Ökumenisches Heiligenlexikon

Acta Sanctorum der Bollandisten
Band März I

Einleitung März

Mar. I

Bollandus, Ioannes
Henschenius, Godefridus

Acta Sanctorum Martii a Ioanne Bollando S.I. colligi feliciter coepta. A Godefrido Henschenio et Daniele Papebrochio eiusdem Societatis Iesu aucta, digesta et illustrata. Tomvs I. Cui præmittitur tractatus de vita, virtutibus et operibus Ioannis Bollandi, arduo labori gloriose immortui subiunguntur Συναξάριον Basily Imper. et Acta Græca ad octo primos, qui hic continētur, dies pertinētia.

Antwerp
Iacobus Meursius 1668

[15], lx, 902, [35] p.

ACTA SANCTORVM
MARTII
A IOANNE BOLLANDO S. I.
colligi feliciter cœpta.
A GODEFRIDO HENSCHENIO
ET DANIELE PAPEBROCHIO
eiusdem Societatis Iesu
aucta, digesta & illustrata.
TOMVS I.
Cui præmittitur tractatus de vita, virtutibus et operibus Ioannis Bollandi, arduo labori gloriose immortui subiunguntur Συναξάριον Basily Imper. et Acta Græca ad octo primos, qui hic continētur, dies pertinētia.

Antverpiæ, apvd Iacobvm Mevrsivm. ANNO M. DC.LXVIII

SANCTISSIMO ET BEATISSIMO
PATRI AC DOMINO NOSTRO
CLEMENTI IX
PONTIFICI MAXIMO.

Fvit a vastæ huius de Actis Sanctorum molitionis Auctore primo prouisum sapienter, vt Ianuarium mensem, quem suo ordine erant secuturi alij, Sanctorum omnium Regi Christo primum, tum illius supremo in terris Vicario Vrbano VIII dedicaret: ne fundamenta designati operis alibi, quam supra solidissimam Petram posuisse; aut arbitrium in Sanctorum Acta detulisse alteri videretur, quam cuius erat de Sanctorum meritis & eorumdem cultu statuere quod cælum probaret & terra omnis venerabunda susciperet. Idem, in Februario ad Alexandri VII pedes deferendo, non pœnitendos tulit consilij sui fructus: nam, quod Vrbanvs facere non potuerat, ante præuentus morte quam Ianuarius Romam appelleret; id Alexander præstitit cumulatissime, fauorem scilicet auxiliumque: & qui adhuc in minoribus agens profuerat multipliciter, ex Italia per amicos suppeditans antiquissima de Sanctis non paucis monumenta; ad Apostolicæ dignitatis euectus apicem, quid non fecit vt tam carus sibi laudatusque conatus, quantum alibi plenius legere est, instructior semper ornatiorque procederet? Nos igitur, qui Bollando socij quondam studiorum adsciti, nunc, eheu! relicti successores, bene cœpta pergimus porro vrgere, &, cui ipse est immortuus, Martium publicæ luci iudicioque committere; ne tomis hisce patrocinium quæsituri, a vestigijs tanto auctore signatis velimus vel latum vnguem deflectere, multæ continent rationes. Etenim (vt non dicamus, quod illa subsidia omnia, vnde mensis hic habet vt prioribus locupletior cultiorque prodeat, fauore potissimum Pontificio, & quidem Romæ, fuerint conquisita a nobis, ad eum finem istuc Apostolico nutu e Belgio accersitis) alium quemcumque Patronum hisce Sanctorum Actis eligere præ Sanctitate Tva, Pater Beatissime, non sinit insignis erga nostram Iesv Societatem beneuolentia, qua in eius fauorem augens cultum, Virgini sine macula conceptæ & Societatis Fundatori Ignatio deferendum, in hoc potissimum quod circa Sanctos versatur argumento, felicissima Tvi Pontificatus exordia nobis æternum memoranda fecisti, spemque minime frustrandam, vnum ex illis futurum Te (vt Noster ad nos Præpositus Generalis Ioannes Paulus Oliua scripsit) quorum nomen apud nos in benedictionibus esse voluit prouidentia ter optimi Dei nostri. Quare, cum fructus huius minimæ nostræ Societatis quoscumque oblatos Tibi ostenderis antehac habere gratissimos, nunc cum es Ecclesiæ totius Catholicæ omniumque in ea Ordinum, Hierarchici præsertim, Caput constitutus, præsumere voluimus, Clementissimo aspectu Te dignaturum hunc mensem; in quo Pontifices summos Sanctorum insertos Albo legeres, Lucium I, Sixtum III, Simplicium, Zachariam & Gregorium Magnum; quin & Clementis hoc nomine Primi, quem Tv feliciter refers Nonus, sacrosancta lipsana, annuo maris recedentis miraculo diu Chersonesijs veneranda, videres adducta Romam ab Episcopis Sanctis Cyrillo atque Methodio. Dum autem ista Tuo propiora fastigio Sanctitas Tva videbit & leget, cognosces etiam in eodem mense non indiligenter propositam reliquorum Graduum Ecclesiasticorum sanctimoniam, effulgentem in Hierosolymitanis Patriarchis, Alexandro, Macario, Cyrillo, Sophronio; in Constantinopolitanis, Euagrio, Thoma, Nicephoro; in Episcopis, quos nominare longum sit, centum atque viginti; in Presbyteris alijsque Ecclesiarum Ministris longe pluribus: nec erit iniucundum etiam eos percurrere, qui in monastica aut eremitica vita suis e virtutibus agonibusque ostendunt Christi Sponsam, circumdatam varietatibus professionum diuersarum: tum Imperatores, Reges ac Principes & ex quocumque statu seculari Cælites, qui vna cum Martyrum, certo numero certoque testimonio cognitorum, ingentibus copijs constituunt castrorum aciem pulcherrime ordinatam & tartareis potestatibus formidabilem: adeo vt omnium simul numerus si ineatur (exclusis pluribus, quorum obiter dumtaxat notitiam damus, propterea quod non satis certo nobis constet quam legitime ab auctoribus quibusdam inter Sanctos Beatosue publice venerandos censeantur) omnium, inquam, si numerus ineatur, inueniendi sint vltra quindecim millia & quingentos in hoc vno Martio mense propositi cultuque ecclesiastico rite dignati; & in his mille quadringenti ac quinquaginta, quorum vel nomina vel res gestæ ex antiquissimis Græca ac Latina lingua MSS. Codicibus depromantur in tribus hisce tomis, obseruationibusq; & commentarijs operosis illustrentur. Ergo qui Pater omnibus datus es Pastorque supremus, & ad quemcumque gradum conditionemque hominum curam vigilantiamque Tuam porrigis; in omni etiam conditione & gradu inuenies hic Sanctos, quorum venerationem promoueas, imiteris exempla, fulciaris patrocinijs, &, si placet etiam (quod omnino credimus placiturum) choros adaugeas, ipsorum catalogo inscribendo plures, quorum iam est sanctitas Romanæ Rotæ nota probataque satis. Omittimus referre quot in hoc Martio nostro sint, qui vel in eadem Hetruria Tecvm nati terris, vel in ipsa denascentes felicius renati cælis sunt, vel eam denique virtutibus suis miraculisque illustrarunt, & hoc titulo videri potuissent patriȩ adscribendi Tvæ, nisi omnium Christianorum Patri electo, totus qua patet orbis Christianus patria esse cœpisset. Sanctos tamen Pistoriensis vrbis Patronos duos, Barontum atque Desiderium, nolumus hoc loco innominatos præterire; sed dicimus, horum quoque illustres Actus, hactenus in membranis MSS. obscuros, ad XXV diem huiusce mensis prodire in lucem: quibus non immerito gratulamur, Tvo ipsos in lumine sub Tvisqve auspicijs, qui Pistoriense nomen ad summum extulisti splendorem, proponi orbi vniuerso, non tantum colendos ex nominibus (quod Romani Martyrologij nouæ tabulæ fecerant) sed etiam ex virtutibus suis cognoscendos Tot tantisque conciliandæ gratiæ proxenetis fidentes, cur non fauorem, quantum Sanctissimus Decessor Tvvs, huic operi legendo versandoque assuetus, præstare potuit voluitque, a Tva Clementissima Sanctitate pollicebimur nobis? Erit fortassis hoc etiam nomine hæc nostra Tibi oblatio acceptior, quod a Flandro-Belgica Societate veniat, cuius maximos vtilissimosq; pro tuenda Apostolicæ Sedis auctoritate labores, hȩresibus nequidquam circumvndiq; obstrepentibus, posses discere ex Nepote tvo (qui Bruxellis pro Summo Pontifice Internuntius, omnibus ex merito integritatis & pietatis carissimus laudatissimusque, oculis illos suis coram spectauit) nisi ipse Alexandro VII diu a Secretis epistolis, per te cognouisses omnia, ob quæ Prouinciam hanc tibi caram esse, dignatus es verbis rebusque testari Francisco L'Hermite, nunc Antuerpiæ Domus Professorum Præposito, tunc ad Conuentum Procuratorum in Vrbe legato. Itaque non dicemus, a Flandro-Belgica Societate, inter Confœderatas aduersus Deum Regemque Prouincias, primum vnice, dein præcipue, fuisse sustentatam Religionem orthodoxam; non eamdem in vtrisque Indijs ac remotissimis Sinarum regnis, etiam cum sanguinis effusione, per insignes zelososque Missionarios ab illa ipsa propagatam; aut in præcipuis Christiani nominis fideique Academijs, per hinc accitos eruditissimos Theologicarum rerum Doctores Scriptoresque, celeberrimis prælectionibus scriptisque commentarijs propugnatam & illustratam: cuncta hæc dicere supersedebimus: tantum hoc præfabimur (quod ipsum tamen latere Te nequit) præ ceteris Prouincijs Societatis Iesv, quam totam affectu paterno complecteris, hanc Flandro-Belgicam nostram dignam esse, quam hoc calamitosissimo tempore afflictissimam amantius teneriusque respicias, vel hac de caussa, quod in Antuerpiensi Domo, ex meris piorum eleemosynis sustentanda, non obstantibus rei familiaris angustijs maximis, triginta & amplius annis aluerit & pergat alere Scriptores minimum duos, vni illi intentos vacantesque studio, vt Sanctorum Acta, in præsentem vsque diem tenebris blattisque relicta, vel sciolorum hæreticorumue calamis morsibusque indigne traducta distractaque, proponant in plena multiplicis eruditionis luce spectanda legendaque, ad communem Ecclesiæ Matris vtilitatem atque splendorem. Exultauit futuri gaudij expectatione pene certa, medios inter belli funestissimi iam iam ceruicibus omnium imminentis metus, tota hæc Prouincia; cum paucis antequam ad Pontificatum eligerere, diebus, ex ipsis litteris, quibus Dominvs Rospigliosivs scribitur, anagramma simul & omen eruit, eis quæ sub Malachiæ nomine circumferuntur vaticinijs congruum, seque credidit Purpuratorum Patrum Senatui posse Personam Tvam ad vicarias Christi vices gerendas velut digito indicare ac scribere, SIGNO IPSI SIDVS OLORVM. Quod vbi rei veritas comprobauit, placuisse felicem Tvo ex nomine coniecturam ex Præposito Societatis vniuersæ, nobis per suum pro Germanicis Prouincijs Assistentem Carolum de Noyelles id gratulante, cognouimus. Et quoniam iterum mentio incidit Præpositi nostri Generalis, lubet etiam hoc loco addere, Patrem nostrum, qui omnibus fuit semper summe amabilis ac venerabilis, nouo ex capite nihilominus amari cœpisse atque honorari a nobis, quod & illum Sanctitati tvæ intellexerimus carum esse, & ex ipso, suas Conciones Latine vulgante, in ea quam vigesimam numero, feria sexta in hebdomade Passionis dixit, legerimus & admirati simus insignem celsitudinem animi Tvi, supra omnem propriorum commodorum atque honorum respectum elati, vnicamque Ecclesiæ Romanæ vtilitatem & dignitatem curantis, probatam in Hispanica Nuntiatura, & illi seculis omnibus decantatissimæ Magni Scipionis apud eosdem Hispanos continentiæ comparatam, qua Luceio Principi raptam sponsam cum ingenti aurea ac gemmea gaza liberaliter condonauit; nihil sibi, sed vnum illud in vicem postulans, vt esset Populo Romano amicus. Multo autem prius istam in Te virtutem, coram Pontifice Summo pluribusque S. R. E. Cardinalibus laudauerat ille, quam eo ascenderet Sanctitas tva, vbi ex singulari super-humanæ dignitatis munere nihil tuum æstimare tenereris, sed ea solum quæ Iesv Christi sunt quærere; non agnos tantum, verum etiam oues eius pascere iussus, ipsos Ecclesiarum particularium Prælatos. Magnum porro, ad omnes obligationis tantæ numeros explendos, Tibi conferunt adiumentum in omni officij Christiani genere morum innocentissimorum integritas, atque ad res diuinas pietatisque cultum exercitatissimi affectus, quos materno crederis cum lacte hausisse; imprimis autem illa inter homines laudatissima semper, quæ Tecvm ab vtero creuit, erga miseros afflictosque misericordia: quæ omnes virtutes ita sunt Rospigliosiæ genti familiares, vt apud eam sedes habere proprias perpetuasque videantur. Etenim quotquot hic inueniuntur, qui vel Tvam Romæ Cardinalis, vel Nepotis apud nos Bruxellis Internuntij, vel Camilli fratris cum lectissima coniuge sua Lvcretia carissimisque liberis viuentis Pistorij, domos subiere; vnanimi asseuerant relatu, non Principum sibi palatia illa, sed religiosorum hominum claustra esse visa; quod non Domini tantum, sed omnis familiarium ac famulorum turba, fidem, modestiam, pietatem spirarent. Verum quia eiusmodi dotes fere intra arcana pectoris & domesticos parietes continentur, seque produnt solo boni exempli odore; ad cuius percipiendas æstimandasque delicias, cælestibus animis iucundissimas, hebetior vulgi sensus est: magis illud solet diffundere sese in deprædicandis eius, quam vltimo nominauimus loco, visceribus misericordiæ. Quia quanto est miserorum hominum, quam Christianæ perfectionis articulos gradusque discernere idoneorum copia maior; ipsique qui miseri non sunt, fieri se miseros posse gnari, gaudent expositum cunctis videre commiserationis affectum, quo recurrere etiam ipsi cum vsus feret possint; tanto etiam vbique terrarum ab hac virtute libentius Te laudant & commendant plures; idque ita faciunt, vt eam non studio exercitationeque acquisitam Tibi, sed cum Rospigliosio sanguine congenitam dicant: dum alius Parentes Tvos Hieronymvm atque Catharinam deprædicat, effusissimæ erga miseros egenosque munificentiæ ornamentis præ ciuibus suis vniuersis conspicuos: alius Patrui Tvi Pompeii meminit, cui inter Equites Melitenses Commendatoris titulo & inter Italicarum vrbium Proceres Magni Prætoris Cremonensis dignitate præfulgido, vsitatum fuerit obuiorum vbique pauperum necessitatibus subleuandis non esse contentum, nisi etiam domi abditos latentesque requireret: e quorum numero cum viseret vnum lecto affixum, hic tantæ erga se dignationis admiratione velut supra se raptus, incunctanter asseruerit, vsque adeo familiam Rospigliosiam benedicendam ab eo, qui liberalitate hominum se vinci non patitur, Deo; vt, quod in terris & est & habetur summum, annis non ita multis labentibus domi suæ visura esset, supremum Ecclesiæ Romanæ Pontificatum. Fuisse autem id eo tunc maiori admiratione exceptum a Pompeio dicunt, quod nemo inter Rospigliosios esset, qui vel sacros Ordines suscepisset vel breui suscepturus videretur. Te quippe, quem propensior erga pietatem indoles huic spei poterat viciniorem facere, nobilissimæ familiæ propagandæ vterque parens destinarat, & prouida sedulitate circumspiciebat, quam Tibi virginem, virtutis probatæ & antiqui stemmatis insignijs parem, possent auspicatis coniungere nuptijs. Sed prodidisti repente quod pridem animo volutabas, & sanctiori desiderio æstuans ipsos in vota tua potenti attraxisti persuasione. Inde Romam profectus, Patrique Antonio Florentino ex Ordine Capuccinorum felici insinuatus errore, deinde ab eodem iam S. R. E. Cardinali commendatus Fratri, ad vniuersæ Ecclesiæ gubernacula præsidenti, Vrbano, inquam, Pontifici Maximo, primum Sacræ Rituum Congregationi datus Secretarius es, tum ipsi Cardinalitiæ Purpuræ destinatus. Verum obstitit quædam temporis illius iniquitas, ob quam Sanctissimvs ingemiscens, Miseram, aiebat, conditionem Principum, quibus quod maxime velint, id sæpe minime posse contingit! Hispaniæ scilicet adhuc debebatur Tva numeris omnibus absolutissima virtus, vt in ea spectaretur aliquis, vere Romana imo Apostolica præditus fortitudine, qui solicitatus, nescio qua in caussa (æqua fortassis, sed rectioribus vijs vrgenda) memorabili seculis cunctis repulsa, omnia illa gloriæ & amplitudinis incrementa abijceret; quæ in Ministri præclarißimi gratiam Dominus dimidiati propemodum nostri huius orbis & noui mundi Regnator poterat vel effundere ex ærario suo, vel conficere ex ditione amplißima, vel auctoritate & precibus impetrare ab eo, qui Vicarius Christi inexhaustos habet largiendi fontes, quemadmodum legimus in prælaudata Ioannis Pauli Oliuæ concione. Merito igitur, qui Te Apostolicum Nuntium in Hispaniam legabat Pontifex, Iacobo Nepoti (quem tunc Legationis assumebas comitem, breuique ex Vrbis atque orbis voto facturus es in Eminentissima Dignitate participem curarum publicarum) venienti ad Pedum oscula dixerit, habere eum in Patrvo librum optimum, quem si diligenter inspiceret legeretque, præclarus haud dubie & prorsus eximius esset ætate procedente futurus: vt merito etiam Alexander VII primæ Cardinalium creationi includendum censuerit Ivlivm Rospigliosivm, quem minime ambientem ipsa ante tot annos Purpura ambiuerat Eminentissimvm facere. Abriperet nos longius, Pater Sanctissime, huius suauitas argumenti, abduceretque ab ea, quam tantæ amplitudini superstruendæ pro fundamento fuisse dicebamus, propensissima voluntate erga pauperes & liberalitate familiæ Rospigliosiæ: & tamen huic potissimum debentur eius, quod Pistorij habet Societas nostra, Collegij incrementa lætissima, qualia nos Roma reuertentes vidisse cum gaudio recordamur. Tibi vero nominatim quantum eadem Societas nostra tota debeat, scio ego, inquit vltimis suis ad nos litteris illius Præpositus Generalis præfatus: & recens illud est, quod vt Societatem ad Augustißimæ Virginis Matris cultum augustius inflammares, nobis pro Immaculata Deiparæ Conceptione celebranda Officium per eiusdem festi Octauam concesseris, & S. P. N. Ignatij memoriam annuam sub ritu duplicis ab Ecclesia vniuersa sanxeris peragendam: & addit: Certe habemus Pontificem secundum cor Dei, habemus laudibus & meritis nostris maiorem, habemus omnium qui eum norunt corde ac ore laudatum, qui etiam in fractione panis suis se noscendum pauperibus dedit. Ita de Te cum sentiat ille, Beatissime Pater, sensumq; hunc suum, a capite in membra defluum, toti communicet Societati; cumque vicissim Sanctitas Tva de ipsius ac Societatis meritis multo & sentire & dicere consueuerit ampliora, quam citra ruborem possemus hic scribere; hac ad extremum ratione credidimus, nostrum placendi Tibi in his Sanctorum Actis conatum cessurum felicius, si eum per illius manus offerremus, qui se nobis Patrem in demortui Bollandi locum & obtulit & exhibuit hactenus, Tvæ autem Sanctitati tot nominibus est acceptissimus. Ergo dum Tvvm hic nobis conciliabit fauorem, nos, quod vnicum possumus, hoc agemus precibus sacrificijsque apud Deum, cuius Vicarium agis, vt Te Tvosqve cælestibus pariter & terrenis benedictionibus cumulet, eamque felicitatem tam diuturnam esse velit, quam fuit ei, cui Ianuarius olim est dedicatus: & postquam Te longitudine dierum repleuerit, ostendat Tibi salutare suum, in eorum, quorum Acta hic habes, Sanctorum plenitudine. Ita vouebamus Antuerpiæ VI Idus Nouembris, anno ⅭⅠƆⅠƆCLXVII.

SANCTITATIS TVÆ

Humillimi serui

Godefridvs Henschenivs,
Daniel Papebrochivs.

FACVLTAS
R. P. PROVINCIALIS FLANDRO-BELGICÆ
SOCIETATIS IESV
ET SVMMA
PRIVILEGII CÆSAREI.

Cvm Acta Sanctorum mensis Martij, a Ioanne Bollando S. I. colligi feliciter cœpta; aucta porro, digesta & illustrata a Godefrido Henschenio & Daniele Papebrochio, eiusdem Societatis Iesv, tres dictæ Societatis Theologi legerint, opusque laboriosum & eruditum ac luce publica dignum iudicarint. Ego infrascriptus Societatis præfatæ per Flandro-Belgicam Præpositus Prouincialis, potestate ad id mihi facta ab Admodum Reuerendo Patre Nostro Ioanne Paulo Oliua Præposito Generali, concedo Iacobo Meursio, Typographo Antuerpiensi, facultatem eadem Acta excudendi.

Cumque sacræ Cæsareæ Maiestatis decreto cautum sit, ne qui libri a Societate Iesv conscripti, in prouincijs Romano Imperio subiectis, excudantur aut venales proponantur absque eiusdem Societatis consensu; hisce declaro eumdem Typographum isto priuilegio legitime frui. In quorum fidem hisce officij mei sigillo munitis manu mea subscripsi. Bruxellis XXVIII Octobris ⅭⅠƆⅠƆCLXVII.

Ægidius vander Beke.

APPROBATIO CENSORIS.

Infrascriptus fidem facio me legisse Acta Sanctorum mensis Martij, a R. P. Ioanne Bollando S. I. colligi feliciter cœpta, & a RR. PP. Godefrido Henschenio & Daniele Papebrochio Societatis eiusdem aucta, digesta & illustrata, opus tribus tomis comprehensum, olim per Summos Pontifices a primis Ecclesiȩ incunabulis desideratum, atque Apostolicis Notarijs demandatum, & tractu temporis varijs hæreticorum nebulis seu tempestatibus obscuratum, Alexandri VII. P. M. felicis recordationis insigni encomio approbatum, Eminentissimorum Cardinalium, Illustrissimorum ac Reuerendissimorum Archiepiscoporum, Episcoporum, omniumque fere Ordinum Generalium, ac doctissimorum Virorum applausu commendatum; in quo prudens eruditio antiqua reducit, & simplex veritas obscura reuelat; typis dignissimum censeo: quia nihil quod fidei orthodoxæ aduersetur, sed multa scitu necessaria deducit & reuelat. In quorum fidem hisce subscripsi. Antuerpiæ VII Septembris. Anno Domini MDCLXVII.

Aubertus Vanden Eede I. V. L. Protonot. Apostolicus,
Canon. & Archidiac. Antuerp. Librorum Censor.

SVMMA PRIVILEGII
REGIS CATHOLICI.

Carolvs Dei gratia Hispaniarum, Indiarumque, &c. Rex Catholicus, Archidux Austriæ, Dux Burgundiæ, Brabantiæ, &c. Serenissimus Belgarum Princeps, diplomate suo sanxit, ne quis Acta Sanctorum mensis Martij, auctoribus Ioanne Bollando, Godefrido Henschenio, & Daniele Papebrochio Societatis Iesv Sacerdotibus edita, præter voluntatem Iacobi Meursij proximis nouem annis vllo modo imprimat, aut alibi terrarum impressa in has nostræ Germaniæ Inferioris ditiones importet, venaliaue habeat: qui secus faxit, confiscatione librorum & alia graui pœna multabitur, vti latius patet in litteris datis Bruxellæ V Octobris anni MDCLXVII.

Signat
Loyens.

IOANNES BOLLANDVS S.I.
HISTORIOGRAPHVS SANCTORVM.

IOANNES BOLLANDVS S.I. HISTORIOGRAPHVS SANCTORVM.
Scribendis Sanctorum obiit Bollandus in Actis. Fallor: in his cœpit viuere, non obiit.
ANNO M.DC.LXV. DIE XII. SEPTEMBRIS.

IN TOMVM PRIMVM
DE ACTIS SANCTORVM
MENSIS MARTII
TRACTATVS PRÆLIMINARIS
DE VITA, OPERIBVS ET VIRTVTIBVS
IOANNIS BOLLANDI S. I.
EDITIONI EORVMDEM IMMORTVI,
AD REVERENDVM ADM. PATREM NOSTRVM
IOAN. PAVLVM OLIVA
SOCIETATIS IESV
PRÆPOSITVM GENERALEM

PRÆFATIO.

Alexandri VII, Pontificis nuper Maximi, votum fuit, diuturno litterarum mutuarum commercio notum Bollandum, primum huius vasti operis auctorem, coram etiam de vultu cognoscere. Id quoniam interiecta terrarum tam multarum spatia sperari non patiebātur de homine, annis, morbis & laboribus fracto: proximum esse potuit, vt amici desiderium leniret vel suis expressa lineamentis imago corporis, vel vitæ operumq; historia, melioribus virtutum eius coloribus adumbrata. Verum priusquam alterutrum posset factum exhiberi, Sanctissimus ipse e viuis abijt, ijsdem Sanctorum cœtibus adiungendus, in quorum plenitudinem receptum ante annos duos Bollandum confidimus. Eo igitur a nobis sublato, cui ante omnes debuerat hic Tractatus inscribi, primum Tu nobis occurris, PATER NOSTER ADM. REVERENDE, qui nobis, & Romæ coram & hic per literas non semel, fidelis interpres fuisti affectus illius, quo dicta Sanctitas dignata est ostendere quanti vtrum illum fecisset viuum, & quantum doleret acerbum eius etiam in tam matura ætate ac virtute occasum. Accedit quod propria animi tui sponte professus, Te semper vnice amauisse viuentem, & mortuum amare perrecturum in successoribus suis; in vicem defuncti Te nobis Patrem obtuleris beneuolentia speciali, iusserisque audenter postulare a Te, quidquid in operis sui fauorem auderet Bollandus. Quid autem ille petere auderet maius, quam quod effuse adeo impendisti nobis, Romam ad conquirenda Acta Sanctorum venientibus, patrocinium auxiliumque? Tvæ proinde Paternitati, post summi Pontificis fauorem, debemus maximam partem fructuum, ex illa peregrinatione relatorum. Præterea eosdem fructus exponit dilucide præsens Tractatus, non sine grata commemoratione præcipuorum amicorum, quorum auxiliaris opera per Italiam, Germaniam, Galliasque vtiliter nobis fuit commendationibus Tuis conciliata. Debet igitur hoc etiam nomine dirigi ad Te prolusio hæc ad tomum primum de Sanctorum Actis. Idque eo magis par est fieri, quod priora de ijs volumina quinque, Ianuarium Februariumque complexa, in manibus sæpe, in oculis semper esse volueris, quamdiu habendis ad Christi Vicarium Collegiumque Eminentissimorum Cardinalium Concionibus distinebaris: & factus deinde Societatis Præpopositus Generalis, Prouinciæ nostræ Moderatoribus scripseris, opus illud sanctum instanter tenereque commendans. Hac igitur fiducia finem facimus addictam nobis tam luculentis testimonijs gratiam pluribus prædicandi: & sub auspicijs potissimum Tuis natum elaboratumque Martium exhibentes, Deum Sanctosque precamur, vt Te supremum nostræ Societatis Caput cælestium benedictionum vnguento perfundat; quod in omnia defluum Corporis huius membra, ad nos, velut oram vestimenti extremam, quadamtenus descendat, scribendis quæ Sancti olim gessere intentos in vmbra & quiete; interim dum alij Filij Tui, per orbem vniuersum Sanctorum exempla suis in factis exprimentes, in sole puluereque desudant.

CAPVT I
Pia Ioannis educatio, Humanitatis studia, tirocinium Societatis.

[1] Patria Bollando, anno MDXCVI, XIII Augusti nato, fuit Iulij-mons, in Limburgensi Ducatu pagus: huic vicinum Bolland, in diœcesis Leodiensis confinijs, familiæ nomen dedit & habitandi locum per multos post natum Ioannem annos parentibus inter suos primoribus: qui cupientes primum illum ex se fructum offerre Deo, ad cuius obsequium iam inde a principio puer factus videbatur, misere Traiectum Humanioribus studijs imbuendum, anno ætatis eius decimo. Ibi tantos breui progressus habuit, vt quinquennij spatio omnes classes peruolans, numquam non primum præmium in ascensu referret; vt magnifico testimonio asseuerauit, perpetuus toto illo quinquennio Bollandi Condiscipulus & ad mortem vsque amicus sincerissimus, Amplissimus Dominus Arnoldus Verheyden, supremi Mechliniensis Consilij Senator. Interim magistrorum tam reuerens fuit, tam obseruans scholasticæ disciplinæ, vt nemo aliorum, qui easdem tum pariter scholas frequentauere, meminerit vel verbo vnquam vel nutu increpitum, nedum seuerius castigatum ob aliquod puerile delictum. Ad hæc ijs, quæ ætatem primam cōmendant, virtutibus; ingenuitate, inquam & facilitate morum coram domesticis, benigna comitate inter socios, sic erat ornatus; vt quamuis maturitatem haberet cum vtraque coniunctam, quantam ab illis annis nemo speraret, & licet primas præriperet omnibus; nulli tamen non esset carissimus: conuersis in venerationis amori mixtæ materiam prærogatiuis, quæ alias reddere potuissent æmulorum obnoxium inuidentiæ: quemadmodum, non sine iucundæ recordationis sensu, cōmemorare solebat Vir postea in Ordine Franciscano præclarus, tunc contubernalis & domesticus Ioannis, R. P. Ægidius Iamar.

[2] Itaque cum forte fortuna, Pontani progymmasmata in schola prælegens Magister, incidisset aliquando in eum locum, vbi, nescio quis, specioso consummatæ eruditionis præconio indigetabatur, Cornu-copiæ scientiarum; subitus discipulorum omnium plausus extitit, eum titulum certatim adaptantium perpetuo fere suo in omni litteraria exercitatione Imperatori: prout sæpe auditum est ex eorum tunc vno Ioanne Ramirez, postea in nostra Societate sinceri oris ac pectoris candidissimi viro, & magni zeli operario. Erat sane prodigio simile, videre & audire tredecim vix annorum puerum, ad solam geographicarum tabularum inspectionem, diserte enarrantem res omnes memorabiles in Indijs gestas a Lusitanis fideique præconibus, ex quo illæ feliciter Europæis commercijs apertæ fuerunt: Nempe iam tum Maffei historias Indicas accurate legerat, & illa memoriæ fidelitate retinebat, qua ad extremam vsque vitam sic valuit, vt quacumque de re, loco, persona sermo incidisset (cuius quidem aliquando notitiam habuisset) minutissimas quasque illius circumstantias continuo proferret, cum stupore colloquentium; non anni, non diei notam, non genus aut nomen prætermittens.

[3] Vt vero ad Poëtas Oratoresque voluendos vna cum classe gradum fecit, non modo in vtroque scribendi genere exercuit stylum facilitate admirabili; sed etiam ex illis partim, partim ex Latinis Historicis, Liuio præsertim, diligenter lectis, Romanarum Græcarumque antiquitatum magnam omnino acquisiuit notitiam: qua deinde colloquijs, lucubrationibus, orationibus suis suauem aspergebat saporem eruditionis reconditæ. Annis autem postea subsecutis, quibus eas disciplinas tractare tradendas alijs morosius debuit, ita profecit hoc in genere, vt prompte ac nihil fere præmeditatus, soluta strictaue oratione quo-de-cumque argumento vel scriberet ipse, vel scripturis materiam paratam daret. Quod etiam senex sæpe fecit adolescentibus, quos Societati nostræ idoneos talibus incitamētis simul ad diligentiam impigram studijs nauandam stimulabat, simul insinuabat in gratiam moderatorum suorum, quorum honorem ac reuerentiam ista fere spectabant; nonnumquam tam operose concepta digestaque, vt vel sola scriptio videretur triduum quatriduumue exigere. Inter magistros pueritiæ suæ duobus imprimis plurimum se debere fatebatur: Patri scilicet Henrico Nemio, Illustrissimi Gasparis Archiepiscopi ac Principis Cameracensis fratri, qui ingressum in litterarum ac pietatis palȩstram, suaui quadam nec minus efficaci industria, mirifice ad summa quæque in vtroque studio speranda animabat: deinde P. Gerardo Montano seu vanden-Berghen, sub quo Poëticam Rhetoricamque abioluit. Cum hoc postea Madritum euocato, & easdem artes ibidem multis annis tradente, frequens Bollando fuit per litteras communicatio: quarum nonnullæ, Mechliniā ad ipsum datæ & vsque ad obitum seruatæ, supersunt.

[4] Annum sub hȩc decimumquintum explebat, quando Humaniorum studiorum emensus curriculū, petijt admitti in Societatem Iesu, &, pro ea quam de se faciebat spe, facile impetrauit. Ingressus itaque eam Mechliniæ est XXI septembris anni MDCXII; & inter tirocinij experimenta, quamuis Sociorum plerisque ærate minor, cunctis tamen præluxit exemplo cereæ ad omnem virtutis formam capiendam indolis, & seriæ voluntatis ad ea, quæ didicisset per omnem vitam suis in moribus exprimenda. Vires etiam bene compacti corporis maiores ei quam alijs erant, ideoque probationis tempore Antuerpiano destinatus collegio fuit, tum recens a Professa domo secreto: & curatorem refectorij egit ea ratione, vt quotidie ex Aquensi domo in Anglicanam (ita tunc vocabantur domus quas Societas incolit) omnem transferret panem, qui Socijs in collegio commorantibus in prandium cœnamque necessarius erat. Laborem hunc fortiter & constanter exantlauit, non exiguū viæ interiacentis spatium cum canistro bene onusto emetiens quotidie semel iterumque, quamdiu hoc ei officium mansit: mansit autem per vnum alterumue mensem. Pari fere temporis spatio Collegio Louaniensi probandus inseruiuit, Sacerdotibus ad aram facientibus toto matutino tempore ministrans, postmeridiano humillima quæque seruitia domus pari promptitudine & alacritate obiens.

CAPVT II
Bollandus post Philosophica studia, litteras Humaniores sexennio docet: Theologiam quadriennio audit.

[5] Laborabat Prouincia, non ita pridem a Gallo-Belgis diuisa, operarum per multa collegia distribuendarum penuria: hanc ob rem post primum tirocinij annum, iussus est Bollandus audire Philosophiam: ipsoque in studiorum cursu Louanio translatus Antuerpiam cum Magistris & Condiscipulis suis, selectas ex vniuersa theses ibidem felicissime propugnauit: vt ingenij sui specimen publicum primo in ea vrbe daret, quam habiturus prouectior erat doctrinæ suæ palȩstram præcipuam. Ex hinc litteris Humanioribus docendis admotus, varijs in vrbibus, Ruræmundȩ, Syluæ-ducis, Bruxellis, Antuerpiæ munus illud exercuit; initio facto a Ruræmundana Syntaxi, quam secundo anno Syluæducis numerosissimam habuit, centum ac quadraginta & plurium discipulorum: quorum quanto studio curaret profectū, vel ex ea liquere potest diligentia, quam secundarijs quoque illius classis exercitationibus impendebat; metricæ videlicet arti & Græcæ litteraturæ. Nam ad hancquidem cum Chrysostomi de orando Deo explicaret Homiliam, nec nisi ex ea componendorū Græce thematum materiam caperet, ita animauerat suos; vt, sumpto a primis exēplo, ceteri passim omnia illius orationis vocabula alphabeticum in ordinem sibi digererent, ne dictionario opus foret. Isti vero, Poëticæ scilicet, primam sub matutina lectione horam subinde sic dicabat, vt quæ discipuli tunc e soluta in ligatā orationem traduxerant carmina, dimissis scholis, legeret vniuersa, manu sua adnotans & singulis post meridiem exhibens, quid & quatenus quilibet recte vertisset.

[6] Eodem secundo anno per sacras Quadragesimȩ ferias bis in hebdomade dicebat Latine ad collectam iuuentutem trium superiorum scholarum, capitū circiter trecentorum & sexaginta: dicebat autem tanta eloquentia & grauitate, vt nō modo æstimationem doctrinæ inter omnes Collegas prȩcipuæ in eum conferrent auditores; sed etiam prærogatiuam auctoritatis maximæ eidem deferrent, quamuis intra ætatis annū vigesimum constituto: quod tamen ne putaretur, faciebat præcocis barbæ plenitudo, qualis tricenarium decuisset. Ergo Bruxellis quoque, cum anno Magisterij tertio Græca doceret, dirigendo studiosorū Sodalitio est prȩfectus: in quo ita sibi conciliauit animos Sodalium omnium, vt quam vix vllam repererat altaris suppellectilem, breui effecerit etiam argenteam: confecto insuper nouo altari, ad quod moliendum Collegij Rector, pio Ioannis zelo recreatus, non modicam de suo eleemosynam contulit, & gratuitam per hebdomades aliquot domestici scriniarij operam. Eamdem præfecturam toto quod secutum est triennio tenuit, sed Ruremūdæ & Antuerpiæ, auctoritate eo maiori, quod primum iam inter Magistros locum teneret Rhetorices Professor. Fructus ex ea administratione Sodalitatum egregius extitit. Vt enim non dicam quam multi ex illis varia amplexi sint Religiosorū Ordinum instituta, constat in ijs minimum fuisse triginta, qui Societati nomen dedere: quorum nonnemo post obitum Bollandi ex Germania scribens, magno cum animi sensu recolit, debere se vocationem suam eius exhortationibus, prorsus cordatis, instillandoque erga Deiparam resque diuinas affectui accommodatissimis. Et valebat gratia singulari ad promouendam discipulorū pietatem, etiam in priuatis familiaribusque colloquijs: propter quæ certatim frequentabatur & expetebatur congressus illius: eoque auidius, quod rarissimis exemplis historijsque condiebat sermonem: quibus etiam puerorum parentes, quantauis dignitate conspicuos, ad se frequenter alliciebat. Commendabatur præterea eo nomine, quod cum discipulis suis quasi cum prouectis ætate viris agendum sibi proposuisset, raro præmijs, pœnis multo rarius vtens; cum absque his quidlibet obtineret. Istud autem propositum suum maxime tenebat inter Sodales Deiparæ Virginis, post singulos conuentus consultationem instituens cum ijs de obseruatione regularum, & bono ipsius Sodalitatis communi: vnde fiebat, vt istam exactissimā seruarent cuncti; hoc, per ipsosmet promoueretur efficacius: quia quæ istic cōcipiebantur decreta, stabiliendæ disciplinæ & fouendæ pietati opportuna, ijs se omnes facilius patiebātur adstringi; quod suo arbitratu, non inductione aliena, talia in consuetudinem videbantur recipere: ideoque per multos posteriores annos apud successores durarunt, quæ hac ratione fuere a Bollando cōstituta.

[7] Moliebatur eo tempore Societas nostra speciosissimū ex Ligustico marmore templum, quo gloriatur Antuerpia tamquam inter prima orbis Christiani numerando, etiam nunc, quando eam materiam viliorem copia, & tractabiliorem hominum industria fecit. Ei, cum perfectum esset, consuetis Ecclesiæ ceremonijs rite dedicando, non tantum præparabatur ornatus interior solennitati conueniens, & sacrorum festiuior apparatus, nec non ea omnia quæ excitandæ cum spirituali gaudio pietati conciliandȩq; nouo templo gratiæ poterant excogitari a Concionatoribus ad id delectis: sed etiam iudicatum est dedicationem eamdem hoc quoque fieri celebriorem posse, si in area, quæ ante ipsum templum spatiosa procurrit, ab Gymnasij nostri studiosis in scenam produceretur Fundator Societatis Ignatius, adhibito theatrali apparatu quam fieri posset exquisitissimo. Sed prouidendum prius erat, vt auctor inueniretur, designati dramatis maiestati parem sortitus felicitatem, doctrinam, prudentiam, dexteritatem; quibus non vulgaribus opus erat, vt successus minime vulgaris speraretur. Opportune igitur accidisse videbatur, quod Antuerpiæ Rhetoricam doceret Bollandus, qui frequenti experimento talem se probauerat, vt haud facile alius censeretur in inuentione felicior, in compositione elegantior, in disponendis rebus prudentior, in exercendis ad scenam iuuenibus dexterior. Quare tertium annum in eadem schola docenda perseuerare iussus, seq; accingere ad exequendum quantum fuerat in consultatione decretū, nihil minus præstitit quam a summo ipsius ingenio sperabatur. Totam enim S. P. N. Ignatij, qui idem & noui templi patronus erat, vitam gloriamque sic digessit in partes, tanta styli varietate & elegātia explicauit, tam feliciter per exercitos egregie adolescentes declamauit, vt etiamnum inter maxime senes, qua ciues qua Patres, viuat memoria incōparabilis illius, vt loquuntur, Actionis. Quanto autem labore ipsa steterit auctori suo vel inde colligas, quod bifariā diuisa argumenti tam fœcundi materia, duobus cōsequenter diebus fuerit continuanda: non enim recitationi tam prolixæ recitantium fauces lateraque potuissent sufficere, nec debebat conuocatus ad spectaculum populus tamdiu attineri ante templum, vt non esset tempus agendis Deo ipso in templo gratijs, & dicturum e suggesto Cōcionatorem audiendi de ijs quæ propius animæ salutem tangerent.

[8] Tam præclaro fine cum suum docendæ iuuentutis munus absoluisset Bollandus, & simul ætatis annum quartum supra vigesimum expleuisset, missus Louanium est ad Theologici cursus studium. Hoc pene emenso, cum esset Sacerdos consecratus anno MDCXXV, delectus inprimis fuit, qui theses ex tota Theologia proponendas sustineret sub R. P. Adriano Crommio. Eoque in actu ita fecit abunde satis, vt iudicio R. P. Ægidij de Coninck, studiorum Louaniensium Præfecti, designandus fuerit ad tradendā nostris Philosophiam, nisi ipse, sui ad eam rem animi propensionem rogatus, alio potius, si suo id relinqueretur arbitrio, se ferri declarasset: ita suauiter rem agente Deo, ne Sanctis suis decretū Scriptorem occuparent studia, haud ita multum illuc facientia. Non tamen sic fuit ab illis alienus, vt quæ in Philosophicis ac Theologicis scholis didicisset, nollet non aliquando recolere, & alijs in Germania vel alibi tradere; si Belgij, in magnum discrimen per coniurata Francorum Hollandorumque arma adducti, fortuna aliqua sic tulisset, vt profugi Antuerpia Societatis homines, sedes alibi & occupationem quærere cogerentur: eumque in finem seruari semper voluit scripta sua, quibus ex dictantis Professoris ore acceptis studiosus assueuerat. Ceterum quāuis speculatiuis scientijs perdiscendis alteque penetrandis ita intenderat animum Bollandus, vt sodalium prorsus cesserit nemini, quoties in exercitationibus scholasticis diligentiȩ profectusque specimen dandum fuit; apparebat tamen maiorem ipsius esse indolem, quam vt his solis expleri & acquiescere posset. Quamcumque igitur vel officiosa caritas erga suos Societatisque amicos, dedicandis Thesibus exornandisue Academicis Actibus implorata; vel religio, Sanctos ecclesiasticis fastis tum primum inscribens publicæque gratulationis argumento mōstranda, occasionem obtulisset styli stricta vel soluta oratione exerendi; eam omnem excipiebat promptissime, illaque faciebat, quæ in Bibliotheca Societatis nostræ per P. Philippum Alegambe dicuntur, varia edita carmina & orationes, sed tacito fere aut alieno nomine. Longum esset enumerare singula propter eorū multitudinem: nam summa illius promptitudine non illibenter vtebantur Superiores, cum scirent quam per eiusmodi distractiones nihil aut parum decederet ei ab acquirenda Theologicarum rerum scientia: & libentius socij auertebant in Bollandum, quæcumque oblata non eadem felicitate facilitateque se confecturos sperabant.

[9] Inter illustriora eius temporis & talis exercitationis argumenta fuit Illustrissimi Adami Georgij Borsitæ, Comitis de Martinitz, ad Iuris lauream solennis promotio, in qua exornanda primæ Bollando partes obtigere: eoque nomine supersunt litteræ ab Illustrissimo illo Heroë ad ipsum datȩ, quibus collati in se familiamque suam honoris munus cum multa gratiarum actione agnoscit. Sanctis deinde Ignatio atque Xauerio cum alijs tribus in Cælitum Album canonice relatis, expedienda rursum Bollādo fuere carmina, emblemata, inscriptiones, & quidquid optimi filij pietas parentum suorum laudibus fauentis cum socijs potuit excogitare ad augendum festiuȩ celebritatis splendorem. Beatorum quoque titulum adeptis Petro de Alcantara & Ioanni de Capistrano gratulandum simili apparatu fuit: inuentaque post mortem sunt quæ ista occasione elucubrauit Bollandus. His Theologicorum studiorum interpellationibus, quas ille inter occupationes non numerabat, accessit longe laboriosior alia exhortationum frequenter ad Sodales Iuristas habendarum, vt, quam Bruxellis auspicio tam felici primum susceperat administrationem, Deiparæ Virginis cultor & amator præcipuus, numquam prorsus deponeret; ne inter studia quidem, quādiu per obedientiam vtcumque licuit. Eodem tempore non perfunctoriā dedisse operam Orientalibus linguis nonnullis ad Grammaticæ artis regulas ordinandis, ostendunt multa ab eo perquam studiose scripta digestaque. Erat autem in eo genere tam facilis, vt cum aliquando clausisset scholas per dies plusculos hiemalis asperitas, ipse ne otiosus assideret foco, Arabicæ linguæ fundamentis perscrutandis se dederit; itaque profecerit, vt facillimū ei futurum fuisset haustam breui illo temporis interuallo scientiam vsu lectioneque confirmare, si quando e re sua esse vidisset. Adeo vt mirari non debeamus, quod in plerisque Europȩarum gentium vernaculis linguis ita fuerit versatus, vt nullo negotio Latine redderet, quidquid vel alienæ pietati vel operi suo subseruire volebat.

CAPVT III
Præfectura scholarum Mechliniensium per quinquennium.

[10] Statim ac Theologiæ audiendæ finem P. Bollādus imposuit, tot annorum experimento edocti Maiores, quam esset velut a natura factus ad iuuentutem regendam & pios Sodalitiorum Marianorū cœtus promouendos, Scholarum Mechliniensium ei imposuere Præfecturam, cui in hunc diem Congregationis Latinæ adiuncta permanet procuratio. Vtramque pari sedulitate & omnium satisfactione sustinuit totis quinque annis, Magistris pariter ac discipulis eorumq; parentibus carus & venerabilis; amplissimo autem Sodalitio illi tam acceptus, vt semper ad frequentissimum cœtum verba faceret, supremi Consilij Præside ac Senatoribus propemodum omnibus, nec non e ciuili Magistratu multis, Aduocatisque & Canonicis, alijsque e Clero viris primarijs diligentissime conuenientibus. Non enim ad habendas exhortationes, quamuis adeo copiose instructus ab eruditione omnigena, accedebat nisi accurate meditatus, quod testari poterunt etiamnum scripta singulorum sermonum argumenta. Domesticis quoque nostris Casus, vt vocant, conscientiæ explicabat eodem tempore hebdomadatim, propositis thesibus, quas similiter ad obitum vsque suum seruauit. Annuas præterea Collegij litteras atque historiam ceteraque id genus alia cōscribebat; quæ & ipsæ inter posthumas schedas repertæ. Diu autem postquam Mechlinia demigrasset, videre erat quantopere sibi obstrinxisset animos tum ciuium illorum, quorum filios rexerat in Præfectura; tū Sodalium Marianorum, quos omni sedulitatis officio sibi demeruerat. Horum enim plurimi, quoties sua eos negotia detulissent Antuerpiam, accedebant ad ipsum officij caussa. Quod ipse cum rebus suis parum opportunum iudicaret, illud potissimum tempus annuo per exercitia spiritualia secessui deligebat, quo Mechlinia frequentiores huc hospites solet emittere, Antuerpiensiū encœniorum celebritate allectos. Durauit tamen erga Bollādum affectus non tantum maturorum iam ætate virorum, sed puerorum quoque qui meminerant eum se habuisse Præfectum. Nec defuerunt, qui post obitum quoque illius hoc ostenderent: inter quos non nemo, Peckij Brabantiæ Cancellarij filius, nunc Religiosorum in Carthusiano Ordine Ascetarum Superior, primis felicitatis suæ prærogatiuis adnumerat sub P. Bollando studuisse; ideoque memoriam mortui, magnis sensus minime simulati indicijs demonstrauit apud se caram esse ac venerabilem.

[11] Quid nunc de ipsis scholarum Magistris dicam, quibus animandis, iuuandis, instruendis, nullo loco ac tempore deerat; satis gnarus discipulorum profectum ex recta Magistrorum institutione pendere? Amabatur ab ijs, licet ætate propemodum paribus, & honorabatur vt pater: ipse autem vicissim eorum non in littetis tantum, sed etiam in virtute consulebat profectui: & nequid vel a religiosa probitate vel a vera Latinitate haurirent alienū, auctores classicos, quibus erant vtiliter vsuri, ab omni repurgabat obscœnitate, plura exemplaria sua manu castigans: non tamen sic rigidus censor, vt ex ijs ita correctis non caperent lectores perfectum sensum poëmatum ac fabularum. Quin & adolescentibus secularibus sibi commendatis idem quandoque præstabat beneficium, iuxta exempla iam olim a se expurgata: quæ hunc in finem asseruata reperimus, & nouimus quibuscum fuerint communicata: addita, quo securos ipsorum Magistros redderet, manus suæ subscriptione, testante libellos illos absque noxa haberi ac legi iam posse. Solos aurei seculi scriptores volebat tractari inspiciq; ab ijs, qui necdū stylum efformarant proprium, quod in istis principijs facile alias assumatur aliquid, vix vllo, cum inualuerit, labore corrigendum. Ast vbi solidiores videbat aliquem fecisse progressus, tum etiam suadebat legi alios: quod & ipsi non pauca habeant laude digna, & ex vtrorumque collatione quædam iudicij maturitas efflorescat, quam Criticen nominamus. Sed moderationem hic requirebat magnam: quare cum aliquē subiectorum sibi Magistrorum cognouisset L. Annæi Senecæ Philosophi operibus lectitandis plus æquo affici, non prius quieuit, quam, interposita quoque Rectoris ipsius auctoritate, librum e manibus lectoris imprudentis excuteret: non grauiter minus quam vere asserens, ex auctore illo hauriri non posse succum vllum veræ Latinitatis, nedum solidæ Christianæque probitatis: sed nescio quem alium sane sterilem adumbratæ virtutis, ad spiritualem profectum nihil valituræ, vti nec ad stylum efformandum idonea esset scabra illius hirsutaque facundia, Stoici fastus aculeis aspera.

[12] Amabat Illustrissimus Archiepiscopus Boonen comprimis Bollandum, mirabaturque in ætate non magna tantam rerum agendarum peritiam, tantā consiliorum maturitatem. Confessario illo Consiliariorum plurimi vtebantur, & si cui vel morbus grauior accideret, vel extrema instaret cum morte lucta, aduocabant vt præstantissimum tali in articulo adiutorem. Fuit in his vir ætate grandæuus, qui in eodem Consilio postea filium, & alterum tunc habebat in nostra Societate Religiosum, celebrem deinde catholicæ veritatis aduersus hæreticorum Caluinistarū deliria verbo ac scripto propugnatorem. Hic cum esset ad extrema deductus, secumque perpenderet quanta mora in Concilio illo supremo reorum caussæ capitales tractarentur; angebatur animo, quia in minori, vt dicebat, ætate ac magistratu patrio (vbi iudices omnes habuerat ex ore suo pendentes) solitus fuisset suadere & persuadere, eiusmodi homines, qui crimen morte dignum cōmitterent, iusta damnatione præripiendos esse potius grauioribus, quæ adhuc essent commissuri, delictis, quam mitiori pœna indulgentius castigādos propter spem emendationis incertam, cum certo Reipublicæ periculo coniunctam; imo & salutis æternæ ipsorum, qui pie ac Christiane morerentur iudicio damnati. Ita se iudicante & impellente, pœnam mortis subijsse plurimos in territorio illo, quos nunc videbat dimittendos fuisse, si tanta patronorum industria, tanta iudicum clementia disceptatæ eorum caussæ fuissent. Horum proinde sanguinem se metuere, ne forte vindictam expeteret præferuidæ seueritatis: hoc vnicum esse quod animum nunc angeret, nec sineret mortem cum pace operiri. Erat procul dubio dȩmonis ea fraus, nodos in scirpo quærentis & laqueos bono viro texētis ex eo ipso quod iuste ac laudabiliter egerat. Sed occurrit Pater, productoque e sinu Breuiario Horarum Canonicarum, centesimum Psalmum recitare cœpit: Misericordiam & iudicium cantabo tibi, Domine, psallam & intelligam in via immaculata: quem apta paraphrasi moribundo exponens, cum peruenisset ad illum versum: In matutino interficiebam omnes peccatores terræ, vt disperderem de ciuitate Domini omnes operantes iniquitatem; ostendissetque eum fuisse Dauidis Regis a Deo laudatissimi zelum, quem ipse fuerat imitatus: non potuit vltra occultare vir optimus inundantē animo suo voluptatem, & lacrymantibus oculis conuersus ad Bollandum: O quanta me consolatione, inquit, afficis, Pater: iam lætus morior.

[13] Porro quod Bollandus maximi faceret omnem quantulamcumque partem officij sui, documento sit accuratio quotidiana, qua Martyrologium ad mensam legendum præuidebat ipse: eo quod, deficientibus tum adhuc in eo accentuum notis, sæpe contingeret nouitios anagnostas tam barbare pronūtiare nomina, tum ipsorum Sanctorum tum locorum, in quibus passi cultiue memorantur, vt perfectus sensus vix intelligi posset. Sæpe etiam, cum futurum prospiceret vt in aliquo cespitarent (maxime si indicanda mobilia festa aut simile quidpiam) eos ipse ad se præmonendos accersebat, aut ante refectorium inambulans operiebatur venientes ad ambonem. Sedulo etiam hortabatur, vt studiose diligenterque se ad legendum præpararent; cum diceret, ex emendata vitiosaque adolescentis alicuius Magistri lectione, sæpe de ingenio doctrinaque illius præiudicium ferri a grauissimis Patribus, quod ad virilem deinde ætatem perductis & ad obeūda Societatis munera adhibendis, magnopere prodesse vel obesse possit. Si perperā aliquid legentes publice correxisset, cauebat sedulo ne verecundiæ sensu maiori quā par est tangerentur: habebatq; in promptu historiolam aliquam circa eiusmodi errorem aut vocem, qua simul & recreabat correctum & doctiorem dimittebat a se. Quæ omnia etiam seruauit Antuerpiȩ, lectorum ad mensam multis annis Præfectus, semperque sollicitus vt mature moneretur de finiendo breui qui prælegebatur libro, vt posset iuxta officij istius regulas de nouo substituendo cogitare atque cum Superiore conferre.

[14] Redeo ad Gymnasij litterarij curam, in quo regendo non solis Mechliniensibus scholis proderat Bollandi dexteritas; sed, cum breui per Prouinciam totam eo nomine magnus & eximius audiret, consulebatur non raro a Prouinciali eiusque Socio, circa methodū nostris in ea palȩstra præscribendam, prout indicant epistolæ eorum variæ hac super re ad eum scriptæ. Cum autem per ætatem debuit ad Prouinciales conuentus accedere, ad eas fere semper fuit consultationes deputatus, quæ pro litteris humanioribus de more instituuntur. A magistris vero, tam Antuerpiæ degentibus quam aliunde ibidem hospitibus, pro communi passim oraculo habitus, eorum excitabat industriam, promouebat conatus, adhortatione, consilio, instructione: Expertus id ego sum, inquit eorum non nemo, cum ab annis iam fere vigintiseptem inter Magistros cœpi numerari, & mecum ac post me collegæ multi: quibus ea quæ longo vsu studioq; didicerat sine fictione, sine inuidia communicabat, cordate & libenter & absque vlla iactantiæ specie. Quoties per occupationes suas atque infirmitates potuit, (posse autem credebatur sæpe, quia egregia caritas superabat incommoda quæ alij ex alterutro capite voluissent prætexere; ipse autem reuera patiebatur maxima, cum domo abesse cogebatur) præsentia sua animabat honestabatq; magistrorum ac discipulorum exercitationes in scholis, docto comprobabat iudicio, & in spem animabat maiorum conatuum. Vix vnquam ab eius colloquio de litterarum studijs instituto discedebat aliquis, nisi doctior, & erectiori ad ea strenue prosequenda animo. Quam multa aut superioribus aut scholarum Præfectis aut nostrorum litteras repetentium Magistris suggesserit, ad promouendum litterarum studium scholarumq; disciplinam in primis vtilia, vel deprompta ex ingenio suo grandique experientia, vel ex instituti nostri ratione ac Superiorum ordinationibus eruta; luculenter videre licet in schedis, eius manu satis prolixe hac de re scriptis, quæ ab eius morte in manus meas deuenerunt. Certe nisi sacratiori scriptioni vtilius ad Dei Sanctorumque gloriam fuisset occupandus, optandum erat vt nostris humaniora repetentibus & ad Magisterium informādis datus fuisset instructor. Quantus ab eo deriuatus fuisset Latinæ Græcæq; eruditionis amor ac studium! quanto cum prouinciæ nostræ ornamento! At, quod ex officio non potuit facere, fecit vbicumque potuit ex caritate, ob quam apud omnes litterariæ rei æquos æstimatores, qui optimum iuxta ac doctißimum virum nouere, & familiari consuetudine eius frui aliquando & excitari meruere, nomen eius est eritque in benedictione perenni. Hæc vir magnus, & ipse rerum istiusmodi peritissimus, ac plurimos annos in celeberrimorum frequentissimorumque gymnasiorum Præfectura versatus.

