechzehenhundert und dreyzehene den fünfften maii inn S. Emmerami kloster allda andächtig und herrlich erhaben worden. Neben etlichen tröstlichen gebettlein zu obgemeldten heiligen und einer Letaney. Anno 1613. Getruckt zu Ingolstatt durch Andream Angermayer. 2 ½ quatern. Canticum illud, 179 distichorum, repetiit Wackernagel, Das deutsche Kirchenlied, tom. V, n. 1479. Paucos versiculos de translatione exscribimus (dist. 110 – 112):

Wir kommen zur solennitet
Die Gott S. Wolff und uns anghet
      1613 den 5 maii
Da lobe Gott was lebtund schwebt!
Jetzt wirdt mit herrligkeit erhebt
Sein lieber diener S. Wolffgang
Nach seinem todt: rath du, wie lang?
      618 Jahr.

] .

[4] [Nostro saeculo]Hoc nostro saeculo non semel recognitae fuerunt S. Wolfkangi reliquiae. Die 4 decembris anni 1839 coram episcopo Francisco Xaverio Schwaebl sub mensa altaris requisitae sunt sacrae exuviae, quas ibidem anno 1613 repositas fuisse resciebat non quidem ex authenticis instrumentis, sed ex dictis auctoris Mausolaei [Ratisbona monastica, 4 ed., p. 83.] . Iam, hoc in librode stannea tantum arca mentio fit; quapropter eam solam curaverunt; [non semel] de altera, in qua potior erat reliquiarum pars, vitro inclusa, ne cogitatum quidem fuit [Protocoll. Die Erhebung der Gebeine des hl. Wolfgang Diocesanpatrones betreffend, Regensburg, 4 December 1839. Orig. in Archivio Ordinariatus Ratisponensis, signat. Ad num. Exh. 4446. I. Ecgraphum authenticum huius instrumenti et ceterorum quae mox citabuntur benigne nobis transmisit R. D. canonicus F. X. Leitner, RR. DD. episcopi secretarius, cui pro summa in nos benevolentia hic gratias exhibemus.] . Reliquias a se recognitas anno sequenti supra altare reposuit episcopus, uti docet sequens epigraphe, laminae inscripta: Anno millesimo octingentesimo quadragesimo idibus septembris Franciscus Xaverius episcopus, celebrato saeculo undecimo dioecesis Ratisbonensis, ossa sancti Wolfgangi patroni dioecesis primarii a se recognita antea sub altari recondita supra altare reposuit. Sub parocho Caelestino Weinzierl. Haec inscriptio una cum reliquiis reperta est, occasione sequentis recognitionis, de qua nunc.

[5] [recognita fuerunt]Reverendissimus episcopus Ignatius von Senestréy, qui etiam nunc Ratisponae feliciter sedet, anno 1873, die 9 octobris, utriusque suae dioeceseos patroni, SS. Emmerammi videlicet et Wolfkangi reliquias recognoscere voluit [Relation über die Untersuchung der Reliquien der hl. Diocesanpatrone St. Wolfgang und St. Emmeram am 9 Oct. 1873. Ibid. II.] , sed ex his quidem illam tantum partem potuit attingere, quae in praecedenti translatione supra altare fuerat collocata. Die 6 novembris eiusdem anni, a R. D. G. Jacob, ad id deputato, accurate determinatus fuit numerus particularum quae supererant, eo fine ut illis novum repositorium pararetur [Instrumentum diei 6 Novembris 1873. Ibid. cum titulo Fortsetzung.] . Anno 1877, die 18 ianuarii, iterum aperta est arcula, in qua iacebant, reliquiae extractae et ad domesticum RR. D. episcopi sacellum perlatae, inde ad coenobium Seligenthal, Landishuti situm, transmittendae ut a monialibus serico panno auroque involverentur [Bericht über die Herausnahme der Reliquien S. Wolfgangi aus ihrem Schreine behufs Fassung derselben. 18 Ian. 1877. Ibid. III.] ; quod et factum est [Instrumentum sine titulo diei 29 Ian. 1877 a R. D. Dengler confectum. Ibid.] . In scrinio reperta fuerant una cum tabulis memorialibus duarum praecedentium recognitionum, numisma aeneum, anni 1840 iubilaei monumentum, multaeque schedulae a piis fidelibus thecae immissae cum his et similibus inscriptionibus: [sancti lipsana.] St. Wolfgang bitte für mich; St. Wolfgang hilf. Tandem, in sacello episcopali quo fuerant remissae [Protocoll über die Aushändigung und Transferirung der Reliquien des hl. Wolfgang im Kloster Seligenthal aufgenommen am 14 August 1877. Ibid.] , repositae sunt reliquiae in novo scrinio artificiose constructo, die 25 octobris, praesente RR. D. episcopo. Hinc, duos post dies, nullo apparatu ad S. Emmerammum deducta, in pervigilio natalis S. Wolfkangi fidelium venerationi expositae fuere in presbyterio Sancti Ruperti, indeque in chorum ecclesiae Sancti Emmerammi translatae. Tandem, instaurata crypta occidentali eiusque altari maiore a RR. episcopo Ignatio consecrato in honorem S. Wolfkangi, die 30 octobris anni 1878, reconditum fuit sub mensa novum scrinium [Protocoll über die Uebertragung der Reliquien des hl. Wolfgang in den neuen hiefür gefertigten Sarcophag und Aufbewahrung desselben in der Kirche S. Emmeram. Ibid. n. IV.] , quod nunc supra altare cernitur. Bulla plumbea Leonis IX, quae ab anno 1613 ad 1876 latuerat ita novo sarcophago inserta fuit, ut verti et undequaque conspici possit.

[6] [Aliae Ratisponae]Alia insuper S. Wolfkangi usu sacrata Ratisponae religiose servantur, quorum praecipua indicare iuvat videlicet, in ecclesia cathedrali pretiosa casula artificiose picta, calix onychius ex quo die sancti festo vinum benedictum pie bibunt canonici [M. v. Reisach, Notizen über Pokale, Trinkgeschirre etc., Verhandlungen des hist. Vereines für den Regenskreis, tom. II, p. 204.] , pecten eburneus quo in conferendis sacris ordinibus sanctus usus fuisse perhibetur; in ecclesia Sancti Emmerammi pedum cum sinu nigro ex orcae dente confecto, mitra serica, casula auro texta; pyxis eburnea octogona cum imaginibus apostolorum in intercolumnis et angelorum in operculo pyramidali, quam putant eucharistiae asservandae destinatam fuisse [Harum reliquiarum notitiam subministravit iussu RR. D. episcopi supra laudatus canonicus F. X. Leitner. Qui plura cupit adeat H. Walderdorff, Regensburg, ed. 3, passim, et G. Jacob, Die Kunst im Dienste der Kirche, 4e ed., Landshut, 1885, passim. Consuli quoque potest opusculum Bericht von denen heiligen Leibern und Reliquien welche in dem fürstlichen Reichs-Gottes-Hauss S. Emmerammi Bischoff und Martyrers aufbehalten werden. Regensburg, 1761, 4°, 100 pp.; et codex latinus Monacensis 14900.] .

[7] [et alibi]Quam plurimae in dioecesi Ratisponensi et alibi dispersae citantur sancti praesulis reliquiae quas brevissime indicabimus, sive adhuc exstent, seu casu quopiam interierint. Praecipuae procul dubio illae sunt quae olim Puppingae servari dicebantur, nempe sancti cor et intestina. In prima ex lectionibus secundi nocturni Ratisponae recitari solitae die 7 octobris, quae est anniversaria translationis anni 1052, haec leguntur: Hartwicus Salisburgensis archiepiscopus eius sacrum cadaver curavit, ac primum ibi in oratorio S. Othmari illius intestina decenter condidit [Proprium festorum dioecesis Ratisbonensis, 1878, pars autumnalis p. 64.] . Factum silent vetusti scriptores nec comprobatur testimonio antiquiori hisce versibus rhythmi supra editi:

In Puppinga morti daris,
Ubi tunc exenteraris,
Exta manent ibidem [Vv. 242 – 44.] .

Harum reliquiarum, post suppressum anno 1784 PP. Franciscanorum coenobium, memoria periit [J. Lamprecht; Der hl. Wolfgang, Bischof und Bekenner und das einstige Kloster Pupping, Schärding, 1890, p. 9.] .

[8] [servatae]Monachii in Capella diviti (Reichenkapelle) ostenduntur duo ossa S. Wolfkangi cum litteris authenticis capituli cathedralis Ratisponensis datis die 17 octobris 1625, et calix ligneus, usque annum 1811 in coenobio Sancti Emmerammi servatus, quo sanctus episcopus, ut fertur, usus est [Litterae R. D. V. Türk, custodis Capellae divitis, 17 ianuar. 1892.] . Eiusdem civitatis ecclesia cathedralis B. M. V. minores sancti reliquias habet, sicut et olim sacellum domesticum comitum de Praysing et ecclesia filialis Sancti Wolfkangi in Haidhausen [Litterae ab ordinariatu Monacensi acceptae 12 febr. 1892.] ; item ecclesia metropolitana Vindobonensis [Litterae ab ordin. Vindob. acceptae. Teste P. M. Fuhrmann, in historica descriptione civitatis Vindobonensis, tom. I, 2 (Vindobonae, 1767, germanice), p. 320, et tom. II, p. 679, reliquias S. Wolfkangi etiam servarunt ecclesia sanctissimae Virginis Angelorum, in foro aulico, et capella palatina comitum de Trautson.] . De ossibus S. Wolfkangi particulas possidebant ecclesia collegiata in Schwindau [Deutinger, Die älteren Matrikeln des Bisthums Freysing, München, tom. I (1849), p. 160.] , abbatia Einsidlensis [C. J. de Pontarlier, Histoire de l'origine du progrès et de l'état présent de la sainte chapelle située dans l'illustre abbaie des ermites ou d'Einsidlen, 2e ed. Einsidlen, 1869, 8°, p. 93.] et monasterium Andecense [Beyerlinck, Magnum theatrum vitae humanae, tom. VI (1656) Lugduni, s. v. reliquiae, p. 284.] . Sequentes ostendebantur in coenobio S. Galli: notabilis costae particula in cruce argentea, cum attestatione diei 10 iulii 1663; in cranio S. Suitberti, “de S. Wolfgango ep. Rat. particula pulchra”, in cruce minore argentea “de casula S. Wolfgangi ep. Rat. panniculum pulchrum”; in parva statua argentea “de tumba S. Wolfgangi duo fragmenta parva Fulda allata [Sacr. S. Galli. Epistula ab ordinariatu Sangallensi accepta 6 decembris 1891.] .” Recensetur quoque sanctus noster inter eos quorum reliquiae an. 1587 Ulissiponam allatae fuere [Acta SS., Ianuarii tom. II, p. 612.] , inter illos quoque quorum quotannis exuviae publice exponebantur in ecclesia Sanctae Crucis Augustana [Octav. Lader, Historia und Wunderzaichen dess allerheiligsten Wunderbarlich verwandleten Sacraments … sambt den hl. reliquiis wie man sie järlich den 11 Tag May dem Volck offentlich zaigt. Augsburg, 1625, 4°, p. 47.] . Saepissime in catalogis antiquis, et maxime in dedicationibus altarium invenire est vestigia reliquiarum S. Wolfkangi, [reliquiae.] quae sive in sacrariis sive in altaribus servabantur. Ita in monasteriis Admuntensi [S. Reliquiae quae in Admontensi monasterio et sacristia honorifice servantur, apud Wichner, Geschichte des Benediktiner Stiftes Admont, tom. IV, pp. 633, 635.] , Benedicto-Burano [Catalogum reliquiarum edidit Holder-Egger, Neues Archiv, tom. XIII, p. 564.] , Tegernseensi [Inter reliquias quas Aribo abbas (1102 – 1134) acquisivit. Notae Tegernseenses, MG., Scr. tom. XV, p, 1068.] , in ecclesia infirmorum Priflingensi ab Ottone Bambergensi an. 1123 consecrata [Monum. Boica, tom. XIII, p. 25.] et in capella auditorii hospitum ibidem a Gilberto item Bambergensi dedicata anno 1140 [Ibid., p. 30. Cfr. Notae Pruveningenses, MG., Scr. tom. XV, p. 1078.] . Ab episcopis in altaribus reconditas novimus sequentibus: in altari maiore ecclesiae cathedralis Eichstetensis ab episcopo Gundacharo II, die 28 octobris an. 1060. In aliis suae civitatis altaribus consecrandis S. Wolfkangi reliquisi saepe usi sunt episcopi Eichstetenses [Lefflad, Regesten der Bischöfe von Eichstätt, Eichstätt, 1871, I (741 – 1229), passim.] . Citanda insuper sunt altaria dedicata in Ranshofen anno 1283, die 20 septembris [Dedicationes Ranshofenses, MG., Scr. tom. XV, p. 1108.] , capella B. M. V. in Lauzac anno 1400 consecrata [MG., Scr. tom. XV, p. 1098.] ; altare ecclesiae in Euthal quae est filialis parochiae Einsidlensis, anno 1698 dedicatum [Litterae R. D. can. G. Mayer, prof. Curiensis.] ; altare ecclesiae abbatialis, ibidem, anno 1790; denique altare S. Iohannis Baptistae Mellicii [Catalogus codd. mss. qui in bibliotheca monasterii Mellicensis O. S. B. servantur, Vindobonae, 1889, ad cod. 16, p. 57.] et altare anno 1707 consecratum Priflingae [Monum. Boica, tom. XIII, p. 25.] . Bohemiam complures sancti episcopi reliquias suo tempore possedisse narrat Dobner: “praeter enim partem scapulae, ita pergit, aliud insigne ossis frustum metropolitana divi Viti ecclesia servat [Wenceslai Hagek a Liboczan Annales Bohemorum, tom. IV, p. 397.] .” Occasione ultimarum recognitionum reliquiarum, data fuit ossium particula maior ecclesiae metropolitanae Pragensi, minores vero ecclesiae parochiali in Woerth ad Moenum dioecesis, Wirceburgensis, capellae cuidam dioecesis Argentinensis, capellae S. Wolfkangi in Boebrach, etc. [Litterae ab ordinariatu Ratisponensi acceptae.] . Haud parum augeri posse hunc catalogum minime infitiamur. Ne tamen nimiam mentionibus reliquiarum inquirendis operam impendamus, ad alia procedimus [Referre iuvat fabulam de corpore S. Wolfkangi, quam cum multis aliis collegit A. Birlinger, Aus Schwaben, Sagen, Legenden, etc. Wiesbaden, 1874, tom. I, p. 42: “Es had von unverdechtlichen jaren ain alte hulzine cassa gehapt zu St. Martin zu Möskirch, ist mit schönen altfränkischen bildern geschnitten und gefasst gewest, voller hailtum, und haben die alten unsere vorfaren glaupt, es sei der leib St. Wolfgangen wie es dann allernächst bei Mosskirch am kirchle und ain flecken gehapt welches ietzund aller zerstört und zu St. Wolfgangen noch wurt genannt, und hat man gesagt, man dürf dise cassa nit öffnen oder es werde dem selbigen nit wol darob ergeen, derhalben auch die alten herren sich irren fürwitz nie haben überwinden lassen. Gebeine und pergament urkunde waren darin, letztere nicht mehr lesebar (Zimmeriche Chronik, II, 578).”] .

§ II. De cultu S. Wolfkangi in dioecesibus Bavariae et de octo fraternitatibus eius vocabulo insignitis.

[9] [Cultus S. Wolfkangi in civitate]Sancti praesulis memoria apud Ratisponenses semper in benedictione fuit. Paucis post eius obitum annis, sub abbate Richolt (1006 – 1028), iam ad eius tumulum factas fuisse donationes constat. Quaedam mulier Oudalpurc tradidit quatuor mancipia ad sepulchrum beate memorie Wolfkangi episcopi [Wittmann, Schenkungsbuch des Klosters St. Emmeram. Quellen und Erörterungen zur bayerischen und deutschen Geschichte, tom. I, trad. XLVII, p. 25.] ; etiam homo quidam Ellinrich vocitatus … propriam ancillam nomine Sezdram ad beati Wolfkangi episcopi tumulum tradidit, ut annuatim quindecim [denarios] solveret atque ab omni servitute libera foret [Ibid., trad. XLIX, p. 26.] ; et quidam iuvenis liber, nomine Rollziman, tradidit suam propriam ancillam Oudalpurc nomine ad lectum beati Wolfkangi episcopi [Ibid., trad. L, p. 26.] . Ratisponensium erga suum pastorem venerationem per saeculorum decursum prosequi nec otium nec documentorum penuria sinit. Per transennam noto illa verba annalium Ensdorfensium; an. 1337: Hoc anno Ratisbona fuit a quibusdam perfidis civibus clanculo suffossa et Ludwico Cesari tradita; sed Dei gratia et beatorum pontificum Wolfgangi et Erhardi meritis a tanto periculo salvati [Annales Ensdorfenses, MG., Scr. tom. X, p. 7.] . Colitur S. Wolfkangus ut patronus principalis dioeceseos eiusque festum sub ritu duplici primae classis cum octava celebratur die 31 octobris [Non tamen in foro celebratur sive in civitate sive in dioecesi. Mos non forandi festum inductus videtur tum ob perturbationes reformationem et saecularisationem secutas, tum ab propinquitatem aliorum festorum diei primae et secundae Novembris. Ita ex ordinariatu ad nos scriptum.] , qua die Reverendissimus Ratisponensis ordinarius sollemniter celebrat in ecclesia Sancti Emmerammi, utiturque, cum populo ad finem missae benedicit, baculo pastorali quem sancti sui decessoris fuisse ferunt. Peracta missa, processionaliter ingreditur cryptam, ubi versiculo et oratione cantatis, silentio preces a singulis funduntur. Eodem die habentur missae sollemnes in omnibus ecclesiis collegiatis et parochialibus totius dioeceseos. Est et alterum festum S. Wolfkangi, translationis scilicet, die 7 octobris recurrens. Utrumque insignitur lectionibus propriis.

[10] [et dioecesi Ratisponensi.] Tamquam patrono S. Wolfkango dicata sunt: sacellum maius palatii episcopi, seminarium clericorum Ratisponae, etiam postquam translatum est in monasterium quondam Scotorum ad Sancti Iacobi; triplex etiam seminarium puerorum Ratisponae, Mettenae et Straubingae. Dein, ecclesiae parochiales in Oberwinkling, Eulsbrunn, Matting; et ecclesiae minores in Wolfgangsberg, Haibühel, Möllersdorf, Günzkofen, Haingersdorf, Gerabach, Obersunzing, Azmansricht, Aresting, Etterzhausen, Glaubendorf, Marzill, Pamsendorf, Wölsendorf, Schneeberg, Winden, Singerhof, Kitzenhofen; insuper, sacella castrorum Neueglofsheim, Haizenhofen, Riglasreuth. Tandem colitur sanctus noster patronus primarius inter plures ecclesiarum in Dirnsricht et Viehhausen, secundarius vero ecclesiarum minorum in Sittling et Tiefenthal [Cfr. Janner, Geschichte der Bischöfe von Regensburg, tom. I, p. 413 – 14.] . In oppido Günzkofen confraternitas sub titulo S. Wolfkangi canonice erecta est. Ibi quondam, si fides sit loci traditioni, in itinere pernoctavit sanctus episcopus, in domo quam “beim Lackerbauern” nuncupant, qua occasione benedixerit campanam, quam pervetustam hodieque dicti loci ecclesia servat. Ab immemorabili tempore aliquot fideles quotannis in Günzkofen congregati, sacris ibi celebratis peregrinationem instituebant ad locum St. Wolfgang dictum. Anno 1815 a Caelestino principe abbate ultimo monasterii Sancti Emmerammi particulam ex ossibus S. Wolfkangi acceperunt. Ilico petierunt pro sua ecclesia et obtinuerunt, rescripto apostolico diei 16 martii anni 1819, indulgentiam plenariam. Ex hinc formari coepit societas in cultum S. Wolfkangi, initio privata, quae postea, erectione canonica evasit in confraternitatem [Haec, et ea ex praedictis quorum nullus indicatus est fons, ex ordinariatu Ratisponensi accepimus.] . Civitas Burglengenfeld, ob acceptum a sancto beneficium, voto perpetuo quovis triennio ad eius tumulum se sistendi olim tenebatur [Quod docemur vel solo titulo sequentis libelli: Himmlischer Wunderartzt St. Wolfgang der zwölffte Regenspurgische Bisschoff aus den Orden des heiligen vatters Benedicti vorgestellt in einen lob-reichen Kanzel-Gespräch als die löbliche Burgerschafft von der Churpfälzischen Stadt Burglengenfeld ihr ewiges geluebt (alle drey jahr sich persoenlich in einer andächtigen procession zu stellen) bey dem Grab des Wunderthätigen Bischoffs Wolfgangi wegen gluechlich anno 1627 abgewendter Pestilentzischen Seuche mit höchster aufferbäulichkeit der ganzen Stadt Regenspurg anno 1717 den 10 Sonntag nach Pfingsten auf ein neues abgestattet haben von P. Anselmo Goudin, des kayserl. freyen Reichs-Stifft und Closters zu St. Emmeram in Regenspurg professn p. t. Stadt-Pfarr-vicario zu St. Rupert und ordinari Stifftspredigern allda. Aus Anbefehlung der Oberen. Regenspurg, anno 1717, fol. pp. 48. Pp. 45 – 7: Copia des Ewigen Geluebdes des Stadt Burglengenfeld.] , cuius nescio an adhuc recordetur.

[11] [De fraternitatibus S. Wolfkangi] Hic locus est tractandi de celebri confraternitate Ratisponae quondam florente, quae ex octo aliis fraternitatibus coalescebat, et sub hac forma ab ipso S. Wolfkango instituta dicitur, a quo et nomen sortita est. Recte et plene de tali instituto neminem acturum opinor, qui in historia rerum Ratisponensium versatissimus non sit. Nostrum tantummodo est huius sodalitii indolem explanare, et inquirere quonam iure eiusdem institutio S. Wolfkango adscribatur. Iam, cum plurima ad illarum fraternitatum historiam pertinentia, in manuscriptis codicibus adhuc lateant, ex his praecipua proferendo lectori rem gratam nos facturos existimamus. Exstat in bibliotheca publica Ratisponensi (Kreisbibliothek) codex signatus n. 208, Rat. ep. et clerus, membraneus, foliorum 79, Om, 245×Om, 165, diversis manibus, cuius antiquior saec. XIV videtur, exaratus. Fraternitatis Veteris Capellae fuisse censetur [Schratz, Verhandlungen des historischen Vereins für Oberpfalz und Regensburg, tom. XXXIX (1885), p. 253 – 54. Doctissimis et humanissimis viris C. Will et Ad. Ebner, quibus praeter alia adiumenta benevole praestita referre debeo, quod hocce registrum per otium inspicere potuerim, maximas gratias ago.] . Septem diversis constat partibus, quas singulas recensebimus.

[12] [tractatus antiqui]Pars prima, foliorum 12, plurimis scatens mendis, et stilo conscripta parum perspicuo, de ortu et constitutione octo fraternitatum tractat. Fol. 1r incipit ut sequitur.

Tractatus octo fraternitatum sancti Wolfgangi * episcopi Ratisponensis ecclesiae.

Iuxta mutabilitatem rerum et temporum quibus datum non est consistere in eodem, sapientis est praesentibus succurrere et futuris evidere periculis *. Cuius ego frater Gebhardus, custos et magister fraternitatis sancti Emmerammi Ratisponensis, cupiens vestigia imitari, utile et dignum duxi propter errores et lites evitandos et devotionem fidelium excitandam in unum colligere fraternitatum modos et consuetudines atque iura, prout ego ipse partim * vidi, partim a ceteris audivi, partim in diversis computationibus et quaternis inveni, partim in chronicis etiam inveni, ut exinde ipsius fraternitatis negotia tranquillius disponantur.

De fraternitatum * institutione.

Fraternitatum devotio legitur tempore sancti Wolfgangi contra subitaneam mortem sumpsisse exordium a monachis clericis et laicis aspirantibus in idipsum, prout patet in vetustissimis quas repperi unionibus, quae intitulantur epistulae fraternitatis urbanorum, quarum propter praeteritorum recordationem et dicendorum certitudinem unam tamen dignam duxi praesenti epistulae ascribendam, cuius tenor talis est.

Epistula fraternitatis urbanorum apud sanctum Emmerammum secundum antiquos.

Notum sit modernis et futuris, qualiter clerici et laici cum congregatione fratrum Deo et sancto Emmerammo * servientium hanc fraternitatem statuerunt ut, si quis ipsorum clericorum vel laicorum obierit, ubicumque obierit, totius congregationis fratres pro salute animae eius persolvant quae sibi post obitum communiter et privatim facere solent, id est in campanarum * pulsatione, in psalteriorum et vigiliarum et missarum solito more, et in omnibus consuetis orationibus. Et si in hac urbe defunctus fuerit, aut in tali vicinitate urbis, unde corpus eius ad urbem feratur, ponatur in ecclesia sancti Emmerammi, et illa nocte clerici et laici ante matutinas, fratrum congregatio post matutinas agant vigilias, et si ibidem volunt eum sepelire, detur ei locus sepulturae, et ab abbate et fratribus sepelietur. Si autem apud aliud monasterium sepeliendus sit, abbas cum fratribus, quos secum assumere velit, feretrum sequatur, et eum sepeliant, si tamen huius fraternitatis clerici et laici hoc rogaverint et si congregatio illius monasterii. ubi sepeliendus est, consenserit. E contra clerici et laici, si quis ex ipsis vel ex praedicta congregatione sancti Emmerammi defunctus fuerit, clerici quidem vigilias quas diximus, et solitas orationes faciant, laici vero vigilias agant et dent quattuor cereos ab hora obitus usque ad horam sepulturae perdurantes, et inter omnes pauperes congregationes quae in hac civitate ad consuetas ecclesiarum portas sedent ante sepulturam, elemosynas dividant et post sepulturam XXX cereos persolvant et C missas cantari faciant; et ut haec fraternitas eo stabilior esset, illa die qua primum incoepta est laici constituerunt * congregationi Sancti Emmerammi tres uncias aureorum quotannis addere. Et quicquid ab illis acceperint, qui se in eandem fraternitatem suscipi rogaverint, memoratae unciarum quantitati addere, ea tamen condicione, ut apud eundem pecunias ad usum ecclesiae servent *, et inter se tractent et quomodo eis bonum videatur, adaugeant. Et quotannis statuto die, hoc est VII° kalendas augusti, omnes ad altare sancti Emmerammi collecti summam ipsius pecuniae coram abbate et tota fratrum congregatione praesentent, ut, cum ab abbate et sapientissimis laicorum fratrum statuatur ut illa pecunia aut tota a laicis iterum reservanda reportetur, aut partim in usum ecclesiae expendatur, partimque servetur *. Verumtamen nisi non in tres usus ecclesiae licet ipsam pecuniam expendere, hoc est in aedificia templi et paratus et ornatus ecclesiasticos, omnis * autem paratus qui in Deo comparatus fuerit et omnis ornatus qui repositorius sit apud laicum communi consilio ad hoc electum, reponatur et servetur, et ab ipso laico competenti sollemnitatis tempore ad ecclesiam feratur, et transactis sollemnitatibus item servandus referatur, nullusque hominum neque episcopus, neque abbas, neque custos ecclesiae neque ipse laicus qui servator est, habeat potestatem eiusdem paratus vel ornatus vendere aut mutuo dare, pignora delegare aut aliquo modo usu ecclesiae vel ad horam alienare.

Contra epistulam praescriptam.

Sciendum est quod secundum * praescriptum tenorem multae non solum in ecclesiis collegiatis sed etiam in parochiis et capellis celebrabantur tunc temporis fraternitates, immo, tot fere erant in civitate fraternitates quot ecclesiae et capellae; quia potentes fere omnes nitebantur speciales habere in locis sibi placitis cum suis fautoribus fraternitates, ex quo alter alteri grave saepius praeiudicium inferebat. Similiter laicus ille collector vel conservator distributorum vel distribuendorum, dum multitudine sibi astante et favente, retro institui et rarius amoveri sine gravamine clericorum, discordias et scandala magna fecit, in eo maxime quod plebanis parochialia temere defraudabat, et pauperibus eroganda non certis personis nec temporibus neque locis, sed ad solius suae voluntatis arbitrium cui, ubi, et quando voluit, dispensavit. Quapropter beatissimus pater noster sanctus Wolfgangus pontifex huius urbis, vocatis ad se praelatis, canonicis, plebanis nec non potioribus de consilio civitatis, maturaque et diligenti cum eis deliberatione habita, iudicavit ad laicos non spectare ut sacrificia et oblayas ac similia reciperent et tractarent. Ideoque cum praescriptorum consensu unanimi et favore statuit, ut non plures sint fraternitates, quam octo et * hoc secundum numerum octo conventualium ecclesiarum huius civitatis quibus singulae fraternitates sunt annexae [Octo principaliores ecclesiae, in quibus videlicet fraternitates constitutae erant, hae sunt: ecclesia cathedralis, S. Ulrici, S. Iohannis, Vetus capella, Monasterium Superius et Inferius, S. Pauli, S. Emmerammi. Cfr. Janner, Geschichte der Bischöfe von Regensburg, tom. I, p. 404. Ecclesia S. Stephani aliquando propria fuit octo fraternitatum. Walderdorff, Regensburg, etc., p. 98.] . Statuit etiam nunc candelas, sacrificia, oblayas, elemosinas et cetera similia in fraternitatibus fieri et haberi sub certis condicionibus atque modis, ut infra patebit de quolibet singulariter processu.

[13] [brevis conspectus;] Sequitur, post notam historicam satis obscuram sub rubrica Statuta S. Wolfgangi episcopi [Ex hac desumpta est ultima pars notae insertae in anonymi Farrag. Hist. rerum Ratispon., apud Oefele, tom. II, p. 506: ex quo fraternitas S. Nicolai etc.] , series statutorum, quorum titulos tantum exscribimus: De electione magistri generalis fraternitatum. — Primus articulus. … … Sextus articulus. — De privilegiis et sigillo fraternitatum S. Wolfgangi episcopi [Inventum est a Janner, Geschichte der Bischöfe von Regensburg, tom. I, p. 405, sigillum fraternitatis appensum diplomati anni 1365, in quo Sanctus Wolfkangus sedens librum pedumque gestans exhibetur.] . — De magistris octo fraternitatum S. Wolfgangi. — De magistris posterioribus. — De fratribus seu servitoribus fraternitatis S. Petri. — De anniversariis intimando. — De institutione anniversariorum. — De fraternitate liberorum. — De compulsatione mortuorum et exsequiarum. — De cimiteriis et sepulturis. — De pannis funebris. — De benedictione extra domum. — De candelis fraternitatum. — De magnis candelis fraternitatum. — De candelis accendendis. — In anniversario Chunradi Chalmuczarii. — De cancelis in sollempnitatibus. — De triplici elemosina.

[14] Secunda pars codicis, foliorum 8, hunc habet titulum: Nota. Registrum et omnes perceptiones in officio fraternitatis in domibus, in areis, in vineis, et in aliis multis bonis. Pars tertia, foliorum 12, complectitur kalendarium in quo inscripta sunt anniversaria. Pars quarta, foliorum 9, haec continet: Nota. Distributio omnium anniversariorum per circulum anni. Pars quinta, foliorum 2, Statuta fraternitatum S. Wolfgangi episcopi; sequuntur quaedam notanda. Pars sexta, foliorum 3, constat notis quibusdam historicis de fraternitatum institutione, quarum ultimam accipe: Haec sunt breviter collecta pro commendatione fraternitatum octo ecclesiarum et monasteriorum felicis urbis Ratisponensis institutarum per beatum Wolfgangum eiusdem civitatis olim venerandum antistitem, et hoc de corpore canonum et cronicis civitatis Ratisponensis per Fridricum Wirsing canonicum et scolasticum ac dispensatorem fraternitatis ecclesiae Sanctae Mariae Veteris Capellae. Ratisponae, anno Domini M°CCC°LXXX IIIIto. Pars septima, foliorum 33, nomina confratrum recenset, adiectis notis nonnullis et donationibus, usque ad annum 1551.

[15] [quis eiusdem auctor]Librum illum, vel, fortasse rectius, aliud eiusdem tractatus exemplar, prae manibus habuit doctissimus vir Colomannus Sanftl, qui haec scribit in catalogo codicum bibliothecae Sancti Emmerammi [Catalogus manuscriptus servatur in bibliotheca regia Monacensi, supra, n. 21.] : “Auctor eius est frater Gebhardus Schirlinger, custos et magister fraternitatis Sancti Emmerammi, qui circa annum 1330 vixit [Ita quoque Ratisbona Monastica, 4 ed., p. 89 – 90. Annus utrobique desumptus videtur ex anonymi Farrag. Hist. rer. Ratisp., Oefele, tom. II, p. 506.] . Cum libellus iste illustrandae Ratisponensi ecclesiae nonnihil conducere posse videatur, integrum id iuxta vetustius exemplar saeculo XV exaratum, quod in archivio nostro servatur, suis tamen ipsum mendis non caret, quantum potui correctum lectoris oculis subicere decrevi [Catal. veterum codd., etc., p. 846.] .” Haec autem scribebat dum excutiebat codicem S. Emmerammi y. 4 (qui nunc est Monacensis latinus 14966), saec. XVII exaratum, et continentem, a fol. 41, tractatum octo fraternitatum [Catal. codd. mss. lat. bibl. regiae Monacensis, tom. II, 2, p. 255. In eodem codice, a fol. 59r – 81v continetur excerptum ex Arnoldi dialogo, et fol. 85r, ex Othloni Vita, c. XXVIII.] . Hunc ex antiquiori codice sapienter exscripsit Sanftl [Catal. veterum codd. etc., fol. 846 – 855.] . Nonnulla de confraternitate etiam invenire est in codice latino Monacensi 14902, anno 1505 exarato [Catal. codd. mss. lat. bibl. regiae Monacensis, tom. II, 2, p. 250.] . A fol. 384v – 389v pauca habet de fraternitate S. Wolfgangi. Nota. Fraternitas conventus vocatur interior; sed fraternitas sancti Wolfgangi vocatur fraternitas exterior. Quae alicuius sunt momenti, ex codice Ratisponensi, cuius analysim instituimus, derivata sunt. Citatur praeterea inter praecipuos historiae fraternitatum fontes Codex diplomaticus octo fraternitatum S. Wolfgangi in ordinem redactus et conscriptus a Romano Zirngibl regio consiliario ecclesiastico et archivario Ratisbonae [Citatus a Schuegraf, Geschichte des Domes von Regensburg, Verhandlungen des historischen Vereines von Oberpfalz und Regensburg, tom. XII (1848), p. 131 – 32.] , quem non potuimus reperire.

[16] [et quanta] Quanta Gebehardo Schirlinger habenda sit fides asserenti ipsum S. Wolfkangum octo fraternitatum consortium instituisse, aegre determinatur, cum de fontium, ex quibus sua hausit, auctoritate, iudicare difficillimum sit. Contexuit enim suam narrationem ex iis quae vidit, audivit, quae in diversis computationibus et quaternis, in chronicis etiam invenit. Neque in re de qua quaerimus iuvat quicquam audire epistulam fraternitatis urbanorum, quae ceterum, licet antiqua dicatur, ad tempora Wolfkangi minime ascendit, ut vel ex clausula liquet. Antiquissimum inter authentica documenta quibus aperte S. Wolfkango institutio adscribitur, [auctoritas.] est diploma Heinrici episcopi Ratisponensis, anni 1280, in quo legitur: A sanctis patribus plurima per quae pervenitur ad salutis incrementum antidota sunt inventa, inter quae praecipuus pater et patronus noster non minimum remedium adinvenit, qui fraternitates quae Bruderscheft vulgariter nominantur, per quas animarum saluti consulitur, tanquam pius pater et institutor fidelis fideliter in ecclesia et civitate Ratisponensi instituit celebrari [Ried, Codex diplom. Ratisb., tom. I, n. 596, p. 567. Lege aliud diploma anni 1392, ibid., tom. II, n. 996, p. 943. Et inter Statuta antiquissima RR. Capituli ecclesiae Cathedralis Ratisbonensis habetur: A. D. 1296, in die b. Urbani p. et m. capitulum et octo fraternitates civitatis Ratisponensis quae ad commune fidelium animarum subsidium a b. Wolfgango prima institutionis exordia susceperunt, tale foedus perpetuo inierunt etc. A. Mayer, Thesaurus novus iuris ecclesiastici, Ratisbonae, tom. II (1781), p. 25.] . Series autem nominum eorum qui ex fraternitate obierunt vel in eadem suscepti fuerunt, incipit ab anno 1201: Obiit Perchtholdus Marchio comes [Hanc ab anno 1201 ad ann. 1645 exscripsit ex antiquo suo codice, Colomannus Sanftl, Catalogus veterum codd. etc., p. 855 868. Ex codice multo recentiore partem eiusdem vulgavit Schratz, Auszug aus einen Sterbe-Register der St. Wolfgangs Bruderschaften aus dem XV Jahrhundert für die Jahre 1201 – 1480, Verhandlungen des historischen Vereines von Oberpfalz und Regensburg, tom. XXXIX (1885), p. 235 – 256.] . Fraternitatem quandam a S. Wolfkango institui potuisse, minime infitias eo [De origine et historia fraternitatum legatur praeter notissimam dissertationem Muratorii, Theodorus a Spiritu Sancto, Tractatus dogmatico-moralis de Indulgentiis, Romae, 1743, fol. tom. II, p. 116 – 123.] . Sed tantum fraternitatum numerum hac aetate in civitate Ratisponensi iam floruisse, antiquioribus testimoniis comprobari, atque designari ecclesias, in quibus sedem habuerint merito quispiam desideret, unde non improbabilis coniectura est fraternitates aliquando sub vocabulo S. Wolfkangi erectas, eidem postea tamquam auctori adscriptas fuisse.

[17] [Cultus sancti in dioecesibus Monacensi,] Post ampliorem, uti decebat, de honoribus sancto praesuli in propria dioecesi et civitate exhibitis exactam dissertationem, aliarum ecclesiarum Bavariae in ipsum venerationem ante oculos ponemus, breviter enumerando loca quae templis, sacellis vel altaribus ipsi dicatis insigniuntur. In archidioecesi Monacensi-Frisingensi, celebrior est parochia St. Wolfgang, prope Schwindau, “am Burgholz,” in decanatu Dorfen [Deutinger, Die älteren Matrikeln des Bisthums Freysing, München, tom. II (1849), p. 139 – 140; Westermairsche Statistik der Erzdiöcese München-Freysingen, angefertigt von Mayer, tom. I, p. 239.] , cuius ecclesia quondam collegiata [Deutinger, op. cit., tom. I, p. 158 – 162, et passim in multis eiusdem operis locis. Cfr. Ratisbona monastica, p. 85 – 88. Instrumenta apud Meichelbeck, Historia Frisingensis, tom. II, instr. p. 410 – 15, et Hundius-Gewold, Metropolis Salisburgensis, tom. III, p. 148 – 53. Supra, n. 67.] exstructa est in loco quem sancti viri praeclare gestis decoratum referunt. Sacro fonte, reliquiis et elegantis operis altari [Sighart, Geschichte der bildenden Künste im Königreich Bayern, München, 1863, 8°, pp. 426, 429.] templum insigne est, piorum fidelium peregrinationibus, quarum frequentiam testantur non pauca numismata [Schratz, Münzen auf den heiligen Wolfgang, Studien und Mittheilungen aus dem Benedictiner-Orden, 1889, p. 636 – 40.] , plurimum visitatum. Erecta fuit in ea ecclesia confraternitas S. Wolfkangi, anno 1712 [Deutinger, op. cit., tom. I, p. 160.] , probante summo pontifice Clemente XI, quam aliquando “confraternitatem securiculae,” in memoriam securis quam sanctus praesul proiecerit [Supra, n. 60.] vocitatam perhibent [Getreuer seelenfleiss das ist hohe wohlbegluckende dienstbarkeit oder wunderliche geschicht durch hülff und beystand des allmächtigen Gottes von dem leben eines heiligen Graffen bischoffen Wolfgangi unter dem gnädigsten aufnahm durchleuchtigster Chur-Bayr. printzessin Mariae Annae Carolinae etc. welches von klarer anweisung mit tagzeiten, litaney, gebetten, sambt einem lob oder bitt-lied auch vorbericht der indulgenzen, hochschätzlichsten, heylthumen, begnädeten Häckels-Bruderschafft, dero vorbehaltung eines vater-unser und schutzgebettlein eingetheilter zahl der brüder und schwestern, kurzen anmerckung menschlicher defecten, wohlthaten und bezeugung, noch frey andächtigen gebetten und aufopferungsformul beschliesslichen lobgesang gegeben. Eyffrigst erhebt durch den hochgebornen herrn herrn Iohann Ioseph Marx Veithen dess h. Röm. Reichs Graffen von und zu Hohenwaldegg und Mexrein u.u. — Verfasst von Francisco Xaverio Ferdinando Oswald SS. Canon. candid. cum gratia et privilegio sac. caes. maiest. et permissu superiorum. Augspurg, 1719, 4°, 14, 210 pp. Agit pp. 66, 70 – 73 de reliquiis et monumentis S. Wolfkangi, pp. 97 – 129, de miraculis ibidem patratis.] . Securiculae ibi benedici solitae, quem ritum et alibi inveniemus [Infra, n. 22.] . Instituti originem et facta prosequi aliis relinquimus. Succedit alia non ignobilis S. Wolfkangi nuncupata ecclesia, prope Baumburg in decanatu Peterskirchen, anno 1156 aedificata, quae a peregrinantibus ex Ueberackern et Aschau quotannis visitur [Litterae R. D. Oberndorfer, 6 ianuarii 1892. Ibidem exstat beneficium S. Wolfkangi. De hac ecclesia, supra, n. 66.] . In sequentibus, ut ad nos scribitur [Litterae ab ordinariatu acceptae die 12 februarii 1892.] , locis, ecclesiae vel sacelli S. Wolfkangus patronus colitur: Pipping, prope Aubing; Hochhaus prope Rechtmehring; Oberneukirchen, in monte dicto Schnappenberg prope Grassau, quibus olim accedebant Gremertshausen, Haidhausen nunc intra civitatem Monacensem, Häckelthal prope Rechtmehring, Moosen prope Grafing. Altaria autem bene multa sancto episcopo dedicata sunt, ut in cathedrali Frisingensi, in ecclesia Sancti Martini Landishuti, in Gotzing (Neukirchen), Höhenkirchen (Feldkirchen), Iacobsbeuern (Glonn), Landersdorf (Oberdorfen), St. Leonard (Nussdorf), Lohkirchen (Raichenkirchen), Marquartstein (Grassau) Oberwaikertshofen, Parsdorf (Schwaben), Reithofen (Pammering), Söchtenau,Thalkirchen (Sölhuben), Unterweilbach (Ampermoching); his addendae olim erant ecclesiae Sancti Floriani in Frasdorf, Sancti Ulrici prope Schäftlarn, Sancti Andreae Frisingae. Beneficia S. Wolfkangi tria recensebantur, unum in ecclesia Sancti Spiritus Landishuti, alterum in Laufen, tertium in Baumburg. Et haec quidem in archidioecesi Monacensi.

[18] [Augustana,] In Augustana plerorumque locorum sancto nostro dedicatorum memoria tantum exstat. Augustae sacellum erat prope leprodochium [Khamm, Hierarchia Augustana chronologice tripartita, Augustae, 4°, I (1709), p. 293.] ; item in coemeterio Dilingano [A. v. Steichele, Das Bisthum Augsburg historisch und statistisch beschrieben, tom. III, p. 79 – 80.] . Erant insuper capellae in Legenwang [Ibid., tom. IV, p. 493.] , in Möring [Ibid., tom. II, p. 505.] , Steindorf [Ibid., tom. II, p. 545.] , in castello Engelmarsberg (Waidhofen) [Ibid., tom. II, p. 281.] , ecclesia sia in Unter-Ach (Röhling) [Ibid., tom. IV, p. 225.] , et beneficium Sancti Wolfkangi in decanatu Neuburg [Schematismus des Bisthums Augsburg, 1889, p. 104.] . Dioecesis Passaviensis unam habet sancto nostro ecclesiam dedicatam in St.-Wolfgang (Weng), [Passaviensi,] ab initio saec. XV concursu fidelium olim frequentata; visitur ibi saxum in quo S. Wolfkangus quievisse dicitur, et cui aedicula superstructa est. Codicem membraneum ibidem servari ferunt, in quo ortus sacri loci et miracula narrantur. Memoratur etiam sacellum an. 1406 exstructum in Griesbach, alterum vero, quod nunc suo titulo caret, in Aigen; tandem altare ab Alberto episcopo Salonensi, consecratum 9 aprilis 1480 in Ehring [Litterae ab ordinariatu missae 16 aprilis 1892.] . Colitur S. Wolfkangus patronus trium ecclesiarum archidioecesis Bambergensis, [Bambergensi,] videlicet in Hausen prope Forcheim [Aedificata ecclesia an. 1468.] , in Kaltenbrunn et in Klenkheim [Aedificata an. 1750.] quibus ante reformationis tempora accedebat ecclesia in Rothenburg [An. 1473 aedificata. Haec ex litteris ab ordinariatu acceptis, 21 decembris 1891.] . [Eichstetensi] In diocesi Eichstetensi quattuor annumerantur: Litterzhofen (Plankstetten), St.-Wolfgang capella prope Albertberg, Schützendorf in decanatu Greding, St.-Wolfgang prope Velburg, et ante reformationem Röttenbach, Haundorf, Täutlein. Non pauca olim altaria sancto dicata erant; ita in Burchoberbach, Dietfurt, Elberbroth, Lippertshofen (Hitzhofen), Wafferzell (Eichstädt), in castello Nussenfels; hodie unicum citatur in ecclesia coemeteriali Sancti Nicolai in Gaimershaim [Litterae ab ordinariatu acceptae, 22 ianuarii 1892.] . [et Spirensi.] Tandem, in dioecesi Spirensi una tantum exstat capella sub vocabulo S. Wolfkangi, scilicet in Erfweiler, quae est filialis parochiae Dahn [Litterae ab ordinariatu acceptae, 22 decembris 1891.] .

[Annotata]

* Wolgangi cod.

* sapienter add. cod.

* partem cod. et sic deinceps

* fraternitatis cod.

* Sancti Emmerammi cod.

* companarum cod.

* contulerunt cod.

* servant cod.

* servare cod.

* omnes cod.

* deest in cod.

* ut cod.

§ III. De cultu S. Wolfkangi in dioecesi Linciensi et in reliquis Germaniae partibus.

[19] Ab hodierna Linciensi dioecesi, in recensendis venerationis in S. Wolfkangum extra Bavariam monumentis merito exordium sumitur. [Cultu S. Wolfkangi] Ut enim per transennam nomina congeramus ecclesiarum, statuis, reliquiis vel popularium devotione erga sanctum praesulem insignium, uti Petenbach, Gunskirchen, Schildorn, Kirchberg, Aichkirchen, Ueberackeren, Lambach, Pramet, St.-Thomas (Waizenkirchen), quaedam sunt in ea dicione loca quae S. Wolfkangum olim corpore praesentem se habuisse gloriantur, et quae propterea ad nostros usque dies ab eius cultoribus praecipuo quodam honore habita fuere. Non incelebris fuit, maxime saeculo praeterito, locus dictus Wolfgangstein, haud procul a monasterio Cremifanensi, ubi ostenditur saxum in quo S. Wolfkangum genua flexisse et orasse ferunt [Litterae a parocho datae 11 ianuarii 1892.] . A simili traditione ortum ducit ecclesia dicta St.-Wolfgang am Stein in Mühlholze, prope Schlägl, ad quam etiam nunc pia fidelium multitudo concurrit [Litterae praesidis ad S. Wolfgangum data 7 ianuarii 1892. Legatur L. Pröll, Geschichte des Prämonstratenser Stiftes Schlägl im Oberen Mühlviertel, Linz, 1877.] . In parochia Eferding, territorio Brandstatt, capella S. Wolfkangi exstat in loco cui sanctus ultimo appulsus sit, uti traditum est [Supra, annot. ad Arnoldi lib. II, n. 20. Cfr. I. Stülz, Zur Geschichte der Herrn und Grafen von Schaumberg. Wien, 1862, 4°, p. 70.] ; incolae parochiae Wesenufer ad suum quoque litus sanctum appulisse contendunt, ideoque in ecclesia S. Wolfkango sacra eius cultus a vicinis concurrentibus celebratur [Litterae a R. D. parocho Kürzinger datae 14 ianuarii 1892.] .

[20] [celebriora sunt Puppinga] Sed his omnibus nobiliora sunt Puppingae, qui pagus est inter Eferding et Aschach in Austria superiore, et prope lacum Abernum sita sacraria. Et primum certe, cuius exordium fuit sacellum illud Sancti Otmari, in quo sanctus praesul spiritum emisit, maximam iamdudum habebat celebritatem, quando comites de Schaumberg templum et coenobium ibi erigere constituerunt. Anno 1477, patribus Franciscanis tributum est S. Otmari sacellum cum parochiali aedicula huic contigua [Stülz, Zur Geschichte der Herren und Grafen von Schaumberg, Regesten, n. 1085. Cfr. n. 1079, 1080.] , et construi coeptae sunt aedes in honorem S. Wolfkangi. Die 10 maii 1490, ab Alberto episcopo Salonensi templum consecratum est [Cosmographia Franciscano-Austriacae provinciae S. Bernardini Senensis facta per Fr. Placidum Herzog def. anno 1732, inter Analecta Franciscana, Quaracchi, tom. I (1885), p. 161 – 64.] . “In medio sacrarii ante gradus arae maioris iacent exuvia seu cor ac intestina S. Wolfgangi episcopi Ratisbonensis huius templi tutelaris.” Ita, saeculo praeterito Placidus Herzog [Ibid., p. 162.] . Anno 1784 conventus exstinctus est, et ecclesia anno 1801 solo aequata, reliquiarum, quas ad ecclesiam in Hartkirchen delatas et prope altare laterale absconditas fama fert, nullum superest vestigium. Non periit tamen sancti pontificis memoria, et die 2 augusti 1874 ab episcopo Linciensi Francisco Iosepho Rudigier positus est primus lapis novi templi, quod die 15 octobris 1879 sacratum et PP. Franciscanis traditum fuit. Aedes postea ampliatae, ornatae, et reliquiis sancti patroni, Ratispona acceptis, ditatae, devotorum S. Wolfkangi cultorum in dies crescentes turmas rursum trahere coeperunt [J. Lamprecht, Der hl. Wolfgang und das einstige Kloster Pupping und dessen Wiedererstehung im Jahre 1875 – 85. Schärding, 1890, 8°, 13 pp.] .

[21] [et loca Lunaelaci vicina,] Fuse disseruimus de fama miraculorum S. Wolfkangi in eremo prope Lunaelacense quondam monasterium, et obscuram eius originem indagare conati sumus [Supra, Comm. praev., § 7, n. 57.] . Planior est loci sacri per temporum decursus historia, cuius summa tantum capita attingemus. Ulteriora, si lubet, in scriptis Lunaelacensium lector reperiet. Monumentorum, quae S. Wolfkangi in hoc tractu commorationem nonnullis videntur comprobare et a simplici plebe pia cupiditate visuntur, catalogum desumimus ex abbate Bernardo Lidl, qui duplicem eorundem seriem discernit [Gesegnetes Aberseisches Gebürg das ist Leben und Gutthaten des h. Bischofs und Einsidls Wolfgangi in seiner Einöde und Wallfahrt am Abersee, in zwey theilen abgetheilet. Der erste fasset das Leben des hl. Wolfgangi … der ander handlet von denen Gnaden und Gutthaten welche Gott von anno 1505 bis auf das 1752ste jahr durch Vorbitt des h. Wolfgangi, etc. Augsburg, 1753, 8°, 304 pp. capp. IV, V, p. 29 – 40. Eiusdem auctoris est Chronicon Lunaelacense, Pedeponte, 1748, cuius aliquoties verba citabimus. De iisdem locis lege Duckher, Salzburgische Chronica, Salzburg, 1676, obl. p. 77 – 83; Zarbl, Erinnerungen aus einer Reise durch einige Abteien in Oesterreich, 2e aufl. Regensburg, 1836, p. 311 – 17.] . Prior est eorum quae sita sunt prope montem Falconem seu Falkenstein, [prope Falkenstein,] scilicet a) specus quae sancto eremitae cum socio recessum a pluviis et frigore praebuerit [Cfr. S. Wolfkangi legendam, Comm. praev., n. 59.] ; b) fons quem sanctus baculo elicuerit [Ibid., n. 59, in fine.] , et qui “usque hodie aquas emanat aegris apprime salutares”; c) rupes quam casum minitantem manibus sustinuerit [Ibid., n. 60. — Chron. Lunael., p. 102.] . “Partam de styge victoriam, ait Bernardus, ipsa cautes hodiedum loquitur, cum inscripta crucis salutiferae, capitis manuumque vestigia oculis animique offert admiranda.” d) Crux erecta in loco unde in vallem securim proiecerit [Comm. praev., n. 60.] ; e) saxum quod “asperitate sua deposita in cerae naturam emollitum viatori sacro requiem” praebuerit servaritque vestigia quiescentis [Rhythmus, vv. 101 sqq., Chronicon Lunael., p. 103.] . Reliqua prope lacum Abernum, nunc Wolfgangsee, posita sunt: a) cella quam vir sanctus propriis construxerit manibus [Legenda, Comm. praev., n. 61. De hac cella prorsus stupenda narrat etiam Chron. Lunaelac., p. 105.] . “Cernitur haec ad nostra usque tempora ex lapidibus constructa, altitudine 6, longitudine 8, latitudine 3 cubitos mensurans, cui pervetusta legitur inscriptio: Struxerat aediculam mandrita Lupambulus istam [Chron. Lunael., p. 103.] .” Quae epigraphe ex Vitae c. I desumpta est. b) Saxum quod perhibetur nativum mutasse rigorem, [prope Wolfgangsee,] quando a seipso poenas exacturus membra illi allidere conatus sit S. Wolfkangus [Legenda, Comm. praev., n. 62.] ; c) aliud saxum, prope tugurium, in quo lassos artus recumbere solitus sit; d) ecclesiam cum altari, a cella 13 cubitis distantem, quam locata daemonis opera sanctus aedificaverit [Ibid., n. 62.] , adhuc anno 1369 exstitisse testatur diploma episcopi Pataviensis [Comm. praev., n. 64.] ; “quae hodie visitur ecclesia an. 1500 aedificata et ann. 1504 a Bernardo Pataviensi episcopo consecrata legitur; altare tamen quod D. Wolfgangus ex lapide erexit, sibi sacrificanti deserviens, in hodiernum usque diem perstitit illaesum, quotidianis hucusque sacrificiis celebre”. e) Altare portatile, quae, ut narrat apposita inscriptio, “Sancti Wolfgangi praesulis ara fuit” [Integram inscriptionem affert Chron. Lunaelac., p. 104; item libellus Gesegnetes Aberseeisches Gebürg, etc., p. 39.] . f) Ostendunt quoque securim a sancto proiectam et per aera delatam [Legenda, Comm. praev., n. 60.] , calicem quocum sacra peregerit mysteria [De quo in Mittheilungen der kaiserl. königl. Central-commission zur Erforschung und Erhaltung der Baudenkmale, Wien, tom. II (1857), p. 307.] et baculum pastorale. Et haec quidem narrata sunto; reliquiarum veritatem et monumentorum fidem comprobandi munus suscipiant prudentiores.

[22] [et in St.-Wolfgang.] Amplum, quod hodie exstat, templum S. Wolfkangi, post incendium anni 1429 excitatum est [J. Baumgartner, Ueber einige Bau-und Kunstwerke in Oberösterreich, ibid., tom. II, p. 46.] , in eoque, anno 1481, positum altare, Michaelis Pacher opus mirabile [De quo lege E. von Sacken, Mittelalterliche Kunstdenkmale des Oesterreichischen Kaiserstaates. Stuttgart, tom. I (1857), p. 125 – 34, tab. XIX; Förster, Denkmale deutscher Baukunst, Bildnerei und Malerei, Leipzig, tom. VIII (1863), 2, p. 15 – 16, 3, p. 25 – 26; W. Bode, Geschichte der Deutschen Plastik, Berlin, 1885 – 87, p. 193 – 99.] . Porro, cum hanc ecclesiam tum sancti capellam visitantibus quam plurimae a pontificibus, cardinalibus et episcopis concessae sunt indulgentiae, quas testantur diplomata inde ab anno 1306 ad annum usque 1749 [Chronicon Lunaelacense, passim; Urkundenbuch des Landes ob der Enns, tom. III, p. 483, tom. V, p. 627, tom. VIII, p. 424.] . Erecta ibidem confraternitas non paucis spiritualibus donis dotata [Gesegnetes Aberseeisches Gebürg, etc., c. V, p. 41 – 47; Chronicon Lunaelac., p. 475 et alibi.] . Hic quoque benedici solita in honorem S. Wolfkangi numismata et securiculae, eo praecipuo fine ut qui eas secum devote gestaverint vel domi asservaverint vel ubicumque contra ignem concurrentem missae vel positae fuerint, per intercessionem S. Wolfgangi episcopi et patroni nostri ilico ignis evanescat, et penitus exstinguatur, necnon gratam sibi continentiam etc. [Hac occasione editum fuit opusculum a R. D. parocho Peyrhuber, Kurze Lebensbeschreibung des hl. Bischofes Wolfgang, 1887.] . Nec desiit in Bavaria et Austria locus celebris haberi. Anno 1887, undique concurrentibus populis, sollemnissime celebrata est novem saeculorum commemoratio secessus S. Wolfkangi ad lacum Abernum, praesentibus RR. episcopis Linciensi Ernesto Maria Müller, Ratisponensi Ignatio Senestréy, et archiepiscopo Salisburgensi Alberto Ever [Benedictio securicularum et numismatum S. P. Wolfgangi, in Gesegnetes Aberseeisches Gebürg, etc., p. 53 – 54; edita quoque in opere Getreuer seelenfleiss etc. (supra, n. 17), p. 85 – 86, et in opusculo Kurze Lebensbeschreibung des wundergrossen Nothhelfers und allgemeinen hülffreichen Schutzpatron des hl. Regenspurgischen Bischoffs Wolfgangi, etc., Regenspurg, 1737, 47 pp., p. 47.] .