[15] Quo tempore Mechliniensem Præfecturam Bollandus gessit, multa fecit aggressusque est, quibus & scientiæ litterariæ acquisiuit non parum, & publico se profuturum sperabat. Erat namque ei cum cultissimis illius æui viris Erycio Puteano, Hermanno Hugone, Andrea Schotto, Heriberto Rosweydo communicatio frequens per litteras: ex quibus post mortem inuētis scimus animum adiecisse ad historiam Belgicam excerpendam ex collectaneis hactenis ineditis Edmūdi Denterij, qui Ducibus Brabantiæ quatuor a secretis, ac demum sub Philippo Bono factus Canonicus, primū secularis Louanij, dein Regularis Corsendoncki, in dicti Philippi gratiam, Andreæ fratris vestigijs inhærendo, ex antiquis Chronicis, registris scripturisque Chronicon Brabantiæ concinnarat: sed cuius rudiorem stylum polire Bollandus, exemptisque vernacularum linguarum diplomatis, lectori fastidium parituris, minorem reddere molem cogitabat. Græcis quoque auctoribus illustrandis studium impendebat suum, Latineque reddendos susceperat Theognidem Gnomologum & Apollonium Rhodium, aliosque, incitante potissimum Andrea Schotto: iamque in eo studio sic profecerat, vt Hermannus Hugo de varijs Grȩcorum ritibus, apud Plutarchum & Athenæum indicatis, ad ipsum velut scientissimum referret. Maxime autem afficiebatur tractatibus asceticis ac parȩneticis, quorum selectissimos quosque ex Italica, Hispanica, Francica lingua cogitabat Latinos facere, & ad publicam totius Ecclesiæ vtilitatem emittere in lucem, facili sibi, & alijs multum profutura opera.

CAPVT IV
Antuerpiam mittitur Bollandus, P. Heriberto Rosvveydo successor.

[16] Talia cogitante & quadantenus exordiente Bollando, moritur Antuerpiæ die V. Octobris, anno Christi MDCXXIX R. P. Heribertus Rosweydus, in subsecutis Bollandi operibus sæpe nominatus, & sæpius etiam a Successoribus eius deinceps nominandus. Qua morte vti conuersa sunt alio Ioannis consilia studiaque, sic nobis quoque mutanda nonnihil erit ratio modusque de eodem scribendi. Hactenus enim per varia officia & loca Bollandum deduximus, quo modo præibat ipsa annorum in ijsdem traductorum series: deinceps vero vno in loco, eodem in officio consistētem exhibituri, non tam quo quidque factum dictūue sit tempore considerabimus, quam quomodo aptū sit pendeatque ex alijs, circa idem quandoque punctū dicendis: quia non annales teximus, sed historiam vitæ inter studia laboriosissima ductæ: & hæc ipsa varijs occupationibus, interpellationibus, morbis impedita: quæ vt nihil opus habēt ordine chronologico cognosci singula; sic sæpe opportunissime, eodem non obseruato, prout res exigit, coniunguntur. Prius igitur cogitatis omnibus maius opus moliendi, quodque vasto & capaci ingenio Bollandi par esset, occasionem attulit Heriberti obitus, hac quam dicimus ratione. Cœperat vir ille, vere magnus animo & doctrina, iam inde cum Duaci Philosophiam doceret, nonnullas Sanctorum Vitas colligere, in eaque collectione primis adhuc decem annis præsentis seculi laboris aliquid diligentiæq; posuerat: sed ex S. Pantaleonis apud Colonienses monasterio exemplar nactus antiqui Martyrologij, quod esse vetus Romanum arbitrabatur, eatenus a Baronio desideratum, paulatim ad alia cȩpit verti: & illud quidem vna cum Adonis Viennensis Episcopi Martyrologio typis subiecit Plantinianis, deinde semel atque iterum Vitas Patrum, collatas cum varijs MSS. nec non sanctorum Patrum opuscula quȩdam. Et hæc inter numerossimi confessionalis curas occupationesque multiplices. Quin & Catholicæ fidei veritatem aduersus celebriores sui temporis sectarios propugnare aggressus, contra Casaubonum, Planciū, Capellum & alios decertauit: numquam inuenturus disputandi finem, dum illi, consueta hæreticis peruicacia, victi quantumuis atque conuicti, impudentissime tamen arenam repetunt, & fractis sæpius armis, velut integris nouisque victorem suum lacessunt ac lassant. Præterea considerans fructum posse præsentiorem reportari ex Belgis Latine ignorantibus, si sua in lingua legenda ijs obtulisset opera, quibus in veræ sanctitatis studio & antiquæ Religionis tenore conseruari possent & confirmari; Belgice reddendas imprimendasq; curauit Sanctorum vitas, pridem a Ribadineira Hispanice compilatas non sine illustri auctario suo: concinnauit etiam idiomate eodem historiæ ecclesiasticæ tomos insignes, eisque propriam Ecclesiarum Belgicarum historiam in Annales apte distributam subtexuit. Vitas denique sanctorum Patrum atque sanctarum Virginum & alia plura, in Bibliotheca Societatis enumerata, piæ plebi cognoscendas sua industria obtulit: de quibus omnibus fuse Bollandus in præfatione ad primum Ianuarij tomum, inscripta Lætiensi Abbati Thomæ Luytens, Rosweydi olim in Duacena Philosophia discipulo.

[17] Ita factum est, vt præclara illa de Vitis Sanctorum ex MSS. Belgicarum bibliothecarum primogenio stylo eruendis cogitata differrentur in longum; ac demum interueniente morte, cum annum ageret sexagesimum ætatis, prorsus euanescerent. Dixi non cœpta, sed cogitata dumtaxat, nam licet Rosweydus editis a se Sanctorum Fastis, quorum Vitas in MSS. Belgicis sciebat reperiri, quamdam sperandi a se operis ideam præfixerit: nihil tamen habuisse paratum prælo, aut breui parabile vel ex hoc colligas, quod primum secundumq; tomum de Vita ac festis Christi & B. Virginis promiserit; in chartis autem nihil reliquerit, quod de eo argumento scribere volenti vnū duosue terniones impleret; ac ne diuinando quidem possimus assequi, quomodo sperauerit duos integros tomos, sub istis titulis ex solis antiquis, quod propositum habebat, manuscriptis conficiendos. Ex his autem qui primi futuri erant quidni de reliquis iudicemus, nihilo paratiores fuisse ad prælum, etsi materia esset collecta copiosior? Pro tomo certe tertio, qui de Sanctorum diebus publice festis futurus erat, vix aliquid consideratione aut prælo dignum inter colectanea repertum est: pro duodecim vero sequentibus tomis, iuxta ordinem mensium Vitas aliorum Sanctorum habituris, rudis dumtaxat indigestaque moles. Denique decimus sextus tomus, ex septem iam ante id tempus impressis Martyrologijs, per singulos anni dies collectus erat descriptusque ab amanuensibus: indigna tali opere futura appendix, nisi aliunde aliquid ornatus accederet: cuius nulla nobis apparent vestigia, ac ne vtilitas quidem eiusmodi collectionis, cum singula seorsim excusa extent, nec difficulter reperiantur. Post illos sedecim tomos excusos promittit Rosweydus tomos duos Illustrationum, vt appellat: quorum primus Annotationum foret, secundus Indicum. Sed hi tanto longius aberant a prælo, quanto minus parata erant ea, quibus subseruire debebant volumina: ad quȩ ille se profitetur non nisi anno MDCXV post editas prima vice Patrum Vitas accingi cœpisse: sed alio Ecclesiæ hoste, cui necessario occurrendum fuerit prodeunte, relictis Sanctorum Armarijs, ad Sanctorum Armamentaria me conuerti, inquit in noua secundæ editionis allocutione; ne tunc quidem ad inchoandum opus toties promissum expeditus. Nam post tres debellatos hostes, post historiam Ecclesiasticam & nonnulla alia patriæ data, cum iam, inquit, Vitas Sanctorum in manus resumerem & Ianuarius pluteum premeret vt ad prælum adornaretur, interpellor ab accuratißimo Typograpbo mihiq; amicißimo Balthasare Moreto, qui asserebat Vitas Patrum posci identidemque reposci. Huic igitur operi rursus me impendi, & correctioni eius editionique dedi æstiuos hosce menses, anni scilicet MDCXXVIII, post quos non nisi vnicam æstatem vidit, ipsamque, vt deinde patuit, habuit in alijs occupatam.

[18] Tali ergo in statu cum negotium de Sanctis reliquisset Rosweydus; appareret autem chartarum aliqua moles, quarum multæ postea visæ sunt solis titulis inscriptæ in spem futuri operis; cœptum est a Moderatoribus in deliberationem adduci, an supellex antiquaria tam copiosa, vt videbatur, tineis esset blattisque relinquenda; & opulenta maturaque, vt credebatur, seges, nemine colligente manipulos iam resectos, perdenda per ignauiam; cum posset labore non magno inferri in horrea, & viros omnes eruditos gaudio, Societatem gloria, Ecclesiam vtilitate cumulare. Quin potius, inquiebant, vir aliquis doctus sedulusque quæritur, eique transcribitur hæreditas vniuersa: modo is desertam a Rosweydo prouinciam, suscipere velit? Conuenere in posteriorem ac meliorem partem sententiæ omnium: propositique tres sunt ex numero Sociorum, quorum aliquis non infeliciter sperabatur eam Spartam exculturus, videlicet P. Maximilianus van Habbeeck, P. Ioannes Bollandus, & alius vir quidam eruditissimus, etiam nunc inter viuos superstes cum magna æstimatione politioris doctrinæ. Sed difficile videbatur Maximilianum, habendis in amplissimo hoc emporio concionibus tantum non prægrauatum, eo adducere vt nouum insuper onus admitteret. Ergo, quod proximum erat, in P. Bollandum coniecti sunt oculi: qui & ipse excusans nescire quid vel quantum esset a Rosweydo paratum, iubetur Antuerpiam se transferre, & coram lustrare vniuersam congeriem chartarum, temere in aceruos coniectarum.

[19] Iuit igitur, vidit, redijt Bollandus; in spem inductus haud omnino vanam inter tot paleas latere semen messis non contemnendæ, si industrij operarij (qualis Rosweydus erat) & serio in eam culturam incumbentis (quod hic facere non potuerat abductus ad alia) accessisset labor omnia vincēs. Retulit autem Prouinciali reuersus, se quidem prȩter quam expectauerat indigesta reperisse cuncta: multaque scrutantem & interrogantem ex Antuerpiensibus Patribus aliud scire potuisse nihil, quam Rosweydum sæpe rogatum, ecquando tandem promisso operi esset impositurus finem? significasse nonnullis, non finem, sed initium faciendū a se Octobri proximo; eo ipso scilicet quem Deus ei vitæ vltimū decreuerat. Addebat tamen Bollandus, videri ex præparata ab eo in Sanctorum Vitis materia aliquid non pœnitendi operis a se posse confici, si modo, vt in re integra, suus conceptus sibi liber relinqueretur; & libri, quos multos ad vsum studiorum suorum Heribertus coëmerat, quosque præpropere e cubiculo raptos atque in publicam bibliothecam viderat asportatos, loco suo vsuique restituerentur. Annuit vtrique postulato Superior, ipsumque, mox vt nuncupatis quatuor solennibus Societatis votis annumeratus Professis est anno MDCXXX S. Ioannis Chrysostomi festo die, a sodalitate Latina Mechliniæ habenda Antuerpiā transtulit; & pro scholarum Præfectura, promiscui sexus confessiones excipere in templo nostro iussit. Quæ postrema occupatio quantum habeat oneris, eo in loco vbi hoc potissimūministerio, & quod ad illud consequens est, ægris sanisque pœnitentibus impendendo obsequio, sustinetur vita Sociorum; norunt omnes qui Societatem Antuerpiæ norūt. Ad hæc tamen duo cum destinaret Bollandum, addebat Prouincialis, commendare hortarique se, vt quod vacui haberet temporis, id omne daret parandis ad prȩlum Sanctorum Actis, quæ Rosweydus collegerat. Nempe vt molem futuri operis nec ipse nec consiliarij sui ne minima quidem intelligebant ex parte; ita exigui fore laboris censebant, & subcæsiuis horis facile absoluendum; sicut ea quæ ante hac Rosweydus alia, vt diximus, ex MSS. non magno opere & labore ediderat, fructu tamen plausuque non minimo.

CAPVT V
Colligendis Sanctorum Actis intendit Bollandus: plurimos gentium variarum Scriptores in libris eorum edendis adiuuat.

[20] Fvit diuinæ prouidentiæ opus, quod non modo Prouincialis (Iacobo Stratio nomen erat, antiquæ probitatis viro) haud satis sciret, quid esset hoc quod Bollando imponeret: sed nec ipse, qui onus suscipiebat, illius molem, quanta erat, animo comprehēderet. Fassus est enim postea non semel de se, cum videret excusum Ianuarium, quantoque molimine porro opus foret vt vel proximus Februarius, nedum mēses alij venirent ad prælum; id si præuidere cogitando potuisset, consternandum fuisse operis propemodum immensi magnitudine, quodque orbis vniuersus miratur ab homine vno duobusue, non dico sperari efficiendum, sed vel cogitari optandum potuisse. Quis enim nisi vel temerarius, vel reuelatione diuina de felici successu euidenter securus, spes suas audeat propagare ad seculum etiam post se futurum, commentationemque auspicari non nisi a pluribus successiue absoluendam, exemplo nouo inter omnes quotquot hactenus floruere scriptores? Magnum tamen etiam hoc ipsum fuit quod iam tum animo agitabat Bollandus, & Rosweydi cogitatis multo vastius ampliusq;: quod proinde mireris cum primarijs illis occupationibus duabus, totū hominem requirentibus, per annos plures sustineri & feliciter promoueri potuisse. Etenim Rosweydus intra Belgium fere & loca vicina Belgio propositæ sibi collectionis spem omnem concluserat: Coloniæ, Treuiri, Parisijque extremi conatuum eius limites fuerant; & hi quidem parce admodum timideque tentati per amicos pauculos. Quid autem Bollandus? Ausus est totam circumspicere Europam, quam late nostra se diffundit Societas, & quaquauersum spes suas extendere; diligenti in omnes partes scriptione vtens, & ad conferendam operam inuitans aliquos ex Prouincijs fere singulis.

[21] Id vero quanto ei labore steterit, haud facile dixero, cum litterarium illud, quod dixi, commercium nec absque magno temporis impendio exerceri possit, nec nisi frequenti operosoque obsequio conseruari. Exercuit nihilominus & conseruauit, & tunc & tota deinceps vita, labore tanto maiore semper, quanto magis augebatur numerus: dum, vt fieri assolet, amicitiæ amicitias nouas conciliant, ad instar nuptiarum affinitates longe lateque nectentium. Et quia is, qui aliena vti vult opera, necesse est suam liberaliter offerat & exhibeat promptius; ita autem fere nati sunt homines vt vltro oblata vtantur fidentius, quam suam ipsi rogati exhibent: incredibile est quantam in se traxerit Bollandus negotiorum molem: quando nemo fere ex omnibus fuit, qui subsidij quidpiam ipsi conferret, & non vicissim multo plus regereret quam susceperat oneris. Adde quod ipsi, vtpote multi, exiguo labore suo poterant singuli Bollandi postulatis facere satis, cum solus ipse obsequij vicem rependere omnibus teneretur. Rependebat autem liberaliter, nulli nec tempori nec labori parcens; nec enim repulsam quisquam tulit, qui operam auxiliumque rogasset hominis, breui ab effusa caritate & mirabili obsequendi promptitudine tota Europa notissimi.

[22] Et primum quidem, quia Poëseos studiorumque humaniorum amans perinde ac peritus erat, intima ei familiaritas coaluit cum externarum Prouinciarum Poëtis, præcipue autem P. Ioanne Casimiro Sarbieuio; cuius carmina non tantum Antuerpianis typis cudi recudique curauit; sed etiam exornanda epicitharismatis aliorum in eadem arte illustrium virorum: ex quibus adhuc in viuis aliqui satis noti sunt, alij in fata concessere atque fuere, ex nostra quidem Prouincia, Maximilianus Habbequius, Ioannes Tollenarius, Lucas Diericks, Michael Mortierius, Sidronius Hoschius, Guilielmus Boëlmans; ex alienis autem, Gilbertus Ioninus, Nicolaus Smicius, ac præter nostros, Erycius Puteanus; quorum omnium poëmata, in laudem secundi illius Horatij scripta, prolixa etiam oda ipse Bollandus cumulauit, prout istæ cum operibus prædicti Sarbieuij nunc leguntur. Ita cum innotuisset Lithuanis, ex eadem mox prouincia ad Bollandi caritatem recurrit sanctæ venerandæque memoriæ R. P. Nicolaus Lancicius: & postquam tractatulos varios ipsi haud frustra commendasset ad prælum promouendos, tandem ingenue fassus est, metuere se, ne si in Prouincia post mortem suam relinquerentur plurimæ commentationes suæ, inter variorum manus distractæ perirent; Romaque impretrauit facultatem hæredem vniuersarum instituendi Bollandum, dum eæ adhuc in sua viuentis potestate forent. Itaque cunctas lucubrationes, sua hactenus manu exaratas, Antuerpiam misit, tali conditione, vt pro suo arbitratu iudicioque imprimeret, supprimeret, expungeret, emendaret Bollandus quæcumque libuisset. Tantam sanctissimi viri erga se fiduciam Bollandi operosa humanitas frustrari spe sua, quamuis magna & ardua, haudquaquam passa est; sed edita ineditaq; eatenus, nulla prorsus re mutata, duobus simul tomis curauit imprimi ab operum suorum Typographo C. V. Ioanne Meursio, qui nunc in omnium versantur manibus, & nihilo minori piorum hominum fructu leguntur. Atque hæc caussa fuit P. Alberto Wyuck Koialowicz mittendi ad Bollandum compositam a se eiusdem P. Lancicij Vitam, quæ modo apud nos asseruatur, aliquando fortassis ex multorum votis prælo subijcienda. Neque fuit accepto muneri ingratus Bollandus: sed varia Alberti iam dicti libraria negotia hic curauit, & similia beneficia in plurimos alios eiusdem Prouinciæ contulit: quorum fere præcipui fuere R. P. Ioannes Riwocki, bis Prouincialis, & Bartholomæus Himpel; magno Bollandi labore studioque circa res litterarias adiuti animatique. Lithuanis proxima Poloniæ Prouincia est, cuius etiam Regi illi parent; huic cum suprema potestate præfuit R. P. Martinus Hincza, & pro libro suo Polonice edendo de Vita Deiparæ Christique infantia, petijt & impetrauit incidendas in æs imagines viginti sex: quæ, non absque frequenti molestia reciprocæ consultationis, tam cum auctore quam cum chalcographo, accuratæ sunt omnes a Bollando. In eadem Polonia non absimilem pro suis rebus curam diligentiamque nonnullis officijs suis emeruere Carolus Cretzem, Fredericus Szembeck, Nicolaus Cichouius, ac varij alij: nec enim hic omnes nominamus quos nouimus, ne ignotos nobis & æquali ac potiori iure nominandos, aliqua lædere iniuria videamur.

[23] Quid autem in Bohemia? Ibi ex suis olim Professoribus duos successiue habebat Theologicis in Pragensi Academia cathedris impositos, Ioannem Ghismars & Petrum Wadinghum: quibus e Belgio istuc euocatis ex Hispanijs Collega obtigerat Rudericus de Arriagha. Huic ergo Philosophiam suam optanti excudere, & intercessione Collegarum apud Bollandum vtenti, curauit typos Plantinianos; iterumque ad excudendam Theologiam vniuersam. Nec minus ipsi Wadingho prompta vtilisque fuit discipuli sui opera, vt liber de Incarnatione excuderetur. Omitto Theodori Moreti lucubrationes varias, quorum nouissimus de Æstu Maris magno Doctorum omnium plausu exceptus; item Caspari Tauschij & aliorum opuscula. In Austria Ferdinandi II virtutes scripserat Guilielmus Lamormainus, pientissimi Imperatoris dum viueret Confessarius: eæ vt hic recuderentur, Bollandus recepit effecitque. Indidem submissa Francisci Amici Theologica opera, vt in Belgio excusa Antuerpienses Bibliopolȩ susciperent per exteras regiones distrahenda, iterumque hic recudenda admitterent, quantum non scribendum litterarum, quantum laborandum non fuit, vt pacta conuenta firmarentur inter ipsos ac P. Martinum Lhermite, Amici discipulum in Italia, & in Belgio zelosissimū doctrinæ eius Promotorem? Theologia quoq; P. Ioannis de Dicastillo, quam ille partim in Austria partim in Bauaria scripserat, Bollando curante ad prælum venit Meursianum. Eiusdem sollicitudine effectum est vt Henrici Marcellij Controuersiæ, & Francisci Vekeni de Deo vno ac trino opus Antuerpiæ excuderentur. Præterimus autem ex omnibus iam dictis Prouincijs plurimos, quorum missos ad se libros istic excusos hic ad librarias promouit officinas, haud absque multiplici molestia curandæ permutationis, nunc librariæ per naues currusque, nunc pecuniariæ per collybisticas schedas, & pari temporis pretiosi impendio.

[24] Transeo in Hispaniam Italiamque. Et ex Hispania quidem, quamuis Lugdunensibus Francorum typis eius gentis Scriptores commodius frequentiusque vtantur, Antuerpiam tamen ad Bollandum propter varia sua opuscula recurrit Ioānes Eusebius Nierembergius, imprimendorumque Latine librorum initium fecit. Atque hic propter nominis sui celebritatem solus esse pro multis posset; nisi in memoriam recurreret nobis Franciscus Garzia de Valle, auctor Concionatoris Euangelici: quo adnitente cum vastum quadraginta aut plurium tomorum opus Hispani Patres cōficiendum decreuissent, quod omnium in vniuersam Scripturam commentatorum catenam complecteretur, tanta is ad Bollandum accessit fiducia, vt scriberet: Tuum esto, mi Bollande, conquirere aureorum viginti quinque millia; tantundem D. de Lira subministrabit, vt imprimendo operi, quod Concilij Regij Senatores Glossam Regiam dici permisere, detur initium. Sed res omnis, maiori animo quam prudentia concepta, in fumos abijt, sic tamen, vt per Bollandum non steterit quo minus eo quoq; prȩsidio litterati fruerentur, respondente eo quod operam posset, non pecuniam addicere. In Italia negotium eidem fuit per litteras multas atq; frequentes, librorum istic compositorū caussa, cum Mediolanensibus, Romanis, Neapolitanis ac Siculis Patribus: adeoque laudata & commendata fuit R. P. N. Mutio ipsius hoc in genere accuratio summa, vt cum placuisset vniuersum Societatis nostræ Institutum Antuerpiæ typis Meursianis recudi ad exemplaria Romana, non prius crederet ei consilio tuto stari posse, quam humeros nouo oneri Bollandus subijceret, quemadmodum magno cum amoris singularis affectu iam dictus Generalis Præpositus testabatur. Haud tamen ideo minus Bollando id accidit permolestum, maxime quia secretum in principio exigebatur tale, vt nec ianitori quidem auderet fidere: nam ipse ex summis ædibus descendebat ad portam, vt singulorum foliorum exempla susciperet relegenda, & relecta ad typographum præstolantem referret in proprias consignanda manus. Qui licet perpetuus ei labor non fuerit; sed re cum Socio cōmunicata, multum immunitus post menses aliquot; exantlandus tamen is omnis fuit, qui corrigendis fastidiose typothetarum erroribus impenditur: præterquam quod tota moles ista prius recognoscenda illi fuerit, quam traderetur in manus librariarum operarum, & mutationes additionesq;, quæ identidem Roma nouæ submittebantur, insererentur suis locis. Inter Italos plurimos, habebat Bollandus arctissimam amicitiam cum Siluestro Petra-sancta, ex eo tempore sibi contractam, quo ille Petro Aloysio Caraffæ, Apostolico ad Principes Rheni Nūtio, postea S. R. E. Cardinali, cum titulo Theologi & Confessarij missus comes, Antuerpiam excurrerat, sacras de Domini Passione meditationes mercatoribus Italis propositurus. Hac quoque dum vixit Siluester, perpetuis semper officijs coluit: qualia fuere edenda curare Symbola eius heroica, Controuersias contra Molinæum, Cardinalis Bellarmini Latinam vitam; in distractione Tesserarum gentilitiarum Romæ excusarū allaborare. Quod idem P. Ioanni Rho, alijsque varijs Italis fecit, & nominatim Vincētio Guinisio, cuius etiam Allocutiones progymnasticas, poëmata, orationes prȩlo curauit subijciēdas. Vtilissime denique non tantum Italiæ, sed vniuersæ Societati laborauit Bollandus, quando Bibliothecam Scriptorum nostrorum, a P. Philippo Alegambe collectam quidem, sed prout noua quothebdomadis ex Italia alijsque regionibus supplementa mittebantur, locis infinitis augendam ornandamque suscepit: adeo vt vix vllus liber fuerit, excepto Societatis Instituto, qui plus eius operæ temporisque absumpserit.

CAPVT VI
Belgarum, Anglorum, Francorum labores litterarios Bollandus promouet.

[25] Neque vicinis Gallo-Belgis, quamuis Antuerpianorum typorum haud adeo egentibus, cum possint patrijs librarijs vti, suam passus est operam deesse Bollandus, quoties eam requireret aliquis. Requisiuit autem P. Iacobus Lobbetius non semel, requisiuerunt alij, quos nominare omnes longum, paucos e multis non ita facile, cum P. Bollandi amicitiam æque omnes magni fecerint, faciantque etiam nunc: recurrent tamen mox infra aliqui, singulari quodā obstricti beneficij genere & a paucis expectando amicis. Hic autem Gallo-belgis coniungimus Anglos, quorum, quamdiu Antuerpiȩ proprium non habuere Procuratorem, negotia varia Bollandus curauit: gaudens vel sic subseruire se posse Apostolicis illis viris, quorū sudore & sanguine fides irrigata in Anglia, hactenus vigoris sui damna nō sentit, sed nouis indies incrementis augescens tot inter aduersa melioribus temporibus se cōseruat. Verum, vt extra propositas nobis his duobus capitibus rei librariæ metas non egrediamur, satis erit hoc loco Michaëlem Alfordum commemorasse: cui, SS. Helenæ & Constantini historiam daturo, insignem operam nauauit Bollandus: nec minus æstimandam alteri ex eadem gente doctissimo viro Thomæ Comptono, cum Meursium Typographum suum induxit, vt Philosophicum eius cursum susciperet imprimendum.

[26] Operibus etiam Venerabilis Ludouici Blosij Lætiensis Abbatis, recte & magnifice recudendis, tanto adlaborauit diligentius Bollandus, quod non solius titulo caritatis, sed maximorum beneficiorum ex eo monasterio acceptorum grata recordatione sentiret eo se stimulari; multaque ordinauit in ijs & concinnauit, maxime circa Blosij ipsius Vitam, excusam ante eius opera, priscorum Patrum pietatem spirantia. Hac occasione creuit egregie Lætiensium Abbatum erga Bollandum & pia eius opera affectus, quem testatus est nouissimus eorū Franciscus le Louchier, cui longā vitam Deus & felicem gubernationē concedat, litteris XVII Octobris datis, quas, intellectode morte eius nuntio, ipse manu sua exarauit in hæcverba.

Non sine mœrore intelligere potuimus mortē optimi Patris Bollandi, omnibus nobis, vti amicissimi, sic etiam iusta amoris vicissitudine dilectißimi. Et quamuis nemini de eius salute liceat dubitare; quippe qui Sanctos omnes, pro quorū gloria tot labores tamque continuos subijt obuios sibi habuisse existimandus est: tamen, cū iustus vix sit securus, omnes pro animæ eius refrigerio celebrauimus ad altare Priuilegiatum; non tantum ex caritate, sed ex debito. Credant mihi Reuerentiæ Vestræ quod tanti Patris memoria, tam cari viri amicitia apud nos in benedictione semper erit; nec vlla vnquam obliuione delebitur. Hi, qui illius colloquijs & præsentia frui meruere dum viueret, ad nomen R. P. Ioannis Bollandi continuo exhilarescunt, quamuis mortuum lugeant. Verum cum nemini pateat cæli aditus nisi per mortem, bono seni, bene de Ecclesia merito, Sanctorum cultori indefesso, Diuinæ gloriæ addictissimo, atque ex omni parte integerrimo, gratulandum potius quam condolendum est.

[27] Istud porro, a quo tantisper defleximus, aliorum libris in lucem edendis obstetricandi studium in Bollando, expertus est per tot terrarū mariumq; pericula ab vltimo Oriente huc delatus Martinus Martinius, Societatis Iesu apud Sinas laborātis Procurator, in Vrbem missus anno MDCLIII, qui cum Sinense regnū vastissimum, totidem Geographicis tabulis exprimendum in quot prouincias illud diuiditur, huc attulisset incidendum ȩri, & cum accurata curiosaque singularū descriptione imprimendum; nec Antuerpienses typographi e re sua esse putarent ampliori in forma celari mappas quam communis librorum mensura patitur: auctor eidem Bollandus fuit, ne quidquam mutaret; sed vt opus illud suum committeret celeberrimo apud Amstelodamenses typographo Ioanni Blaeu, qui gauisurus esset tam nobili auctario locupletare Geographicum suum Atlantem. Consilio autem mox operā addidit; effecit enim per suos istic amicos vt non modo vir ille Clarissimus totum opus sumptibus suis incidendum imprimendumque curaret, quamuis acatholicus, quamuis Romano Pontifici dedicandū cum magnifica fidei Catholicæ inter Sinas stabilitæ commendatione; sed etiam vt ipse Amstelodamensis Senatus Apostolicum hominem publico ære ducendum reducendumque curaret, vt præsens intenderet initio impressionis, & miris suis verisque de amplissimo regno narrationibus eiusmodi rerum auidos recrearet. Quod ita successit, vt vberes ab ea excursione fructus, nec spernenda pro reditu ad Sinas adornando subsidia se retulisse gauisus Martinius sit, nec minus sibi gratulatus Typographus de lucro ex isto opere multo copiosiori, quam ex vllo alio vnquam retulerat: in linguas enim notiores conuersum, identidem prælo subijciendum fuit, multoque sæpius quam vlla Atlantis Geographici pars, cum titulo particulari Atlantis Sinensis.

[28] Perseuerauit autem Bollandus alios in suorum operum editione laborantes iuuare ad finem vsque vitæ: quem imminentem videri potest præsagijsse Wilbrandi Weischeri V. C. Εὺθανασία siue Considerationes triginta, quibus homo moribundus aduersus mortis horrorē excitari animariq; possit: quas a summo Pontifice alijsque principibus viris diu expetitas, post mortem auctoris ab interitu vindicādas ex musæo suo misit, ac P. Bollando commendauit promouendas ad prælum, vir inter Monasterienses Clarissimus Bernhardus Rottendorffius; tamquam amicus amico, sibique ob multos de Sanctorum Vitis MSS. codices communicatos obstricto. Quod posthumum opus diligenter lectum, non prius Bollandus destitit CL. Viro Balthasari Moreto, Plantinianæ Officinæ hȩredi, quique iudicio eius tribueret plurimum laudare & cōmendare, quam post diuturnæ expectationis tȩdia impressionem inchoatam videret: quod paucis ante mortem diebus accidit, nec modice recreauit ægrotantem. Ijsdem quibus mortem proximam operiebatur diebus, iudicium tulit de quodam Gallo-Belgæ alicuius opusculo, informandis per exempla Sanctorum ad veram pietatem seruis ancillisque composito, atque a se per vltimos vitæ menses lecto; quamuis visu tam debili vteretur, vt quas scriberet litteras legere amplius ipse non posset: & censuit prælo dignum videri. Quod eo libentius hic referimus, quia pene vltima ea verba fuere, quæ pridie mortis suæ fari potuit, loquela copiosiori rheumate impedita, ipsoque rationis vsu non nisi per interualla sui copiam faciente. Alias sæpissime rogatus in vita, vt libris ad prælum paratis censorium oculum commodaret, magna id accuratione semper fecit, nec libertate minori, licet in fauorem Auctorum, vt par erat, propensior: quos ideo malebat prius de iudicio suo, si quid emendandum immutandumque crederet, priuatim reddere certiores, quam speratæ Superiorum approbationi quidquam præiudicare. Vnde gratiam apud Auctores magnam inibat, & in ipsa opera ab eo censa multum re dundabat vtilitatis: cum amice monentem, & monita sua docte solideque confirmantem nemo non libenter audiret & sequeretur.

[29] Quam multis Scriptoribus huius aliarumq; prouinciarū etiā longissime dissitarū hac ratione seruierit, etsi eū sic constet seruiuisse plurimis, nihil attinet propalare: quia non omnia, quæ ab amicis superioribusue requisitus relegit, potuerunt ad prælū pari facilitate ac felicitate pertingere: sufficit hoc vnum dixisse in genere, fuisse in Belgio Scriptores plurimos nostræ præsertim Societatis, qui se libenter meminerunt aliquo insigni beneficio adiutos ad scribendum, vel ad ea quȩ scripserant procudenda. Erat enim non tantum ad operam suam subleuandis alienis laboribus addicendam exhibendamque liberalis; sed etiam in communicanda supellectile litteraria sua, quamuis magnom olimine sumptuque collecta, pene ad indignationem aliorum profusus. Talem enim se præbebat alijs, quales æquū putabat erga se reperiri eos, qui haberēt aliqua de Sanctis monumenta, operi suo subseruitura. Hi tamen, ne qua debitæ laudis parte fraudatos se quererētur, omni data occasione libenter ampliterque profitebatur Bollandus, per quos profecisset; nec vllam gratitudinis demonstrandæ occasionem, siue in titulis siue in cōmentarijs ad singularia Sanctorum Acta prȩuijs, sibi permisisset elabi, quin significaret ex cuius MSS, aut cuius opera eiusmodi monumenta fuisset adeptus. Eam autem, quam dixi, liberalitatem Bollandi expertus inter alios est Franciscus la Hier Lotharingus: cui sermone Gallico paranti edere magnum Virginum Menologium, omnes musæi sui thesauros inspiciendos euoluendosque concessit. Bartholomæo Fisen, Leodiensis Ecclesiæ historiam Episcopalem & eiusdem Flores Sanctorum scripturo, quidquid ad illius facere poterat institutum promptissime commodauit. Hugoni Wardæo & Ioanni Colgano, Sanctorum Hibernorum Acta simili studio illustrare aggressis, submisit e suis MSS. non pauca, ad quæ illi conferrent reperta collecta a se monumenta: ob quæ aliaque Minoritarum Hibernensium Louaniensi conuentui præstita beneficia, ijdem rescribentes quod solenni sacro parentassent defuncto: Quid minus, inquiunt, facere poteramus pro eo quem nouimus de Catholica Ecclesia ac nominatim de Insula nostra bene meritum scribendo, optime autem de domo hac bene etiam faciendo, & sustinendæ paupertati subsidia opportuna haud raro procurando? Patri quoque Ægidio Bucherio, ad priorem Belgij Romani partem conficiendam haud modico adiumento fuere quinque illi tomi, quos Græce describendos curauerat Iacobus Tirinus, ab vtriusque olim Magistro Ioanne Deckerio compositos, quosque Tirino defuncto, a Superioribus suis Bollandus obtinuerat; in his enim quia omnis de annis Christi disquisitio cum multiplici doctrinæ chronologicæ temperamento ventilatur, acceptam inde summatim doctrinam in opus suum Bucherius transtulit, prout & ante ipsum compendiosius fecerat Tirinus.

[30] Nec vtenda tantum, sed imprimenda quoque non raro dedit alijs Bollandus: quibus in lucem editis, ipsemet potuisset clarescere, & magnam ab eruditis mereri gratiam. Talia sunt quinque valde illustria monumenta, quæ supradicti Bucherij librum de Paschali canone Victorij Aquitaui auxerunt ornaueruntque, a pagina 243 (vbi ac sequenti doni huius meminit & pretium dignitatemque expendit) ad paginam 289. Pari modo acceptis a Iacobo Sirmundo muneribus litterarijs, quibus opus de Sanctis instrueretur, nihilo pauciora nec minus æstimanda remisit: in quibus capitale munus fuit ingens tomus MS. operum Hincmari, quæ ante id tempus modica, hoc alijsque adminiculis adiutus, ad duos tomos auxit Sirmundus. Nihilo inferiori munificentia cum Petro Francisco Chiffletio nostro, in Burgundia commoranti, certauit; itemque cum illustri Galliarum Historico Andrea du Chesne, ab vtroque vicissim adiutus in multis: huic enim Bertinianos Annales, eatenus ineditos, nunc vero tomo tertio scriptorum historiæ Francorum insertos subministrauit: isti vero transcribendum reliquit Marij Episcopi Lausanensis chronicon, quod nunc ex Chiffletij dono dicti iam operis tomo primo editum legitur a prænominato Andrea. Operam quoque Chiffletio eidem multam commodauit Bollandus, per amanuenses eidem describenda curans, quæ ipse, cum Belgicas Bibliothecas lustraret, in varijs locis notauerat, ac sibi profutura credebat. His similibusque officijs cum Gallos sibi demereretur, incredibile dictu est quanti semper Bollandum fecerint, maxime cum eum non fama tantum sed etiam ex operibus cœperunt cognoscere. Quanti vero etiam nunc faciant illius memoriam luculenter comprobant variorum litterȩ, post mortem eius intellectam datæ a Viris, ea in gente doctrinæ & eruditionis laude præcipuis. Ex his Reuerendissimus Dominus Franciscus Boulaërt, Canonicorum Regularium ad S. Genouefæ Parisijs Abbas, & totius Gallicanȩ Congregationis Generalis, ȩgre admodum se tulisse profitetur acceptum nuntium de morte R. P. Ioannis Bollandi, quem, inquit, ab annis triginta eoque amplius, ob eruditionem maximam tanta pietate conditam, singulari semper fueram amore prosecutus. R. P. Honoratus Nicquetus, editis pie libellis notus, & Rothomagensi Collegio ob virtutem ac senium amabile venerandus, censuit morte eius factam esse communem reipublicæ Christianæ iacturam, & commendatißimam sibi fore respondit illius animam; quamquam viatorum precibus non multum videretur egere is, qui tantis nominibus Sanctorum in cælis regnantium gratiam conciliauit sibi, pio studio & labore improbo simul honorans triumphantem Ecclesiam, & militantem ad egregie rem gerendam inflammans. Alios prætereo, ne prolixior sim: similia enim scripsere plurimi, nobis de morte eius amice condolentes, collætantes autem de subsecuta mortem gloria.

CAPVT VII
Quomodo Societatis honorem hoc in genere Bollandus promouerit: aliæ eiusdem curæ distractionesque multiplices.

[31] Porro qui communi totius Ecclesiæ vtilitati & ornamento per sese aliosque, quorum egregios conatus suscipiebat promouendos, tam gnauiter fructuoseque seruiebat, nequaquam putauit negligendam sibi occasionem quamcumque oblatam ad proprium Societatis emolumentum conferendi aliquid per eam, de qua nobis sermo instituitur, librorū tractationem. Sciens enim quam necessarium nostris functionibus sit, vt homines, quorum saluti sese ad Dei gloriam impendit Societas, veram habeant de eius instituto, sanctitate, doctrina opinionem; ad eamque ingenerandā propagandamque miram habere efficaciam historias de illustribus viris & egregia quadam vitæ sanctimonia conspicuis scriptas, Apostolicarum item Missionū successus, & gloriosa pro Christi religione asserenda Martyrum apud Indos Iaponesque certamina; curabat eadem quamplurimis legenda exhibere, & habere bono numero exemplaria, quæ distribueret commendaretque, ac nostris super mensam legenda pararet. Imo varia huius generis ex Italico idiomate vertit in Latinum, & typis euulganda locauit: quædam etiam vulgari sermone Belgico, in quibus Martyrum Iaponicorum catalogi.

[32] Non potest autem tacitus præteriri hoc loco, quo de libris a Bollando curatis agitur, annus centesimus Societatis; cuius præclare procurata solennitas nō modo Prouinciam nostram mirifice excitauit ad maiorum suorum sequenda vestigia, sed etiam Bollando non exiguæ laudis materiam obtulit. Etenim ad huius anni augendam lætitiam Prouincialis Tollenarius, vt erat maximorum vir animorum, opus aliquod illustre, & quod omni deinceps posteritati in monumentum perpetuum foret, voluebat animo: quale autem id futurum esset, necdum ipse apud se discernebat, sed maiori plurium consilio rem relinquens integram, conuocauit præcipuos, quos ad manum habebat, Prouinciæ Patres, iussitque de titulo materiaque dispicere secum, deinde in commune conferre. Hic, varijs varia sane idonea suggerentibus, præ cunctis tamen Prouinciali, quem ceteri mox secuti, arrisit conceptus Ioannis Bollandi; clarus, facilis fœcundusque: quia apparebat eū sic distribui posse in partes, & per multorum manus elucubrandum diuidi, vt eæ in vnius corporis molem collectæ, venustissimæ cuiusdam symmetriæ maiestate legentium & intuentium oculos oblectarent animosque; & styli ex poëmatis, orationibus, emblematis mixti diuersitate gratissima, prolixum vetaret credi, quod sic placeret. Nempe exhibendam censebat nascentem, crescentem, laborantem, patientem Societatem ad Ducis sui Iesu exemplum, ac demum cum eodem post prædicationis labores & passionis ignominiam gloriosissime honoratam: quibus ita per libros quinque tractatis, sextum alium volebat subijci, in quo hæc peculiariter circa Flandro-belgicam Societatem valuisse quoad singula demonstraretur: omnibus autem librum præliminarem de Iubilæo & rebus eo spectantibus præmitti. Nec minus recte Bollandus concepit, quam vtiliter adiuuit Prouincialem, vt singula in opus reducerentur, dum, pro singulari quam habebat præclariorum in prouincia ingeniorum notitia, suggerebat ei, qui quam partem felicius meliusque componerent, pro sua quoque parte excitans plerosque ad demandatam sibi Spartam gnauiter excolendam. Interim vero inibat contractū cum Typographo per Socium, per eumdemq; disponebat typos & formam, ac ceterum omnem, qui a librarijs potest suppeditari, apparatum. In quo licet temporis multum poneretur, haud absque dispendio sui operis, quod magnis tunc passibus properabat sub prælo; nihil tamen negari poterat solennius iubilaturȩ hoc in ornatu Societati; nihil Tollenario, cuius tātus erat erga opus a Bollando susceptum affectus, vt alter illius Parens dici quodammodo inereretur.

[33] Etenim Antuerpiam venienti prima fere de studiorum successu interrogatio erat, sic vt sigillatim edoceri vellet, quid haberent præ manibus, quid absoluissent, in quo laborassent studiosius. Ibidem autem commoranti nullum diuturnius transijt spatium, quin quæ elaborata erant ad se ferri iuberet, allata legeret, lecta comprobaret collaudaretque; præsertim Commentarios ad Acta præuios, ex quibus plurimum nouæ scientiæ & iucundissimæ voluptatis se testabatur percipere, magisque in ijs complacere sibi quam suis ipsius in lucubrationibus: quare ad lectionis non perfunctoriæ beneficium, tot inter occupationes suas, addebat non raro examinandi singula & expendendi laborem, acri iudicio suo cuncta trutinans appendensque. Mitto quæ ad subleuandos Bollandi labores voluit ille a Superioribus fieri; cum eorum pleraque hic recusaret, nolens in re aliqua præ ceteris haberi singularis. Tantum dico, quod cum ob hæc aliaque Tollenario obstrictissimum se sentiret Bollandus, suarum vicissim partium esse crediderit omnem conferre industriam, vt quod tantus studiorum suorum fautor, æstimator, promotor machinabatur opus, cito & feliciter absolueretur, ad communem prouinciæ imo Societatis totius famam illustrandam. Itaque effectum est, vt intra octo mensium angustissimum spatiū conceptus, elaboratus, impressus prodiret in lucem liber, Imago primi seculi Societatis Iesu dictus, soluta ligataque oratione, tam eleganti, tam varia, tam rebus temporibusque idonea; vt pene dicere audeam, nihil infra expectationem futurum fuisse, si bona ipsius quod describebatur, seculi portio impensa ei cōscribendæ fuisset: Patris quidem Tolenarij laude præcipua, Auctores singulos admouentis operi, & eas quæ confectæ adferebantur partes maximo cum iudicio digerentis ordinantisque; sed Bollandi quoque commendatione non exigus, ob eam quam diximus rationem.

[34] Atque hæc occasione librorum, quibus conficiendis intendebat Bollandus, gesta ab eo sunt cum ijs, qui & ipsi libros conscribebant: cum alijs vero nostris externisque, in hac quidem re haud ita se versantibus, industrijs tamen beneuolisque, vt ipsi quoque suam vellent conferre operam ad inquirenda & submittenda, quæ varijs in locis latere sciebantur, Sanctorum Acta, tractandum alia ratione fuit. Hos ergo vt sibi demereretur, non tantum pijs certabat munusculis; sed quidquid ex amplo rerumque omniū affluenti emporio ad studia, pietatem, hilaritatem pro se suisque requirebant ex typographicis, chalcographicis alijsque officinis, id omne sollicite procurabat emendum, consarcinandum, transferendum; tam frequenter tantaque in copia, quasi constitutus ad aliena negotia Antuerpiæ procurator, vnum hoc ex officio ageret: laboriosam istam caritatem etiā ad nouum orbem Indiasque extendens, requisitus ab ijs, qui eo proficiscentes ipsam potuerant experiri. Animaduertens autem quamplurimos esse, quos præcipue caperet rerum nouarum, vel ad ædificationem pertinentium vel publicæ rei statum concernentium, accepta per scribendi vices notitia (quia hæc & confert auctoritatem apud externos, non aliunde fere consuetos ingredi in sermonem, & nostris prȩbet occasionem vtiliter religioseq; transigendi tempus, quod modestæ per colloquia mutua recreationi post prandij & cœnæ horas deputatur) longo tempore diligentissimus fuit in illis conquirendis, digerendisque, & partim per se partim per conductum amanuensem describendis. Iudicio autem magno secernebat rumusculos a certioribus nuntijs: qua de re pro omnibus loquentes audire iuuat Collegij Coloniensis Patres, idque ex epistola Iacobi Kritzratt, qui Bollandum in scholis olim Magistrum habuit: Gratias, inquit, omnes ei debemus maximas pro indefesso litterarum per annos triginta quatuor commercio, quo plurimi viuentes & mortui singulariter sunt recreati. Ego fateor quothebdomadis vt minimum & sæpius quandoque prouocatum me fusis litteris, maximo cum delectu & iudicio scriptis, semper coactum fuisse aliqua cum molestia respondere tantæ caritati. Ita ille.

[35] Quid autem diceret scriberetue amicorum Ioananni Bollando intimus Franciscus Vander-Veken, si adhuc vitam in terris superstes duceret? Per hunc Illustrissimus tunc Fabius Chisius, Apostolicus ad Principes Rheni Nuntius, post Alexander VII Pontifex Maximus, quamdiu ad componenda Germaniæ bella pacis conciliator in Germania fuit, accipiebat P. Bollandi epistolas hebdomade qualibet, & vicissim ipsi transmittebat suas. Exinde vero etiam tum cum ad S. Petri cathedram sublimatus, eumdem Vekenum, doctrinæ Theologicæ merito & memoria suauissimæ apud Agrippinenses amicitiæ sibi carissimum, Romam accersijt, nihil aliud fere quærebat prius ab eodem hebdomadatim ad familiarius colloquiū admisso, quā ecquid scripsisset P. Bollandus? Quare cum profectos Romam Bollandi Socios idem Sanctissimus ad pedum oscula venerabundos admitteret, ab hac interrogatione affari eos Prior exorsus est: Qui valet noster amicus P. Ioannes Bollandus? Quoties inter nos scripsimus? nec tamen vidimus vnquam. Et vero viderunt ipsi, haud absque solatio & admiratione sua, in domestica secretiorique Pontificis ipsius bibliotheca, litterarum a P. Vekeno ex Bollandi authographo transcriptarum fasces complures, in grandia volumina digestos compactosque: indicio sane euidenti quam dignas etiam tunc iudicaret supremus Dei in terris Vicarius, quæ perpetuo in familia Chisia conseruarentur. Litteras vero Apostolici Nuntij aliasque similes cum nostris per varia Collegia Patribus, nec non Societatis nostræ per Hollandicam missionem operarijs cōmunicans Bollandus, mirum quantam eis gratiā apud ciues ac principes viros conciliauerit. Adeo vt R. P. Petrus de Bie, circa annum huius seculi XXXVI ac porro secutos Rector Collegij Dunkerkani, cum nouum isthic templum, corrogatis publice ac priuatim eleemosynis, magnifice construeret, gratias agendo professus sit, nullo cæmento felicius coaluisse nouæ structuræ lapides, quam gratia per litteras P. Bollandi acquisita: qui ne extremis quidem vitæ mensibus induci potuit, vt ab hoc caritatis officio prorsus cessaret; quamuis caligantibus oculis nec relegere posset quas scribebat epistolas. Multum præterea laboriosissimo ac diligentissimo in omnibus Viro debet domus nostræ Bibliotheca, primum quidem ab ipsomet insigniter aucta, deinde studiorum Socio commendata; qui Bollandi permissu, hortatu, consilio vsq; adeo eam amplificauit, vt, quoad excusorum librorum copiam delectumque, vel prima sit Societatis, vel conferenda cum primis.

CAPVT VIII
Accepto studiorum Socio, nouam propositi operis formam Bollandus concipit & orditur.

[36] Tam multis tamque varijs simul rebus cum distraheretur Bollandus, primas tamen curas impendebat muneribus ijs, ob quæ gerenda potissimum fuerat Antuerpiam destinatus. Sodalitatem enim commissam sibi non modo habendis parandisque sedulo Latinis concionibus excolebat, sed vt Sodalium numero ac dignitate augeretur, dedit operam; viros omnes huius vrbis litteratos ad conueniendum pelliciens. Exorsus autem a Reuerendissimo Episcopo Maldero, Decano Miræo, Canonicisque præcipuis; apud hos, itemque apud Consulares viros, aliosque in ciuili dignitate primarios tantam iniuit gratiam, vt & ipsi præsentia sua frequentiaque ceteris omnibus Latine doctis essent ad conueniendum incitamento. Nihilo minus negotiorum Bollando erat ex sede, quam obtinebat, Confessionali; vt enim erat natura beneuolus, & cupiebat omnibus facere satis, multum cogebatur temporis impendere consulentibus: virginibus præsertim mulieribusque deuotis, quȩ ab eo frequenter postulabant instrui, & sub illius prudenti directione in exercitio orationis, mortificationis atque aliarum virtutum haud vulgarem profectum se facturas sperabant. Ita occupato Bollando tempus aliquod effluxit Antuerpiæ, & nisi quod in P. Heriberti gratiam Thomæ a Kempis defensionem suscepisset, relictamque sibi a decessore hæreditatem magna Vitarū vndique acquisitarum & manuscriptorum codicum accessione auxisset, nihil aut parum admodum promouerat in opere, quod subseciuis quas paucas inueniebat horis perficiendum susceperat. Nec vero res, maturius ab amicis Superioribusque expensa, videbatur eiusmodi, quæ inter tot talesque occupationes secundaria quadam opella absolueretur. Decretum igitur primo est, vt ex inferiori templi parte, cuius confessionales exedras sexus potissimum fæmineus stipat, transferretur Bollandus ad basilicæ nostræ porticum superiorem, quo Confessionis gratia viri ascendunt. Paulo post etiam prouisum est, vt Sodalitati Latinæ præficeretur alius; & maiori parte præcipui oneris liber Bollandus respirare tantisper posset, ac cogitare de querelis eorum exaudiendis, qui lamentabantur fine suo frustrari expectationem tantam, ab ipso Rosweidoque excitatam; & mirabantur annis plurimis ad excutienda inquirendaque Sanctorum Acta commoueri Belgium, & nouissimo quinquennio Europæ magnam partem: nec tamen quidquam proferri in lucem.

[37] Sed opus erat vastum ac magnum, & imprimis tetricum homini solitario, non habenti quicum de studijs dubijsque conferret. Prælo autem si quid volebat subijcere, cogebatur incredibili cum labore ac tædio solus relegere paratos iam typos, & relegendo emaculare. Quis vero perficeret inchoata, si ipse deficeret? quis Typographum, imperfecto in opere magnam impensȩ pecuniæ iacturam facturum periculo eximeret & solicitudine? Audijt hæc Lætiensis Abbas Antonius Winghius, numquam nobis nisi cum debita honoris & gratitudinis præfatione nominandus, & iusta queri Bollandum arbitratus, magnoque incensus desiderio videndi aliquando partem sperati tamdiu operis, octingentos Præposito florenos obtulit, quibus domus hæc, solis ex instituto eleemosynis victitans, minori cum onere suo aleret Socium, P. Bollandi adiutorem. Delectus ergo vnus est, Sociusque adiunctus anno MDCXXXV, qui olim Magistrum habuerat Bollandū in gymnasio Siluæducensi, & idoneas corporis atque animi vires ad eiusmodi studium sortitus videbatur. Mox autem incaluere ambobus ex mutuo consortio conuictuque animi, & aliam prorsus futuri operis formam concipere ausi sunt, quam sibi hactenus, dum solus esset, Bollandus præstituerat. Nam sicut Rosweydo fuerat constitutum, si vita & otium superfuissent, de Sanctis tomos dare duodecim, nudas eorum Vitas exhibituros (quod aliud non erat, quam inchoatum ab Aloysio Lipomanno Episcopo Veronensi opus, & a Laurentio Surio Carthusiano in meliorem formam redactum auctumque, nouarum Vitarum additione extendere) ita Bollandus cogitabat primo decessoris sui conceptui eatenus insistere, vt ex Martyrologijs, quorum collectionē seorsim peculiari tomo promiserat Heribertus, ad vnumquemque diem præmitteret aliquid, quo ceterorum Sanctorū, quorum non darentur Vitæ, notitia aliqua haberetur. Iamque ex Actis Ianuarij aliquod volumen in vnum collegerat, cui inter relegendum additurus esset marginales annotationes, singulos pro singulis mensibus tomos simili modo paraturus, ac paullatim & successiue subiecturus prælo.

[38] Hoc consilium si porro secuti ambo fuissent, multo minori labore ac tempore, quam vel Ianuarius vel Februarius confecti sunt, totum pridem opus habuissemus. Verum cum suas ipsi iam nosse vires, & cogitare cœperunt quam humile esset tantoque apparatu atque orbis Christiani expectatione inferius, istam inornatam molem de charta in papyrum transferre: non absque ratione iudicauerunt in istiusmodi congerie, quamuis multa forent viris pijs ac doctis noua æque ac grata, plura tamen futura, quæ cauillarentur impij, despicerent scioli, mediocriter eruditi haud satis probarent, quia nō intelligerent satis. Tum etiam occurrebat animis, iam pridem in Sanctorum Vitas, velut ineptissimarum fabellarum farraginem, liuidos hæreticorum exerceri dentes; traduci Catholicos velut stolide simplices, qui fidem adhibeant narratiunculis cum veriori, vt ipsi calumniantur, historia, & euidenti alias veritate pugnātibus. Itaq; vel nihil in hoc genere scribendum esse amplius, vel Sanctorum Vitas proponendas in tam conspicua luce eruditionis omnigenæ, coæuorū Auctorū sic fulciendas consensu, errores qui forte irrepsere tam ingenue agnoscendos singulos & corrigendos, dubia quȩ incidere possent aut alijs Scriptoribus iam inciderint, tam prudenter examinanda; vt inuidorum perstrictis oculis, ora quoque maledica obstruantur, coganturque Catholicæ veritatis æque ac Sanctitatis aduersarij vtriusque saltem reuereri maiestatem, in Sanctorum splendoribus apparentē; earumque inter se copulatarum concordiam in exitium inanissimorum figmentorum suorum non immerito formidare. Arduum opus, & quod stetit, stabitque posteris labore maximo, antequam eo quo cœptum est pede perficiatur vniuersum: licet indefessa Bollandi industria, eique sub seruiens Sociorum opera, præcipuas Europæ Prouincias peragrando scrutata, materiam vndique tam copiosam collegerint, etiam pro vltimis mensibus; vt eorum quidam, puta October vel Nouember, duplo maiorem complectantur massam impressorum & manu exaratorum monumentorum, quā ad conflandum Martium necessaria fuit. Superest enim vltimus isque difficillimus actus, qui in secernendo dijudicandoque consistit: propter multitudinem perplexit atemque subnascentium ex Auctorum dissensione controuersiarum. Quod cōsiderantes viri aliquot ex Regijs Concilijs primarij, ex proprio foro docti æstimare, quam sit difficile certam de rebus in disquisitionem adductis proferre sententiam; videri sibi nonnumquam dixere, in isto de Sanctis opere tot grauissimas agitari ac dirimi lites, quot Diuorum Vitæ aut Martyrum classes proferuntur in medium: in quibus haud minus laboratum fuerit a Scriptore, quam ipsi in ciuilibus aut criminalibus caussis, secundum iuris formam & patrias consuetudines terminandis, laborent.