[23] [Miracula ibi patrata] Iam monuerat nostros doctissimus B. Pez diversas egregias et accuratas collectiones miraculorum S. Wolfgangi tum manuscriptas tum typis editas in monasterio Lunaelacensi seu Monseensi haberi [Thesaurus Anecdot., tom. III, p. XVI.] . Et re quidem vera complures sanitatum gratias in sancti episcopi praedio sacro obtentas collegerunt, libellisque in vulgus emissis vulgaverunt Lunaelacenses. In opusculo anno 1515 Landishuti edito [Titulum dedimus supra, Comm. praev., n. 14. Auctor videtur Florianus Schiffer, uti dictum est.] quinque recensentur miracula, quorum primum anni 1511, his verbis inducitur: Das erst Wunderzaichen mit genugsam zeugnüs aufgezaicht. Ultimum est anni 1513. In editione latina [Comm. praev., n. 22. Altera editio anni 1522, ibid.] anni 1516, novem sunt numero, ultimum anni 1515. Collectio Christophori V. Wasner, abbatis Lunaelacensis [Chronicon Lunaelac., p. 351 – 52.] an. 1599 typis impressa, miracula complectitur ab anno 1500 ad 1598 [S. Wolfgangs des h. Beichtigers und Bischoffen zu Regenspurg Herkommen, Leben und Ableiben. Auch dessen Uralten weitberhümbten in Gebürg am Abersee bey Salzburg durch ihn erbauwten Capellen und etlichen nambhaften daselbst beschehenen Wunderzeichen sampt etlichen schönen christlichen Gebettlein zusammen geschriben durch Ioha nn Christophen Abbten des klosters Mansee. Gedruckt zu Saltzburg durch Conradum Kürner im Jahr 1599, 12°, duas partes complectens, I, pp. 16, 87, 1; II, pp. 16, 155.] . Novam adornavit anno 1555 abbas Simon Rebiser [Miracula oder Wunderzaichen des hl. Bischoffs Wolffgangi welche in dem Aberseeischen Gebürg bey seiner uralten weitberümbt durch Ihn selbst erbawten Capell geschehen sambt kurtzem Bericht dessen Lebens und Ableibens. Wie auch etlicher andächtigen Gebettlein; in gegenwertige Ordnung gestellt durch Simonem Abbten dess Closters Monnsee. Cum licentia superiorum. Getruckt zu Passaw bey Georg Höller, Anno 1655. 12°, 10, 342 pp.] , quam miraculis an. 1654 – 83 complevit eius successor Maurus Oberascher [Continuatio göttlicher Gnaden so durch die Fürbitte dess heyligen Vatter Wolffgangi bey seiner uralten von ihm selbst erbauten Capellen zu S. Wolffgang in Aberseeischen Gebürg Landts Oesterreich ob der Enns wunderthätig erzaigt worden von anno 1654 biss 1683. Zusammengetragen durch Maurum abbten dess Closter Monsee SS. Theol. doctorem. Cum licentia superiorum. Gedruckt in Lintz, bey Caspar Freyschmid 1687, 12°, pp. 127. Sequitur opusculum Leben und Ableiben dess heiligen Bischoff und Beichtiger Wolfgangi sambt etlich andächtigen Gebettlein. Gedruckt in Lintz, bey Caspar Freyschmid, 1687, 12° pp. 93.] . Anno 1732 miracula an. 1694 – 1731 typis mandavit abbas Bernardus Lidl [Libellum non vidi. Citatur in Chron. Lunaelac., p. 449.] , a quo etiam postea conflata est plenissima collectio annorum 1505 – 1752 miracula exhibens [Gesegnetes Aberseeisches Gebürg, etc. Supra, n. 21.] . Citantur praeterea [V. Staufer, Mondseer Gelehrte, II, p. 14. Decem miracula recensentur in libello hoc nostro saeculo edito Neuverfasster ächter Ursprung des Ortes und der Wallfahrt zum hl. Wolfgang sammt den Tagzeiten, den zu den Stationen gehörige Gebethern und der Litaney zu diesem heiligen. Zu haben beim Schullehrer zu St. Wolfgang, Salzburg, s. a., 8°, 48 pp., p. 43 – 48; alia editio, s. l. a., 52 pp. p. 44 – 50.] tamquam miraculorum collectores Adalgarius Hölzl, pro annis 1536 – 1540, et Leopoldus, pro annis 1550 – 1555; ab his forte et aliis concinnatus codex manuscriptus de quo nunc.

[24] [in codice Vindobonensi] In bibliotheca palatina Vindobonensi servatur sub n. 2945 * codex chartaceus, olim Monseensis Q. 39, pp. 252, 0m,21 × 0m,155, cui titulus Prodigiorum divi Alpinatis Wolfkangi codicillus anni 1591, diversis exaratus manibus, qui ab anno 1531 ad 1590 parochis S. Wolfgangi praesto fuisse videtur ad miracula a piis fidelibus obtenta et testibus idoneis probata quotannis inscribenda. Annus, dies et nomina testium accurate notata sunt. Nonnullas libro insertas graphioque ductas invenimus notas, uti ad p. 166, ubi incipiunt miracula anni 1550: F. Leopoldus plebanus; et p. 176, ante annum 1551: F. Leopoldus plebanus ad S. Wolfgangum scripsit sequentia miracula. Prodigiorum numerum singulis annis in libello inscriptorum ex sequenti tabella lector intelleget.

An. 1531	Mir. 16
32	21
33	15
34	14
35	21
36	19
37	26
38	15
39	15
40	23
41	34
42	57
43	35
44	52
47	10
48	29
An. 1549	Mir. 14
50	24
51	28
52	23
53	17
54	16
55	8
69	5
71	5
72	4
73	3
74	1
79	3
85	3
90	1

[collecta leguntur.] Alios similes codices prae manibus habuere Monseenses, de quibus ulterius inquirere non iuvat. Sed, quoniam ab hoc nostro manuscripto non exiguam partem miraculorum typis vulgatorum derivatam esse credendum est, quinque priora, speciminis gratia, hic ponenda ducimus, ut cum scripto authentico textus editus conferri, deque eius fide iudicari possit.

Prodigia divi Wolfkangi Alpinatis currente anno domini 1531 *.

[25] Tertia feria in festis pascalibus fuit hic quidam peregrinus Iorg Speckher ex parochia Prütting, qui habuit morbum anglicum III diebus, adeo quod fuit in mortis articulo. Qui emisso peregrinationis voto ad S. W. limina cum oblatione 1 librae cerae meritis eiusdem sospes ac sanus evasit. Testes Sebastian Mesner zuo Schwäbring; Iorg Altmayr ibidem; Thomas Hueber von Reisthaw.

Aliud prodigium. Quarta feria paschae fuit hic Iorg Reichenoer ex parochia Pilsting, qui habuit filium 19 annorum habentem grandem rupturam tribus hebdomadis. Vovit hic peregrinationem et oblatione[m] librae cerae; pristinae restituitur sospitati. Testes Iorg Khaiser, Iorg Eckhel et tota communitas parochiae ibidem.

Eodem die fuit hic Peter Schreijer ex Möringen parochia sub dominio dominorum de Hag, der hat ain feijll gehabt im hals, ita sane quod non posset deglutire quidquam. Vovit hic peregrinationem et 8 libras cerae cum elemosyna. Infra spatium 2 dierum sanus evasit. Testes cum eo fuere hic presentes 8 parochiae nostrae.

Aliud miraculum. Misericordias * Domini fuit hic Leonhardt von Gottprechting ex parochia Khirchperg cuius filius 2 annorum aetatis cecidit in puteum et nescius quanta mora vel quot horis in puteo iacuerit; et cum extraheretur non sunt in eo visa ulla signa vitae plus quam per 1 integram horam. Vovit hic peregrinationem, oblatione[m] et peplum * a matre; meritis S. W. revixit. Testes fuere presentes quamplurimi.

Aliud. Dominica Cantate fuit hic Wolfgangus de Mündolfing cuius uxor post partum gravissime infirmabatur, ita ut III diebus ratione privabatur nuda incedendo ac horribiliter clamando etc. Vir eius facto voto peregrinationis et oblatione, viva sanitatem recuperat et facta est rationis compos. Hoc testatur tota communitas parochiae ibidem

[26] [In reliquis dioecesium Austriae] Reliquarum Austriae dioecesium in S. Wolfkangum venerationis indicia prosequamur. Ecclesias sancto dedicatas habet archidioecesis Vindobonensis [Amplum et accuratum de materia scriptum accepimus ab ordinariatu Vindobonensi, quod integrum exhibere non possumus, sed e quo multa desumpsimus.] in Otakring, nunc districtu Vindobonensi XVI [Huius ecclesiae fata distincte enucleata reperies in Kirchliche Topographie der Wiener Erzdiöcese, Wien, tom. III (1820), p. 20; K. Schneider, Geschichte der Gemeinde Otakring, Wien, 1892.] , in Neudorf [Kirchliche Topographie, tom. II, p. 62 – 64; ibid., p. 106, memoratur altare S. Wolfkangi in ecclesia hospitalis in Perchttoldsdorf. Altaria in Hochneukirchen et in ecclesia S. Stephani Vindobonae et in Kirchschlag citant etiam litterae ordinariatus.] , Loidesthal, Tribuswinkl [Kirchl. Topogr., tom. IV, p. 305 sqq.] , Trattenbach [Addo ex scripto Vindobonensi: “Ex antiqua traditione sanctus has regiones permeans incolas non solum Christo lucrifecisse, sed silvas evertendo, culturae meliori adduxisse fertur. Vestigium pedis ostendunt, cui loco insistens ligonem in vallem deiecisse narrant, eo consilio, ut in loco, in quem ceciderit, ecclesia struatur, et haec dedisse originem ecclesiae in Kirchberg, postmodum in eius honorem paratae:” Cfr. Comment. praev., n. 66.] , Ziersdorf [Keiblinger, Geschichte des Benedictinerstiftes Melk, tom. II, 2, p. 962.] , ut taceamus beneficia olim exstantia in urbe Vindobonensi [Citatis in litteris adducitur Liber beneficiorum.] et in Korneuburg [Kirchl. Topogr. II, tom. II, pp. 182, 186, 196, 206, 208.] . Dioecesis S. Hippolytana habet ecclesias S. Wolfkangi in Kling, Furth, St.-Wolfgang (Weitra), Mittelberg [Litterae ordinariatus S. Hippolyti.] . In territorio Salisburgensis archidioecesis sita est capella S. Wolkangi montis Falkenstein, de qua supra [Supra, n. 21.] . Aliae sunt eiusdem dioecesis in Manterndorf (Lungau), in coemeterio parochiae S. Michaelis in Lungau, prope Weichselbach (Insch, Pinzgau), et in ecclesia coenobii S. Petri Salisburgi, anno 1424 exstructa [Litterae ab ordinariatu datae 18 ianuarii 1892; Mezger, Historia Salisburgensis, p. 1116.] . In Saalfelden (Pinzgau) erecta erat confraternitas in honorem SS. Wolfkangi et Sebastiani, quae nunc exstincta est [Litterae ordinariatus.] . In sequentium dioecesis Brixinensis locorum ecclesiis S. Wolkangus patronus colitur: Schalders, Rein, Geiselberg, Schattwald, Yenbach [Sinnacher, Beyträge zur Geschichte der bischöflichen Kirche Säben und Brixen in Tirol, Brixen, tom. II (1822), p. 55; cfr. Resch, Annales ecclesiae Sabionensis, tom. II, p. 635; tom. III, pp. 547, 548; Act. SS., Sept. tom. IV, p. 730.] , Meschbach, Schepfau [Schematismus der dioec. Brixen, 1889.] ; iis addendae capellae in Tisis et Gösis [Sinnacher, l. c. Ut ex ordinariatu scribitur, exstat in dioecesi una confraternitas S. Wolfkangi; quo in loco, nescio.] . Dioecesis Lavantinensis duas habet parochias sancti vocabulo insignitas: St.-Wolfgang am Kagberge et St.-Wolfgang bei Wisch und Ternovez [Jordan, Schematismus der gesammten katholischen Kirche in Oesterreich-Ungarn, 1880, tom. I, p. 109.] . Anno 1494 in Hollenek in eius honorem constructa est capella lignea, ad quam homines concursare coeperunt maxime ob vanam religionem; cui fons ex lapide scaturiens et arbor prope sacellum posita occasionem praebuere. Iussu episcopi, lapis confractus, arbor excisa et statua S. Wolfkangi sublata fuit [Muchar, Geschichte des Herzogthums Steiermark, Gratz, tom. VIII (1867) p. 185 – 86.] . Unica dioeceseos Secoviensis eidem dicata ecclesia nobis innotuit, nempe in Mönchegg [Jordan, op. cit., p. 94.] , unica etiam dioeceseos Brunnensis, in Gnadlersdorf [Ibid., p. 314.] .

[27] [Bohemiae,] Indicia quaedam venerationis Bohemorum in sanctum nostrum innuimus [Comm. praev., n. 45, supra, n. 8.] ; de qua universim audiamus eruditissimum Dobner: “Bohemia pro sancto sanctum hunc suum olim episcopum ab omni memoria digno prosecuta est cultu, quae in honorem illius complures sumptuosas aedificavit ecclesias, hodieque compluribus illius sacris reliquiis gaudet [Dobner, Wenceslai Hagek Annales Bohemorum, tom. IV, p. 397.] ”. Credendum sane viro rerum suae patriae scientissimo. Nihil tamen habeo quod afferam praeter ecclesiam in Grün [Jordan, Schematismus etc, p. 226.] , dioecesis Budwicensis, capellam prope Graupen dioecesis Leitomericensis [Comm. praev., n. 45.] et ecclesiam prope Chudienicium in provincia Plsnensi exstructam, quam Wolfanek vicinia appellat et de qua mira narrat Balbinus [Miscellanea historica regni Bohemiae, dec. I, lib. IV (Bohemia sancta), fol., Pragae, 1862, p. 23.] . Nec Helvetios oblivio cepit sancti in sua patria incolatus [Burgener, Helvetia sancta, 8°, tom. II (1860), p. 343 – 50.] . [Helvetiae,] Eodem in altari coniunxit coenobium Einsidlense suum olim alumnum cum S. Udalrico eius consecratore. Praeterea in dioecesi Curiensi eidem dicata est ecclesia in Erlenschachen (Kussnach, Schwyz), et capellae, quarum memoria tantum superest in Ienins (Graubünden) [Litterae ab ordinariatu datae.] , in Maienfeld (it.), Davos (it.) et in Churwalden [A. Nüscheler, Die Gotteshäuser der Schweiz, Zürich, 1864 – 73, 8°, pp. 25, 33.] . Sacellum olim exstabat in Oberriet, dioecesis Sangallensis [Litterae ab ordinariatu datae die 24 novembris 1891.] et nunc quoque in Haggen (paroch. Bruggen) dioecesis quondam Constantiensis, cuius erant etiam capellae in Otelfingen [Nüscheler, op. cit., p. 593.] , et “auf den Oelberg” in parochia Schaffhausen [Ibid., p. 28.] ; insuper ecclesia in Embrach (Zurich) et monasterium in Ochsenhausen, quae altarium consecratione S. Wolfkangi memoriam coluere [Ibid., p. 237. Consecratio ecclesiae parochialis et cimiterialis in Ochsenhausen, a. 1495 inter Collect. Bollandiana, nunc in cod. 8932 bibl. reg. Bruxellensis.] . Aliter omnino civitas Tugiensis (Zug), cuius moneta sancti nostri effigie ornatur [Schratz, Münzen auf den hl. Wolfgang, Studien und Mittheilungen aus dem Benedictiner Orden, 1890, p. 272 – 74.] ; et in eiusdem territorio est viculus St.-Wolfgang nuncupatus, in quo elegans visitur sacellum. Citandi denique loci cognomines duo St.-Wolfgang (Solothurn), St.-Wolfgang (Freiburg), quorum capellas vicini libenter visitant [Ibid., p. 272. De veneratione S. Wolfkangi quoddam sui generis documentum habes apud Crecelius, Die Heiligenverehrung in der Schweiz im 16 Jahrhundert, Alemannia, tom. III (1875), p. 53 – 61, excerpta scilicet ex libello Ein Fassnachtspïl den ursprung, haltung, und das End beyder Heydnischer und Bäpstlicher Abgötteryen allenklich verglijchende,. Basel, by Thoman Wolff, anno 1532, 4°.] .

[28] [Germaniae et Belgii] Ut breviter absolvamus quae ad reliquas Germaniae dioeceses spectant, in Rottenburgensi citabimus ecclesias in Weiler et Eglingen, cum capellania in Ellwangen [Katalog der katholischen Kirchenstellen und der gesammten Geistlichkeit des Bisthums Rottenburg, 1889.] , in Fuldensi vero, Hanoviae, monasterium quondam S. Wolfkangi [Ioannis, Rerum Mogunt., tom. I, p. 328.] . In Treverensi, praeter capellam in pago Tusenig, non incelebris est ecclesia de qua ita Trithemius in Chronico Sponheimensi, ad annum 1480: Circa haec tempora fundatum est coenobium fratrum minorum de observantia in Creutzenacht, per Fridericum comitem palatinum ducemque Bavariae ac comitem in Sponheim, patrem Iohannis ducis in Siemern hodie commorantis, cooperante oblatione fidelium. Nam civis quidam praefati oppidi Creutzennacensis imaginem parvulam S. Wolffgangi de ligno sculptam in capellam seu ecclesiam eiusdem novae fundationis posuit, [in S. Wolfkangum veneratio.] ad quam tantus in brevi populorum concursus fieri coepit, ac miracula praedicari quod totum opus incoeptum ex oblatione populi citissime fuit consummatum. Nec miraculorum cessavit opinio quousque fratres, pacis et paupertatis amatores, imaginem deposuerunt; et tunc cessavit fama signorum, ac concursus populorum paulatim imminutus est [Io. Trithemii, Opera historica, Francofurti, tom. II, p. 392.] . Loci historiam prosequi non vacat. Addam tamen, ecclesiam S. Wolfkangi anno 1556 catholico cultui ereptam, anno 1623 patribus Franciscanis restitutam esse, qui eam, cum variis casibus et interrupte, usque annum 1802 tenuerunt. Antiqui templi pars tantum hodie exstat; reliqua saeculo XVIII renovata est [De ecclesia S. Wolfkangi copiose ad nos scripsit R. D. Ad. Simon parochus, in Gersweiler die 12 ianuarii 1892, cuius integrum scriptum hic apponi non posse dolemus.] . Si fides sit anonymo Chronici Bödecensis editori, canonici regulares congregationis Windesheimensis, cum aliis Germaniae patronis, sanctum nostrum colebant [Chronicon monasterii Bödecensis, Monachii, 1731, 4°, p. 124.] . Leodiensis dioecesis, Coloniensis sedis olim suffraganea, S. Wolfkangi festum etiamnum sub ritu duplici agit.

[29] [Eius memoria in fastis,] Reliquum est ut hic paucis colligamus varia cultus S. Wolfkangi momenta et indicia quae in superioribus collocare non potuimus. Superfluum videtur ex kalendariis et martyrologiis annuntiationes excerpere quae eius festum ad diem 31 octobris celebrandum assignant [Sollerius, Martyrologium Usuardi, auctaria ad 31 oct. p. 640.] . Discrepat mentio kalendarii breviario Magdeburgensi praefixi: XII kal. iulii, Wolfgangi ep. et conf. [Breviarium Magdeburgense an. 1491. In missali Magdeburgensi a. 1503 Nurenbergae impresso deest haec mentio. Cfr. etiam H. Grotefend, Zeitrechnung des deutschen Mittelalters, Hannover, 1892, pp. 110, 111.] , et martyrologium Hagenoyense qui habet ad 30 octobris: Apud Ratisponam civitatem depositio S. Vulfgangi episcopi et confessoris; at notat Sollerius hoc exemplar multa saepe turbare in ordine kalendarum [Sollerius, l. c., p. 638.] . Antiqua officia S. Wolfkangi sive manuscripta sive impressa obiter citavimus [Comm. praev., nn. 12, 14, 20; conspectum officii, quod in codice Monacensi lat. 14872, supra C8, continetur, nuper dedit P. U. Kornmüller, St. Wolfgang, ap. Haberl, Kirchenmusikalisches Jahrbuch für das Jahr 1894, Regensburg, p. 20 – 22.] ; quorum non pauca exemplaria adhuc latent in bibliothecis, a rerum liturgicarum peritis aliquando illustranda [Tabulae codd. mss. in biblioth. Palatina Vindobonensi asservatorum, tom. I, n. 1964, 1975, tom. III, n. 3593, 3840. In codd. 3650, 3836 sunt preces ad S. Wolfgangum.] . In plerisque Germaniae dioecesibus eius festum iam pridem celebrabatur [Vide missalia dioecesis Misnensis ann. 1519, Frisingensis ann. 1579, quibus adde missale Olomucense ann. 1499, et Pragense, ann. 1498.] . [officia,] Anno 1638, Urbanus papa VII, supplicationibus Caesareae maiestatis benigne annuens, concessit ut “in tota Germania in die S. Vuolfangi episcopi Ratisbonensis de eo ad libitum recitari possit officium sub ritu duplici de communi confessorum non pontificum” [Decretum 29 decembris 1638, Analecta iuris pontificii, ser. VII, p. 271, n. 1239.] . Postulatae deinde, diu exspectatae [Negotiorum historiam regesto complexus est Schratz, in Studien und Mittheilungen aus dem Benedictiner Orden, 1889, p. 628 – 29.] tandemque obtentae fuere, 14 ianuarii 1640, lectiones propriae secundi nocturni [Officium S. Wolfkangi ep., iuxta copiam Coloniensem, 4 pp.] .

[30] [carmina,] Hymnis et carminibus S. Wolfkangi memoria decorata fuit. Periisse videntur carmina quae Herimannus Contractus modulavit, qui cantus item historiales plenarios, utpote quo musicus peritior non erat, de S. Georgio … et de S. Wolfgango episcopo mira suavitate et elegantia euphonicos, praeter alia huius modi perplura, neumatizavit et composuit [Berthodi annales ad a. 1054, MG., Scr. tom. V, p. 268.] . Supersunt prosa In Wolfkangi canamus honorem [Chevalier, Repertorium hymnologicum, n. 8806, cum cantu, apud Kornmüller, loc. cit., p. 21 – 22.] , quam nescio quo iure Othlono adscribunt, hymnus in festo Florem mirificum Suevia protulit [Ibid., n. 6384, Kornmüller, p. 21.] , tandem hymnus Aeterne rex altissime, preces tuorum suscipe in die translationis eiusdem [G. M. Dreves, Analecta hymnica medii aevi, tom. IV, Leipzig, 1883, p. 262.] . Vernacula quoque lingua conscripta sunt cantica, quorum pleraque eius vitam eremiticam et miracula in tractu Salisburgensi celebrant [Wackernagel, Das deutsche Kirchenlied, Leipzig, tom. II, nn. 1241, 1242, 1243, 1244. Vide quoque Catal. codd. Vindob., tom. III, p. 388, cod. 4789, 12°.] . Unum etiam exstat longissimum, totam eius vitae historiam complectens [Ibid., tom. V, n. 1479. Supra, n. 3. Carmina sequioris aetatis non quaesivimus. Citamus, quae casu occurrerunt, unum in cod. Vindob. 4119, 41°, Catal., etc., tom. III, p. 169, et versus Phil. Menzelii, editi a Mezger, Historia Salisburgensis, pp. 1136, 1140, item a Radero, Bavaria Sancta, tom. I, p. 175.] . Aliud est genus monumentorum S. Wolfkangi cultum testantium, [numismata et imagines.] numismata inquam, et icones. De prioribus disseruerunt viri periti, ad quos lectorem remittimus [Beierlein, Münzen bayerischer Klöster, Wallfahrts-Orte und anderer geistliche Institute, Oberbayerisches Archiv für väterländische Geschichte, tom. XVII (1857), p. 38 – 112, etiam tom. XXVII (1866), tom. XXXVIII (1879); L. F. Kuncze, Systematik der Weihmünzen, Raab, 1885, 8°, p. 391; W. Schratz, Münzen auf den hl. Wolfgang, Studien und Mittheilungen aus dem Benedictiner Orden, 1889, p. 627 – 43, 1890, p. 266 – 74.] . Iconographiam autem quam dicunt, sancti nostri quidam utique tetigerunt [Weigel et Zestermann, Die Anfänge der Druckerkunst in Bild und Schrift, Leipzig, 1866, fol., icones S. Wolfkangi citant ann. c. 1425, tom. I, p. 48, c. 1460, ib., p. 212, c. a. 1460 – 70, ib., tom. II, p. 344, et c. a. 1470; J. E. Wessely, Iconographie Gottes und der Heiligen, Leipzig, 1874, p. 404; Cahier, Caractéristiques des Saints, pp. 307, 338, 475, etc.; Jahrbuch der kunsthistorischen Sammlungen des allerhöchsten Kaiserhauses, Wien, fol., tom. V, pp. 123, 255; minime neglegendum egregium opus W. L. Schreiber, Manuel de l'amateur de la gravure sur bois et sur métal au XVe siècle, Berlin, tom. II (1892), nn. 1733 – 42, tom. III, nn. 2744, 2860, tom. VI, p. XXXV.] ; haud ita tamen diligenter imaginum exemplaria collecta ordineque disposita sunt ut plena de his tractatio haberi possit. Triplici ratione potissimum S. Wolfkangus a pictoribus sculptoribusve exprimitur; scilicet securim manu tenens, qua ad fabulam proiectae securis alluditur [Comm. praev., n. 60.] , vel ecclesiam brachio gestans, vel etiam parvulum benedicens principem, videlicet S. Heinricum [Vitae, c. XXX.] . Ex “legenda” S. Wolfkangi facile declaratur quare identidem cum baculo peregrinantis, vel cum fonte scaturiente, vel rupe, vel etiam cum effigie daemonis, quam pedibus conculcat, depingatur [Cahier, op. cit., pp. 678, 730.] .

[Annotata]

* p. 1.

* p. 2.

* peplo cod.

ADDENDA ET EMENDANDA

BHL Number: 8994

Pag. 8, num. 33. — Adde: Quod si quis contenderit Pirminium illum, qui in regione Luxemburgica colitur, non esse eundem cum Alamannorum apostolo, de quo praecipue nobis hoc loco agendum est, ultro fateor nulla mihi praesto esse argumenta quibus hanc opinionem falsam demonstrem. Neque enim, ut dixi, de Pirminio illo Luxemburgico monumenta exstant saeculo XII extremo antiquiora, neque in ipsis iis monumentis antiquioribus quicquam memoratur quod certo referendum sit ad conditorem monasteriorum Augiensis et Hornbacensis. Sed ex alia parte, cum in utraque regione, Luxemburgica et Suevica, celebris fuerit cultus S. Pirminii, nullum uspiam hactenus vestigium in documentis historicis quibuslibet repertum est alicuius Pirminii qui diversus ab episcopo illo, de quo Acta inferius edenda, iure censeri possit.
Pag. 118, col. 2, lin. 3. — Pro Uraniae nato anno 1703, nova … lege, interpunctione mutata, Uraniae nato, anno 1703 nova …
Pag. 123, col. 1, lin. 8 a fine. — Pro “reddidit. Ydda ait: Accipe…” lege “reddidit: Ydda, ait, accipe…”.
Pag. 147, annot. m, lin. 1 extr. — Pro Leinster lege Münster.
Pag. 149, col. 2, lin. 15. — Pro num. 35 lege num. 36.
Pag. 174 b, nota ad capitulorum indicem. — R. D. Tridon, quocum iamdudum commentarium nostrum de S. Alpaide communicavimus, amicissime nos monuit in capitulorum indice ad cap. I, post vocem parentibus excidisse, nescio quo casu, haec verba orta et quomodo. Porro ex hoc titulo magis integro acrius forte licet eos refutare qui negant B. Alpaidem in vico Cudotensi natam esse (cfr. supra, pag. 171, num. 13).
Pag. 197, col. 2, annot. a, lin. 1 et 4. — Pro Gulielmum, Gulielmus lege Gilbertum, Gilbertus.
Pag. 220, col. 2, lin. 22 et 23 a fine. — Pro ὑιῶν lege υἱῶν.
Pag. 223, col. 1, lin. 16 a fine. — Pro moderami lege moderamine.
Pag. 223, col. 2, 16 – 17. — Pro assevant lege asserunt.
Pag. 227, col. 2, lin. 11 a fine. — Pro quae damus lege quas damus.
Pag. 227, col. 2, not. 2, lin. 2. — Pro doce lege docet.
Pag. 238, col. 2, lin. 35. — Pro Tillemontius (4) lege Tillemontius (21) et reliquis notarum signis adde numerum unum.
Pag. 240, col. 1, lin. 26. — Pro dedicatum lege dedicatam.
Pag. 250, col. 1, lin. 19 a fine. — Pro fundunt lege findunt.
Pag. 263, col. 2, lin. 35. — Pro versioneis lege versionis.
Pag. 302, num. 10. — Adde: Non spernendam confirmationem sententiae nostrae, qua S. Modesta coenobio Horreensi praefuisse censetur, accepimus ex homilia quadam in laudem S. Gisleni medio saeculo X conscripta; in qua componenda adhibuit auctor tum aliorum sanctorum historias, tum Vitam Gerdrudis; ubi vero de Modesta sermonem habet, ita scribit: Erat apud Treveros quaedam sanctimonialis actu et nomine Modesta, virginum monasterio, quod Orgia dicitur, praefecta [Anal. Boll., tom. XII (1893), p. 417.] .
Pag. 306 – 7, num. 28. — Adde: Inter 369 moniales, quae saeculis VII et VIII in monasterio Romaricensi vixerunt, offendimus mentionem cuiusdam Modestae; vide A. Ebner, Der Liber vitae und die Necrologien von Remiremont, in Neues Archiv, tom. XIX (1893), p. 72, lin. 14. Fieri utique potest ut haec nostra Modesta sit, quamvis nihil certi sane hac de re affirmare liceat.
Pag. 312, col. 2, lin. 20 et num. 5, lin. 10. — Ne lege Sancti Callistrati, sed Callistrati tantum. Cfr. Du Cange, Constantinopolis christiana, ed. Paris., libr. IV, p. 154.
Pag. 315, col. 2, lin. 5 a fine. — Codicibus Vaticanis ibi citatis adde codicem Vaticanum Ottobonianum, signatum num. 358. In hoc codice chartaceo, qui est saeculi XVII, continetur a fol. 66r ad 127v Vita S. Ioannicii conscripta a Saba monacho. Cfr. E. Feron et Battaglini, Codices manuscripti Ottoboniani bibliothecae Vaticanae, Romae, 1893, p. 185.
Pag. 324, col. 2, lin. 18 a fine. — Pro 16 decembris lege 15 decembris.
Pag. 336, lin. 18. — Pro Theophanus lege Theophanes.
Pag. 344, col. 2, lin. 12 a fine. — Post vocem Lisum dele litteram q, et post vocem Chelidone, pro r substitue q.
Ibid., lin. 11 et lin. 6 a fine. — Pro litteris s et t substitue r et s.
Pag. 358, lin. 14 a fine, adde ad annot k. — Cfr. quae scripsi de hoc agrapho in Byzantinische Zeitschrift, tom. III, p. 150.
Pag. 359, lin. 5. — Pro Βαθέος lege Βαθέως.
Pag. 417, lin. 4. — Pro Petrus lege Paulus.
Pag. 438, not. 10. — Sic lege: quibus Clarus asseritur natus esse anno 865, passus vero anno 884.
Pag. 443, num. 27, lin. 9. — Pro in rebus lege in iis.
Pag. 444, col. 2, lin. 12. — Pro tunc lege tum.
Pag. 454, annot. k. — Adde: Nuper v. cl. A. Pigeon confirmare conatus est sententiam iam olim ab aliis propositam, nempe idem esse monasterium Mandanense, quod monasterium S. Michaelis in Monte Tumba; cfr. Vie des saints du diocèse de Coutances et d'Avranches, tom. I (1892), p. 37 – 41.
Pag. 459, num. 5 et pag. 467. — Cum nuper codices manuscriptos evolveremus, qui in Archivo historico civitatis Coloniensis (Historisches Archiv der Stadt Coeln) asservantur, alterum eiusdem Vitae posterioris exemplar offendimus in codice 170 (fol. 18v – 28), qui non multo post annum 1463 Coloniae exaratus est [Codices nempe eiusdem bibliothecae 164, 171 et 170 exhibent nobis volumina primum, tertium et quartum Passionalis sanctorum ad usum monasterii “Corporis Christi” in Colonia a fratre Simone, huius domus canonico regulari, descripta. Iamvero ad calcem cod. 171, fol. 310v notavit Simon se hoc volumen, tomum nempe Passionalis tertium, anno 1463 perfecisse.] . Dolemus autem fieri non potuisse ut hunc librum, qui Darmstadtensi paulo antiquior est, ad editionem nostram parandam adhiberemus. Ceterum uterque codex ex eodem exemplari exscriptus videtur. Communes nempe habent mendas non paucas; sed est ubi veram lectionem nem solus Coloniensis servavit, est ubi solus Darmstadtensis, ut dici nequeat hunc ab illo esse derivatum. Coloniensis codicis lectiones (= 2), quantum satis esse visum est, subiungimus.
P. 467, cap. 1, not. 1: a. P. p. miniator 2; — not. 2: bigantini 2; — post duas lineolas: etiam om. 2; not.3 prudencie 2; — not. 4 p̃videret 2; — not. 5 induatur 2; — not. 6 volabat 2; — post quinque lineolas in textu: iubente 2.
P. 468, cap. 4, not. 1. Post e. d. subrogatur 2; — Cap. 5, not. 1 Iam 2; — not. 2 populo 2; — not. 3 considerato 2.
P. 469 – 70, cap. 7, not. 1 est 2; — not. 4 cepta 2; — Cap. 8 not. 1 ad hec 2; — Cap. 9, not. 1 sperabatur 2 (recte).
Pag. 471, cap. 10, not. 1 ostendens 2; — Cap. 11, not. 2: om. 2; — Cap. 12, not. 1 votum; — not. 3 quis in hoc hoste requiratur 2; — not. 4 dilectioni 2.
P. 472, cap. 14, not. 1 Theophain 2; — not. 2 omnes 2; — not. 3 augusti 2; — Cap. 15, not. 1 tractusatque tractus 2; — Cap. 16, not. 1 sui 2; — not. 2 illuc 2.
P. 473, cap. 17, not. 2 concurrit 2.
P. 474, cap. 22, not. 1 dixerat 2; — not. 2: om. 2.
P. 475, cap. 23, not. 1: plaudat 2; — not. 2 consociorum 2; — Cap. 25, not. 1: Wolfrannius et Wolfrãnius 2; — not. 2 facientibus 2; — not. 3 minimum 2; — not. 4 dicunt adest in 2; exarata om. 2; — not. 5: cum 2.
Pag. 476, cap. 26, not. 1: om. 2; — Addit. 1, not. 1: sic 2.
P. 477, not. 2: ad 2; — not. 3: eiulans 2 (recte); — not. 4 et 5: ita etiam 2.
Pag. 467, ad cap. 1 et not. 1. — Adde: Ut fingeretur Gregorius noster Calaber in partibus Graeciae ortus esse, contulisse videtur imago quaedam byzantina S. Nicolai, opere musivo depicta, quae olim in abbatia Porcetensi conservabatur, hodie vero Porceti in ecclesia parochiali S. Iohannis reposita est [Imaginis specimen ediderunt F. Bock, Die Reliquienschätze der ehemaligen gefürsteten Reichs-Abteien Burtscheid und Cornelimünster (1867), p. 16; J. Laroche, Iconographie de S. Nicolas, in Revue de l'Art chrétien, 4e sér., tom. II (1891), p. 112; de eadem vide etiam F. X. Kraus, Die christlichen Inschriften der Rheinlande, 2ter Th., 2te Abth. (1894), p. 232 – 3.] . Illam nempe putabant ab ipso Gregorio huc esse advectam [Cfr. Caesarii Heisterbacensis, Mirac., lib. VIII, cap. 76.] . Ad oram autem inferiorem formae, qua saeculo XIII imago circumdata est, appositae sunt argento caelatae imagines S. Benedicti atque S. Gregorii.
Pag. 476, not. 2. — Adde: Epitaphium S. Gregorii, quale an. 1611 renovatum erat, edidit etiam Petrus a Beeck, Aquisgranum (1620), p. 234. — De baculo pastorali S. Gregorii videsis iam F. X. Kraus, op. cit., p. 233; perstat clarissimus auctor in falsa opinione, qua Gregorius asseritur exstitisse frater Theophanu imperatricis et avunculus Ottonis III.
Pag. 548, col. 1, lin. 36. — Pro appellat lege appellet.
Pag. 554, col. 2, lin. 25. — Pro Heremitanum lege Heremitarum.
Pag. 561, col. 2, lin. 25, et pag. 573, col. 2, lin. 4. — Verba S. Gregorio tributa desumpta sunt ex Iohannis Diaconi Vita S. Gregorii, lib. II, c. 104.
Pag. 571, col. 2, lin. 29. — Pro 873 lege 973.
Pag. 577, col. 1, lin. 33. — Pro missalia, vestimenta lege missalia vestimenta.

INDEX HISTORICUS IN TOMUM II NOVEMBRIS

A

Abimelechi exstasis celebrata apud Graecos die 4 nov. 214 a

Absolo praepositus coenobii Sancti Victoris Parisiis extr. saec. XII 216 a

Acarisia familia civitatis Bononiensis 241 b

Achalm (comes de) perperam dictus pater S. Wolfkangi 537 d

Achericus, successor S. Gulielmi, rector coenobii Bellimontis circa med. saec. IX 74 b, c, e

Achillas catecheta Alexandriae 259 e

Adalardus ep. Claromontanus saec. X 242 e

Adalbertus ep. Pragensis extr. saec. X, privilegium dedisse fertur pro ecclesia Pragensi 542 e, 544 d; miraculum eius invocatione impetratum 582 b

Adalbertus ab. Hornbacensis, extr. saec. X 51 b c, 52 a

Adalbertus Bambergensis Vitam S. Wolfkangi auctore Othlono fontem adhibuit 529 d

Adalbertus benefactor coenobii Hornbacensis anno 827. 24 d

Adalbertus. Cfr. Albertus

Adalwinus ep. Ratisponensis extr. saec. VIII 546 b; 564 d

Adebertus ep. Arvernorum saec. VIII 242 f, 243 b, d

† Adela seu Adula, perperam dicta filia Dagoberti regis, abbatissa Palatioli apud Treveros 303 c, 305 b

Adela filia Bodoli, saec. VIII 23 c

Aegidius frater ducis Britanniae, anno 1450 necatus 522 d

† Aegistus unus ex 72 Christi discipulis, martyr Bardevici 71 a

Agapetus I p. 237 e

Agapetus cubicularius imperatoris Cptani, saec. IX 425 f

† Agapii monasterium in monte Olympo 323 f, 356 e, 402 e

† Agathae apparitio 97 c, d.

† Agricolae et Vitalis ecclesia Claromonte 250 b

Albanus (?) sepultus in vico S. Clari in Normannia, saec. IX vel X 453 c

Albertus ep. Pataviensis anno 1369 551 a

Albertus ep. Ratisponensis anno 1420 587 not. 15

Albertus ep. Salonensis an. 1480 et 1490 593 a, d

Albertus a Bonstetten scriptor legendae S. Iddae de Toggenburg 103 a, d, 104 f, 111 c, etc.

Albertus. Cfr. Adalbertus

† Albini monasterium Andegavense 491 sqq. passim

Albuinus ep. Sabionensis an S. Wolfkango familiaris? 555 c, d

Alexander Caesariensium comes Aureliano imperatore 227 b, 230 b

Alexander abbas Gemmeticensis in. saec. XIII 446 d, f

Almus dux Ungarus in. saec. XII 479 d, 480 c, 489 e

† Alphegus seu Elphegus ep. Wintoniensis saec. X 457 e

Alphinus seu Alfsinus ep. Wintoniensis saec. X 457 e

Alrerius seu Alterius mon. Sancti Petri de Avellana saec. XI 96 f

Amandus ep. Rhedonensis in nonnullis martyrologiis annuntiatur ad diem 4 nov. 214 a

Amantius ep. Leutevensis confictus a Saussayo 214 b

Amantius ep. Remorum confictus 214 b

† Amantius ep. Ruthenensis in martyrologiis Hieronymianis perperam martyribus Africanis annumeratus 232 f, 233 a

Amantius presb. Tifernas praetermissus ad diem 4 nov. 214 b

Ambrico. Vid. Embricho

† Ambrosius ep. Mediolanensis. Quae scripserit de SS. Agricola et Vitali 233 c-234 c; Florentiae basilicam construit in eorundem honorem 241 f

Amicus sacerdos mon. Sancti Petri Avellani (diversus a S. Amico) saec. XI 98 f, 99 a

† Anastasia abbatissa Horreensis in. saec. VIII 306 a

Anastasius oeconomus Eristes monasterii in. saec. IX 344 e

Anastaso mater S. Ioannicii 333 e, 386 e

† Andochii ecclesia in Alsatia 18 b

† Andreas apostolus Sinopensibus evangelium annuntiat 223 e; falso dicitur eis S. Philologum episcopum ordinasse 223 d; ecclesia Frisingae 592 e; monasterium Circlarense 459 e, 463 e, 464 b e, 466 e

Andreas presbyter in coenobio Circlarensi saec. X 463 f

† Angilberti ab. Centulensis translatio facta die 5 nov. 214 c

† Aniani monasterium Aurelianis 242 f

Anna mater S. Gregorii Porcetensis 463 b

Anso ab. Lobiensis, die 4 nov. 800 vita defunctus, non videtur fuisse honoratus ut sanctus 214 c, d

Anthinus pastor caprarum in monte Olympo extr. saec. VIII 341 e

† Antonius ab. in Aegypto 374 b, 433 c

† Antonius iunior, monachus in monte Olympo saec. IX 369 c; eius Vita adhuc inedita 324 b

† Antonii de Padua Vita a Siccone Polentono conscripta 510 b; reliquiae 513 a; apparitio 516 c

† Antonius Peregrinus e domo Manziorum ortus 512 c; eius Vita a Siccone Polentono conscripta 510 b, 512 b; reliquiae Paduae 513 a, b, e

Antonius ep. Novgorodensis in. saec. XIII 312 f

Antonius hegumenus monasterii Heliae Altarium saec. VIII 324 a, 360 a, 406 b

Antonius abbas Agaurorum in monte Olympo saec. IX 323 f, 365 e, 427 f

Antonius monachus in monte Olympo saec. IX 389 e

Apelles haereticus 377 d

† Apollinaris martyris et Nicolai coenobium Porcetense 461 f, 474 c

Apollinarius haeresiarcha 377 d, 420 d

Ardman (Gulielmus) testis testamenti S. Ermengaudi 85 b

Arduinus eleemosynarius in monasterio S. Albini Andegavensis in. saec. XII 496 e, 500 f

Aribo seu Arbo comes Palatinus extr. saec. X 563 e, 567 b, 581 e

Aristobulus dicitur fuisse pater S. Perpetuae, uxoris S. Petri apostoli 220 b; cognominatur etiam Zebedaeus et a quibusdam praedicatur frater Barnabae apostoli 220 c

Arius haeresiarcha 259 e, 419 f; an catecheta Alexandriae fuerit 260 a

† Arnaldi ab. reliquiae Paduae 513 a

Arnaldus vicecomes, frater S. Ermengaudi 77 c, 85 f

Arnaldus Esclua testis testamenti S. Ermengaudi 85 b

Arnoldus ab. Porcetensis saec. X 461 a, 462 not. 7, 475 c e f

Arnoldus, al. Arnolfus, mon. Sancti Emmerammi scripsit de S. Wolfkango 527 b, 528 a, 529 a, 566 a

Arsacius mon. saec. IX 330 c, 331 b

Arsaphius energumenus a S. Gregorio Porcetensi sanatus 464 d

Arthurus de Richemont dux Britanniae anno 1457 – 58 523 c d

Asdrubal, canonicus Derthonensis an. 1580 245 d

Aspertus ep. Ratisponensis extr. saec. IX 564 d

† Athanasius patriarcha Alexandrinus 431 f

Athanasius praepositus Studita saec. IX 422 d, 431 d

Athao seu Atho vel Acto ep. Theatinus saec. XI 98 a, 99 e

Athelstanus rex in Anglia saec. X 456 c, 457 d

† Athelwoldus seu Ethelwoldus ep. Wintoniensis saec. X 457 e f

Athenagoras catecheta Alexandriae 257 c

† Athenogenis monasterium in monte Olympo 324 a

Atta amita S. Wolfkangi 539 a, 556 e

† Augustinus, Anglorum apostolus 250 f

Aurelianus imp. 229 e, 230 a, 230 b

Auxano mon. in Bithynia saec. IV 323 b

Azo sacerdos mon. Sancti Petri de Avellana saec. XI 97 f

B

Bailletti Iohannes notarius publicus in dioecesi Leodiensi extr. saec. XV 298 a

Bartholomaeus Pisanus O. M. extr. saec. XIV, praetermissus ad diem 4 nov. 214 e

Basilius patriarcha Cptanus, monachus fuit in monte Olympo 325 a

Basilius hegumenus Cellularum, frater S. Pauli Latrensis 324 a e

Basilius oeconomus monasterii Heliae Altarium saec. IX 360 d, 406 e

Basilius scriptor Vitae S. Euthymii Thessalonicensis 324 d, 328 d

† Bassiani ep. Laudensis (in Italia) translatio 214 e

Baturicus ep. Ratispon. in. saec. IX 546 d, 549 b, 564 d

Beala, nomen mulieris ficticium 47 e

† Beatricis Altesinae v. reliquiae Paduae 513 b c

Beldingus archiep. Salisburgensis interest translationi S. Wolfkangi anno 1052 586 f

Belgañon (Petrus de) notarius publicus Naxarae in Hispania an. 1533 244 a

† Benedicti regula in omnibus Francorum regni coenobiis iussu Ludovici Pii observata 426 a; monasterio Inferiori Ratisponae imposita 553 a b; apparitio 186 e

Benedictus Gisonis clericus, camerarius S. Berardi 132 f

Benedictus ab. Porcetensis in. saec. XI 462 b c

Berardus pater S. Berardi 129 a f

Berardus ep. Theatinus in. saec. XII 133 d

Berlaius vir nobilis Andegavi in. saec. XII 495 a f

† Bernardus ab. Claraevallensis scriptor Vitae S. Malachiae 136 b sqq. passim; apparitio 515 b

Bernardus mon. Casinensis extr. saec. XI, scriptor Vitae S. Amici 91 a e

Bernardus vicecomes Confluentinus vel Urgellensis, pater S. Ermengaudi 77 b e f, 78 a

Bernardus pater B. Alpaidis 175 e

Bertholdus princeps seu dux in Alamannia, S. Pirminii adiutur in condendo monasterio Augiensi 13 a b d, 14 c; frater Nebi (?) 14 c

† Bertrandi Fontaniva reliquiae Paduae 513 a

Betulfus ep. Traiectensis in. saec. VII, idem, ut videtur, cum Gundulpho 292 f

Bevers (Dominus de) dominus de Veris extr. saec. XV 279 e

Billa vid. Willa

† Birinus Anglorum apostolus 457 f

Boleslaus II dux Bohemorum post med. saec. X 541 e, 542 b, 544 a

Boleslaus rex Poloniae; fabulae de consuetudine S. Emerici cum eo 484 a b

† Bonifatii et Alexii monasterium Romae 459 a c

† Bonifatius ep. Moguntinus episcopos ex apostolica delegatione in Germania ordinat 561 b, 564 a; Amorbacensem ecclesiam consecrasse legitur 21 e f; congressus cum S. Pirminio 23 d e, 42 a b; eius martyrium, poenae divinitus interfectoribus inflictae, prodigia in translatione corporis eius 42 d – 45 b

Bonifatius discipulus S. Amici 95 b

Borrell (Witardus) testis testamenti S. Ermengaudi 85 b

Borelli comites Valvenses in Aprutio saec. XI 98 b, 99 e

Borrellus miles apud Salmurum in. saec. XII 499 f

Bosogonus famulus monasterii S. Mariae Andegavensis saec. XII 505 a

Boves (Carolus de) vicarius generalis Rotomagensis ante med. saec. XVII 447 not. 8

Brichthelmus seu Brinthelmus ep. Wintoniensis saec. X 458 d

Brigida, filia Heinrici II ducis, a S. Wolfkango baptizatur 554 f, 555 a; abbatissa 553 e f, 554 a, 574 e

Bruno, Heinrici ducis Bavariae filius, ep. Augustanus 579 e, 583 a

Bruno ep. Coloniensis saec. X 566 d, 569 d e, 571 c d

Bryennes, consobrinus Leonis Armeni 347 e, 392 e, 393 d

Buozzo clericus S. Wolfkangi 580 b

Burchardus ab. Mallerstorfensis 556 d

Burchardus ab. Sancti Emmerammi Ratisponae 1030 – 1037 527 c e, 528 b

C

† Caius ep. Ephesinus praetermissus ad d. 4 nov. 216 e

Calderamnus cancellarius anno 724 subscripsisse legitur diplomati (apocrypho) Caroli Martelli. 14 b

Callistrati monasterium Cptanum 312 d f, 598

Calwe (Henricus a), abbas Augiensis (ob. circa an. 1234), non videtur conscripsise Vitam metricam S. Pirminii, sed orationem aliquam panegyricam 5 e, 6 b

† Canan sacerdos, confictus, ut videtur, in martyrologio Dungallensi 214 f

† Cannechus sacerdos in Hibernia, extr. saec. VIII 310 b c

Carolus Audax, dux Burgundiae, iubet ut Dionantum referatur corpus S. Perpetui 296 c, 297 a d

Carolus M. falso asseritur privilegium exemptionis concessisse monasterio S. Emmerammi Ratisponensi 561 b, 545 e, 547 d, 548 e

Caroli Martelli largitionis pro monasteriis Disentino 9 c d, 10 a, Augiensi 13 b, Amorbacensi 21 f; diplomata (apocrypha) pro monasteriis Augiensi 13 c – 14 b, et Hornbacensi 23 d

† Cataldi ecclesia Fr. Praedicatorum Arimini 212 b

† Catharinae m. apparitio 212 a

Catholicus discipulus S. Malachiae 164 e

† Celsus ep. Ardmachanus 150 e f, 145 e; obiit, ut videtur, an. 1129 139 c

Centuclades schismatici byzantini saec. IX 382 c

Chapeaville Ioh. scripsit Vitam S. Perpetui 295 c, et Miracula eiusdem 299 b d e

Christianus, ab. Mellifontis saec. XII 149 b

Christianus frater S. Malachiae in Claraevallensi coenobio disiplinam monasticam edoctus 154 f, 155 f

† Christodulus saec. XI monachus fuit in monte Olympo 324 e

Christophorus incola montis Olympi saec. IX 363 d, 423 f

† Chrysogoni ecclesia titulus cardinalis presbyteri Romae 129 b, 131 c, 127 b

† Clarus Villacassinensis in Hispania, persona commenticia 450 d e f, 451 a d

Clemens catecheta Alexandriae 257 c

Clemens notarius S. Theodori Studitae 357 e, 404 f

† Clodulfus ep. Mettensis med. saec. VII, invisit Treveris parthenona Horreensem 300 d, 307 b – 308 d; falso traditur condidisse coenobium Porcetense 462 c

† Colmanus ep. Cluanensis perperam apud Castellanum traditur obiisse die 4 nov. 225 a

† Columbanus Luxoviensis monasterii fundator 148 d

† Columna (Petrus de) Romanorum consul, cum Paschali II papa inimicitias agit 127 a b, 129 a, 130 e

Concordia, nomen uxoris S. Petri apostoli, secundum Helecam Caesaraugustanum 220 b

Conganus ab., ut aiunt, Suriensis in Hibernia 137 a – d; non videtur ipse scripsisse Vitam S. Malachiae, sed auctor fuit S. Bernardo ut eam scriberet 137 d e, 143 e; familiaris S. Malachiae 163 e

† Congellus primus ab. Benchorensis 148 d

Conradus dux Carinthiae in. saec. XI 52 f

Conradus Theutonicus paenitens extr. saec. XI 490 a

† Constantiae v. apparitio 516 d

Constantinus Magnus imp. 348 d, 377 f

Constantinus V Copronymus imp. Cptanus 324 b, 333 e, 403 f

Constantinus VI iunior imp. Cptanus 337 f, 384 a, 386 f

Constantinus VII Porphyrogenetus imp. monachos Olympicos invisit 324 a, 325 b, 364 a

Constantinus consularis in Bithynia saec. IX 365 f, 366 d

Constantinus, filius Boilae, praefectus mensae imperatoris, dein monachus in monte Olympo saec. X 324 d

† Constantini Iudaei Vita inedita citatur 324 b e, 326 e, 331 f

Copres ab. in Aegypto saec. IV: traditiones de eo in synaxario aethiopico 215 b c

Cormacus rex Desmondiae in Hibernia regno pulsus 146 b, 147 f; S. Malachia magistro vitae piae utitur 139 e f, 150 b c

† Cosmae et Damiani coenobium in monte Olympo 398 d, 421 d

Cosmae Pragensis de prima constitutione sedis Pragensis testimonium discutitur 542 b – 544 b

† Crescentii reliquiae Paduae 513 a b

Cy… cfr. Qui…

† Cyriaci cuiusdam martyris reliquiae anno 1185 haud procul Gemmetico 446 d

† Cyrillus Alexandrinus 373 e

† Cyrillus Slavorum apostolus in monte Olympo aliquandiu moratus 314 d

† Cyrinus famulus S. Clari 442 f, 443 a, 445 d, 446 d, 447 d e, 452 f, 453 a, 454 f, 455 a d

D

Dagobertus I rex Francorum pater fuisse fertur SS. Irminae et Modestae 301 c, 302 c d 303 b c d f, 304 a b d e, 306 d

† Danielis m. reliquiae Paduae 513 a

† Daniel hegumenus insulae Thasi saec. IX 360 f, 361 d, 405 f, 414 f

† Dasius et socii mm. praetermissi ad diem 4 nov. 215 c d

† David, Georgii et Symeonis saec. IX Acta adhuc inedita 329 e

David ep. Cassianensis saec. X 463 c, 468 b

David rex Scotiae saec. XII 155 f, 156 a

Denyaldus (Robertus) decanus Gisortianus ante med. saec. XVII scripsit, de Vita et miraculis S. Clari 444 a b c d, 446 a, 447 b c, 550 b e

Denysse Nicolaus O. M. in. saec. XVI sermones de SS. edidit 438 c, 455 f

† Desiderii ecclesia in Alsatia 18 b

Didymus catecheta Alexandrinus 257 b

Dietmarus ep. Pragensis 541 d, 542 a, 544 b

Dieto vid. Theodo

Diocletiani et Maximiani persecutio 237 c d, 238 d, 246 c, 247 e

† Dionysius ep. m. patronus dioecesis Ratisponensis 532 c, 586 c; monasterium in Francia 437 d, 438 f, 439 b c, 449 a

Dionysius catecheta Alexandrinus 254 d, 257 d, 258 f

† Domicellae v. apparitio 516 e

† Dominici apparitio 212 a

Dominicus patriarcha Gradensis interest translationi S. Wolfkangi an. 1052 586 f

Dominicus praepositus Albae Regiae in Ungaria saec. XIV 486 e f

Dominicus discipulus S. Amici 94 b

Domitianus ep. Traiectensis med. saec. VI 292 f

Doranus ep. in Scotia praetermissus ad diem 4 nov. 215 d

† Dormientes (Septem) praetermissi ad diem 4 nov. 215 a

Dosithaeus mon. in monte Olympo saec. IX 316 f, 421 f

Drosus notarius et spatharius saec. IX 368 e, 428 d

Dubricius ep. Landavensis praetermissus ad diem 4 nov. 215 e

Durachienses (comites), vid. Otto

E

E… cfr. He…

Eadmundus rex Saxonum occidentalium saec. X 242 c

Eadmundus rex Saxonum orientalium post med. saec. IX 438 e f, 440 a, 442 b – f, 451 a, 453 d

Ebregisus ep. Traiectensis (?) in. saec. VII 239 a c; praetermissus ad diem 4 nov. 215 e

Eduardus pater S. Clari Vulcassini 451 a

Elphegus vid. Alphegus

Embricho, ab. Ambrico, ep. Ratisponensis extr. saec. IX 546 f, 564 d

† Emmerammus ep. Ratisponensis m.: eius Vita 527 c d, 560 d; translatio saec. VIII 564 c; ecclesia et coenobium Ratisponae 545 a – 549 a, 545 a – 549 a, 559 d, 561 b d, 564, 575 b e, 581 f, 522 c

Epiphanius mon. in monte Olympo saec. IX 379 f, 380 d

Epiphanius mon. saec. X, scriptor Actorum S. Andreae 223 f

Erchanbertus ab. Altahensis infer. extr. saec. X 556 a b

Erchanfridus ep. Ratisponensis saec. IX 564 d

† Erentrudis monasterium Salisburgi 552 a b

† Erhardus ep. extr. saec. VII, apparet S. Wolfkango 552 e, 574 a b; eius reliquiae Ratisponae 575 d

Erimannus Miro testis testamenti S. Ermengaudi 85 b, 86 e

Erminitrudis, filia Pantini saec. VII 305 a

Ethelstanus vid. Athelstanus

Ethelwoldus vid. Athelwoldus.