[39] Ipsis autem ita sentientibus datum aliquando responsum est, nec inuitis acceptum auribus: caussas quidem ad ipsorum delatas tribunalia hoc plerumque nomine grauiores esse, quod ijs cognitis de fortunis, honore, vita hominis ferenda sententia sit: at eorum qui Sanctorum Acta tali, de quo sermo est, opere, illustrāda suscepere, ex alijs capitibus multo difficiliorem esse conditionem, quam qua suo ipsi in foro ius dicunt. Vt enim taceatur quod integræ quandoque gētes pro suis quibusdam, apud vulgus receptis, opinionibus haud minus decertent acriter, quam priuati id in iudicijs faciant pro possessionibus vitaque tuendis: in modo certe ipsas caussas tractandi citra comparationem magnum inueniri discrimen. Nam Iudici forensi, sententiam de re quapiam laturo, præparatam discussamque adferri actionem ab Aduocatis, a Procuratoribus; nec aliud esse ipsius munus, quam secundum allegata probataq; ius dicere. In illo autem, quod circa Sanctorum Acta potest constitutum concipi foro, vnius esse eiusdemque Scriptoris, Iudicis simul personam & pugnantium vtrimque Aduocatorum sustinere onera; & ante omnia Procuratorem agere, nouis veteribusque instrumentis adiumentisque ad eruendā fulciendamque veritatem vndique conquirendis. Hæc autem numquam tam multa possunt præparata haberi; quin ingressus in caussam videat deesse sibi varia, & quidem ex longinquo petenda, quæ oporteat expectare, vt nihil prætermittatur diligentiæ ad accuratam discussionem rei, antequam aliquid definiatur, requisitæ. Iterum sententiam ab ipsis latam vix vltra paucorum, quorum disceptatur caussa, sensum notitiamque pertingere: ab illa autem appellare volentibus vnum dumtaxat alterumue, quo experiri possint, superesse iudicium; post quod acquiescere definitioni necesse sit litigantes: & hoc quidem inter paucos sic agi, vt qualem quisque calculum miserit, maneat in occulto. In hoc vero opere, neque occultum posse manere suffragium, neque tantam definientis auctoritatem concipi, vt non a quocumque quandocumque placuerit institui nouum iudicium possit, & semel pronuntiatæ sententiæ auctor ad reddendam facti rationem citari. Et quoniam omnium volentium legere res subijcitur arbitratui, legant autem per mundum vniuersum plurimi quæ sic imprimuntur, tam multorum esse sustinenda iudicia censorum, quam lectorum oculos; & quidē opinionibus sæpe contrarijs, aliquando etiam affectibus in diuersa trahentibus occupatorum.

[40] Iudicum Forensium quodcumque est studium vltra communis iuris limites haud quaquā sese extendere longius, quam quo earum, in quibus ipsi agunt ac viuant regnorum, prouinciarum aut vrbium porrigūtur propria ac municipalia iura. Idem studium plerumque intra vnius alteriusue seculi, huic in quo versamur proximi, decursum contineri. Ast illi nullos neque temporum neque prouinciarum esse terminos: sed quotquot a Christo nato fluxere secula, ac sæpe etiam anteriora scrutanda esse; neque probationes tātum, sed ipsa, de quibus iudicium ferendum est, Acta per totam Christianam Europam conquirenda, & veteri nouæque geographiȩ collatione deinceps illustrāda: vt quid, quo loco, ac tempore & a quibus actum sit personis definiatur. Scribendum esse per varias regiones labore magno, tempore non exiguo, ad notos ignotosque; quorum multi sæpe nec responso quidem consulentes dignentur, quia vel perferendum diffidant, vel molestiam metuant interrogationis iterandæ circa similia alia. Adde varios, qui prorsus abs re aliena rescribunt, quibus tamen gratias & verbis & obsequijs ipsis referre oporteat, pro eo quod beneuole sunt conati: multos item qui sua nolint communicare, & blattis tineisque malint conseruare rodenda, nisi maiori aliqua auctoritate cogantur persuadeanturue, e re sua publicaque facturos si faueant, & symbolā conferant ad opus, toti litterariæ ac Christianæ reipublicȩ vtilissimum. Tantæ autem auctoritatis qui sint, vt hoc facere possint, quis nō videat multo labore obsequioque conciliandos, vt velint eo dimittere dignitatem suam, & eam pro impetranda chartularum, in speciem vilium, transcriptione, interponere? Acta tamen Sanctorum scribentibus haud semel contigit eiusmodi Patronis indigere.

[41] Ita cum in mense Februario conficiendo manifestum occurreret Martyrologij erratum, & ignorata illius caussa varie eos angeret torqueretque, nec suo satis auderent iudicio fidere, dum nesciunt quam sic scribendi occasionem potuerit habuisse Illustrissimus Cæsar Cardinalis Baronius; visi quidem sibi haud immerito sunt certius aliquid posse cognoscere, si liceret videre illud ipsum Martyrologium, quod MS. sȩpissime ille citat laudatque sub nomine S. Cyriaci, e cuius monasterio veteri id habuerat: sed vt illius obtinendi facultas daretur, Cardinalis Caraffæ, supra cū laude nominati, auxilium implorandum fuit: eoque annitente, transcriptus est codex, & transsumptum cum originali suo accurate collatum: ex quo deinde patuit librariorum festinantium inaduertentia excidisse lineam vnam; itaque necessario factum fuisse, vt duæ diuersissimæ Martyrum classes in vnam confusæ, vni quoque adscriberentur loco, cum varijs essent in locis passi. Ergo fidenter iam, sed tamen reuerenter, a sententia magni illius Auctoris recessere: quod subinde alijs in locis faciendum esse absque vlla ipsius nota vel iniuria profitemur. Fatemur enim fieri posse, vt magni alicuius gigantis humeris insidens, quantumuis pumilus, prospiciat longius aliquanto, & quæ ipsum latent intueatur: idque nunc etiam fieri facilius in proposito casu, propter tot antiquorum monumentorum millia, partim ab ipsis auctoribus recens inuenta collectaque, partim iam ante ab alijs in lucem eruta; sed postea quam Baronius desijt ecclesiasticam historiam per Annales dirigere: quæ ille si videre potuisset, rectius vtique certiusque iudicasset, & nunc, si viueret, faceret. Etenim sæpissime accidit vt occurrant in historia & quæstione facti, nodi aliqui diu inexplicabiles, qui eruderato aliquo veteri testimonio facillime postea resoluantur. Quod cum Catholici ac religiosi Scriptores verecūde faciunt, ipsis quoque, quos sic refutāt, honor suus manet, & heterodoxis occasio tollitur seipsos tumide velut super alienorum errorum ruinas a se factas extollendi, si quod chronologicum σφάλμα deprehenderint.

CAPVT IX
Editi anno MDCXLIII Ianuarij approbatio & fructus.

[42] Tam difficilem arduamque prouinciam, Socio succollante, cum humeris suis excepisset Bollandus, non succubuit oneri; sed lente progredientem sub prælo Ianuarium, si tempus imprimendo impensum spectes; festinantem vero celeritate maxima, si laborem scriptioni impendendum attendas, magno nisu promouebat ad finem: quando morbus eum grauissimus inuasit, qui pene in magnam rerum suarum diffidentiam Typographum, Socium vero in extremam adduxit sollicitudinem. Dolebat iste ingentes pecunias, in spem futuri operis a se expositas, in discrimen datas: quis enim, si ceteri menses vulgata Auctoris morte crederentur non secuturi, vnam imperfecti operis partem tanto pretio emptam vellet, quando staturi erant tomi duo ingentes? Hic vero angebatur animo, quod videret prærepto tantæ auctoritatis, prudentiæ, ingenij viro, periculum esse, ne, præualentibus eorum, quibus tam operosa molitio haud satis probabatur, sententijs, vel animus sibi deficeret ad prosequenda nihilo minus cœpta, vel facultas subtraheretur. Erant ambo tū forte Louanij, quo eos per mensem Octobrem sua quædam negotia euocauerāt, tantoque importunior acciderat morbus, quod nec prospicere quidem rebus suis absentes secundum exigentiam possent. Quodam igitur die Socius postquam coram infirmo, cælesti Pane reficiendo, sacrificasset in coniuncto infirmariæ sacello, tanto imminentis iacturæ sensu affectus recessit, vt redundantem in corpus animi passionem ante illius diei vesperam exceperit febris vehementissimæ incursus: quam frustra conatus dissimulare & postridie ad infirmum reuersus, statim vt absoluit sacrificium, recedere debuit, pedibus vltro se suis nequiens sustinere.

[43] Vocati igitur ad hunc quoque sunt medici, & pariter omnes pronuntiarunt non in minori vitæ discrimine hunc esse quam illum: imo intra horas non multas eo redactus est, vt de eo, qui posterius cœperat ægrotare, multo iam formidarent magis. Sed satis habuit pientissimus Deus vtriusque, mutua vice anxij, experiri caritatem, & obiecto mortis periculo exercere fortitudinem animi, ad diuinæ voluntatis nutum pariter excipiendum parati. Itaque post paucos paroxysmos, ab illa febris malignitate plene conualuit, qui proximior letho videbatur Socius; & Bollandus, tantum recuperauit virium, quantum requirebatur, vt reuehi Antuerpiam posset. Ibi toto reliquo anno languit, nec non initio anni sequentis MDCXLII vsque ad Pascha, sic vt nulli grauiori studio esset idoneus. Verum cum firmus ad quosuis labores sustinendos Socius non intermitteret curam typorum, & quæcumque ad absoluendam impressionem necessaria erant diligenter expediret; demum, consumptis morbi reliquijs, Bollandus ipse nouis viribus animisque in opus suum cœpit incumbere. Ita octauo anno, quo simul & componi & imprimi Ianuarius cœperat, emissus in lucem est MDCXLIII, duobus crassissimis voluminibus, continentibus nominatos Sanctos mille centum ac viginti. Multo autem maior prætermissorum est numerus; quorum mentio licet paucis lineis attingatur, studium tamen non exiguum & iudicij maturitatem maximam eisdem deberi, manifestum ex eo fit, quod addenda sit ratio, ob quam hi, a Scriptoribus varijs inter Sanctos cuiusque diei relati, aut ad alios reijciantur dies, aut omnino prætermittantur, velut de quorum sanctitate & ecclesiastico cultu vel prorsus nihil habeatur, vel dubium plane incertumque sit. Quorum autem Sanctorum res gestæ vel memoriæ in ijsdem tomis ex incidenti illustrantur, ij propemodum sunt innumerabiles.

[44] Hic tamen mensis (vt sunt rerum omnium principia magis difficilia, & perfecta minus) si aliquibus nō plene faciat satis, præsertim primis diebus aliquot, cum necdum plene constaret inter Auctores de noua forma inducenda operi, dum solus esset Bollandus excudi cœpto, nemo inde præiudicium formet minus æquum: sed aliquousque in lectione progrediens, consideret reliquorum dierum elucidationem exactiorem: multoque maiorem Februarij post annos decem secuti perfectionem. Nam Ianuario multa addi potuisse, tum cum is scriberetur, adhuc latentia, dein protracta in lucem, docebunt Tomi aliquot Supplementorum, toto opere confecto imprimendorum: in quibus facile dimidium vnum implebunt Sancti spectantes ad Ianuarium, ijque vel prorsus ignorati antea, vel absque Actis cum exigua eorum cognitione producti. Orbis porro vniuersi sensum, postquam cognosci ac volvi manibus tam felici initio Ianuarius cœpit, longum foret explicare per litteras vndequaque ad P. Bollandum gratulatorias, quarum plura sunt reperta exempla. Vnus pro cunctis esse poterit Iacobus Merlo Horstius, Coloniæ Pastor S. Mariæ in Pasculo & Sacræ Theologiæ Licentiatus, vir tam conspicuus sanctimonia, vt eius; tamquam aliquando inter Cælites referendi, Vita conscripta extet, & piorum Coloniensium teratur manibus, sub titulo Ideæ veri ac pij Sacerdotis, dedicata Fabio Chisio tunc Apostolico Nuntio, postea Pastorum omnium totiusque gregis Christiani Pastori supremo. Doctrinam autem eiusdem minime vulgarem tum edita ab eo opuscula cōprobant tum S. Bernardi Claræuallensis opera omnia, ipsius insigni studio elucidata, & duobus tomis magnificentissime excusa Coloniæ & recusa Parisijs. Hic ergo vir talis ad Bollandum, numquam sibi antea visum aut etiam per litteras appellatum, primum scribens ipso, quo Ianuarius prodijt, anno, die IV Iulij, sic loquitur:

[45] Opus multorum votis expetitum hactenus, nec nisi multis vigiliis ac sudoribus elaboratum, lætus accepi, vidi, peruolui. Quid dicam amplius? obstupui. Nimirum vastum mole, nec minus accuratum industria, resplendens vbique eruditione rara, doctrina multiplici, quem non in sui admirationem rapiat? Ego certe (vt de me ingenue fatear) ad primum aspectum eius, perlectis obiter solis præambulis, attonitus hæsi, dum scilicet ex vestibulo & quasi propylæo, totius reliqui operis ac fabricæ quodammodo interioris facio coniecturam. Gratulor itaque Reuerendæ Paternitati Tuæ, imo gratulor Ecclesiæ Dei seu Reipublicæ Christianæ, quæ Acta Sanctorum, hactenus quidem vel tenebris & obliuione sepulta, vel quibus nescio commentis, quisquilijs, nugis, nænijsque deformata, nunc demum sinceriori quam vnquam fide edita, nouo studio ac labore illustrata, leget. Vnde lætor ex animo, tam grandis & ardui operis iacta tandem esse fundamenta: minus nunc quippe dubitare de progressu, nedum desperare licet; quando in tam felici auspicio operis pene dimidium contemplari datur. Addo quod, postquam tam grata promulside lectorum orexis irritata est, defuturi nō sint deinceps qui ceteros missus exigant & solicitent. Sed ipsam triumphantem Ecclesiam nouis iam exultantem gaudijs videre mihi videor, eo quod diuinæ virtutis magnalia, quæ olim in Sanctis tam mirabiliter eluxerunt, sed temporum iniuria aut incuria hominum minus quam par erat illustria & conspicua delitescebant quadamtenus; nouam nunc postliminio lucem accipiant, & diuinæ gloriæ non exiguum adferant incrementum, ac mortalium animis potentes ingerant virtutis stimulos & calcaria testandæ pietatis. Age ergo, Reuerende Pater, quod auctore Deo & Superis aspirantibus agis. Opus vrgere identidem ac promouere ne cessa: nihil despera, tot tantisque adiutoribus, qui deesse non possunt in sua caussa tam strenue laboranti; quin opem fauoremque præstabunt deinceps, quem hactenus nō semel expertus haud dubie es. Nos, quibus non nisi beneuolentis animi vota ac desideria suppetunt, beatos cæli ciues enixe rogamus, vt faueant, & adsint patrocinio suo, & hærentem, luctantem, lassatumque (quod via tam caliginosa & salebrosa gradienti euenire subinde necesse est) durent, roborent, recreent: vitam quoque ac vires operi tam arduo pares, id est, pene plus quam humanas a summo Deo impetrent: nam tales requiri quis non videat? denique vt Sanctis istis ex voto laboribus perfunctum, in consortium recipiant suum, corona quam ipsi possident æterna donandum.

[46] Hæc ille, profundæ caliginis & occurrentium pluries salebrarum haud immerito molestiam appendens & exaggerās. Nam si historiam temporum præteritorum tractantes Scriptores suspenso vbique gradu procedere necesse sit vniuersim omnes, neq; quidquam nisi maturo prorsus iudicio definire; multo id in Sanctorum Actis faciendum est magis, quorum corruptelȩ non soli veritati officiunt; sed religioni quoque perniciosissime aduersantur. Iudiciū autem quam sincerum maturumque mundus in Bollandi operibus agnouerit, libet exemplis pauculis notum facere: inter quæ primum sit omni exceptione ac ferme humana auctoritate maius. Lis erat inter Arelatensem Ecclesiam & Ordinis Antoniani in diœcesi Viennensi Archimonasterium de Reliquijs magni monachorum & eremitarum Patriarchæ Antonij. Vtraque pars coram Pontificio tribunali immemorabilis temporis prætexebat possessionem; antiquorum monumentorū, quod ad rem faceret, nihil magnopere proferebat. Iussit Alexander VII Acta Sanctorum Ianuarij mensis sibi notissima perlegi: in quibus cum translationes corporis variæ & postrema Constantinopoli in Galliam ab Iocelino facta, ex antiquis monumentis edita, apparuissent, non dubitauit secundum Antonianos ferre sententiam Christi Vicarius; quando irrefragabili constabat testimonio, occasione aduecti in Viennensem Prouinciam corporis, fundatum illic & Ordinem fuisse & monasterium, in quo deinceps frequenti populorum concursu cultum esset sacrum illud pignus: maxime cum nullo argumento probarent Arelatenses vel spoliatum a suis monasterium fuisse, vel inde ad se delata vltro sacra ossa, aut aliunde partem illorum tam notabilem aliquam, vt velut de integri corporis possessione gloriari possent; esto Relequias nonnullas possideant.

[47] Ad hoc supremæ sedis de operibus P. Bollandi iudicium, quoniam S. Antonij mentio incidit, addi etiam aliud potest; reipsa quidem gradibus propemodum infinitis leuius, quoniam hominis ab Ecclesiæ Catholicæ vnitate extranei; magnum tamen, quia etiā in errore suo sinceri æstimatoris veritatum ex antiquorum consensu probatarum, quamuis eas sibi non putaret in religione sequendas esse. Fuit is Gerardus Ioannes Vossius, qui familiari heterodoxis temeritate, quidquid placitis suis aduersari intelligunt vt spurium supposititiumque reijcientibus, Vitam S. Antonij, sub magni Athanasij nomine hactenus apud doctos indoctosque receptam, negare ausus fuerat, verum illius fœtum videri; quoniam, vt ipse postmodum fassus est, tam multa continet encomia Crucis, exosæ nouatoribus horum temporum; nec dubitari sinit quin salutaris Signi vsus fuerit primorum seculorum Christianis ad omnem propemodum actionem præuius, & contra præstigias dæmonum efficacissimum amuletum. Ast vbi in præfixo ad eamdem Vitam commentario vidit, quanto antiquorum Patrum consensu, plura ex hac ipsa Vita loca allegantium, ea S. Athanasio tribueretur; promisit se retractaturum quod dixerat; fecitque in eo, quod primum post hȩc edidit, opere De Vitijs sermonis, absque vllo scrupulo vel dubitatione proferens Athanasij auctoritatem ex ea desumptam Vita. Quin idem Vossius, cum primum Ianuarij tomos vidit, testatus est, hoc demum vt aliquando fieret sibi semper fuisse in votis, vtque certa a dubijs, probabilia a manifesto falsis (quemadmodum in eo opere factum laudabat) secernerentur. Ita si prodirent reliqua Sanctorum Acta, nihil habituros dicebat suæ sectæ ministellos quod oggannirent. Et sane stetit hactenus, etiam inter hæreticos, operi isti æstimatio sua; nec inuentus est quispiam qui vel ipsum institutum modūque tractandi, vel notabilem aliquam illius partem in inuidiam voluerit dubitationemque adducere. Præpediuntur scilicet conditionibus ijs, quibus in ipsa operis præfatione adstricti tenentur lectores heterodoxi, si scribere contra volent & hȩc Sanctorum Acta reprobando impetere.

CAPVT X
Progressus operis variis Bollandi morbis retardatus.

[48] Qvanto magis legebatur & latius innotescebat Ianuarius editus, tanto etiam crescebat approbatio publica & communis omnium gratulatio. Quod si eadem proportione Bollando creuissent vires ac robur corporis, & necessarium promouendis eiusmodi studijs otium, potuisset haud dubie intra annos non adeo multos Februarius, sed & alij menses aliqui iam editi haberi. Verum permisit Deus partim in corpus laboriosissimi viri incurrere morbos varios, partim negotiorum molem ita ipsi Socioque accrescere, vt mirari nemo iure debeat, vix demum post exactos duodecim annos ab excuso Ianuario, Februarium successisse. Atque, vt a primo exordiar, per grauem illam, de qua supra egimus, Louanij ægritudinem, eamque secutum aliquot mensium languorem, robusta illa corporis habitudo, magnis diuturnisque laboribus par, ita fuit immutata, vt quasi facto aditu plurimi simul morbi in eum irruerint. Ex illo enim tempore, quamuis vtcumque restitutus sibi, non tantum nephriticis arenosi tormenti doloribus magis fuit, quam vnquam antea obnoxius (sic vt de adhibenda sectione sȩpe cogitaret, plene formato calculo prægrauari se ratus) sed & asthmate & vertigine capitis frequentissima vexabatur. His autem duobus malis, quid poterat esse incommodū magis, quam in summis sub tecto ædibus habere cubiculum locumque studiorum, & per altissimas scalas ascensum identidem difficillimum moliri? Quod tamen propter ȩdium vndique habitatarum angustias vltra annum MDCXLVII faciendum ei fuit, vsque dum musæum, vt infra dicemus, commodiori loco obtinuit.

[49] Interim prædictis doloribus incrementum processu temporis capientibus, iussus est Bollandus remedium petere ab aquis Spadanis, per tres quatuorue annos potandis: sed ad has (ne videretur prætextu illo delicias quærere, quarum semper fuerat osor insignis) ex approbatione medici vtebatur vino non Rhenano, sed Gallico; nihil moratus quorumdam obloquia, qui tali exemplo se notari putabant. Semel etiam Spadam profectus est, vt ex ipsis fontibus aquas efficaciores hauriret, eademque occasione suos in Bolland consanguineos viseret, tum primum ex quo Societatem ingressus erat, nec vmquam postea nisi hac vice conspectos. Etenim horum caritatem religiosissime semper refrȩnauit, & innatum cunctis erga eiusmodi affectum ita suppressit, vt de ijs non loqueretur nisi rarissime, idque ab alijs interrogatus. Et tamē fratres germanos tres diu habuit in viuis, Hubertum, Lambertum & Richardum: ex Huberto autē natus erat Ioannes, factus deinde Pastor in Bolland, eodem quo Patruus anno defunctus, cui adhuc superstes viuit frater: Lambertus duos ex se liberos genuerat: Richaldus vero etiam nepotes ex filio reliquerat. Prȩter hos habebat Bollandus sororem Barbaram Tossano Laurentij nuptam; ex quo nunc defuncto, quatuor liberos vidua retinuit, Ioannem scilicet Sacellanum in Bolland, Laurentium & Petrum coniugatos, atque Ioannem etiam nunc cælibem. Horum porro primus Ioannes, datis huc post obitum auunculi litteris significauit, ex illa quam diximus visitatione mansisse apud omnes carissimam tanti patrui auunculique memoriam: addidit etiam Bollando alios duos fuisse fratres, Cornelium & Ioannem, alteramque sororem, quæ Margarita diceretur, secundis nuptijs procreatos; ex quibus Ioannes cœlebs viuens primus obierit, Cornelius & Margarita honestis matrimonijs iuncti, plures Bollando nepotes neptesque procrearint; qui licet non omnes vel Bollandum vidissent necdum nati, vel de eo in ætate puerili conspecto meminissent; omnes tamen ex maioribus suis ea de ipso referri audierant, ex quibus adhuc maneret apud ipsos digna viri meritis æstimatio.

[50] Ceterum cum aquæ Spadanæ rursum Bollando suaderentur, exiguumque in ijs crescentis mali remedium ipse esset expertus, earum & humanorum remediorum absque fructu adhibendorum satur, ad diuina potius se conuertit; & S. Liborio Cenomanensi Episcopo, sed qui in Paderbornensi diœcesi propter translatas eo Reliquias colitur, deuouit sese. Tum (incitante potissimum Apostolico Nuntio sæpius memorato Fabio Chisio, tunc negotia pacis Monasterij tractante, & calculi sectionem sub eiusdem Sancti inuocatione feliciter experto) Acta illius suscepit illustranda singulari ac satis prolixo libello, typisque excusa, ipsi, quem in conquirendis ex Italia Sanctorū Vitis habebat multipliciter adiutorem, Illustrissimo, inquam Nuntio dedicauit. Addidit eiusdem Sancti imaginem, se curante eleganter in æs incisam & per varias orbis Christiani prouincias studiose sparsam, ad eorū incitamentum solatiumque, qui simili malo pressi, eumdem sibi vellent Patronum adsciscere. Verum, exercente viri patientiam Deo, non ablati dolores, sed duplicati sunt grauissima hernia, adeoque molesta, vt ægre se loco mouere posset, & quolibet die bis decumbere in lectum cogeretur, donec dilabentia intestina (quibus continendis numquam satis idoneū vinculum confici potuit) in locum naturalem collegisset. Nulla autem nox labebatur, quantumuis lasso frigentique, quin cogeretur quater aut quinies surgere, proritata per eamdem iliorum inordinationem & calculosam affectionem vrina exoneraturus sese: quo fiebat vt magna diei parte somnolentus, extra præscriptas orationi, Sacrificio, ceterisque Sacerdotij oneribus horas, & quas curandi corporis communis necessitas, ipsius autem peculiaris & multiplex requirebat, paucas inueniret alias, operi suo promouendo impendendas. Itaque veritus Prouincialis vt diu in viuis superesset Bollandus de aliquo alio cœpit cogitare, qui cum priori ipsius Socio cœpta prosequeretur. Visus autem præ ceteris idoneus est Alexander Barvoutius, Balthasari Corderio per Gallias, Italiam, Hispaniamque additus olim ad studia non absimilia comes, & tunc a decurso stadio Theologico dimissus cum laude. Fecissetque haud dubie satis spei, quæ tantis præiudicijs fuerat de ipso concepta, nisi propter plurium linguarum notitiam laboranti in Regijs castris militi ad spirituale animarum subsidium tantisper adesse iussus, & in eo caritatis officio impendens ac superimpendens sese, primostatim anno sublatus immatura fuisset morte, tantoque de se grauiorem luctum reliquisset Prouinciæ, quanto grandius erat opus, ad quod fuisse designatum circumlatæ per omnia collegia litteræ, obitus ac laudum eius precipuarum nuntiæ, indicarunt.

[51] Placuit interim Diuinæ bonitati famulum suum Bollandum, liberum maiori ex parte facere molesto calculi cruciatu: quod medici credebant esse beneficiū ipsius herniæ, commeante propter eam per laxiora intestina liberius aëre & calculosas fæces extergente. Ipse vero, vt S. Liborium impense coluerat, sic eius intercessionibus leuamen illud malebat attribuere: eoque fidentius celebrem ad herniæ curationem patronum B. Conradum Placentinum, Neti in Sicilia secundum tertij Ordinis S. Francisci regulas Eremitā, sibi concilandū putauit. Quod & fecit illustranda insigni operosoque cōmentario illius Vita, quȩ dari debebat ad XIX Februarij diem. Deinde implorata Patrum nostrorum Romanorum opera aliquam sibi Reliquiarum eius partem requisiuit, quam pretioso inclusit reliquiario acceptam a Collegij nostri Netini Rectore: qui eam ab Episcopo sub illius attestatione habuerat, collectam anno MDCXVI: quando in gratiam Placentinorum, hunc suum ciuem speciali cultu prosequi incipientium, diffectum est brachium, vt suis ad P. Paulum Ottolinum litteris ipse declarat. Denique, ne apud se solum Sancti huius veneratio cosisteret in Belgio, ipsius imaginem curauit a chalcographo efformandam iuxta exemplar, quod ab elegantissimo penicillo, vt vulgo, loquimur, miniatum habebat. Porro exceptarum ex ære inciso imaginum istiusmodi, magnam continuo vim quaquauersum misit ad amicos: sperans se illius Sancti interueniente suffragio vel corporis fœde rupti integritatem, vel ad dolores sustinendos tolerantiam, vt dicere ac precari solebat, impetraturum a Deo. Nec dubium quin impetrauerit alterū: quamuis enim defluentia enormiter ilia ipsam quoque gradiendi facultatem maximis impedirent molestijs, & constaret omnibus, qui alieno auxilio egentem aliquando attigerant, summos eum pati dolores; raro tamen apud Socios de ijs querebatur, sed singulari fortitudine animi eos tolerabat atque offerebat Deo.

[52] Horum tamen dolorum suorum, Deo sic disponente, luculentum testimonium ipsemet scripsit anno vitæ penultimo, quando Prouincialis nostræ in Belgio Societatis, cupiens Cæsareis contra Ottomannicam violentiam armis pro virili sua Deum propitiare per se suosque, subditis omnibus suis imperauit, singuli ad immediatum Superiorem scripto consignata adferrent pietatis ac pœnitentiæ opera, quȩ ad hunc finem statuerent offerre Deo; vt eorum collecta summa & exhibita Imperatori, qui præcipua instantia flagitauerat a Generali Societatis Patrum Fratrumque precibus commendari, manifestum faceret Augustissimæ Domui, quam serio salutem eius, cum totius Christianæ Reipublicæ incolumitate coniunctam, amaret curaretque Societas. Tunc Bollandus conceptam schedula Superiori tradidit in hæc verba, quæ non pigebit hic tota describere, vt mortificationū eius, quales extremis vitæ annis solas potuit vsurpare, hoc ad posteros maneat monumentum.

In nomine Domini. Ad Dei bonitatem hoc tempore propitiandam Ecclesiæ, hæc nunc coram Deo propono. Primo, Omnia opera expressa intentione Deo adhunc finem offerre; ac præsertim, quæ mihi a Superioribus iniuncta sunt, studia serio exequi, prout valetudo patietur. II singulis hebdomadis præter ordinariam abstinentiam vnam adhuc assumere. III Jn omni refectione appetitum aliqua re, ad quam fertur, fraudare. IV Incommoda valetudinis, quæ assidue diu ac noctu patior, æquo animo ferre, nisi placeat Deo ijs me liberare: mallem enim præijs plures per hebdomadam, imo etiam quotidianas disciplinas suscipere. V Diligenter disciplinam domesticam obseruare, & præsertim silentium ad focum. VI Quotidie, prout opportunum erit, visitare septem altaria tēpli nostri, & Patronis, præsertim Beatissimæ Virgini, necessitatem præsentem commendare.

[53] Hæc ille, præter Sacrificia Sacerdotibus omnibus communiter indicta. Nec minus fecisse quam proposuerat, notarunt ij, qui deinceps singularem in punctis notatis accurationem ab eo tempore sunt admirati, quamuis istiusmodi propositorum ignari. Porro ne calculi doloribus nimium gauderet se leuatum, faciebat recurrēs per interualla chiragra gonagraque, quasi ad articulos defluentibus petrificis guttis, quæ prius illapsæ renibus eosdem excruciauerant. Ab his tamen quia nec continuum Bollando, nec acutissimū tormentum fuit, minus male affecta est valetudo eius, quam a paralysi, quæ tempore quodam Bruxellas euocatum sic dissoluit (quamuis non plene formatæ perfectaque esset) vt neruis munere suo maligne fungentibus, sustinere ipse se in pedes non posset, nisi subaxillaribus niteretur fulcris, quibus adiutus per cubiculum ad vsus necessarios poterat vtcumque prorepere. Ea probatio si perpetua fuisset, omnem prorsus facultatem sustulisset quidquam amplius proficiendi in opere inchoato. Sed Sanctis pro suo Scriptore, vt credimus, deprecantibus, confirmatus intra hebdomadas paucas rediuit Antuerpiam. Ibi, quoniam iudicabāt medici non conuenire ipsi crassioris cereuisiæ potum, sed tenuiorem suadebant haustu vini temperandam: ipse, quamuis suæ hoc in genere sibi conscius abstinentiæ, (quippe vix potu solitus nisi tenuiori vti) ad pauculas tamen septimanas permisit sibi vinum fundit deinde vero vitandæ singularitatis desiderio ad priorem redijt solius potus tenuioris consuetudinem, vsque dum ætatis priuilegio sibi exhiberi vinum passus est iubilarius Senex, frequenter tamen etiam tum recusare vel abstinere visus.

[54] Vrgebant inter hæc summi infimique vt Februarij mensis Acta, ad quæ anhelabant, ederentur in lucem. Idem autem postulantibus Romanis Patribus rescripsit Bollandus, non posse quidquam a se tot inter occupationes ac morbos suos expediri, nisi Confessionalis sedis leuaretur onere: quia frequentissimi pœnitentes non tātum sacræ absolutionis caussa ventitabant ad ipsum, sed etiam consiliorum præstantiam maturitatemque admirati, studia illius sæpissime interpellabant, nūc suos in Academijs filios, nunc alia peregre, vbi plurimum posse norant, negotia commendaturi; nunc de familiæ curis cum eodem collaturi. Sed & Socium suum, in quem potior pars inclinata recumberet, dum ipse propter infirmam valetudinem studia frequentius cogebatur dimittere, exonerandum videri. Quippe qui meliorem ætatis suæ partem, & ferendis studiorum laboribus idoneam magis, sic impendebat hactenus pœnitentibus, ægris, negotijs alijs; vt si omnes temporis colligerentur particulæ, quas ab ijs vacuas poterat inuenire, ex vno anno vix duos tresue menses fuerit reperturus. Annuit ergo vt liberaretur vterque, Reuerendus admodum Pater noster: sed socius maiorem ædificationis publicæ & domesticæ vtilitatis rationem habendam ratus quam cōmodi sui, orauit ne cogeretur liberationem istā admittere, eo tēpore, quo, prȩter Bollandū duobus alijs virorū Confessarijs ex superiori porticu ad inferiora fæminarū confessionalia traductis, nequaquam conueniebat se quoq; abduci. Retinuit itaque confessionalem adhuc sedem quadriennio integro, multo iam quam antea occupatam magis propter eorum, quos dixi, mutationem: sic vt vnus ipse quauis fere hebdomade sæpius noctu excitaretur ad ægrorum morientiumque solatia, quam alij plures, vsque dum ipse Præpositus Domus istius Confessionalis curam in se suscepit.

CAPVT XI
Digerendis ordinate scriptis ac libris suis Musæum impetrat instruitque Bollandus.

[55] Non minima Bollando difficultas erat, cum Ianuarium mensem imprimeret, ex apparatus vndique conquisiti multitudine atque varietate. Eum enim ad expeditum vsum explicari non sinebant duorum, in quibus pluribus annis se continuerat, cubiculorū angustiæ: maxime cum ea sub tecto essent summæ domus, & tam exiguum admitterent per humillimas fenestras lumen, vt quosdam eorum scrutari angulos impossibile plerumque esset, nisi admoto candelæ præsidio. Ergo aceruata in cumulos iacebant scripta, plena quoque in luce difficulter ab inuicem secernenda: libri non per forulos pluteosue digesti, sed cumulati distinguebantur in classes, Bollando quidem tenacissimæ memoriæ beneficio notas, sed quas impossibile esset prorsus manere inuariatas, cum ijsdem libris etiā Socium vti esset necesse: qui si quid non suo reposuisset loco, turbari oportebat certis alligatam circumstātijs rei cuiusque phantasiam, quam menti suæ Bollandus impresserat: in chartis autem scriptisque eo id cōtingebat frequentius, quanto minor erat singulorum moles, & numerosior multitudo magis obnoxia confusioni. Iuuandæ quidem memoriæ caussa varios sibi excogitabant catalogos: sed & in his conficiendis multum absumebatur temporis, nec minor labor impendebatur. Viderat aliquando eorum vnum Abbas Winghius, Sanctorum mensis Septembris nomina continentem, prout ea in varijs excusis manuque exaratis martyrologijs ac Breuiarijs quolibet occurrunt die. Vt autem vidit: hunc enimuero asininum esse laborē dixit. Quod ioco exceptum familiari, consuetudinem induxit, vt hic alijque vndecim pro ceteris mensibus similes catalogi etiam nunc Asinini dicantur. Quemadmodum vero isti ex martyrologijs proprium habent, & habebant vsum, sic alij ad alios seruiebant fines; nulli tamen tam erant perfecti, vt non subinde per duos tresue dies chartæ essent excutiendæ complures, cum erat ad eos scribendum responsum, qui operam offerebant suam ad Codicum antiquorum transcriptionem, & contentarum in ijs Vitarum transmittebant syllabum, si forte earum aliqua Bollando deesset. Itaque ne non responderet per proxime abeuntem cursorem, media sæpe hyeme ad decimam vndecimamque nocturnam producebat cum socio suo laborem, operose explicans quid de singulis haberet desideraretue.

[56] Nec dum scilicet inciderat cogitatio Indicis generalis, complexuri secundum alphabeti seriem eorum Sanctorum omnium nomina & diem, quorum edita ineditaue Acta in Musæo erant: qualis Index anno demum seculi huius sexagesimo adinuentus, magno cum laboris compendio singulorum Actorum initium & finem exhibet, nec non vniuscuiusque molē, mensemq; ac diem ad quos spectāt. Sed neque hic, si tum fuisset, neque alij particulares Catalogi efficere poterāt, vt inter illos sic indiscretos aceruos nulla oriretur cōfusio. Cum nihil esset procliuius, intentis difficili alicui disquisitioni & in præsentem curam defixis animis, quam vt non vacaret vel luberet tam accurate circumspicere, quo quidque reponeretur loco; quod iterum deinde sumendum in manus, frustra per dies complures hebdomadasque querebatur. Huic ergo malo remedium Bollandus, simul & valetudini suæ, ex ascensu descensuque altissimarum scalarum plurimum attritæ, leuamen aliquod quæsiturus; considerauit aulam (quæ, supra commune refectorium haud vltra primam contabulationem educta, toto pene anno manebat vacua) non magno molimine posse studiorum suorum vsibus adaptari.

[57] Postquam vero, superatis difficultatibus nonnullis, eam emeruit annorum aliquot humili patientia, non fabrefactos curiosius pluteos conquisiuit, nō ornamenta Musæo nouo datura splendorem: sed religiosȩ memor paupertatis, simplici & modesta abiegnarum tabularum commoditate contentus, ita rem ordinauit, vt in ipsa tenuitate decor quidam concinnitasque reluceāt. Circumduxit enim ad parietem pluteum vnum continuum, in quo expositæ chartæ ac libri tantisper absque confusionis periculo exponerentur. dum ijs vtendum foret. Huic deinde superædificari capsas iussit pro numero mensium, easque in forulos apte distribuit, qui pertinentes ad vnum quemque diem Vitas schedasque MSS. seorsim caperent, & geminis singulæ valuis clauderentur, ad excludēdos pulueres sic confectas, vt in ijs spectari aut legi quædam possent ad subsidium studiorum suorum opportuna. Exinde altius assurgunt foruli, pro mensura librorum maiores minoresque, quales etiam sub ipsis pluteis circumductos videre est. In his totus apparatus librarius ad hoc studium pertinens, sic digeritur; vt seorsim historiæ vniuersales, seorsim peculiares locentur; singularium scilicet diœceseon, vrbium, monasteriorum monumenta complexæ: tum Sanctorum Vitæ particulares, quibusuis impressæ idiomatis per discretas inter se classes diuiduntur, ac denique noua antiquaque Ecclesiarum plurimarum breuiaria: præter MSS codices cōplures, quos simili digestos ordine videre est: vt omnium vsus nunc facillimus sit, statimque appareat num quid alieno repositum sit loco, nec in quærendo tempus debeat vllum insumi.

[58] Itaque velut in gazo phylacio quodam expansum hic videas totum illum litterarium thesaurum, quem tot annorum laboribus collectum, vndique conquisierat Bollandus; eo æstimandum magis, quod fere particularia quæque contineat, vix alibi inuenienda. Nusquam certe tam multa tamque curiosa simul vidisse se dicūt, in vlla quantūuis instructissima bibliotheca, qui præcipuas omnes Europæ videre. Quod enim ad Sanctorum Vitas impressas attinet (nam de MSS. quȩstio esse nō debet) & particulares sacrorum locorū historias, superat hoc musæum Barberinianā Romæ, & Mazarinianam Parisijs Bibliothecam, quæ duæ particularibus istis libellis abundant præ ceteris. Et tamen isti adornandæ parcitum nullis impensis est: huius vero fundator, e Gallia missum per omnes Germaniæ, Italiæ, Hispaniæque prouincias circuire iusserat Raphaelem du Fresne, industrium maxime hoc in genere virum, qui nouorum veterumque librorum quaslibet excuteret officinas, & quouis pretio compararet, quidquid vspiam rarum ac tali dignum bibliotheca reperisset.

[59] Bollandus certe, cum moreretur, Sanctorum ac Beatorum Vitas singulares Italico impressas idiomate, supra quadringentas habuit: vrbium vero, episcopatuū ac monasteriorum Italicorum historias plusquam ducentas: ex quibus iudiciū feras de ceteris huius generis aliarum linguarum & partium libris. Hæc autem omnia quam sunt necessaria ei qui Sanctorum vbicumque existentium Acta illustranda suscepit, tam magna eguerunt industria, patientia, ac labore, vt in regionibus tam procul dissitis inuenirentur, coëmerēturque; in primis autem vt compararentur amici, qui ista curare vellent ac possent, aut ad ea comparanda conferre sumptus necessarios. Quod cum non ignoraret ipsius Bollandi olim in Theologicis Magister Adrianus Crommius, deinde studiorum & bibliothecæ Præfectus Louanij, solebat dicere, nolle se eiusmodi libros tot molestis scriptionibus comparare, ac ne oblatos quidem eo quo offerri solent pretio, id est, carissimo emere: quando quidem exiguum occupantes locū, parum aut nihil conferant ad externum splendorem, nec multum ad vsum quotidianum: eo autem pretio quo paruus aliquis istius generis in quarto vel octauo libellus comparatur, labore autem multo minori, haberi posse insignem in folio codicem, qui toti bibliothecȩ sit ornamento. Sed aliud ipse, aliud P. Bollandus spectabat, & vero etiam spectare debebat: neque dubium quin ab eiusmodi suppellectili apud peritos rerum æstimatores maius pretium futurum sit Bollandiano Musæo, quam alicui in speciem amplæ bibliothecæ,

[60] Atque hic nobis in mentem venit, quod ante annos aliquot accidit Nobilissimo Domino Schenkel, Toparchæ de Walcourt, viro inter Gandenses Consulari. Est is antiquitatis Numariæ curiosus adeo, vt neminem credatur habere toto orbe parē; etiam apud exteras gentes hoc nomine celebris: frequentantibus domum eius quotquot per Flandriam illustres viri peregrinantur, cum ibi collectum videre liceat quidquid alibi sparsum esse scitur in hac parte rarum. Nam si quis est apud Reges Principesue in antiquarijs eorum scrinijs numus vnicus, aut ita rarus vt hactenus eum nō potuerit adipisci, talis ne sibi omnino deesset, laborauit vt gypso saltem vel lineis expressum nancisceretur; sumptu magno nec studio minore. Hic ergo intelligens etiam Antuerpiæ in bibliotheca nostra asseruari non paucos, eorum visendorum caussa aduenit: sed ad Bollandi musæum deductus, quemadmodum de Regina Saba legitur, vltra spiritum non habuit. Tātam enim tamque ordinatam librorum scriptorumque copiam considerans, ad vnum opus toto orbe conquisitorum, suas sibi raritates fatebatur vilescere, quibus magnum se hactenus existimauerat: neque iam multū credere quod sibi ad rem Numariam vniuersam animo complectendam suffecisset fiducia, quando videret inuentum hominem, qui quidquid vbique est sacræ in litteris eruditionis, nouæ pariter & antiquæ, ausus esset colligendum sperare, & conatus suos eo vsque prouexisset. Itaque, nihil vltra de Numis inspiciendis cogitans, velut attonitus abijt vnde venerat.

[61] Vetutissimi quoque monasterij, quod a S. Amando nomen & principium in Tornacesio habet, dignissimus Abbas Nicolaus du Bois, non alia caussa Antuerpiam venit, quam vt videret visionem hanc magnam; & totius apparatus ordinem pulcherrimum contemplatus, dixit longe maiorem esse quam fingere secum ipse cogitando potuisset. Cupiditas eum videndi lustrandique coram orta ipsi erat ex lectione eorum, quæ de S. Amando fusissime deducta sunt ad VI Februarij. Ibi enim accurate discussa definitaque viderat, quȩ suum antea animum torserant dubia, & neque a Bucherio neque ab alijs eruditissimis viris, multum instanterque requisitis, potuerant habere solutionem. Viderat a Sigeberto, eumque secutis Baronio atque alijs omnibus, in applicandis æræ Christianæ annis ad tempora Amandi ceterorumque eo seculo Sanctorum, erratum fuisse ad annos omnino viginti tres. Habebat præterea ipsum Childerici Regis diploma, quo S. Amandus obtinuerat Barisiacum Prioratum: & quia puellus Rex, nondum per ætatem scribere nomen sciens, solam Crucem signauerat, nomen suum addente Imnechilde Regina; in monasterij sui nouo & amplissimo refectorio huius donationis historiam nobili pictura exprimendam curarat: puerum in ea Regem cum plenæ ætatis grandæuiori Regina repræsentari iubens. Sed erroris & anistorias euidentis conuinci picturam iudicabant eruditi quotquot videbant: vtpote nihil dubitantes, quin ea quæ istic Imnichildis scribitur, Bilichildis esset Childerici coniux: ita iudicantibus Hieronymo Vignierio, Ioanne Iacobo Chiffletio, Philippo Labbe, alijsq; genealogicarum rerū hoc æuo peritioribus. Quare cū Imnichilden patruo ipsius Childerici pueri Sigeberto vxorem fuisse, non iam vnico sui diplomatis testimonio, sed pluribus alijs ineluctabilibus argumentis confirmatum vidit; exiliuit præ gaudio, ob diplomatis & picturæ suæ veritatem tam luculenter defensam: nec prius acquieuit quam suis ipse oculis inspexisset eorum, qui tam solide ac profunde abditissimas quaslibet antiquitates scrutabātur, apparatum.

[62] Inspexerat eum etiam aliquando Constantinus Hughenius, Toparcha de Suleghem, Principi Auriaco a secretis, idemque in omni cultiori litteratura eruditissimus; ac tantam eius æstimationem secum abstulerat, vt Serenissimo Electori Brandeburgico, dissimulata persona Antuerpiam excurrenti, inter monita visendæ vtiliter amplissimæ ciuitatis hoc primum dederit, ne crederet aliquid in re litteraria eximium vidisse se, si non ad illius musæi inspectionem deduceretur. Itaque prædicto Principi domum nostram ingresso, prima quæstio fuit, num ad antiquos libros esset ducendus: nec satis patienter ferebat prius ostendi sibi amplissimam bibliothecam & templi nostri visu dignissimam supellectilem. Deinde vero demōstrauit, longius ibidem moram trahens ac multa curiose quȩrens & audiens, gratissimum sibi accidisse, quod familiarius (neque enim commodum est tum domesticis tum ipsis inibi studentibus passim eo adduci externos) eo admissus fuisset. Simili cum auiditate Musæum sæpe dictum intrauit Serenissima Suecorum Regina Christina, incomparabili positi vltro ob fidei catholicæ liberam professionem sceptri exemplo admirabilis. Habuerat enim iam tum, cum adhuc in regno degens de eligenda religione deliberaret, operis in Belgio inchoati notitiam a Godefrido Frankenio nostro, qui primus Catholicorum Sacerdotum ipsam ausus fuerat conuenire, atque de cognoscenda antiquæ religionis vnitate & veritate interpellare. Eodem autem postea rogante, missa fuerat prædictæ Reginæ, Vita S. Anscharij Archiepiscopi Hamburgensis, Danorum Suecorumque Apostoli, prout ea ad III Februarij impressa & illustrata extat. Poterat nempe non tantū in ea mirari Regum proauorum stirpem, contra Danorum Suecorumq; Scriptores, passim mutuo exemplo errantes, dilucide solidissimeque deductam: sed fidem quoque Catholicam, qualem nunc Ecclesia profitetur Romana, primitus istic prædicatam cognoscere: quare eius vltro mentionem ingerens, Laconica breuitate suum de ea expressit sensum, dicens: Legi & gratum fuit.

CAPVT XII
Februarij anno MDCLVIII in lucem dati laboriosa moles, & commendatio eruditorum; aliqui item libelli præuij.

[63] Prolixior capitis præcedentis digressio nec opinantes deduxit ad Februarium mensem, nonnullosque illius delibauit fructus prius quam de editione ipsa sermonem licuit instituere. Patet tamen ex iam dictis, quomodo liber a templi oneribus Bollandus cum Socio, musæo item commodissimo vtens, & a rebus ad propositum finem spectantibus vndique instructissimo, multo maioribus quam antea passibus ad illius mensis absolutionem procedere potuerit; valetudine præsertim post annum LIV huius seculi magis confirmata. Sua tamen impeditus mole mensis iste tardabat prodire e prælo, quia bellis vndique ardente Belgio, cessabant cum exteris nationibus commercia, aut plurimum periculi & difficultatis habebant; vnde non tam facilem promittebat sibi Typographus tanti operis distractionem. Præmuniēdo ergo quodammodo itineri & complanando quantum fieri posset, conscripti libelli quidam alij sunt: qui facilius per plurimorum manus & prouincias etiam dissitas volitarent, curiosumque lectorem ad ipsa, ex quibus hausta esse apparebat, Sanctorum Acta scrutanda pellicerent. Siquidem ij sic concepti sunt, vt videre sit, hinc quidem in Diatriba de Traiectensibus Episcopis, antiquitatem Ecclesiasticam haud aliunde certius & securius elici: inde vero, in simili alia de tribus Dagobertis Francorum Regibus commentatione, politicam quoque Regum Principumque historiam ex ijs solis quādoque recte confici atque educi. Dagoberto enim II, S. Sigeberti Regis Austrasiæ filio, cuius vix pueri & a regno in Scotiam ablegati, nomen viri tunc nouerant eruditi, Diatribæ istius Auctor restituit regnum non breuius quam annorum septemdecim, quod ingrata posteritatis obliuione per annos mille occultatum latuerat.

[64] Hanc tam inopinatam veritatis huc vsque abditissimæ re tectionem secutus est Frāciæ plausus, gratulantis inuentum in Belgio virum, qui Francicas antiquitates felicius quam Franci hactenus omnes scrutatus, euoluerit inextricabilem eatenus circa plurimas donationes, fundationes, bella etiam publice gesta & Regum successiones controuersiam, ideoque inextricabilem, quia alij primo, alij vltimo Dagoberto censebant attribuenda, quæ medij istius & tunc recens restituti, fuisse euidenter iam demōstrari agnoscunt omnes istarum rerum periti. Hoc opusculum, cum legisset secreti Cōsilij Præses, acri imprimis iudicio vir, de Auctore necdum sibi viso cognitoque pronuntiauit, neminem vmquam legisse se, qui tam raros, tam selectos, tam accommodos quæstioni proferret auctores, & rē propositam tam neruose efficaciterque concluderet. Quod idem quia Francorum omnium erat iudicium, diu vix alius inter ipsos quam de Rege inuento sermo fuit, sicut ijdem postea retulere: non aliter atque esse in populo solet, nobili aliqua vrbe ex improuiso intercepta & cæsis grauissimo prælio hostibus, obtentaque victoria prȩter expectationē grandi: adeo autē inualuit hoc tractatu vulgato Scriptoris auctoritas, vt in grauissima de Regum stirpe quæstione nonnemo ex ipsis, licet ob bella tunc hostibus, fidenter ad huius vnius arbitrium prouocaret aduersarios, tamquam historiarum Francicarum, vt ipse censebat, peritissimi. Eminentissimus vero Cardinalis Brancaccius, cum sua in Bibliotheca Romæ ostenderet ac commendaret Sanctorum Acta, dicebat alium ab ijsdem Auctoribus scriptum habere libellum, qui sibi esset missus tamquam pretij incomparabilis cimelium, quale ipsum esse reuera deprehenderit, & ostendebat librum de tribus Dagobertis.

[65] His igitur duobus præmissis, auresque & animos lectorum magna secuturi operis expectatione implentibus, emissus tandem in lucem tribus tomis Februarius est, anno MDCLVIII. Februarium editum secutæ mox sunt, sed propter exilitatem molis cito præuolarunt, tamquam aduentus illius præcones, Notitiæ breues Galliarum, Belgij, Hispaniæ, Italiæ atque Germaniæ, ex Actis Sanctorum Ianuarij ac Februarij eductæ, summatimque indicantes, quid ad cuiusque regni, prouinciæ, vrbis, antiquitates vel Sāctos proprios pertinens in quinque eatenus editis tomis contineretur. Est Februarius mensium omnium minimus, & vigintiocto diebus absoluitur; vnde in Romano martyrologio pauciores trecētis Sanctos nominibus suis expressos reperies: hic autem vltra eum numerum plus quam mille reperiuntur. Eumdem mensem octodecim circiter ternionibus absoluit Surius, quorum duodecim a Lipomano accepti: hic numerantur terniones ducenti quinquaginta septem in tribus tomis, charactere tam mediocri impressis, vt ipsi tres, quoad molem materiæ in ijs comprehensæ, Baronianos sex ferme adæquerit; superent vero etiam plures, si labor & studium, quæ argumentis tam varijs impendi debuerunt, considerentur.

[66] Etenim Baronius (quod absque Scriptoris clarissimi diminutione dictum sit) quibusdam chronologicis principijs semel positis, redigere ad annos suos labore non maximo potuit ea omnia, quæ ex singularum ætatum gentiumq; Historicis velut illustriora excerpere placuit. Controuersias incidentes non obligabatur attingere, nisi quatenus volebat, sibique videbatur eas posse dissoluere & explicare: reliquas dissimulatas ei licuit præterire pro arbitratu. Non tenebatur ille barbarorum vocabulorum reddere rationem, non personarum de quibus agebat singularum ætatem, patriam aliasque circumstantias definire: non vrbium aut locorum situm inquirere: non vetustatem, fidem, auctoritatem Scriptorum quibus vtitur omnium indagare atque exponere: multa etiam ex aliena fide transcribere potuit sibi nec lecta neque visa. Bollandus vero, & qui post ipsum in illo versantur opere, hanc sibi præscripsere legem, vt nullum, quem non ipsi inspexerint legerintque, testem prȩsumant adducere; & singulorum quibus primario nituntur ætatem, veracitatem, prudentiamque in scribendo, sibi declaranda existiment. Nihil eorum, quæ ad Sancti alicuius pleniorem notitiam pertinent, volunt indiscussum relinquere: nullum locum tam obscurum, tam ignobilem gentem, tam remotam præterire regionem, quæ Sanctos aliquos colat aut coluerit aliquando; nullam denique vocem tam barbaram quo suam non extendant diligentiam, quantum quidem per editos ineditosue auctores, per litterarum commercia, per obsequia conciliatorum vbique amicorum humanus potest labor obtinere.

[67] Non illi tantum generalem quamdam ecclesiæ ac regionum præcipuarum historiam ordinant, quamuis & in hac sæpe ijs multumque sit desudandū: sed particulares quorumcumque Episcopatuum, ciuitatum, monasteriorum, religiosorum Ordinum origines, successiones historiasque scrutantur & explanant pro viribus. Nec ideo minus laborandum eis quispiam existimet, quod primigenio Auctorum stylo Acta Sanctorum proferant: cum hinc multipliciter crescat studij ac scriptionis labor, dum coguntur, cum Manuscriptis pluribus conferre singula, aut propter locum aliquem dubie scriptum plures non raro epistolas scribere. Adde quod ita facientibus nullus dissimulationi locus, nullus inertiæ relinquatur: quæ duo facillime obrepere solent Scriptori, stylo suo non verba sed sensa aliena, quantum & quomodo expedire putauerit, proferenti. Verum illa ipsa antiqua Acta, quātula pars sunt totius operis? certe si commentarij annotationesque non accederent, & plurimorum Sanctorum res gestæ, vel numquā descriptæ vel nunc deperditæ, non eruerentur ex auctoribus varijs, vix vnum ipsa tomum implerent.

[68] Et tamen cum ista agentes, duce atque institutore Bollando, in caliginosum exoletæ antiquitatis recessum plerumque primi sese penetrent, latentē protracturi veritatem, nullisdum obloquentium interpellantur vocibus aut querelis: sed nemine contradicente, eorum assertis, quoad capitales ac præcipuas definitiones vllas in summa ab æmulis obtrectatoribusque quiete alia & alia identidem discunt. Confirmant stabiliuntque in sequentibus, si quid non ita clare dictum aut ab aliquo vocatum in controuersiam noua ac pleniore luce videtur egere. Vltro etiam indicant emendantque, si quid minus recte sibi scripsisse videntur; haudquaquam indulgentes propriorum, quicumque potuerunt obrepere, errorum censores. Neque enim hoc sibi sumunt, vt numquam errasse se vel errare posse existiment: sed gratiam quoque habent, si quis indicauerit quidpiam quod luce maiori vel etiā correctione indigeat, idque plus semel hactenus ostēdere, plerumque a seipsis, raro ab alijs admoniti. Quid autem mirum est, productis, quæ latuerant, certioribus monumentis, euerti aliqua, quæ fuerant tamdiu probabiliter constituta, quamdiu aliunde non affulgebat euidentior veritas? quam vnam sectari se profitetur Bollandus, & qui Bollandum sequuntur, omni partium deposito affectu.