Eugantrus notarius in Oriente saec. IX 425 e

† Eugeniae v. m. reliquiae Naxarae 244 a b d

† Eugenius III papa Cistercii moratus an. 1147 140 f, 164 d

Euphrasius puer mutus saec. VI invocatione S. Amantii sanatus 284 e

Euphrosyna mater Belae III regis Ungariae 486 d

† Eusebius ep. Bononiensis extr. saec. IV 239 a, 247 e

Eusebius ficticius Caesariensis ep. saec. XI 480 d, 489 e f, 490 a

Eustachius ep. Ruthenensis subscripsisse legitur epistulae ad S. Leonem I missae anno 451 273 b

† Eustathii coenobium in monte Olympo 324 a, exstructum a S. Ioannicio 351 e, 378 e, 394 f, 396 f

Eustathius reclusus in Bithynia saec. IX 360 d

† Eustratius hegumenus Agaurorum in monte Olympo 345 d, 346 f, 352 e, 355 d, 356 d, 357 e, 361 e, 362 f, 363 d, 365 e, 367 f, 389 e, 390 d, 391, 392 d, 393 d, 398 d, 401 e, 402 d, 406 f, 415 e, 416, 421 d, 422 e, 423 d, 425 d, 431 d

Eutyches haeresiarcha 419 f

Eutychianus mon. in Bithynia saec. IV 323 b

Euthymius ep. Cptanus monachus fuit in monte Olympo 325 a

Euthymius hegumenus, e patricia domo, saec. IX 427 f

Euthymius frater Danielis, hegumeni Magni Agri saec. IX 361 d, 365 d

† Euthymius iunior Thessalonicensis saec. IX 324 d, 328 c, 336 b

Evandrius captivus Sarracenorum saec IX 379 e

F

† Fabiani ecclesia in Hornbach 53 d e

Fabianus praepositus Albensis, dein ep. Bacsiensis extr. saec. XI 479 c, 490 e

† Felicitatis corpus Paduae 512 f, 513 a

† Felix et Eusebius martyres praetermissi ad diem 4 nov. 215 e

† Felicis et Ermengaudi ecclesia in villa Aquateba. 83 b

† Felix de Valois praetermissus ad diem 4 nov.; documenta quae de eo feruntur satis dubia vel suspecta 215 f, 216 b

† Fidentii reliquiae Saleti in territorio Paduano 513 b

† Floriani ecclesia in Frasdorf 592 e

† Folquembergus prior S. Clari ad Eptam in. saec. XV 445 b, 447 c

Fortunatus (Venantius) nimis gratuito dicitur scripsisse Vitam S. Amantii 270 a – d

† Francisci Assisinatis apparitio 516 b

Franciscus I dux Britanniae an. 1442 – 50 522 d

Franciscus II dux Britanniae ab anno 1458 521 d, 523 e f

Fridericus archiep. Salisburgensis post med. saec. X 559 d, 572 e

Fridericus ep. Traiectensis ante med. saec. IX 442 e

Frithestanus ep. Wintoniensis ante med. saec. X 456 b d c

Frugerius ep. Bononiensis saec. XII 240 d, 253 b

Fulbertus eremita in dioecesi Senonensi extr. saec. XII 196 d

Fulco comes Andegavensis in. saec. XII Duatum castellum obsidet 501 a

Furatus Ioh. presb. vel ep. saec XII 128 c f, 129 c, 133 a

G

† Gabrielis archangeli apparitio 515 f

Gallus Oehem chronista 6 b, 529 d, 538 c sqq.

† Gamas = Amantius 214 b

Gambara (Caesar a) ep. Derthonensis extr. saec. XVI 245 a d

Garemannus vid. Warmannus

Garinus monachus coenobii S. Albini Andegavensis in. saec. XII 500 c

Gaubaldus ep. Ratisponensis 564 c

Gebehardus ep. Eichstetensis interest translationi S. Wolfkangi anno 1052 586 f

Gebehardus seu Iaromir ep. Pragensis extr. saec. XI 542 e – 544 d

Gebehardus I ep. Ratisponensis in. saec. XI 548 b, 564 d

Gebehardus II ep. Ratisponensis saec. XI 564 d

Gebehardus III ep. Ratisponensis med. saec. XI 548 d, 564 d, 586 f

Gebehardus ab. Windbergensis XII 530 f

Geirucius vid. Raimundus

Geisa dux Ungarorum plebis suae conversionem ad veram fidem non parum promovit 491 a; utrum a S. Wolfkango baptizatus sit 539 f

Gelasius post Malachiam ep. Ardmachanus 153 c

† Genesius ep. Lugdunensis praetermissus ad diem 4 nov. 216 c

† Georgii ecclesia Besprimiensis 489 a; Cellarum monasterium in monte Olympo 358 c, 423 d

† Georgius mon. vid. David

Georgius ab. in monte Olympo in. saec. IX 344 f

† Georgius Limniota mon. in monte Olympo saec. VIII 323 e

Georgo filia Michaelis Curopalatis imp. 350 a

Geraldus archidiaconus testis testamenti S. Ermengaudi 85 b, 86 f

Geraldus Miro testis testamenti S. Ermengaudi 85 b

† Gerardus ep. Csanadensis in. saec. XI 480 e, 483 a b, 485 a c d e

† Germani de Pratis abbatia Parisiensis 446 d

† Germanus ep. Cptanus saec. VIII 382 f

† Gertrudis abbatissa Nivialensis 299 c f, 300, 301 c d f, 305 e, 306 f, 307 e, 308 b

Gertruda utrum mater S. Wolfkangi 539 a

Gilbertus ep. Limiricensis et legatus apostolicus in Hibernia saec. XII 151 b c, 155 e

Gilbertus eremita in dioecesi Senonensi in. saec. XIII 196 c

† Gildas presbyter annuntiatus in martyrologio Gormanni ad d. 4 nov. 214 f

Gilduinus ab. coenobii Fontis Iohannis in tractu Aurelianensi extr. saec. XII 187 b c, 207 e

Gisela filia Heinrici ducis Bavariae 583 a

† Godehardus ab. a S. Wolfkango presbyter ordinatus 556 b

Gorderus (Inecus) notarius publicus Naxarae in Hispania an. 1533 244 a

Gosbertus ab. Tegernseensis extr. saec. X 555 a e

Goubert L. L. inepte disseruit de S. Nicasio 441 c

Grassolus (Hieronymus) a secretis Philippo II, regi Hispaniarum, an. 1592 244 d

Gregolini de Sogliano (Rodolphus) fundator domus hospitalis Arimini saec. XII 212 a

Gregorius ep. Alexandrinus arianus saec. IV, perperam ut sanctus annuntiatus 216 c

Gregorius ab. Agaurorum in Olympo extr. saec. VIII 323 f, 339 f, 340 d, 341 e, 345 d, 346 f, 347 d, 361 e, 391 a

Gregorius ab. Einsidlensis post med. saec. X 570 b, 571 d

Grimaldus ep. Pennensis in. saec. XII 133 d

Gu… cfr. W…

Gualterius ep. Valvensis in. saec. XII 133 d

Guedald sacerdos testis testamenti S. Ermengaudi 86 e

Guibertus antipapa extr. saec. XI praeponit episcopum ecclesiae Marsorum 131 e

Guido mon. S. Albini Andegavensis in. saec. XII 495 b

Guido de Castris abbas Dionysii ante med. saec. XIV, scriptor Sanctilogii 438 a d, 439 e

Guisla mater S. Ermengaudi 77 b e, 78 a

Guisla soror S. Ermengaudi 77 b

Gulielmus de Flotenis, ab. coenobii S. Iohannis Senonensis post med. saec. XII 167 e, 196 d, 197 d

Gulielmus sacerdos testis testamenti S. Ermengaudi 85 b

Gulielmus archidiaconus testis testamenti S. Ermengaudi 85 b

Gulielmus filius Bernardi archidiaconus testis testamenti S. Ermengaudi 85 b, 86 e

Gulielmus Ardman testis testamenti S. Ermengaudi 85 b

Gulielmus iudex Urgelli ante med. saec. XI 85 b, 86 f

Gulielmus, alterum nomen, ut dicunt, S. Clari Vulcassini 449 b, 453 e

Gundebertus sacerdos testis testamenti S. Ermengaudi 85 b

Gundulfus ep. Traiectensis, idem, ut videtur, qui alias dicitur Betulfus 292 f

Guntharius ep. Ratisponensis saec. X 564 d

Gurias mon. Olympicus saec. IX 395 d

Gurias, magus in Lydia in. saec. IX 350 f, 351 e

Guttierez (Iohannes) prior S. Mariae, Naxarae in Hispania an. 1592 244 c

H

Ha…, He…, Hi… cfr. A…, E…, I…

Haketus ab. Dunensis in Flandria extr. saec. XII, praetermissus ad diem 4 nov. 216 c d

Hamelinus ab S. Albini Andegavensis in. saec. XII 501 b

Hansiz Marcus, S. I.: eius controversia cum monachis S. Emmerammi de prisco coenobii statu 545 a b

Hartwicus ep. Salisburgensis in. saec. XII 556 d, 563 e f, 567 b, 581 e; non scripsit Vitam S. Emerici 479 b

Helfenstein (Georgius comes de) praefectus Alsatiae extr. saec. XVI 29 b

Helfenstein (Schweikardus comes de) extr. saec. XVI 4 e, 28 e – 29 b

Helias mon. Olympicus, saec. IX 355 e, 356 d, 401 f, 402

† Heliae monasterium in Olympo 324 a, 357 e, 404 f

Helswendis abbatissa Porcetensis saec. XIII 476 b f

Henricus ep. Ratisponensis extr. saec. XIII 592 a

Henricus archiep. Treverensis post med. saec. X 554 d, 560 f, 566 b c d, 568 b c e, 569 b c, 571 a b c

† Henricus II imp. 53 b c, 253 a, 462 a, 477 c f, 491 b, 531 f, 533 b d f, 536 e, 548 b c, 555 f, 556 a, 562 d, 567 b, 581 a, 582 c – f, 583 a

Henrici IV imp. privilegium pro sede Pragensi 542 e, 543 b

Henricus Bavariae dux II saec. X 531 f, 541 e, 552 f, 554 b, 556 a, 574 d e, 578 e, 579 e

Henricus dux Normannorum, comes Andegavorum circa med. saec. XII 492 d, 504 e

Henricus comes Borsalus (de Borssele) post med. saec. XV 297 d f

Henricus a Calwe vid. Calwe.

Henricus conversus de Hemmenrode praetermissus ad diem 4 nov. 216 d

Henricus filius Davidis regis Scotiae saec. XII 155 f, 156 a

Henricus de Toggenburg maritus B. Iddae 120 c – 123 e

Henricus Zwifaltensis, prior claustri de Ochsenhausen, praetermissus ad diem 4 nov. 216 d

Henselminorum familia Paduae saec. XII 513 d

Heraclas catecheta Alexandrinus 254 d, 257 d

Hermaeus ep. Balburensis subscripsit anno 381 synodo Cptanae 226 f

† Hermas ep. Philippopolitanus in Thracia praetermissus ad diem 4 nov. 216 e

Hermenegildus, alias Ermengaudus 77 b

Hicterius comes Arvernorum extr. saec. VIII 243 c

Hieronymus ep. Ariminensis anno 1326 promovet fundationem coenobii S. Catharinae 212 a b

Hieronymus de Werdea mon. Lunaelacensis saec. XV 531 c e, 534 a – f, scripsit paraphrasim Vitae S. Wolfkangi 535 a – c, et Vitam metricam eius 535 c – f, cum glossis 535 f, 536 a

Hilarion mon. Olympicus 324 c d

Hilarion mon. B. M. V. Cellarum in monte Olympo 358 c

† Hildulfus a quibusdam dicitur fuisse ep. Treverensis post med. saec. VII 308 b c d

Hohenzollern (Maria, ex comitibus de), uxor Schweikardi comitis de Helfenstein, opera B. Petri Canisii ad catholicam fidem reducta 28 e f

Hölzl (Adalgarius) mon. Lunaelacensis collegit miracula S. Wolfkangi 595 a

† Honoratus conf. in territorio Nivernensi, praetermissus ad diem 4 nov. 216 e

Honoratus vir potens apud Ruthenam civitatem tempore S. Amantii 279 b – e, 282 d

Honorius I p. S. Birinum in Angliam ad praedicandam fidem misit 457 f

Hugo ab. Farfensis saec. XI; eius obitus S. Amico divinitus revelatus 101 d e

Humbertus cardinalis ep. Sanctae Rufinae interest translationi S. Wolfkangi anno 1052 586 f

Hypatius archimandrita monasterii Olympii saec. VI 323 c

I K

† Iacobi ecclesia Compostellana: illuc peregrinationem suscipit S. Ermengaudus ante medium saec. XI 85 c

Iacobus ab. Hornbacensis circa medium saec. VIII 23 c d

Iacobus de Padua O. M. codicis scriba anno 1438 510 b

Iaromir ep. Pragensis vid. Gebehardus.

Imarus primus S. Malachiae institutor 144 f, 146 b, 149 f, 149 a

Inger ep. Nicaeae saec. IX 360 e, 406 f

Innocentium martyrum reliquiae in ecclesia Sancti Flori 269 e; Paduae 512 f

Innocentius II p. Romae benigne excipit S. Malachiam 155 d, 164 d

Innocentii III epistulae de inquisitione facienda in Vitam SS. Iohannis de Matha et Felicis de Valois 216 a b

Iofredus miles in tractu Andegavensi in. saec. XII 495 f

Iofredus famulus coenobii S. Albini Andegavensis in. saec. XII 499 a

Iohanna, nomen uxoris S. Petri apostoli secundum Symeonem magistrum 220 d

Iohanna mater S. Clementis papae 220 e

Iohanna ducissa Britanniae invigilat institutioni B. Franciscae de Ambasia 522 b

† Iohannis Baptistae apparitiones 190 b, 516 a; ecclesiae Bononiae 252 d, 253 d, in monasterio Antidiano in monte Olympo 366 e, Porceti 476 d; coenobium Porcetense (?) 461 e

† Iohannis ev. apparitiones 187 b, 190 b, 200 a, 204 c, 516 a; ecclesiae Ephesi 343 e, 409 d, in monte Olympo 413 e, ad Caput Aquae in regione Celanensi 129 b, 134 a b

† Iohannes Chrysostomus 250 f

† Iohannes Chisius invenisse fertur corpora SS. Agricolae et Vitalis 244 e f

† Iohannes de Matha agit cum Innocentio III de approbatione instituti B. Trinitatis de redemptione captivorum 216 a b

† Iohannes Zedazenus cum sociis Stephano et Elia praetermissus ad diem 4 nov. 217 d

Iohannis XIII p. epistula de institutione sedis Pragensis 542 b d, 544 b

Iohannes ep. Bononiensis an. 1165 cathedralem ecclesiam incendio dirutam instaurat 240 e

Iohannes Theutonicus ep. Bosniensis, generalis Ord. Praed., obiit an. 1252, a nonnullis beati titulo insignitus 217 b d

Iohannes Lacapenus ep. Bulgarorum saec. XI 325 a

Iohannes Camulianus ep. Chalcedonensis saec. IX 357 e, 404 f

Iohannes Cacosambas ep. Cptanus iconomachus saec. IX 329 e, 330 c, 372 d, 431 e

Iohannes Xiphilinus ep. Cptanus monachus fuit in Olympo 325 a

Iohannes ep. Nicomediensis saec. IX 433 c

Iohannes ep. Olomucensis extr. saec. XI 542 e, 543 b

Iohannes ep. Prusae saec. IX 429e

Iohannes ep. Signiensis ante med. saec. XII scriptor Vitae S. Berardi 126 b – d, 128 c

Iohannes Agnus ep. Traiectensis in. saec. VII 293 a

Iohannes hegumenus Antidii coenobii in Olympo saec. X 323 f, 340 a, 341 a, 344 f, 366 b

Iohannes de Tolosa canonicus regularis et prior vicarius perpetuus S. Victoris Parisiensis († 1659) scripsit de historia sui coenobii 438 d, 445 d

Iohannes Acacius Cptanus: eius Vita adhuc inedita 216 f, 217 a

Iohannes discipulus S. Amici 94 b

Iohannes Baronei pietate insignis, Arimini, obiit anno 1292 217 a

Iohannes Campanus vir nobilis, factus monachus saec. X 473 c d

Iohannes mon. Sancti Petri de Avellana saec. XI 97 a – e

Iohannes Franconis famulus Borelli comitis in Aprutio saec. XI 98 b

Iohannes miles de Petrella extr. saec. XI S. Berardum e custodia liberat 129 b, 130 f

Iose filia Salome, matris filiorum Zebedaei 220 e

Ioseph ab. monasterii Antidii in monte Olympo saec. IX 333 a, 375 b

Ioseph oeconomus ecclesiae Cptanae saec. IX 357 e – 358 d, 404 f

† Ioseph hymnographus ecclesiae graecae ante med. saec. IX 312 e, 313 d, 369 c

Iovinus militiae praefectus in Gallia saec. IV 237 a, 242 b

† Iphigeniae v. apparitio 516 a

† Irene hegumena monasterii Chrysobalanti saec. IX 328 f

Irene imperatrix Cptana extr. saec. VIII 334 d, 335 d, 383 c, 384 a, 386 f

† Irmina abbatissa Treverensis 301 c e, 302 b – 305

† Isaac vid. Theophanes

Isaac inclusus saec. IX 331 f

Isaac curator monasterii Clubii apud Cpolim saec. IX 361 f, 421 f

Isaias inclusus Nicomediae 330 f, 363 c

Isangrimus ep. Ratisponensis ante med. saec. X 546 b, 564 d

Isarnus avus S. Ermengaudi 77 b

Isarnus sacerdos testis testamenti S. Ermengaudi 85 b, 86 e

† Isidorus m. frater S. Pierii 254 f, 255 d, 260 c

Iuditha avia S. Henrici imperatoris monasterium Inferius Ratisponae restaurat 552 f, 553 a b

† Iuliana ecclesiam SS. Agricolae et Vitali Florentiae exstruxit 234 b, 228 b, 249 a

Iuliana anus in Gallia meridionali saec. VI 282 b

† Iuliani corpus Paduae 512 f

† Iustinae apparitio 516 d; reliquiae Paduae 513 a b; ecclesia ibidem 512 f

Ivo Brito Ord. Praed., prior provincialis in Terra Sancta, praetermissus ad diem 4 nov. 219 e

K… cfr. C…, Qu…

Krafft Bartholomaeus mon. Blaburensis ext. saec. XV codicum scriba 103 a

Kraus (I. B.) abbatis S. Emmerammi Ratisponensis controversia cum Marco Hansiz S. I. de prisco sui coenobii statu 545 b

L

† Ladislaus I rex Ungariae extr. saec. XI 485, 487 d, 490 e

Lambertus mon. Vizeliacensis in. saec. XII 500 c

Lambertus de Mundo e domo Lambertinorum vir nobilis in comitatu Bononiensi saec XI et XII 240 b

Landulfus ab. Sancti Stephani Bononiae, ante finem saec. XII 251 c

Lantfridus vid. Luitfredus

† Laurentii ecclesiae: Florentiae 241 f, Andegavi 497 e f

† Laurentius ep. Dublinensis apud Maurolycum annuntiatur ad diem 4 nov. et perperam dicitur fuisse ep. Rotomagensis 217 e

† Lazarus pictor m. 369 c

Lenta puer saec. X miraculo sanatus 465 a

† Leo p. I secundum Pagium obiit die 4 nov. 217 e

† Leo IX p. S. Wolfkangi corpus elevat 528 c d, 533 b, 534 a, 586 c, 587 d

Leo III Isaurus imp. Cptanus 333 f, 335 e, 337 f

Leo IV Chazarus imp. Cptanus 334 d, 383 c, 384 a

Leo V Armenus praefectus, dein. imp. Cptanus, proditor in pugna cum Bulgaris 347 d e, 349 b c, 350 a c, 392 f, iconomachus 352 e, 355 d, 372 d, 378 e, 392 e, 393 e, 404 e

Leo hegumenus Cellarum in monte Olympo, saec. IX 358 c

Leo Chamaedracon protovestiarius sub Theophilo imperatore Cptano 374 e

Leo patricius et sacellarius in imperio Cptano saec. IX 379 d, 425 f

† Leocadius pater S. Lusoris, de stirpe Vettii Epagathi 264 c f; nullatenus probatur fuisse proavus Gregorii Turonensis 264 f, 265 a

† Leodegarius patronus secundarius ecclesiae Murbacensis 15 b d, 18 a

Leonardus de Ruraemunda scriba saec. XV 533 a

† Leontini ep. ecclesia et reliquiae Paduae 513 a c

Leopardina mulier incola montis Olympi saec. IX 402 e

Leopoldus mon. Lunaelacensis colligit miracula S. Wolfkangi 595 a b

Lescuier (Petrus) canonicus S. Victoris Parisiensis saec. XVII 445 e

Libanius praeses romanus in Creta insula (saec. I?) 225 e f, 226 e f

Licastus pater S. Gregorii Porcetensis 463 b

Lidl Bernardus ab. Lunaelacensis saec. XVIII 594 f

† Linus p. praetermissus ad diem 4 nov. 216 e

Liudolfus archiep. Treverensis ineunte saec. XI: ei dicata est Vita secunda S. Pirminii 4 f

Loaysa (Garcia de) archidiaconus de Guadalaxara in ecclesia Toletana an. 1592 244 d

Losy Emericus archiep. Strigoniensis ante med. saec. XVII 486 d

Lu… cfr. Liu…

† Luanus monachus Benchorensis plurimorum monasteriorum fundator 148 d

† Lucae ev. reliquiae Paduae 513 a; ecclesia ibidem 512 f

† Lucas Stylita monachus in monte Olympo saec. X 323 f, 326 b

Lucia monialis Paduana in. saec. XIII 515 c d

† Ludovici ecclesia in oppido S. Mariae ad Fodinas constructa extr. saec. XVII 75 d

Ludovicus ab Ambasia, vice comes de Thouars, pater B. Franciscae 521 d e, 522 a f

Luitfredus (seu Lantfridus?) dux Alamannorum, 13 d, 14 e; adversus Francos circa an. 717 rebellasse traditur 9 c d, 10 a

Lupambulus seu Wolfkangus 558 b, 567 f, 570 d, 594 a

Lupus ep. Ratisponensis 564 b d

Lupus sacerdos, familiaris S. Amici 95 f

Luzo monachus in Italia saec. X 474 a

M

Maidulphus conditor monasterii Malmesburiensis, inter praetermissos saepius iam signatus 217 e

Malchus ep. Lismorensis alter S. Malachiae institutor 139 c, 146 a, 151 b c

Malchus, frater Christiani abbatis Mellifontis, monachus Benchorensis, discipulus S. Malachiae 149 a b, 159 d

Manes haeresiarcha 393 e

Marcianus Capella grammaticus 566 b, 568 b

Marcianus Marcomannorum dux urbem Ruthenam obsedisse legitur 287 e f

Marcus diaconus, auctor Vitae S. Porphyrii Gazensis 228 f

Margar seu Mungar sive Mugronius pater S. Malachiae 138 a – e

† Margaretae capella in templo S. Clari ad Eptam 445 b d

† Mariae Deiparae apparitiones 187 b, 190 b – f, 194 a d f, 200 a, 207 b c, 208 a b, 209 a b, 497 b, 515 e; ecclesiae: in Alsatia 18 b; Andegavi 497 f, 505 a; Aquasgrani 477 d; Argentorati 16 b; Dionanti 297 c, 298 b; Patavii 511 b; Urgelli 77 e, 79 a – f, 80 c d, 81 e f, 84 a, 85 c – 86 d; Veriae in dioec. Traiect. 297 e; Wintoniae 457 e; — monasteria: Coloniae 460 a e f, 475 e; Hornbacense 24 d, 40 b; Luxemburgi 25 f, 26 a b; Murbacense 15 c d, 16 b, 17 c e, 18 b; de Scotiis Namnetis 521 a, 524 a – 525 b; Naxarae in Hispania 244 c; in monte Olympo 324 a, 351 f; de Porciglia in territorio Paduano 513 b; de Ascella ibidem 513 b; Ratisponae 553 a; Treveris 300 e f, 301 a, 302 d e, 303 a c.

† Mariae Aegyptiacae apparitio 194 a

† Mariae Magdalenae apparitio 194 a; reliquiae Vizeliaci 500 c

† Mariarum (Trium) coenobium Carmelitarum in vico Bonidoni apud Venetum in Britannia a S. Francisca de Ambasia conditum 520 f, 523 c d e f, 524 b – f

Maria ita vocant quidam uxorem S. Petri Apostoli 220 c

† Maria mater Iacobi Minoris 220 d e

Maria Stuartia, filia Iacobi I regis Scotorum, uxor Wolfhardi VI comitis Borsali post med. saec. XV 297 d

Maria vid. Mlada

Martinez (Alphonsus) sacrista S. Mariae, Naxarae in Hispania an. 1592 244 c

† Martini Turonensis apparitio 517 a; ecclesiae: Andegavi 503 b, in Calderon, dioec. Andegav. 506 b, Landshuti 592 e, in Möskirch 589 f; abbatia in Sancto Monte Pannoniae 489 b d, 491 a

Martinus ab. Sancti Stephani Bononiae saec. XII, 240 d, 252 f

† Mathiae ap. corpus Paduae 512 f

† Mathildis filia Ottonis II imperatoris 217 f

Mathildis, uxor Henrici V imperatoris, postea Gaufridi ducis Normanniae 446 b

Mathildis vid. Mechtildis.