[69] Interim quam multa sunt in tomis quinque iā editis diuersissima ab opinationibus vulgo receptis, & ab inueteratis certarum vrbium ac nationum erroribus, quodam præscriptionis iure subnixis? Illis autem si opponi posset aliquid, reperti proculdubio fuissent iam pridem, qui manus dare recusassent, strinxissentque calamum in patriorum aut suorum sensuum defensionem. Cum edita essent ad X Februarij Acta S. Guilielmi, Fundatoris Guilielmitarum in stabulo Rodis territorij Senensis, quidam ex nostra Societate, sed prouincia altera, vir sane doctus, quia Guilielmus vocabatur, ferendum non putauit in dubium reuocari, quæ ipse cum alijs passim opinatus fuerat de Guilielmo isto, velut postremo Aquitaniæ Duce, & a S. Bernardo ad veri Pontificis obedientiam adducto, nec tantum Wilhelmitici Ordinis in Italia, sed etiam Vallis-scholarium in Francia Institutore, nec non de seculari ipsius vita ante conuersionem. Omnia enim illa tam male inter se cohærent, vt ostensum sit confundi gesta plus quam decem Guilielmorum Aquitaniæ Ducum, quorum primus illustris contra Saracenos sub Carolo Magno, officio non iure hæreditario Dux, postea in Benedictino Ordine Gellonensis Monachus Sancti nomē cultūque meruerit ad diem XXVIII Maij: postremus, trecentis annis & quinquaginta iunior, nec Sanctus fuerit nec monachus vnquā: intermedij multa gesserint, quæ perperam postremo tribuantur. Denique ab his omnibus distinguendum tum Eremitam illum: qui ex vetusta prosapia vt Petrarcha censet, aut ex Comitili prouinciæ Pictauiensis prosapia, vt antiquiora Officia Ecclesiastica habent, eremiticam in Italia vitā magno pœnitentiæ rigore illustrauit, & sectatores a se dictos habuit sub S. Benedicti regula: tum etiam ab altero, qui quamuis Sanctus non habeatur, magna tamen in sanctitate Parisijs vixit, & Canonicorum Regularium nouum cœtum instituit, nunc S. Genouesæ Abbati Generali subiectum. Hæc, inquam, cum discuti Pater ille ac refutari audiret, fassus est eo se animo suscepisse legenda, vt edito statim scripto euerteret: sed coactum conceptam bilem combibere, cum rem ita vndique stabilitam vidit, vt nec hiscere quidem cōtra posset.

[70] Idem, quod prior iste, facturus quidam in Ordine Augustiniano Superior in officio Prioratus, etiā ipse Gulielmus, experturusq; num forte retrahere ad Ordinem suum posset S. Guilielmū, quem multi querebantur per iniuriam minime tolerandam ab eodem abductum; euidenter cognouit non alio titulo a suis coli S. Guilielmum, quam quod duo Ordines per annos paucos sub eodem Generali Landfranco coniuncti auctoritate Pontificia fuerint. Quare idem ille sæpe, & priuatim & coram testibus, affirmauit, omnia se probare ac singula, nec satis capere vnde haberi potuerint tam accurate citata, tam certis Pontificum Bullis & publicorum instrumentorum testimonijs roborata. Alius ex eodem Ordine Prouincialis in Italia, exorsus Augustinianos Annales conscribere, quorum primum tomum recens ediderat, obuiam Bollandi Socijs Bononiȩ factus, ostendebat se nosse & magni facere Acta iam vulgata duorum mensium. At in Guilielmo, inquit, Ordini nostro non fauetis. Respondit Socius: Veritati Ecclesiasticæ studemus: quam si edocti fuerimus nos minus assecutos esse, mox libenti gratoque animo monstratam viam certiorem arripiemus. Hæc verba in ipso præuij commentarij exordio legisse te puto; eadem nunc repeto. Experire sodes; calamum habes, eumque non ineruditum. Addico ego intra quatuordecim dies responsum vulgandum typis, & ingenuam erroris confessionem, si errasse ostenderis aut vllum adhuc dubitādi locum esse relictum. Verum ille ingenuitate pari commissurum se negauit, vt gratis talem sibi aduersarium suscitaret. Tertius Denique Cisterciensis apud Dunenses Prior Carolus de Visch occurrit, qui scriptis contra Augustinianos libellis allaborarat multum, vt ipsis ereptum Guilielmū suo Ordini assereret: istis autem lectis gratulatus est disputationis odiosæ & nunquā satis explicatæ finem, postquā probatū esset eum Ordinem, qui ad S. Guilielmum principium refert, quamuis nunc habitu fere cū Cisterciensibus communi vtatur, ab illo tamen & Augustiniano tam esse diuersum, quam ipsi duo sint inter se.

[71] Hæc aliaque similia, vt magnam Bollando eiusque operi conciliabant auctoritatem & famam, ita laborem eius vehementer augebant; cum iam frequentissimis Cardinalium, Episcoporum, virorumque Principum litteris interpellaretur, de Sanctis, de Reliquijs, de suarum Ecclesiarum ac regionum antiquitatibus sacris consulentium: quibus absque inurbanitatis nota nec responsum negari poterat, nec per alium scribi; ac ne scribi quidem, nisi præuio quandoque plurium dierum aut hebdomarū studio. Receptæ vero etiam post mortem eius epistolæ huiusmodi nonnullæ sunt, atque inter alias Pyrrhi Gherardi, in nostra Societate Romæ Procuratoris Generalis, datæ V Septembris, ipso quo Bollandus extremis Sacramentis munitus est die: in quibus præfatur se ad eum recurrere, tamquam ad arcam scientiæ circa venerationem Sanctorum. Meminerat fortassis, quid actum esset anno MDCLIV, circa electionem Patroni principalis pro toto Nauarræ regno diuersa sentientibus, hinc Nobilitate omni inde Clero, & magna vtrimque animorum contentione certantibus, his pro S. Firmino Ambianensi Episcopo, quasi is etiam Pampelonensis fuisset, & quidem primus ab Apostolorum discipulis ordinatus; illis pro S. Francisco Xauerio, quem in Regno illo natum, & magnis coruscantem miraculis, extra controuersiam dicebant, Nauarrææ genti præcipuo cuidam esse ornamento. Missus enim Romā a Nobilitate Procurator P. Gaspar Lopez, per virum auctoritatis in nostra Societate omnino primariæ egit apud Bollandum, vt totam S. Firmini historiam ad monumentorum antiquorum fidem & recentiorum scriptorum opinationes varias conferendo illustraret, eo quo alia in suis operibus modo, ex quo deinde appareret quantum ponderis haberent ea quibus aduersa pars nitebatur fundamenta: ad Bollandum autem ideo recurrendum putauerat, quoniam (vt inquiebat is qui P. Gasparis caussam illi commendabat) in Romana Curia Auctoritas eius tanta erat, quanta esse posset alterius cuiusuis in ista materia. Scripsit igitur de S. Firmino commentarium eum, quem ad XXV Septembris excudendum seruamus: sed ita scripsit vt solidissime probatum relinqueret, neque nihil eorū quȩ de S. Firmino Clerus Pampilonensis assereret verum esse, neque omnia posse pro veris admitti: quo effectū est, vt S. R. E. Cardinales sacris Ritibus propositi & Apostolici Palatij Auditores intelligerent, probationes hinc inde allatas neutri parti satis suffragari: cumq;i deo caussam indecisam, dimisissent, numquam vel sero & difficillime terminādam. Sanctissimus D. N. Alexander VII anno MDCLVII sapienter decreuit, sopiendam totam controuersiam esse hac ratione, vt quotannis, tamquam de Patronis æque principalibus dicti Regni, ex præcepto Ecclesiæ recolerentur festa Sanctorum Firmini Martyris & Francisci Xauerij Confessoris, a Clero seculari & regulari nec non Vniuersitatibus & populo Pampilonensi totiusq; regni Nauarræ.

[72] Sed vt ad Februarium reuertatur oratio, placet hoc loco proferre epistolam Anselmi Cottelij, viri ex religiosissimo Carthusianorum Ordine haud modice eruditi, vt ex eiusmodi specimine appareat, quid non ille modo de sancto hoc opere, sed alij passim Religiosorum Ordinum homines docti iudicauerint. Est autem epistola, qua anno MDCLVIII, die XXVII Martij, post acceptum, vt petierat, Februarium, respondet Bollandi litteris, precum eius suffragia postulantis: vt qui tot curis studijsque distractus fouere in se cuperet diuini amoris flammas, ex consortio amici, in sanctæ illius quietis solitudine sacros ardores cum otio nutrientis. Ita ergo scribit.

[73] Benignissimæ vestræ mentis fauor, ex puro promanans fonte dilectionis, humanissimā illam tuam dictauit epistolam: quam grato amplectens animo, videbam vix alio posse quā diuino spiritu animari, quando vos a dubia mortalium fide sinceræ diuidit character caritatis. Illa est quæ vtriusque orbis mortales comprehendens nullis nouit fatigari laboribus, & sic numquam morituras lauros parat sanctissimæ Societati vestræ. Cetera vbi euacuabuntur, sola hæc fulgebit in perpetuas duratura æternitates, quia ad iustitiam plurimorum animos erudiuit ac cælo inuexit. Sed ad tuæ vt veniam, Uenerande Pater, epistolæ argumenta: erubescere me primum fecit. An glacie mea, hoc est, frigidis & sine calore verbis, vestros ego succendere possem ardores? Nouum potentiæ genus (vt est apud Tragicum) vnda flammas aleret. Succensa tot Diuorum amore corda geritis, vt labores immensi exhaurire spiritus vestros nō possint. Non multis probari debet, quod ipsa facta loquuntur. Nec dubium, quin beatissima illa Sanctorum agmina, quorum illuminatis Acta & luci datis, de cælestis loco voluptatis continua vos irrigent scaturigine aquæ salientis in vitam æternam; & inde rursus vberrimus ille fons ascendat, vniuersam irrigans Ecclesiæ superficiem, & siccitatem emolliens ignorantis incredulitatis. Nam vt terra sine aqua, sic multorum circa Diuorum gesta exaruere mentes: quæ nunc vestræ caritatis fluentis largiter irrigatæ, ad optatam pertingere poterunt mensuram pietatis.

[74] Eamdem epistolam tuam condecorabat illius virtutis fulgentissima gemma, quæ sua nescit æstimare, & alienas correctiones parata est animo libenti sustinere: quod ipsum a perfectissimæ prouenit radice caritatis. Ut enim sol suorum est genitor radiorum, sic vera profundaque caritas genitrix esse videtur humilitatis, quæ indiuiduo comitatu matris suæ vestigia sequitur, & vbicumque hæc sedem locat, haud diu se illa abesse patitur: bene enim conueniunt & vna semper in sede morantur. Nam celare quidquid humilitas vellet, ita in salutem proximorum nouit proferre caritas, vt nec humilitati meritum desit, nec iura dilectionis, quibus proximo obstringimur, vllum noscantur capere detrimentum: & sic caritatis moderari ardorem consueuit humilitas, vt ex eo quod Legem & Prophetas impleuerit, non intumescat. Laudanda Societas! Quidquid ergo ex harum nascitur coniunctione & labore virtutum; nullis poterit defectibus subiacere: quam semel occuparunt mentem (vt vestras probantur possidere) omnem ab ea possunt erroris procul amouere caliginem. Tale porro est opus vestrum, quod regia incedēs via, a dextris nesciat declinare aut sinistris. Tale est opus vestrum, cui vix addi poterit aliquid, in quo corrigi non poterit aliquid. Sic dilucidata sunt omnia, vt maioris lucis radius affundi nullus queat. Sine nube solem, sine nocte diem habemus. Quid vltra poscimus? Diuorum panduntur arcana & intima cælestium penetralia patuere. Quid expauescimus ruentis semper in peius seculi noctem, quando obscura eius tot illustrant astrorum faces? Quot hic Sanctorum lego nomina, tot sidera numero. Ite, ite in fabulas ingeniosi vates, Castoresq; & Polluces ac quæcumque cælo signa mendaciter intulistis, habete vobiscum; nostræ nobis stellæ multo benigniori aspectu lucent, nullis figmentis temeratæ. Obruimur malis? horum auxilio a cunctis eruimur. Poscimus bona? horum patrocinio consequimur postulata. Erramus? reuocant in viam, & monstrant qua teneamus astra, & si bene secuti fuerimus fulgeamus vt astra.

[75] Hactenus ille, nec in his finem facit Acta Sanctorum dilaudandi, sed nos abrumpimus vt externo vni domesticum aliud addamus testimoniū. Est illud a R. P. Ferdinando del Plano, acris in omni re litteraria iudicij viro, pluriumq; ac præcipuorum in hac prouincia Collegiorum Rectore, die XXIII Aprilis in hæc verba Gandauo perscriptum.

Pergit Reuerentia Vestra accumulare beneficia priusquam de prioribus actæ sint gratiæ. Superiori hebdomade Sancta, diebus sane occupatissimis, accepimus Februariū & Notitiam Galliæ. Ego vtrumque spectaui & lustraui obiter, laudauique vt qui elegantes, quos non intelligunt, characteres. Quantum tamen imperito ad eiusmodi discernenda iudicio capere potui, vidi admirabilem in conquirendo diligentiam, in cōmentando firmitatem doctrinæ acri iudicio nixam, solertiam in abditis eruendis. Facem præfertis omni historiæ: vt & in ijs, vbi tenebræ obscurabant veritatem, nunc progredi liceat; & vbi aberrare fecerant, in viam regredi; & extra anxietatem esse ijs, qui deuiandi formidine ad singula timidi trepidiq; ambigebant. Ne mihi quæso tarditatem excusetis lente festinantis operis. Quod perennare debet, difficiles habet, non tantum partus, sed etiam parturitiones. Memini me a Clarissimo Geuartio audire annis abhinc quinquaginta: Quod cito fit, cito prit. Cumque alius corrigere volens subijceret: Perit. Nimis longum est, inquit, non tam diu durat: quod scribitur æternitati, decimum in annum premendum est.

[76] Ita illi priuatim: ast inter eos qui publico typo vulgatis testimonijs Bollandi labores commendauerunt, doctrina, sanctitate, humanitate singulari eminet Ioannes Bona, reformatæ congregationis S. Bernardi Ordinis Cisterciensis in Italia Generalis Abbas, ob eas, quas dixi dotes, bonis doctisque omnibus, sed imprimis Alexandro VII vsque in ipsa morte carissimus, ab eoque Consultor constitutus Congregationis quam appellant Indicis, in qua de libris damnandis probandisue agitur. Hic præter Manudictionē ad cælum, libellum prorsus aureum ideoque cusum ac recusum sæpius etiam in Belgio, & in Hollandia quidem Teutonico idiomate: præter, hoc, inquam, maius opus edidit, & Harmoniam Ecclesiæ psallentis inscripsit; vbi in syllabo Auctorum, quorum est adiutus scriptis, collocat Ioannis Bollandi laborem, in colligendis Sanctorum Actis Ecclesiæ Dei multum vtilem, optatque vt vitam habeat operi tam prolixo parem. Theophilus etiam Rainaudus noster (vt alios plurimos prætermittā) cuius nunc opera houemdecim tomis omnia prodierunt (etsi Bollando suboffensus, quod circa S. Annemumdum Delfinum, Lugdunensem Episcopum, opinionem suam modeste refutatam legisset) in primo operum suorum tomo Acta Sanctorum compellat opus, quo vix maius habitura Ecclesia sit. Sed hoc diuinando: certius & amplius multo est, quod ad præsentia præteritaque respicens tempora Alexander Pontifex, ea, qua nulla est inter humanas maior sanctiorque auctoriate pronuntiauit; vtilius opus & Ecclesiæ Dei gloriosius hactenus nullum editum esse a quoquam, nec etiam inchoatum.

CAPVT XIII
Romam inuitatus Bollandus Socium eo ablegare decernit: alium promuendis studijs asciscit.

[77] Hæc cum ita se haberent, mirum non est quod tam ipse Sanctissimus Dominus noster, quam Eminentissimorum Cardinalium aliorumque Curiæ Romanæ Prælatorum aliqui iudicauerint, Bollandum Romam inuitandum, vt operi suo profutura monumenta ex Vaticana alijsque Bibliothecis erueret, quæ multa istic in codicibus MSS. latere, coniectura haud vana ominabantur. Quis enim alius quam Auctor ipse, omnes suscepti a se operis rationes perspectas habens, in ijs posset versari vtilius? An non plus vno die facturum se præsentem crederet, quam multis per litteras & amicos centum? Ita ipsi; & vera censuisse ex infra dicendis abunde constabit. Nunc pergimus dicimusque mirum etiam nō fuisse, quod Admodum Reuerēdi Patres Generales Societatis tam solliciti fuerint, vt ab alia occupatione omni liber Bollandus cum Socio redderetur. Hoc autem factum laudauerunt omnes periti rerum æstimatores, fueruntque tam religiosi aliqui, ne quid impedimenti Bollando obijceretur, vt modum quandoque viderentur excedere. Ex his præcipue nominandus nobis occurrit Reuerendus Dominus Barsena, olim Bollandi discipulus, posteaque ex S. Walburgis Pastore Canonicus Ecclesiȩ Cathedralis: quem cum in morbo periculoso Domus huius Præpositus visitaret, rogareturque vt aliquem e Patribus extrema ad obsequia, si opus foret, destinare vellet; requisitus ille quem ex omnibus sibi notum cuperet: Vellem, inquit, Reuerende Pater, & si quidem optio detur, neminem magis quam P. Bollandum aut Socium eius: verumtamen per Dei amorem oro te, ne mittatur alteruter, sed alius quiuis, potius quam vt vel moriens eorum vtilißima studia tantisper interrumpam. Atqui extrema ista officia sunt, quæ ab amicis amici accipere possunt, & solent vt rebus omnibus alijs præhabenda exigere. Quanto ergo facilius fuit multos alios eruditos viros sua minoris momenti abdicare solatia, quæ ex inspectione lectioneque librorum Bibliothecæ nostræ sibi offerebātur, profitentes sæpe eo se accessuros esse, nisi quoties fere ad Bibliothecam admitti petierunt, submitti sibi vidissent alterutrum Scriptorum, in illustrandis Sanctorum Actis vtilius occupatorum. Imo Franciscani Ordinis Lector quidam, cum aliquid ex eadē Bibliotheca trāscripturus, videret Bollandi Socium honoris caussa apud se manere; non potuit continere se ne molestiam animi quādam testaretur, eo quod diceret non dubitare se, quin in tanto domesticorum numero, æque ac in sui Ordinis conuentibus, essent aliqui, qui viribus & ætate defecti, nulli iam magnæ rei vacare possent amplius, & isto humanitatis officio cum magna virorum intelligentium ædificatione suoque nonnullo fructu, incommodo certe haud magno, fungerentur.

[78] Quod porro ad peregrinationem Romanam attinet: primus in facultate ad eam offerēda fuit Adm. R. P. N. Mutius Vitelleschus, ab Eminentissimis Cardinalibus Petro Aloysio Carafa & Francisco Barberino in eam cogitationem inductus. Sed distulit initio P. Bollandus, imprimendo Ianuario occupatus; ac postea varijs ex caussis excusauit omnino, sicut & iter Coloniense, quamuis instantissimis precibus ad hoc suscipiendum vrgeretur. Licentiā tamen eundi semel datam, si forte aliquando aliter videretur, curabat a Mutij successoribus Præpositis Generalibus aut eorū Vicarijs semper renouari: vsque dum, firmata inter Christianos Principes toto orbe concordia, cum audisset Adm. R. P. N. Gofwinum Nickel, amice apud Patres Belgas questum, quod cum alij tam multi votis omnibus ambiant Romam accedere, solus Bollandus post sæpius iteratam facultatem numquam cōpareret, vt pene videri posset contemnere gratiam; neque illam tantum, sed etiam copiosissimum fructum, qui posset ex tot codicibus MSS. colligi, quales vna Roma plures haberet quam Belgium vniuersum. His ita dictis & quæ audierant perscribentibus Patribus, cum videret suam valetudinem sic confirmatam, vt Socij solatio auxilioq; haud ægre ad tempus aliquod cariturus esset, eademque occasione ascisci posse alterum in spem perficiendi, quod restaret, operis: rogauit vt sibi concessa facultas in suorum studiorum Consortem transferretur, eique adiungeretur, quem iudicabat idoneum, itineris comes. Vtrūque magna cum animi beneuoli significatione Adm. Reuerendus Pater Noster concessit, litteris XXVII Martij anni MDCLX in hanc formam datis.

Esset sane mihi iucundus conspectus Reuerentiæ vestræ, adeoq; vellem vt ipsa vteretur facultate a me & a quatuor decessoribus meis sæpius concessa & confirmata. Quod si tamen putat se non posse per valetudinem infirmam sustinere laborem itineris tam longinqui, concessam facultatem libenter transfero in communium studiorum Socium P. Godefridum Henschenium: qui proinde venire poterit, quandocumque ipsi commodum erit. Per me etiam licet, vt cū illo veniat P. Daniel Papebrochius. Uoluntatem meam ex me intelliget P. Prouincialis. De cetero studijs vestris semper fauebo, & quacumque ratione potero, ea studiose promouebo.

[79] Ea concilia vt primum per Prouinciam innotuere, ita probata sunt vniuersis, vt omnes dicerent, multo citius id fieri debuisse: in nouo autē Socio deligendo præsagium aliquod Bollandū esse secutū: Quippe qui sæpe fuerat, multo ante quam ille ad Societatem Iesu postulandam animum applicuisset, de eo dicere auditus, fieri posse, vt puer iste sibi succederet. Hunc ille, Confessiones nostro in templo excipiens, magno ipsius bono nosse cœperat, & familiarius amiciusque habitum frequenter ad colloquium admittebat. Tum suam illam præsagitionem fouens, non tantum animabat ad excolendū multa lectione ac scriptione stylum, sed etiam ad quamdam Græci sermonis aliarumque linguarum notitiam cōcupiscendam. Cum autem eum vidit prope abesse a meta studiorum Humaniorum, suadere ei serio cœpit, vt de eligendo vitæ statu deliberationem institueret. Et tamen non ignorabat quam petulanter idem suadentes alios grauissimos viros repulisset adolescens: sed vt loqui ei Bollādus cœpit, præcauto licet obfirmatoque nullam eiusmodi rei admittere mentionem, excidit, vt postea fassus est, omnis illa peruicacia, seque in potestate eius & directione futurum respondit; promptitudine tanta, vt ipse sibi admiratione esset, & insolitum quidpiam in vultu habituque loquentis videretur agnoscere. Quin etiam, vrgentis intus conscientiæ stimulos diutius non ferēs, quibus vim efficaciamque tum forte dabat ardens ipsius Bollandi oratio, præuertit suum directorem, & referens libellos scriptasque instructiones ad exordiendam coram Deo consultationem datas, negauit ijs sibi opus esse, cui de diuina circa se voluntate satis esset scientiæ, si modo satis virtutis esset ad obsequendum. Pridem enim se ad religiosum statum capessendum haud obscura admonitione impelli, & quidem ad Iesu Societatem: sed obfirmato hactenus animo obstitisse; quandoque etiam, ne omnia Deo negare videretur, vnam illam excepisse. Nunc autem nolle diutius reluctari Deo: adiuuaret itaque & cōsilium daret, quo posset finem optatum consequi. Præstitit plusquam rogabatur Bollandus: ita enim illius rebus accurandis ordinandisque se dedit, quasi vel a natura pater vel a lege tutor cōstitutus, vsque dum Philosophiæ absoluit curriculum. Probato autem per triēnium candidato cum non impetraret admissionem apud Prouinciæ Moderatores, temporum iniquitate absterritos ab recipiendis tironibus, eidem Cardinalis Caraffæ cōciliauit Patrocinium, assumptoq; mox ad Generalatum R. P. N. Vincētio, dicti Cardinalis consanguineo & gentili, negotium feliciter expediendum impetrauit. Quin & ipsius iam admissi parentes, Societatis amantissimos, ad reliquæ prolis educationem ita prudenter sapienterque instruxit, vt tres alij fratres, sorores duæ cum vidua post mariti obitum matre Deo seruientes; isti quidem in Societate sub votis religiosis, hæ vero in proposito continentiæ sub Nostrorum directione, totius familiæ patrem agnoscant & venerentur Bollandum. Occasione autem prædicti adolescentis, hic addere possumus, Bollandum simili beneuolentia cōplexum fuisse plures alios eiusdem ætatis, quos nouerat ad Societatem vel idoneos esse vel propensos; cumque ijs fuisse solitum tractare horis sæpe integris, de rebus ad virtutem studiaque spectantibus, tam prolixe, tam beneuole, tam mature; vt viri quandoque in Republica primarij non satis mirari se posse dicerent, talis tantique viri cum puero tricubitali colloquia tam seria, acsi cum eo maximi momenti negotia habuisset conficienda. Erat enim Bollandus in omni congressu suo, facundus quidem & amabilis, sed ita maturus, vt ne trimulis quidem quadrimulisue infantibus liberiori risu iocoue blandiretur; sed induebat maturitatem, quantam ætas illa capere poterat, amica suauitate permixtam: vnde in teneris quoque illis animis imprimebatur magna quædam æstimatio viri, tamquam supra vulgi mensuram sapientis.

CAPVT XIV
Proficiscentes Romam Socij quomodo a Bollando adiuti sint: quantam eius caußa vbique humanitatem experti.

[81] Monitis de apparando itinere Bollandi Socijs prima cura fuit, cum Magistri auxilio, consilio, directioneque conficere accuratissimum indicem Actorum omnium, quæ vel in MSS. Codicibus schedisue, vel in libris excusis, Musæum Bollandianum tunc continebat; eo fine vt directorium esset perpetuum ad quæuis monumenta dignoscenda, secernendaque ea, quibus descriptis opus foret, ab alijs quibus non egebant. Atque hic est ille Generalis secundum ordinem alphabeti catalogus, cuius facta superius mētio est, & quem semper ad latus circumtulere, etiam cū per aspera montium iter pedites faciebant. Eo autem intra quatuor menses confecto, auspicati sunt iter Iulio mense anni MDCLX; festo S. Mariæ Magdalenæ die propemodum exacto, in comitatu ipsius Bollandi, Coloniam vsque Socios prosecuti. Cœperunt illi tum primum euidenter cognoscere, quanta vbique terrarum esset de Bollando opinio, quam grata recordatio illius apud omnes, qui vnquam litteras eius vel legerant acceperantque ipsi vel legentes audiuerant. Etenim Superiores domiciliorum nostrorum, quȩ in duodecim Prouincijs Societatis plura quam cētum adiuere, nullum faciebant finem effusæ erga hospites, per multos quandoque dies, caritatis; idque totum se facere profitebantur Bollandi intuitu, & illustrium ipsius operum, quorum fama quaquauersum iam peruolarat: erubescētibus Socijs ad nimiȩ humanitatis officia; cum, tamquā aduentates eos præstolarentur ad ostia Collegiorum, ita statim adessent Rectores aut Prouinciales de accessu præmoniti: alibi honoris caussa cubiculis suis cederent, neque exorari paterentur sese vt extraordinaria illa vrbanitatis specie abstinerēt; quia in omnium ore Bollandus erat & opera eius.

[82] Hæc porro peregrinatio, vti fructus Bollando attulit maiores quam vnquam sibi potuisset promittere, ita ingētium eidem fuit messis laborum: quos identidem leniebant epistolæ Sociorum, nuntiantes, quid, vbi, quando, apud quos promouissent commune negotiū. Earum supra cētum quadraginta ad ipsius manus peruenerunt, accurate in reditum Sociorum seruatæ: ex quibus Bollandus excerpens quæ spectabant ad Sanctos, iucunde fallebat expectationem, vltra quam præconceperat animo, absentium. Quia autem in rebus improuisis sæpe occurrebant varia, circa quæ haud satis poterant ipsi per se certi aliquid constituere, recurrebant in ijsdem litteris sæpe ad Magistrum, vt ex præsentium monumentorum inspectione definiret, quid opus facto esset de alibi inuentis. Denique & peregrinantiū benefactoribus, pro summa sua erga omnes gratitudine, scribebat Bollandus operose, & cum ad locum aliquem celebriorem peruenturos sciebat, præmittebat monita, secundum quæ iter, actiones, studia sua dirigent. Sollicitus interim, ne quid suis deesset per viam eorum mediorum, sine quibus nec longinquȩ peregrinationis expensæ poterant sustineri, neque amanuensibus (quorum plurium subinde simul opera impendebatur) mercenarij laboris pretium persolui; interpellabat amicos multorum annorum obsequio obstrictos, & in ijs excitabat zelum ad subsidia pecuniaria large conferenda in pij istius operis promotionem. Quæ omnia tum multo intelligentur melius cum exposita fuerit temporis in iter insumpti compendiaria ratio. Simul etiam constabit ijs, per quos adiutus in Socijs Bollandus fuit, nec inutiliter collocata fuisse eorum beneficia, nec apud immemores gratiæ referendæ, vbicumque res & occasio feret.

[83] Die igitur V Augusti, post lustrata octiduo integro Vrbis Coloniensis sanctuaria; & expertā modis omnibus Patrū nostrorū caritatē (quibus nihil potuit accidere iucundius quam a tanto tempore cogniti sibi per litteras & continuata obsequia amici os videre oculosque, & coram audire ac reddere voces) post Illustrissimi Nuntij Marci Gallij Ariminensis Episcopi hospitalem mensam, & plenas commendatio num litteras ab eodem ad Italos amicos acceptas; auulsus a Socijs Bollandus, non absque dulcibus vtrimque lacrymis & multa itineris fausti cōprecatione, ipse quidem Antuerpiam versus, Patribus Matthia Gamans & Iacobo Kritzratt comitantibus, auectus est; illi vero itinere Bonnam Confluentiamque instituto. Illinc aduerso Rheno ad S. Goaris oppidum ascēdere in cymbula: vbi ab Ernesto Lantgrauio Hassiæ eiusque Serenissima coniuge, in suscepta nouiter Catholica religione feruentissimis, tanto excepti sunt pietatis sensu, quantum verbis exprimere haud facile sit. Ibi post diei vnius moram, quæ pijssimis Principibus ad arcem inuitantibus negari non potuit, nauigio & commeatu nouo eorumdem munificentia instructi sunt. Huius autem liberalitatis occasione, ex ea quam conscenderant cymba retracti ad oppidum, recordati sunt monuisse Bollandum, vt ad oppidi portas meminissent S. Goari se captiuos sistere ac redimere, sub eius protectione porro feliciter nauigaturos; cuius ceremoniæ oblitos se fuisse tum primum obseruauere, cum appēsum reduces viderunt collare. Ei ergo religiose inseruerūt ceruices, ac tum demum, velut impetrata transeundi licentia, prospera nauigatione vtentes, mitius secum actum esse gauisi sunt, quam olim cum Carolo V actum audierat, qui pene naufragiofertur luisse ritus istius neglectum, dum præternauigare festinus nititur; alias, vt aiebat, Religioni facturus satis.

[84] Ita Moguntiam peruenere XIII die Augusti, vna hora antequam eodem adueniret Ioannes Gamāsius, Bollandiani operis feruentissimus adiutor; vnde sub eius nomine multa, quæ eruit ex antiquis Codicibus, monumenta prodiere in Sanctorum Actis, plura prodibunt imposterū. Vir enim curiosissimus eiusmodi rerum & diligentissimus, quidquid per omnes Rhenanas Prouincias sacræ est antiquitatis multos annos indesinenter scrutatus, Bollandi studia mire potuit promouere: quem propterea ipsius Socijs ducem comitemque itineris Prouincialis Rheni Superioris R. P. Ricquinus Goltgens obuiam misit. Hoc dirigente, ad varia sacræ antiquitatis monumenta lustranda in Rinchauiam egressi, non modice gauisi sunt, visis in Bingensi Monasterio non tantum ossibus sacris S. Hildegardis, sed etiam voluminibus membraneis antiquis, quibus Diuæ illius prophetiæ continentur; omniaque eo euoluerunt accuratius, quo possent certiorem Lectori aliquando suo fidem facere, pseudoprophetiam, quæ sub ipsius nomine contra Religiosos mendicantes conficta olim est & nunc haud absque interpolationis malignioris additamento ab hæreticis fere hominibus Societati Iesu calumniose adaptatur, purum putumque commentum esse. Interim in vrbem venerat Bollandiani operis studiosissimus Henricus Iulius Blumius, tunc Electori suo Consiliarius intimus, nunc sacræ Cæsareæ Maiestati simili in obsequio carus & Baronis titulo ab eodem auctus. Huius prima cura fuit cognoscere an adhuc ibidem essent hospites, quorum desiderium fecerat Electori: eosque ad ipsum introduxit, post colloquium prolixum cum Principe humanissimo, etiam mensæ conuiuas adhibendos.

[85] Data deinde, eodem Blumio intercedente, facultas est inspiciendi incomparabilem Ecclesiæ Cathedralis in Reliquijs ac vasis sacris pretiosissimis Thesaurum, nec non Bibliothecam ab antiquis MSS. locupletem: in qua postquam curiositati suæ fecerunt satis, cum bona Principis gratia abiere Wormatiam die XXI Augusti, rheda vecti Electorali. Tum Spiram & Francofurtum, ac denique Aschaffenburgum: vbi prȩdicti Gamansij litteraria supellex, maxima copia & labore incomparabili collecta, dum tota inspicitur examinaturque, in eum finem, vt quod adhuc ex ea Sanctorum Actis deerat, describendum ipse ac submittendum curaret; dies abiuere sex antequam porro moueri potuerint. Electoris Moguntini humanitatem eius in Herpibolensi Episcopatu Vicarius Capituli nobilissimi, Decanus Roosenbach, IX Septembris per omnia imitatus est: & quatriduo post Princeps & Episcopus Bambergensis. Quin Senatus Norimbergensis Præsessor, quamuis a catholicus, magnificentissime in arce atque per vrbem Socios habuit, sic vt ciuibus ac Senatoribus omnibus venerabiles propterea essent: & Prædicantium Lutheranorum Superintendens Dilherus, non modo publicæ Bibliothecæ vsum libentissime cōcessit, sed etiam, cognita ex frontali imagine operis Bollandiani dignitate, præsentem mox numerauit pecuniam, qua aliquos tomos sibi mittendos emeret. Habet Norimberga Teutonici Ordinis palatium amplū, cui soli ex tot sacris olim ædibus libertas mansit, vt in eius sacello possint Catholico ritu sacra fieri: quȩ tunc ibidem procurabat Sacerdos, fidei orthodoxæ zelator egregius idemque sacræ Theologiæ Doctor, Venator nomine. Vt autem ex commendatione P. Viti Erbermanni nostri, celebris in Herbipolensi Academia Doctoris, agnouit hospites qui & vnde essent; non modo per dies aliquot benigne habuit, sed tota deductis vrbe sacra profanaque ædificia celebriora fecit patescere, nec nisi cum litteris suis discedere voluit, per quas Elingæ innotescerent Prouinciali Teutonici Ordinis Commendatori, suam istic sedem spatiosam habenti, ne opus foret Socijs ad hospitia hæreticorum diuertere.

[86] Abeuntes Elinga prosecutus in rhedis est honoratus nobilium ex ea familia comitatus, donec trāsito Weissenburgo per ditiones Catholicorum Eystadium abirent. At die XXII mensis, perlustrata Academiæ Ingolstadiensis ab antiquis libris instructissima Bibliotheca, inspectoque Neoburgo, Augustam-Vindelicorum peruentum est; vbi S. Vdalrici Abbas, cum omnia templi sacra perhumaniter spectanda exhibuisset, ex amplissimo MSS. Codicum thesauro vetus Martyrologium, quo egebant solo, describendum cōcessit. Abstinuere deinceps Socij a visitandis Principibus: quod eorum officiosa humanitas non modicam itineri moram inijceret, nec intento fini magnopere commodaret. Ergo Monachij, quo fuerant Septembri exeunte appulsi, satis habuerunt Peutingeri Bibliothecarij beneficio impetrasse inspectionē codicum MSS. quos electoralis Bibliotheca Græcos Latinosq; multos exhibuit; & Oeniponti domesticum palatij Archiducalis Musæum, remisloque ad suos Gamansio, Octobri ineunte, Monachio Ebersbergam auecti, crebro iter fecere pedites, iumento vno sarcinario baiuloue viæ duce contenti. Ita per Tyrolim progressi sunt donec Oenipontem peruenere; vbi transeundarum Alpium difficultas animo apprehensa rhedam suasit vsque Tridentum conducendam: quam tamen minime necessariam fuisse, ostendit mox hospitiorum commodissimorum ad singula fere milliaria occurrentium frequentia, per quam fieri potuerat, vt nullum esset iter commodius expeditis peditibus quam Alpestre illud. Tridenti continuæ pluuiæ & nauigia tumenti nimium Athesi non audentia se committere, inuitos hebdomade integra detinuere; nullo fere alio fructu, quā qui ex domesticorum profusa caritate, & tēporis diuturnitate aucta potius quam imminuta, perceptus iucundissimus est.

[87] Tandem detumescentibus aquis, die XXII Octobris Veronam defluxere in rate, vbi ex Cherubino Lazaroni ad S. Zenonem Priore Benedictino, nonnullus litterarius fructus relatus est: non tantus Vicentiæ Patauijque, quamuis antiqua vtrobique monasteria, & multorum Sanctorum præclaras reliquias non inutiliter visitare licuerit. Deerant nempe Manuscriptorum monumenta, quæ Venetijs demum copiose reperta, potissimum in illustri S. Marci Bibliotheca: vbi ad institutum facientes fuere Græci Codices, a Cardinali Bessarione Reipublicæ legati, ex quibus Aloysius Lipomanus hausit varias Sanctorum Vitas, quas e Græco conuersas Latine vulgauit: quasq; indidem, si opus foret, describendas diligenter Bollandus monuerat: quod vt liceret videre fauore Illustrissimi Condelmerij, per vxorem e Belgio ductam conciliati, obtinuere; eiusdem etiam domestico Sacerdote ad ducatum, cymba ad iter continuo per vrbem vsi, nec non ad S. Georgij-maioris monasterium celebre; vbi haud parui momenti MSS. examinanda fuere.

[88] Decem dies Venetijs acti in sacram omnem antiquitatem, Reliquias, monumenta inquirentibus; per librarias etiam officinas inuestigantibus, num quid ad rem pertinens continerent: atque ita primi collecti sunt fructus, quos cum alijs libris Vicentiæ & Patauij cōparatis mari in Belgiū ex Italia aduectos, Bollandus excepit a Socijs; his postea accesserunt alij duo librorum eodem spectantium fasces, Bononia Anconaque submissi. Et Bononiam quidem haud ante diem XIII Nouēbris peruenere, Ferraria ex itinere lustrata. Bononia Imolam, Imola Fauentiam itum Æmilia Via, per quam porro rectum iter licebat tenere Ariminum versus, sed Vrbis Rauennensis antiquitas, & Sanctorum, quibus ornatur, multitudo persuasit vt eo deflecterent, & triginta Italica milliaria vno hiemali die pedites perambularent. Labori fructus suus stetit: Illustrissimus enim Archiepiscopus & Princeps Lucas Torrigianus, vir librorum scientiarumque amantissimus æque ac peritissimus, postquam curiosissimæ Bibliothecæ suæ oblato vsu hospites recreasset, magis etiam recreauit submissis ex metropolitico Archiuio monumentis omnibus MSS. ad Sanctos Rauennates pertinentibus, quæ iniuria temporum reliqua fecerat? Quibus excussis, & quantum opus fuit transcriptis, in Æmiliam regressi sunt viam, & Forum-Liuij atque inde Cæsenam tenuere, hospitalitate Celsi Rosini in vicino S. Crucis monasterio, Abbatis hoc loco memorandam. Tum Ariminum locupleti Bibliotheca instructum, Pisaurum, Fanum, Seno-galliam, ac demum Anconam peruenere ipsis kalendis Decembris: vbique scrutantes, vbique colligentes, quibus Magistrū suum Bollandum locupletarent.

[89] Ancona Auximum, Auximo Lauretum iter fuit, de quo infra pluribus: inde Recineto, Macerata ac Tolentino Fulginium, ad Ludouicum Iacobillum, Scriptorem de Sanctis Vmbriæ nobilem & Bollando amicissimum. Sed cum is abesset ab vrbe, satius visum est tantisper Assisium. Perusiumque excurrere, facili peditibus per frigus itinere. Perusio nō absque fructu reduces, reperere virum humanissimum, & tamdiu hospitio eius vsi sunt, dum excuterent omnia de Sanctis monumenta, quibus, ex tota Vmbria Picenoque collectis, multis annis fuerat vsus ad suorum librorū confectionem. Quid esset ex ijs describendum cum annotassent, totam eam curam suscepit in se officiosissimus hospes, & deinde, partim sua partim amanuensiū opera, prompte ac liberaliter expleuit, magno taliū Scriptorum fasce post menses aliquot Romam misso, quorum frequens deinceps mentio incidet, cum commendatione debita viri tam bene de Actis Sanctorum meriti. Placuit exinde pedestri, vt ante hac fere per Apēninum itinere & diuerticulo per mōtem Falconis facto, ad S. Claræ incorruptum corpus reuerenter spectandum, abire Spoletum. Ibi conducti Romam equi sunt; ne alibi quam in Alma Vrbe natalitia festa agēda essent. Ita feliciter viæ terminum Socij tenuere, atque in complexum venere operum suorum studiosissimi, Patris nostri Adm. Reuerendi Goswini Nikel, & optatissimorum pridem amicorum: qui veluti si Bollandum ipsum tenuissent, nullum prætermisere officij genus, quo crederent eius rebus se posse commodare.

CAPVT XV
Ingentes in Vrbe fructus collecti a Socijs Bollandi, Pontificio fauore insigniter adiutis.

[90] Vt Socios Bollandi venisse Romam, ad colligenda Sanctorum Acta, vulgauit fama; post primos salutationum ac visitationum reciprocarum ȩstus; non ab ijs tantum, quos vel ex litteris suis vel scriptis nouerant, sed etiam a pluribus eatenus ignotis conuenti sunt, suos vel alienos codices MSS. ac Bibliothecas offerentibus. Horum præcipuifuere Ioannes Mari, S. Angeli in Piscina Canonicus, copiosam domi collectam habens sacrorum monumētorum farraginem: Iosephus a Costa vir clarissimus, Cardinalis quondam S. Seuerinæ nepos & multorum eius Codicum MSS. hæres: Ferdinandus Vghellus, SS. Vincentij & Anastasij ad Aquas-saluias Abbas Cisterciensis, Auctor Italiæ sacræ tomis nouem vulgatæ; cuius tanta erga hospites liberalitas ac pene prodigalitas fuit, vt cum duo ingentia collectaneorum volumina ijs traderet examinanda, ipsique facultatem peterent describendi quæ vellent: Non describenda, inquit, sed habenda trado: quādo ijs ego iam vsus abunde sum, & omnia Bollādi meritis inferiora existimo. Felici profecto messis amplissimæ omine in dominatrice vrbe faciendæ: excepta enim ex his duobus voluminibus sunt plus quam sexaginta Sanctorum Acta, necdum alibi reperta. In quibus sic vltro & absque transcribendi onere datis, cum diu laborandum nō esset, factus est ad Barberinianam & Vallicellanam Bibliothecas transitus; inducentibus in istam ipso Eminentissimo Cardinali Francisco, in hanc religiosissimo atque officiosissimo viro Francisco Marchesio, Romani Oratorij Presbytero; qui suis omnibus Superioribus Socijsque opera P. Bollandi studiaque commendans, quanto ea Romæ successu promouerit, haud facile poterit æstimari; cum non alienam, sed propriam rem agere, & quidem vnice videretur.

[91] In vtraque porro, quam laudauimus, Bibliotheca, breui reperta materia est tam copiosa, vt pluribus simul amanuensibusper menses aliquot occupādis sufficeret: curatumque fuit vt quos opus esset, accipere codices, eos ad transcriptionem commodiorem secum auferre possent Bibliothecæ Vaticanæ vsus, Holstenio mortuo & alio necdum suffecto, impeditior erat. Igitur consilium suscepere Socij Neapolim excurrendi, partim, vt illic quoque venarentur-Sanctorum gesta, si qua adhuc reliqua fecerat nostrorum istic, imprimis piæ memoriæ P. Antonij Beatilli, accuratissima diligentia: partim vt Casinensem MSS. Codicum Bibliothecam lustrarent, cuius pars maior Longobardicis exarata characteribus, difficulter alienis oculis poterat examinari. Probauit consilium R. P. N. Generalis Nickel, probauit Cardinalis Barberinus, & ipse Monasterij Abbas Angelus de Neapoli: litterasque commendatitias singuli mox expediendas curarunt, quarum auxilio & præuolante Neapolim P. Bollandi fama relatus est non pœnitendus fructus ex Clericorum Regularium, qui Theatini dicuntur, insigni ad Sanctos Apostolos Archiuio; quod Antonius Caracciolus, Neapoli sacræ scribendæ intentus, collectis vndique monumentis locupletarat. Casini vero tantum repertum est & duobus diebus adnotatum, quantum Scriptor vnus, Longobardicorum characterum peritus eo deinde Roma submissus, non potuit nisi mense integro transcribere: Ne autem graues viderentur sumptus huic excursioni impensi, magnifica Dominorum de Roomer & vanden-Eynden, Mercatorum Belgarum, liberalitas effecit.

[92] Est autem minime prætereundum hoc loco, quod nostri Neapolitani, quibus antiqua & magna cū Bollando intercedebat consuetudo obsequiorum & litterarum, vt suum erga ipsum affectum in colendis honorandisque eius Socijs demonstrarent, non contēti caritate maxima, qua ipsos per septem sua domicilia deduxere, effecerint per quosdam Illustrissimos amicos & apud Archiepiscopum Cardinalem Philomarinum potentes, vt quæ solis fere supremis Principibus eorumque Legatis aut Ordinum Religiosorum Generalibus fieri consueuit gratia, ea ipsis fieret in exhibendo S. Ianuarij cruore, ad obiectum Capitis colliquescente ebullienteque. Allegabant siquidem P. Bollandi merita, cuius nunc Socij aduenissent, futuri fidelissimi testes tam insignis euidentisque miraculi in libris (quos ideo allatos suæ Eminentiæ commonstrabant) si quidem haberentur digni suis illud oculis vsurpare. Annuit his intellectis Cardinalis, & conceptæ spei successus respondit (quantum arbitrari sepius experi poterant) felicissimus. Etenim postquam maioris campanæ solenni tinnitu signum ciuitati amplissimæ datum fuisset, exponendarum speciali ex causa Reliquiarum, atque in rheda cuiusdam Marchionis, cum multo Patrum nostrorum comitatu, deducti fuissent ad templū Cathedrale & sumptuosissimum Patronorum vrbis sacellum; ante omnes (qui plurimi confluxerant, & in his ipse Frater Cardinalis ex Ordine Capucinorum cum multis suis Religiosis) accedere iussi sunt post altare, vbi intra eamdem arcam tenui asserculo diuisus a Capite Sanguis seruatur. Cōtemplati itaque eum sunt intra phialam per grumos concretum, ac fere instar arenæ humidioris. Deinde vero super altare allatum cum Capite prædicto, mirati sunt colliquescentem paullatim, ac demum efferuescentem in bullas, & totius pene phialæ implentem spatium, cuius dimidium dumtaxat antea occuparat. Denique, sublato Capite, rursum viderunt ad priorem reuerti consistentiam quantitatemque: prout ad perpetuam rei memoriam ibidem mox descriptum in libro fuit, vna cum Sociorum Bollandi nominibus, quibus is fauor censebatur diniuitus esse indultus, coram hominibus deputatis ex Clero, senatu, Populoque, nam penes eorum singula Collegia claues sacrarij istius sunt.

[93] Februarij dies XIX fuit, cum Roma Neapolim versus abirent: XX Martij, cum rediere ad amplexum veterum, & tunc pariter Romæ præsentium amicorum Aimerici Bigotij V. CL. cuius rursum infra occurret mentio, Iulij Blumij Electoris Moguntini ad Pontificem Ablegati, & Ernesti Hassiæ Landtgrauij: quorum hic suus ad Rhenum hospes, iste itineris Venetijs Bononiam vsque comes, vterque P. Godefrido amicissimus. Interim litteras Bollandus acceperat, quibus spem faciebant Socij celeris ante æstiuos calores reditus: siquidem post Barberinianam ac Vallicellana Bibliothecas nihil magnopere restare credebant præter Vaticanam: & in ea quoque sperabant se posse haud multo tempore expedire quidquid agēdum foret. Sed vt eos fefellit opinatio sua, sic Bollandum concepta spes reuisendorum eodem anno Sociorum: non pauca enim in vtraque iam nominata Bibliotheca restare deprehensum est accuratius scrutantibus. Adhæc intacta manebat Ducis Altempsij illustrissima Bibliotheca, nec non basilicarū Lateranēsis, Liberianȩ, Transtriberianæ & Vaticanȩ Archiuia, ex quibus relata sunt postmodum monumenta nec numeri nec pretij contemnēdi: introducentibus ad hæc quidē præcipuis dictarum Basilicarum Canonicis, ad istam vero R. P. Aloysio Spinola, tunc Germanici Collegij Rectore, nunc S. D. N. Clementis Papæ IX Confessario, postquam per litteras ad Ducem, tunc forte absentem, datas impetrasset Socijs inspiciendi describendique facultatem. In Vaticana vero Bibliotheca latebat laborandi materia, quanta vix ante Octobrem mensem potuit exhauriri, ac ne exhauriri quidem: relictum est enim in quo Græcus istius Bibliothecæ Scriptor, vacuis ab officio horis, id est, maiori diei parte, laboraret transcribendo, toto postquam inde abierunt Socij quadriennio: nec adhuc labor ei omnis finitus est.

[94] Et huius quidem accurationi Scriptoris (cui Laurentio Porcio nomen, titulus Abbatis) propter singularem Grȩcæ linguȩ peritiam & vsum codicum antiquorum fidere se posse credebant Socij, neque operosius relegenda quæ ille transcripsisset. Ast ab alijs quinque vel sex, qui in Latinis Actis mercenariam exercebant manum, vti pretio sic & peritia multo minori scripta, recensenda ad textus originales fuerunt omnia. Quo fiebat, vt cum a prima in seram lucem aliud fere nihil ageretur quam scripta relegere, vel scribenda disponere; vix tamen his sufficeret tempus, nedum negotijs alijs, litterisque in Belgium & per Italiam dandis ad eos, qui morantibus Romæ Socijs submissuros se promiserant, quȩ illi in itinere annotarant. Et tamen præueniebant ipsi communem surgendi horam, vt Sacris ante lucem perfuncti, expeditum haberent studijs suis vrgendis diem. Quorum quia tantus existebat fructus, ferebat patienter moram Bollandus, eoque libentius etiam patiebatur abesse, quod per æstiuos calores sciret fieri non posse, vt absque euidenti vitæ discrimine Roma excederent. Deinde cum Romæ essent conuocati ex omni Europa ad Generalem Congregationem Patres, operæ pretium erat cum ijs, quorum Prouinciæ adiri non poterant, stabiliri amicitiam, ad promouenda per ipsos Sanctorum Acta necessariam: euentusque docuit ingentes in eo consilio conclusas fuisse vtilitates.

[95] Ceterum vt a fructibus ex ipsa Vrbe relatis non abeamus longius, operæ pretium est intelligere, quod (postquam in Belgium rediere Socij, & vacauit inire rationem reportati lucri) inuenerint Sanctorum, quorum antea sola nomina norant, & plurimorum ne nomina quidem, Acta, toto hoc itinere reperta, ad mille-accedere; eoque numero non comprehendi alia quadringenta, de quibus aliqua quidem habebant, sed hac occasione nacti sunt sinceriora & antiquiora, vel eodem spectantes inuentionum, translationum, miraculorū historias: eo item numero nō comprehendi plurimos, quorum ex MSS. Græcorum Menȩis & Latinorū Martyrologijs hactenus prorsus delitescens eruta notitia est, cum aliqua vitæ vel passionis epitome. Atque tantæ multitudinis pars longe maxima ex Romanis vel Bibliothecis vel archiuis vel amicorum scrinijs collecta est; sic vt septingenta Acta facile in sola vrbe Roma censeantur reperta. Quod autem reperiri, &, cum reperta fuerunt, haberi potuerint, nulli magis est acceptum referendum quam primo Christiani orbis Capiti, cuius exēplum ceteros animauit excitauitque. Supra omnes enim eius se erga Bollandum illiusque studia beneuolentia extulit: quippe qui præter alia iam alibi relata, vt primum de consilio transmittendorum in Italiam Sociorum inaudiuit, continuo per Illustrissimum Ferdinandum Furstenbergium, tunc intimum Cubicularium suum, nunc Paderbornensem Episcopum & S. R. Imperij Principem, scribendum curauit, expectatissimum sibi fore eorum aduentum, quibus ad promouenda cœpta omnem esset opem fauoremq; impensurus.

[96] Neque sane minus quam promiserat fecit: statim enim Illustrissimo Vaticanæ Bibliothecæ Custodi Lucæ Holstenio, S. Petri Canonico, in mandatis dedit, vt sublata cuiusuis excommunicationis interminatione, qua fere adstricti pulpitis suis Romæ detinentur libri, non modo Vaticanos omnes Codices MSS. qui de Sanctis agerent; sed cetera omnia totius Almæ Vrbis MSS. venturis P. Bollandi Socijs sciret esse permissa; ipsique curandum, vt ea inspicere omnia, & commode cum vellent, transcribere possent. Amabat pridem Bollandum Holstenius, & opera eius faciebat permagni: itaque mandatum Sanctissimi tanta excepit promptitudine, tam propēso affectu tum ipsis tum alijs ad se accedentibus indicauit, vt in eo homine magnam Socij ab initio spem reponerent eximij fructus non admodum magno labore ac tempore colligendi. Iam enim ostentabat Græcarum Vitarum catalogos, quos nunc primum in ipsorum aduentum excogitatos pararat, ne nimium in quærendo & Codices omnes a capite ad calcem euoluendo, laborarent. Sed placuit Deo, vitæ humanæ ac mortis arbitro, vt quibus ille tam liberaliter præparabat obsequium suum, ab ijs acciperet ipse extrema Christianæ caritatis officia, per triduum quo disponebatur ad mortem, inter ipsorum manus precesque obeundam: solis illis Sacerdotibus extremo hoc in articulo vtens, quamuis officij caussa etiam Cardinales accederent. Quin & eorum manu scribi voluit extremas tabulas, quibus vltimum disposuit de manuscriptis, aut æque ac manuscripta æstimādis libris; de singulis sigillatim notari iubēs, quos, quibus legaret. Præterea subscriptam a se fidei catholicæ Romæ formulam (quam Reginæ Sueciæ eamdem professuræ ipse Pontificis nomine Oeniponti excepturus parauerat, & tunc mutatis mutandis aptauerat sibi) eorum quoque nominibus subscribi petijt, tamquam testium ad eam rem aduocatorum. Quæ postquam peregisset omnia, & his agendis pia ex ipsorum præscripto suspiria desideriaque ad cantandas in æternum Dei misericordias miscuisset, tandem in Dei manus tradidit spiritum, Purificatæ Virginis festo die, pridie S. Anscharij, quibus erat pientissime deuotus; huic vt patriæ suæ Archiepiscopo, isti vt Catholicorū omnium matri, quibus se ab auitis Lutheranismi erroribus abductum, gaudebat eadem opitulante adiunctum. Obijt autem, vt placidissime vixerat, placidissima morte: quam qui præsentes spectabant adiuuabantque Bollandi Socij, merito sensere vt securim spei suæ iniectam.

[97] Per mensem interim Ianuarium, dum vitæ mortisque dubius langueret Holstenius, ac lenta sine sensu phthisi consumeretur, nec multum hospitibus posset in Vaticana Bibliotheca commodare, intellexerunt ipsi apud Patres Congregationis Oratorij S. Mariæ in Vallicella, magnum Latinorum Actorum seruari thesaurum, a Baronio eiusque in simili studio Socijs collectum. Huius cum vsum liberiorem adipisci Sanctissimi Domini commendatione optarent; eum ipsis benigne prȩstitit per Illustrissimum Spadam, Nosocomij S. Spiritus in Saxea Priorem ex eadē Congregatione assumptum; efficacissimis verbis testatus, se eam omnem humanitatem, quam P. Bollandi Socijs exhiberent ac porro essent exhibituri prædicti Patres, habere habiturumque velut suis impensam obsequijs. Quod palam omnibus enuntians Spada, ad tantum erga hospites fauorem animos inclimauit vniuersorū, vt plus quam liceret ipsorum cuiquam illis concederent; permittentes ad commodiorem descriptionem domum efferri Manuscripta quæcumque, & amanuensibus tradere: habitique exinde apud eos sunt velut domestici, quandoque etiam lauto praudio recreati. Quibus de rebus monitus ex Vrbe Bollandus, vt ijs se gratum exhiberet, R. P. Præposito eorum Hieronymo Barnabæo eiusque subditis exarauit epistolam, cuius ideo subijciemus exemplum, vt specimen sit aliarum ab ipso simili occasione scriptarum, & testimonium gratitudinis, quam suorum studiorum Fautoribus exhibebat. Ita ergo scripsit.

[98] Sanctitatis ac doctrinæ splendore Ecclesiam Dei a Vobis mirifice illustrari, non Alma Vrbs solum omnisq; Italia, sed vniuersus prædicat quaqua patet orbis Christianus. Quæ duo decora Congregationis vestræ cum reuerenter suspiciam, tum illam potissimum singularem beneuolentiam colo, qua Patres Godefridum Henschenium & Damelem Papebrochium, meos in peruestigandis Actis Sanctorum edendisque in lucem adiutores, complexi estis. Neque enim solum in luculētißimam Bibliothecam vestram admisistis, potestate facta, quæ nobis deessent, e locuplete MSS. codicum penu depromendi; sed tanta id præstitis caritate, vt de ea omnibus fere hebdomadis iam prope a trimestri magna grati animi significatione ad me scribant. Ea nempe inter magnum parentem vestrum S. Philippum Nerium & Beatum Fundatorem nostrum coniunctio animorum fuit; cuius ad vos manauit hæreditas. Nobis quoque diligens sane danda est opera, vt ei respondere valeamus. Quamobrem præter preces, quas ad Deum & Sanctos pro vestra incolumitate quotidie fundemus, præterque paratissimam voluntatem ad omne, quod acceptum vobis fore sentiemus, obsequium; efficiemus vt qui nostra legent, ij quæ ex vestris fontibus hauserimus, & quam propensa vestra voluntate intelligant; tum ex generalibus singulorum mensium præfationibus, tum ex particularibus prolegomenis ad Vitas eas quas e Vestris codicibus descripserimus. Quia vero diuina illa caritas vestra & norma nobis erit, ad quam conformare officia nostra nitamur; & stimulus, qui alacritatem in nobis excitet ad impendenda, quæ debere fatemur, obsequia: obtestor ego Te, R. P. Præposite, Vosque Religiosissimi Patres, vt materiam, in qua vobis deseruiamus, imperetis. Atque illud adhuc beneficium postulo, vt qui nos ita omnibus officijs de vinxistis quique duobus illis Patribus, Socijs meis, præclara virtutum exempla præbuistis, gratiam nobis a Deo precibus vestris sanctisque desiderijs impetretes, quo actus illustres, quos cōquirimus, Sanctorum imitemur, atque ego comprimis, qui hoc etiam nomine esse æternum cupio

Reuerentiarum Vestrarum
humillimus in Christo seruus
Ioannes Bollandus.

[99] Altera vice, cum ijdem Patres, quibus tam operose gratias agit Bollandus, impensæ sibi a dicti Oratorij Patribus beneuolentiæ testes ad ipsum Pontificem accessissent; ipsique hoc nomine, velut amicitiæ tam bene coalitæ conciliatori, egissent gratias; non modo ostendit Sanctissimus Dominus id sibi accidisse gratissimum, sed etiam accedenti eodem die ad pedes suos prænominato Illustrissimo Spadæ, tanta energia verborum idem testatus est, vt manifestum faceret, Bollandi studia laboresque, inter grauissimas suas ac publicas curas, non infimo in loco sibi ac pretio esse; ipsique Oratorij Patres, eo intellecto, summopere lætarentur, hanc se demerendi Sanctissimi Patris nactos esse occasionem, & cumulate offerrent omnia, quæ possent a se quomodocumque præstari.

CAPVT XVI
Pontificis fauores alij, & præcipuorum S. R. E. Cardinalium: eorumq; de Bollandi operibus æstimatio.

[100] Satis ea, quæ hactenus adducta sunt, propensum erga Bollandi studia Pontificis animum declarare possunt: lubet tamen adiungere etiam haud minus illustria eiusdem affectus argumenta. Primum sit, quod sub aduentum Sociorum in Vrbem, inter podagræ dolores cum R. P. Ioanne Paulo Oliua, tunc Concionatore suo, agens de hospitibus Belgis, dolensque quod affixus lecto non posset eos, sic vt optabat, ad suum conspectum alloquiumque admittere; ex abundantia caritatis dixerit, credere se quod non magis illi ad se Pontificem videndum anhelarent, quā ipse eos videndi audiendique desiderio teneretur. Cui rei, oblata commoditas idonea est ea Dominica, qua festum Purificationis subsequente ab eorum templorum domorumq; Procuratoribus, qui Papam Patronum immediate agnoscunt, honorarias candelas solenniter accipiebat. His enim longo ordine prægressis, & celerius solito ablegatis, hospites Belgas longo detinuit alloquio, ab ijs exorsus verbis, quæ supra retulimus, de Bollando numquam a se viso, sæpe per litteras conuento. Quæsiuit deinde, an ideo venissent Romam, vt aßisterent morienti Lucæ Holstenio, viro docto, homini pio, cui difficulter in vtroque genere parem, & erga exteros vndique aduentantes tam officiosum Bibliotheca Vaticana successorem inueniret. Ingemuerunt illi ad amici optimi recordationem, eo sibi acerbam magis, quod fructuum Romæ colligēdorum præcipuam spem, in eius beneuolentia & insigni rerum codicumq; notitia collocatam, per eius mortem ex improuiso amisissent. Sed consolatus mœrentes filios optimus Pater est, affirmauitque ne sic quidem aliquid defuturum ipsis; quando sui esse officij existimabat ad talis operis promouendam molitionem, omnes, qui conferre possent aliquid, si minus sua sponte voluntarij essent, efficere auctoritate propria voluntarios: pergerent modo magnis animis vrgere cœpta. His alijsque per horam integram affectuose dictis, & vicissim quȩ dicerent ipsi benignissime auditis, a se dimisit optime animatos; atque in recessu admonuit, vt per P. Franciscum Vekenum, notum iam olim Bollandi amicum, audacter ad se fidenterque recurrerent, quoties fauore suo egerent.

[101] Rursum cum per lustratis nouem mensium spatio omnibus Vrbis Bibliothecis archiuijsque, acturi pro exhibito fauore gratias accessissent, & ante sacros prostrati pedes, ad figenda ijsdem Bollandi nomine extrema oscula, supplicarēt, ipsi atque sibi bene vt precaretur Christi Vicarius; iussit eos in pedes assurgere, atque ad interius conclaue familiarius secum ingredi; vbi & ipsis singulis nummum tradidit sua insignem effigie, perrennaturi fauoris pignus & tertium P. Bollando deferendum, atque per sesquihoræ spatium cum ijsdem inambulans libenter audiuit, vbi & per quos potissimum fuissent adiuti. Imo non neminis ministrorum suorum morositatem, ob quam coacti fuerant aliquoties pro remedio supplicem libellum offerre, mollissime excusauit, effecitque vt deinceps non ipsi tantum, sed designatus quoque ab eis scriptor Grȩcus, post ipsorum discessum efferre domum posset e Bibliotheca Vaticana, quoscumque codices eorum nomine postulasset, ad describenda ex ijs Sanctorum Acta, iuxta catalogum hunc in finem relictum: exemplo numquam vsurpato, aut saltem nemini alias tam ampliter indefiniteque concesso. Neque vtendo priuilegio impedimentum attulit decretum in Congregatione Conseruatorum Bibliothecæ non diu post conditum, quo sanciebatur, ne cui quacumque ex licentia liceret retinere libros e Bibliotheca acceptos vltra diē decimum quintum. Cum enim solicitus Illustrissimus Allatius, ne vel rebus P. Bollandi incommodaret, iubendo intra dictum terminum referri libros prædictos; vel suam potestatem excederet, diuturniorem vsum indulgendo; de sua perplexitate ad Pontificem retulit: hic autem respondit in præsenti casu sic explicandum videri decretum, vt libri debeant intra decimū quintum diem referri, non tamen primum aut secundum aut tertium: sed toties quindecim replicandos esse dies, donec esset P. Bollandi Socijs satisfactum. Innuens vultu subridenti, si refigenda lex foret, eius caussa refigendam esse: qui vt aliorum omnium, Vaticanis libris vti volentium, excedebat merita, sic nec comprehendi deberet lege alijs omnibus lata. Quod intelligens Allatius, simulque gratissimum Pontifici se facturum, si Bollandi studia, quantum in se erat, fouere niteretur, ad cumulum beneuolentiæ nonnullas Sanctorum Vitas Latinas a se ex Græco factas, vltro obtulit donauitque.

[102] Denique cum ijdem iam Florentiam digressi, istic quoque in monasterijs nonnullis inuenissent libros, quos nefas esset sub excommunicationis pœna locis suis efferre, idemque in pluribus Italiæ locis sibi obuenturum intelligerent; denuo ad Sanctissimū Dominum recurrentes, supplicarunt, vt sibi de aliquo Breui Apostolico contra eiusmodi clausuras prospicere, easque soluere dignaretur. Fecit autem absque mora quod rogatus fuerat; & quidē, vt ex ore ipsius ad Bollandum scripsit Vekenus, libenter fecit tenore sequētium litterarum, inscriptarum

Godefrido Henschenio Societ. Iesu Presbytero.

Dilecte fili, salutem & Apostolicam benedictionem. Cum, sicut nobis exponi fecisti, tu componendo & in lucem ad publicam vtilitatem edendo ingenti opere de Actis Sanctorum, vna cum dilecto filio Ioanne Bollando Presbytero Regulari Societatis Iesu, des operam: eaque de caußa multis codicibus manu exaratis, qui in varijs Bibliothecis & archiuijs extra almā Vrbem nostram existentibus, asseruantur, opus habeas; verum per varias ordinationes Apostolicas sub diuersis pœnis prohibitum reperiatur, ne dicti codices commodentur, seu ex Bibliothecis & archiuijs huiusmodi respectiue extrahantur … Nos te specialibus fauoribus & gratijs prosequi volentes… Apostolica auctoritate tenore præsentium concedimus & indulgemus &c.

Quin & reuertentes in Belgium Socios pari prosecutus caritatis affectu, gaudebat de eorum successibus sæpius interrogare prænominatum Vekenum, ad quē ipsi litteras frequenter dabant; & reuersis per eumdem gratulatus est reditum, benigneque tum ipsis, tum ipsorum Magistro Bollando largitus est indulgentias, in honorem S. Francisci Salesij, Gebennensis Episcopi Diuorum Albo recens adscripti, a se concessas; quas ipsi in pios fideles, & potissimum in sui operis fautores adiutoresque, distribuerent; ad calcem libelli supplicis, hac super re sibi a Confessario suo R. P. Ioāne Baptista Cācellotto oblati, manu propria adscribens, quantum earum numerum vnicuique ipsorum dispensandum concrederet.

[103] Consonum porro naturæ est ac rationi vt capitis sensum sequantur membra, Pontificis exemplum Cardinales eius: fauerunt autem Bollandi Socijs certatim etiam ipsi, quotquot ab eis accedebantur, crediti in aliquo posse prodesse. Ex his Franciscus Barberinus S. R. E. Vice-Cancellarius, eos præ Abbatibus alijsque simili in dignitate viris, admittebat ad audientiam, in conclaue interius introducebat, loquebatur prolixe propenseque de studijs eorum, educebat ad scalas vsque suarum ædium, nec nisi in rheda sua volebat abire; eamdem quotiescumque voluissent offerebat vtendam, nisi aliam ipsi consuetudinem suam esse excusassent; & omnes amplissimæ suæ Bibliothecæ libros, quamdiu & quomodocūque egerent, seu scriptos manu seu typis excusos, eisdem permittebat. Quin & Casinensibus monachis, quorum erat Protector, & alijs humaniter commendauit per litteras: effecitque vt ex monasterio Cryptæ-ferratȩ concederetur ipsis pars æstiua Menologij Græci, iussu Basilij Imperatoris Porphyrogeniti compilati, vt inde describendum curarent Martium: cuius non exiguus deinde vsus fuit in illo mense perficiendo. Denique luculentissimis signis demonstrauit vbique cordi sibi esse Bollandi memoriam & pridem animo alte impressam: vbi vero mortuum intellexit, præsetulit sensum isti suæ de viri meritis æstimationi parem, & nostro in vrbe pro Flandrobelgis Pœnitentiario, Carolo Alexandro a Mandenscheidt, exaggeratissimis verbis declarauit.

[104] Cardinales etiam Brancaccius & Sforza ad suas Bibliothecas vltro accersiuere prædictos Bollandi adiutores, in ijsque monstrauit alter Sanctorum Ianuarij ac Februarij Acta magno a se haberi in pretio: & alter quidem non absque aliquo sensu suo intellexit, inter multa sua rarissima MSS. pauca admodum esse, quibus descriptis opus haberent, propterea quod ea iam fere alibi reperissent. Nam quemadmodum antiquos numos colligentibus accidit, vt principio quidem apud omnes eiusmodi raritatum propolas multos inueniant, quos velint comparatos; scrinijs vero vtcumque iam instructis, non nisi paucos hinc inde, eosque rariores: ita etiam ipsis contingebat post tot annorum diligentissimam conquisitionem, & Vaticanam, Vallicellanam, Burbarinianam in Vrbe Bibliothecas excussas, pauca admodum occurrere apud alios, quæ vel iam antea non haberent Antuerpiæ, vel tot mensium spatio Romæ non reperissent. Cardinalis præterea Azzolinus, negotiorum Serenissimæ Reginæ Christinæ, dum ea apud Suecos suos abest, curator in Vrbe, omnia illius MSS. quibus tunc locus in nouo palatio parabatur, magna exhibuturus alacritate, sua ipse in rheda aliquoties deduxit Patres ad ea inspicienda. Intellexerat enim quomodo ipsa Regina, antequā transiret in Italiam, profitendæ fidei Catholicæ caussa, ad plures menses subsistens Antuerpiæ, quo præmiserat instructissimam Bibliothecam, plenissimam Bollando facultatem dedisset ea vtendi; qui propterea tantisper intermiserat mensis Februarij impressionem, omnia MSS. legēdaria, chronica, Martyrologia exhibente Bibliothecario Regio, Isaaco Vossio; nō absq; impendio laboris magni, quia impressis permixta libris in cistasque compacta, difficulter eximebantur quæsita: diligētia autem tam singulari, vt eam vix fugerint pauca quædam veterum Martyrologiorum fragmenta, quæ, sibi repererint defuisse, cuncta rursum Romæ scrutati. Nec reticendus hoc loco Cardinalis Palauicinus, ex nostra Societate ad eminentissimam istam dignitatem Alexandri VII Imperio assumptus; qui officij caussa a Bollandi Socijs visitatus, vicem mox humanissime reddidit, & tunc & alias pluries protestans, omnem quācumque vel purpura sibi dedisset auctoritatem, impendere se velle Sanctorum Actis quacumque ratione promouendis: vt & reipsa fecit, aditum aperiens in Bibliothecam palatiumque Farnesianum, hoc generis omnis raritatibus, istam libris curiosis locupletem.

[105] Cur autem Eminentissimis Ecclesiæ Principibus non accenseam Romanæ nobilitatis Principem, Innocentij X Nepotem, Camillum Pamphilium, tantæ erga Dei cultum propensionis virum, vt eodem simul tempore quatuor pulcherrima ex marmore templa construeret, cum Romæ essent Bollandi Socij. Hic cum Sanctorum vidisset Acta, persuasus & in ijs locum esse posse Vitæ B. Lodulphi ex Comitibus Pamphilijs, cognomento Columbini, qui Ordinis Sanctæ Crucis Fontis-auellanæ fundator & Episcopus Eugubinus obijt XIII kal. Februarij MXLVII; non quidem in Ianuario iam excuso, nisi supplementorum tempus expectetur: sed aliquo alio mense; quo placeret Principi, translatione solenni corporis, dedicare nouam aram sacellumque, Romæ apud Augustinianos Discalceatos, in templo eiusdem munificentia erecto & marmoribus conuestito. Sub ipsum igitur discessus articulum accersiuit ad se Bollandi Socios, & quoniam in Bibliotheca eius non multum inueniebant quod e re sua esset, liberali eleemosyna adiuuit ad reditum: addens P. Bollando munus, Aldobrandinæ Villæ (quam vxorio Olympiæ Aldobrandinæ Rossanensis Principis iure in Tusculano possidet) descriptionem, iusto plurimarū ænearum figurarum libro expressam: vt quoniam ad hanc, dictam iure Villarum omnium Reginam, ducere ipsum spectatorem non poterat; in eius saltem qualicumque imagine lassum studijs animum recrearet, atque vel sic veniret in partem aliquam Sancti operis.

[106] Imprimis autem commemorandi hic sunt Eminentissimi dictæ Sāctitatis Nepotes; ex quibus Cardinalis Chisius Sociorum postulata magna semper cū beneuolentiæ significatione deferebat ad Pontificem, & iudicium requirebat de Sāctorum corporibus, quæ ad se fuerant ex cryptis Romanis delata, cum illustribus sane Martyrij notis in tumulo repertis. Alter Pontificiorum Nepotum Cardinalis Bichius, Auximamus Episcopus, eosdem Socios, quorum alterum in Belgio familiariter nouerat Bruxellis Internuntius, apud se velut fratres triduo integro habuit & sacra suæ Vrbis cuncta per se monstrauit. Quin etiam vt discessuros Lauretum sua in rheda deduceret, accinctus itineri fuit; venissetque comes, nisi effusus subito imber fecisset rhedis imperuias vias, & hospites coëgisset discedere in equis, ne amitterent oportunitatē celebrandi ibidem festum Immaculatæ Virginis Conceptæ, & dein recolendi prȩcipuā eo loco solennitatem, qua die Decembris X recolitur memoria translatæ istuc Angelicis manibus ædiculæ sacræ. Idem deinde Cardinalis cum Pisauri, vbi Legatione per Vrbinatem Ducatum Apostolica nunc fungitur, litteras accepisset de morte Bollandi, tales inde VI Nonas Nouembres remisit.

Ad magnam sollicitauit me animi ægritudinem, quod de obitu R. P. Joannis Bollandi tristissimum attulit epistola vestra nuntium. Plane enim vir ille dignus erat, qui pro summa in Deum pietate, in amicos sincera necessitudidine, proque virtutum omnium quibus cumulatissime redundabat excellentia numquam fato concedere debuisset; vt nouis laboribus atque ingenij præclaris monumentis de Catholica Ecclesia bene mereri suamq; Societatem indies magis illustrare posset. Sed quoniam Diuina prouidentia ita constitutum est, vt omnibus statuto tempore vniuersæ viam carnis ingredi necesse sit; Altissimi consilio acquiescentes, a mœrore nos quoque temperare non grauemur: cum præcipue id fuerit in caußa leuamenti, Amici scilicet nostri vel in morte fortunata conditio; qui post multas exant latas gloriose vigilias, morbis senioque confectus, ad iustitiæ coronam, quasi bonus athleta, proceßit. Quod & Sanctissimi Domini nostri dolorem leniet, cum ex meis litteris tanti viri interitum intellexerit. Quod reliquum est Reuerentiæ vestræ, eiusque studiorum ac peregrinationum comiti felicia omnia a Deo exoptare numquam prætermittam. Ad hoc enim me impellit & singularis vestra erga me obseruantia & ardentissimum, quo flagro, desiderium, vt operosam ad cōfundēdas hæreticorum innasias susceptam prouinciam, summo Ecclesiæ plausu ad finem vsque fortiter perducere possitis.

Hæc ille, pene infra purpuræ suæ dignitatem officiose, nisi Sanctorum honori quantauis dignitas recte seruiret: itaq; sese ostendit sentire, quando fidenter rogatus conferre operā, primum vt de S. Benuenuto, Auximano Episcopo, collecta haberentur quæ supererāt monumenta, deinde vt antiqua B. Thomassi Eremitæ Camaldulensis Acta in Colle-stacciario, Eugubinæ diœcesis oppido transcriberentur; tanta cum promptitudine beneuolentiaque id fecit, quantam poterit lector ad diem XXII & XXV Martij admirari, proprijs eiusdem Eminentissimi Cardinalis litteris, istic prolatis ipsoque facto declaratam.

CAPVT XVII
Bollandi Socij commendatitijs litteris ab omnium Religiosorum Ordinum Generalibus instruuntur adreditum.

[107] Qvid nunc iudicia referam virorum aliorum, in Ciuili & Ecclesiastico Ordine dignitate & litteris cōspicuorum, de Bollando & operibus eius? Prolixa mensium viginti nouem peregrinatio fecit, vt eiusmodi multa audirent Socij, nec adulatorie simulari reapse experirentur. Sed eadem pariter tantum ipsis obtulit negotiorum, vt talibus testimonijs memoriæ commendandis nec vacaret nec luberet attendere, magis de Magistro suo ditando in vita quam post mortem collaudando solicitis. Non possunt tamen hic prætermitti Ordinum Religiosorum Generales, qui eosdem Bollandi Socios instruere dignati sunt patentibus litteris ad omnia suæ iurisdictionis monasteria, quæcumque adire contigisset in Belgium reuertentibus. Etenim remittentibus sese æstiuis caloribus, æstus quoque occupationū deferbuit, quæ illos nonum iam mensem præter spem opinionemque suam retinebant in Vrbe: quamuis omne pene illud tempus studijs, exiguum sacrarijs Romanis visendis, nullum autem prorsus impenderint profanis antiquitatibus nouitatibusque, quas alij fere solas spectatum eunt, curiosius perlustrandis. Ergo non tam finientes quam abrumpentes negotia, quæ adhuc poterant remorari; cœperunt abitum apparare: & scriptorum quidem bene magnam sarcinam Mediolanū per conductas transportandam composuere; libris vero Romæ coëmptis ingentes duas impleuere cistas, quæ mari in Belgium deferrentur. Inde ad agendas gratias & vale amicis dicendum conuersi, curarunt a singulorum Ordinum Religiosorum Generalibus patentes, quas diximus, auferre litteras: ex quibus non incongruum fuerit hic referre aliquas, vt omnes eorumdum Ordinum Religiosi vbique terrarum, ad quos Sanctorum Acta peruenient, cognoscere possint, quis Capitis sui de ijs sensus sit, & huic suum valeant conformare. Quoniam tamen extra Italiam alij vix Ordines se extendunt, qui suos Romȩ habeant Generales, quam eorum qui Mēdicantes dicuntur, licebit absque priorum iniuria horum potius verba quam aliorum adnumerare.

[108] Sit igitur prima Reuerendissimi Patris Ioannis Baptistæ de Marinis epistola, XXII Septembris data ad omnes & singulos Præsidentes & Fratres Prouinciarum, Congregationum, Conuentuum & locorum Ordinis FF. Prædicatorum: sit, inquam, prima, propter Angelicum Doctorem Thomam; cuius & doctrinam minima nostra profitetur Societas, & Acta hoc mense Martio antiquissima ac veracissima dantur singulari studio illustrata. Est autem eiusmodi.

Vt religiosissimus Sāctorum cultus imitatio est, teste Lactantio, atque nulla compendiosior & efficacior ad salutem institutio quam Sanctorum exempla; ita vix vlli de Ecclesia triumphante ac militante dignius merētur quam qui Sanctorum historias & gesta e tenebris eruunt in lucem, & in Ecclesiæ monte, vtpote absolutissima totius Christianæ perfectionis exemplaria, fidelibus imitanda proponunt. Quare cum RR. adm. Patres Ioannes Bollandus & Godefridus Henschenius, doctissimi & religiosissimi sacræ Societatis IESV Sacerdotes, eo in argumento desudent, omniumque quotquot toto orbe coluntur vel a Catholicis Scriptoribus celebrantur Acta Sanctorum ex antiquis monumentis colligenda, digerenda, commentarijsq; & varijs obseruationibus illustranda feliciter adeo susceperint, vt quinque grandia volumina de Sanctis mensium Ianuarij & Februarij dumtaxat iam ediderint; in quibus permulta de nostri Ordinis Sanctis eaque non vulgaria & scitu digna diserte & perhonorifice scripsere. Cumq; ex ijs alter, scilicet Reuer. P. Godefridus Henschenius cum R. P. Daniele Papebrochio studiorum & laborū Socio, ceu apis solicita, post lustratam accurate Vaticanam Bibliothecam, alias Europæ Bibliothecas doctorumque scrinia obeat, e quibus pios & salutares fauos suos locupletare poßit & cumulare. Vt communis Ecclesiæ caussa est, & præfatæ sacræ Societatis opus, cum qua a cunabulis vetus & constans a Patribus nostris nexa & iussa intercedit necessitudo, cuiusq; obseruantiam encyclicis nostris toti nuper Ordini commendauimus: ita, de vestro pro Dei & Sāctorum gloria iuuandaque proximi salute zelo, qua se dat occasio, certiores; tenore præsentium nostrique auctoritate officij præfatos RR, Adm. Patres ad omnia religiosæ humanitatis nec non hospitalitatis officia, Sanctosque eorum circa Sanctorum gesta, vt supra, conatus, & labores, pro eorum votis, quantum in nobis est, vobis facimus commendatos. Quatenus sponte etiam oblatis & liberaliter communicatis siue Ordinis siue alijs documentis, codicibus, manuscriptis, ad eorum facientibus institutum, quæcumque apud vos erunt; illos opera, industria, gratia, auctoritate, obsequijs, qua parte dabit vobis Dominus, plane iuuetis: mihi, Ordini, Deo facturi, quidquid illis bonoque eorum operi, numquam satis laudando & iuuando, impendetis. Ad quod vos hortamur & monemus, vt in partem hic venientes laborum, etiam mercedis possitis aliquando esse participes, conciues Sanctorum facti & domestici Dei. Valete

[109] Encyclicæ, quarum hæ litterȩ, registratæ folio 82 mentionem faciunt, & quarum exemplar impressum ac manu, sigillo, nomine prædicti Magistri Generalis signatum, Bollandi Socijs datum fuit, hoc principium est, Cum templi velo diuiso crucifixi Iesu tunicam arguta antithesi componens S. Athanasius. &c. datæque reperiuntur eodem anno MDCLXI XXV mensis Martij & registratæ fol. 357. Vtrisque autem debita reuerentia de lata est, sed nusquam vtilitate maiori quā Florentiæ atque Mediolani. Nam Florentiæ in vtroque conuentu S. Marci ac S. Mariæ de flore, antiqua erant Ordinis monumenta non pauca, quæ describenda benigne concessa sunt. Mediolani vero, cum iam discessum ex ea vrbe pararent Socij, tandem in conuentum S. Mariæ Gratiarum delati casu, ipsis quidem fortuito sed Deo Sanctisque prouiso, inexpectatum reperere thesaurum; Ambrosij videlicet Taëgij MSS. volumina, in quæ ille quotquot nancisci potuit Ordinis sui monumenta, inuariato fere primorum auctorum stylo collegerat, ipsisque materiam præparauerat, in qua toto fere mense vtiliter occuparentur, dum inuentas ibi opes indefesso exhauriunt labore, quamuis dimidiȩ horæ itinere eundum redeundumque fuerit bis quouis die. Etenim licet libentissimis animis concessissent Patres, vt iam dicti tomi, diffractis catenis a suo auulsi pluteo, cui iam ab annis centum quinquaginta & amplius affixi hæserant, efferentur e Bibliotheca in cellam quietam & ab interpellationibus liberam; non tamen e monasterio efferendos censuerant, quia multa in ijs continebantur rē ipsius conuentus temporalem concernentia.

[110] Porro biduo prius quam istæ, quas supra protulimus, in Conuentu S. Mariæ supra Mineruam a Magistro Ordinis Prædicatorum Generali litteræ expedirenturs expeditæ sunt illæ quas Reuerendissimus Pater Hieronymus Ari, Prior Generalis totius Ordinis Fratrum B. V. Mariæ de monte Carmelo antiquæ obseruantiæ Regularis, intuitu meritorum P. Bollandi iusserat legitime consignari, in suo præcipuo S. Mariæ Trans-pontinæ Conuentu, die scilicet XX Septembris in hæc verba.

Reuerendus & doctissimus vir Godefridus Henschenius, Societatis IESV Presbyter, seu lucidissimum sidus firmamento veritatis affixum, Religionis nostri splendori, quem vetustatis caligo offuscare quandoque tentat, proprijs lucubrationibus insigniter consulit. Idemque velut suauis & felix aura, siue vt expertus nauta, per obblaterantium procellas nostræ historiæ carbasa promouens seu gubernaculum regens, prospera nauigatione eamdem tranquillo sistit in portu; e quo, iniuriarum temporis expers, immēsas probatissimo Scriptori grates habere non desinit. Jd omnes & singulos nostri instituti Alumnos intelligere volumus, vt præstantibus adeo prædicti P. Henschenij meritis, eiusque tam singulari erga nos affectui cunctis officijs iugiter, vt par est, respondentes, nihil negligant obsequij, nihil in ipsum gratitudinis & amoris omittant. Expresseque iisdē præcipimus, vt quæcumque monumenta librosue Ordinis ipsi, cum opus fuerit, communicare non renuant; in eius itineribus eum in nostris domibus peramanter excipiant; nec non ipsi in omnibus quouis tempore, quantum vires suppetent, assistant & inseruiant, vt dignißimo viro, nobis commendatissimo & optime merito de nostra religione; quam vtique valde exoptamus vt illi perpetuis obligationum nexibus indissolubiliter se deuinctam exhibeat.

[111] Vt autem præmissis Generalis Dominicani litteris tam ampla in forma concipiendis, manum stylumque suum commodauerat Iacobus Barelier, Gallus, Reuerendissimi Socius, atque in sacra Theologia Magister, qui vltro se in Bibliotheca Vaticana studētibus adiunxerat, & intellecta studiorum ac peregrinationis caussa omnem, quicumque ab Ordine suo sperari poterat, fauorem addixerat; ita & ad istas Carmelitarum tam singulari affectu conscribendas, vehementer impulerunt R. P. Paulus a S. Ignatio ipsius Ordinis Procurator Generalis, in Actis Sanctorum hactenus editis versatissimus, & R. P. Gabriel ab Annuntiatione, eiusdem Ordinis Assistens Germaniȩ, qui se ipsius olim Henschenij discipulū fuisse mira gratitudine recolebat. A quibus postremis nemo existimet nullā nominatim factam Bollandi mentionē, quasi nescirent huius potissimū studio ex singulari erga Ordinem affectu elaborata fuisse plurima, sed ideo solius Socij meminisse istic sciat, quia huic soli seruituræ erāt eiusmodi litteræ, & in manibus omnium tunc versabatur opusculum eiusdem studio expolitum, atque conuentui Prouinciali Mechliniæ collecto anno MDCLIX inscriptum, complectens antiquam S. Petri Thomasij Vitam, vt ea in Bollandiani Musæi antiquo MS. extat, a Philippo Mazzerio Cyprij Regni Cancellario & indiuiduo pene peregrinationum a dicto Petro in Orientem susceptarum comite, luculenter conscripta. Nam & hic habitam fuisse ipsius Bollandi rationem magnam, & eximium Carmelitici Ordinis erga eum semper extitisse affectum, facile intelliget, qui in sequentibus leget honores ipsius funeri honestando delatos.

[112] Breuiori forma, sed quoad rem nihilo minus efficaci, vsus est Admodum Reuerendus Sebastianus a Neapoli, Fratrum Minorum de Obseruantia Vicarius Generalis, litteris in conuentu Aræ-cæli datis XXX Septembris; in quibus appellatur Admirabile opus de Vitis Sanctorum. Insigne vero opus nominat Magister Petrus Lanfranconius, totius Ordinis Eremitarum S. Augustini Prior Generalis in similibus alijs, XXIX Decembris Ancona submissis, postquam in Generali Ordinis sui Capitulo eiusdem operis promotionem cōmendasset cunctis qui conuenerant Patribus. Quod idem iam prius fecerat Congregatio Generalis Abbatum Casinensium Ordinis S. Benedicti Parmæ collecta, a qua XVI Maij eiusdem anni MDLXI conditum decretum transmittens ad P. Godefridum eiusdem Congregationis Præsidens Generalis Reuerēdissimus Dominus Ludouicus Balbus, his verbis vsus fuerat.

Ex latteris Paternitatis vestræ Adm. Reuerendæ & vberius ex voce nostri Abbatis Casinensis, magno cum animi nostri gaudio accepimus, quam sancte atque vtiliter Paternitas vestra vna cum Adm. R. P. Bollando laborauerit & pergat laborare in Sanctorum, quotquot toto orbe coluntur aut a Catholicis Scriptoribus celebrantur, Actis digerendis & illustrandis; quorum pars quinque tomis iam Antuerpiæ edita Januarium & Februarium complectatur, ceteris mensibus suo Ordine secuturis. Cumque non modo ad vniuersalem totius Ecclesiæ vtilitatem, verum etiam ad singulare sacratissimi Ordinis nostri ornamentum plurimum id conducere dignoscatur; libentißimis animis vniuersum nostrum Capitulum Generale communi voto annuit postulationibus Paternitatis vestræ, mandauitque speciali decreto vt omne, Prælati, postquam ad sua se receperint, reuolui curent Bibliothecas & archiuia monasteriorum suorum; & si quæ repererint monumenta ad Vitas Sanctorum spectātia, nondum edita, eorum notas, signatis intio & sine cuiusque vitæ, Paßionis vel Translationis, transmitti curēt per Ordinarios tabellarios Romam Adm. R. P. Iacobo Schellebroot Societatis JESV: ad cuius nutū eadem monumenta transcribi permittent, ad ornamentum & gloriam Ordinis nostri & communem Ecclesiæ vtilitatem. Quin etiam Paternitatibus vestris, quod insigni suo labore Sanctorum Ordinis nostri, gloriam vsque adeo studeant illustrare, plurimas gratias agimus: Deumque Optimum Maximum precamur, vt Paternitati vestræ, pro Sanctis sancte laboranti, eiusq; in hoc egregio studio Sociis, vitam & valetudinem, perficiendis bene cœptis tantisque conatibus necessariam, seruent.

[113] Præiuit exemplo, mox a soluto Capitulo, in eodem electus Generalis Præsidens Ludouicus Caruesius, Ferrariæ in S. Benedicti-maioris Abbas: sed Romam III Idus Septēbris scribens, excusare coactus est barbarorum incursiones, deprædationes, incendia, aliaque temporum ac bellorum incommoda, quibus factum sit vt antiquiores codices & celebriora monumenta, ad spiritualium ac temporalium rerum notitiam reseruata, rapta, extincta, deleta sint; adeo vt non tam mirandum sit ista non amplius inueniri, quam superesse potuisse post tot luctuosas calamitates, pauca quædam ex minus antiquis syngraphis, pro leuioribus monasteriorum iuribus retinendis, dum grauiora vix memorantur amissa. Eadem ferme excusabant alij: quidam, vt inuenire potuerunt, sic misere residua. Non tamen inutiles eiusmodi fuerunt litteræ, etiam apud illos qui nihil habebant in manuscriptis: hoc enim vt minimum obtentum est, quacumque iter fuit, vt cum deessent cetera, humaniter saltem prompteque ostenderentur Reliquiæ sacræ, vel iam olim subtractæ monasteriorum ruinis vel postmodū acquisitæ. Vsum quoque non vno in loco habuerunt epistolæ aliorum per Italiam Religiosorum Ordinum; vt apud Cistercienses Reformatos Ioannis Bona, Generalis ipsorum supra laudati, patentes: & Gasparis a Castro Sancti-Petri, Abbatis S. Mariæ Pacis, apud Canonicos Regulares, Lateranensis Congregationis, quorum ille Procurator Generalis, vice Abbatis Generalis in Gallia Cisalpina visitationis caussa absentis, scribebat.

[114] Petri item Ferraccij in Congregatione Camaldulensi Abbatis Generalis, datæ ex Monasterio Rosæ Senarum; & Callisti Puccinelli, Prioris similiter Generalis Ordinis seruorum B. Mariæ Virginis in Conuentu Dominæ Annuntiatæ de Florentia expeditæ litteræ apud similium Ordinum Religiosos, magno commodo fuere, & honori commendationique etiam apud alios. In primis autem profuerunt, quas Daniel Sersalis, Vallumbrosanæ Congregationis Abbas Generalis, Romæ signauit in monastrio S. Praxedis de Vrbe. Harum enim beneficio tum in ipso Vallumbrosano Archicœnobio, tum in alijs circa Florentiam eiusdem Ordinis humanissime excepti, varia de Sanctis Vallumbrosanis accepere monumenta, quorum nonnulla etiam mense Martio proferuntur. Id vero quod subditis suis alibi positis Seruitarum mandabat Generalis, ipse Florentiæ cumulatissime præstitit, iubens accurate transcribi antiqua omnia de B. Philippo Benizio Ordinis Institutore monumenta, quæ eiusdem Ordinis historicus Gianius magno studio collegerat, & in sacristia velut thesaurus pretiosissimus vno in codice pergameno, holoserico bracteisque argenteis sumptuose vestito, asseruabantur cum Reliquijs B. Iulianæ Falconeriæ, cuius indidem accepta Vita, sicut & Vita B. Ioachimi Seruitȩ, nec nō alia quædam aliorum Ordinum, ipsis apud quos Beati coluntur frustra desiderata hactenus Acta. Denique apud Eremi Camaldulensis incolas, quamuis monachorum eiusdem nominis Generali minime subiectos, ipsius tamen auctoritas valuit vt describendum traderent Codicem in ipsorum repertum Bibliotheca, in quo multæ Sanctorū etiam antiquiorum Vitæ seu Passiones eatenus ignotæ latuerant. Eadem auctoritas Bollando conciliauit amicitiam Andreæ Vallemarij, plurium successiue monasteriorum in Ordine Camaldulensi Abbatis. Hic enim postquam Bollandi litteris plene sibi satisfactum agnouisset in controuersia, super S. Romualdi ætate mota, idque per chronologicas rationes in tomo 2. Februarij propositas, & epistola plus quam vna planius fusiusque deductas, euidentissimeque conuincentes, Sanctum Fundatorem solum annis septuaginta, nō viginti supra centum vixisse: conatus est tantum præstare solus, quantum a toto poterat Ordine expectari, suos vbique solicitans & vrgens, vt quæ habent communicarent, eaque Antuerpiam ipse diligenter transmittens.

CAPVT XVIII
Ingentes fructus ex reliqua Italia a Socijs ad Bollandum relati.

[115] Talibus ad reditum instructi litteris Bollandi adiutores, cum ipsum de omnibus reddidissent certiorem, transmiserunt exemplar memorialis eum in finem Romæ excusi, ac dein iterum recusi in Gallia, vt quoscumque adirent viros religiosos aut litteratos, compendio docerent, quid vellent quærerentque; & tum ipsos, tum alios, quos conuenire haud aliter possent, de modo rationeq; Acta Sanctorum promouendi instruerent. Tum bene precantibus Adm. R. P. Generali, Vicario eius, & præcipuis Societatis Patribus, ipsoque imprimis Pontifice Maximo, tertio die Octobris discesserunt ex Vrbe: & biduo post, quia in Bibliotheca Latini Latinij, Ecclesiæ Cathedrali Viterbiensi legata, nihil erat quod ipsos Viterbij detineret; post honorem incorrupto S. Rosæ corpori ibidem exhibitū, processere Senas; vbi eos pridem præstolabatur Illustrissimus Eques, idemque templi Cathedralis Ædilis, Ludouicus de Vecchijs, Pontificis consanguineus. Ad hunc suus in Belgio frater, Apostolicus pro Alexandro VII Internuntius, ipsa Sanctorum Acta transmiserat, futura ornamento amplissimæ ipsius Bibliothecæ, & commendationi Bollandi Socijs. Et fuerunt sane tum apud Illustrissimum ex Picolominea gente Archiepiscopum, tum apud Serenissimum Principem Matthiam, Magni Hetruriȩ Ducis fratrem: quibus fauentibus, ipsoque per omnia deducente Equite, mora nulla fuit, vt quidquid in publicis priuatisue archiuijs erat, circa Sanctorum, maxime Senensium, gesta inspiceretur, & Florentiam transmittendum notaretur. Sed hoc postremum vt fieret, multis deinde litteris curandum fuit. Itaque considerantes Socij, & simul quam difficulter impetrarentur ea, quæ Romam euntes post tergum reliquerāt (locum & codicem notasse contenti, ex quo describi iuberent quæ Romæ non reperissent) magis etiam quia nihil iam reliquum eis spei erat, ad quam se reseruarent; decreuerunt aliquo impendio temporis, quo in ipsis vbi moræ pretium foret locis manerent, redimere ingentes scribendarum perpetuo litterarum molestias; quando nemo est aptior curator negotiorum, quam is cuius ea propria sunt.

[116] Scripsere igitur ad Bollandum, eoque ipsorum consilium probante, a die XIV Octobris anni currentis vsque ad XVIII Februarij anni proximi, permansere Florentiæ; a mane in vesperam occupati transcribendis sua fere manu Sanctorum Actis. Nemo enim istic inueniebatur; qui operam mercenariam aut vellet aut posset commodare, vetustorum characterum & præcipue Græcorum peritus; sed viri nonobiles in ijsdem versati plures quam alibi vspiam, cū Serenissimi Duces omnibus scientijs instructissimi, ipsi præbeant se egregios hominum litteratorum Mæcenates, neque alia via facilior quam per eruditionē vulgari maiorem ad ipsorum intimiorem amicitiam accessus pateat. Ergo Florentina nobilitas, quæ officiosa in hospites vndecumque aduectos humanitate omnes Europæ superat nationes, acrius etiā stimulata amore operis inter ipsos notissimi de Sanctorum Actis, ambitiose eam profudit in Socios Bollandi: vsque adeo vt ex ea duo, Andreas Caualcantius & Antonius Magliabechius, quasi ad obsequia eorum conducti iugiter adessent: propter insignem rerum hominumque tota vrbe peritiam, & suum erga Sanctos eorumque Acta zelum studia vincentes amicorum, obsequia famulorum. Etenim disponebant ipsi inter se, quo, quando, quomodo ducendi ad sacram venationem Patres forent; & vt in rem præparatam venirent, ac statim possent operi admouere manum, efficiebant per amicos. Quo factum est, vt quatuor mensium spatio plus effectum Florentiæ sit, quam anno integro confici Romæ potuisset, nisi suos istic amanuenses habuissent.

[117] Multum etiam proderat Bibliothecæ Laurentianæ, vnde præstantissimus Græcarum Vitarum thesaurus est erutus, ad collegium nostrum vicinia tanta, vt cum ibi signum daretur ad prandium, inde regredientes ac per posticum admissi in domum, benedicendæ cum reliquis mensæ sat mature adessent. Fauit etiā expediendȩ scriptioni cælum, adeo clementem indulgens hyemem, vt nullius fomenti egerent in loco alias frigidissimo, sed a prima in vltimam lucem cōtinuare possent scriptionem, modica dimidiæ horulæ quiete per tempus sumendi prandij interpolatam. Sed vt libera esset describendi facultas, agendum apud Magnum Ducem fuit: cui visendo dum tempus idoneum & commodæ fandi expectantur horæ, Illustrissimus Senator Carolus Strozzi obtulit ex sua MSS. librorum supellectile copiosa, in quo vtiliter occuparentur, ab ipso statim primo quo aduenerant die. Apud hunc enim longissimæ ætatis eruditum senem, summo eius labore & studio collectū erat, quidquid sacram profanamque historiam spectans, ex publicis priuatisque tabularijs tota poterat ciuitate haberi; vt propterea ad ipsum, tamquam commune oraculum, ciuitas tota concurreret, siue memoriæ veteres illustrium familiarum, seu Vrbis Senatusque iura ac priuilegia, seu Sanctorum cultus notitiaque requireretur. Habebat etiam antiquos Legendariorum codices non paucos, vili pretio olim ab ijs redemptos, qui sali piperique dilaceranda destinauerant, æstimandæ antiquitatis imperiti.

[118] In his itaque ceterisque eius scriptis cum aliquid temporis noui hospites posuissent, & bonam Medicæorum codicum partem scrutati, adnotassent ex ijs describenda, ad Serenissimum Ducem Ferdinandum ac Leopoldum Fratrem eius induxit ipsos Franciscus Redi, Patricius Aretinus, vir ob singularem medicæ artis peritiam, Linguæ Hetruscæ elegantiam, politioris Litteraturæ historiæque ac physices scientiam magnam & cultissimos mores, gratiosissimus in aula. Itaque non modo benigne auditi sunt de Bollando & opere illius loquentes (quod ipsi magno Duci ex fama, fratri eius etiam ex lectione innotuerat) sed insuper amplissimam potestatem obtinuerunt quidquid vellent describendi, ex quibusuis seu Latinis seu Græcis Codicibus. Fuit forte inter hos vnus, Sanctorum Mensis Maij Acta continens a die XV ad finem, in epitome quidem, sed longe quam in Menæis aut Synaxarijs inueniri solet prolixiori: cumque eorum Sanctorum essent multi, quorum hactenus primogenia Acta nulla reperta essent; sed nomen solum breuisque memoria in prædictis Græcorum ecclesiasticis libris; Sociorum vnus, non nulla spe ductus reliquam istius collectionis partem in aliqua Basilianorum apud siculos monachorum Bibliotheca reperiendi, Bollandum consuluit an illuc nauigaret; interim dum Florentiæ subsistit senior, & Medicæis codicibus transcribendis intendit, celerem promittens ante Pascha regressum. Sed ille prudentiori consilio vetuit separari ab inuicem; qui, si quid alteri humanitus accidisset, mutuo erant auxilio conseruandi. Cumque nec mare tutum esset a tempestatibus & a piratis toto Mediterraneo liberius vagantibus formidolosum, respondit morte ipsa sibi futurū grauius, si permissu suo in eiusmodi discrimen alteruter incidisset. Terrestre igitur profequerentur iter, & ad se, per absentiam ipsorum duplici grauatum pondere & multitudine negotiorū, redire quantocyus festinarent: modo nihil, quod agi deberet ac posset, infectum relinquerent in ijs per quȩ erant transituri locis.

[119] Tali mandato accepto, cum strenue inchoatum vrsissent opus, & quidquid tota vrbe in monasterijs templisque fuit Sacrorum monumentorum excepissent ipsi; Aretij vero per modo dictum Franciscum Rhedi, Pisis per Ambrosium Chimentellum in ea Academia Professorem eruditissimum, per alios alibi describenda curassent: Vallumbrosam quoque, Camaldulum, atque in Aluerniæ montem pietatis & doctrinæ caussa pedites excurrerunt. Sumpserunt deinde abeundi licentiam ab amicis, tanto affectu tum seorsim singulis tum simul omnibus ad valedicendum confluentibus, vt nemo eorum potuerit continere lacrymas, indices minime simulati amoris. Pistorium autem S. Attonis Episcopi sedem, dein Lucam progressi sunt, vbi Franciscus Maria Florentinus morabatur, expertissimus Medicus idemque sacra ac profanæ historiæ sciens adeo, vt ipse Sanctissimus Dominus Alexander VII censuerit, Patres non posse ex Italia absque insigni iactura discedere, priusquam virum illum conuenissent, Præbuit hic vtrique liberale hospitium, & ex Musȩo suo aut aliunde cōquisitis Codicibus fructuosæ materiam scriptionis, vsque ad Februarij mensis finem. Martium Sarzanæ auspicati sunt, in amplissimis Nicolai Cazoni ædibus magnifice excepti ab illustrissimo illo viro, Augustini Fauoriti auunculo; eius qui Consistorij Cardinalium Romæ, & priuatim ipsius Cardinalis Chisij Secretarius, Bollandi opera faciebat maximi, & Socios tum istic laborantes iuuerat multis in rebus, tum hic voluerat suo loco haberi. Vbi postquam triduum expectassent nauigandi commoditatē, ea tandem propter continuam maris ventorumque inclementiam desperata, equites per asperas ac pene inuias rupes profecti sunt Genuam: magnam ibidem nostrorum experti caritatem, sed minus operæ prȩtiū, quam fama tam celebris emporij sperare fecerat, relaturi circa Sanctos: quia eadem pestilentia, quæ ante paucos annos magna incolarum parte vacuauerat vrbem, etiam damnauerat igni, quidquid pene antiquorum scriptorum vidisse se meminerant ciues.

[120] Post dies igitur aliquot frustra ferme positos in requirendis Genuensium Sanctorum, quȩ pauca reperta sunt, Actis, videndaque eadē occasione augustissima ædificijs publicis ac priuatis ciuitate; XX Martij Mediolanum versus cœpere progredi, nonnullumque fructum Papiæ collegere, tam ex MSS. quam ex humanissimo alloquio Caroli Septalæ Episcopi Dertonensis, illic morantis ad inquirendum in Acta miraculaque B. Bernardini Feltriensis ex Ordine Minorum. Mox enim omnia suæ diœceseos monumenta mandauit inspici, & quæ e re forent Mediolanum destinari. Ibidem etiam Angelum de Neapoli, ex Abbatia Casinensi ad vicinam Papiæ S. Spiritus Abbatiam regendam translatum, reperientes, rursum eius conspectu, & prompti vbicumque res ferret promissione auxilij recreati sunt; gratias agentes pro fauore in Parmensi Capitulo rebus suis impenso. Mediolanum XXVI Martij ingressis, prima cura fuit Bibliothecæ Ambrosianæ custodem Ferrarium conuenire: cui in graui octoginta duorum annorum ætate & coniuncta eidem cæcitate grauissimum accidit, quod pridem optata Sancti operis sibique commendatissimi promouendi occasione nunc vti non posset. Monuit tamen quid facto opus esset, vt ab Illustrissimo Comite Borromæo, eiusque ad dictæ Bibliothecæ conseruationem Assessoribus, obtineretur facultas transcribendi Codices istic reperiendos: quamuis id permittere contra primas fundatæ Bibliothecæ leges videretur. Sed Pontificis Romani & Hetrusci Ducis exemplum recens, ipsiusque operis eorum oculis sic subiecta maiestas, vt quid ex omnibus Europæ partibus in illud collatum esset, arbitrari possent, fecit ne huiusmodi casum lex comprehendisse censeretur: & continuo apertus est campus ampli studij laborisq; in codicibus tam Græcis quam Latinis Præcipuus autem fructus relatus est ex pluriū MSS. Menæorum cum excuso Venetijs exemplari collatione, suppletique eorū defectus sunt multorū cognitione Sanctorum, in illa editione prætermissorum: vnde non parum lucis deinceps affundetur Sanctis, ex Grȩcarum Ecclesiarum vsu antiquo proferendis: confirmatior etiam habebitur cultus, ex plurium Codicum fide probatus.

[121] In his alijsque, quæ postea apud PP Prædicatores oblata diximus, duo fere menses abiere, antequā colligerentur sarcinæ, & ex præmissis Roma scriptis nouisque in itinere & Mediolani collectis vna conficeretur, quæ centū viginti libras appendens ad P. Bollandum mitteretur Antuerpiam; tam copiosæ messis contemplatione solaturum suam solitudinem, interim dum reliquum per Galliam iter lente emetientes Socij, festinarent tamen ad amplexum eius, saltem ante anni exitum excipiendum. Mensis Maij fuit dies XXIII cum Mediolano egressi illi, Nouariam primum, inde Vercellas, ac denique Taurinum petiere: vbi Regia Sabaudi Ducis Celsitudo inter Græcos suæ Bibliothecæ codices reperit occupatos, benigneque salutatis indulsit licentiam efferendi ad Collegium nonnullos eorum: ex quibus mox descripta fuerunt, quæ erant in rem Sanctorum futura. Diutius hic commorandum fuisset: sed Ioannes Iacobus Turenetti, emeritus illius Collegij Rector, ac vetus Bollandi amicus, sæpe in ipso opere ob plurima Sanctorum Acta e Sabaudia & Pedemontio curata nominandus, in se recepit curandam descriptionem eorum, quæ pro canonizatione B. Dalfinæ, vxoris S. Elezarij, legitime Acta ex autenticis promittebat Illustrissimus & Excellentissimus Dominus Marchio Planetiarū, Carolus Emmanuel Philibertus Hiacinthius de Simiani, inter præcipuas ac publicas in toga & sago curas historicæ rei, & imprimis operis de Sanctorum Actis inchoati amantissimus.

CAPVT XIX
Reditus Sociorum per Gallias in Belgium ad Bollandum.

[122] Rebus Taurini sic compositis, vt nihil iam transitum in Franciam moraretur: IV die Iunij Camberium Socij discessere: vnde cum paucis abessent leucis, prope abfuit vterque a periculo vitæ, de quo infra agetur. Inde autem præsenti Dei Sanctorumque educti auxilio, post breuem Camberij moram, Gratianopolim tenuere, & lustrata maiori Chartusia, cum fructu arctioris communicationis, inter religiosissimum illum Ordinem & Bollandum ac Successores stabilitæ, ad S. Antonij Archimonasterium, inde Turnonium abierunt; per huius Collegij Patres Sanctorū caussam in Tolesana Societatis nostræ prouincia promoturi. Tum Vienna Lugdunum promouerūt iter, atque inde Matisconem; non magnum antiquorum monumentorum lucrum efferentes ex istis Prouincijs, in quibus Hugonotarum rabies, diabolico ausu atque furore omnem veteris Religionis speciem abolere conantium, effecit vt eiusmodi superesset vel nihil vel perparum. Cluniacensi primum in monasterio repertæ sunt reliquiæ olim instructissimæ Bibliothecæ, quæ dierum aliquot moram meruere; deinde Cistercij. Vtrobique autem eximia excepti sunt caritate, spem insuper postremo loco non vanam nacti per R. D. Iacobum de Lannoy Gallo-Belgam, istic Religiosum & Bibliothecæ curatorem, multa alia Sanctorum Acta ex reliquis Cisterciensis Ordinis monasterijs impetrādi; de quibus breui quædam nacti, merito gratulati Bollando per litteras sunt, talem amicum acquisitum, qui in isto, studio versatissimus, & impigerrimus esset futurus adiutor. Pedibus ferme iter fuit, quoties ab itinere recto deflectebant Socij: ergo Diuionem quoque pedites peruenere, & mox in Petri Frācisci Chiffletij MSS. collectonea immersere se, permissi quidquid lubuisset auferre, cum insigni sex mensium Synaxario Græco, cuius pene miraculose seruati transcriptique historia latius explicatur VI Martij ad Acta S. Hesychij Thaumaturgi inde accepta. Ingens quoque operæ pretium relatum ex insigni MSS. Codicum Bibliotheca Domini Consiliarij Bouhier, in qua holoserica vnius formæ atque coloris opercula intuenti ostendunt, quo in pretio vir iste Amplissimus habeat antiqua MSS. Nam præter alios optimæ notæ codices repertus est vnus, integrum ac genuinum Martyrologij a Beda conscripti textum continens, de quo in frōte tomi secundi mensis Martij collocato, fuse in prologo ad eumdem agitur. IV Augusti die Altissiodorum appulsis placuit Pontiniacum, celebrem Ordinis Cisterciensis Abbatiā, excurrere. Viæ pretium fuit S. Edmundi Cantuariensis Archiepiscopi vidisse lipsana, & vetusti Legendarij partes quatuor inde auexisse, ex quibus quædam essent Altissiodori describenda: inuenisse item integrum de Actis miraculisque S. Edmundi codicem, quem maiori ex parte postea transcribendum curauit & Antuerpiam misit ad P. Bollandum veterem amicum, P. Thomas le Blanc, Collegij nostri eo loco tunc Rector & Romæ familiariter cognitus, atque ad promouenda Sanctorum Acta mirifice animatus.

[123] Exinde Senonibus lustratis, Parisios vsque nihil fuit quod properantes magnopere moraretur. Appulere XI Angusti: vbi proximo ab aduentu die ad hospites diu expectatos accessit Philippus Labbe noster, libris editis notissimus, & ex condicto ad virum Bollandiani operis æstimatorem summum, D. Antonium Wyon d'Herouualle duxit, per quem deinde tum alia multa obtenta sunt, tum codices Thuanæ Bibliothecæ, alias inaccessæ propter morositatem custodis. In collegio autē Claromontano Gabriel Cossartius, & Franciscus Vauassor alijque complures in complexum venere, antea editis libris & litteris noti, & multiplici caritatis officio postea notiores. Nam cum præcipua spes colligendorum fructuum esset in Regia Bibliotheca, monasterijsque S. Victoris Canonicorum Regularium, & S. Germani de pratis Benedictini Ordinis secundum reformationem Congregationis a S. Mauro nuncupatæ; itemque in ijs quas olim Cardinalis Mazarinus, & etiam tum Cancellarius Franciȩ Petrus Seguierius possidebant, atque ab omnibus ijs locis remotior esset Professa S. Ludouici Domus; suaserunt amici migrare in Collegium, vbi & habituri erant Socij instructissimam Bibliothecam, ex proprijs etiam MSS. collaturam aliquid, & varias ex dictis Bibliothecis admodum vicinas. Auditum eorū consilium est, & fauentibus vbique qui rogabantur Bibliothecarum custodibus, non pœnitendus fructus relatus; tum ex illis, tum ex monasterijs quibusdam, atque imprimis Regio Cælestinorum monachorum, & altero Bernardinorum, quos Fuliantes nuncupant; apud quos haud ita pridem diem suum obierat R. D. Ioannes a S. Martino, communicatis vltro citroq; Sanctorum Actis Bollando notissimus, qui suis in collectaneis multa inuentus est conseruasse, necessario describenda.

[124] In duabus quas loco postremo nominauimus Cardinalis & Cancellarij Bibliothecis, præ ipsis custodibus versatus erat R. P. Franciscus Combefis, Ordinis Prædicatorum Congregationis S. Ludouici, qui veteri amicitia coniunctus, quidquid gratiæ vel opis adferre potuit ad negotia proucheda impigre cōtulit. Operam etiam suam liberaliter addixit, ad curandā ex Mazariniana eorum quæ ipsi mandassent descriptionem per idoneos amanuenses, quos haud ita diu post habiturum se haud vane diffidebat: & moram fere patiebantur pleraque, transcriptis Latinis & Menæorum MSS. collatione cum impressis facta. In Segueriana ob difficilem aditum, ex procul habitātis custodis frequenti absentia, difficultas reperiebatur, eoq; grauior quod illius Bibliothecæ eatenus inuiolata lex nullum sinebat efferri MS. quamuis viri in ecclesiastica vel seculari dignitate eminentes rogarent. Cum tamen in ea liber vnus esset, quem totum fere transcribi oportuisset, interposuit gratiam suam Franciscus Anatus Regis Confessarius: & operis illius, cui subseruitura erat trāscriptio cum ipsius Domini commendatione non modica, sic proposuit exposuitque dignitatē; vt fauor, quem vel sperasse multis videbatur temerariū, impetratus sit, & diurna nocturnaq; assiduitate transcriptus liber Domino suo intra dies sedecim restitutus.