† Mauritii ecclesiae: Altahensis saec. VIII 20 e; Carteniaci in dioecesi Andegavensi 498 f; Dolegiensis 23 f

Mauritius seu Muircheartach ep. Ardmachanus intrusus saec. XII 151 a d

† Maurus ep. Quinqueeclesiensis saec. X 488 e, 489 a, 491 b d

Maurus, discipulus S. Pirminii, a quo Maurimonasteriense coenobium nomen accepit 22 b

Maximianus vid. Diocletianus

† Maximini, monasterium Treverense 555 a, 560 f, 569 d, 573 b

† Maximi corpus Paduae 512 f

Maximus ep. Alexandrinus an catecheta fuerit 258 f – 259

Mechtildis seu Mathildis commenticia uxor Dagoberti II 304 e

Megenfredus chronographus, monachus Fuldensis ficticius, ut videtur 21 b

† Melanius ep. Rhedonensis, praetermissus ad diem 4 nov. 217 f

† Mella mater SS. Tigernaci et Cainnechi, in Hibernia extr. saec. VIII 310 b e

† Mellonis ecclesia Pontisarensis 446 b

† Methodius ep. Cptanus defunctus anno 847 319; sedem obtinuit anno 843 320 c, 324 c, 329, 369 c, 372 d, 375, 380 c; visitat S. Ioannicium 381 f, 382, 431 d

† Methodius Slavorum apostolus, in monte Olympo aliquandiu monasticam vitam egit 324 d

† Michaelis archangeli apparitiones 200 a, 515 f, 516 a; ecclesiae: in territorio Asculano in Aprutio 94 a, 101 a; Romae 129 b; 131 b; Urgelli 81 f, 85 e f; monasteria: Lunaelacense, 549 a sqq.; Murbacense 15 d; Vallense in Istria 517 c

Michael ep. Ratisponensis post med. saec. X 540 d, 544 b, 546 b e, 547 b, 558 a, 564 d, 575 a

Michael Psellus monachus fuit in monte Olympo 324 d, 358 c

Michael discipulus S. Malachiae, dein ab. Viridis Stagni in Scotia saec. XII 149 b

Michael II Balbus imp. Cptanus 347 e f, 372 d, 392 f

Michael III Amorrhaeus seu Amorianus imp. Cptanus 328 f, 355 e, 359 f, 372 d, 381 f, 433 d

Miro sacerdos testis testamenti S. Ermengaudi 85 b, 86 f

Miro, filius Calvucii, sacerdos testis testamenti S. Ermengaudi 85 b

Miro vid. Erimannus, Geraldus

Misco seu Meszko rex Poloniae saec. X 483 d e f

Mlada, al. Maria, soror Boleslai II ducis Bohemiae 542 b

† Modoaldus archiep. Treverensis 301 b c, 302 a c d e f; 303 a e f; 305 d e; 306 b c d e; 307 d e

Morellus famulus coenobii S. Albini Andegavensis in. saec. XII 499 b

Myrizicus pater S. Ioannicii 333 e, 386 e

N

† Naamatius ep. Arvernorum 242 c d e, 249 f, 250 a

† Naucratius praepositus Studita saec. IX 422 d, 431 d

Nehemias ep. Cluanensis saec. XII 158 c

Nestorius haeresiarcha 377 d, 419 e

Nicanor mon. Studita saec. IX 327 b

† Nicasii ecclesia Remis 242 c

† Nicasius Rotomagensis 436 c e, 437 d, 440 b c, d e f, 441 a b c, 443 c

† Nicephorus ep. Cptanus defensor cultus SS. imaginum 350 b, 382 f, 394 b

† Nicephorus hegumenus monasterii Mediciensis in monte Olympo saec. VIII 323 e

Nicephorus imp. Cptanus in. saec. IX 344 e, 345 b c, 346 e, 391 e

Nicephorus filius Constantini consularis in Bithynia saec. IX 366 d

Nicetas filius Michaelis Curopalatis imperatoris 350 a

† Nicetas hegumenus monasterii Mediciensis in monte Olympo saec. VIII 323 e

Nicetas Lygdenensis, vir nobilis byzantinus saec. IX 355 e, 356 d, 401 e

† Nicolai ep. Myrensis Vita a. Othlono 528 b d; apparitio 191 e – 192 b; ecclesia (S. N. de Cardineto) Parisiis 446 b, 448 f, 450 a; monasteria: in monte Olympo 324 a; Porcetense 461 e f, 474 c

Nicolaus Mysticus ep. Cptanus saec. XI – XII 324 e

Nicolaus hegumenus monasterii Pissadorum saec. IX 324 d

Nicolaus mon. Olympicus saec. IX 367 f, 415 e

Nigellus invasor ecclesiae Ardmachanae saec. XII 140 a, 151 d – 152 e

Novellus (Felix) protonotarius apostolicus, capellanus Philippi II, Hispaniarum regis an. 1592 244 c d

† Numerianus ep. Treverensis med. saec. VII 308 b

† Nutricius m. Aquis annuntiatur ad diem 4 nov. in quodam Auctario Usuardino 217 f

O

Oberascher (Maurus) ab. Lunaelacensis extr. saec. XVII 594 f

Oddo ep. Paris. extr. saec. XII: epistulae Innocentii III de inquisitione facienda in Vitam SS. Iohannis de Matha et Felicis de Valois ad eum directae 216 a b

Odobertus ab. in Normannia saec. IX 439 e, 451 e, 452 b, 454 b, 455 b

† Odulfus Staverensis presbyter saec. IX 442 d e

Oehem vid. Gallus

Offredus medicus Arimini in. saec. XIV 212 b

Oibaldus archidiac. Cameracensis praepositus Lobiensis extr. saec. XI 214 d

Olbianus dux in Bithynia saec. IX 364 f

Orial diaconus testis testamenti S. Ermengaudi 86 f

Origenes catecheta Alexandrinus 254 c, 257 d

Orno ep. Ratisponensis 564 d

Osamina inclusa in tractu Andegavensi in. saec. XII 497 f

Otbertus ep. Veronensis extr. saec. X 556 b

Othloh al. Othlonus mon. Sancti Emmerammi Ratisponae scriptor Vitae S. Wolfkangi 528 b d, 548 e – 549 a, quibus fontibus usus sit 528 d, 529 d; codices istius operis 529 d – 534 a; editiones 534 a b; idem scriptor Vitae S. Bonifatii, non autem Vitae S. Pirminii 4 e f

† Otmari ep. apparitio 563 b, 566 d, 571 e; oratorium ei dicatum 563d, 581 d, 593 d

Otto I imp. 540 e – 546 b passim, 568 e

Otto II imp. 540 e, 541 b, 543 e, 547 f, 553 e, 555 a e, 567 d e, 578 e, 580 a; confusus cum Ottone III in Vita posteriore S. Gregorii Porcetensis 461 d e, 467 b, 471 f, 472 c, 473 f, 474 a b c d

Otto III imp. 459 c f, 461 d e f, 463 e, 467 b d, 472 f, 474 c, 548 b

Otto I et II comites Durachienses, advocati coenobii Sancti Trudonis in Belgio saec. XI et XII 58 c d, 65 c

P Q

Pacher Michael sculptor et pictor extr. saec. XV 594 b d

Pachomius ab. Circlarensis saec X 463 e, 468 a b c, 474 e

Pachomius mon. Antidianus in. saec. IX 344 f

† Pamphilus m. discipulus S. Pierii 254 f, 256 f

Pandulphus ep. Marsorum post med. saec. XI 129 a, 130 b

Pantaenus catecheta Alexandrinus 257 d

Pantherius sanatus a S. Ioannicio 383 d

Pantinus vir nobilis saec. VII 305 a

Pardus opifex in monte Olympico saec IX 408 d

Paschalis II p. in. saec. XII 129 a, 130 c, 131 a, 132 d

† Patricius Hibernorum apostolus 152 a

Paucius sacerdos testis testamenti S. Ermenga udi 86 e

† Paulinus, ep. Nolanus in. saec. V 242 a

† Pauli ap. reliquiae 446 d; ecclesia prope Caesaroburgum 441 d, 451 e, 452 a; monasterium Ratisponae 553 b – 554 b, 562 a, 570 e, 574, 575 b, 575 c, 580 d, 583 b c; cfr. Petrus.

† Paulus Latrensis mon. saec. X 322 e, 324 a e, 335 c

Paulus mon. Antidianus in monte Olympo saec. IX 413 e

Paulus mon. Casinensis magister S. Berardi 126 a 129 a, 130 b

Perpetua abbatissa fuisse fertur Montis S. Romarici post S. Gebetrudem 218 a

Petronilla inclusa Andegavis in. saec. XII 497 e

† Petronius ep. Bononiensis 251 b

† Petrus apostolus matrimonio iunctus fuit 219 c, sed apostolus factus opus coniugale declinavit 219 f; uxorem suam hortatur ad martyrium 220 b, 221 a; dicitur Sinopensibus praedicasse 223 e; et S. Prosdocimum misisse ad Venetos 512 f; apparitiones 212 a, 516 a; ecclesiae: Ratisponae 546 c – 547 a, 559 d, 564 a, 581 f: Romae 36 a, 37 b; in civitate Sancti Flori 269 a; Treveris 302 e, 303 a; Urgelli 85 c f; Wintoniae 457 d; (Petri et Pauli) Bardevici 70 b – d; (it.) Ruthenae 289 d; monasteria: de Avellana in dioecesi Theatina 95 a, 96 f, 98 b, 99 d e, 101 e f; (Petri et Pauli): Hornbacense 23 c, 24 d; Murbacense 15 d, 17 e, 18 b; in monte Olympo 324 a, 352 d, 394 f, Ratisponae 553 d

† Petrus Atroensis hegumenus coenobii Sancti Zachariae Zachariae in monte Olympo saec. IX 324 a; diversus a S. Petro Balsamo 325 d – 326 d

† Petrus Balsamus diversus a S. Petro Atroensi 325 d – 326 d

† Petrus Canisius comites de Helfenstein ad catholicam ecclesiam reduxit 28 e; retractavit legendam S. Iddae de Toggenburg 104 a

Petrus ep. Nicaenus saec. IX 357 e, 364 e, 404 f

Petrus ep. Syllaei saec. IX 368 f, 369 d, 429 d

Petrus hegumenus monasterii S. Athenogenis saec. X 324 a

Petrus mon. auctor Vitae S. Ioannicii 315 d, 316, 317, 368 f, 384 f, 389 f, 429 e

Petrus mon. S. Albini Andegavensis in. saec. XII 495 c

Petrus mon. coenobii de Scarleis extr. saec. XII 187 d, 204 c – f, 206 c d

Petrus discipulus S. Amici 94 b

Petrus Bonus minister S. Berardi 132 f

Petrus presbyter Carnotensis extr. saec. XII 201 e

Petrus prior de Cudot extr. saec. XII 207 f, 208 b

Petrus de Lavallo abbas commendatarius coenobii S. Albini Andegavensis an. 1486 493 a b

Petrus sacerdos apud Trelaxiacum in dioecesi Andegavensi in. saec. XII 498 b

Petrus diaconus testis testamenti S. Ermengaudi 85 b, 86 e

Petrus patricius Byzantinus saec. IX 363 c

Petrus dux Britanniae med. saec. XV, coniunx B. Franciscae ab Ambasia 521 a – c, 522 b – 523 b

Pfullingen (comes de) male S. Wolfkangus praedicatur 537 d – 538 a

Philippus de Villette ab. S. Dionysii Parisiensis in. saec. XV 445 b

Photius ep. Cptanus intrusus saec. IX, eius impietas a S. Ioannicio praedicta 329 a c

† Pientia pia matrona Normanna saec. III 436 c e, 440 d, 441 a b c, 443 a, 454 e

Piligrimus ep. Pataviensis S. Wolfkangum e missione Ungarica revocat et in sedem Ratisponensem evehi procurat 558 b, 559 a, 566 d, 572 a d, 538 b – 540 b; moritur an. 991 556 b

† Plato ab. avunculus S. Theodori Studitae 323 c e, 342 a

Plato mon. Olympicus saec. IX 368 f, 428 e

Polentonus Sicco Patavinus, ante med. saec. XV, scriptor Vitarum S Antonii de Padua, S. Antonii Peregrini et B. Helenae Enselminae 510 b e, 512 b, 517 e

Polentonus Franciscus, frater Sicconis 517 e

Polentonus Lazarus, filius Sicconis 512 b, 517 e

Pometa mulier Regiensis 251 c f

Poppo ep. Wirceburgensis saec. X 554 d, 568 c, 571 a

† Proculus m. Bononiensis 242 a

† Prosdocimus a S. Petro ad Venetos missus, corpora SS. Mathiae et Lucae Patavium adduxisse perhibetur 512 f; eius reliquiae Patavii 512 f

Prunwartus quidam ep. Ungaros convertisse dicitur 540 b

Pyrrhus ep. Cptanus monothelita 420 e

† Quilianus conf. praetermissus ad diem 4 nov. 218 b

Quintianus ep. Ruthenensis saec. VI 272 c, 283 d, 285 c – 286 b; praetermissus ad diem 4 nov. 218 b

† Quiricus ep. Toletanus praetermissus ad diem 4 nov. 218 b

† Quirinus martyr, socius S. Nicasii 442 f, 443 a cfr. Cyrinus

R

Racco monachus Sancti Petri de Avellana saec. XI 97 e

Radulphus archipresbyter Urgellensis testis testamenti S. Ermengaudi 85 b

Raimundus Geirucius testis testamenti S. Ermengaudi 85 b

Raimundus Wilelm testis testamenti S. Ermengaudi 85 b

Rainaldus presbyter Carteniaci in dioecesi Andegavensi in. saec. XII 499 a

Rainaldus comes in civitate Marsorum in. saec. XII 133 c

† Ramuoldus primus abbas Sancti Emmerammi Ratisponae 545 b d, 547 b e, 548 a b, 551 b, 555 a, 560 f, 561 c, 562 f, 565 d, 566 e, 573 b, 574 e; utrum S. Wolfkangi patruelis 539 a; cryptam exstruit 555 d e, 570 d e

Ranlana avia S. Ermengaudi 77 b

† Raphaelis archangeli apparitio 517 f

† Rasius et Anastasius mm. praetermissi ad d. 4 nov. 218 b c

Ratfredus presbyter testis testamenti S. Ermengaudi 85 b, 86 e

Ratharius ep. in. saec. VIII 564 c

Ratherius seu Racterius sacerdos mon. Sancti Petri de Avellana saec. XI 96 a c, 98 f, 101 e, 102 a b

Rebiser (Simon) ab. Lunaelacensis saec. XVII 594 e

Rhodo catecheta Alexandriae 257 a – d

Richardus sacerdos in dioecesi Senonensi vel Carnotensi extr. saec. XII 201 b

Richolfus ab. S. Emmerammi Ratisponae in. saec. XI 548 c

Rieux (Maria de) uxor Ludovici de Ambasia, mater B. Franciscae 522 e f

† Robertus fundator et ab. Casae Dei saec. XI promovet cultum SS. Vitalis et Agricolae 243 e

† Rochus patronus civitatis Oenipontanae 29 d – 30 b

Rodulphus pater B. Simonis de Sancto Archangelo 211 b

Romanus Lacapenus imp. Cptanus saec. X, benefactor monachorum montis Olympi 325 b

Rupe (Arnulphus de) vir nobilis in Luxemburgo anno 1195 26 b

† Ruperti ecclesia Ratisponae 588 c

Ruth nomen idoli fuisse nonnulli aiunt apud Ruthenos, unde Ruthena civitas nuncupata fuerit 281 d – f

S

† Sabae monasterium in Palaestina 324 f

Sabas, monachus, auctor Vitae S. Ioannicii 315 a, 316, 317, 332 f, 345 d, 375 b, 389 e, 390 f

Sabas diaconus in coenobio Circlarensi saec. X 463 f

Sabellius haeresiarcha 419 f

† Sabinae m. ecclesia cathedralis Marsorum 129 a b f, 131 c e, 132 b f, 134 a d

Salcedo (Franciscus de) ab. S. Mariae Naxarae in Hispania an. 1592 244 c

Salla seu Sallanus ep. Urgellensis extr. saec. X patruus S. Ermengaudi, hunc sibi successorem consecrat 77 c – 78 d, 85 e f, 86 a b

Salma (comes de) testis donationis in Luxemburgo anno 1195 26 b

Salmon Iohannes praepositus capituli B. V. Mariae Dionantensis extr. saec. XV 297 e

S. Salvatoris abbatia Romae (?) 472 e f

Scandalis, Sandalis, dux Sarracenorum saec. X 465 b, 469 f

Schiffer Florianus mon. Lunaelacensis in. saec. XVI 536 d

Schirlinger Gebhardus custos et magister fraternitatis S. Wolfkangi ante med. saec. XIV 590 d e, 591 e f

Scurallia (Guido et Radulphus de) nobiles viri extr. saec. XI 242 f

† Sebastenorum martyrum aedes Cpoli 312 f

† Sebastianus patronus civitatis Oenipontanae 29 d – 30 b

Seelender Wolfkangus, prior S. Emmerammi, postea abbas Brunoviensis in. saec. XVII 587 e

Seginandus ep. Constantiensis in Normannia post med. saec. IX 443 e, 454 c

Sendredus iudex Urgelli ante med. saec. XI 86 f

Seniofredus avus S. Ermengaudi 77 b, 85 e

Seniofredus sacerdos sacrista testis testamenti S. Ermengaudi 85 b, 86 e

Seniofredus Dela testis testamenti S. Ermengaudi 85 b

Seniofredus Tiufad testis testamenti S. Ermengaudi 85 b, 86 e

Serapion catecheta Alexandrinus 259 b

Sergius ep. Cptanus monothelita 420 e

Sergius mon. in monte Olympo circa med. saec. XI 324 f

Sergius pater Photii 329 b

Serius mon. Circlarensis saec. X 463 f

Serroni Hyacinthus ab. Casae Dei extr. saec. XVII 243 e

† Severus secundum quosdam ep. Calaritanus in Sardinia et m. saec. VI 218 c – 219 b

Severus ep. Pragensis interest translationi S. Wolfkangi anno 1052 586 f

Severus haeresiarcha sectae Acephalorum 419 f

Sicarus sacerdos Eboracensis saec. XII 155 a b

Sigenulphus ep. Marsorum a Guiberto pseudopontifice ordinatus extr. saec. XI 131 d e

† Simeon mon. saec. IX vid. David

† Simonis et Iudae app. apparitio 517 a

Simon ab. Lunaelacensis 531 d

Simon mon. Augustanus scriba saec. XV 535 d

Simon magus 351 d

Sinlazus vir nobilis in Alamannia saec. VIII, S. Pirminii fautor 10 f – 11 d, 12 f – 13 a, 14 b, 34 d – 38 a

Sintpertus ep. Ratispon. saec. VIII 564 c

† Sixti basilica Remis 242 c

† Sophiae ecclesia Kiovii 219 b

Stauracius filius Nicephori, imp. Cptanus in. saec. IX 344 e, 345 c, 346 f, 391 f

† Stephani monasterium Bononiae 251 c, 252 a c f, 253 a; ecclesia Ratisponae 564 a c

Stephanus ab. Eristes in monte Olympo extr. saec. VIII 323 f, 344 e

Stephanus ab. Casae Dei an. 1350 243 e

Stephanus mon. notarius in Bithynia saec. IX 364 f, 365 d, 427 e

Stephanus de Cudot, canonicus Parisiensis et archidiaconus Autisiodorensis, postea Ordinis Praedicatorum saec. XIII 170 e

Stephanus praepositus capituli S. Sabinae apud Marsos in. saec. XII 134 a

Stephanus de Italia seu de Novara S. Wolfkangi praeceptor 517 b, 568 c

Stephanus patricius in Orient. saec. IX 364 f, 427 d

† Stephanus rex Ungariae 477 f, 479 b e f, 480 e, 482 – 485 passim, 486 not. 2, 487 b c, 488, 489 f, 490 d, 491 a e

† Sulpitii abbatia in dioec. Bituricensi 449 a

Suniarius sacerdos testis testamenti S. Ermengaudi 86 f

Susanna mater S. Lusoris (?) 265 d

† Swithunus episcopus Wintoniensis 457 f

† Symphoriani monasterium Treverense 301 b f, 302 a

T

Tagino, S. Wolfkangi vicedominus, postea archiep. Magdeburgensis 557 a – b, 562 b d, 576 d, 580 f, 581 a

† Tarasius ep. Cptanus extr. saec. VIII 373 d, 382 f

Teuto miles in civitate Marsicana in. saec. XII 132 f

† Thebaeorum martyrum reliquiae Oeniponti 29 a

Theoctistus eremita in monte Olympo opera S. Ioannicii ab haeresi revocatus 327 b – 328 a

Theodericus III rex Francorum 33 b, 34 c, 35 e, 36 d, 37 d e

Theodo (al. Diedo) dux Bavariae med. saec. VII 564 d

Theodora imperatrix Cptana saec. IX 329 d – 331 b, 372 d, 381 d f, 425 f, 433 d

† Theodorus Studita saec. VIII – IX 326 e – 328 c 331 f, 333 b, 342 a, 357 e, 404 f

Theodorus ep. Hierapolitan. suffraganeus episcopi Ratisponensis an. 1420 587 not. 15

Theodorus mon. in monte Olympo saec. IX 324 d, 366 f

Theodorus causidicus Alexandrinus saec. V 254 f, 260 c

Theodosia mater S. Berardi 129 a

Theodotus ep. Laodicenus saec. IV 219 d

Theodotus Melissenus, ep. Cptanus intrusus 348 e

Theodotus Sellocacas vir nobilis in imperio Cptano saec. IX 403 e

Theodulus mon. Olympicus saec. IX 367 e, 414 e

Theognostus catecheta Alexandrinus 254 d, 259 e

Theonas ep. Alexandrinus extr. saec. III 258 f

† Theophanes, al. Isaac, ab. monasterii Sigriani in Bithynia 323 e, 331 c, 360 f, 406 b; monasterium eius nomine insignitum 405 f

Theophania abbatissa B. Mariae Andegavensis saec. XII 505 a

Theophano filia Michaelis Curopalatis imp. 350 a

Theophano uxor Ottonis II imp. 458 c f, 460 b, 467 b c, 471 f, 472, 474 a, 475 f

Theophilus mon. in monte Olympo saec. IX 380 e, 413 d

Theophilus imp. Cptanus iconoclasta 329 f – 331 c, 359 f, 365 e, 368 d, 369 c, 372 a

Theophylactus ep. Nicomediensis saec. IX 433 c

Theophylactus mon. in monte Olympo in. saec. IX 345 d, 389 e, 390 d

Theophylactus filius Michaelis Curopalatis, imp. Cptani 350 a

Theophylactus incola montis Olympici saec. IX 363 d, 422 e

Thibault Benignus auctor Chronici Beccensis 446 d, not. 8

Thiofridus mon. Epternacensis extr. saec. XI 303 d

Thomas Lauder ep. Dunkeldensis in Scotia post med. saec. XV 219 d

Thomas mon. in monte Olympo saec. IX 365 d, 427 f

Timotheus mon. coenobii Symbolorum in monte Olympo saec. VIII 323 e

† Titus discipulus Pauli ep. Cretae insulae 225 e f, 226 b

† Tremorius conf. in Britannia, praetermissus ad diem 4 nov. 219 d

† Tryphon ep. Cptanus saec. X mon. fuit in monte Olympo 325 a

Turcus cognatus Leonis Armeni imp. 392 e

Tuto ep. Ratisponensis ante med. saec. X 546 b, 564 d

U V

Uchillus seu Ua Chill pater SS. Tigernaci et Cainnechi, in Hibernia extr. saec. VIII 310 b

† Udalricus ep. Augustanus S. Wolfkangum presbyterum ordinat 554 d, 566 d, 570 c; ab eodem tumulatur 538 e, 554 f; ecclesia prope Schäftlarn 592 e

Urbanus VIII papa erigit confraternitatem sub nomine S. Clari in coenobio S. Victoris Parisiensi 445 f

† Ursinus ecclesiam Bituricensem non constituit saec. I, sed III 265 a b

† Ursulae sociarum unius caput Oeniponti 29 a

Uzeróczy Matthaeus seminarii Posoniensis praefectus anno 1724 486 d

V … cfr. W…

Valens haeresiarcha 377 d

† Valentinus et Hilarius mm. 219 e

† Valentinus (Pataviensis?) 219 e

† Valerii conf. et Mariani m. sacellum Bardevici 70 e

† Victoris coenobium Parisiense 444 e f, 445 d e f, 446 a b, 448 e f, 450 a

† Victricius ep. Rotomagensis extr. saec. IV 242 d

† Vincentii ecclesia cathedralis Rotensis 79 b e f

Vitalianus pater S. Iustinae 513 a

† Viti ecclesia Pragae num a S. Wolfkango consecrata 544 d

Vohburg (comes de) perperam Arnoldus S. Emmerammi praedicatur 527 b, 537 e

Voliphoganges = Wolfkangus 567 d

W Y Z

W … cfr. Gu …, V…

Wadaldus presbyter testis testamenti S. Ermengaudi 85 b

Wallenus prior de Kirkeham et postea ab. Mailrosensis in Anglia saec. XII 155 b

Walterus advocatus Arlunensis anno 1195 25 f, 26 a

Warmannus seu Garemannus, ex mon. Augiensi ep. Constantiensis creatus anno 1026, videtur scripsisse Vitam S. Pirminii 4 f – 5 d

Warmannus ab. Hornbacensis, in. saec. XI 52 a e; obiit anno 1008 5 a b; non videtur fuisse scriptor Vitae S. Pirminii 5 a b c

Wasner Christophorus ab. Lunaelacensis extr. saec. XVI 594 e

Wernharius (Werinh., Warinh.) nobilis Francus saec. VIII, conditor monasterii Hornbacensis 33 c e, 38 e – 40 e, 44 a, 45 a, 46 d; ab eo originem suam repetebant duces Carinthiae 54 e

Wido vir nobilis in Alsatia ante saec. X 33 f, 44 a, 45 a

Wifredus diaconus testis testamenti S. Ermengaudi 85 b, 86 f

Willa al. Billa virgo Salisburgensis utrum in eremo vixerit cum S. Wolfkango 552 a – d

Wilhelmus ab. Hirsaugiensis nihil scripsisse videtur de S. Wolfkango 534 c

† Willehadi ecclesia Bardevici 70 c

Wilelm vid. Raimundus

† Willibrordus ep. Traiectensis an S. Pirminium discipulum et adiutorem habuerit 7 b – e; perperam dicitur fuisse frater S. Modestae 306 e

Willimannus ab. Hornbacensis ab anno 1008 52 e, 53 b c d, 58

Wirsing Fridericus, canonicus Ratisponensis extr. saec. XIV 591 d

Wisadus seu Witardus diaconus testis testamenti S. Ermengaudi 85 b, 86 f

Wolfhardus VI comes Borsalus (de Borssele) saec. XV 297 d e

Wolfkangus II ep. Ratisponensis transfert corpus S. Wolfkangi an. 1613 587 e

Wolframnus abbas Porcetensis saec. XII 462 not. 7, 475 c d e

Y … cfr. I…

† Zachariae monasterium in monte Olympo 325, 326

[[612]]

INDEX TOPOGRAPHICUS.

N. B. Quotiescumque post vocem eccl. (= ecclesia, ecclesiae) vel mon. (= monasterium, monasteria) sequitur nomen alicuius sancti aut alicuius loci, nullo addito numero, remittitur lector ad nomen illius sancti in indice historico vel illius loci in geographico.

A

Abernsee seu Wolfgangsee lacus in Austria 459 b, 594 a

Abrincum, Avranches 446 d

Abrull locus in Hispania 85 f

Achericus seu Acherici cella, Escherich, Echery, antea Bellusmons, locus in Alsatia 74 b c, 75 a

Agareni = Sarraceni 425 e

Agaurinus mons, pars montis Olympi 389 d

Agaurorum mon. in monte Olympo 323 f, 326 d, 339 f, 344 f, 352 e, 355 d, 361 e, 367 f, 387 f, 391 d, 404 f, 411 d, 422 f

Ager mon. in Bithynia 360 f, 405 f

Aïasalouk collis extra Ephesum 345 b

Akdagh nomen hodiernum montis Cragi 342 c

Alamannia seu Suevia 33 b c, 34 d, 35 e, 537 b, 558 b, 563 b, 572 a

Alaspach pagus in Alamannia 13 f

Alatrina ecclesia in Campania Romana 132 c

Alba civitas in Aprutio 133 e

Alba Regia urbs in Ungaria 479 a, 486 d f, 488 c, 490 d, 491 e

Alem vicus in Brabantia septentrionali 57 a, 58 c – f, 62 c, 65 b c; parochi ibidem extr. saec. XVI et saec. XVII 59 b c

Almanstorff pagus in Alamannia 13 f

Alsus mons in Olympica regione 394 f, 407 f

Altahense mon., Altaich, in Bavaria 20 c d e, 38 e, 39 b, 556 a b; eccl. S. Mauritii.

Altenwulfflingen castrum in Helvetia 114 f

Alterag locus in Hispania 85 e

Alulfi villa, Allouville, vicus in Normannia 446 d

Amorbacense mon. in Bavaria 20 f – 22 a, 528 b

Amorium civitas Phrygiae 254 f, 385 b

An vallis in Hispania 85 e

Ancinisium oppidum, Ancenis, in tractu Namnetensi 506 f

Andegavum civitas 494 a sqq. passim; eccl. vel mon. S. Albini, S. Mariae, S. Martini

Angustrina locus in Hispania 86 b

Antidium mon. in monte Olympo 323 f, 340 d, 364 f, 366 e, 375 b, 380 e, 382 d, 388 d, 413 d, 413 e, 425 d, 433 e

Apamea vid. Moudania

Anti-Taurus mons in Cilicia 345 b

Apolloniadis lacus in Bithynia 322 e, 333 e, 360 f

Aquaegrani urbs 474 b, 475 a, 477 a b d; eccl. S. Mariae

Aquateba villa in Hispania 83 b, 85 f

Araboda abbatia in Piceno 89 f – 90 a

Arcella seu Cella vetus, monasterium Ordinis S. Francisci iuxta Patavium 510 f, 511 b, 512 a, 513 d

Ardmacha civitas et ecclesia metropolitana in Hibernia 144 f, 150 e, 154 d passim

Arena platea in civitate Bononiensi 240 b

Argentoratum, Strassburg, eccl. S. Mariae

Argolici fines = Italia 469 e

Ariminum civitas in Umbria 212 a b; eccl. S. Cataldi

Arnim vid. Oentreb

Arzberg mons in Bavaria 556 e

Asc (Esch?) in Luxemburgo 26 a

Ascheim locus in Bavaria 564 c

Asculum civitas episcopalis in Aprutio 94 a, 100 f, 101 a; eccl. S. Michaelis in eius territorio

Asia provincia romana 230 e, 341 f

Astover vallis in Hispania 85 f

Athos mons: mon. Laura Maxima, Pantocratoris, Vatopedium, Zographi

Atroa locus in monte Olympo 325 d, 340 d, 383 d, 388 d

Augia seu Augia dives, Reichenau, insula et coenobium prope lacum Constantiensem 11 a, 12 e, 14 a, 554 d, 568 b, 570 f, 571 a; olim Sindleosezau appellata 11 a, 13 d, 36 e

Augusta Vindelicorum, Augsburg, civitas, 535 d, 546 a, ecclesia S. Crucis 589 a; dioecesis 592 e, 593 a

Aurelianis mon. S. Aniani

Ausona comitatus in Hispania 85 c

Avario, Aveyron, fluvius apud Ruthenam civitatem 278 b

Avarorum quondam terra in finibus Austriae 555 b

Axona, Aisne, fluvius in Gallia 583 b

B

Balei mon. in monte Olympo 324 a, 379 f

Bamberg, Babenberg, civitas Bavariae 533 b, dioecesis 593

Bardevicum oppidum in Saxonia 70 a – 71 d; eccl. SS. Petri et Pauli, S. Willehadi, sacellum SS. Valerii et Mariani

Barensis, Bar, locus in dioecesi Urgellensi 84 c

Baumburg locus in Bavaria 551 e, 592 d e

Bavaria (Pagoaria) 567 b, 574 d, 581 c

Beccum abbatia in Normannia 446 b – d

Bellimontense coenobium in dioecesi Argentoratensi 74 a – e. Cfr. Achericus

Bellus mons, Beaumont-sur-Sarthe, oppidum in tractu Cenomannico 507 f

Benchorense monasterium in Hibernia 137 c, 148 c – e, 159 a e, 162 e

Berenberg coenobium tertii Ordinis S. Francisci in Helvetia 114 f

Besprimia, Veszprim, 489 a, 491 d; eccl. S. Georgii

Bithynia provincia 333 e, 335 c, 338 d, 344 e, 386 e, 390 e; Bithyniae sinus 360 d

Bituricensis ecclesia primum constituta saec. III 265 a b

Bliesgau pagus in Alsatia 53 c

Bodamicus lacus in Alamannia 13 e

Bohemia 578 e

Bolii mon. in monte Olympo 324 b

Bolisma collis apud civitatem Sancti Flori 268 e

Bononia civitas Italiae 246 c, 247 e, 249 c; eccl. S. Iohannis Bapt., S. Stephani

Bordell castrum in Hispania 85 f

Bouchem vid. Buchan

Bovinia, Bouvignes, oppidum in Belgio 297 a

Brachisacum, Brissac, oppidulum in tractu Andegavensi 506 e

Brahimus, Brain-sur-Longuené, vicus in tractu Andegavensi 504 f

Brandstadt vicus in Austria 593 d

Brefinia seu Breania regio, Cavan, in Hibernia 310 e

Brientium, Briançon, castellum in tractu Andegavensi 507 a

Brixinensis dioecesis 595 f

Brociacus, Brossay, vicus in tractu Andegavensi 495 a, 501 a

Bruchmagod, Brumat, in Alsatia 541 d

Brunensis diocesis 596 a

Buchan antiquus comitatus in Scotia 297 d f

Budeseth in Luxemburgo 26 a

Budwicensis dioecesis 596 b

Bulcinum, Buccino, oppidum Principatus Citerioris 466 a, 470 d

Bulgari 391 e, 392 f. Cfr. Hunni

Burgdorf civitas 532 d, 534 a, 538 d, 539 a

Burglengenfeld civitas in Bavaria 590 b c

Burgholz locus in Bavaria 592 b

Burgus vicus in tractu Andegavensi 504 d

Burtscheid vid. Porcetensis abbatia

C

Caelum Aureum, platea in urbe Papia 244 e f

Caesarea Cappadociae 230 e

Caesarea Palaestinae 480 d, 489 e

Caesarisburgus, Cherbourg, 451 c, 454 a; eccl. S. Pauli prope C.