[125] Restabat Bibliotheca regia, MSS. Græcis etiam ipsa diues, & in his solis necessaria: quæ prima esse potuerat, si non ab vrbe abfuisset in sua diœcesi D. Colbert Lucionensis Episcopus, Bibliothecæ Præfectus constitutus a Rege, sine cuius facultate describi nihil poterat. Sed & hæc pene desperata, allata tādem plenissima est rebus alibi absolutis, vt intra decem dies describi potuerit quidquid ex ea necessarium erat. Atque ita IX die Nouembris discessum Parisijs Rotomagum est, vbi se nobilis Aimerici Bigotij, quamuis absentis, Bibliotheca obtulit, & satis fuit reliquisse schedulam, vt a viro Bollandianis studijs addictissimo quȩcumque iuuare poterant impetrarentur, sicut olim, cum adhuc in viuis esset parens, Rotomagensis Consiliarius, P. Frederico Flouëto allaborante, accepta inde fuerant plurima, ad idem institutum facientia. Deinde R. D. Francisco de Pomeray, in S. Audoëni monacho Benedictino ex Congregatione S. Mauri deducente, suscepta excursio est ad Gemmeticēse, Fonteanellense, Beccense eiusdem Ordinis & Congregationis per Normanniam monasteria antiqua, & quidquid ibi erat veterum MSS. studiose examinatum. Vnde reuersi Socij obiuere librarias officinas, omnique Ambianum eundi cōmoditate desperata, XXI dicti mensis die flexere Dieppam, atque inde Augum, nō fine fructu iuuentorum ibidem S. Laurentij Dublinensis primigenio stylo miraculorum & corporis honorati. Sperabatur Abba-villæ futura opportunitas melior Ambianum eundi, vbi auidissime expectabantur Socij a pluribus eruditissimis viris; imprimis autem a Carolo du Fresne Domino Cangij, Confiliario Regio & Thesaurario Franciæ, atque Financiarum in Picardia Generali Administro; multa ex suis, multa ex alienis MSS. communicaturo, quemadmodum scripsit post annos aliquot ad Bollandum iam mortuū, litteris V Octobris datis, suum de Capite S. Ioannis Baptiste tractatum historicum iudicio illius censuræque subijciens. Sed cum soluto in pluuias cælo, via longior esset quam pedibus speraretur commode conficienda, nec equi vel currus haberi possent, abeundum recta Atrebatum fuit; vbi ex celeberrimo Nobiliacensi S. Vedasti cœnobio, & instructissima Ecclesiæ Cathedralis Bibliotheca spicilegium collectum est aliquod, etiam post Rosweydi diligentiam summam; cum eoque ac reliqua ex Gallijs messe properatum Antuerpiam, ad amantissimi & desiderantissimi Bollandi cōplexus: qui demum post mensium nouem & viginti absentiam, XXI die Decembris anno MDCLXII exeunte, obtigit.

[126] Prima reuersis cura fuit de felici suo in Belgium reditu, repertoque in eo statu Bollando; vt plurium adhuc annorum laboribus par esse videretur, & finem inchoandi mox Martij sperare, tum amicos alios, tum ante omnes cōmonefacere Superiores Societatis: ex quibus qui tum, cum Romam aduenere Socij, Generalis prȩerat vniuersis Adm. R. P. Noster Goswinus Nickel, & ipsos maxima ibidem humanitate ac paterna prorsus solicitudine fouerat, diu ac sæpe de studijs eorum alijsque successibus audire cupiens, talem Ianuarij proximi die XXVII epistolam remisit:

Legi pergratas litteras vestras, & gratulor tum vobis, tum libris, tum scriptis feliciter appulsis Antuerpiam. Non me pœnitet beneuolentißimæ facultatis datæ vt Reuerentia Vestra cum P. Daniele hoc iter susciperet. Romanos, Florentinos, Mediolanenses, Parisienses, ac omnes exantlatos exantlandosq; adhuc labores coronabit vrbs æterna, cuius ciues refertis in tabulas immortales. Gratulor meo Bollando de vobis reducibus, ac vobis de eo ita reperto, vt adhuc vna prosequi bene cœpta poßitis. Deus & acta & agenda, quæ pro Sanctorum Actis suscepistis, plena Sanctorum omnium benedictione ducat ad optimum & speratum finem.

Similiter R. Adm. P. Vicarius Ioannes Paulus Oliua, anno post per alterius mortem Generalis Societatis, sicut tam ante quam post susceptum regimen modis quibus poterat omnibus (poterat autem vtroque in statu plurimis) adiuuerat Socios, ita etiam de perpetua sua erga ipsos beneuolentia eosdem voluit securos reddere, responso in hunc modum formato ad P. Godefridum.

Reuerentia vestra cum P. Bollando & P. Daniele toto animo & calamo habitat in Ecclesia cælesti. Quidquid autem beneuolentiæ vel a me, vel a plus quam centum Societatis domicilijs eidem exhibitum est, tum meritis vestris totum debebatur, tum Sanctis, quorum Actuarius & Historiographus es. Deus hunc annum faciat vobis fœcundū ad vnum alterumque tomum in lucem edendum, magna tum Societatis commendatione, tum, quod potißimum est, pietatis per Cælitum exempla neruose incitandæ incremento. Precor & valetudinem & mentem vigentem, ac tam honorato lobari parem.

[127] Pium votum, cui potuisset fieri satis, si aliud accessisset, quo libris nostris regius splendor exoptaretur, scilicet pro impressione charta Imperialis & character Lupareus maior: quibus concessis Acta Sanctorum Martij tot compleuissent tomos, quot mensis iste complectitur dies: adeoque alternis mensibus, aut citius etiam, potuisset aliquis tomus apparari prælo: vti modo intra sexaginta menses, quot a reditu Sociorum in Belgium ad absolutæ impressionis diem numerantur, integer mensis cum omni apparatu & varijs Indicibus absolutus est, & tribus crassis voluminibus, sed minore charactere excusus. Cum tamen primus annus dimidius pene abierit tū a reditu prædicto cōficiēdis negotijs, quȩ per absentiā hæserant imperfecta, & multa noua adferebātur in reditū dilata; tum ipso, qui allatus erat, thesauro ordinando digerendoque, & in rationum tabulas, vt sic loquar, in indices scilicet, referendo sigillatim per partes. Quid quod ipse generalis index, tanto incremēto iam auctior, vsui amplius esse non poterat, nisi eatenus saltem rescriberetur quatenus opus fuit, vt quæque ordine suo secundum Alphabeti seriem reperirentur. Ergo hoc quoque prius absoluendum fuit opus, ceteraque eodem spectantia omnia, & Musæum, tam insigniter locupletatum, distributo per forulos incremento, ad priorem statum atque ordinem redigendum, vt rursum eo vti ad studia sua, perinde atque antea, Scriptores possent. Id autem vbi factum fuit, resumptus in manus est mensis Martius, & magno ardore vrgeri cœptus tam feliciter, vt circa Pascha anni MDCLXV ad prælum venerit Tomus primus, interim dum componuntur alij duo excudendi: sed quem eheu! inchoatum videre Bollandus potuit; absolutum vero non nisi e cælis: vt minime vana plerorūque in hac prouincia præsagitio fuerit, cum Februarius prodijsset, moriturum scilicet Bollandum in Martio, si quidem reliqui menses pari passu, quo primi duo, progrederentur. Eodem respexit post mortem Bollandi eleganti Epigrammate Renatus Rapinus, is qui mira felicitate Virgilium in pastoritio & gieorgico carmine imitatus, Eclogas & Hortorū culturam scripsit, atque de vtriusque styli natura, artificio ac discrimine dilucide disseruit omnia. Est autem hoc quod subijcio epigramma:

Bollandus sacrum fastis dum scriberet annum,
      Mors imperfectum barbara rupit opus.
Mandabat scriptis Diuos, Diuumque labores,
      Et qua quisque olim venit ad astra via.
Scriptori mensis processerat vnus & alter,
      Tertius inceptum cum male soluit iter.
Parce tuo, Bollande, queri de funere: fastis
      Hic demum ipse tuis annumerandus eras.

Porro adiuuantibus eius e cælo precibus, spes haud temeraria est celerius multo promouendos eos, qui super sunt, menses: quādoquidem ab alijs ferme occupationibus liberi Auctores, operi sui vnice permittuntur vacare, & colligendi labor multum est imminutus peregrinatione Romana; quæ si suscepta non fuisset, poterat Martius venire in lucē fortassis ante triennium. Seruet modo valetudinē Deus, ipsamque rempublicam eo in statu, vt animi facultasque Typographis maneat sumptuosam adeo impressionem prosequendi: & sperare audebimus, singulis quinquennijs sexen nijsue mensem deinceps ex reliquis vnum proditurum in lucem.

CAPVT XX
Orandi studium in Bollando: B. V. Mariam, Angelos, Sanctos, res omnes sacras venerantis consuetudines piæ.

[128] Sed postquam reduximus ad Bollandum operique prosequendo admouimus Socios, in quorum ille diu optauerat sinum alias omnes curas reijcere; Deo, Sanctis, sibi deinceps victurus: tēpus monet vt prius quam disserere de morte illius incipiamus, de virtutibus eius colligamus pauca, quibus exornatā animam, summi Iudicis tribunali sistendam, apparauit. Etenim ex illo tempore, quo sospites Socij Antuerpiam tenuere, tam frequens ei de morte breui obeunda sermo fuit & cogitatio, vt istud Simeonis Iusti haud dubie cognosceretur animo identidem suo versare, Nunc dimittis seruum tuum Domine. Hic igitur finis esto labores eius cælo acceptos, Ecclesiæ vtiles, Societati gloriosos cōmemorandi. Facile est quidem ex eisdem cognoscere non tantum raras ingenij dotes, sed ipsas quoque animi religiosissime compositi virtutes multas, quamuis earum ipse esset studiosissimus occultator: nescio tamen quomodo eæ sparsæ per varia effulgent minus, quam si in vnum colligantur, & mutuo quodammodo accendantur splendore; vt prorsus congruum videatur præcipuas aliquas, prout eas familiarior Sociorum & domesticorum conuictus obseruare potuit, explicare hoc loco, & morienti ex ijs coronam contexere.

[129] Studium orationis, per quam omnes in animam inducuntur virtutes, inductæ nutriuntur & incrementum capiunt, fuit in Bollando constans imprimis sedulumque, quodque tot inter occupationes merito admireris, ordinatissimum. Etenim in recitandis singulis Officij Canonici partibus aptiora tempora subsequi tantillum vel præuenire scrupulo sibi nonnulli ducebat, ideoque consueuerat paullo ante meridianum conscientiæ examen Sextam recitare & Nonam: Matutinum vero cum Laudibus haud ante quartam vespertinam. Et in hoc, licet, ob visus imbecillitatem difficultatemque respirandi, solidam ponere horam debebat; noluit tamen admittere consortium Socij, alternatim pronuntiaturi psalmorum versus, lectiones autem omnes recitaturi ipso responsioria subijciēte, iuxta vsum chori in Ecclesia receptum. Cum enim id semel iterumque diuturna suasione inductus fecisset, recusauit deinceps, quod minus hoc sibi, aliter assueto, commodum experiretur ad solitam attētionem & pietatis fructum, quem ex Sacerdotalis pensi persolutione quotidiana summum percipere nitebatur. Tātum autem abfuit, vt propter consueta asthmatis vertiginumque incommoda, licere sibi crederet aliquando ab Officio aut parte illius recitanda abstinere; vt etiam in extremo morbo, cum prorsus impossibile esset vel tentare lectionem, non existimaret acquiescere se debere prohibentibus, nisi consultus Superior dispensare se diceret quoad omnem, quæ forte adhuc timeri posset hoc ex capite, obligationem.

[130] Sacrum faciens, afflabat præsentibus eosdem illos singularis reuerentiæ religionisque affectus, quos ipse compositione vultus ac reliqui corporis grauitate modesta, lentaque & distincta pronuntiatione exprimebat in se. Apparabat fere ad illud sese mentali oratione satis prolixa, & multa deinde pietate agendis Hospiti suo gratijs impēdebat horam plerumque dimidiam. Addictissimus B. V. Mariæ cultor sertum illius, quod Rosarium vocant, recitabat oppido diligēter, & venerationem magnæ illius matris conabatur multimodis promouere, præcipue per libellos pios, quos ex remotis etiam regionibus, vna cum Sanctorum Actis accipiebat. Peruigilia festiuitatum Marianarum publica aliqua prosequebatur pœnitentia: & extrema etiam in ætate Sabbathinum tam constanter ieiunium tenuit, vt huic pietati eius non immerito credamus a Deipara impetratum, quod morbo defunctus sit tribus sabbathinis diebus circumscripto; quorum primus eum affixit lecto, secundus omnibus Ecclesiæ Sacramentis ad vltimum præmuniuit agonem, tertius huic mortalitati exemit, transeuntem vt confidimus ad immortales Superos, quorum non tantum virtutes illustrare scribendo, sed etiam suis in actionibus semper studuit exprimere imitando. Eos autem Sanctos præcipuo prosequebatur & venerabatur affectu, quorum tunc inter manus versabat Acta. Cum vero eadem absoluebat, vltimamq; de ijs paginam relegebat, velut valedicendo atque ad alios cum bona ipsorum gratia transeundo, dicebat: Habent quod suum est, orent pro nobis. Non tamen propterea prorsus desinebat eos inuocare, quibus semel laborem suum studiumque impenderat. Sed eos, veluti familiarius sibi iam cognitos & minori molimine in amicitia retinendos, satis habebat quothebdomadis mensibusue recolere: quia nouorum accessione illud facere quotidie prohibebatur. Certe inuentus post mortem ipsius libellus est, isque admodum tritus, per modum Litaniarum continens mille centum & septuaginta Sanctorum nomina, quorum Acta dederat in Ianuario, vt vel sic primus esset in inuocandis eorum plurimis, qui pridem dati obliuioni ab ipso nunc habent, quod rursum facti sint venerabiles mundo.

[131] Has Litanias ex ipsiusmet relatione scimus annis multis solitum quotidie recitare: sed accedente ad Ianuarium Februario, cum videret fieri non posse, vt huius quoque mensis Sanctos simili modo honoraret, excrescente nimium eorum numero; alias sibi praxes excogitauit, quibus vtrisque posset facere æqualiter satis. In sancto quoque Missæ sacrificio, solebat exprimere ad orationem, A cunctis, nomen Sancti, de quo erat isto die scripturus: sed facere desijt, postquā id ne fieret contraria prohibitione cautum intellexit. Sanctorum generales Litanias, ad quas omnes quotidie conuenimus ante cœnam, ne forte audiret mutilas, aut serius adueniens alijs turbamento foret (neque enim poterat propter herniam, nisi adminiculo fultus aliquo, inflectere genua) præueniebat campanæ signū, & antequam ceteri aduenirent ad hanc communem orationem, religiose se in genua componebat. Eodem ex affectu asseruabat suffragia Sanctorum menstrua, quæ inter nos de more distribuuntur: quorum ingens numerus descriptaque pari multitudine eorum nomina, pro quibus orare præcipiebatur, credibile faciunt omnium, quotquot sic accepit, habitam esse ab eo rationem accuratam, nec non obligationis ista sibi sortitione iniunctæ. Idem cum sciret solitos esse nostros in Italia atque alibi recitare Officium sacrumque de Sanctis earū quas incolunt diœceseon; præcipue suasit, vt talis vsus etiam in nostræ prouinciæ consuetudines induceretur: vtque persuaderet efficaciter, componere cœpit propriorum domui huic festorum directoria, eademque facere perseuerauit, cum qui curam talem in se susceperat, aliquando abesset. Similiter Sanctorum eorum elogia, de quibus ob corpora huc translata vel insignes Reliquias festum peculiariter celebrat Professa Domus Antuerpiensis (quod omnino vigesies & octies facit) ante martyrologium recitanda confecit Bollandus; &, ne ab Anagnostis per obliuionem prætermitterentur, præcauebat diligenter, quamdiu eorum curam habuit.

[132] Maximo etiam & peculiari cultu Sanctos honorabat Angelos, de quibus paruas quasdā Litanias recitabat frequenter; & in propositis exercitiorum tempore scriptis, multa leguntur de illorum & eius, quæ Angelorū Regina est, inuocatione crebra. Quod autem hoc in genere faciebat ipse, etiam alijs vt facerent fiebat Auctor, siquando occasionem nanciscebatur. Ita cum Socijs ex Italia in Galliam transituris memoriale quoddam scriberet rerum ab ijs obseruandarum itinere reliquo; Primo, inquit, sedulo implorandum auxilium Angelorum custodum in itinere per Alpes & in periculosa traiectione fluuiorum. Nec frustra monuit: nam quamuis inter curas occupationesq; tam varias huius moniti non satis infixam menti haberent memoriā; ipsius tamen pijs ad Angelos fusis precibus existimant se ereptos ab euidentissimo submersionis periculo, quando Camberio appropinquantes temere tentauere vadum per Larchi fluminis lutulentas lateq; diffusas aquas. Cū enim tenaci ipsius limo primū vnius ipsorum equus, tum ipse eques pedibus frustra transiturum se sperans, sic hærerent immersi, vt fuerint necessario perituri, nisi mature succurreretur; Deo volente factum est, vt in loco procul a conspectu domibusque remoto, per eorumdem vestigia sequeretur cum familia sua in equis loci Dominus, qui S. Albani Comitē se dicebat. Hic conspecto eminus periculo progredientium e Societate Iesu Patrum, in qua filium habebat & consanguineos alios, accurrit concitus; quosque, obstrepentibus aquis, multo clamore auertere nō potuerat, ne in eas profundius sese inferrent; per Prætorem suum, alio loco minus formidoloso transire iussum, ac deinde posita vestium inferiorum parte accedere ad porrigēdam manum, discrimini eruit periclitantē: post quem etiam in pedes erectus equus est, & per frenum magno nisu eductus ab alijs: atque ita omnes demum per notum indigenis vicinumq vadum, in eam, a qua male recesserant, ripam deportati sunt. Accidit autem hoc quoque mirabile: quod non tatum equus, de quo actum omnes arbitrabantur, eductus sit e salebris, quibus ad aures vsque iacebat immersus, vna cum alligata super dorsum ad ephippium sarcina grandiore, modica dumtaxat parte extante ab aquis: sed ipsa quoque sarcina, ad ignem explicata vt siccaretur, exhibuerit integra & nulla sui parte madefacta rariorum Martyrologiorum Actorumque ecgrapha cum quibusdam Sanctorum imaginibus, licet cetera circūcirca omnia sic peruasisset aqua, vt, præter iam dicta nulla chartarum vel linteorum particula sicca inueniretur. Huius igitur diuini erga se beneficij memores Socij, ipsum quod penes se tunc habebant Magistri sui memoriale grati asseruant: & illius quoque precibus factum credunt, tum quod iumentis subinde collabentibus, aut ad præcipitia declinantibus, vel vehicula euertentibus nusquam grauius læsi sint; tum quod inter tot itinerum, studiorum, vigiliarum labores, in tanta cæli cibique ac potus varietate, nusquam morbo aliquo diuturniori debilitata sit valetudo sua: cui tamen, Deo Sanctisque freti, minime parcere vel norant vel poterant, nisi cum maximo tēporis, & eorum, propter quæ iter susceperant, negotiorum dispendio.

[133] Curabat etiam P. Bollandus vt a Summo Pontifice impetraret per amicos Indulgentiarum in pios fideles distribuendarum numerum aliquem, quotiescumque Sancto aliquo canonizato audiebat earum petendarum esse occasionem; sicuti cū Diuis inscriptus est S. Thomas de Villa-noua, & nunc recens. S. Franciscus Salesius: sub cuius nomine acceptas benedictiones, ipso quo extrema Sacramenta suscepit die, in singulos Socios, tunc Antuerpiæ per tria domicilia partitos, distribui iussit. Aliarum quoque sacrarum rerum æstimator summus, non modo benedictam aquam in Musæo & cubiculo volebat habere semper; sed foris quoque, si quando in suburbanum veniebat, prouidebat vt esset, vel ipse conficiebat, in egressu ingressuque consuetus eadem se aspergere. Si quid mittebat alio vel alicunde mittendum expectabat, id vt saluum perueniret, volebat vel ceram benedictam vel Sanctorum adiungi icunculas aliquas, ceterisque, vt idem facerent, serio inculcabat: effectu optimo, cum nesciamus vnquam perijsse scripta vel libros, in quibus id ab eo, aut ex præcepto eius ab alijs, fuerat obseruatum. Carauacanas etiam Cruculas ex Hispanijs petebat studiose ac numero magno, & ipse earum vnam gestabat ad collum cum reliquiario, quod cera benedicta & pulueribus Martyrum Romanorum ac sacris quibusdam numismatis instructum habebat ex vili materia, artificio nullo. Vt mirati vehementer domestici sint, in eo non contineri saltem spectabiliores & celebriorum Sanctorum Reliquias alias: cum tales ad se missas sæpe daret alijs, in oratorio ornatiori aut etiam publico honorifice collocandas, & quasdam conseruaret in scrinijs simili vsui destinatas: quod non satis decorum crederet, suo abditas gestare in sinu, quæ palam expositæ multorum possent pietatem accendere. Etenim Sanctorum lipsana venerabatur impense, plurimamque libenter dabat operam, vt eorum corpora templis nostris exornandis impetrarentur. Ita per P. Nicolaum Lancicium obtinuit Sanctæ Virginis Martyrisque Honofriæ corpus integrum: quod cum suæ Prouinciæ vindicare vellet vir quidam, in ea ac tota Societate auctoritatis permagnæ, alio substituto; fortiter, ne id sibi licere crederet, Bollandus restitit: & pro secundo quod item Virginis ac Martyris esset habendo, tamdiu Romæ institit, donec eo profectus Prouincialis P. Guilielmus de Wael, negotium Bollandi diligentia confectum reperit, & S. Rufinæ corpus auexit ex Vrbe: quod vna cum priori S. Honofriæ egregia Domicellarum Haut-appeliarum munificentia, argenteis duobus magni ponderis & artis ferculis inclusum, solennioribus festis exornat altare Mariani sacelli, quod ab eisdem memorabili ad posteros liberalitate fundatum, & exoticis totum conuestitum marmoribus, inter augustiora & visu digniora Belgij sacraria numeratur.

CAPVT XXI
Mortificatio, obedientia, zelus, caritas Bollandi.

[134] Pie crudelis in suum corpus, licet hernia, calculo, alijsque doloribus vexatum satis, vtebatur oblongo ex horridis pilis cilicio, per modum tunicæ brachijs truncæ defluente ad genua: item contexto æneis filamentis flagello, funiculisque nodosis atque inserto ferreo aculeo asperis, nec non acutissimis armillis: quæ omnia, crebro attrita vsu & elicito rubentia sanguine, circa lectum eius reperta post mortem sunt. Adhæc vt Crucifixo sese inter orandum conformaret, expandebat sȩpe in crucem brachia: idque nonnunquam in refectorio publice circa maiora Domini nostri festa, alijs alias pœnitentias obeuntibus. Quam esset amans Societatis & institutorum eius, multipliciter demonstrabat, propugnans ea totis viribus, neque se præsente aliquid iactari patiens, quod illis quomodocumq; aduersaretur. Eodem ex capite omnem improbabat contra priores probatosque vsus inductam propositamue nouitatem, nec sine displicentia summa audiebat inuehi ab aliquibus sententias nouas in Philosophorum vel Theologorum scholas, aut nostros in eas propendere; quantumuis alias ipsi carissimi essent: maxime si sciret præiudicium aliquod contra eas latum ab auctoritate maiori publice priuatimue. Erat enim Superiorum obseruantissimus: & quāuis ad eum, propter eximiam erga omnes caritatem, suas sæpe domestici referrēt difficultates, consilij vel auxilij caussa; præfabatur tamen libere atque aperte, quod nollet vllatenusse ingerere regimini Superiorum, ea re salua, omnia facturum quæ afflictus posset desiderare.

[135] Eorumdem autem Superiorum mutationi, deliberationibusque circa eam rem Romæ instituendis, nec ingerebat se neque nomen suum ab alijs patiebatur misceri: cum diceret perinde sibi esse quemcumque Deus atque Societas Superiorem dedissent: tantum orare frequēter communem Dominum, quiscumque Domui præficeretur (siue is addictus suis studijs esset sine non) vt is talis esset, qualem Societatis instituta requirunt & commune bonum. Itaque licet non ignoraret quanta esset sua apud Præpositos Generales existimatio, quantique suum illi iudicium facerent; de rebus tamen ad Prouinciæ aut Domus regimen publice priuatimque spectantibus, nūquam scripsit Romam, nisi cum Consultor Domus huius Præposito additus, ex regula scribere tenebatur. Et hāc summam hoc in genere abstinentiam ipsemet Bollandus in quadam epistola anno MDCL mense Februario, eisdem propemodum verbis indicauit: sed & Romana tabularia & qui eis præfuerunt Assistentes, Secretarij, ac Substituti eorum, testabuntur. Vnica quippe circa Superiores cura ei fuit, eorum sartam tectamque seruare auctoritatem apud subditos, & eisdem apud Deum felicis quietique regiminis gratiam feruenter exorare; sæpe supplicans, vt Prouincijs, Domibus, Collegijs Societatis de Prælatis idoneis zelosisque prospiceretur, per quos & debitorum subleuari onera, & communia commoda promoueri, & disciplina regularis posset cū proximorum ædificatione efflorescere.

[136] Simil zelo pro Religionis Catholicæ veritate ac puritate & decertabat ipse, cum res ferret, aduersus hæreticos; & alios eadem in palestra magis ex professo luctantes iuuabat animabatque; sæpe, ast numquam frustra, requisitus, vt vel contra errores scripturis suggereret opportuna librorum auctoritatumque ex historia sacra petitarum præsidia, vel quæ scripserant distribueret per amicos: quamuis id facere ipse non posset sine aliquo pecuniarum impendio, temporis vero & laboris, ob epistolarum hac caussa scribendarum accipiendarumque frequentiam, longe maximo. Ita rogatus a Siluestro Petrasancta, cum hic orthodoxam religionem esset propugnaturus contra hæreticam & impiam Petri Molinæi epistolam, plurima discussit antiquiora monumenta, e quibus supersunt varia de S. Georgio Megalomartyre, Socijs etiam profutura ad diem XXIII Aprilis. Ita in celebri controuersia Louanij anno MDCXL excitata ab ijs, qui facilem sibi de orthodoxa fide victoriam promiserant, si telum, sub Augustiniani nominis grata specie fallaciter occultatum, per Societatis nostræ latus torquerent in matris Ecclesiæ viscera, monitus de publico priuatoque periculo Prouincialis, & prudēter veritus, ne vicina quoque Belgio regna inficeret veloci contagio pestis, quæ tanta hic incipiebat vehementia grassari; Bollando potissimum dedit in mandatis, vt quos alibi ex nostris norat ad ferenda laborantibus subsidia idoneos, eosdem admoneret tempestatis hic excitatæ & ad ipsos mox deferendæ. Etenim quod in Hispania Ioannes Martinez de Ripalda in suo de Ente supernaturali opere, quod tunc sub prælo versabatur, obtulerit gentilibus suis antidotum, quo contra venenum munirentur, si eo forte aspirarent nouatores, sacræ Inquisitionis metu non satis absterriti: quod Franciscus Anatus, nunc Regis Christianissimi Confessarius, tunc Theologicarum rerum Tholosæ Professor, cœperit calamū stringere ad Ecclesiæ defensionem; quod Dionysius Petauius Parisijs ex suis auditoribus vnum præ ceteris aptissimum iudicans Stephanum de Champs, Collegij Claromontani ibidem nunc Rectorem, probe instructum animatumque eduxerit in campum, tam illustribus deinde trophæis nobilitatum; hortante & instigante Bollando factum est: per quem illi primum, tum ipsum quo blasphemum dogma continebatur librum, tum deproperatas Louanij aduersus eumdem positiones cognouere: plurimis litteris vltro citroque super hac re commeantibus, quarum adhuc multæ apud nos extant. Postquam vero precipua quinque nouæ hæreseos cornua Innocentius X Pontifex Maximus Vaticano decussit fulmine, multam sæpe operam dedit Bollandus, vt & ipsius Apostolici decreti exemplaria & ad huius defensionem scripti impressique aduersus recalcitrantes libelli per hanc vicinasque prouincias diuiderentur, vsui ad propugnandam veritatem futura.

[137] Zelo fidei tuendæ succedat zelus animarum, ad virtutes Christiani nominis professione dignas promouendarum vel ab erroribus ad Catholicæ veritatis agnitionem reuocandarum. Hunc procurandis iuuandisque missionibus, ad eum finem ordinati, Bollandus sic declarauit; vt appareret non fuisse eius electione factum, quod quietæ potius scriptioni, quam operosæ actioni esset destinatus. Nam Missionariorum sibi cōmendata negotia sedulus procurator exequebatur: & cum ad nouam aliquam expeditionem suscipiendam opera eius requirebatur (vt requirebatur sæpe, propter multiplicem regionum personarumq; notitiam) semper inueniebatur prōptissima. Sic cum Bergas ad Zomam aliquando in oculis haberet Prouincialis, vt nouæ missionis egentes, & opportunas fructui magno, colligendo ex adiuuandis Catholicis & hæreticis conuertendis: curauit Bollandus per amicos seculares labore multo, receptores, fautores, diuersoria & quidquid aliud requiri primis initijs posset; vt per ipsum, mediaque curata minime steterit, quo minus istuc Societas ingrederetur. Cum item apud Moschos Hollādus quidam nobilis fundare missionem decreuisset, & res factibilis videretur, quod sub Hollandi nomine & inter Hollandos Catholicos facile latere istic e nostris aliqui & habitare possent: per sibi notos in vicinis Prouincijs diligentissime egit, vt ex ipso loco disceret accurate quæcumque scitu & obseruatu necessaria erant, de ijsque Superiorem edoceret. Eos qui versantur in Indijs, tam Orientis quam Occidentis, quomodo Bollandus quotiesque adiuuerit, non obscura coniectura assequi possumus ex litteris, inde ad ipsum datis non raro per eos, qui ipsius hic fuerant caritatem experti, vel vsque eo delatam fama ex aliorum sermonibus nouerant. Cognitioni nostræ propius Quat-mechelen adiacet, Leodiensis Campiniæ pagus, patria Ioannis weyer Sacræ Theologiæ Doctoris, eamque multis annis in Bohemia professi, & intima amicitia cum Bollando coniuncti. Qui terræ natalis curam amoremque nequidem in tanto regionum interuallo deponens, litteras frequentissimas dedit ad Bollandū, & per eum multa ibidem curauit ad Dei honorem & spiritualem incolarum vtilitatem. In his fuit tabula S. Ignatij, artis & pretij non contemnendi ab insigni penicillo: deinde S. Francisci Xauerij Confraternitas, per Missionarios huius Domus ibidem instituta, cum egregio fructu pluribus iam annis iterato, non tantum inquilinorum sed etiam accurrentium vndique ex circumiectis pagis accolarum, ad inuocationem Sancti huius Thaumaturgi, & Indulgentias eidem loco a Pōtifice impetratas, ad honorem magni Indiarum Apostoli promouendum; qui ibi nunc & altare marmoreū habet, & frequentissima miseris confert beneficia sanitatum: plurimum ad singula cōferente & prima quadamtenus fundamenta iaciente Bollando. Quorum aliorumque beneficiorum ergo, tum publice in dicti P. Ioannis Weyer contribules, tum priuatim in consanguineos eius collatorum, nomen promeruit non tantum amici, sed & veri parentis, in epistolis illius, quæ de Bollandi obitu sic nos consolantur, vt simul gratulentur de obtenta, prout confidere audet, gloria.

[138] Eximiam Bollandi caritatem tot quot supra protulimus exempla meridiana luce clarius demonstrant; procul quidem positis exhibita omnia, sed quæ satis ostendant, quam prompta necesse sit officia eius erga præsentes fuisse. Quis filium amicumue in exteras missurus regiones studiorum caussa, P. Bollandum poposcit commendatitias, & plus quam sperarat ab eo non retulit? Norunt multi, qui sunt experti, & sciunt quam subinde nō vnis litteris, nec semel scriptis opus fuerit, dum expensarum rationes & pecuniaria cambia vltro citroque excipiuntur, subortæ complanantur difficultates & tricæ, curatur vt in virtutum ac litterarum studijs continerentur & promouerentur adolescentes. Quis externarum Prouinciarum hospes aduenit Antuerpiam, cui per se Sociosue suos non exhibuerit officia omnia, quæ Prouinciæ nostræ erga exteros humanitatem eisdem poterant commendatam reddere? Quis Sacerdotum aut laicorum Fratrum in valetudinario decubuit æger, quem nō sæpius in hebdomade visitarit? Deprædicabat hanc eius in eo genere assiduitatem P. Demsterus, Scotorum Romæ in eius nationis Collegio postmodum Rector, Antuerpiæ per plures hebdomades infirmus; & cum inciperet cōualescere, prolixis sæpe Bollandi colloquijs recreatus: sic vt ipse non caperet, quomodo tanta caritas cum tot occupationibus posset consistere, quantam ab otioso homine vix alias expectasset. Deprȩdicabat eamdem etiam P. Eustachius Paganus Neapolitanus, a Tirolensi Archiduce in Hispaniam & Belgium missus, prolixiori etiam tempore curatus Antuerpiæ: qui vt aliquam benefico erga se viro redderet vicem, conciliauit ipsi amicitiam R. P. Caroli Zangrij, tunc Neapolitani Prouincialis, postea Assistentis Italiæ & Vicarij Generalis, nec non P. Antonij Beatilli, Auctoris historiæ D. Nicolai Myrensis, Barrij in Apulia quiescentis; virorum eximiæ sanctitatis laude illustrium, per quos insigni de Sanctis Neapolitanis thesauro auctum musæum Bollandianum est. His merito adiungendus est Adm. R. P. N. Goswinus Nickel: hic anno MDCXXXVI Antuerpiam excurrens, post gestum prima vice Rhenanȩ Prouinciȩ magistratum supremum, cum sua opinione diutius remanere cogeretur difficili detentus podagra, quantum a Bollando solatij acceperit, non desinebat etiam deprædicare iam senior & totius Societatis Præpositus Generalis. Quia autem eodem tempore obseruarat, Ianuario infra prælum sudante, quam improbo continuoque labore vrgeretur editio, etiam diebus & horis ijs, quas alij ex Superiorum religiosa indulgentia hilariter colloquendo vel ambulando impendebant; valuit accepta proprijs oculis experientia, quemadmodum deinde Socijs professus est Romæ, quo minus aures præberet nonnullis, ferme otiosum quirantibus cum Socio suo Bollandum.

[139] Quid nunc humanitatem illam ipsius commemorem, qua omnes cuiuscumque conditionis atque ætatis, quacumque de caussa accedentes, admittebat audiebatque; nullo vnquam signo ostendens vel importunam vel fastidiosam alicuius sibi præsentiam accidere? Quotquot nostræ Prouinciæ Socij hoc ex capite virum nouerunt (quis autem credi potest non nouisse aliquando, cum neminem negligeret vēl contemneret) oportet vnanimi fateantur consensu, haud facile inueniendum quemquam in hac virtute Bollando parem, nedum superiorem. Quare de eo sic scripsit emeritus Theologiæ Professor, P. Ludouicus de Schildere, propter maximam librorum notitiam cum veniebat Antuerpiam apud Bollandum frequens: Miratus sum sæpe benignitatem ipsius, quando scriptis suis occupatißimus, admittebat aduentantes ad se magna comitate & affabilitate. Prudentia eius in scribendo summa fuit, cum, quod sciam neminem vnquam vllo epistolarum suarum verbo offenderit Doctrinam ipsius historicam deprædicat mundus vniuersus, sibi gratulans inuentum esse eum, qui e tenebris educeret abscondita, obscure scripta expoliret, & plurimam vbique ambiguitatem ex antiquis monumentis eliminaret. Hæc ille: ac alius quidam totius Prouinciæ haud ita pridem moderator, obsequendi & gratificandi studium, cum summa humilitate & affabilitate coniunctum, prȩcipue cōmendabat. Et vero ita superabat omnem hac in parte virtutis communis modum, vt primo quolibet affatu accedentes raperet in amorem sui.

CAPVT XXII
Extremæ lucubrationes & morbus vltimus Bollandi.

[140] His alijsque virtutibus (quæ, quales & quantæ fuerint, renum ac cordium scrutator Deus æstimare nouit, & æstimatas digna mercede remunerare) nec non exercitijs spiritualibus, accuratione, vt alias semper, quam maxima obitis, ad mortem pie obeundam præparatus Bollandus, paullatim deficere atque languescere cœpit: sic vt extremis vitæ mensibus nulli alicuius momenti studio animum posset intēdere amplius. Modo angustiati pectoris premebatur molestijs, nunc capitis vertigine laborabat: sæpe debilitatem totius corporis summam sentiebat, sæpe prægrauabatur somno, eo molestiori, quod Horarum Canonicarum lectionem cogeret identidem interrumpere, in eaque duas tresue horas ponere. Querebatur etiam deficere memoriam, etsi eam ad stuporem omnium in recreatione communi adhuc firmam proderet vegetamque. Nempe magnorum ædificiorum reliquiæ, etiam in ruinis, admirabilem ostendunt seruantque firmitatem, ita vt in eis consumendis vires omnes suas videatur tēpus exhausisse. Querebatur tamē, nec sine caussa: pridē namq; cum Socij pararent in Italiā discessum, examinādis S. Suiberti Actis pro primo die Martij dare cœperat quidquid habuit liberi temporis, quod sane fuit permodicum, maxime postquam Socij recessissent: sed quadam implexarum quæstionum indagine cinctum se inuenit, quas inter tot negotia, in senem solitariumque vndique incurrentia, haud ita potuit extricare, quin totum vsque ad reditum ipsorum triennium hac in re vna absumeret, nec paruam biennij post secuti partem. Hic tamen commentarius, quia in tantam excreuerat molem, vt metus esset ne lectori prolixitate nimia fastidium pareret confusionemque; debuerunt ex Censorum Sociorumque iudicio multa contrahi, multa etiam prorsus aboleri: magnæ quidem illa doctrinæ plena, sed ad propositum haud adeo necessaria, cum paucioribus posset euidenter ostendi, tota illa quæ sub S. Marcellini nomine apud Surium aliosque leguntur Suitberti Acta, purum putum esse figmentum, anistoriæ erroribus scatens propemodum infinitis, quos a coæuo, vt ipse se mentitur, Auctore prodijsse, prorsus sit impossibile. Frustra certe in ijs vel excusandis vel a parte, vt rebantur, sinceriori sequestrandis, torserunt se Scriptores omnes huius ac superioris seculi; dum contenti interpolata deprauataq; concedere, aperire non audent fœtidissimam illam tot pene mendaciorum vomicam, quot inibi articuli seu paragraphi continentur.

[141] Ergo fatigatus fastidioso illo contentiosoq; labore, eo magis quod amicos quosdam suos videbat pro Pseudo-marcellino illo, velut pro aris focisque certare; primum quidem aliorum Sanctorum Acta, a se ad eūdem primum diem elaborata, recognoscere cœpit ad noua illa monumenta, quæ peregre reuertentes Socij de ijsdem aduexerant. Deinde S. Casimiri Poloniæ Principis Vitam aggressus est illustrare, suadentibus Socijs; qui sciebant horum caussa plurimas ab eo litteras Vilnam & in Poloniam missas, ipsumque istarum historias gentium plene perspectas cognitasque habere. Sed in illo finiens hymno, quo Sanctus ipse solitus fuit Mariæ laudes omni die dicere, tanto cum labore difficultateque eam commentationem pertexuit, vt negauerit posse se post hac amplius aliquid maioris moliminis aggredi. Nec vero aggressus deinceps est: nam ad relegenda Sociorum scripta conuertens animum, suum de singulis cœpit ferre iudicium. Sed hic quoque ex diuturna lectione fastidium ei inconsuetū obrepsit: maxime quia caligantes oculi suum maligne præstabant obsequium. Ad extremum igitur in serie prætermissorum ordinauit paucula: adeo vt vere dici possit istic studiorum suorum metas (nam postrema hæc, diuerticula potius fuere quam studia) eum attigisse, vbi nullum inuenturus esset admirandi amandique finem, in amabilissima speciosissimaque omnium creaturarum, Dei, inquam, genitrice Maria: deducente ipsum ad communem Dominam Casimiro, cui semper specialiter fuerat deuotus Bollandus; vtpote Virgini & Virginum Reginæ, ob prælatam vitæ ipsi virginitatem, longe carissimo.

[142] Itaque die XXIX Augusti, cum mane adhuc sacris operatus esset, redijt ad commune Musæum ex more, oppido se fatigatum querens: post meridiem vero cum responsum aliquod mittendum Coloniam per Sociorum alterum expediuisset (iam enim hebdomadibus aliquot litteras scripserat difficulter, & quas scripserat negabat a se legi posse) ad cubiculum abijt Vesperas Completoriumque dicturus. Illis finitis, rursum rediuit ad musæum, sed adeo debilis, vt negaret se posse adiuuare in emaculando folio, quod a typothetis allatum fuerat; omnino præter consuetudinem suam, cum ante hac numquam esset passus, nisi saltem se audiente, quidquam relegi & vltimo expediri ad prælum. Erant hæc initia morbi, paullatim ad caput ascendentis: quo non obseruato, ad negotia quædam abiere Socij, ad cubiculum ipse. Sed paullo post rursum ex eodem egredi visus est, manusque ad parietem proximum applicare palpabundas, quasi sustinere se niteretur a lapsu. Accurrere illico, qui haud longe stabant, & suis excepere brachijs iam prorsus e mentis statu emotum, nec quidquam apte respondentē, ignarumque quid sibi vel vbi esset. Quare in Musæum ab illis, inde in proximum cubiculum deductus molimine magno, videbatur in apoplexiam incidisse, & intra paucas horas moriturus: sed discussit periculum ex aperta Medici iudicio vena elicitus sanguis, qui admirationi fuit omnibus, tam sanus repertus ac si pueri quinquennis fuisset. Itaque Franciscus Maria Florentinius, laudatissimus apud Lucenses Medicus, de quo nos alibi iterum, vt morbi huius symptomata intellexit, pro insigni sua in eiusmodi rebus experientia iudicauit. Sanctum viuidumque senem eo apoplexiæ genere esse extinctum, quo S. Hieronymus in Chronico narrat sublatum Valentinianum egregium Imperatorem: nimirum ex sanguinis per hiantem venulam eruptione super cerebri meninges, vbi deinde putrescēs febrim letaleq; coma excitauerit. Ita plures inquit, apoplexias fieri in mortuorum dissectionibus obseruaui; præcipites, si vas grande adapertum fuerit; lentas magis, si vas paruum.

[143] Est autem menti suæ vtcumque restitutus Bollandus, simul vt abundanti sanguine leuatus fuit, sed absque memoria rerum paucas ante horas actarum. Visus est etiam sat bene habere, nisi quod esset vehementer debilis; adeo vt nihil impediretur vltimo Augusti die sacram Eucharistiam deuote suscipere, & Romam ad Congregationem Procuratorum abeunti P. Francisco l'Hermite hilariter alacriterque valedicere. Verum post secundam a meridie eiusdem lucis horam, difficili recurrentis febris paroxysmo inuasus est, tertioque similiter morbi die, qui secundus Septembris fuit; sic vt iam constaret tertianam esse, sed ita vehementem, vt semper vsu rationis priuaret, quotiescumque accederet. Ea solutus proximo die Iouis, ad inferius valetu dinarium descendit, satis, vt tum quidem videbatur, robustus: sed cum eodem die nouus accessisset paroxysmus, quasi duplicis tertianæ indicium, numquam exinde liber a febri apparuit: etsi ad stata paroxysmorum tempora grauius affligeretur, nō absque periculo imminentis lethargi. Quare iudicatum fuit non esse differenda diutius extrema Sacramenta: quæ ei ad omnia prȩsentissimo sunt collata, in Patrum nostrorum Fratrumque corona, die V Septembris, secundo quo in morbum inciderat Sabbato. Post hæc ad febrim accessit singultus perquam molestus; conuocatique ad iudicandum succurrendumque, si fieri posset, plures medici, de vita actum iudicabant; tentandum tamen, si quid per enemata afferri posset subsidij vitalibus, obstructione præfocandis. Sed cum frustra essent clysteres adhibiti, peius etiam illa nocte habuit, sic vt sequenti mane reuersi medici animam agere existimarent. Releuatus tamen præter spem omnium, postmeridianum tempus etiam hilariter egit, & blande excepit quoscumque aduenientes. Vesperi autem genuflexis ante lectum Socijs, & Magistri optimi benedictione extremum signari postulantibus, eamdem impertijt magna cum præsentia animi, verborum exquisitorum efficacia, & internæ expressione humilitatis. Deinde sub primam post medium noctis horam suscepit Eucharistiam, vt nocte etiam præcedenti fecerat, itemque sequentibus duabus noctibus, deficiente paullatim natura, nec quidquam operantibus medicamentis. Mirabantur medici in tanta febrium singultuumque vehementia adhuc eum viuere. Vixit tamen ad finem fere tertij Sabbathi: & quidem sui ac rationis compos toto die Veneris mortem præcedenti: quando circa noctem denuo rogatus a Socijs vt benediceret, ægre consensit: iam tempus esse significans, quo sibi potius illi deberent bene precari.

CAPVT XXIII
Pridem paratus mortem obit Bollandus. Exsequiæ a Religiosis Ordinibus varijs celebrantur.

[144] Ad vltimam vsque noctem, quæ fuit inter sextam feriam & Sabbathum media, omnes ad se venientes cognoscebat Bollandus: & ad cunctorum respondebat interrogata, quamuis impedita multum voce & difficulter intelligibili. Annuebat iaculatorijs precibus pie sibi suggestis, & interdum vel repetebat eas vel addito verbulo exaggerabat. Crucifixo auide figebat oscula, & ad cælum pie suspirabat. At XII die Septembris iam inde a nocte media & loquelam amiserat, & potestatem mentis suæ exteriori signo exprimendæ. Die vero iam ad meridiem deducta, cum fugiente prorsus arteriæ pulsu animam agere crederetur, recitatæ sunt consuetæ pro agonizantibus preces, & semel iterumque repetitæ. Quas inter adstantium alicui venit in mentem, committendum non esse, vt nulla vel ex morientis vultu exciperetur imago viri, ita celebris in vita & magis post mortem celebrandi. Negabant Socij vnquam id placuisse viuo, nec passurum esse morientem, si sua esset in potestate, aiebant. Inductus nihilominus ad moribundi lectulum pictor est, Philippus Fruytiers, magni Rubenij olim discipulus: & vltima qua vtcumque vixit hora, excepta sunt vultus venerandi lineamenta, qualia in isto articulo poterant & sufficere videbantur efformandæ studiosius operiosiusque imagini; cui postea in æs incisæ versus sequëtes aptauit domesticorum aliquis.

Bollandi vultum muta sub imagine, sculptor,
      Ingenium scriptis explicat ipse suis:
Sanctorū hoc geminis distincti mensibus Actus,
      Tertius hoc Martis mensis & Acta probāt.
Tertius, heu! idēmque seni labor vltimus, annos
      Quem doleas operi non habuisse pares:
Sed dabit hos Socialis amor: sic scribere perget,
      Omne, suum finem donec habebit, opus.
Ast animi speciem si possent taliter æra
      Reddere, vti vultus illa referre queunt,
Pauca forent Socijs condenda volumina, quādo
      Unica pro multis esset imago libris.

[145] Expirauit Bollandus sub horam quartam secundum meridiem, cum vltimo resumerentur extremæ pro agonizante preces, & tertiam iam horam cessasset omnis arteriarum pulsus, nec nisi exigua reciprocati per halitum spiritus motione viuere cognosceretur: sic vt somno, quam morti similior videretur hic exitus e vita, & ipse admirabili eius dilatione comprobasse crederetur factum pictoris, quod viuentis humilitas semper improbauerat. Quin & post mortem fauere visus est, prima illa lineamenta viuis exprimenti coloribus, supplentique ea quæ iam deleuerat prorsusque immutauerat status morientis. Nec dilata pictori ipsi merces sua est, vtpote cui gratia obtigit pientissime sicut vixerat moriendi, statim atque manum extremam imagini, nonnullisq; exinde sumptis ectypis imposuit; eo, vt confidimus, translatus, vbi nunc meliorem animȩ Deo fruentis vultum iucundius contemplabitur. Porro imago hȩc, quamuis sub extremum spiritum designata fuerit; non tamen extremam illius ætatem perfecte refert: sed iuniorem aliquanto quam erat ea in quæ mortuus est Bollandus. Cum enim pictor hic nullam præstantissimi viri haberet animo impressam ideam, nisi quam ante complures annos hauserat ex vegeto tum optimæque habitudinis vultu, tali Bollandum effinxit specie, quali eum tunc fuisse meminimus, & optassemus semper manere nulla ætatis damna sentientem. Sed nēpe, vt Possinus, Societatis nostræ Historiographus, de eo rescripsit; cælum hunc viuum inuidit terris, aut potius sui ad se traxere Sancti; repræsentaturi mercedem vigiliarum & exantlatorum ingentium laborum in eorum & Dei procuranda gloria. Acquiescere, inquit, necesse est beneplacitis diuiuis & sensum iacturæ nostræ leuiorem facere gratulatione felicitatis eius. Hanc maximi illius viri verissimam cogitationem, quod attinet ad Sanctos sibi suisque cœtibus Bollandum iungere affectantes, P. Franciscus Vauassor, cultissimæ inter Gallos elegantiæ Poëta, sic expressit:

De Scriptore suo Diui certamen habebant,
      Tempora quæ vitæ, quam diuturna darent.
Pars maior, saluum in terris superesse volebat,
      Longius vt cœptum prosequeretur opus.
Pars minor ad suprema poli conuexa vocabat,
      Vt caperet scriptis præmia digna suis.
Finijt hanc litem qui solertissimus vnus,
      Et dedit ad comites talia verba pios:
Iusta viro, Superi, et merces iam debita, cælū est:
      Si pergat, quid, ei quod tribuamus, erit?
At si desistat, si quædam infecta relinquat;
      Nonne sat vnius mox duo munus agent?

Agent vtique; si (quod non tam a natura ingenioque suo quam ipsorum Sanctorum & Sanctos amantium intercessionibus sperant) fiat in ipsis spiritus Bollandi duplex: spiritus doctrinæ & pietatis: vt plus quā duplici, quȩ adhuc superest, parti laboris facere possint satis, dum vita & vires patientur.

[146] Nunc vt ad Bollandū reuertamur, mortuus est is optato sibi nec improuiso tēpore. Inuentus est enim in mensa, ad quam studebat, libellus P. Francisci Poire de methodo bene moriendi, ad dexteram; ad sinistram vero supra laudati Bernardinorum reformatorū Generalis Bona Manuductio ad cælum. Proposita quoque in vltimis exercitijs spiritualibus scripta, aliud fere non continent, quam quomodo se vellet ad mortem religiose obeundam parare. Superiori indicanti sub initium morbi, periculosum eum videri, e quo fortasse non resurgeret; respondit, se sane nunc libentissime mori: petijsse aliquando, dum anno MDCLXI aliquo in discrimine vitæ iaceret, vt sibi vita protraheretur tantisper, dum reduces ex Italia Socios videret: eo voro abunde potitum, nihil habere amplius propter quod diutius optaret viuere: gratias agere Deo, cuius beneficio in Societate Iesu vixisset ac moreretur; cetera prudentissimæ eius dispositioni relinquere. Idque sic fecit vt totis illis quatuordecim diebus nullam de studijs suis, nullam de allatis litteris, nullam de negotijs vllis admiserit feceritue mentionem; nisi quod semel iterumq; monuerit Socium, necdum persolutam mercedem esse ei fabro, qui vinculum herniæ continendæ reparauerat. Mortuum Bollandum sic Domus nostra luxit, vt vitam ei magnamque in cælis ominaretur gratulabunda felicitatem: quia tamen inscrutabilia sunt iudicia Dei, qui etiam in Angelis suis reperit prauitatem, postulata continuo per nostræ Prouinciæ Collegia sunt consueta sacrificiorum ac precum suffragia, si forte adhuc aliquid expiandum anima, tam cara Deo Cælitibusque, hinc extulisset.

[147] Religiosorum deinde per hanc vrbem monasterijs aliquot, cum quibus Bollandus magis arctam coluerat amicitiam, indicatus obitus eius est. Illi autem omnes sic exceperunt hoc nuntium vt manifeste patuerit Sanctos imitari Dei indolem, cuius visione æterna beati sunt, & iam veluti deificatos, sese glorificātem voluisse glorificare. Etenim quod nemo hic vnquam factum meminit alicuius priuatæ personæ honori, id factum est a religiosissimis illis cætibus in funere Bollandi, consensione tam admiranda animorum vt ex condicto sic agere communiter viderentur, non suo priuatim affectui obsequi. In his vt dignitate auctoritateque, sic etiam apparatu & magnificentia prȩcipuus fuit Amplissimus & Adm. Reuerendus. Dominus Macarius Simeomo, Cœnobij D. Michaelis Ordinis Præmonstratensis Abbas. Eodem enim, quo defunctis decessoribus successores Abbates solent, ritu & pompa publice in suo templo, multis e nostra Societate præsentibus, parentauit Bollando, funebre perficiēs sacrificium in Pontificalibus, cum solenni musicorum concentu, maioribusque campanis omnibus lugubri sono propalantibus, qua in veneratione ipse ac sui Religiosi haberent piam P. Bollandi memoriam, ob Sanctos Candidi Ordinis studiose illustratos. Franciscani Patres, statim vt accepere schedulam, mœsti nuntij baiulam, suis indixere preces, misereque ad R. P. Præpositum huius Domus, qui indicarent exequiali sacro adiuturos se cum priuatim tum publice pios P. Bollandi manes; delectūque ad hoc esse diem XVI Septembris, quando plenissimo Religiosorum choro illud est ab omnibus decantatum. Apud Dominicanos Patres; sub interregno constitutos, quia Priore magistratum deponente necdum erat declaratus successor, non ita pronum erat tale quid constituere: vicit tamē affectus gratitudinis, quam se putabant debere Bollando, mortuo, vt intellexerant, eo die quo imprimebatur Vita B. Petri Hieremiæ, ex suo Ordine, diē III Martij finiēs. Itaque non contenti priuatim pro eo indixisse preces, ipsoque, quo lugubriter pro animæ illius refrigerio omnes sacrificabamus, die XIV Septēbris ad templum nostrum misisse Eximium Patrem Magistrum Franciscum Dinghens, Sacræ Theologiȩ in Academia Louaniensi Doctorem & Studij sui hic Regentem, atque in ætate iubilaria venerabilem senem, vt eodem quo nostri ritu sacrificaret; elegerunt etiam XVII mensis eiusdem diem, quo, eodem Eximio Patre Magistro solenniter concinente ad aras, testarentur, quid omnes sentirent de meritis defuncti.

[148] Patres vero Carmelitæ maiorem esse suam erga demortuum obligationem rati, quam quæ posset vnius Conuentus expleri obsequio, ad Prouincialem suum, tum Bruxellis agentem, R. P. Danielem a Virgine Maria, intimum Bollandi amicum, retulere viri de Ordine sic meriti mortem, requirentes quid fieri iuberet. Iussit autem vt per Prouinciam vniuersam, in qua Conuentus quindecim numerantur, Officium defunctorum cantaretur cum Missa: quæ continuo XVI Septembris Acta sunt Bruxellis, coram Collegij nostri Rectore, Ex-rectoribus eiusdem collegij duobus, alijsque totidem grauissimis Patribus quondam P. Bollandi discipulis. Antuerpiæ autem expletum est Prouincialis mandatum die XVIII: sic vt tribus in templis Mendicantium Ordinum, tribus cōtinuis diebus, non absque admiratione magna ciuitatis, Bollando sit habitus insolitus iste honor: cui vt aliquam gratitudinis vicem rependerent Socij, ex variarum Reliquiarum thesauro, occasione scriptarum scribendarumque Vitarum e pluribus locis ad Bollandum trāsmisso, selecta quædam & singulis aptiora obtulerunt: quæ ipsis & Bollandi memoriam conseruarent, & promouēdæ inseruirent pietati. Prouinciali præterea Carmelitarum, quoniam ob illustratam S. Petri Thomasij Vitam præcipue agnoscebat hic Ordo se Bollando obstrictum, offerre placuit alteram eiusdem Sācti Vitam, quam velut pretiosissimā gemmam, litterario suo gazophylacio inferendam atque ad supplementum Ianuarij asseruandam, Parisijs descripserant Auctore Ioanne Carmessonio, FF. Minorum Terræ-Sanctæ Ministro, eo qui & morienti adfuerat, & mortuum laudauerat pro concione, & miraculorum ab recepto in cælis patratorum testibus canonice audiendis dederat operam. Inuenta autem hæc Vita fuerat inter eius, qui editam in Ianuario Vitam plerorumque testis occulatus scripserat, Philippi Mazzerij Cancellarij Cyprij manu exaratos codices, in monasterio Patrum Cælestinorum: e quibus transcriptam vna cum præclaris de festo Præsentationis Virgineæ, dicti Philippi operā ex O iente in Occidentem traducto, monumentis, cū præfato Prouinciali obtulissent Socij, vt ex ore duorū oculatorum testiū eximia B. Petri Thomasij Sanctitas plenius Ordini cuncto innotesceret, curauit continuo per R. P. Gerardum a Puero-Iesu tunc Definitorem recognosci omnia, & sicut prius edita congruis annotationibus illustrari, Societatis nostræ Prouinciali Præposito Ægidio vander Beke & Domus huius Superiori Petro vanden Berghe, nec non Bollandi Socijs duobus dedicanda, typisque euulganda: prout anno MDCLXVI factum est per epistolam, in qua prædictus Adm. R. P. Daniel a Virgine-Maria, postquam Societatem Iesu & Carmeliticam Mariæ familiam ostendisset præcipui cuiusdam amoris nexu coniunctas, crebris mutuisque inter se beneficijs officijsque semper certasse, & honorem Ordinis a Bollando cum viueret auctum commemorasset; transiturus ad eum commemorandum, qui vicissim Bollando mortuo repensus ab Ordine Carmelitico est, suum de ipso sensum his verbis interposuit.