Caistrus flumen Ephesam alluens 412 b

Calderon, Chaudron, vicus in tractu Andegavensi 506 b; eccl. S. Martini

Calempniacus, Chaligné, vicus in tractu Andegavensi 505 c, 506 d

Calomna, Chalonnes-sur-Loire, vicus in tractu Andegavensi 504 c, 508 c

Calvus Mons cfr. S. Crucis mon.

Campania provincia in dicione pontificia 129 a, 130 c, 472 c

Camerini marcha seu comitatus 92 c, 99 a, 100 a

Camulia urbs in Cappadocia 359 d

Caput aquae locus in regione Celanensi 129 b, 134 a; eccl. S. Iohannis ev.

Carteniacus, Chartrené, vicus in dioecesi Andegavensi 498 f; eccl. S. Mauritii

Caselum urbs in Hibernia 158 f

Casinense monasterium 129 a, 130 b

Cassiana civitas, Cassano 465 b c, 466 e, 467 a

Castellum Gunterii, Château-Gontier, oppidum in pago Andegavensi 494 a

Castrum Renardi, Châteaurenaud, in Gallia (Loiret) 187 f

Cathara mon. in Bithynia 369 c

Celanum civitas in Aprutio 132 e

Cella vetus vid. Arcella

Cellularum mon. in monte Olympo 324 a, 356 e

Cereia locus in Hispania 86 c

Charantiacus, Charancé, vicus in tractu Andegavensi 504 d

Chelido, Chelidonius, locus in Olympo 344 f, 353 e, 410 d

Chiveriacus, Cheviré-le-Rouge, vicus in tractu Andegavensi 505 c

Chrysobalanti mon. Cpoli 328 f

Ciliciae montes 344 e

Cill-Achaidh monasterium in Hibernia 310 b e

Circlarense, Cerchiara, in Calabria mon. S. Andreae

Cirinna locus in Hispania 85 f

Claravallis monasterium 155 d e, 164 e, 165 b

Clarinus fluvius in territorio Asculano in Aprutio 94 a, 100 f

Clarus mons civitas Arvernorum 235 a, 242 d – 243 d

Cluana vid. Conuana

Clubium mon. in Bithynia 361 f, 421 f

Cluniacense mon. 500 b

Cochlia locus in monte Olympo 379 f

Colli castellum in regione Marsorum 129 a f, 128 d

Colonia Agrippina 475 e; mon. S. Mariae

Compostellae in Hispania: eccl. S. Iacobi

Confluens vallis in Hispania 85 f

Connereth, Connor, civitas Hiberniae 149 e, 153 c

Constantiensis dioecesis in Helvetia 596 b

Constantinopolis 361 f, 387 f, 466 d, 489 e; eccl. et mon. Callistrati, Chrysobalanti, Peribleptae, Phari, SS. Sebastenorum mm.

Conturia vid. Cunduriae

Conuana seu Cluana, Cloyne, civitas Hiberniae 158 c, 160 f

Corcagia, Cork, civitas in Hibernia 159 b

Cornelianum castrum in Hispania 85 f

Corvi caput locus in monte Olympo 340 e, 362 f, 379 f, 423 d

Costus fluvius in Normannia 439 e, 452 a b, 454 b, 455 b d

Cragus mons prope Myram 342 f

Cremifanense coenobium, Kremsmünster, in Austria 532 f

Critama locus in monte Olympo 344 f

Crugeldum villa in Scotia 156 a

Ctimata locus in monte Olympo 407 d

Cudot vicus in dioecesi Senonensi 175 d, 177 e sqq.

Culratim, Coleraine, civitas Hiberniae 157 e

Cunduriae montes prope Myram in Lycia 341 f, 343 e, 410 f, 411 e

Cunis mon. in monte Olympo 324 a, 409 f

Curiensis dioecesis in Helvetia 596 b

D

Dalmeriacus, Daumeray, vicus in tractu Andegavensi 505 d

Danubius fluvius 567 b

Derthona, Tortona, urbs Italiae 244 f

Dilinga civitas in Bavaria 538 e, 592 e

Dinampnense oppidum, Dinan? (Côtes-du-Nord) 508 b

Dionantum in Belgio 292 e, 294, 296, 297, 298, 299 a b d e; eccl. S. Mariae

Disentinense mon. in Rhaetia 9 c d, 10 a

Dolegiense mon., Tholey, in dioecesi Spirensi 23 f; eccl. S. Mauritii

Duaria locus in Hispania 85 e

Duatum, Doué, castellum in tractu Andegavensi 495 f, 501 a

Dunum civitas Hiberniae 153 c

Duravallis, Thurthal, vallis in Helvetia 121 a d

Duraevallensis amnis, Thur 121 d

Duristallum, Durtal, oppidulum in tractu Andegavensi 505 f

E

Edral castellum in Hispania 85 c e

Egilolfesheim, Eglofesheim, vicus in Bavaria 579 e, 583 b

Eichstädt civitas Bavariae 567 b, 589 b; dioecesis 593 a

Einsidlen vid. Eremus

Elaeus seu Elos, vicus in monte Olympo 378 f, 425 e

Ἑλαιοβώμοι vid. Heliae Altaria

Emberach in Helvetia, ecclesia collegiata 114 f

Ephesus urbs 227 e, 343 e; eccl. S. Iohannis ev.

Epta fluvius in Normannia 436 c, 441 d, 446 e, 452 d f, 454 e. Cfr. Sancti Clari mon.

Eporedia seu Hipporegia, Ivrea, civitas Italiae 155 d (Yporia)

Eremus seu locus eremitarum, Einsidlen, mon. in Helvetia 124 b f, 530 b, 539 b, 571 d, 589 a

Eristes mon. in monte Olympo 323 f, 344 e

Erlaffa maior et minor, fluvii in Austria inferiore 555 b

Ermattingen pagus in Rheni ripa 13 f

Ernestvillare, Ernstweiler, in Alsatia 53 c

Eunuchorum mon. in monte Olympo 324 b

F

Fabariense mon. in dioec. Curiensi: eius exordia 9 e, 18 d – 20 b

Faia, Faye, vicus in tractu Andegavensi 505 e

Falckenstein mons in Austria superiore 549 b sqq., 593 f sqq., 595 e

Fischingense mon. in Helvetia 103 b – 111 e passim 121 a, 123 b e, 124 a e

Fissa castrum in tractu Andegavensi 506 e

Fissa castrum in tractu Andegavensi 506 e

Florentiae eccl. SS. Vitalis et Agricolae, S. Laurentii.

Fochart villa in Hibernia 160 d

Fons Iohannis, abbatia Cisterciensis in dioecesi Senonensi 187 b

Fontanae vicus in Arduenna 446 e

Fontaned castrum in Hispania 85 f

Fontaniva vicus apud Patavium 513 b

Francia, Franci 33 c, 34 c e, 566 a, 580 b

Franconofurt, Francfurt, civitas ad Moenum 554 e, 573 d f

Frasdorf vicus in Bavaria, eccl. S. Floriani 592 e

Frisia, Frisones 33 e, 42 b – e, 43 b – d

Frisinga civitas Bavariae 546 b, 592 e

Frontanianense seu Portellense mon. in dioecesi Urgellensi 82 a

Frumentariae vicus in tractu Andegavensi 505 c

Fulda mon. 528 b, 530 a; dioecesis 596 c

Fulgeriae, Fougère, vicus in tractu Andegavensi 503 a

Fünfkirchen vid. Quinque-Ecclesiae

Furnelli, Les Fourneaux, vicus in tractu Andegavensi 507 a

G

Gallia 467 b, 473 f, 474 a

Gamundiae vid. Hornbacum

Garamus locus in Hispania 85 e

Gastina, Gâtines, vicus in tractu Andegavensi 506 e

Gavetum locus in Hispania 85 e

Gemmula vicus in territorio Patavino 513 b

Gengenbacense coenobium in Alsatia 22 a d, 38 e, 39 b

Gisiburnensis eccl. in Anglia 165 a

Gisortium oppidum in Normannia 437 e, 446 b

Gissona civitas in Hispania 85 f

Gorgytes fluvius in monte Olympo 344 e, 407 d

Gothia regio in provincia Narbonensi 268 b

Graecia 467 b, 468 c, 474 e

Graupen seu Krupna locus in Bohemia 544 e, 551 e, 596 a

Guirchia, Guerche, vicus in tractu Andegavensi 507 a

H

Ha…, He…, Hi… cfr. A…, E…, I…

Habendum, Mons S. Romarici, Remiremont, Sanctus mons, mon. in Lotharingia 301 e f, 306 f, 307

Haberskirchen locus in Bavaria 556 f

Heliae Altarium mon. in regione Olympica 324 a, 360 d, 406 e

Hellespontus vicus in Bithynia 341 e

Heraclis mon. in Bithynia 368 f

Herbipolis, Wirceburgum, Wirziburg etc., Würzburg, civitas in Bavaria 538 e, 566 b, 568 c

Hersveld mon. in Hassia 528 b

Hiatospolis = Ratispona 562 b

Hierosolyma 490 c

Hipporegia vid. Eporedia

Hörnli mons in Helvetia 105 a, 123 a e, 125 a

Hornbacense mon. in dioecesi Mettensi, prius Gamundiae nuncupatum 3 e, 23 b – d, 24 d, 38 e – 42 a; eccl. S. Fabiani, S. Mariae et SS. Petri et Pauli

Horreum mon. virginum Treveris 300 e – 307 b passim, 309 e – 310 a, 598 c d

Hunni seu Bulgari 9 c d, 346 e, 347 d, 386 f

Hyacinthi mon. in monte Olympo 324 b

Hydruntum, Otranto 466 e

Hytotelai = Telai 324 a

I

I… cfr. Hi…, Y…

Ibracense mon., Iveragh? in Hibernia 150 b d

Imbripolis = Ratispona 584 b, 585 e

Indiciacum mons, ubi postea aedificata est civitas Sancti Flori 268 d f, 269 c

Insula Burchardi, Isle-Bouchard (Indre-et-Loire) 508 d

Ismaelitae seu Sarraceni 378 f

Iuvavum = Salzburg 581 e

Ivrea vid. Eporedia

K

K… cfr. C…, Ch…

Καλογέρων ὄρος nomen graecum montis Olympi 325 a b

Kaltenbrunnen pagus in Alamannia 13 f

Ketchich dagh nomen quo Turcae designant montem Olympum 325 b

Kilmaurs oppidum Scotiae 75 e

Kios portus Bithyniae 370 a

Kiovii eccl. S. Sophiae

Kirchberg dicio in Helvetia 120 c f

Kirkeham abbatia in Anglia 155 b

Kladrau mon. in Bohemia 544 e

Krupna vid. Graupen

L

Lagenia, Leinster, provincia Hiberniae 158 a

Landshut civitas in Bavaria 536 c, 537 a, 592 e, 594 e; mon. dictum Seligenthal 588 b, eccl. S. Martini

Lapasperus portus in Scotia 156 b

Laura maxima in monte Athone 328 d

Lauterna, Auterne, fluvius apud Ruthenam civitatem 278 b

Lavantinensis dioecesis, Lavant 595 f

Leio, Lion d'Angers, castrum in tractu Andegavensi 499 f

Leitomericensis dioecesis, Leitmeritz 596 b

Leucadum mon. in monte Olympo 324 a, 368 d, 416 d

Linciensis dioecesis, Linz 593 b

Lintilianum vallis in Hispania 85 f

Lips regio 346 e, 349 a

Lismor civitas in Hibernia 146 a, 148 c, 158 a b

Lisus, Lissus, in monte Olympo 344 f, 352 e, 378 e, 407 d, 409 e

Locusvillare, Lochweiler, in Alsatia 44 a, 45 a

Lodovenses episcopi: S. Florus 266 – 69; S. Amantius Ruthenensis (?) 273 d e

Logh-Melge lacus in Hibernia 310 e

Longipratum, Lengelsheim?, locus in Alsatia 52 a

Lossenses comites in Belgio 295 b

Lotharingi 474 b

Lunaelacus, Mondsee, Maninseo, mon. in Austria 531 b c, 534 d e, 537 b, 549 – 552, 586 d e, 593 f – 595 e; mon. S. Michaelis

Lutringensis ducatus = Lotharingia 569 d

Luxemburgica regio 7 – 8, 25 – 27, 598 a

Luxemburgi mon. S. Mariae

Lycia regio Asiae Minoris 341 f

Lydia regio Asiae Minoris 368 e

Lydiae Silva in monte Olympo 344 f, 350 f

M

Magdeburg vid. Parthenopolis

Magium abbatia Cisterciensis in Hibernia 137 b

Mailros mon. in Anglia 155 b

Malduini abbatia in Normannia 439 e, 451 e, 554 b

Mallerstorf mon. in Bavaria 556 c

Mandanense mon. in Normannia 454 b, 598 f

Mandrorum suburbium Cptanum 422 f

Marcella castrum in Thracia 337 f, 386 f

Marchtelfingen, pagus in Alamannia 13 f

Marcomanni (seu Saxones) Galliam meridionalem invadunt saec. VI 284 b, 286 d; hoc vocabulo non semel nuncupati Normanni 272 f – 273 a

Marsalina spelunca in monte Olympo 352 d, 410 e

Marsicana civitas seu Valeria in Aprutio 129 d, 132 e; eccl. S. Sabinae

Martis villa in comitatu Camerino 92 c, 100 a

Marycat vicus in Bithynia 322 e, 333 e, 338 d, 386 e

Maurimonasteriense coenobium, Mauermünster, Maurmoutier, in Alsatia 22 a b c, 38 e, 39 b

Maurobaccus vid. Murbacum

Medicium mon. prope Prusam in Bithynia 323 e

Melcae seu Meltae castellum in Francia 8 e, 33 b, 34 d, 35 e, 45 e

Mellentum, Meulan 446 b

Mellicium mon., Melk, in Austria 531 d, 534 c d, 589 b

Mellifons abbatia Cisterciensis in Hibernia 149 b d, 155 f, 156 e

Merillus vicus in regione Olympica 362 f, 423 e

Meson castellum in monte Olympo 326 e

Metata locus in monte Olympo 344 e

Metopa arx prope lacum Apolloniadem in Bithynia 335 c

Mettnow locus prope Radolfzell 538 d f

Milligem vicus in Campinia 63 e

Mösskirch vicus in Suevia 589 f; eccl. S. Martini

Moguntia 33 f, 41 f, 42 a, 43 e, 44 b

Monachium, München, civitas in Bavaria 588 e, 589 a; dioecesis 592 b – e

Mondsee vid. Lunaelacus

Mons-Rebellis, Montrevault, castrum in tractu Andegavensi 506 b, 508 b

Mons sacer Pannoniae: mon. S. Martini

Mons Salvatoris, coenobium monialium Cisterciensium Aquisgranense 476 b

Mons S. Romarici vid. Habendum

Monssilex vicus in tractu Patavino 513 b

Monticellus castrum in Apulia 96 e

Mosella (Domina de) 477 d

Moudania, olim Myrlea, Apamea, urbs in Bithynia 349 a

Mumonia, Munster, provincia australis Hiberniae 146 a b

Münsterabtei (S. Mariae monasterium) in Luxemburgo 25 f, 26 a b c

Murbacum, al. Maurobaccus, in Alsatia, mon. 14 f – 18 b, 38 e, 39 b; olim etiam nuncupatum Vivarius peregrinorum 15 c, 16 c, 17 e f, 18 a; eccl. S. Leodegarii, mon. S. Mariae, S. Michaelis et SS. Petri et Pauli

Myra urbs in Lycia 255 a – f, 341 f

Myrlea vid. Moudania

N

Nacolia, urbs Phrygiae 348 f, 350 b

Namneti, Nantes; mon. S. Mariae de Scotiis

Naxara urbs Hispaniae 244 a – d; mon. S. Mariae

Neustria, h e. Normannia 451 c, 452 d e f, 453 e, 454 a c, 455 b

Nevanus locus in Hispania 85 e

Nicomedia urbs Bithyniae 330 f, 331 d

Nonnberg, mon. S. Erentrudis, Salisburgi

Noricum 558 b, 564 c, 572 a

Normannia 451 c, 452 e, 453 e, 454 a c; cfr. Neustria

Noventum, Noyant, vicus in tractu Andegavensi 508 a

Novivillarense, Neuweiler, monasterium in Alsatia 22 a b c, 33 e, 39 b

O

Oentreb, Arnim, civitas Hiberniae 158 b, 160 f

Offonis cella seu Offonis villare vid. Schuttera

Olympus mons in Bithynia 322 e, 323 a, 337 d, 339 f, 383 e, 387 e, 400 e, 401 e; mon. S. Agapii, SS. Cosmae et Damiani, S. Eustathii, S. Iohannis Bapt., S. Iohannis ev., S. Mariae, S. Nicolai, SS. Petri et Pauli, S. Theophanis, S. Zachariae; Agaurorum, Altarium Heliae, Antidii, Balei, Bolii, Cellularum, Cunis, Eunuchorum, Eristes, Hyacinthi, Leucadum, Phlouboutinorum, Symbolorum, Telai (Hytotelai, Utotelai)

Opsicium thema imperii Byzantini 368 d, 428 e

Oratorium, Le Louroux, vicus in tractu Andegavensi 505 c, 508 e

Orchestria (?) civitas in Anglia 451 a, 453 d

Ostacus, Saint-Mars d'Outillé, vicus in tractu Cenomannensi 500 c

P

Padua vid. Patavium

Pagoaria = Bavaria 567 b, 574 d

Pandemus locus in Bithynia 341 e

Pannonia 487 c, 488 c, 489 f, 490 d e, 558 b c, 566 d, 572 a

Pantocratoris mon. in monte Athone 312 f

Papia urbs Italiae 244 e

Parisii civitas 580 a; eccl. S. Nicolai de Cardineto; mon. S. Germani a Pratis, S. Dionysii, S. Victoris

Parthenius fluvius in Paphlagonia 335 c

Parthenopolis, Magdeburg 562 d, 581 a

Passavant castrum in tractu Andegavensi 506 d

Passavium, Passau, 486 e; dioecesis 593 a

Patavium seu Padua 509 c – 511 f, 512 – 513 passim; eccl. vel. mon. S. Mariae Armenorum, S. Mariae de Ascella, S. Mariae de Porsiglia, S. Iustinae, S. Leontini, S. Lucae ev.

Pedra Rua castrum in Hispania 85 f

Pedreria locus in Hispania 85 e

Pennensis ecclesia in regno Neapolitano 133 d

Peribleptae mon. Cpoli 329 f

Petra Ianuac mons in Aprutio 94 c, 101 b

Petrella castellum in Aprutio 129 e, 130 f

Pfäffers vid. Fabaria

Pfullichgowe pagus in Suevia 538 a

Pfullingen locus in Suevia 537 d e, 538 a

Phari eccl. Cpoli 358 b, 404 b

Phlouboutinorum mon. in monte Olympo 324 b

Pinciacus, Pincé-sur-Sarthe, vicus in tractu Andegavensi 506 b

Pinum locus in Hispania 85 f

Pirminiseusna, Pirmasens, locus in Alsatia 40 e

Piscina, Pescenna, civitas in Aprutio 132 e

Pizzocalvo vid. Pogi Calvuli

Planiticus locus ubi postea condita est urbs Sancti Flori 268 d f, 269 c f

Plascitium Frillonis, Plessis-Friloux, castrum in tractu Andegavensi 505 f

Plaxitium Gramatici, Plessis-Grammaire, vicus in tractu Andegavensi 504 e

Pocionaria, La Possonnière, vicus in tractu Andegavensi 506 a

Poencium, Pouancé, castrum in tractu Andegavensi 505 c

Pogi Calvuli, Pizzocalvo, castrum in dioecesi Bononiensi 251 a

Polychronium mon. in Bithynia 364 e

Pons Saici, Pont-de-Cé, vicus in tractu Andegavensi 507 b

Pontellanum regio in Hispania 86 a

Pontisara, Pontoise, eccl. S. Mellonis

Porcetum vicus, Burtscheid, 462 c d e, 474 c, 475 c, 476 a e, 477 b d, 599 d; mon. SS. Iohannis Bapt. et Nicolai 461 d – 462 d, 474 – 77; mon. S. Apollinaris

Porciglia (mon. B. M. V. de) prope Paduam 513 b

Praenetus portus in Bithynia 360 d

Pragensis episcopatus 541 – 544; eccl. S. Viti

Priflingense, Pruefenig, mon. in Bavaria 589 a b

Prusa urbs Bithyniae 339 f, 350 f, 352 e, 354 f

Puppinga, Pupping, vicus in Austria superiore 563 a, 585 e, 586 c d, 593 d

Pythia locus in Bithynia 323 b, 358 b

Q

Quinque-Ecclesiae, Fünfkirchen 489 a

Quinquemillium castrum in Italia meridionali 97 a

R

Radolfzell civitas 538 d f

Raffenstein, al. Rappenstein, mons et vallis prope Toggenburg in Helvetia 121 a c d

Rambona abbatia in Piceno 90 a – d

Rapperswil oppidum in Helvetia 125 b d

Ratispona, Hiatospolis, Imbripolis, Regina civitas, Regensburg, 527 b sqq. passim, 556 sqq. passim; eccl. S. Petri, S. Ruperti, S. Stephani; mon. S. Emmerammi, Inferius, Niedermünster, Superius, Obermünster, S. Pauli, Mittelmünster, 552 d – 553 b, 573 f – 574 f, 575 b c; Vetus capella 590 d, 591 d

Regina civitas = Ratispona 559 b

Regium civitas Italiae 251 c

Reichenau vid. Augia

Remiremont vid. Habendum

Remis in Gallia: eccl. S. Nicasii; S. Sexti

Renus flumen prope urbem Bononiam 251 e

Rete locus in Hispania 85 f

Rhyndacus fluvius in Mysia 335 c

Riedenfels 538 d e

Rionensis, Brion?, vicus in tractu Andegavensi 508 c

Riopullus vallis in Hispania 85 e

Riut terra iuxta Oenum fluvium 555 d

Rotensis seu Ripacurcensis, Roda, ecclesia in Hispania an Urgellensi sedi subiecta 78 f – 80 f; suppressa ante medium saec. XI 80 d – f; eccl. S. Vincentii

Romae: eccl. vel mon. S. Salvatoris (?), S. Michaelis (S. Angelo in Pescaria), S. Petri, SS. Bonifatii et Alexii, S. Chrysogoni

Rosselio locus in Hispania 86 a

Rota, La Roë, vicus in tractu Andegavensi 505 e

Rottenburgensis dioecesis 596 c

Rubilocus, Eichstaedt 567 b, 581 a

Rupeforti (castellum de), Rochefort, in civitate Namnetensi 522 f, 523 e

Ruizi, Russi 480 f, 481 e f, 482 a

Ruthenae, Rodez, in Gallia meridionali: eccl. SS. Petri et Pauli

S

Saballum, Saul, vicus in Hibernia 158 b

Sablobliacum, La Sablonnière, castrum in tractu Andegavensi 505 e, 506 b

Sablolium, Sablé, castrum in tractu Cenomannico 507 e

Saletus vicus in tractu Patavino 513 b

Salisburgensis dioecesis, al. Iuvavum, 581 e, 595 e; mon. S. Erentrudis, Nonnberg

Salmurum, Saumur, oppidum in tractu Andegavensi 500 a b

Sammegat locus apud Alemium 67 d

Sancti Archangeli castrum in tractu Ariminensi 311 b

Sanctae Crucis mon. in Calvo Monte in Polonia 483 d e f, 484 b

Sanctae Mariae ad Fodinas, oppidum in Alsatia, Sainte-Marie-aux-Mines, Markirch; eccl. S. Ludovici

Sancti Clari ad Eptam, Saint-Clair-sur-Epte, vicus in pago Vulcassino 437 a b, 445 a b c, 446 a c e f, 447, 448 a, 449 a, 455 d; ibi prioratus abbatiae S. Dionysii 439 b c, 445 a b

Saint-Clair-en-Lodunois 449 a

Saint-Clair-des-Marais 454 a

Saint-Clair-près-Palaiseau 466 a

Sancti Clementis de Platea, Saint-Clément-de-la-Place, vicus in tractu Andegavensi 505 d

Sancti Diomedis castellum prope Nicomediam 331 d

Sancti Florentii vicus in tractu Andegavensi 507 f

Sancti Flori civitatis origo 268 d – 269 a, 269 c f; sedis episcopalis exordia 267 b; eccl. S. Petri

Sancti Galli mon. in Helvetia 589 a; dioecesis 596 b

Sancti Hippolyti dioecesis 595 e

Sancti Iohannis in Persiceto castellum in comitatu Bononiensi 240 b

Sancti Iovini, Saint-Jouin-sur-Marne, vicus in dioecesi Pictaviensi 507 e

Sancti Michaelis villa in Hibernia 156 a

Sanctus Mons in Gallia vid. Habendum

Sanctus Mons Pannoniae 488 b d

Sancti Pauli vicus prope Gemmeticum, Saint-Paul-de-Duclair 446 d

Sancti Pirminii mons in tractu Luxemburgico 25 f – 26 d

Sancti Romarici mon. vid. Habendum

Sanct-Wolfgang, vicus in Austria 593 f – 595 e

Sanct-Wolfgang am Stein 551 e, 593 d

Sangria regio in dioecesi Theatina 96 f, 98 a, 99 e

Sarmasiae, Sermaise, in tractu Andegavensi 496 a

Sarraceni 379 e, 458 f, 459 e, 465 b c, 466 f, 467 a, 469 e f, 470 a

Sauteriacus, Sautré, viculus in tractu Andegavensi 507 a

Scapae, Scheps, vicus in Campinia belgica 57 f, 59 f, 63 b, 66 c d

Scarleae, Escharlis, abbatia Cisterciensis in dioecesi Senonensi 175 d, 177 e f, 185 f

Schäftlarn: eccl. S. Udalrici prope Sch.

Schutteranum coenobium in Alsatia, prius Offonis cella vel Offonis villare appellatum 22 a b, 38 e, 39 b

Schwäbisch-Werd 538 d f

Schwarzacense coenobium in Alsatia 22 a b c d, 38 e, 39 b

Schwindau locus in Bavaria superiore 551 d, 589 a, 592 b

Scotiae vicus prope Namnetum 525 e

Scurallia castellum in regione Arvernorum 242 f

Seligenthal mon. Landshuti 588 b

Septimania regio in Gallia meridionali 269 d, 283 a

Sichilliacus, Le Chillon, vicus in tractu Andegavensi 500 a

Sicoris, Segre, fluvius 84 a

Sigriana regio prope Cyzicum in Bithynia 323 e; mon. 323 e, 360 f

Sindleozesau vid. Augia

Sinope urbs Asiae Minoris 223 e

Slavonia, Sclavonia 481 c f, 482 a c

Solsona locus in Hispania 85 e

Spirensis dioecesis 593 b

Staufenburg castellum in Alsatia 52 f

Steinachiricha, Steinkirchen, vicus in Austria 555 b

Steppes in dioec. Leodiensi 298 e – 299 a

Strigonium, Gran 487 a b d

Suevia vid. Alamannia

Surium abbatia Cisterciensis in Hibernia 137 a – c, 163 e

Symbolorum mon. in monte Olympo 323 e

T

Tarnis fluvius in Gallia meridionali 283 b

Taurinus mons in Aprutio 93 e, 99 a c, 101 e f

Taurus mons in Cilicia 345 b

Tegernsee mon. in Bavaria 528 b, 532 e, 555 a, 589 a

Telai seu Hytotelai aut Utotelai mon. in monte Olympo 324 a, 340 d, 342 b

Thasius insula in lacu Apolloniade in Bithynia 360 f, 405 f, 414 f

Theatina ecclesia, Chieti, in regno Neapolitano 133 d

Thracesiorum thema in Bithynia 389 e, 408 e

Thracia 337 f

Thurthal vid. Duravallis

Tigurinus lacus, Zürichersee, in Helvetia 125 d

Toggenburg castellum in Helvetia 120 c f, 121 a d, 122 d

Toparcha locus in monte Olympo 361 d, 414 f

Torarcius, Thuarcé, vicus in tractu Andegavensi 505 e

Torba locus in Hispania 86 c

Tossa, Töss, rivus in Helvetia 121 d

Traiectenses episcopi vid. Tungrenses

Trapeza locus in monte Olympo 363 d, 423 f

Trelaxiacus, Trelazé, vicus in tractu Andegavensi 497 f

Treveri: dioecesis 596 d; eccl. et mon.: S. Mariae, S. Petri, S. Maximini, S. Symphoriani

Trichalix mons pars montium Olympicorum 341 d, 350 f, 354 f, 360 d, 361 e, 389 f, 423 d

Tricium Metallum in Hispania 243 f

Tungrenses seu Traiectenses primi episcopi 292 a b c, 293 a b c

Tutul (praepositura S. Emerici de) 486 f

Tzullus vicus in Bithynia 368 d

U

Ulidia, Ultonia, Uladh, Ulster, provincia Hiberniae 158 b

Ungaria 487 c, 488 b c; Ungari utrum a S. Wolfkango conversi 528 e, 529 c, 539 b – 540 d, 566 a, 571 f – 572 a

Urgellum civitas usque ad medium saltem saec. XI Vicco nuncupata 77 e, 79 a, 81 f, 85 c e; eccl. S. Mariae, S. Michaelis, S. Petri

Utotelai vid. Telai

V

Valla, Vallis, urbs in Istria 517 c – 519 passim; mon. S. Michaelis

Valvensis comitatus in regione Sulmonensi 94 c, 99 d, 100 b; ecclesia 133 d

Vatopedium mon. in monte Athone 328 d

Veneris civitas in Aprutio 132 e; mons 132 f, 135 d

Veneti in Britannia; mon. Trium Mariarum

Veria oppidum Zelandiae 297 d e f, 298 a; eccl. S. Mariae

Vernum vicus in tractu Andegavensi 507 f

Verulana ecclesia in dicione pontificia 132 c

Vesprimia vid. Besprimia

Vicco vid. Urgellum

Villa di Barbiano in comitatu Bononiensi 240 b

Villavredre locus in Hispania 85 f

Vilva locus in Hispania 85 e

Vindobona civitas et dioecesis 589 a, 595 e

Viride Stagnum locus in Scotia 165 a

Viri lapsus locus apud civitatem Marsicanam in Aprutio 133 a

Vivarius peregrinorum vid. Murbacum

Vizeliacense mon. 500 c d

Vohburg castrum in Bavaria 527 b

Vosegus (Wasegus, Wosagus) silva in Alsatia 40 e

Vulcassinus pagus, le Vexin, in Normannia 436 c, 446 e, 451 c, 452 f

W Y Z

Wasegus vid. Vosegus

Weissenburgense, Wisaburgense, mon. in dioecesi Spirensi 23 e, 33 e, 41 e, 42 a, 46 f – 47 a

Weltinopolis, Weltenburg, oppidum in Bavaria 537 b, 556 e, 581 e, 583 d

Wintana seu Wintonia, Winchester, urbs in Anglia 456 e, 458 e; eccl. S. Mariae, S. Petri

Wieselburg vid. Zuisila

Wolfgangsee vid. Abernsee

Wollmattingen, pagus in Alamannia 13 f

Würzburg vid. Herbipolis

Yporia vid. Eporedia

Zabolcsena in Ungaria synodus anno 1092 486 a

Zemula seu Gemmula vicus in tractu Patavino 513 b

Zoeti, vocabulum corruptum, scilicet Gothi (?) 284 b, 286 d

Zographi mon. in monte Athone 325 c

Zuisila, Wieselburg, castrum in Austria 555 b

INDEX ONOMASTICUS

A. VOCUM GRAECARUM.

Ἀθυροστόμεω calumnior 382 b

Ἀκαθείρκτως arte 344 c

Ἀκαταπαύστως incessanter 376 b

Ἀμεταστρόφως constanter 434 c

Ἀμετακλήτως irrevocabilem in modum 344 b

Ἀνάθρωξις ascensio ad imperium 372 a, 375 a

Ἀναπολόγητος inexcusabilis 429 c

Ἀνενδοιάστως indubitanter 426 a

Ἀνεξωπύρεω inflammor 379 b

Ἀντικαταλλαγή commutatio 425 c

Ἀπερισπάστως sine distractione 388 a, 389 b

Ἀπερυθριασμένως impudenter 354 a

Ἀποπομπαῖος dimissus 345 b

Ἀρνησιθεία Dei negatio 348 d

Αὐταπόστολος spontaneus apostolus 350 a

Ἀφαντασιαστός non phantasticus 348 a

Ἀφρενέυω mente capi 353 b

Δακτυλοδείκτεω indico 389 b, 397 a

Ἐθελοκωφῶν voluntarie caecus 357 a

Ἐξοστρακίζω abalieno 353 c

Ἐπιστολίδιον libellus 432 c

Ἐπιτοπίως ibidem 415 c

Εὐδιάλλακτος misericors 435 c

Θεηγόρος a Deo inspiratus 426 a

Θεοβραβεύτως arbitrio Dei 335 a

Θεοκατάρτιστος a Deo instructus 340 b

Θεοκατοίκητος cui Deus insidet 357 a

Θεοπύρσευτος a Deo illuminatus 351 b

Θυμολέων leoninos sensus gerens 355 a

Ἱμαντώδης loris contextus 337 c

Κακεντρεχής malevolus 395 a

Κακοδιδασκαλία perversa doctrina 357 a

Κεραυνοβόλεω fulminare 352 a

Λαθροδήκτης clam mordens 373 a

Λαμπαδηφόρεω lampades fero 231 a

Λεβητονάριον vestis monachorum 341 b

Λεοντοειδῶς more leonis 423 b

Λυχνάπτεω accendo lumen 343 a

Μονερημίτης solitarius in eremo 351 a

Ὀφθαλμοφανῶς modo qui visibilis est oculis 409 b

Πολυβόστριχος longos capillos habens 343 a

Πολυπλασιάζω multiplico 434 c

Ποντοφορήτος in mari demersus 393 c

Προσυπακουστικός qui audiri potest 423 c

Προσωπολήπτης hypocrita 426 a

Σαγηνεύω irretio 360 b

Σκολιόβουλος insidiator 355 b

Σπαθάριος ense armatus 370 a

Ταχυπόδεω citato pede incedo 424 a

Τροπάριον versiculus 342 c

Τυρβάζομαι turbor 429 a

Ὑπομονητικῶς constanter 428 a

Φιλοσυμπαθέστατος benignissimus 368 a

Χαριεντίζομαι blandior 423 b

Ψευδεπίπλαστος confictus 393 b

B. VOCUM LATINARUM.

Abolui, abolevi 475 b

Apophoretum, donum 246 d

Apostolicus, episcopus 559 e

Archipontifex, archiepiscopus 563 f

Atqui, enim 561 a et inf. passim.

Auctoralis disciplina 570 c

Bithalassus, (locus) mari utrinque cinctus 568 b, 570 f

Brevis, epistula 51 f

Cacodaemon 452 b

Caelebs, purus, sanctus 34 b, 44 c, 74 b, 84 a

Capitularia, capitum tituli 566 b

Capituli, inscriptiones breves in cortina pictae 475 e

Casa, ecclesia 20 e

Catapamnus, rector Italiae Graecis subiectae 466 d

Ceriae? 63 b

Claustrum, canonicorum habitatio 575 a

Cochleae, scalae 51 e

Confrater, compater, collega in episcopatu 17 a

Consul, comes 451 b

Cubicularius, aedituus 563 e

Devotare, exprobrare 580 b

Dictales tabulae 575 a

Elimonia, eleemosyna 243 b

Episcopium, episcopatus 568 c

Evidare 477 b, lege eiulare cfr. 599 d

Exemplare, ad normam redigere 566 a

Exemplicatio, exemplum 585 b

Filtrum, tegmen 580 e

Freda 16 a

Gratuite alicui facere, gratum alicui facere 466 d

Harebannus 16 a

Inaequalitas, infirmitas 53 f

Interrumpere, intercedere 577 b

Iocale, theca reliquiarum gemmis ornata 297 e

Legatarius, legatus 579 e

Levigare, levare 561 e

Liberulus, libellus 565 f

Marchicomes 558 e, 572 b d

Missalia vestimenta 577 b, 599 e

Mobilis, res mobiles 86 c

Paranymphus, patronus? 83 c

Paterfamilias, dominus, vir nobilis? 52 f

Pedia pastoralis, pedum 559 d

Revelari, elevari, transferri (sanctorum corpora) 485 a

Ruptura, hernia 294 b

Sabbatum, hebdomas; quarta sabbati, feria quarta 52 a

Sacricustos, sacrista 85 b, 86 e

Scarapsus, excerptus 22 e

Scrupulositas, ambiguitas 568 b

Skella, campanula 42 d

Spetodyra (?), carcer 285 a

Stirpare, gall. défricher 38 b, 40 f

Summarii, sagmarii, equi clitellarii 473 c

Tarinus, moneta aurea 465 d

Theoria, vita contemplativa 93 f

Venialiter, suppliciter 572 e

Vicaria, sacellum reditibus ornatum 70 c

INDEX REALIS.

A

Abbates vel etiam monachi olim apud Hibernos non pauci episcopali dignitate ornati 7 a

Agraphon citatum in Vita S. Ioannicii 358 c

Agros excolendi ratio 175 e

Apparitiones: Christi Domini 268 d; angelorum 51 f, 200 a, 231 d, 463 d e, 467 f, 474 e, 515 f, 516 a, 517 f; B. Mariae V. 187 b, 190 b – f, 194 a – f, 200 a, 207 b c, 208 a b, 209 a b, 497 b, 515 e; sanctorum: S. Agathae 97 c d; S. Amici 97 d e, 102 d e; S. Amantii 285 a; S. Birnstani 457 e f; S. Erhardi 552 e; S. Eustathii 396 e; S. Mariae Aegyptiacae 194 a; S. Mariae Magdalenae 194 a; S. Martini 517 a; S. Nicolai 191 e – 192 b; S. Otmari, 563 b, 571 e; S. Petri ap. 212 a, 516 a; S. Stephani regis 590 d e; S. Wolfkangi 536 e, 582 c d, 583 e f; daemonum 474 f, 439 f

Aqua benedicta ab ingrediente ecclesiam sumpta 186 f; sub invocatione S. Pirminii depellendis morbis et noxiis animalibus salubris 31 d – f

Aquae vel pluviae copia sanctorum invocatione impetrata 28 a b, 62 d, 84 e f, 352 d, 410 e

Aquae in celebranda missa usus 577 c

Arefacta brachia persequentium sanctos 465 d

Austeritates singulares 344 f, 407 d, 464 a, 497 a

B

Baculus Iesu nuncupatus, quem Dominus tenuerit 152 a; baculus S. Pirminii rectus stat sine adminiculo 36 b

Baptismum per ludibrium suscipiens mimus convertitur 230 e; baptizat et de sacro fonte levat Brigidam S. Wolfkangus 554 f, 579 e

Beluae sanctorum iussu vel invocatione depulsae vel mansuefactae 27 f, 31 d f, 38 a, 64 a b, 344 d, 360 f, 361 e, 362 f, 366 f, 407 f, 411 f, 413 f, 421 e, 495 c – e

Benedictio ciborum per invocationem S. Pirminii 27 f, 29 c; securicularum per invocationem S. Wolfkangi 592 d, 594 d

Bestiarum nomina hominibus imposita 567 f, 568 a

Boves sine ductore corpus S. Odradae deferunt Alemium 64 f – 65 c

Brandea seu vela sanctorum reliquiis imposita 252 d, 583 d

C

Campana, e monasterii ecclesia ablata, sonum emittere destitit donec ad locum pristinum referretur 44 a. Campanula S. Bonifatio promissa in corporis eius translatione sponte resonat 42 d f

Canonica vita inter clericos ecclesiae Urgellensis instituta ineunte saec. XI 78 d e, 81 d – f; item Ratisponae reformata 544 – 49, 574 f, 575 a

Capellani S. Wolfkangus et B. Ramuoldus 560 f

Captivi a S. Ioannicio liberati 359 f, 378 f, 425 c

Catenarum et circuli ferrei paenitentia 490 b – d, 582 b, 583 d

Cathedralis duplex Ratisponae et alibi 546 c – 547 b

Cephalophori 439 e, 443 c, 452 e f, 453 a, 454 e, 455 e

Cerei caelitus accensi 52 f – 53 a; cereus e caelis relatus 190 f

Cervus candelas in cornibus gestans ducit B. Iddam ad monasterium 123 e

Choreae in villulis diebus dominicis 175 f

Chronicarum ungaricarum fons primigenius 482 f, 483 a c

Clericorum habitus indecorus 132 a b

Colonos in desertum mittit S. Wolfkangus 555 b

Commenda Ratisponae antiquitus non viguit 545 b, 546 a

Concilium Zabolcsenum an. 1092 486 a

Concubinarius punitus 158 d e

Confessionis usus 562 b, 563 e, 581 d; vid. Paenitentia

Confraternitas ab episcopis instituta vel approbata ad subveniendum necessitatibus cuiusdam coenobii 82 a; in honorem S. Clari Vulcassini 445 f, 450 a; in honorem S. Wolfkangi 590 c – 592 b, 592 d, 594 d, 595 e f

Congregatio quaedam particularis sub regula S. Benedicti iam ineunte saec. VIII a S. Pirminio instituta 12 b c

Corpora incorrupta reperta: Taginonis archiep. Magdeburgensis562 d; vid. Reliquiae, Translationes

Cortina S. Gregorii Porcetensis Vitam repraesentans 475 e f

Corvi B. Iddae anulum furantur 121 a

Crux in abyssum delapsa miraculose recuperatur 402 f; S. Crucis portio regibus Ungarorum dono data583 d e, 484 a b

D

Daemones vid. Energumeni; daemon lumen accensum exstinguit, exstinctum accendit 113 b; daemonis opera in struenda ecclesia utitur S. Wolfkangus 550 b c; daemones in fugam acti 246 f, 352 f, 354 e, 356 f, 361 e, 395 f, 398 f, 399 d, 403 d, 414 f; daemon ursi speciem induens 400 d

Dedicatio cryptae in ecclesia S. Emmerammi a S. Wolfkango 555 d

Diaconus in peccato non debet ministrare 163 e f

Doctrinae christianae summarium a S. Pirminio ante med. saec. VIII conscriptum 22 e – 23 b

Dracones expulsi et necati 354 f, 400 e, 405 f, 412 f

Duos ex uno sanctos perperam faciunt auctores moderni, ut difficultates chronologicas solvant 299 f, 302 d, 304 e, 306 b c, 436 c e, 440 b – 441 c, 442 f, 443 a, 445 a

E

Ecclesiae aedificandae limites divinitus assignati 268 f – 269 a, 269 f; ecclesia a daemone exstructa 550 b c

Edictum Nicomediense adversus christianos 237 d

Elevatio vid. Translatio

Energumeni liberati 53 c d, 157 f, 158 a b, 251 a – d, 288 e f, 289 a, 343 f, 409 f, 452 a b, 455 b, 464 d – 465 b, 466 a b, 468 e – 469 e, 471 a b, 503 e, 504 c, 506 c, 507 a d, 580 d e, 582 a

Episcopi in Hibernia per haereditatem sibi succedebant 150 e; pro lubitu metropolitani multiplicabantur 150 f, 151 a; episcopi Ratisponenses Sancti Emmerammi abbates 545 e – 546 c, 560 c; eorum successio 561 b, 564 b – d; electio 558 f – 559 d, 572 b – f; episcopi in expeditione imperatorum comitantes 569 c, 580 a

Episcopatus Pragensis constitutio 541 – 544, 578 e, 579 a

Epitaphium S. Gregorii Porcetensis 476 a c

Eremiticam vitam egisse fertur S. Wolfkangus 549 b – 552 d, 584 b

Eucharistia contra haereticum a S. Malachia propugnata 161 b; caelitus accepta 183 b; singulis dominicis suscepta 200 e

Exemptio monasterii Murbacensis potestate episcopali et regali confirmata 15 f, 16 a e f; monasterii S. Emmerammi quandonam coeperit 547 d – 548 a

Exstasis in oratione 352 e, 398 d

F H

Faeneratores puniti 195 f

Feminae monasteria a S. Pirminio instituta adire vetabantur 40 c

Fidei professio a S. Ioannicio enuntiata 376 – 378, 417 – 420

Fons S. Pirminio sacer medendis morbis salubris 8 a – c, 26 c – 27 a; fons precibus S. Odradae elicitus 64 d; item a S. Floro 268 e, 269 e; item a S. Wolfkango 549 e, 551 d; fons S. Clari Vulcassini 447 e, 449 f; item S. Wolfkangi 592 d, 596 a

Fluvii inundatio precibus S. Ermengaudi repressa 84 a b; fluvius sicco pede traiectus 343 e, 409 d

Fulgur precibus avertit S. Ioannicius 352 e, 397 f

Fures divinitus puniti 94 e, 95 a – d, 100 b – d e f, 280 a – e, 282 b – 283 a

Fundare coenobium non raro etiam ii dicebantur qui illud instaurabant vel amplificabant 12 a

Funiculi S. Odradae nomine benedicti ad abigendam rabiem adhibiti 62 d

Haeretici Docetae seu Phantasiastae 336 b; Gnostici 336 b; Iconomachi 334 e, 373 f; Manichaei 336 b, 394 b; Ophitae 336 b; haereticus Eucharistiam oppugnans 161 b, item divinitatem Verbi 578 b – d

I

Ianuis clausis templum ingreditur S. Ioannicius 409 e

Idola invocante S. Porphyrio corruunt 231 f

Ignis festivus in honorem S. Clari accensus, “Ignis S. Clari” 447 d, 450 a

Imagines: earum cultus legitimus 371 e; imago Christi in nummis byzantinis expressa 348 d, 350 a

Incorruptio vid. Corpora

Innocentes supplicio prodigiose erepti 284 e – 285 b, 289 e f

Ioca verborum de sanctorum nominibus 449 e,

Indulgentiae ab Urbano VIII concessae 445 f; item a pluribus episcopis ecclesiam S. Wolfkangi visitantibus 550 f, 551 a

Invisibiles sancti pro lubitu 366 e, 380 e, 413 d, 424 d

L

Labor manuum a S. Gregorio monacho in Calabria frequentatus 464 b

Lapidea aedificia in Hibernia 162 f

Legenda sanctorum solo nomine notorum quomodo saepe confecta sit 441 e f

Libellus de institutione morum ad Emericum ducem 480 e, 482 c d, 483 b, 488 c

Litterarum studia vid. Scholae

Lucri cupiditas in conservandis reliquiis 446 a c

Luminaria ecclesiae exstincta introeunte excommunicato 201 c

M N

Maledici puniti 152 f, 163 a

Matrimonium horret S. Clarus 451 b, 455 b

Mel furto ablatum in picem commutatum 280 e

Mendacium a se admissum dolet S. Clarus 452 e

Missa lecta coram infirma 192 d

Monachi annuatim extra monasterium missi ad pascendos greges in dissitis locis 97 c; monachi vestem gestat S. Wolfkangus episcopus 562 a

Monasteria qualiter constructa saec. VIII 40 b c, 46 e; monasterium cathedrale Ratisponae et alibi 545 e, 547 e

Multiplicati pisces vid. Pisces

Numismata in honorem S. Wolfkangi 597 d

Nobile genus sanctis assertum vid. Regia origo

O P

Obruti parietis ruina prodigiose servati 51 d

Oculorum morbis sanandis salubris aqua fontis S. Pirminii 8 a b, 27 b

Oleum ex tumba S. Perpetui Traiectensis episcopi manat 294 a, 295 f; oleum mirabiliter adauctum 40 d e, 466 b – d, 471 b – d

Oratio cum genuflexionibus et prostrationibus 211 b

Paenitentia negata prae scelerum immanitate 490 b; paenitentiae ritus singularis 490 b – d; paenitentia sacramentalis a confessario ex caritate magna parte acta 498 f

Panis S. Odradae nomine benedictus ad abigendam rabiem adhibitus 62 d; panem S. Amico destinatum ex reverentia renuit comedere canis 94 c d, 101 c d

Pestifera lues SS. Sebastiani, Pirminii et Rochi invocatione depulsa 29 d – 30 b, et iterum invocatione S. Pirminii 30 b – d

Pisces prodigiose multiplicati 44 d, 160 c d; pisces furto ablati igne non coquuntur 279 a

Pluvia vid. Aqua

Poma prodigiose praebita esurientibus 98 f

Pons opera S. Ermengaudi exstructus 84 c d

Processus ecclesiasticus de miraculis S. Perpetui Traiectensis 299 d e

Prophetiae donum sanctis concessum: S. Ioannicio: 346 e, 355 e, 357 f, 360 e, 361 d, 362 e, 364 f, 365 d, 368 c f, 391 e, 392 e, 401 f, 401 f, 405 e, 406 f, 414 e, 421 f, 422 e f, 427 c, 427 f, 427 – 428 d, 428 e; S. Wolfkango 579 d – f

Prolapsi ab alto prodigiose servati 51 b c e

Purgatorium describitur 187 f; animae in purgatorio precibus sublevatae 148 b, 497 e

R

Rabies invocatione S. Odradae depulsa 62 d

Ramus a S. Odrada terrae infixus, in arborem crescit 66 f

Reformatio cleri et monasteriorum a S. Wolfkango suscepta 544 e, 545 sqq., 552 d sqq., 556 a b, 560 f, 561, 573, 574, 575

Regia vel sublimis quaedam origo de sanctis perperam praedicata 304 a, 305 b, 443 e, 449 b, 458 c, 459 a, 460 f, 467 b, 537 d – 538 e

Reliquiae sanctorum 538 d, 582 b, 585 f, 588, 589; catalogus reliquiarum. Escorialensium 244 b f; Beccensium 446 c; reliquiae sanctorum pluvia non madefactae 250 a

Renuntiatio bonorum ante monachatum 494 e

Replicationis miraculum 379 e

Reproborum tormenta aliqualiter mitigata 196 b

Rivus ex valle in montem adductus precibus S. Amantii 281 c d

S

Sacerdotium ante annum legitimum susceptum 145 d

Sacrilegi, sanctorum irrisores et alii impii divinitus correpti 52 b – f, 53 b, 133 d, 275 e f, 277 a – 279 d, 283 e, 284 b, 285 e, 357 d, 404 d, 465 d, 562 a, 576 b, 580 b c

Salutatio regi a monachis exhibita 488 b d

Sanationes ope sanctorum: amentiae 156 b, 477 d, 595 d; anguinae 497 e; apostematis 477 a b; aquis submersorum 294 b; arefactorum membrorum 465 e, 503 f, 504 b, 506 b, 507 e f; balbi 366 d; calculi 294 b, 475 d e, 477 a b, 506 f; caecorum et oculis laborantium 53 d e, 98 c d, 440 e, 445 d e, 446 f, 447 b c, 449 b e, 453 a b c, 455 b e, 473 b e, 476 e, 504 a, 505 a c, 506 f, 564 e, 582 d; claudorum 52 a f, 159 a; confractorum membrorum 94 c, 101 c, 294 c, 506 b; contractorum membrorum 53 d, 356 f, 475 b c, 503 b e, 504 e, 505 c – e, 506 e f, 507 a, 564 f; curvorum 504 d; debilitatis aut rachitismi 8 a – c, 27 a, 299 d, 453 f, 505 d, 565 a, 582 e; doloris dentium 465 e, 470c d; ciborum fastidii 581 b; elephantiasis 453 f, 455 e; epilepsiae 98 e; febris 472 b c, 499 a, 504 f, 505 d, 507 b; fluxus sanguinis 159 d, 415 f, 416; fistulae 504 f, 505 d; gibbosi 506 e; gutturis infirmitatis 502 c; herniae 97 b – f; 98 d e, 102 d e, 294 b; hydropisis 477 a, 507 e; languidorum 403 f; leprosorum: 466 a, 470 e f; lunaticorum 146 a, 453 e, 455 e; morbi anglici 595 c; morbi comitialis 465 a b; mutorum 53 e – 54 a, 158 b, 267 b, 284 e; nervorum contractorum 503 c; paralysis, debilitatis membrorum 158 f, 299 d, 383 d, 453 f, 503 a d f, 504 a d, 508 a b; puerperae periclitantis 158 c; rigidorum membrorum 508 d; rupturae 595 d; squinantiae 474 a; surdorum et mutorum 53 e f, 146 a, 505 c d, 506 d, 507 f; torminum 508 e; tumorum 503 b c; veneno infectorum 364 f, 427 d; vulneratorum a serpente 352 d, 407 f; aliis vulneribus vel morbis afflictorum 51 e f, 451 e, 455 b, 477 a b, 505 e

Sartores S. Clarum patronum agnoscunt 450 b

Saxum precibus S. Amici disiectum 94 a b, 101 a b; saxo miraculose impressa vestigia, vid. Vestigia

Scholae litterarum tempore S. Wolfkangi 568, 569 a b, 575 a

Scriptoria ars a S. Gregorio monacho in Calabria frequentata 464 b

Secreta cordium patefacta 378 e, 423 f

Securis S. Wolfkangi quid significet 550 a, 592 d, 597 d vid. Benedictio

Sedes monastica vid. Monasterium cathedrale

Stellam in gremio portare sibi videtur mater S. Wolfkangi 567 e

Suscitationes mortuorum 159 e, 294 f, 452 b d, 455 b; animalium 231 f

T

Traditiones S. Emmerammo Ratisponae factae 547 e f, 548 a, 555 e; ad sepulcrum S. Wolfkangi 589 d e

Translationes (inventiones, elevationes): S. Amantii 283 d – 284 b, 290 a; S. Birnstani 456 d, 458 e – 459 a; S. Bonifatii Moguntini 42 e – 44 d; S. Clari Vulcassini 444 e f; S. Emerici 485 a – f, 490 e f; S. Ermengaudi 83 e, 84 e f; S. Gerardi Csanadensis 485 a – f; S. Gregorii Porcetensis 475 e f, 476 a d; S. Naamatii 290 a – e; S. Odradae 64 f – 65 c; SS. Pauli, Clari et Cyriaci 446 d; S. Perpetui Traiectensis 294 a f, 297 a; S. Stephani Ungarorum regis 485 a – f; S. Wolfkangi 586 c f, 587, 588

Triticum multiplicatum 133 a

Truncus aridus tactu plaustri corpus S. Odradae vehentis revirescit 65 b

U V

Unctio apud Graecos adhibita in susceptione habitus monachalis 242 b

Vas vinarium e rupe decidens prodigio integrum servatum 283 a – d

Vatem in suo comitatu habere consueverunt antiqui reges et viri nobiles apud Hibernos 7 a b

Venenum impune a sanctis haustum 351 d, 396 e

Vestigia pedum a S. Wolfkango in saxis relicta 544 d e, 550 b, 551 d – f, 552 a, 584 e, 594 a, 595 f

Vicedomnus S. Wolfkangi 562 b

Victoria in bello precibus S. Perpetui Traiectensis an reportata? 298 e f, 299 a

Virginitas in matrimonio a S. Emerico servata 483 d e, 486 b, 489 b c e, 491 d; virginitatem et continentiam in aliis honorat S. Emericus 488 b d

Visiones 203 f, 205 f, 300 c d, 474 e, 489 e f, 490 a

November II - 2: Kommentar zum Martyrologium des Hieronymus