[149] Liceat eximij istius Patris, Domus vestræ Antuerpiensis totiusque Societatis illustrissimi sideris, tantisper immorari memoriæ, quæ vere in benedictione est apud homines, ecquis dubitet quin & apud Deum Sanctosque omnes? Etenim si teste Joanne Molano in tractatu de Martyrologijs gratissimam Catholicis & ijs qui pietatem amant operam faciunt, qui Sanctorum nondum impressa præclara gesta in Bibliothecis inuestigare & prælo dare volunt … ecquid censendum de eo, qui & omnia Sanctorum Acta vbiuis terrarum extantia inquirere, & eruditis pulcherrimisque annotationibus illustrare aggressus est, multumque progressus alijs perficiendi viam monstrauit?… Est & erit in benedictione memoria P. Bollandi apud vniuersam Ecclesiam: cuius decor & ornamentum sunt Sancti. Est & apud Sanctos, quorum gloriosa memoria recolitur in eorumdem Actis scriptis, & dum exemplis virtutum istic expressis nos conformamus, acceptissimum illis exhibemus obsequium: summa enim religionis est, imitari quod colimus. Est denique apud Deum, qui in Sanctis suis gloriosus existit & in eorum honoribus honoratur… His ducti motiuis plures sanctissimi viri… libentissime subiuerunt laborem Sanctorū Vitas scripto consignandi, seque per eum & Deo gratißimum præstare obsequium & ad perfectionem proficere quam plurimum crediderunt… Qui inter aromata commoratur eaque aßidue manibus contrectat, odorem ex illis quin contrahat, haud fieri potest. Sic & P. Bollandus tam multis annis Sanctorum cuiusuis Ordinis, temporis, regionis immersus Sanctis gestis, ea iugiter contemplando, ruminando, adornando, non parum pietatis in se transtulisse haud est ambigendus. Jdq; euidenter satis manifestare videtur candor ille eius in verbis et gestis, nec non præstanti eius & variæ eruditioni magnæque prudëntiæ coniuncta comitas, humilitasque, ac Christiana quædam simplicitas: quarum ipse me virtutum testem adscribo. Ut proinde, ob istas aliasq; & vitam præclare actam ac magnos labores exantlatos, in heroico illo pro Sanctis molimine suscipiendo & prosequendo, confidere liceat, ipsum non modo Beatorum consortio iam frui, sed & inter eos eminentioris gloriæ gradum assecutum. Atque ita si pium fuerit flere Bollandum, nobis & Ecclesiæ ereptum; pium etiam esse gaudere Bollando, Beatorum choris inserto.

[150] Hæc pro suo affectu Prouincialis ille, ijs conformia, quæ plures sentiebant de Bollando, cuius corpus, eodem quo ceteros ritu solemus, XIV, vt dictum est, die extulimus sepeliendum sub sacello S. Iosephi, adeoque & sub eo quod alteri imminet altari; ad quod vltimis vitæ suæ annis sacris quotidie fuerat operatus. Officio publice recitando interfuere seculares varij, qui Bollandum nouerant familiarius: & inter hos Patrum Carthusianorum Prior Peckius, qui etiam ordinauit, vt defunctorum Officium sui canerent vna cum Missa: quod idem ab eiusdem Ordinis Patribus Liræ, & a Minoritis Hibernis Louanij factum fuisse postmodum intelleximus. Simile quid Ecclesiæ Cathedralis Canonici aliqui & ex ceteris religiosis domibus plurimi se fecisse testati sunt, pro suo quique proprio erga virum doctissimum affectu. In quo deinde nec Cisterciensis in Monasterio S. Saluatoris Prælatus, nec eiusdem Ordinis extra hanc ciuitatem Abbas ad Scaldim in antiquissimo splendidissimoque S. Bernardi monasterio passi sunt desiderari eas pārtes, quas Officij sui esse credebant erga virum, æque de suo ac alijs Ordinibus omnibus bene meritum scribendo. Lætienses ex Blosiana familia monachi, memores qua veneratione atque amore fuerant viuentem prosecuti Bollandum, singuli cum suo Abbate pro anima eius ad Altare priuilegiatum fecere.

[151] Hæc tam ingentia bonorum omnium huius vrbis studia, tam concordi affectu demonstrata, Parisijs intelligens P. Franciscus Vauassor, ita V die Nouembris gratulabundus rescripsit:

De P. Joanne Bollando male narratis: etsi enim mors parum immatura videri debet illius, qui annum ageret ætatis iam septuagesimum; tamen virum tantum, incumbentem tanto operi, necdum etiam quarta parte illius perfunctū, ante diem perdidimus. Perdidimus autem nos; imo vero ipse vniuersus orbis Christianus, de quo tam bene mereri cœperat; ipsi, prope dicam, Cœlites, quibus operam nauabat, perdiderunt. Jtaque minime miror, si, vt significastis mihi per litteras, Minoritæ, Dominicani, Carmelitæ, Præmonstratenses, Cistercienses, plerique alterius generis homines, gratos se ei præbuerunt, et reuera iusta, quæ dicuntur, persoluerunt. Quāquam hoc istorum eo mihi laudatius factum videtur, quod hic pari in caussa nihil experiamur tale, nec tam æquis & beneuolis vtamur hominibus nostris. Amo, Patres mei, gentē vestram, piam, fidelem, gratam. Faueo laudi Belgarum, qui & sine inuidia æstimare suorum ingenia norunt, & sine parcimonia, post mortem etiam, quoad fieri potest, remunerari. Sed, vt scripsi, damnum fecerunt in optimo Bollando litteræ historiæque id genus sacræ: verumtamen damnum quod per vos, Henscheni & Papebrochi, rependetur. Prudens illud quidem consilium, vt, quoniam ætas hominis par esse non potest maximis quibusque operibus absoluendis, diuidatur pensum inter plures; alter alteri quasi vicarius diligentiæ, succedat; posteris interdum, quod agant cōmodo suo, relinquatur: sed summa quoque felicitas est nancisci in tanta varietate iudiciorum, qui velint; in tanta multiformis & accuratæ eruditionis penuria, qui possint præclara aliorum cœpta exequi ac perficere. Macti estote hac inductione voluntatis, hoc robore animi atque fiducia. Tantum opto atque a Deo precor, vt, quando vobis multo plus est oneris relictum quam quantum decessor vester tulit, plus vobis item valetudinis, virium, annorum ad perferendum concedat.

CAPVT XXIV
Sensus piorum extra Flandro Belgicam nuntiato Bollandi obitu.

[152] Ceterum hic referendæ candor gratiæ, quem vir iste eloquentissimus in gente nostra miratur & laudat, non solum extra Antuerpiam in varias Flandro-Belgicæ vrbes se diffudit per Carmelitas, Minoritas, Carthusianos, Cistercienses, etiam Brugis in Dunensi monasterio Bollandi mortem varijs piacularibus sacris, licet priuatim, prosecutos: sed in ipsas penetrans Gallias per Reuerēdissimum Generalë Canonicorum Regularium S. Genouefæ Abbatem, Frāciscum Boulaert, transfudit se ad omnia, quæ sunt plurima, eidem subiecta monasteria; in quibus iubente ipso, prout huc perscripsit, preces & suffragia indicta pro anima P. Bollandi. Canonicorum quoque Regulariū in regali Abbatia S. Victoris Parisiensis Prior, cum superuenisset lugentibus Bollandi recentem mortem Socijs, nihil magis doluit, quam præreptam sibi felicitatem ipsimet in manus tradendi martyrium Magistri Thomæ, Prioris olim in Abbatia prædicta & pro Episcopo Stephano Vicarij Parisijs Generalis, recens a se ex antiquis monumentis cōpilatum, & Pontifici Maximo oblatum; vt quem Iotrense Concilium, Episcopus Parisiensis Stephanus, S. Bernardus Clara-vallensis Abbas, alijque, nec non Innocentius Papa II Martyrem verum declarauere, ipse congruo Martyribus cultu, qui solum deest, honorandum decernat. Itaque prædictus Prior, Philippus Gourreau nominatus, addixit Socijs P. Bollandi, se quoque curaturum, vt suorum Religiosorum sacrificia & preces, pro optimo Magistro neutiquam desiderarent. R. P. Marianus Sozinus, Patrum Congregationis Oratorij in Vrbe Præpositus, litteras in Belgium misit, XI Octobris scriptas hoc tenore:

Obitus R. P. Ioannis Bollandi, in eam nos animi angustiam egit, vt satius iudicaremus solamen magis accipere quam ferre: tanta erat omnium nostrum erga illum beneuolentia, quam sibi iuncta pietati doctrina conciliauerat: tanta erat orbis Christiani spes, quam religiosissimi æque ac vtilißimi operis fouebat expectatio. Suffragia pro eius animæ refrigerio promittimus & soluimus.

[153] Plura fortassis alibi alij, nobis ignota: quod autem ex litteris huc datis scimus, etiam viros in politica dignitate primarios, quæ religiosorum fuerunt, Bollando præstitisse, non debemus reticere. Etenim supra laudatus Diuionensis Consiliarius D. Bouhier, qui pridem cognitum habebat Bollandum ex lectis accurate operibus eius, continuo vt obijsse audiuit, ad recitandum pro anima eius Officium defunctorum se contulit. Similiter nobilis ille Lucæ in Italia Medicus, in quo tantam historicarum rerum peritiam demiratos Socios supra narratū est, scripsit in hæc verba Antuerpiam.

Deceßit P. Bollandus, vir summus & sapiētißimus? Nil mirum, si de pijs omnibus optime merito pij omnes solliciti, iuste mœrentes iusta soluunt. Equidem perlectis litteris vestris non continui lacrymas, sed totus in gratiarum actionem effusus, Ambrosianum hymnum recitare occœpi, mecum reputans, impoßibile esse, in exemplis Sanctorum semper versatum, a Sanctis aliquando disiungi. Sanctos omnes, pro quibus tātum sudauit & alsit, in eius occursum processisse non dubito, ipsumque nobis ex alto iam occinere suum illud, In plenitudine Sanctorum detentio mea.

[154] Ita quidem & nos confidimus, tum propter suffragia tam multa, tanto affectu impensa mortuo; tum propter accurationem, qua solitus erat eadem ipse pro alijs indicta persoluere: neque indicta tantum; sed alia etiam plura pietatis exercitia pro purgantibus animabus vltro assumpta: solitus præterea quoties iter agens transiret cœmeterium, aut reorum supplicijs addictum locum, vel crucem cæsi istic hominis indicem, Psalmū De profundis recitare, & eumdem subiungere itinerario, cum primum vrbis portam egrederetur. Hanc eius cōsuetudinem cum aliquando obseruasset quidam ex Rheni inferioris Prouincia, tridui vel quatridui comes datus, scripsit se iucunda exempli vtilis specie recreatum idem deinceps pietatis Officium mortuis in simili occasione cœpisse & perseuerasse impendere. Quod si aliquem ex amicis, vel propter commercium litterarū, vel propter communicatas Sanctorum Vitas de se bene meritum, intelligeret vitam commutasse cum morte; vno alteroue aut etiam tertio sacrificio prosequebatur defunctum, Sociosque vt idem facerent admonebat. Eumdem erga demortuos affectum hoc quoque demonstrabat, quod in nostrorum mortuorum funeribus libenter spectandaque cum grauitate Sacerdotale munus peragere consueuerit, diligenterque scribere ac suggerere, quæ laudabilia in ipsorum moribus ac vita obseruarat, & iudicabat instruendo elogio opportuna.

[155] Huius sui obsequij vicem copiosam a nostris hominibus retulit: quippe qui nec in sacrificijs mortuo impendendis, nec in dando virtutibus illius testimonio parci fuerint, non tantum in hac nostra, sed etiam Prouincijs extraneis. Plurimi enim qua Rectores qua subditi ex Gallo-Belgica, Germanicis, Gallicis, Italicisque Prouincijs, rescripsere aut se, aut secum subditorum suorum plerosque, Missarum sacrificia pro eius anima etiam pluries obtulisse: singuli vere exquisitis verborum formulis virtutem eius doctrinamque deprædicant. Omnium vice audire lubet Alexandrū Wiltheim, Luxemburgensis historiæ Scriptorem diligentissimum, & frequentibus ad Bollandum litteris hic notissimum, qui Luxemburgo vbi Rectorem egit III Octobris in hæc verba scripsit:

Ergo occidit lumen illud Ecclesiæ R. P. Ioannes Bollandus: vir in quo certarunt humanitas & litteræ? Frustra de eo exposcat aliquis iudicium meum, Ecclesia tota omnibus deinceps seculis de Actuario suo præclarißima semper iudicia faciet. Ego quid possum? Dicere virum vndequaque doctum? at tales quot tulit, quotue fert erudita hæc ætas? Vulgo et summis viris gratum, laudatum, cultum, suspectum? Et hæc fieri sæpe vidimus. Ast Acta Sanctorum, Rosweydo cogitata tantum aut leuiter tentata, in lucem proferre cœpisse primum, cuiusmodi hoc est? Cælos fingamus carere stellis, aut certe nubibus ita spiße obtectos, vt vix stellas habere videantur. Iam qui stellas cælis dederit, aut vero nubium depulsa caligine, vt stellæ luceant clare, effecerit, quantus ille! quam ad imaginem Creatoris stellarum factus? Quid erat Ecclesia, idest, terrestre hoc cælum, ante istud Bollandi incomparabile cœptum? Cælum quidem: sed tot stellis aut destitutum aut obscuratis minus lucidum, quot Sanctorum res gestas vir ille magnus, aut nouas et ante eum diem inauditas protulit, aut tenebris inuolutas doctis eruditisque commentationibus illustrauit. Hoc suspiciet Ecclesia semper: hoc omnia secula deprædicabunt. Nec sane video quid ad hanc laudem addi possit. Vos interim his vestigijs gnaui pergite insistere. & digna æternitate molimina cum plausu bonoque orbis terrarum perficite.

[156] Hæc ille: post quem Hermannus Crombach audiatur, editis libris vir illustris & crebro litterarum eruditarum vsu cum Bollando coniunctissimus: cuius hæc est ad P. Godefridum epistola, die XXII Septembris scripta.

Serius intellexi, nec nisi octaua post die, mortem R. P. Ioannis Bollandi. Dolui, vt debui, vehementer, Societatem nostram tali cultioris omnis litteraturæ sidere priuatam; mēsem Martium, in quo complures Sancti Colonienses occurrunt, non modice retardatum; Reuerentiam vestram Patremque Danielem tam caro capite, duce ac Socio curarum & laborum indiuiduo orbatos esse. Nec tamen sortem beatam & consortium Sanctorum omnium, quoniam gesta tot vigilijs & inexhaustis laboribus ab annis plus quā triginta, cū summo Ecclesiæ totius Catholicæ emolumento, illustranda suscepit, inuidere potui optimo seni fracto iam morbis & continuis studijs attrito corpore, defectisque viribus, quietem æternam in triumphante Societate pridem anhelanti. Vir sane fuit maximis naturæ gratiæque donis cumulatus; Deo, Cælitibus, & hominibus mundi verticibus, doctisque omnibus merito carissimus: cuius memoria, dum stabit orbis, viua & immortalis perennabit in relictis orbi tot monumentis. De omnibus nationibus, omnibus vitæ religiosæ & secularis ordinibus optime meritus, comis & affabilis omnibus; oraculum orbis Christiani in summis historiarum difficultatibus, & abstrusarum reconditarumque quæstionum implicatis nodis, nulli roganti, grauissimis licet implicatus negotijs, suam negauit operam aut tarde exhibuit: diuinæ bonitatis instar longe latēque se diffundens, cunctisque communicans ingenij scientiarumq; dotes, effusa & sui quodammodo prodiga caritate. Cuius cum iam remuneratione fruatur in cælis, larga, vt confido, & redundante; non est par nos eius caußa tristari, qui, quorum præconium scribendo peregit, eorum virtutes sedulo vt contemplatus sic æmulatus, sublimem inter eos locum credi potest obtinuisse. Eo autem dolendum minus quod non abierit, sed præcesserit, futurus apud Deum Cælitesq; Patronus inchoati operis: quod vt Reuerentia vestra cum Socio Daniele feliciter decurrat totum, animitus voueo, ter diuinis mysterijs pro amantissimo Patre, vt mortuum comperi, operatus.

[157] Nefas post hæc fuerit Adm. R. P. N. Generalis Ioannis Pauli Oliuæ supprimere litteras, quas ad demortui Socios scripsit XXXI Octobris: tum quia ipse est Caput Societatis nostræ, ad eumque propius pertinet de suorum subditorum meritis ferre sententiam; tum quia illustria duo continet & hactenus prolatis nobiliora, videlicet Reuerendissimi Patris Generalis Carmelitarum eximiam beneuolentiam, & ipsius, qui transcendit omnes, summi Pontificis Alexandri VII sensum, nouis maioribusque indicijs sub tali teste declaratum. Hæc autem epistolæ verba sunt.

Etiam hic apud Carmelitas Transpentinos, non sine lugubri splendore, parentatum est optimo P. Bollando, de quo XVIII Septembris scribitis. Uixit ille inter Uitas Sanctorum, quidni obierit prætiosa morte Sanctorum, acceptus amantissimo amplexu ab illis, quorum beatæ vitæ imaginem pinxit ac commendauit, ac in Reuerentiis vestris commendare pergit immortali memoriæ posterorum? Ceterum illud solatur dolorem meum, post illum ad sedes æternas a vitæ & necis Domino euocatum, quod aureo vno ramo auulso, non deficiat alter aureus, imo duo. Scribo itaque P. Prouinciali, & tenere ei instanterque commendo Reuerentias vestras opusque illud Sanctum, quod Ecclesiæ tantæ vtilitati, & Societati tanto splendori, & Deo tantæ gloriæ futurum est. Etiam SVA SANCTITAS, audita P. Bollandi morte, non sine mœroris significatione luculenta, ostendit, quanti virum illum fecisset viuum, & quantum doleret acerbum eius, etiam in adeo matura ætate ac virtute, occasum. Simul operis, ab illo inchoati ac Reuerentijs vestris relicti, laudes atque vtilitates in Ecclesiam vniuersam profecturas ita est prosecutus; vt mihi, licet currenti, acres omnino stimulos addiderit, ad cæleste illud opus omni studio adiuuandum. Quocirca audeant Reuerentiæ vestræ a me petere quidquid in operis illius fauorem auderet P. Bollādus: quem ego & viuum amaui vnice & mortuum amare pergam in Reuerentiis vestris. At quia silentium est vox apta dolentium; hic finio: & quoniam P. Bollandum, instar Patris vestri, lugetis boni filij; ecce me vobis Patrem. Uterque vestrum ita rem agat, vt de vtroque vestrum dici possit illud: Mortuus est Pater eius, & quasi non est mortuus: similem enim reliquit sibi post se.

CONCLVSIO.

Atque hæc sunt præcipua, Pater noster adm. Reverende, quæ ex fideli domesticorum aliorumque familiarium relatu, ex propria nostra experientia, ex epistolarum autographis apud nos magno numero asseruatis; de Sanctorum Historiographo Ioanne Bollando & virtutibus eius; de inchoatæ ab eo scriptionis exordio, progressu ac ratione; de amicorum Principumque officijs ad eam prouehendam collatis; de piorum atque eruditorum virorum circa ipsum iudicijs; deque ijs omnibus, per quæ posteritati innotesceret homo ipse & opera eius, colligi potuere, ad hoc conscripta, vt sua Bollando inijs quæ gessit fecitque laus, & amicis ac benefactoribus eorū quæ præstitere gratia possit perennare. His autem quærendis audiendisque, sicut inter tot occupationes grauissimas, horas aliquando integras & pronas aures libens dedisti; ita in præsenti scripto legendis recolendisque non inuitus oculos commodabis eos, quibus totius Societatis nostræ incolumitati & vtilitati prospicis. Restat, quoniam tam beneuole iubes, vt in nostri fauorem operis petere audeamus quidquid auderet Bollandus; oremus hoc idem, quod ipse orare solebat cum viueret; videlicet ex magno illo precum sacrificiorumq; thesauro, quorum Deo per totam Societatem oblatorum penes Paternitatem Tuam dispensatio residet, subsidium aliquot prosequendis studijs operibusque ad nos a Bollando deductis, & Sanctorum, quos in lucem proferimus, exemplis ipsa imitatione exprimendis. Deinde vero, quia mortui iam sunt plerique eorum, quos per omnes Societatis prouincias multis obsequijs Bollandus sibi comparauerat amicos & in perquirendis atque Antuerpiam destinandis Sanctorum Actis adiutores; neque senior & indies occupatior intendere potuit nouis amicitijs conciliandis: esset hoc nostrum imprimis votum, faceresque in rem præsentem opus vtilissimum; si Tuam auctoritatem interponeres apud omnes Societatis nostræ Præpositos Prouinciales, ad hoc vt in suis quique Prouincijs aut præcipuis nostrorum domicilijs designandum curent singuli virum vnum alterumque industrium: ad quem nostra de Sanctis quarumque Prouinciarum referre dubia possimus, vicissim edocendi & adiuuandi in ijs quæ occurrerint inuestiganda. Primum vt opus hoc (quod non tam Bollandi aut nostrum esse censemus quam vniuersæ Societatis) vno quasi humero vbique vrgeatur promoueaturque. Tum vt per eosdem quibus a Tefuerit commendatum, commendetur porro etiam alijs Ecclesiarum Prælatis, cœtibus religiosis, hominibus eruditis: qui omnes suarum diœceseon, Ordinum ac professionum Sanctos, regionum quoque & vrbiū historias haud modice hic illustratas inuenient. Ita distractis celerius exemplaribus promptiores inuenientur Typographi ad ingentia illa pecuniarum impendia facienda, sine quibus tam vasta moles nequit in lucem venire: & Sanctorum Acta vbique innotescentia quamplurimos ijs imitatores cultoresque conciliabunt, per quos Dei gloria & Ecclesiæ Catholicæ decor magis magisque toto orbe terrarum effulgeat & efflorescat.

PROTESTATIO.

Qvandoquidem beneuolis eruditisque Lectoribus cordate & ingenue sæpius denuntiauimus atque adeo inculcauimus, si quæ ipsis sinceriora quam quæ habuimus Sanctorum Acta monumentaque alia occurrent, aut si in ipso nostro opere quidpiam reperient, vbi quod verum rectumque erat haud simus assecuti, deque his admonere nos dignabuntur; nos illis maximas habituros esse gratias, & quæ perperam scripseramus emendaturos; multo sane ȩquius est, nos Sanctæ Apostolicȩ Sedis iudicio ac decretis obtemperare. Nam Cælites omnes Deumque ipsum sancte testamur, nos eamdem sacrosanctam Sedem, vt Veritatis (quæ vnice proposita esse historiam scribentibus debet) Magistram reuereri: neque ab eius scitis iussisque vel latum vnguem declinare velle.

Quare (quod est alias Vrbani VIII Pont. Max. iteratis Constitutionibus vetitum) nulli, quantum quidem per imbecillitatem humani iudicij prouideri a nobis potuit, Sancti aut Beati appellationem adscripsimus, cui non eam vel Sedis eiusdem sententia, vel maiorum religio, vel veterum Scriptorum auctoritas contulerit. Neque item cuiusquam, qui non videatur, per communem Ecclesiæ consensum vel immemorabilem temporis cursum, aut per Patrum virorumque sanctorum scripta, vel longissimi temporis scientia ac tolerantia Sedis Apostolicæ vel Ordinarij, venerationem obtinere, commemorauimus miracula, prȩdictiones, arcanorum manifestationes. Si tamen videamur vspiam hoc in genere hallucinati, admoneat nos quiuis amator Veritatis, atque illico corrigemus: & multo quidem libentius multoque studiosius hæc, quam si quæ errata, pertinentia ad Chronologiam, Topographiam, Actaque ipsa, imprudentibus exciderint: quæ tamen ipsa moniti continuo retractabimus.

Etenim hosce Commentarios nullum habere momentum volumus, nisi Historiæ Hvmanæ, ab hominibus errori obnoxijs compositæ: nisi si qua ex Diuinæ Scripturæ libris descripta, aut Ecclesiæ Catholicæ Conciliis, Pontificiisque Bullis Canonizationum, quibus sua sacrosancta constare debet auctoritas, accepta sint.

INDEX SANCTORVM AD OCTO PRIMOS DIES MARTII.

Absalon M. Cæsareæ Cappadociæ non Austrobrigæ in Hispania 130

Acacius M. Ptolemaide in Phœnicia Ex MSS. Menæis. 309

Abundantius, siue Abundius M. Ex Mroll. num in Africa, an Vrsaone in Hisp. 28

Adrasius M. Ex Mroll. an in Africa? 28

Adrianus Epis. S. Andreæ in Scotia, M. in Maia insula. Dies natalis, gesta ex Hectore Boëthio & alijs. 327 Vita Ex Breuiar Aberdon. Hungaria patria: prædicatio ad Pictos: mors a Danis illata, templum erectum. 328

Adrianus M. in Africa Ex Mroll. 29

Adrianus M. in Africa. Ex Mroll. 361

Adrianus M. Antiochiæ Ex Mroll. 363

Adrianus M. Cȩsareæ Palæst. Ex Mroll. Menoll. & Eusebio. Post alia tormenta, a leonibus intactus, gladio occisus. 365

Adrianus M. Massiliæ. Ex Mroll. & Off. Eccl. 29

Adrianus M. Romanus: Bononiæ corpus. 23

Ætherius Ep. Chersone in Taurica Chersoneso M. Ex Mroll. an Hispaniæ tribuendus? 641. Elogium Ex Menæis 642

Aëtius Dux M. Amorij captus, in Syria occisus. Vide Martyres XLII a pag. 457 ad 467

Agapius ex MS. Synaxario. an in Africa? 28

Agathodorus Ep. Chersone in Taurica Chersoneso M. Ex Mroll. 639. perperam Hispaniæ tributus 641. Elogium Ex Menæis 642

Agnes de Bohemia filia Primislai Ottogari Regis. § 1 Ætas; vita monastica. 502. § 2 Acta pro Canonizatione: Vita scripta: Memoria sacra. 303. § 3 Monasterium Clarissarum ablatum, restitutum. Ossa anno. 1643 reperta, an huius? Miracula recentiora. 504. § 4 Epistolæ IV S. Claræ ad illam 506. Compendium Vitæ per Pisanum 508. aliud per Pontanum 509. Vita ex MS. Cap. 1 Ortus, educatio, vita in seculo peracta 509. Cap. 2 Vita monastica 510. Cap. 3 Morbus, mors, sepultura: miracula 512. Alia Vita ex MSS. Bohemicis concinnata a Crugerio § 1 Natiuitatis dies & annus: parentes & consanguinei 513. § 2 Indicia futuræ Sanctitatis ante natiuitatem & in infantia 514. § 3 Educatio in monasterijs 514. § 4 a Friderico II Imp. in sponsam expetitur 515 § 5 desponsatur 516. § 6 Vita in statu seculari 516. § 7 Christo sponso dicatur in Ordine S. Francisci 517. § 8 Inter Clarissas asciscitur 518. § 9 Raræ & heroicæ virtutes 520 § 10 Visiones Cælitum & inferorum 522 § 11 Prophetiæ spiritus 524. § 12 Miracula in vita patrata 524 § 13 Obitus 526 § 14 Sepultura & gesta supra naturam 527. § 15 Beneficia in Reges ac Reginas 528 § 16 Patrocinia in sacras Virgines 529 § 17 Auxilia exteris præstita. 530

Albinus Ep. Andegauensis. § 1 Ætas, natalis, vita monastica 54 § 2 Miracula, translationes 55. Vita Auctore Fortunato Presb. ex MSS. 57 Cap. 1. S. Albinus monachus, Abbas, miraculis clarus 58 Cap. 2 A Childeberto Rege honoratus, miraculis a Deo 58 Cap. 3 Alia miracula. Obitus, translatio 59. Historia miraculorum auctore monacho Andegauensi ex MS. Cap. 1. Ad sepulcrum dæmoniaci liberati, ignis sacer sanatus 60 Cap. 2 Paralysis post probationem VII annorum sublata 61 Cap. 3. Victoria de hostibus obtenta: iurandi consuetudo castigata. 62

Alexander M. Nicopoli Ex Mroll. 423

Anselmus Abb. Nonantulanus in Italia ex Duce Foro-Iuliensi, monasteria & xenodochia constructa. 267 Vita ex MSS. 390

Antigonus M. Ex Mroll. an in Afr. vel Hispan. 226

Antonina M. Nicææ in Bithynia, non Ceæ in Hispania 26. Martyrium ex MSS. Græcis 27. Aliæ SS. Antoninæ. 27

Antonius M. apud Græcos. Ex Menæis. 23

Antonius M. in Africa. Ex Mroll. 227

Antonius M. Ex Mroll. 310

Apianus mon. Papiæ & Comacli in Italia. Corpus, sacellum, altare Papiæ, Acta obliterata eduntur. 320. Vita ex MS. Cap. 1 Acta Papiæ & Comacli, obitus 321 Cap. 2 Sepultura: ecclesia illi sacra: translationes, miracula 322 Sermo encomiasticus Ex MS. 324 Poëma historicum. Ex MS. 326

Apollonius M. Antinoi. Cultus 750 Acta Ex MSS. Tormenta metuens, Philemonem pro se sacrificaturum substituit 752 comprehensus decollatur 754 Compendium Ex MS. Synaxario. 757

Arcadius Ep. Trimethunte in Cypro. Ex Menæis. Tempus Sedis. 643

Arcadius Magister SS. Iuliani & Eubuli MM. Ex Menæis. 426

Archilaus M. gladio cæsus. Ex Menæis. 311

Asclipius M. in Africa. Ex. Mroll. 227

Arianus M. Antinoi. Cultus 751 Acta Ex MSS. Cap. 1 Præses comprehendit Christianos 752 Cap. 2 SS. Apollonium & Philemonem interfici iubet 754 Cap. 3 Conuersus ad fidem martyrium subit 755 Compendium Ex MS. Synaxario. 757

Aristion Ep. M. Ex Mroll. Casinensi. 308

Artilaus M. in Africa. Ex Mroll. 227

Artellais V. Beneuenti in Italia. Cultus Sacer. 263 Vita ex MS. Beneuentano 263 Alia Vita ex MSS. edita a Vipera & Ferrario. 264

Asclepiades M. Ex Mroll. 310

Asterius Senator M. Cæsareæ Palæstin. Cultus ex Mroll. Acta martyrij ex Eusebio. 224

Asterius M. in Africa. Ex Mroll. 227

Asterius M. Ex Mroll. 310

Axtaxius M. in Africa. Ex Mroll. & Actis SS. Perpetuæ & Felicitatis. 630

Baltherus Presb. in Scotia & Anglia. § 1 Acta, dies natalis, sepultura 448 § 2 Sub nomine Baldredi honoratus: aliquibus Episcopus creditus 448. § 4 Corpus eleuatum: aliquot ossa Dunelmum translata 450

Basileus M. Romæ. Ex Actis S. Stephani Papæ & Mroll. 128

Basileus Ep. Chersone in Taurica Chersoneso M. Ex Mroll. 639 affictus Hispaniæ 641. Elogia ex Menæis. 642

Basiliscus M. Amaseæ in Ponto tortus, Comanæ capite plexus. § I Cultus III Martij perperam Hispaniæ adscriptus. 435 § 2 Iterata veneratio XXII Maij. Compendia vitæ e Græcis 436 § 3 Apparitio S. Chrysostomo facta. Tempus martyrij 236 Vita ex MSS. Auctore Ensignio, forte dein Martyre. Cap. 1. Post necem Sociorum mora in carcere: accessus ad matrem & consanguineos: pœnæ inflictæ 237 Cap. 2 Iter versus Comanam: miracula: conuersio variorum 238. Cap. 3 Comanæ apud Præsidem Acta: deiectum idolum & templum Apollinis 239 Cap. 4 Constantia in tormentis, martyrium, sepultura, miracula. Laus Constantini Magni Imp. 240

Basilius Episcop. Bononien. Ex varijs. Tempus Sedis, basilica erecta: cultus sacer: corpus adseruatum. 426

Basilius M. in Africa. Ex Mroll. 227

Basilius M. Ex Mroll. 310 An corpus Bononiæ 311

Basinus Archiep. Treuiren. Veneratio, translatio, Acta. An S. Clodulphus frater vel pater? 313 Vita auctore Nizone Abb. Mediolacensi Ex MSS. 315 Cap. 1 Ortus, educatio, vita monastica. 316 cap. 2 Vita eius in Abbatem electi. 317 Cap. 3 Res in Episcopatu gestæ. Obitus 318

Bassa vxor Claudiani Apamiȩ in carcere extincta. Ex Mroll. 423

Bassoë M. Amorij captus, in Syria occisus. Vide Martyres XLII a pag. 457 ad 467

Benignus M. Romanus. Reliquiæ & cultus Antuerpiæ. 24

Beroma seu Beata M. in Africa. Ex Mroll. 757

Bertrandus, siue Bertramus in territorio Patauino. Ex Ferrario & Portenaro: Corpus & cultus Fontaniuæ. 102

Bilfridus aurifaber in Scotia & Anglia. Ex Actis S. Baltheri. Notitia antiqua: codex Euangeliorum auro gemmisq; exornatus, Corpus eleuatum, aliquot ossa Dunelmum translata. 450

Bonauita, faberferrarius, 3 Ord. S. Francisci, Lugi in Italia. Ex MSS. & editis a Rodulphio & VVadingho. Eleemosynæ. Miracula ante & post obitum: reliquiæ ad venerationem expositæ. 122

Caius Palatinus M. Ex Mroll. 310

Caius 11 M. Ex Mroll. 310

Caius M. in Maia insula Scotiæ. Ex Hect. Boëthio & Breu. Aberdonen. 326

Cadroë Abbas Metis § 1 Acta & Prælatura Walciodoren. 469 § 2 Ætas: an S. Farannano Abb. successerit? 470. § 3 Prælatura Me tensis: cultus 471 § 4 Patria, Vita quando scripta 472. Vita auctore Reimanno ex MS. Cap. 1 Natalis & educatio 474 Cap. 2 Patria relicta: monachatus apud Floriacenses 476 cap. 3 Præfectura Walciodorensis & Metensis 478 cap. 4. Miracula, mors, sepultura. 479

Calappanus Presb. reclusus in Gallia. Tempus vitæ, monachatus, veneratio 261 Vita auct. Greg. Turonensi. 262

Camilla Virgo deuota in diœc. Autisiodoren. Cultus ex Breuiar. Acta ex Vita S. Germani Ep. Autiosiodoren. Huic morienti seruiuit. 242

Capito Episc. Chersone in Taurica Chersoneso. Ex Mroll. 639 an Hispaniæ tribuendus? 641 Elogium ex Menæis. 642

Capitulinus M. Nicomediæ. ex Mroll. 758

Carisius M. Nicopoli. ex Mroll. 423

Carissimus M. in Africa ex Mroll. 227

Carolus Bonus Comes Flandriæ Martyr. § 1 Vita ab auctoribus coæuis alijsque scripta: nomen in Martyroll. Ossa eleuata, 152 § 2 Fabella de nece B. Caroli in Annalibus vernaculis Flandrorum reperta & posteriorum scriptorum historijs inserta 154 § 3 Eadem fabella vlterius discussa 156 § 4 Cædes ab Erenbaldinis patrata, perperam Stratianȩ familiæ tributa 158 § 5 Gesta vtriusque familiæ post necem B. Caroli 159 § 6 Series Castellanorum vrbis Brugensis & Præpositorum S. Donatiani, ad hanc historiam spectans 161 § 7 Cædes B. Caroli ex Actis Ludouici Grossi Regis Franc. per Suggerium Abb. 162. Vita auctore Gualtero Archidiac. Morinorum ex MSS. Prologus ad B. Ioannem Ep. Teruanen. 163 Pars 1 Acta in iuuentute: iter Hierosolymitanum 164 Pars 2 Flandriæ Comitatus susceptus 165 Pars 3 Animus generosus in malos seuerus, in bonos & miseros beneuolus, maxime tempore famis 166 Pars 4 Occasio odij in eum concitati 168 Pars 5 Publica latrocinia compressa 169 Pars 6 Vltima pia opera: cædes illata 170 Pars 7 Fautores eius occisi. Corpus feretro illatum, miracula, veneratio, sepultura 171 pars 8 Vindicta de impijs homicidis: tres illorum occisi 172 pars 9 Supplicium Bertulphi Præpositi & Guidonis de Stenfordo 173 pars 10 Supplicium Burchardi occisoris 174 pars 11 Successor post varias concertationes constitutus Guilielmus Normannus 176 pars 12 Ecclesia Brugensis reconciliata: corpus S. Caroli repositum: miracula. Flandria pacata 177 pars 13 Alij complices puniti: duo fuga elapsi 178 Epilogus 178

Alia Vita auctore Galberto Notario ex MSS. Cap. 1 Illustria in Comitatu gesta: Imperium CP. & regnum Hierosolymitanum oblatum 179. cap. 2. Odij concitati occasio 181 cap 3 Cōspiratio in necem eius: huius enorme scelus ponderatū 183 cap. 4 Cædes B. Caroli & 4 aliorū: aliquorū fuga aut captiuitas. 184 cap. 5 Sepultura: miraculum claudi sanati, direptiones bonorum 186 cap. 6 Insolentia proditorum cœpta reprimi 188 cap. 7. Obsidio castri Brugensis cœpta. Supplicium aliquot proditorum 190 cap. 8 Vires obsidentium auctæ: castrum ab obsessis munitum: Reliquiæ e templo delatæ 191 cap. 6 Colloquia de compositione inita; castrum interceptum fuga obsessorum in templum 193 cap. 10 Fuga Præpositi, templum inferius captum. Turris ab obsessis detenta cum solario templi 195 cap. 11 Guilielmus Normānus successor datus: insidiæ de corpore B. Caroli Gandauum transportando dispositæ 196. cap. 12 Aduentus Comitis Brugas: iuramēta vtrimque facta 198 cap. 13 Supplicium Bertulphi Præpositi & Guidonis de Stenfordo 200 cap. 14 Solarium templi occupatum. Veneratio B. Caroli 201 cap. 15 Ius competitorum Comitatus: posteritas Balduini Insulensis. Familia Bertulphi Præpositi adulterio & homicidio infamis. 204 cap. 16 Deditio obsessorum in turri: reconciliatio ecclesiæ: exequiæ B. Caroli 206 cap. 17 Supplicium complicum: inquisitio in alios. Vasa B. Caroli restituta. 208 cap. 18 Varia circa complices & raptores pecuniæ B. Caroli acta. Varij conscij traditionis mortui. 209 cap. 19 Occasio defectionis Flandrorum a Guilielmo Normanno 211 cap. 20 Electio Theoderici Alsatij in Comitem Flandriæ 112. cap. 21 Pugnæ & irruptiones inter Guilielmum Nordmannum & Theodericum Alsatium 215 cap. 22 Mors Guilielmi Nordmanni. Regimen pacificum Theodorici 218 Rhytmus antiquus ex MS. 219 Epitaphia antiqua. 220

Cartagus Ep. & Abb. Sagiriensis in Hibernia. Ex Actis S. Kierani, Cultus & ecclesia: humilitas, psallendi assiduitas, mors 393 lapsus & pœnitentia 396

Casimirus filius Regis Poloniæ, in Regem Hungariæ electus. § 1 Genus illustre. 337 § 2 Vita & miracula scripta 338 § 3 Ortus & educatio. 339 § 4 Euocatio ad regnum Hungariæ 341 § 5 An illud respuerit? 342 § 6 Hymnus, sepultura, translatio 343 § 7 Templa dicata, patrocinium 345 § 8 Decreta veneratio 346 Vita Auctore Zacharia Ferrerio. Cap. 1 Genus, fratres, studium litterarum. 347 cap. 2 Mortificatio, pietas, abstinentia, fidei zelus, spes, caritas erga Deum & homines. 348 cap. 3 Iustitia, prudentia, temperantia, fortitudo. Virginitas sanitati & vitæ prȩhabita. obitus. 349 cap. 4 Forma corporis: miracula post mortem. 350 Miracula auctore Gregorio Suiecicio. Cap. 1 Duplex de Moschis obtenta victoria, Canonizatio 351 cap. 2 Varij morbi sublati 353 cap. 3 In periculis itinerum auxilium præstitum 353 cap. 4 Multa valetudinis incommoda depulsa 354 cap. 5 Triumphus anni 1604. prȩsidium contra hæreticos. 355. Apparitiones anno 1654 factæ 356 Hymnus ad B. Mariam Virg. 357

Cassius, siue Carsus, M. Nicomediæ ex Mroll. 424

Castus M. Reliquiæ & cultus Eystadij in Germ. 32

Castus M. in Africa ex Mroll. 221

Castus M. in Africa. ex Mroll. 227

Castus M. ex Mroll. 310

Ceadda Ep. Merciorum & Lindisfarorum Lichfeldiæ in Anglia. § 1 Merciæ regnum: Sedes Episcopalis: Vita scripta: cultus sacer 143 § 2 Fratres, patria, vita monastica 144. Vita ex S. Beda. 146

Celedonius M. in Africa ex Mroll. 227

Celedonius M. Vide Emetherius. 228

Chariatton M. Antiochiæ. Ex Mroll. 363

Charisius M. ex Mroll. an in Africa? 28

Charistus M. in Italia. ex Mroll. 424

Chrodegandus Ep. Metensis. § 1 Vitæ epitome 452 § 2 Patria: officium Referendarij. Prosapia 452 § 3 Legatio ad Papam, monasteria constructa 454 § 3 Tempus Sedis: obitus: cultus 455

Cipericus M. ex Mroll. 310

Claudianus Conf. Tridenti. Ex Actis S. Vigilij Episc. fratris. 427

Claudianus M. in Africa. Ex Mroll. 227

Claudianus Apamiæ in carcere extinctus. Ex Mroll. 423

Claudianus M. Nicopoli. ex Mroll. 423

Claudianus alter M. Nicopoli. ex Mroll. 423

Clemens Ab. Syracusanus. Ex Caietano. 411

Cleonicus M. Amaseæ in Ponto. Ex Menæis. 235

Cleopatronia V. Ex Mroll. & Actis S. Viuentij 758

Codratus M. Ptolemaide in Phœnicia. Ex MSS. Menæis. 309

Coleta Virgo Reformatrix Ord. S. Claræ Gandaui. § 1 Ætas, Vita scripta: monasteria extructa 532, § 2 Cultus sacer. Constitutiones scriptæ 534, § 3 & 4 Instrumenta Corbeiensia 535 § 5 Epistola B. Ioannis de Capistrano. 537 § 6 Acta testimonijs approbata 537 Vita e Gællico Petri de Vallibus, Latine a Stephano Iuliaco scripta. 539. cap. 1 Status infantiæ. 540 cap. 2 Profunditas virtutis & humilitatis. 542 cap. 3 Promptitudo obedientiæ & vocatio ad statū perfectionis 544 c. 4 Obseruantia præceptorū Dei & cultura festorū 545 cap. 5 Visio de reformatione Ordinis 546 cap. 6 Accessus ad Papam, Professio religionis, electio in Abbatissam. 548 cap. 7 Inchoata reformatio Ordinis, & persecutiones factæ 550 cap. 8 Dilectio paupertatis 551 cap. 9 Perfecta castitas & pura virginitas 544 cap. 10 Oratio Deo acceptabilis & alijs vtilis 556. cap. 11 Deuotio erga passionem Christi: miracula per signum Crucis 561 cap. 12 Reuerentia erga Eucharistiam eiusque susceptionem. 563 cap. 13 Austeritas erga seipsam: compassio ad ceteros 564 cap. 14 Pœnæ ac tormenta tolerata. 566 cap. 15 Donum prophetiæ 568 cap. 16 Persecutio malignorum spirituum 572 cap. 17 Gratiæ speciales Sanctorum & Dei amicorum 574, cap. 18 Patientia in persecutionibus 578 cap. 19 Obdormitio mortis 579 cap. 20 Miracula 581. Alia Miracula Gandaui, Atrebati & Hesdini firmata ex MSS. 587 Summarium virtutum & miraculorum ex Gallico Petrinæ de Balma sociæ eius. Octo capitibus distinctum a p. 601 ad 619 Historia eleuationis corporis ex MS. Gallico 620. Miracula recentiora ex Gallico libro Abbauillæi & MS. Gandensi. 623

Conon Hortulanus M. in Pamphilia. Ex Menæis. 362

Conon M. Bidanæ in Isauria ex Menæis. 360

Constantinus Drungarius M. captus Amorij, in Syria occisus. Vide Martyres XLII a pag. 457 ad 467

Constantius M. Romanus Coloniæ Agrippinæ. 30

Carpreus, seu Carbreus, Ep. in Hibernia. 468

Crocus siue Erocus M. Ex Mroll. 638

Cunegundis Imgeratrix, Virgo, Coniux, Vidua, & sanctimonialis Benedictina Confugiæ & Bambergæ in Germania. § 1 Cultus sacer: Reliquiæ. 266 § 2 Acta varia 267 § 3 Progenies Sigefridi patris. 269 § 4 Chronologia vitæ: varia benefacta 271. Vita ex MSS. cap. 1 Acta in coniugio: Virginitas seruata: monasteria extructa. 272 cap. 2 Acta in viduitate: vita monastica. 274 cap. 3 Miracula in vita: mors, sepultura. 275 cap. 4 & 5 Miracula varia. 276. Alia ex MS. Bambergensi 278. Appendix 280. Bulla Canonizationis. 281

Cyprianus M. in Africa. Ex Mroll. 645

Cyricus M. in Africa. Ex Mroll. 227

Cyrillus III Prior Generalis Ordin. B. Mariæ de Monte Carmelo. 499. Vitæ epitome auctore Palæonydoro. 500

Cyrillus Ep. M. in Africa. Ex Mroll. 757

Cyrillus M. Ex MSS. Menæis. 311

Danda M. in Tracia Ex Mroll. 644

Danda alia M. in Thracia. Ex Mroll. 644

Datianus M. in Africa. Ex Mroll. 757

Dauid Ep. Meneuen. in Wallia. § 1 Sedes Episcopalis: Acta scripta: cultus sacer. 38 § 2 Ætas discussa 39. Vita ex MS. cap. 1 Reuelatio de S. Dauide nascituro: natiuitas, educatio, Sacerdotium. 41 cap. 2 Monasteria extructa: maleuoli puniti 42 cap. 3 Miracula 43 cap. 4 Iter Hierosolymitanum, Archiepiscopatus, obitus 44. Appendix triplex 46

Diodorus M. in Italia. ex Mroll. 424

Dion siue Dionysius M. ex Menæis. 758

Dometius ex Menæis. In morte ab Angelis eductus. 789

Domnina, Virgo deuota ex Menæis. & Theodoreto. 33

Donata M. in Africa. Ex Mroll. 227

Donatilla M. ex Mroll. an in Africa? 28

Donatus M. Romanus. Reliquiæ & cultus Antuerpiæ. 24

Donatus M. ex Mroll. 28

Donatus M. Carthagine. ex Mroll. 30

Donatus M. in Italia. Ex Mroll. 424

Donatus M. ex Mroll. an in Africa? 226

Donatus M. ex Mroll. 310

Drausius Ep. Suessionen. in Gall. Cultus: Vita, tempus Sedis, Priuilegium datum sanctimonialibus. Peregrinatio S. Thomæ Cantuar. ad reliquias 404. Vita ex MSS. cap. 1 Parentes, educatio, electio in Archidiaconum & Episcopum 405 cap. 2. Virtutes, monasteria constructa, obitus 407 cap. 3 Corporis translatio: miracula. 409

Duthacus Epis. Rossen. in Scotia. Ex Breu. Aberdon. 799

Easterwinus Ab. Wirensis in Anglia. Tempus vitæ, dies natalis 652 Vita auctore Beda 652

Elpidius Ep. Chersone in Taurica Chersoneso M. Ex Mroll. & Menæis. 639

Emeritus, M. in Africa. ex Mroll. 227

Emetherius & Celedonius MM. Calagurri in Hispania Acta, cultus, progenies, tempus martyrij. 228 Acta auctore Aurelio Prudentio: 229. Alia ex Greg. Turonensi 230 Alia ex MSS. 231 Depositiones & translationes Corporum 233. Miracula ex Hispan. Domenecci. 234

Emeterius agricola, M. alias Matinus aut Madi dictus, in tractu Barcinonensi. Cultus in pago S. Madi, occisus cum S. Seuero Ep. Barcinon. sub Gothis, miracula. 244

Enuculus M. Massiliæ ex Mroll. 29

Ephrem Ep. Chersone in Taurica Chersoneso M. Ex Mroll. & Menæis. 641

Equinus M. Antiochiæ. Ex Mroll. 639

Equitius Abb. in Valeria prouincia Ital. Cultus & Reliquiæ Aquilæ 649 Acta ex Gregorio Magno 630

Eroius seu Croccus M. Ex Mroll. 638

Euagrius Episc. CP. in exilio mortuus. Ex Mroll. & Socrate. 427

Eubulus Mart. Cæsareæ in Palæstina. Ex Eusebio & Mroll. 644

Eubulus M. capite plexus. Ex Menæis. 426

Eudocia M. Heliopoli in Phœnicia Libani. Cultus sacer, tēpus & locus cædis: Acta reperta & ex Græco trāslata. 8. Passio ex MS. Græco interprete Petro Possino Soc. Iesu. Cap. 1 Iuuentus & vita perdita 10. cap. 2 Colloquium cum Germano monacho 11 cap. 3 Acta de conuersione cum Presbytero 12 cap. 4 Colloquium alterum cum Germano 13 cap. 5 Silentium & oratio per septiduum, visio facta. 14 cap. 6 Vltima confirmatio in decreto conuersionis, discessus Germani. 14 cap. 7 Baptismus & libellus supplex ad Theodotum Episc. 15 cap. 8 Abdicatio omnium diuitiarum. 15 cap. 9 In monasterium ingressus, in eo profectus & Præfectura 16 cap. 10 Perditus iuuenis ab ea conuersus, & mortuus vitæ restitutus. 17 cap. 11 Conuersio Aureliani Reguli, eiusque familiæ 18 cap. 12 Confessio S. Eudociȩ & tormenta sub Diogene Præside 19 cap. 13 Sacra Eucharistia in ignem conuersa lictores & Præsidem comburit, mortuus vitæ restitutus 21 cap. 14 Alia mortua resuscitata, Christo cum viro reconciliatur. 21 cap. 15 Puer a dracone occisus vitæ restitutus: Draco interemptus 22 cap. 16 S. Eudocia capite plexa sub Vicentio Præside. 22

Eugenius Ep. Chersone in Taurica Chersoneso M. Ex Mroll. & Menæis. 639

Eulampius M. Ex Menæis. an in Palæstina? 361

Eulogius M. in Palæstina. Acta Ex Menæis. 361

Eunica seu Leunuca M. in Thracia. Ex Mroll. 644

Euolus M. in Africa. Ex Mroll. 365

Euphrosinus M. aqua bulliente extinctus. Ex Menæis. 424

Eusebius Cremonensis Bethleem in Palestina. Veneratio Bethleëmi & Cremonæ. 369. Vita ab Franc. Ferrario collecta. 363 cap. 1 Varij Eusebij: huius patria; amicitia cum S. Hieronymo: peregrinatio in Palæstinam & Ægyptum. 370. cap. 2 Iter in Dalmatiam & Italiam, defensio contra Ruffinum 372. cap. 3 Libri ab eo scripti: alij a S. Hieronymo illi dicati 374. cap. 4 Oppugnati Vigilantius & Valerianus hæretici. Innocentia eius defensa. 375 cap. 5 Sanctitas & Sacerdotium: familiaritas cum viris sanctis. 377 cap. 6 Gesta in obitu S. Hieronymi. Electio in Abbatem. 379 cap. 7 Res gestæ in obitu ex historia dubiæ fidei. Cultus sacer Bethleemi 381. cap. 8. An Ordo S. Hieronymi in Hispania a S. Eusebio cœptus. Eius veneratio Cremonæ. 384

Eusebius Palatinus M. in Africa. Ex Mroll. 365

Eusebius M. in Africa Ex Mroll. 365

Euticus M. in Africa. Ex Mroll. 227

Euticus M. Ex Mroll. 310

Eutocus M. Ex Mroll. 310

Eutropius Cappadox M. Amaseæ in Ponto. Ex Menæis & Mroll. perperam Hispaniæ adscriptus. 235

Faustus M. Romanus Coloniæ Agrippinæ. 30

Felicianus M. Romanus Antuerpiæ 24

Felicitas cum S. Perpetua in Africa passa. Acta, tempus & locus martyrij, S. Augustini encomium. 630 Vita ex MSS. Captiuitas 633. partus in carcere. 632 Martyrium 637. Sermo S. Augustini. 638

Felicitas M. in Africa. ex Mroll. 757

Felix Epis. Anglorum Orientalium § 1 Acta, veneratio, translationes. 779 § 2 Vitæ epitome ex Capgrauio. 781

Felix M. in Africa. Ex Mroll. 221

Felix M. in Africa. Ex Mroll. 227

Felix II M. in Africa. Ex Mroll. 227

Felix III M. in Africa. Ex Mroll. 227

Felix IV M. in Africa. Ex Mroll. 227

Felix M. in Africa. Ex Mroll. 757

Felix M. Ex Mroll. an in Africa? 226

Felix M. Massiliæ. Ex Mroll. 29

Felix M. Ex Mroll. 310

Fidelis M. Romanus Antuerpiæ. 24

Filagonia M. in Italia. Ex Mroll. 424

Florianus M. in Africa. Ex Mroll. 225

Florianus M. Ex Mroll. 310

Fortius M. Ex Mroll. 310

Fortunatus II M. Ex Mroll. 310

Fortunio M. Ex Mroll. 310

Fortunus M. Ex Mroll. an in Africa? 226

Fredericus Ab. Horti-S. Mariæ in Frisia Ord. Præmonstr. 289. Vita auctore Sibrando Ab. ex MSS. cap. 1 Pia adolescentia, Sacerdotium: cura Pastoralis: miracula 289. cap. 2 Vita cœnobitica: monasteria extructa 291. cap. 3 Morbus, obitus, sepultura. Miracula ante & post mortem 292. Alia Vita auctore Sibrando Leonio. 293

Fridolinus Ab. Seckingæ in Germania § 1 Seckingæ situs. Vitæ scriptores, cultus 430. § 2 Ætas, monachatus, patria, scripta 431. § 3 Excerpta ex Actis a Canisio editis, alia Seckinga submissa 432. Vita auctore Balthero monacho Seckingano Ex MS. 433 Lib. 1. cap. 1 Vita in Hibernia acta & inde discessus 433. cap. 2. Apud Pictauos ecclesia restaurata, reliquiæ S. Hilarij translatæ 435. cap. 3 Discessus in Germaniam: variæ ecclesiæ constructæ 437. Lib. 2. cap. 1. Monasterium Seckinge conditum: miracula patratra 438 cap. 2 Miracula post mortem 440. Alia ex Vita Germanica. 441

Fronimus M. Ex Mroll. 310

Frunimius M. in Africa. Ex Mroll. 227

Furtunus M. Ex Mroll. an in Africa? 28

Gabianus M. Ex Mroll. an in Africa vel Hispania? 226.

Gagus M. Ex. Mroll. an in Africa? 226

Gaiola M. in Africa Ex Mroll. 227

Gaiosa M. Ex Mroll. an in Africa? 226

Gaiosa M. Ex Mroll. 310

Gallosa M. Ex Mroll. an in Africa? 226

Gallus M. Ex Mroll. an in Africa? 226

Gaudiosus Ep. Brixien. Ex Mroll. & inscriptione. 648

Georgius M. in Africa. Ex Mroll. 227

Georgius M. Cæsareæ Cappad. Ex Mroll. 130

Gerasimus Ab. prope Iordanem. cap. 1 Cultus sacer, ætas, monasterium 386. cap. 2 Epitome ex Vita S. Euthymij. 386. cap. 3. Alia ex Vita S. Quiriaci 368. cap. 4 Alia ex Ioanne Moscho. 388

Geruasius M. Frater S. Leonis M. Archiepis. Rotomag. Ex huius Actis & alijs 89. 90. f Martyrium 95 e

Geruinus Ab. Centulen. in Pontiuo 282. Vita auctore Ioanne Capella ex MSS. Cap. 1 Vita monastica: prȩfectura Centulen. prædicatio: Reliquiæ ornatæ 283 ca. 2 Bona cœnobij recuperata: Reliquiȩ S. Vigoris translatæ 284. cap. 3 Geruini pietas, zelus, honos ei habitus: bona donata 285. cap. 4 Miracula, translatio S. Angilberti 287. cap. 5 Morbus, obitus, sepultura. 288

Gittheus M. Massiliæ. Ex Mroll. 29

Glodianus M. in Scotia. Ex Boëthio & Breu. Aberdon. 326

Gorgonius M. in Africa. Ex Mroll. 227

Gregorius Episc. Constantiæ in Cypro. Ex Menæis. 368

Gregorius M. Ex. Mroll. 310

Helbianus M. Ex Mroll. an in Africa? 226

Herais M. Ex Menæis 311

Heraclius M. in Portu Rom. Ex Mroll. 132

Herculanus Ep. M. Perusiæ in Italia. § 1 Cultus sacer, Cōuersatio monastica 47. § 2 Patria, num Syria an Germania? Varij socij adiuncti: tempus Episcopatus & martyrij 49. § 3 Martyrium: ecclesia & translationes reliquiarum 50. § 4 Acta ex S. Gregorio Magno 51. § 5 Miracula ex MS. 53

Herculanus M. Romanus Antuerpiæ 24

Herebus M. in Africa Ex Mroll. 365

Herefilus M. Ex Mroll. 310

Herenia M. in Africa. Ex Mroll. 757

Hermes M. Massiliæ. Ex Mroll. & Off. Eccles. 29

Herolus, seu Heraclius M. Cæsareæ Cappad. 130

Hesichius Ep. M. Carcesæ seu Cazorlæ in Hispania § 1 Mittitur in Hispaniam a S. Petro cum sex alijs. 4. § 2 Prædicat, potissimum Carcesæ 5. § 3 Martyr obit, & colitur vt loci Apostolus. 7

Hesychius Thaumaturgus in Galatia vel Bithynia. Ex Menæis & MS. Synaxario 456

Hinnulus M. in Italia. Ex Mroll. 424

Hierotes M. ex Mroll. in Africa aut Hispania 226

Hilarianus M. ex Mroll. 310

Honoratus M. ex Mroll. 310

Hunfridus Ep. Taruanen. § 1 Vita monastica. Episcopatus, persecutio Normannica 790. § 2 Abbatia S. Bertini data & erepta: obitus, Reliquiæ translatæ. 791

Ianuaria M. in Portu Rom. Ex Mroll. 132

Ianuarius M. Massiliæ. Ex Mroll. 29

Ianuarius M. Cȩsareæ Cappad. aut alibi. Ex Mroll. 130

Ianuarius M. Ex Mroll. an in Africa aut Hispania? 226

Ioannes de Deo fundator Ordinis de Hospitalitate Granatæ. § 1 Ordinis initia prospera 809. § 2 Res Ordinis turbatæ ac restitutæ 811. § 3 Auctores Vitæ. cultus sacer. 813. Vita ex Hispanico Francisci de Castro. Cap. 1 Ortus, adolescentia, militia 814. cap. 2 Reditus in patriam & ad oues: opera caritatis in Africa suscepta 816. cap. 3. Reditus in Hispaniam, & Granatam 819. cap. 4 Conuersio & simulata amentia 820. Cap. 5. Patientia & caritas in hospitali exercita: peregrinatio ad Aquas-Lupias 821. cap. 6 Xenodochium Granatæ constructum, egeni adiuti 823 cap. 7 Opera meretricibus conuertendis impensa 824. cap. 8 Caritas erga pauperes 826. cap. 9 Patientia: nouum hospitale, excursio per agros & ad Curiam 827 cap. 10 Magna in seipsum seueritas 828 cap. 11 Orationes, tentationes, zelus, prophetiæ donum 829. cap. 12 Rationes confectæ in extremo morbo 831 cap. 13 Mors & funus 832 c. 14 Status hospitalis post obitum 834. Alia Vita ex Hispanica Antonij Gouea Ep. Cirenen. selecta, cap. 10 distincta a p. 837 ad 857 Appendix Beatificatio, & Reliquiarum translatio Parisios. 858

Ioaua, seu Iouinus, Leonij in Britannia Armorica. 138. Vita ex Breu. Leonen. 139. Alia e Gallico Alberti le grand. 140

Iocundus M. in Africa. Ex Mroll. & actis SS. Perpetuæ & Felicitatis. 630

Iocundus M. in Africa. Ex Mroll. 757

Iocundus M. Nicopoli, Ex Mroll. 423

Iouinus M. Romæ ex Actis S. Stephani Papæ 128

Iscius Ep. M. in Hispania. Vide Hesychius.

Isicus M. in Africa. Ex Mroll. 227

Italicus M. Antiochiæ. Ex Mroll. 639

Iulianus Ep. Toletanus. § 1 Cultus, ætas, Acta. 782 § 2 Concilia Toletana, doctrina probata 783 § 3 Pietatis feruor. Pomerij falsum cognomen 784. Vita auctore Felice Ep. Toletano. 785

Iulianus M. in Africa. Ex Mroll. 365

Iulianus Medicus M. capite plexus. Ex Menæis. 426

Iulius Ep. M. Romæ. Ex Mroll. 309

Iulius M. Romanus Antuerpiæ 24

Iulius M. in Africa. Ex Mroll. 227

Iulius M. Ex Mroll. 310

Iunula M. in Africa. Ex Mroll. 227

Iustus M. Romanus Antuerpiæ. 24

Iustus M. in Africa. Ex Mroll. 221

Iustus M. in: Africa. Ex Mroll, 221

Iustus M. Antiochiæ. Ex Mroll. 363

Kieranus Ep. & Abb. Sagiriensis in Hibernia. § 1 Sedes & ætas 389. § 2 Reditus Roma: Scripturæ studium 390. § 3 Cultus & Acta 392. Vita ex MS. cap. 1 Pueritia, peregrinatio: miraculum occasione impuri sacrilegi. 394. cap. 2 Res cum Mommoniæ Regibus gestæ 395. cap. 3 peccatum impeditum, pia mors 396. Miracula. 397

Kineburga & Kineswitha Virgines, filiæ Pendæ Regis Merciorum. § 1 Controuersia proposita. Harum Virginum progenies & sepultura apud Petroburgenses 441. § 2 Petroburgensis monasterij destructio & restauratio. Translatio harum & reductio: cultus sacer. 443. § 3 Kineburga Alcfrido Regi nupta, alia a S. Kineburga virg. 444. § 4 Alcfridi duo Reges filij Oswij, seniori nupta Kineburga, iuniori S. Cotburga, Monachatus huic perperam affictus. 446

Kineswita, vide Kineburgam Sororem. 441. An S. Kineswitha desponsata Offæ Regi? 444

Lanulus M. in Italia. Ex Mroll. 424

Leo M. Archiep. Rotomag. Apostolus Baionensium. § 1 Patria, martyrium, canonizatio: Vita scripta, elogia 89. § 2 stüdia, Episcopatus, Apostolatus, veneratio publica Baionæ, recepta Rotomagi 90. § 3 Tempus Sedis Rotomagi 92. Vita ex MSS. Pars 1 Patria, natiuitas, studia, Episcopatus, missio in Hispaniam 93. Pars 2 Apostolici labores Baionæ & in Hispania 94. Pars 3 Cædes, miracula 95 Vita alia ex MSS. 96

Leo M. ex Mroll. 28

Leo Lucas Corilionensis, Abb. Mulensis in Calabria. Veneratio offic. Eccles. Acta conscripta. Tempus vitæ 97. Vita ex lectionibus Græcis 97. Testimonium Corilionensium ex MSS. 98. Vita ex MS. cap. 1 Ortus, pia adolescentia: peregrinatio in Casabriam & Romam 98. cap. 2 Vita monastica: monasteria extructa: miracula 99. cap. 3 Dignitas Abbatis: illustres virtutes, miracula 100. cap. 4. Alia miracula, mors præscita, sepultura 101

Leocus, seu Leucus M. Antiochiæ Ex Mroll. 639

Leontia V. M. Romana. Reliquiæ & cultus Eystadij in Germania. 32

Leunuca, seu Leununcula M. in Thracia. Ex Mroll. 644

Litifredus Epis. Papiensis. Reliquiæ S. Honoratæ ab eo translatæ, obitus: Translatio, cultus 793

Liuonius M. Reliquiæ & cultus Eystadij. 32

Lorgius M. Cæsareæ Cappod. 130

Lucas Casalius, Abb. Agyreus in Sicilia. Patria, cultus, ecclesia dicata, corpus eleuatum. 151. Vita ex MSS. Monachatus, Sacerdotium, virtutes, miracula. 152

Lucinius Ep. M. Ex Mroll. Casinensi. 308

Luciola M. in Africa. Ex Mroll. 227

Luciolus M. in Africa. Ex Mroll. non in Hispania 221

Luciosa M. in Portu Rom. Ex Mroll. 132

Lucius Papa M. § 1 Cultus & veneratio: translationes. Encomia ex Vitis Pontificum 301. § 2 Vita scripta: tempus Sedis: epistolæ eius & ad illum S. Cypriani. 303. Vita auctore Guaiferio mon. ex MSS. cap. 1 Encomium martyrij. S. Lucij ortus, sancta iuuentus 304. cap. 2. Adhortatio S. Lucij de rerum terrenarum despectu, imitatione Christi & virtutum acquisitione 305. cap. 3. Gesta in Pontificatu: cœpta in eum persecutio 306. Appendix ex Breuiar. Sleswicensi. 308

Lucius M. Ex Mroll. 310

Lucius II M. Ex Mroll. 310

Lucius, seu Lucas, Ep. M. Cæsareæ in Cappadocia. 130 Non fuit Ep. Britoniensis in Galȩcia, ac successor Aristobuli seu Zebedæi. 131

Lucosa M. Antiochiæ. Ex Mroll. 363

Lupicinus M. Ex Mroll. an in Africa? 226

Manilus seu Mamillus M. in Africa. Ex Mroll. 757

Manilus seu Marulus M. in Africa. Ex Mroll. 645

Marcellus M. apud Græcos. Ex Menæis. 23

Marcianus M. Episc. Dertonen. in Liguria. Com. hist. Cultus. Vitæ epitome ex Actis Synodi, & alia ex MS. Antiphonario 421. Historia Inuentionis ex MS. 422

Marcius M. Antiochiæ. Ex Mroll. 363

Marcus mon. in Ægypto. Acta Ex Menæis & alijs. Eucharistia ab Angelo accepta, visus cæcæ hyænæ datus. Scientia sacræ Scripturæ. 367

Mares Palatinus M. in Africa. Ex Mroll. 365

Marinus M. Ex Mroll. an in Africa? 226

Marinus Miles M. Cæsareæ Palest. Cultus. Ex Mroll. Acta martyrij ex Eusebio. 224

Marinus M. in Africa. Ex Mroll. 227

Marius M. Ex Mroll. 310

Marnanus Ep. in Scotia. Ex Breuiario Aberdonensi, Camerario & alijs. Sepultura, ecclesia, Reliquiæ, ægri sanati, victoria obtenta 63

Martia M. Ex Mroll. an in Africa, an soror Traiani Imp. 226

Martianus M. Ex Mroll. an in Africa? 226

Martinus M. Antiochiæ. Ex Mroll. 363

Martyres III Protectores Imperatoris, MM. Antinoi Cultus 752. Missi ad S. Arianum interficiendum, conuersi occiduntur 755. Compendium ex MS. Synaxario. 757

Martyres VI Ex Mroll. an in Africa an Vrsaone in Hispania? 28

Martyres VIII in Africa. Ex Mroll. 365

Martyres XVI aut XIX. Ex Mroll. 310

Martyres XXII Antiochiæ. Ex Mroll. 363

Martyres XXIV Massiliæ. Ex Mroll. & off. Eccl. 29

Martyres XL in Africa. Ex Mroll. 221

Martyres XLII Amorij capti, & in Syria occisi. § 1 Veneratio: Acta: tempus & locus martyrij. 457. § 2 Res gestæ ex Cedreno, Leone Grammatico, alijsque 459. Acta martyrij, auctore Euodio Synchrono ex 3 MSS. Græcis. cap. 1 Imperium a Saracenis vexatum, Amorium captum, Ordinum ductores in captiuitatem abducti 461. cap. 2 Ad defectionem a fide solicitātur 462. cap. 3 Extremum pro fide certamen 464. Append. 1 Martyrium 446 Append. 2 Martyrium & sepultura. 467

Martyres CXL aut CL apud Græcos. Ex Menæis. 311

Martyres CCLX Romæ via Salaria. Ex Actis SS. Marij & Marthæ. 23

Martyres DCCCCX Romæ via Appia. Ex Mroll, 308

Martyres Romani sub Alexandro Imp. & Vlpiano Præfecto capite plexi. Ex Mroll. 126

Martyres plurimi a Longobardis in Italia circa an. 579 occisi. 141. Acta martyrij ex Gregorio Magno. 142

Martyres plurimi in insula Scotiæ Maia. Ex Hect. Boëthio, Breuiar. Aberdonensi & alijs, Ecclesia ijs erecta. 326

Martus M. Antiochiæ. Ex Mroll. 363

Maximus M. Romanus. Reliquiæ & cultus Antuerpiæ. 24

Melissenus Dux M. Amorij captus, in Syria occisus. Vide Martyres XLII a pag. 457 ad 467

Mercurius M. Nicopoli. Ex Mroll. 423

Monanus Archidiac. Andreopoleos in Scotia. Patria, tempus, cultus, familiaritas cum Rege Kennetho. 86. Vita ex Breu. Aberden. Prædicationes, obitus, miracula, ecclesia erecta. 88

Nestor Episc. Trimethunte in Cypro. Ex Menæis. Tempus Sedis. 643

Nestor M. Pergæ in Pamphilia ex Menæis. 127

Nestor M. Antiochiæ. Ex Mroll. 639

Nestor M. in Thracia. Ex Mroll. 644

Nestorius M. apud Græcos. Ex Menæis. 23

Nicephorus M. ex Mroll. an in Africa? an Vrsaone in Hispania? 28

Nicephorus M. in Africa. Ex Mroll. 227

Nicephorus M. Nicomediæ. Ex Mroll. 424

Nicorus M. in Italia. Ex Mroll. 424

Occatus siue Optatus M. in Thracia. Ex Mroll. 644

Octauius M. in Africa. Ex Mroll. 365

Oliua V. M. Brixiæ in Ital. ex Mrol. Brixien. Reliq. Salodij. 361

Oldegarius Archiep. Terraconen. Ep. Barcinon. Vita ex Barcinonensibus monumētis collecta. cap. 1 Qua stirpe natus, Canonicus Barcinon. dein Prior S. Adriani 482. cap. 2 Abbas S. Rusi in Gallia, dein Episcopus Barcinon. 484. cap. 3 Archiep. Tarraconen. dein Legatus Apostolicus, 486. cap. 4 Iura Ecclesiȩ Barcinon. tuetur: Principem pro se Tarracone instituit. 489. cap. 5 zelus, mors sancta, miracula 491. cap. 6 Varia corporis translatio: studia pro canonizatione 494. cap. 7 Negotium canonizationis resumptum: miracula recentiora. 496

Owinus mon. Lichfeldiæ in Anglia. Ex Beda & Mroll. 312. Ecclesia illi dicata Glocestriæ 313 e

Pamphilus M. Antiochiæ. Ex Mroll. 363

Papias M. in Africa. Ex Mroll. 227

Papias M. Nicopoli. Ex Mroll. 423

Papias M. Nicomediæ. Ex Mroll. 424

Paulinus Ep. Brixiensis in Italia. Ex Mroll. & Ferrario. 312

Paulus Conf. Ep. Plusiados in Bithynia. Ex Menæis. Exilium ob cultum imaginum. 789

Paulus M. in Portu Rom: Ex Mroll. 132 An corpus Cæsaraugustæ? 133 d

Paulus M. Ex Mroll. 310

Paulus Simplex anachoreta in Thebaide § 1 Memoria in fastis & apud scriptores, Elogium ex Sozomeno 645. § 2 Vita ex Historia Lausiaca Palladij 646. § 3 Alia ex Ruffino de Vitis Patrum. 647

Pecculus M. Ex Mroll. 310

Pelagius M. Romanus. Reliquiæ & cultus Antuerpiæ. 24

Peluianus M. Ex Mroll. 310

Permia M. in Italia. Ex Mroll. 424

Perpetua cum Felicitate M. in Africa. Acta fideliora: annus & locus martyrij. Encomium ex S. Augustino 630. Vita ex MS. Casinensi. cap. 1 Captiuitas. Perpetuæ baptismus, in carcerem detrusio. Visio prima 633. cap. 2 Constantia eius a patre oppugnata. Cōdēnatio. Visio de liberato Dinocrate e purgatorio 634. cap. 3 Noua a patre oppugnatio facta 635 cap. 5 Gesta pridie martyrij 636. cap. 6 Peracta in martyrio 637. Sermo S. Augustini ex MS. 638

Petronius M. in Italia. Ex Mroll. 424

Petrus Ep. Policastren. & Abb. Cauen. in Ital. Comm. præu. Acta, cultus, ætas, Congregatio Cauensis 328. Vita auctore Abb. Venusino. cap. 1 Vita monastica Cauȩ & Cluniaci: Episcopatus dimissus: Abbatialis dignitas: monasterium auctum 330. cap. 2 Virtutes & miracula 331. cap. 3 Varij monachi emēndati. Māsuetudo & humilitas 332. cap. 4 Pius obitus. Delinquentes correpti 334. Historia dedicationis ecclesiæ Cauensis Ex MS. 335

Petrus M. in Africa. Ex Mroll. 365

Petrus M. Antiochiæ. Ex Mroll. 363

Petrus a Castro M. Ord. Cisterc. § 1 Res gestæ cōtra Albigenses vsque ad ann. 1206. 411. § 2 Inter cooperatores adiuncti Episc. Oxomensis & S. Dominicus. Acta apud Comitem Tolosanum: B. Petri martyrium 413. § 3 Epistola Innocentij III Papȩ de eius martyrio 414. § 4 Veneratio & translatio 416

Petrus Hieremias Ord. Præd. Panormi in Sicilia. Vita scripta, veneratio sacra, zona ferrea. 294. Vita auctore coæuo. cap. 1 Ortus, studia, status religiosus 294 cap. 2 Sacerdotium: conciones: reformationes morum, apparitiones 295. cap. 3 Præfectura cœnobij S. Zitæ & nouitiorum: miracula, obitus. 296

Philemon Antinoi M. Cultus 751. Acta ex MSS. cap. 1 Philemon sumpta cum Apollonij persona fide Christi, eamdem intrepide confitetur 752. cap. 2. martyrum 754. Compendium ex MS. Synaxario 757

Philemon M. Romanus, Reliquiæ & cultus Antuerpiæ. 24

Philippus M. Ex Mroll. 310

Philippus frater S. Leonis Archiep. Rotomag. ex huius Actis & alijs 89. non fuit Martyr. Reliquiæ 90 f 95 e

Phocas M. Antiochiæ. Ex Mrol. 366, inuocatur contra serpentum morsum. 367 a

Phocius M. in Africa. Ex Mroll. 227

Photius M. Ex MSS. Menæis. 311

Piamum Virgo deuota in Ægypto ex Menæis & Palladio. 242

Pius M. Romanus. Reliquiæ & cultus Autuerpiæ. 24

Psamfagonus M. in Italia. Ex Mroll. 424

Polocronius Ex Mroll. an in Africa? 28

Pontius Diac. Carthagine. Ex Mroll. Vita S. Cypriani ab eo scripta contra obtrectatores defensa. 750

Primitiuus M. Cæsareæ Cappad. aut alibi. Ex Mroll. 130

Primus M. Romanus. Reliquiæ & cultus Antuerpiæ 24

Procopius M. Romanus. Reliquiæ & cultus Antuerpiæ. 24

Prouinus Ep. Comensis in Italia. Ex Vghello & Ferrario. 759

Pylicus M. Ex Mroll. 310

Qvintillus M. Nicomediæ, Ex Mroll. 758

Quintus Thaumaturgus M. in Æolide. Ex Menæis. 129

Quintus M. in Africa. Ex Mroll. & Actis SS. Perpetuæ & Felicitatis. 630

Quiriacus Presb. Treuiren. Ex varijs Patria, directio Angeli, defensio a turpi calumnia, miracula, translatio, cultus. 424

Quirinus M. Ex Mroll. 310

Quiriulus M. Ex Mroll. an in Africa vel Hispania? 226

Reuocatus M. in Africa cum SS. Perpetua & Felicitate. Cultus 631 f Captiuitas 633 d Martyrium. 637

Rogatus M. Ex Mroll. 638

Rogatus, seu Rogata M. in Africa. Ex Mroll. 645

Rogatus M. in Africa. Ex Mroll. 757

Rogatus II M. in Africa. Ex Mroll. 757

Rogerius Episc. Aurelianen, dein Lemouicen. post Archiepisc. Bituricen. Comm. præu. Titulus Sancti ac Beati, tempus mortis, festum Conceptionis B. Mariæ promotum. Corpus S. Odilonis eleuatum 119. Vita auctore monacho Bituric. Nobilis ortus, Iurisprudentia, Episcopatus, monasteria & Xenodochium fundata: iniurij puniti: sepulchrum donarijs honoratum. 122

Rogerius discip. S. Francisci Tuderti in Vmbria. Ex varijs. Cultus antiquus innouatus. Iesvs in brachio susceptus: eius caritas a S. Francisco commendata, 417

Rotus M. Romæ. Ex Mroll. 309

Rudesindus Episc. Dumiensis, Cellæ-nouæ in Galæcia. § 1 Varia Acta: cultus sacer: Reliquiæ in varijs ecclesijs. 102 § 2 Stirps regia, maiores fratres, posteri, Ecclesia Compostellana dedicata 104 § 3 Episcopatus eius Dumiensis, alius a Mindoniensi constituendus 103. Vita auctore monacho Cellæ-nouæ ex MSS. Lib. 1 de vita eius & obitu. cap. 1 Ortus, educatio, Episcopatus 107. cap. 2 Monasterium Cellanoua extructum: vita monastica: dignitas Abbatis 108. cap. 3 Cælestes visiones: mors: sepultura 109. Lib. 2 Miracula cap. 1 Oppugnatores monasterij puniti, varia miracula 110. cap. 2 Alia miracula ante aduentum scriptoris patrata. 111. cap. 3 Miracula tempore scriptoris facta: patrocinium in bello Lusitanico 112. cap. 4 Beneficia incarcerato & varijs ægris præstita 114. Lib. 3 Miracula ab Ordonio monacho superaddita. cap. 1 Energumeni & alij adiuti 115. cap. 2 Miracula captiuo, muto, cæcæ præstita. Maleuoli puniti 116. Acta Translationis ex Hispanico 118. Miraculum recens, epigrammata 118

Rusticus M. Ex Mroll. 310

Rusticus M. in Africa. Ex Mroll. 365. perperam Metellino Lusitaniæ tributus. 366

Sabianus vel Sabiniana M. in Africa. Ex Mroll. 227

Saturninus M. Antiochiæ. Ex Mroll. 363

Saturninus II M. Antiochiæ. Ex Mroll. 363

Saturninus M. in Africa ex Mroll. & Actis SS. Perpetuæ & Felicitatis. 630

Saturninus M. in Africa cum SS. Perpetua & Felicitate. Cultus ex Mroll. 631 f Martyrium. 637

Saturninus, siue Saturnus, M. Nicomediæ. Ex Mroll. 424

Saturus M. in Africa cum SS. Perpetua & Felicitate. Cultus ex Mroll. 632. Acta ex MSS. Visio eius 636.

Inuictus animus 637. Martyrium. 637

Sauinianus M. in Africa ex Mroll. 227

Saurus siue Satyrus M. in Africa. ex Mroll. 645

Secundilla M. in Africa. ex Mroll. 29

Secundilla, seu Secundola, M. in Portu Rom. ex Mroll. 132

Secundolus M. in Africa cum SS. Perpetua & Felicitate. Cultus 631 f Captiuitas 633 d Mors in carcere. 632 f

Secundus seu Succundus M. in Thracia. Ex Mroll. 644

Secundus alius M. in Thracia. ex Mroll. 644

Senanus Episc. & Ab. in Hibernia: Tempus vitæ. Acta varia. Cultus 760 Vita ex MS. cap. 1 Natiuitas prædicta: pueritia 761. cap. 2 Militia, vita monastica 763. cap. 3 Miracula sub Magistro Natali patrata. 764. cap. 4. Ei iniurij puniti 764. cap. 5. Beneficia alijs collata, gemina mors. 767. Alia Vita ex MS. cap. 1 Genus, natiuitas, pueritia 769. cap. 2 Militia, vita monastica 770. cap. 3 Peregrinatio, & commoratio in Inis-cara 772. cap. 4 Cellæ variæ erectæ: miracula 773. cap. 5 Possessio in Inis-catrio per miracula firmata 774. cap. 6 Res ibidem gestæ. Aduentus S. Canneræ 775. cap. 7 Mors & post eam miracula 776. Appendix. Ex Alberto le Grand 779

Serrus aut Sergius M. in Thracia. Ex Mroll. 644

Seruanus seu Siluanus M. ex Mroll. 638

Seznius Abb. in Britan. Armorica Monasterium conditum. Cultus, translatio. An alijs Serenicus, aut Isserninus? 429

Siluanus M. in Africa. ex Mroll. 645

Siluanus M. in Africa. ex Mroll. 757

Siluanus M. in Italia. Ex Mroll. 424

Siluester M. apud Græcos. Ex Menæis. 22

Siluius M. Romanus. Reliquiæ & cultus Antuerpiæ. 24

Simplicius Pontifex Rom. § 1 Elogia MSS. Propugnata Ecclesia contra Imperatores & Episcopos CP. Varia gesta circa Episcopos Italiæ & Hispaniȩ 133. § 2 Gesta in defensionem fidei contra Timotheum Ælurum, Petrum Fullonem, Petrum Mongum & Acaciū 134. § 3 Gesta in Vrbe Rom. obitus: cultus sacer. 137

Simplicius Archiep. Bituric. § 1 Electio a SS. Sidonio & Agrœcio 34. § 2 Vita ante Episcopatum a S. Sidonio laudata 35. § 3 Tempus Episcopatus, in eo gesta, publica veneratio 36

Sisinnius M. in Africa. Ex Mroll. 227

Sisinnius M. Ex Mroll. 310

Sisinnius II M. ex Mroll. 310

Siuiardus Abb. Anisolensis in Gallia. Locus & tempus vitæ; Acta. Cultus 65. Vita auctore coœuo ex MSS. Institutio, vita monastica, Sacerdotium, dignitas Abbatis collata, pius obitus. 66

Sollicitus Ord. Crucigerorum in Piceno. Ex Ferrario & alijs. 498

Solus M. in Africa. ex Mroll. 227

Sophronius M. apud Græcos ex Menæis. 22

Stephanus Ab. Obazinensis Ord. Cisterc. in Gallia. Cultus, gesta, dies obitus 800. Vita auctore eius discipulo. vsque ad p. 806

Stolbrandus Ep. Scotiæ, M. in Maia insula. Ex Hectore Boëthio, Conæo, & Breuiario Aberdonensi. Templum erectum. 326

Stratonicus M. Ptolemaide in Phœnicia. Ex MSS. Menæis & Vita SS. Pauli & Iulianæ. Conuersio e carnifice ad fidem: martyrium. 309

Suibertus Ep. Frisonum & Borructuariorum Apostolus. Ex varijs. § 1 In Frisia prædicat S. Wilfridus: a S. Ecberto missus S. Wicbertus, dein SS. Suibertus & Willibrordus cum X Socijs 67. § 2 Vita apocrypha, perperam attributa S. Marcellino, siue Marchelmo 70. § 3 S. Suibertus vnde, a quo & cum quibus socijs missus. Menda Pseudo-Marcellini 71. § 4 Alia eiusdem errata de SS. Columbano, Ceadwalla, Iudoco, Winoco, Ardano, Wirone, Plechelmo alijsque 73. § 5 Alia apocrypha de S. Suiberti patria, parentibus, ortu, institutione monastica, gestis ante & post Episcopatum 75. § 6 Insula-Rheni S. Suiberto donata a Pippino Duce, a quo numquam diuortio separata Plectrudis. 78. § 7 Vita hæc a viris doctis repudiata, perperam ab alijs defensa; ab opere nostro resecanda 80. § 8 S. Suiberti miracula, cultus sacer, reliquiæ. Alius ab eo S. Suibertus iunior Episcopus Ferdensis 82. Sermo S. Radbodi Ep. de S. Suiberto ex MS. 84. Carmen allegoricum eiusdem. ex MSS. 85

Taxis M. Antiochiæ. Ex Mroll. 639

Tepicerus M. Ex Mroll. 310

Theodorus Craterus Protospatarius M. Amorij captus, in Syria occisus, Vide Martyres, XLII, a pag. 457 ad 467

Theophilus Ep. Cæsareæ Palestinæ. Ex Mroll. & Eusebio. Cura de Paschate rite celebrando ei a S. Victore Papa commissa. 361

Theophilus Patricius M. Amorij captus, in Syria occisus, Vide Martyres XLII a pag. 457 ad 467

Theophylactus Conf. Epis. Nicomedien. Ex varijs. Monachatus. Episcopatus: cultus imaginum defensus. exilium, obitus, translatio. 787

Theotychus Protector Imperatoris, M. Antinoi. Cultus 752 Missus ad S. Arianum interficiendum conuersus ad ad fidem, martyrium subit 755

Thomas Aquinas, Doctor Angelicus, Ord. Prædicat. § 1 Acta a varijs scripta: quænam hic edantur. Cultus sacer 655. § 2 Nobilitas generis, locus natalis: tempus vitæ & mortis 657. Vita Auctore Guilielmo de Thoco Ord. Prædic. ex MS. Per capita 15. ap. 659. ad 686. Processus inquisitionis ex MS. ad p. 715 Alia Vita auct. Bernardo Guidonis Ep. Lodeuensi. Capita collata cum præcedente Vita 716. Miracula posteriora 717. Miracula alia 721. Alia miracula ex MS. Vltraiectino 723 Tituli miraculorum ex MS. Mediolanensi 724. Historia translationis corporis Tolosam, auctore Raimundo Hugonis Ord. Prædic. ex MS. vsque ad p. 735. Instrumenta authentica translationis, seu bullæ 4 Vrbani V 732 Miracula Tolosæ facta ex MS. 735. Alia historia translationis ex MSS. 738. Narratio brachij Parisijs depositi ex MS. 740. Donatio brachij Neapolim ad ecclesiam S. Dominici deferendi ex MS. 740. Analecta. § 1 Veneratio Neapoli, electio in Patronum, Bullæ Pontificiæ 741. § 2 Salerni veneratio: eius ibi campanula, index mortis alicuius. Conuentus Casinensis ad S. Germanum ei donatus 744. § 3 Cingulum eius Vercellis cultum: militia Angelica apud Belgas instituta. 745

Tibba seu Tilba Virgo, consanguinea SS. Kineburgæ & Kineswitæ. Ex harum Actis. Corporis translatio & reductio 443. Cultus sacer. 444

Titianus Ep. Brixiensis in Italia. Cultus. Tempus sedis. Miracula. Translatio 261

Tribimius M. Pergæ in Pamphilia. ex Menæis. 127

Tutella M. Ex Mroll. an in Africa vel Hispania? 226

Venerius M. Romanus. Reliquiæ & cultus Eystadij in Germania. 32

Veremundus Ab. Hyrachensis in Nauarra 794. Vita Ex varijs vsque ad p. 799

Vibianus M. in Italia. Ex Mroll. 424

Victor M. Antiochiæ. Ex Mroll. 363

Victor M. Nicomediæ captus, Apamiæ in carcere extinctus. Ex Mroll. 423

Victor M. Nicomediæ. Ex Mroll. 424

Victor Diac. Placentiæ in Italia. Veneratio, translatio & recognitio corporis. 429

Victorina, seu Victorinus M. Ex Mroll. 638

Victorinus M. in Italia. Ex Mroll. 424

Victorinus Nicomediæ captus, Apamiæ in carcere extinctus. Ex Mroll. 423

Victorinus M. Ex Mrol. 310

Victurus M. in Africa. Ex Mroll. 29

Victurus M. Ex Mroll. 310

Virgilius Archiep. Arelatensis. Tempus Sedis, Acta, cultus 399. Vita ex Vincentio Barali. vsque ad p. 405

Volkerus M. Sigebergæ in Holsatia. Ex Chronicis Sclauicis & Mroll. 653

Vranius M. Ex Mroll. 310

Vrbanus M. in Africa. Ex Mroll. 757

Willeicus Presb. disc. S. Suiberti Ep. Cæsariswerdæ ad Rhenum. § 1 Patria, institutum 148. § 2 Benefacta: Reliquiæ. 149

Winwaloëus Ab. Landeueneci in Britannia Armorica. § 1 Vita a pluribus scripta: eius ætas 245. § 2 Veneratio: translatio reliquiarum Gandauum & Monstrolium. Alius iunior Winwaloëus 247. § 3 Monumenta Monstrolio transmissa 248. Vita prima Ex MS. ad p. 254. Alia vita Ex MSS. ad p. 256. Tertia Vita auctore Gurdestino monacho ex MS. Libris duobus ad p. 261

Zenon M. apud Græcos. Ex Menæis. 241

Zoilus M. apud Græcos. Ex Menæis. 241

Zosimus M. in Africa. Ex Mroll. 227

INDEX CHRONOLOGICVS IN TOMVM I MARTII.

I SECVLVM A CHRISTO NATO.

Sanctus Hesychius, siue Ischius, Episc. Carcezæ siue Cazorlæ a S. Petro Apostolo cum alijs sex Episcopis in Hispaniam missus circa annum Christi LVIII aut sequentem, post sacri Euangelij prædicationem martyrio perfunctus est 1 Martij. 6

S. Conon vixit temporibus Apostolorum Bidanæ in Isauria, ac seruata cum vxore virginitate post patrē Nestorem ad fidem Christi conuersum, sub Præside Magno plurima tormenta passus, sed liberatus, biennio post vita functus est 5 Martij. 360

Sub finem primi seculi Heliopoli in Cœlesyria degebat Germanus Præfectus cœnobij monachorum septuaginta, a quo non longe distabat asceterium virginum triginta, quibus præerat Charitina. 16

II SECVLVM.

Svb Traiano Imp. S. Eudocia Samaritana Heliopoli in Cœlesyria a quæstu meretricio per Germanū monachum conuersa ad fidem Christi & vitam monasticam, ac dein sanctimonialibus præfecta, postmodum sub Hadriano Imp. martyrij palmam adepta 1 Martij. 8

Sub Hadriano Imp. S. Oliua Virgo Brixiæ martyrium passa est 5 Martij. 361

Circa annum 120. S. Marcianus primus Dertonensis Ecclesiæ in Liguria Episcopus martyr obijt 6 Martij. 421

Circa ann. 197 Synodo in Palæstina coactæ, vt Pascha celebraretur die Dominica, præfuit S. Theophilus Episc. Cȩsareæ, aliquot annis post mortuus 5 Martij. 363

III SECVLVM.

An. 203 Sanctæ Perpetua & Felicitas, & cum ijs Saturus, Saturninus, Reuocatus, Secundolus & ante hos Iucundus, Saturninus, Artaxius & Quintus, Martyres in Africa Carthagine aut Tuburbi 7 Martij. 630

Sub Alexandro. Martyres Romani capite plexi 2 Martij. 126

An. 251 SS. Nestor & Tribimius Martyres Pergæ in Pamphilia 2 Martij. 127

Circa 251 S. Conon Hortulanus M. in Palestina 4 Martij. 362

An. 255 S. Lucius Papa & Mar. obit 4 Martij. 301

Cir. 258 SS. Iouinus & Basileus Martyres Romæ via Latina 2 Martij. 128

Cir. 260 SS. Marinus miles & Asterius Senator MM. Cæsareæ in Palestina 3 Martij. 224

Post an. 260 S. Pontius Diaconus S. Cypriani Carthagine obit 8 Martij. 750

An. 269 Martyres CCLX Romæ via Salaria 1 Mar. 23

An. 273 SS. Codratus, Acacius & Stratonicus MM. Ptolemaide in Phœnicia 4 Martij. 309

Cir. 283 S. Quintus Thaumaturgus in Æolide varia passus obit 2. Martij. 129

An. 287 SS. Philemon, Apollonius, Arianus, Theotychus & alij Mart. Antinoi in Ægypto 8 Martij. 751

Forte sec. 3 SS. Emetherius & Celedonius celebres in Hispania Martyres Calaguri 3 Martij. 228

IV SECVLVM.

Initio sec. 4 Sancta Cleopatronia Virgo obit 8 Martij758

SS. Ephræn, Basileus, Eugenius, Agathodorus, Elpidius, Ætherius, Capito MM. & Episcopi Chersone in Taurica Chersoneso 7 Martij. 639

Sub Dioclet. S. Antonina M. Nicææ in Bithynia. 1 Martij. 26

Cir, 308 SS. Eutropius, Cleonicus & Basiliscus Martyres Amaseæ & Comanæ in Ponto 3 Martij. 235

An. 308 S. Adrianus M. Cæsareæ in Palæstina 4 Martij. 364

S. Eubulus M. Cæsareæ in Palæstina 7 Martij. 644

Sub Iuliano S. Iulianus Medicus & Eubulus Martyres: cum quibus colitur eorum Magister S. Arcadius Cyprius 6 Martij. 426

Sec. 4 S. Quiriacus Presb. socius S. Maximini apud Treuiros. 6 Martij. 424

S. Basilius Ep. Bononien. 6 Martij. 426

S. Paulus Simplex anachoreta in Thebaide 7 Mar. 645

S. Piamun Virgo Deo deuota 3 Martij. 242

Cir. 400 S. Marcus monachus in Ægypto. 4 Mar. 467

Sec. 4. aut 5 S. Gregorius Episc. Constantiæ in Cypro. 4 Martij. 368

V SECVLVM.

Cir. 420 Sanctus Prouinus Ep. Comensis in Italia 8 Martij. 759

Anno 437 S. Camilla cum tribus sororibus Virginibus Deo deuotis Autisiodori 3 Martij. 242

Cir. 444 S. Victor Diaconus Placentiæ obit. 6 Martij. 429

An. 445 S. Dauid nascitur, postea Archiep. Meneuen. 39 f

Cir. 445 S. Gaudiosus Ep. Brixien. 7 Martij. 648

Cir. 455 S. Winwaloëus nascitur, dein Abbas in Britannia Armorica. 246

Sec. 5 S. Eusebius Cremonensis Bethleemi in Palestina. 5 Martij. 368

Sec. 5 S. Claudianus Conf. frater S. Vigilij Episc. Tridenti. 6 Martij. 427

An. 460 S. Domnina seu Domna Virgo Deo deuota in Syria eiusque sodales. 1 Martij. 33

An. 467 S. Simplicius creatur Papa 133 e

An. 470 S. Euagrius creatur Episc. CP. postmodum in exilio mortuus 6 Martij. 427

Cir. 472 S. Simplicius creatur Archiep. Bituriensis. 37

An. 477 S. Gerasimus Ab. in Palestina obit. 5 Martij. 386

Cir. 480 S. Emeterius Agricola, siue Matinus aut Madi M. in tractu Barcinonen. 3 Martij. 244

Cir. 480 S. Simplicius Arch. Bituricensis obit. 1 Martij. 34

An. 483 S. Simplicius Papa moritur. 2 Martij. 133

An. 490 S. Dauid construit monasterium Meneuense. 40

Cir. 490 S. Winwaloëus excipit Gradlonem Regem Britanniæ Armorica. 246

Sub finem sec. 5 S. Owinus monachus in Anglia sub S. Ceadda Ep. 4. Martij. 312

Ante 500 S. Albinus subdit se in Cincillacensi monasterio. 55 e

VI SECVLVM.

Post. an. 507 Sanctus Fridolinus fit Abbas Pictauij. 431 f

Anno 516 S. Dauid consecratur Hierosolymis Arch. Meneuen. 40 b

Circa 520 S. Kieranus Ep. & Ab. Sagiriensis in Hibernia, obit, eoque aliquanto iunior S. Kartagus discipulus. 5 Martij. 389

Cir. 526 S. Titianus Episcop. Brixiensis in Italia obit. 3 Martij. 261

Cir. 540 S. Paulinus Ep. Brixien. obit. 4 Martij. 312

S. Fridolinus Abbas Seckingȩ prope Basileam obit. 6 Martij. 430

An. 542 Corpus S. Basini Archiep. Treuiren. transfertur. 314 c

An. 544 S. Senanus Episc. & Abbas in Hibernia obit. 8 Martij. 760

S. Dauid Archiep. Meneuensis obit. 1 Martij. 38

An. 547 S. Herculanus Epis. Perusinus Martyr sub Totila 1 Martij. 47

Cir. 549 S. Albinus Ep. Andegauensis obit. 1 Martij. 54

Seculo 6 S. Winwaloëus Abbas Landeuenecanus obit. 3 Martij. 245

S. Ioaua, seu Iouinus Leonij in Britannia Armorica celebris. 2 Martij. 138

S. Seznius Ab. in Britannia Armor. 6 Martij. 429

S. Equitius Abbas in Valeria prouincia Italiæ. 7 Martij. 649

Ante 555 Translatio 1 Corporis S. Albini Ep. Andegauen. 56

Cir. 570 S. Artellais Virgo Beneuenti obit. 3 Martij. 263

An. 576 S. Caluppanus ex monacho reclusus & Presbyter obit. 3 Martij. 261

Circa 579 Martyres plurimi in Italia a Longobardis occisi. 2 Martij. 141

An. 588 S. Virgilius creatur Arch. Arelatensis 399

VII SECVLVM.

Anno 636 Sanctus Felix Burgundus, Episcopus Anglis Orientalibus prædicat. 780 b

An. 654 S. Felix Episc. Anglorum Orientalium obit Dumwici in Suffolica. 8 Martij. 779

Sec. 7 S. Virgilius Archiep. Arelaten. moritur 5 Martij. 399

An. 672 S. Ceadda Ep. Merciorum & Lindisfarorum in Anglia obit. 2 Martij. 143

Post. an. 673 S. Dransius seu Dransio Episcop. Suessionen. obit. 5 Martij. 404

Ante an. 680 S. Kineburga Virgo filia Regis Mercorum Pendan obit. 6 Martij. 443 a

An. 685 S. Easterwinus Abb. Wirensis in Anglia obit. 7 Martij. 652

An. 687 S. Siuiardus Abb. Anisolensis in Gallia obit. 1 Martij. 65

An. 690 S. Iulianus Epis. Toletanus in Hispania obit. 8 Martij. 782

An. 693 S. Suibertus ordinatur Episcopus a S. Wilfrido. 76 d

Sub fin. 7 sec. S. Basinus Archiep. Treuiren. obit. 4 Martij. 313

S. Kineswitha filia Regis Merciorum Pendan, eiusque consanguinea Tibba obierunt. 6 Martij. 441

VIII SECVLVM.

Anno 713 Sanctus Suibertus Epis. Apostolus Frisonum & Boructuar. obit. 1 Martij. 67

Post 720 S. Marchelmus Vltraiecti a S. Willibrordo educatur. 70

Cir. 742 S. Chrodegandus creatur Episc. Metensis. 454 b

Circa 746 SS. Willeicus Presbyter discip. S. Suiberti Episcop. Moritur 2 Martij. 148

Circa 757 S. Baltherus, siue Baldredus Presb. & S. Bilfridus aurifaber apud Northumb. moriuntur 6 Martij. 448

An. 764 S. Chrodegandus suscipit regimen Laurishumensis monast. 454

An. 765 Episcopus Metensis Gorziam defert corpus S. Gorgonij. 455

An. 766 Obit. 6 Martij. 452

An. 780 S. Marchelmus Vltraiecti Ecclesiæ Custos 71 b

Cir. 790 S. Hesychius Thaumaturgus in Galatia vel Bithynia obit. 6 Martij. 456

Cir. 800 S. Apianus monachus Papiensis Comacli obit. 4 Martij. 320

IX SECVLVM.

Anno 807 Sanctus Anselmus Abb. Nonantulanus in Italia obit. 3 Martij. 265

An. 818 Landeuecanum S. Winwaloëi monasterium suscipit regulam S. Benedicti. 247

An. 822 Corpora SS. Lucij & Vrbani Pontificum, Cæciliæ, Valeriani, Tiburtij, Maximi transferuntur a S. Paschale Papa. 302 a

Circa 841 Quadraginta duo Martyres, Theodorus, Craterus & alij Amorij capti, in Syria occisi 6 Martij. 457

Cir. 845 S Theophylactus Metropolita Nicomedien. exul prope Meandrum fl. obit. 8 Martij. 787

Cir. 845 S. Paulus Ep. Plusiadis in Bithynia exul obit. 8 Martij. 789

Cir. 847 Corpus S. Theophylacti Ep. Nicomedien. transfertur Nicomediam. 789 a

An. 856 S. Hunfridus creatur Ep. Taruanensis. 790 f

An. 864 S. Hunfridus fit simul Abbas Sithiuensis. 791 f

Cir. 870 S. Monanus Archidiaconus Andreopoleos in Scotia obit. 1 Martij. 86

SS. Adrianus & Stolbrandus Ep. Glodianus, Cucus, & alij Martyres in Maia insula Scotiæ a Danis occisi 4 Mar. 326

An. 871 S. Hunfridus Ep. Taruanensis obit 8 Martij. 890

Cir. 874 S. Litifredus Ep. Papiensis moritur. 8 Martij. 793

An. 878 Dani destruunt in Anglia monasteria Bardneium, Croylandum, & Petroburgum, monachos occidunt: conculcant corpora SS. Kineburgæ, Kineswithæ & Tibbæ, quæ feruntur in Ankario. 443

An. 899 S. Corpreus seu Carbreus Epis. in Hibernia obit. 6 Martij. 468

Cir. 900 S. Leo M. Archiep. Rotomagensis, Apostolus Boionensium, & SS. Geruasius M. & Philippus Conf. illius fratres. 1 Martij. 89

S. Leo Lucas Corilionen. Ab. Mulensis in Calabria. 97.

X SECVLVM.

Anno 938 Adalbero Ep. Metensis restaurat monasterium S. Clementis, adductis Luxouio monachis. 470

An. 977 S. Rudesindus Ep. Dumiensis Abbas Cellæ-Nouæ in Galæcia obit. 1 Martij. 102

An. 980 Corpora SS. Kineburgæ, Kineswithæ & Tibb & Ankarigȩ referuntur Petroburgum. 444

An. 988 S. Cadroë Abbas Metis ad S. Clementem obit 6 Martij. 469

XI SECVLVM.

Anno 1002 Sancta Cunigundis coronatur Imperaratrix Paderbornæ 10 Augusti. 271 b

An. 1013 Corpora SS. Kineburgæ, Kineswithæ & Tibbæ deferuntur Torneiam 444 b

An. 1014 SS. Henricus & Cunigundis coronantur Romæ. 271 d

Cir. 1020 S. Veremundus nascitur, postea Abb. Hyrachen. in Nauarra. 795 e

An. 1026 Corpus S. Felicis Ep. Anglorum Orientaliū Ramesiam transfertur. 780 f

Cir. 1040 S. Cunegundis Imperatrix obit Confugiæ in Hassia. 3 Martij. 268

Cir. 1061 B. Oldegarius nascitur dein Ep. Bacinon. & Terracon. 482 e

An. 1070 Translatio 2 Corporis S. Albini Ep. Andegauen. 56 d

An. 1073 S. Geruinus Abb. Centulensis in Pontiuo obit. 3 Martij. 282

An. 1092 S. Veremundus Ab. Hyracensis in Nauarra obit 8 Martij. 797 a

XII SECVLVM.

Anno 1108 Corpus S. Hunfridi Epis. transfertur a B. Ioanne Ep. Taruanensi 793 a

An. 1116 B. Oldegarius creatur Episc. Barcinonen. & fequenti Tarraconen. 484 & 486

1123 S. Petrus monachus Cauæ & Cluniaci, Ab. Cauȩ Ord. S. Benedicti. Ep. Policastren. 4 Martij. 328

An. 1152 B. Carolus Bonus Comes Flandriæ Martyr occumbit. 2 Martij. 152

An. 1128 Guilielmus Normannus Comes Flandriæ 27 Iulij e vulnere moritur. 218

Translatio 3 Corporis S. Albini Ep. Andegauen. 56 d

An. 1132 B. Volkerus M. Sigebergæ in Holsatia. 7 Martij. 653

An. 1137 B. Oldegarius Archiep. Tarraconen. & Ep. Barcinonen. obit. 6 Martij. 481

Ann. 1163 Monasterium Horti B. Mariæ in Frisia construitur. 289 a

Cir. 1170 Transfertur corpus S. Rudesindi Epis. Dumiensis, & Beatis adscribitur. 118

An. 1175 B. Fredericus Ord. Præmonstr. Abbas Horti S. Mariæ in Frisia obit. 3 Martij. 289

An. 1180 Corpus B. Oldegarij Ep. Barcinonen. transfertur. 494 e

An. 1191 Cælestinus III creatur, hic postea Sanctis adscripsit S. Cunigundem Imperatricem. 281

XIII SECVLVM.

Circa 1201 Sanctus Duthacus Ep. Rossensis in Scotia obit. 8 Martij. 799

Initio 13 sec. Cœpta prædicatio contra Albigenses hæreticos a B. Petro de Castro-nouo Ord. Cisterc. 412

An. 1205 B. Agnes Primislai Ottocari Regis Bohemiæ filia nascitur. 502 b

An. 1206 S. Dominicus cum Didaco Oxomensi Ep. accedit ad B. Petrum de Castro-nouo in auxilium prædicationis contra Albigenses. 413

An. 1208 B. Petrus de Castro-nouo Ord. Cisterc. Legatus Apostolicus, in prædicatione fidei contra Albigenses Martyr. 5 Martii. 411

An. 1216 B. Rogerius in Ordinem Minorum a S. Francisco admittitur. 418

Cir. 1224 S. Cyrillus III Prior Generalis Ordinis B. Mariæ de Monte-Carmelo obit. 6 Martij. 498

An. 1225 S. Thomas Aquinas nascitur. 657 659

An. 1243 Ordinem Prædicatorum ingreditur. 657 d 662

An. 1245 Coloniam mittitur ad B. Albertum Magnū. 657 662

An. 1253 Parisijs creatur Doctor sacræ Theologiæ. 657 e 664

An. 1259 B. Stephanus Ab. Obazinen. in Gallia Ord. Cisterc. obit 8 Martij. 800

An. 1274 S. Thomas Aquinas Doctor Angelicus Ord. Prædicat. moritur. 7 Martij. 655

An. 1281 Corpus S. Thomæ Aquinatis transfertur in monasterio Fossæ-nouæ 657

Petrus Arragoniæ petit a Martino Papa Canonizationem B. Oldegarij Episc. Barcinon. & Tarracon. 495

An. 1282 B. Agnes Primislai Ottocari Regis Bohemiȩ filia, Virgo Ordinis S. Claræ obit. 6 Martij. 502

An. 1287 Corpus S. Thomæ Aquinatis incorruptum transfertur, & manus datur sorori. 679

XIV SECVLVM.

Anno 1302 Transfertur corpus S. Titiani Ep. 261 e

An. 1319 Processus Inquisitionis institutus Neapoli super vita & miraculis S. Thomæ Aquinatis & per menses ac dies deductus. 686 & seqq.

An. 1323 S. Thomas Aquinas a Ioanne XXII Papa canonizatur. 655 f

An. 1328 Canonizatio B. Agnetis, Regis Bohemiæ filiæ vrgetur. 503

An. 1368 B. Rogerius Archiepiscopus Bituricen. obit. 1 Martij. 119

An. 1368 S. Thomæ Aquinatis corpus Tolosam defertur. 656 c 715

An. 1369 Brachium S. Thomæ Aquinatis Parisios defertur. 740

An. 1372 Os brachij integrum Tolosa Neapolim deferendum statuitur. 740

An. 1375 B. Bonauita, faber ferrarius, tertij Ordin S. Francisci obit. 1 Martij. 122

An. 1381 B. Coleta nascitur Corbeiæ in Picardia, postea Reformatrix Ord. S. Claræ. 132

B. Petrus Hieremias nascitur Panormi, dein Ordinis Prædicatorum. 294 f

XV SECVLVM.

An. 1401 Corpus B. Oldegarij Epis. Barcinon. iterum transfertur. 495 f

An. 1441 B. Coleta impetrat facultatem egrediendi e reclusorio, & viuendi in monasterio 536

An. 1447 Reformato Ordine S. Claræ, Gandaui obit. 6 Martij. 532

An. 1452 B. Petrus Hieremias Ord. Prædicat. Panormi moritur. 3 Martij. 294

An. 1454 Casimirus & Elisabetha parentes S. Casimiri coniugium ineunt. 339

An. 1458 S. Casimirus Regis Poloniæ filius nascitur. 339

An. 1471 in Regem Hungariæ electus, mox deseritur. Wladislaus frater in Regem Boëmiæ eligitur. 337

An. 1484 S. Casimirus obit. 4 Martij. 337

An. 1492 Wladislaus frater eius fit Rex Poloniæ. 338

XVI SECVLVM.

Anno 1501 Alexander frater S. Casimiri fit Rex Poloniæ. 338

An. 1506 Sigismundus frater S. Casimiri fit Rex Poloniæ. 338

An. 1521 S. Casimirus Sanctis adscribitur a Leone XI. 346

An. 1538 B. Ioannes de Deo nascitur, postea Fundator Ord. Hospitalitatis 814

An. 1539 Conuersus ad pœnitentiam trahitur ob simulatam amentiam ad Hospitale. 821

An. 1540 Fundamenta iacit Ordinis de Hospitalitate. 809 f

An. 1550 Granatæ obit. 8 Martij. 809

An. 1553 Antonius Martin successor B. Ioannis de Deo in cura Hospitalium obit. 834

An. 1553 Reliquiæ SS. Hunfridi & Maximi Epp. trāsferuntur Ipras. 793

Cir. 1583 Corpus S. Veremundi in nouam thecam reponitur. 797

An. 1596 Corpus S. Lucæ Casalij Abbatis Agyri in Sicilia eleuatur. 151

An. 1599 Corpora SS. Lucij & Vrbani Pontificum, Cæciliæ, Valeriani, Tiburti, Maximi inueniuntur & reponuntur. 302

XVII SECVLVM.

Anno 1601 Reliquiæ SS. Torquati & Rudesindi Epp. translatæ in Cella-Noua monasterio Galæciæ. 104

An. 1602 Resumitur negotium Canonizationis B. Oldegarij Ep. Barcinon. & Tarracon. 496

1604 S. Casimiri corpus incorruptum reperitur. 347

An. 1604 S. Thomas Aquinas a Neapolitanis inter Protectores vrbis assumitur 741

An. 1608 Processus cœptus de Canonizatione B. Ioannis de Deo. 858

An. 1617 Corpus B. Frederici Abbatis Horti S. Mariȩ in Frisia transfertur ad monasterium Bonæ-Spei in Hannonia 289

An. 1628 Translatio 4 Corporis S. Albini Epis. Andegauen. 56

An. 1630 B. Ioannes de Deo Beatis adscribitur ab Vrbano VIII. & permittitur coli cum Missa & officio. 859

An. 1636 Corpora SS. Litifredi & Armentarij Epp. Papiensium transferuntur. 794

S. Casimiri Corpus transfertur. 343

An. 1643. Corpus in templo Clarissarum Pragæ post longam fossionem inuentum & dubitatum num B. Agnetis de Bohemia. 504

An. 1654 Variæ S. Casimiri apparitiones factæ 356

An. 1661 Reliquiæ B. Ioannis de Deo a Philippo IV Rege Hispaniarum, ad sororem Reginam Franciæ Parisios missæ, solenniter excipiuntur. 859

ACTA SANCTORVM MARTII

Latinorum Martio Nisan fere respondebat Hebræorum, de quo per Moysen edixit Dominus: Mensis iste vobis initium mensium primus erit in mensibus anni: in monimentum quidem Israëlitis Ægyptiacæ seruitutis solutæ, toti vero generi humano in figuram & pignus redemptionis nostræ, Agni immaculati morte sanciendæ Exin anno sacro initium dedit mensis iste: quod idem in suo anno obseruari voluit Vrbis Romanæ Conditor Romulus, ex alia fortassis, & qualis Astrologos mouerit, caussa; sed multo leuiori: vti nihil ad celebranda hoc mense mysteria profani habebant gentilium ritus. [Ex. 12. 2.] Diuerso quidem posthæc ordine menses antiquis etiam processere temporibus, siue in Judaica siue in Romana Republica: vtrobique tamen relictus est huic mensi honor, qui anni principio conueniebat; vt Judæi perpetuo suum Pascha mense Nisan celebrarent: Romani Kalendis ipsis munera ferrent matronis, famulis cœnas appararent opiparas, & liberam togam darent filiis pueritiæ annos cum prætexta egressis. Quid autem in Republica Christiana? Pascha nostrum immolatus est Christus Martio mense, & suo sacrauit sanguine, quem funestum Romanis & Parricidij nomine infamem confixus in curia Cæsar effecerat, tam falso nomine Summus Pontifex, quam vere id Christum Crucifixum decebat. Huc adde cælestium donorum copiam, quam hoc mense vel in Deiparam Virginem Spiritus sanctus obumbratione virtutis suæ, vel in Ecclesiam carissimam sponsam sponsus moriens sanguinis sui irroratione effudisse recolitur: adde Dominicæ cœnæ fercula fidelibus famulis omnis suauitatis saporem præbentia: adde candidam gratiæ baptismalis stolam, libertatis filiorum Dei insigne, hoc tempore dari catechumenis solitam. De laurea porro nihil attinet dicere, quamuis eam Martiis Kalendis Romani innouare consuessent in Palatio, in Curiis, in Flaminum ædibus, in Fascibus Magistratuum: nam triumphales Martyrum laureas nullo non anni die Ecclesia renouat, nouorum identidem commemoratione certaminum, quæ pergimus tertia operis huius parte recensere; iisque ex inuictorum pugilum sanguine purpuratis aliorum hoc mense Sanctorum admiscere decora, caritatis auro rutilantia: vt ex his contexta Ecclesiæ vestis multifariam splendeat, & belli ac pacis ornamentis insignis, appareat coram cælesti Rege gloriosior sponsa. Quod vt legentibus prodesse optamus ad fructum exempli, sic nobis scribentibus ad prosequendum opus inceptum, vires eosdem cupimus impetrare a Sanctis: quorum Acta vel e tenebris primi efferimus, vel prolata ab aliis notis commentariisque opportunis laboriose illustramus.

März I: 1. März

Heiligenlexikon als USB-Stick oder als DVD

Unterstützung für das Ökumenische Heiligenlexikon

Seite zum Ausdruck optimiert

Empfehlung an Freunde senden

Artikel kommentieren / Fehler melden

Suchen bei amazon: Bücher über Acta Sanctorum: Einleitung März

Wikipedia: Artikel über Acta Sanctorum: Einleitung März

Fragen? - unsere FAQs antworten!

Im Heiligenlexikon suchen

Impressum - Datenschutzerklärung

Zum Schutz Ihrer Daten:
mit 2 Klicks empfehlen!

Unser Reise-Blog:

Reisen zu den Orten, an denen die
Heiligen lebten und verehrt werden.

- zuletzt aktualisiert 14.12.2014
korrekt zitieren: Societé des Bollandistes:
Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet das Ökumenische Heiligenlexikon in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über https://d-nb.info/1175439177 und https://d-nb.info/969828497 abrufbar.